Ol
o\
'l I
HARVARD UNIVKRSITY
IL, I lî R A 1^ T
MUSEUM OF COMPARATIVE ZOÔLOGY,
éxclii
O/rWi
n/yuloMOi l^¥--
MÉMOIRES COURONNÉS
ET
AUTRES MEMOIRES
PUBLIES PAU
L ACADÉMIE ROYALE
DES SriKNCES, DES LETTRES ET DES BEAUX-ARTS HE BEI.GIQrE.
COI.I.i:CTIOi\' IM-8». — TOME XIKXII.
\
RUXELLES,
F. HAYEZ. IMPRIMEUR DE^ L ACADÉMIE ROYALE.
Janvier 1 HHi
MÉMOIRES COURONNÉS
AUTRES MÉMOIRES.
MÉMOIRES COURONNÉS
ET
AUTRES MEMOIRES
PUBLIÉS PAU
l'académik royale
DES SCIEKCES, 1)1 S LETTRES ET DES lîEAUX-ARTS DE UKLGiQUE.
COLI.ECTIOPli IN-S. — TOinE X1K.3KII.
BRUXELLES,
F. HAYEZ , IMPRIMEUR DE LACADÉMIE ROYALE.
Janvier 1881. ^
CI
HISTOIRE
DES
CLASSES RURALES AUX PAYS-BAS
JUSQU'A LA FIN DU XVIII^ SIÈCLE;
PAR
M. Victor BRANTS,
PROFESSEUR A l'uNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN,
DEVISE :
Libenter, ardenter, constanier .
(Couronné parla Classe des lettres dans la se'ance du 10 mai 1880.
Tome XXXII.
f^l
c3;
PKEFACE.
La Classe des lettres de l'Académie royale de Belgique a rais au
concours une question ainsi conçue : Faire l'histoire des classes
rurales en Belgique jusqu'à la fin du XV HP siècle. Étudier leur
manière de vivre, et déterminer quelle était dans les campagnes
la constitution de la famille et de la propriété.
La généralité même des termes de la question nous a paru un
critère de la vraie pensée qui inspirait la Classe. Ce qu'elle dési-
rait, c'était non l'analyse minutieuse et détaillée de tous les
faits relatifs à notre ancienne vie rurale , mais un travail d'en-
semble indiquant à grands traits la marche de nos progrès dans
cet ordre spécial de l'activité nationale. Les pays voisins nous ont
donné de ce genre de travail des exemples mémorables. Les
œuvres si importantes de Langethal et d'Anton pour l'Allemagne,
de Doniol, Dareste de la Chavanne, Leymarie, Bonnemère pour
la France, sont des types remarquables, des guides sûrs et pré-
cieux.
Cependant, il était impossible de faire pour la Belgique un tra-
vail semblable au leur. D'importantes et nombreuses monogra-
phies, des recherches particulières leur permettaient un travail
d'ensemble que l'état actuel des sources belges rend incommode
et difficile. De plus, la littérature agricole de la France est forte
et volumineuse. Depuis Jehan de Brie jusqu'au marquis de Tur-
(4)
billy, nos voisins comptent des agronomes de haut talent et de
mérite reconnu. Nous n'avons ni Charles Estienne, ni Bellon, ni
Palissy. ni de Serres. Nous n'avons pas de livres nous rensei-
gnant directement sur la vie de nos campagnes. Nous ne pouvons
donc procéder que par conjectures et inductions. Cet état de la
science est éminemment défavorable à la composition d'un travail
d'ensemble. Il faut rechercher les détails dans des œuvres com-
posées à des points de vue tout différents, ou recourir aux sources
originales. Hcureusemenlj nous sommes dotés d'une quantité
très-forte de documents publiés. Les Bulletins de la Commission
royale d'histoire, les publications académiques, celles de la Société
d'Émulation de Bruges et des autres sociétés historiques et
archéologiques du pays (Liège, Mons , Waes, Namur, etc.), les
Analcclcs pour servir à l'hisloire ecclésiastique de la Belgique et
diverses autres collections renferment une foule de pièces, qui,
jointes aux documents anciennement édités, constituent une mine
de renseignements inépuisable. Enfin, si les classes agricoles ont
rarement eu le privilège d'attirer l'attention des savants auteurs
dont peut se glorifier notre pays, il n'y en a pas moins, dans leurs
nomi)reiix travaux, bien des faits intéressants à cueillir, bien
des traits curieux à glaner. Les histoires, les monographies com-
munales ont à cet égard une importance toute spéciale. La Bel-
gique ancienne et moderne de MM. Tarlier et Wauters, pour le
Brabant; les Communes de Flandre de MM. J. Broeckaert et
F. De Poltcr pour cette dernière province, les études de M. l'abbé
Daris j)Ourle pays de Liège et bien d'autres qu'on retrouvera dans
les notes de ce travail, sont des auxih'aircs puissants de l'histo-
rien des classes rurales.
Cei)endant, labsence de j)ublicolions spéciales antérieures à ce
mémoire nous oblige, dans la rédaction des notes, à recourir à un
(3)
système que réclame toujours un travail de première main. Il a
fallu reproduire en entier la plupart des textes servant de base
aux arguments du corps de l'écrit. Nous avons longuement hésité
à hérisser notre travail de ces citations, nous n'avons pu, tout en
réduisant leur chiffre le plus possible, les supprimer entièrement.
N'ayant aucun, ou presque aucun résultat acquis à présenter au
lecteur, nous ne pouvions le condamner à chercher de tous côtés
les preuves de nos assertions. Nous avons donc choisi partout le
texte renfermant le trait décisif, emportant conviction, nous bor-
nant à indiquer les autres et nous rapportant pour leur contenu
à la curiosité du lecteur érudit.
Nous avons cru d'ailleurs, nous le répétons, répondre à l'inten-
tion de la Classe, en ne présentant qu'une vue d'ensemble sur
notre histoire agricole, ne mettant en lumière, dégagés de détails
encombrants, que les faits propres à servir de base ou de confir-
mation à des théories économiques ou sociales. Ces faits seuls sont
dignes de l'attention de l'historien-philosophe ; il néglige les
minima, pour saisir le fond des choses et leur leçon scientifique.
Quant au plan de cette étude, deux systèmes distincts se pré-
sentaient à notre choix. Nous pouvions suivre la voie historique
reprenant à chaque période tous les points de la vie sociale et
économique. Nous pouvions aussi étudier successivement cette vie
sous chacune de ses faces et dans toute la suite des siècles. La
conviction que ce second système fait saisir plus clairement la
filiation des situations et des coutumes diverses relatives aux
points multiples de notre examen, nous l'a fait préférer au pre-
mier.
Cependant, nous avons fait une exception à ce système, et nous
avons étudié séparément la partie de l'histoire antérieure au
XI* siècle, sauf pour ce que j'appellerais volontiers la partie
(6)
technique de ce travail. La Belgique, en effet, n'a guère eu à cette
époque d'institutions distinctes, de développement particulier.
Nous n'aurions pu ici que répéter ou réfuter ce qu'ont dit avant
nous tant d'historiens éminents. La première alternative était
inutile; la seconde, si elle n'est présomptueuse, nous eût au moins
entraîné au delà du cadre d'un sujet spécial. Nous nous sommes
donc décidé à ne faire que les résumer très-sommairement en
quelques pages. Tout en présentant à l'Académie un aperçu de
notre histoire rurale depuis les origines jusqu'à la conquête fran-
çaise à la fin du XVIII* siècle , nous avons naturellement insisté
davantage sur la partie la plus originale de cette histoire, la moins
connue, mais non la moins digne de l'être.
LV
HISTOIRE
DES
CLASSES RURALES AUX PAYS-RAS
JUSQU'A LA FIN DU XVIIP SIÈCLE.
LIVRE I.
LES*CLASSES RURALES EN BELGIQUE DEPUIS LES ORIGINES
JUSQU'A L'ÉTABLISSEMENT DE LA FÉODALITÉ.
CHAPITRE I".
La Belgique aTant e( pendant la domination romaine.
L'intérêt qui s'attache à cette période de notre histoire est
plutôt un intérêt d'archéologue que d'historien. Ce n'est pas, en
effet, dans son étude qu'on peut trouver les principaux facteurs de la
future civilisation belgique. Les éléments essentiels de cette civili-
sation, ceux qui Vin formeront, pour employer le langage philo-
sophique, ne se trouvent qu'à la seconde période de notre exis-
tence nationale : ce sont l'élément franc et l'élément chrétien ^
Cependant, le fond de population sur lequel ils vont agir ne
laissera pas de modifier leur influence. Il est certain, par exemple,
que l'influence des West-Goths en Espagne a été bien différente
de ceUe des Saliens dans nos provinces, ou du moins qu'à cause
* Edmond PouUet, Histoire politique interne de la Belgique, p. 8.
(8 )
de la diversité de la civilisation antérieure, TEspagne du VI* siècle
est toute autre que la Gaule de cette même époque.
Il importe donc de décrire à grands traits l'état de nos popula-
tions au moment de l'invasion barbare du V* siècle et de réta-
blissement des royautés franques.
§ i. Les populations primitives et l'élément celtique.
Sans entrer dans la grave question de l'origine des diverses
peuplades qui occupaient notre sol, il est certain, semble-t-il, que
toutes n'avaient pas atteint un même degré de civilisation. L'atti-
tude différente qu'elles prennent vis-à-vis du conquérant autorise
cette opinion. Les unes s'éloignent avec soin de toute relation avec
la Province romaine, répudient le commerce comme nuisible à
la virilité des caractères par le luxe qu'il entraîne. Les autres
accueillent avec faveur, et môme avec empressement, les envoyés
de César; cette conduite fait supposer des relations antérieures
avec le peuple romain *.
Quoi qu'il en soit, le conquérant trouva tous les Belges très-
éloignés de la civilisation romaine. Chez toutes les tribus de leur
race se retrouvent d'ailleurs des institutions et des usages presque
identiques. Le régime communautaire de la propriété est claire-
ment indiqué par César ^ Ils n'ont pas, dit-il, de champs séparés,
ni limités, et personne ne possède en propre une mesure déter-
minée de terrain. Chaque année le magistrat local attribue à
chaque famille une part du sol cultivé, que l'année suivante elle
doit abandonner.
Chaque viens a son administration indépendante; on est donc
sous le régime de la copropriété de village qui succède à celle
de la tribu.
* Alph. Waulers, Les libertés communales, p. 52.
* Bell. galL, VI, 22. — Dareste, Histoire des classes agricoles en France^
p. 14. — Contra Garsonnet, Histoire des locations perpétuelles, p. 33. Nous
n'étendons pas à toute la Gaule le système de la communauté de village, mais
dans nos provinces avoisinant la vallée du Rhin, rinûuence germanique a pu
modifier le système gaulois delà communauté de famille.
(9)
Nous donnons d'emblée aux textes de notre historien le sens
qui précède; inutile, croyons-nous, de nous arrêter à réfuter
l'opinion des vieux auteurs (jui condamnent les tribus à une
migration annuelle *, conception bizarre qui organiserait sur un
même sol une sorte de chassé-croisé perpétuel des diverses peu-
plades et qui, dailleurs, est contredite par toutes les analogies
historiques.
Nos ancêtres vivaient donc sous le régime de la communauté
de village. Inutile d'insister sur la raison que donne César de
l'existence de celte organisation. L'auteur des lois agraires y voit
une mesure égalitaire. Comme le firent trop souvent les auteurs
romains, il assujettit à ses idées les institiitions des peuples qu'il
décrit 2. Les anciens Belges vivaient en communauté parce que
c'est la forme primitive naturelle de la propriété et que leur état
économique n'en comportait pas d'autre ^.
Quelle était dans cette période l'économie rurale des Belges?
Ils n'étaient p!us nomades, mais ils étaient pasteurs, non pas
sans doute que l'agriculture leur fîil inconnue, mais le bétail libre
constituait la grande richesse de leur nation *,
Plusieurs historiens font produire à notre sol une foule de fruits
qui firent, d'après eux, les délices desRomains et que ceux-ci impor-
tèrent en Italie. Ils en concluent que dès lors l'agriculture était
dans un état assez avancé ^. Nous sommes loin de contester les
respectables témoignages de Pline et de Strabon, mais nous crai-
gnons que les écrivains belges qui les invoquent, ne se soient ici
laissé entraîner par leur patriotisme. Pline et Strabon parlent de
toute la Gaule et do la Gaule de leur époque. Cette observation
nous engage à ne pas attribuer aux peuplades belges d'avant la
^ Du Rondeau, Mémoire couronné par l'Académie de Bruxelles Sur la civili-
sation des anciens Belges, p. 53. 1775.
* P. Viollet, Caractère collectif des premières propriétés immobilières,
/BiBLiOTH. DK l'École des Chartes, f. XX.\IIÏ, pp. -454 et suiv. 1872.
3 Ém. de Laveleye, Des formes primitives de la propriété. 1872.
* Dareste de la Ghavanne, Histoire des classes agricoles en France, p. 4.
^ Eenens, Mémoire sur la fertilisation des-^landes, 18-i9, Coll. des Mém.
COUR. DE l'Acad. de Brdx., t. Il de la série in-8«. Inlrod.
( 10)
conquête tout ce que ces auteurs nous rapportent. Nous savons,
d'ailleurs, que l'agriculture n'était pas l'art de prédilection de nos
pères *. Elle était probablement restreinte aux environs des habita-
tions, et se bornait aux besoins alimentaires des habitants. Que cul-
tivaient-ils? Il est difficile de le préciser. Probablement produi-
saient-ils les fruits qu'ils exporteront plus tard, mais cela d'une
manière très-extensive. L'orge, l'avoine, l'épeautre, peut-être le
seigle; puis aussi des panais, des oignons, une sorte de navets, et,
enfin, des fruits ^. Mais il ne semble pas qu'il y ait encore une
économie rurale régulière, ni à coup sûr perfectionnée.
11 est un autre caractère de l'économie rurale des anciens Belges,
qui, quoique mentionné seulement par Strabon et Diodore de
Sicile, doit être considéré comme prouvé par l'histoire des siècles
suivants et par les vraisemblances économiques. C'est la quantité
considérable de bétail vivant en liberté dans les forêts et les pâtu-
rages. Cette assertion est probable surtout pour nos provinces
couvertes alors d'épaisses forêts et coupées de marais. Chaque
viens avait des communs ou parcours dont personne, sous peine
de mort, ne pouvait défricher quelque partie ^.
Les habitations des Belges étaient aussi simples que leurs tra-
vaux. Ce sont des huttes en bois ou en torchis assez semblables
aux cases des nègres. Ils y mettaient le feu quand l'ennemi appro-
chait. Elles n'étaient généralement pas groupées en villages,
mais éparses sur le territoire du vicies d'après les avantages de
la situation. Cela n'empêchait pas l'unité communale de sub-
sister *.
Nous n'entrerons pas dans le détail de l'organisation sociale des
Celtes. Quelque intérêt que présente au point de vue de l'histoire
générale l'étude du clan, son importance dans les institutions
* César, loc. cit., Agricullurœ non student.
2 Dareste, op. cit., p. 9. — Eenens, op. cit. Inlrod. — Schayes, La Belgique
avant et pendant la domination romaine, t. I, p. 56 et suiv.
3 Schayes, op. cit., t. I, p. 62. — César, B. G., VI, 22.
* Tailiar, Notice sur l'origine et la formation des villages du nord de la
France, dans les Mém. de la Société d'agricultdre de Douai, 2e série, t. VI,
pp. 276 et suiv.
(H )
belges est trop minime pour pouvoir nous arrêter ici *. Nous
devons signaler cependant la condition des classes populaires. La
plèbe se trouvait dans une situation intermédiaire entre la liberté
et l'esclavage, sorte de servage assez semblable sans doute à la
clientèle de l'ancienne Rome.
§ 2. L'occupation romaine.
La conquête romaine exerça sur l'état social que nous venons
de décrire une influence incalculable. Elle mettait les peuples
nouveaux en contact avec une civilisation arrivée à l'apogée de sa
perfection, et qui devait, trois siècles durant, conserver sa splen-
deur économique et politique. Ce contact, à lui seul, eût suffi à
romaniser une population que le vainqueur chercbait à s'assimiler
plutôt qu'à détruire.
En effet, l'ascendant d'une civilisation policée sur les peuples
barbares est éminemment absorbant quand elle se pose en bien-
faitrice, non en ennemie des vaincus. Or, le génie conquérant de
Rome était tout fait pour hâter cette absorption. Rome a toujours
cherché à absorber, non à exterminer. Pour arriver à ce résultat,
elle s'étudiait d'une part à multiplier ses relations industrielles
avec les provinces, d'autre part elle familiarisait le vaincu avec le
conquérant par la déduction de colonies '^ Elle respectait d'ail-
leurs les mœurs, les institutions et la religion des peuples sou-
mis. La seule chose qu'elle modifiât complètement, c'était l'ad-
ministration. Le pays conquis était aussitôt réduit en province et
assujetti à un système uniforme, administratif et financier ^.
Les colonies étaient généralement envoyées dans les villes;
c'étaient des occupations, non des fondations. Mais, le long des
routes qui les reliaient, de riches Romains ou des soldats récom-
pensés s'installaient à la campagne.
* Voir entre autres : de Valroger, Les Celles, leur origine, etc. Paris, 1878.
2 P. Willems, Le droil public romain, 5« éd., p. 575.
^ A. Waulers, Lib. comm., pp. 65 et suiv. — Poullet, Hist. polit., citée, p. 8.
— L. Galesloot, La province de Brabant sou» f Empire romain, Revue
HIST. ET ARCHÉoL. , t. 1, p. 176, Cl de iiombreux articles spéciaux.
( 12)
Ainsi se fixait, dans le pays conquis, un double élément : l'un
urbain, le monde des colons et des fonctionnaires, fond stable de
l'occupation romaine; l'autre rural, libre et volontaire, répandu
dans le pays et y faisant circuler partout l'influence italique. Il y
avait donc tout un réseau romain dont tous les points se soute-
naient, mais qui finissait par devenir inaperçu, par se natura-
liser.
En effet, les exemples industriels et agricoles des immigrés
excitaient des concurrences. Les Gaulois fondaient à leur exemple
des villœ et des industries, se façonnaient à leur manière de
vivre, à leur architecture, à leur langue, en un mot à toute leur
tîivilisation *.
Cette influence générale de la conquête se spécialisa en deux
points qui intéressent particulièrement notre sujet : l'agriculture
et la condition des personnes.
Les immigrants romains importèrent, en Gaule et dans nos
provinces, les procédés perfectionnés delà culture italique et y
développèrent la production indigène. Signalons les principaux
résultats de leurvenue au point devue agricole. D'abord, les débou-
chés du monde romain donnèrent élan et profit à une exploitation
sérieuse et régulière de notre sol, en même temps que l'établisse-
ment de foyers industriels dans les villes lui ouvrait sur place
un marché important. Grâce à ces causes, on y adopta avec zèle
les procédés agricoles des Romains, notamment l'assolement
biennal ou vergilien qui se substitua sur leurs riches terroirs à la
culture nomade de la période précédente ^. Cette transformation
agricole eut sur le régime foncier une réaction nécessaire. La
propriété individuelle se consolida et la forme compliquée de
la villa romaine se substitua aux grossières constructions des
indigènes.
L'influence romaine fut donc considérable, mais l'Italie elle-
même ne fut pas sans ressentir le contre-coup de la conquête. En
effet, Rome n'avait pas soumis toutes nos peuplades. Plusieurs,
* E. Levasseur, Hist. des classes ouvrières avant 89, t. I, p. 19.
2 V. Cancalon, Histoire de l'agriculture chez les Gaulois , tire des faits
observés des conclusions qui nous paraissent inacceptables.
( 13 )
restées libres, mais alliées du peuple romain, avaient subi moins
que les autres l'influence romaine; elles furent cependant en
relation avec leur terrible ami, et développèrent leur industrie,
mais du ne manière plus originale. C'est ici que Pline et Strabon
peuvent nous initier à leurs procédés nationaux. Signalons l'em-
ploi de la marne, les semailles de printemps, le défoncement pro-
fond du sol, qui sont au nombre des meilleurs. En un mot, si
Rome enrichit la Gaule et la Belgique, celles-ci l'enrichirent aussi
de produits nouveaux et peut-être même de procédés jusqu'alors
inconnus en Italie.
Quoi qu'il en soit, il est indéniable que la conquête fut pour
nos provinces une source de progrès sérieux qui leur fit sauter
plusieurs degrés de la marche naturelle des progrès de l'opu-
lence.
L'influence romaine, favorable au point de vue économique, fut
énergique aussi, mais moins heureuse sur l'état social. Basée sur
le principe de la communauté de famille, la société gauloise jouis-
sait de la paix sociale. La société romaine, au contraire, à l'époque
de l'invasion était constituée sur un tout autre type. L'ancien
clan italique avait cédé depuis longtemps devant une organi-
sation plus avancée, mais où la philosophie païenne avait favorisé
le développement graduel de l'esclavage.
La conquête mettait donc en présence deux états sociaux qui,
partis du même j)rincipe, s'étaient diversifiés par le cours des
temps, au point de se contredire : l'association domestique, l'es-
clavage.
Quelle situation allait naître de leur contact? Cette situation sera
complexe : la fusion des institutions fut beaucoup plus lente que
celle des races. Notamment à notre point de vue, l'œuvre d'unifi-
cation des classes rurales inférieures dura jusqu'au commence-
ment de la période féodale sous l'action prépondérante de l'élé-
ment germanique.
La population agricole ne tarda pas à se diviser en trois grandes
catégories de personnes : les hommes libres , les colons , les
esclaves.
Les esclaves se retrouvent dans toute exploitation. Aucune
( li )
source ne nous dit si leur traitement diffère de celui des esclaves
romains. Cela est peu probable. Les renseignements que nous
avons sur les autres provinces ne nous autorisent pas à le con-
jecturer. Tout au plus, peut-être le souvenir de Tancienne clien-
tèle adoucissait-elle, dans les villas gauloises de type romain, la
servitude du travailleur. La preuve la plus certaine d'ailleurs de
la persistance de l'esclavage absolu, se trouve dans la longue per-
manence de cette institution jusque sous la période féodale, et
dans les ventes d'hommes que fit faire dans nos provinces le gou-
vernement impérial.
Cependant l'esclavage n'absorba pas tout le monde des travail-
leurs. Il se forma une classe intermédiaire qui s'appela le colonat.
Nous ne reprendrons pas en détail la grande discussion née entre
savants sur l'origine de cette classe; mais nous devons expliquer
en quelques mots sa naissance *.
Trois systèmes absolus se sont formés à cet égard. Savigny ne
voit dans le colonat qu'un adoucissement de l'esclavage; Dareste
le fait dériver de l'ancienne clientèle gauloise ; Wallon, enfin, en
fait une création administrative.
Chacun de ces trois systèmes a du vrai : nous allons en rassem-
bler les éléments. Si dans les villas de type romain il y eut un
grand nombre d'esclaves , il était cependant impossible aux
Romains de réduire en esclavage toute la population agricole.
Cette transformation n'eût pu se faire que par la violence et
celle-ci n'était pas dans le caractère de Rome, ou par l'action du
temps sur les idées indigènes. Ce dernier moyen eût peut-être
fini par triompher des idées nationales, si la situation agricole du
monde romain n'eût elle-même poussé à l'émancipation plutôt
qu'à l'oppression des travailleurs. C'est de cet ensemble de faits
et d'idées que naquit le colonat. Le recensement des Gaules, sous
Auguste, contribua peut-être à ce mouvement, en considérant les
ouvriers d'un domaine comme attachés à son sol. Mais, à coup
' Sur le colonat ont paru une foule d'études remarquables que nous ne
pouvons analyser ici. On peut en trouver l'analyse et la critique dans Bernhard
Heislerbergk, Die Enstehung des Colonats. Leipzig, 1876, et Garsonnet,
Hist. des locations perpétuelles, p. 158, 1879.
( 13 )
sûr, cette mesure n'eût pas suffi à créer une situation juridique
jusque-là inconnue. Ce n'est que bien plus tard que les lois pré-
cisèrent la condition des colons, qui est réglée en détail dans le
Code Théodosien, mais dont plusieurs lois remontent à Con-
stantin.
La condition légale du colon est intermédiaire entre la liberté
et Tesclavage. C'est une sorte de servage de la glèbe. Le colon
est libre en droit, mais il n'est pas indépendant, il n'est pas sui
jiiris, son status est incomplet. Il est toujours soumis à un
patroniis et ne peut quitter le domaine auquel il est attaché, mais
il a les droits de famille et de propriété.
Tel que le colonat existait aux premiers siècles de la conquête
romaine, on ne pouvait y voir qu'un progrès sur l'esclavage; mais
cette situation devint aux siècles de la décadence le refuge de tous
les malheureux. Ce régime n'était pas incompatible avec le bon-
heur social et la paix économique, mais l'administration romaine
de l'Empire allait gâter ce qu'il avait de bon et préparer le terrain
à l'invasion.
La Gaule fut atteinte de l'affaiblissement général qui attaquait
toute la constitution impériale. L'Empire romain succombait à
son centre, en Italie, au mal de son principe. Les mœurs primi-
tives avaient quelque temps contre-balancé son action, mais la
démoralisation et le luxe joints au despotisme hâtèrent la ruine.
Le travail méprisé et servile ne produisait plus; le travail libre
avait disparu. La populace italique devait être alimentée par ses
greniers : les provinces *. Un tel système ne pouvait produire
une population vigoureuse. La race diminuait et s'affaiblissait 2.
Rome, l'Italie, au point de vue de la défense militaire et de l'ali-
mentation publique, dépendaient des provinces. Il fallait accabler
celles-ci d'impôts et de levées. La guerre et la fiscalité sucèrent le
meilleur de la fortune et du sang des provinces, les dépeuplèrent,
détruisirent leur agriculture et leur industrie.
' Sur la situation agricole de TEmpire romain, voir le curieux travail de
P. Allard, Les esclaves chrétiens, 2^ édit , p. 97. — Bureau de la Malle, Écon.
polit, des Romains, liv. III, ch. XXL
2 Comte de Champagny, Les Antonins, 2« éd., t. III, pp. 261 et suiv.
( J6 )
Les ravages de la guerre, les révoltes locales, l'insurrection des
Bagaudes, les luttes des empereurs légionnaires couvraient la
Gaule de sang el de ruines. Voyons comme l'orateur Eumène
peint en sombres couleurs l'aspect des campagnes des environs
d'Autun : a Les champs, dit-il *, dont le produit ne paye pas les
frais de culture, sont nécessairement abandonnés; ils le sont aussi
à cause de la misère des cultivateurs. Aussi, tout le terrain qui a
été autrefois habitable, est-il aujourd'hui empesté par des marais
ou hérissé de broussailles ». Constantin pleura à la vue de cette
désolation que les mesures administratives des derniers Césars
de Kome avaient essayé vainement de conjurer.
Si la guerre ruinait le peuple, l'impôt ruinait les riches. Faut-il
reproduire la despotique organisation de la curie municipale, et
les cruautés fiscales de l'administration romaine-? Ce serait nous
écarter de notre sujet. Bornons-nous à en signaler les consé-
quences : désertion des villes par les décurions et partant ruine
de l'industrie urbaine; abandon des campagnes par les contri-
buables et par conséquent ruine de l'agriculture. Si l'on se défie
des récits un peu déclamatoires de Lactance et de Salvien, on ne
récusera pas le témoignage des lois du Bas-Empire énumérant les
privilèges du fisc, menaçant ceux qui abandonnent leurs terres et
enfin luttant contre les patrocùiia vicorum ^. 11 est important de
constater ici ce mouvement si naturel qui porte les faibles à se
réunir sous la protection des forts. C'est le principe de la recom-
mandation d'où sortira plus tard le germe de la féodalité, qui
donna naissance à ces premiers patronages. Les petits contri-
buables, pour échapper à l'impôt foncier, abandonnent leurs
biens et les reprennent en jouissance au prix de leur liberté.
^ Gratiarum actio, eh. VI, VIL
2 Pour la Gaule : Lehuërou, Hist. des institutions mérov. el carlov., t. I,
p. 120. — Wilbert, Le gouvernement des jJroviJices , Mém. Soc. Émulation de
Cambrai, p. 97 etpassim, 1857. —A. Thierry, La Gaule sous l'administration
romai7ie.
5 Cod. Tliéod., XI, 24. Absliueant palrociuiis agricolœ, — Ut qui ruslicis
palrocinia prœbere tempiaverit, XV lib. auri se sciai dispendium pro singu-
lorum fundorum patrociuio, subilurum. Lebuerou, op. oit , p. 13G, Analogies
féodales.
(47)
C'était le colonat qui servait de base à ce trafic, caractéristique
évidente des temps de misère et d'anarcliie *.
Ce serait exagérer le mal de la situation que d'étendre à
toute la Belgique les faits que nous venons de signaler. La misère
des provinces gauloises eut sans doute sur les nôtres une fâcheuse
influence. Mais, moins soumises à Rome , elles furent aussi moins
maltraitées par elle. Là où Rome put avoir prise sur nos ancêtres,
ils subirent comme tous les peuples, les effets de sa domination.
Mais Rome fut toujours loin de pouvoir les atteindre tous et
d'être à même de s'établir à demeure sur le territoire entier 2.
La nature du sol, marécageux, boisé ou stérile, fut la cause prin-
cipale de cette indépendance relative. Les planteurs romains
n'étaient guère tentés de coloniser dans ces régions. L'occupation
romaine était toute militaire : il y avait des possessions, il n'y
avait pas de provinces. Il en résulta d'abord que les institutions
primitives durèrent là plus longtemps, au point même de donner
à la civilisation de certaines contrées une tournure toute parti-
culière. Il en résulta aussi que ces pleuplades éprouvèrent beau-
coup moins les maux de l'Empire : Eumène, dans la description
que nous avons reproduite, en limite lui-même l'exactitude « au
coude que fait la route de Belgique, » et s'écrie ensuite : « Que
n'avons-nous un sol fertile comme celui des Nerviens, que
n'avons-nous leurs infatigables laboureurs dont les travaux sont
amplement récompensés par le produit de leurs champs ! j> Nous
voyons d'ailleurs les éclaireurs de Chlodion faire de cette contrée
au chef franc, un brillant éloge ^.
La présence des Francs aux environs du pays des Nerviens
nous signale une troisième conséquence du caractère tout super-
ficiel de l'occupation romaine dans le Nord. C'est la colonisation
germanique de cette partie de notre pays ^ Ne voulant ou ne
* Duc de Broglie, VÉglise et Vempire romain au IV" siècle, 1^^ partie, t. Il,
p. 259, i"= éd.
2 Poullet. Hist. polit., citée, p. 12-13.
^ Gesta Francorum per Roriconem, cité par Aug. Tliierry. Lettre VI sur
Vhistoire de France.
■* Schayes, op. cit., t. \, p. 592 et suiv.
Tome XXXII. 2
( 18 ]
pouvant le peupler de Romains, les empereurs cherchèrent à
combler par des populations germaniques les vides faits par la
guerre de César. Ces colons, sentinelles avancées des Germains en
deçà du Rhin, préparaient la voie aux migrations futures. Ils for-
maient la population liiiqiie , que nous verrons reparaître plus
tard : elle était répandue par toute la Gaule , mais ne fut nulle
part plus agglomérée que sur notre territoire. Lorsque les Francs
Saliens passèrent le Rhin, au IV' siècle, ils trouvèrent donc des
amis et des alliés. Depuis quelque temps déjà, les tribus avaient
commencé à attaquer les confins de l'Empire; les mllas brûlées
sont sans doute des vestiges de leurs exploits *. L'armée d'occu-
pation elle-même, composée de mercenaires, souvent germains,
pactisait avec ses compatriotes. L'Empire succombait; il perdit
d'abord nos provinces du Nord, qui ne gardèrent presque aucune
trace du passage des Romains.
CHAPITRE II
Le monde franc.
Déterminées parla pauvreté du sol national, l'augmentation de
la population des tribus, les menaces de voisins puissants et
remuants , attirées d'ailleurs par la richesse des provinces
romaines et la présence de nombreux groupes germains, les peu-
plades de cette race se portèrent au commencement du V^ siècle,
par un vaste mouvement de migration, vers le midi et l'occident
de l'Europe. Nombreux et vainqueurs, ils devaient se faire une
place dans l'Empire, y assurer leur subsistance et leur domina-
lion. L'invasion devait donc nécessairement créer un état social
nouveau, et établir entre le conquérant et le vaincu, certaines
relations réelles et personnelles. Comment s'établirent ces rap-
ports qui devaient préparer l'avènement d'une civilisation nou-
1 J. Habels, Découvertes d'antiquités dans le duché de Limbourg , l. I,
p. 203 et beaucoup d'autres.
( 19 )
velle?Nous ne pouvons dire qu'un mot de l'action des Barbares
sur les habitants du pays conquis et sur leurs propriétés *.
Dans l'ordre foncier, les immigrants appliquèrent dans leur mode
d'établissement les systèmes les plus divers. Les Burgondes et les
Wisigoths recoururent à un partage partiel des propriétés 2, les
Lombards à une espèce de location forcée, dite hospitalitas ^, les
Vandales à une dépossession complète; tous, en un mot, à une
expropriation totale ou partielle. Les Francs seuls semblent s'être
contentés des grands domaines du fisc impérial; cette race ne dé-
pouilla pas dans son immigration générale les propriétaires gallo-
romains'^. Mais si, dans le centre de la Gaule, les Francs respec-
tèrent le droit établi, il en fut autrement des provinces extrêmes
du Nord, notamment le Brabant et la Toxandrie. Là ils avaient
pénétré par des conquêtes partielles, c'étaient des assauts à la
frontière romaine; ils traitèrent donc le pays en pays conquis, le
sol en butin et se l'approprièrent complètement. D'ailleurs maîtres
depuis longtemps de la lisière extrême, ils l'avaient façonnée à
leurs mœurs et à leur constitution sociale ^. Il n'y eut donc au
point de vue territorial aucune confiscation générale des terres
dans nos provinces, sauf à l'extrémité septentrionale.
Quant aux relations personnelles, la situation ne fut pas non
plus brusquement changée. Les Francs n'asservirent pas les
Gallo-Roraains plus qu'ils ne les dépouillèrent. Comme ils res-
tèrent propriétaires, les vaincus restèrent libres. Il semble même
qu'il y eût entre germains et gallo-romains une sorte d'égalité.
Il se peut sans doute que dans les premiers temps beaucoup de
ces derniers aient été tués et spoliés, mais la race vaincue ne fut
certainement pas asservie. La situation sociale des Gallo-Romains,
l'influence qu'ils exercèrent dans l'entourage des rois francs
1 G. Prévost, Les invasions barbares en Gaula au V^ siècle, Revue des
QDESï, HisT., p. 151, juillet, 1879.
^ J. Havet, Du partage des terres entre les Romains et les Barbares chez
les Burgondes et les Wisigoths, Revue historiq , l''^ partie, p. 88, 1878.
3 E. Garsonnet, Hist. des locations 'perpétuelles, pp. 188 et suiv.
* Waitz, Deutsche Yerfassungsgesch., t. II, pp. 29-30.
° Eichorn, Deutsche staats u. Rechtsgesch., t. I, p. 187.
( 20 )
prouvent assez qu'ils avaient conservé leur fortune et même leur
considération.
Cependant ils n'étaient pas absolument, au point de vue civil et
politique, traités en égaux des vainqueurs. Le tarif de leur
wehrgeld était inférieur à celui des Francs; et ils payaient
au fisc royal le census ou impôt foncier, dont ceux-ci étaient
exempts *.
Tels furent les premiers faits de la conquête dans notre pays;
en définitive, l'ordre des relations personnelles et réelles en fut
assez peu affecté. Mais s'il n'y eut pas de changement consi-
dérable dans la condition privée des populations , l'immigration
modifia le caractère général de la civilisation gauloise. L'arrivée
des Francs en Gaule présentait en effet un phénomène assez
curieux : l'occupation par une race simple d'un territoire dont
les habitants étaient parvenus à un haut degré de complication
sociale 2.
La civilisation romaine était industrielle et urbaine; la société
germanique était patriarcale et agricole. L'invasion eut donc pour
effet général de rendre la vie aux campagnes, et d'y constituer
l'élément prépondérant de la société nouvelle. La conquête res-
taura donc l'ordre rural, qui allait rester pendant des siècles la
base de toute l'économie sociale ^. Mais le mélange de deux
sociétés si différentes ne pouvait pas se traduire par la supériorité
absolue de l'un de ses éléments, fût-il l'élément conquérant, sur-
tout que c'était celui-ci qui se trouvait encore à l'état de simplicité
primitive. Le phénomène de la conquête se renouvelait en sens
inverse de la conquête romaine. Nous allons, dans les pages
suivantes, étudier sommairement le nouvel état social qu'il va
produire.
^ Vuilry, Régime financier de la France, pp. 18 et suiv., a résumé les divers
systèmes sur Toccupation. '
2 Voir la caractéristique des races simples et compliquées dans F. Le Play,
Les ouvriers européens, 2' éd., t. I, pp. 159 et suiv.
5 Réflexions sur ce fait : C'^ de Montalembert, Les moines d'Occident, t. II,
]) 268, 4*^ éd. Cf. Guizot, Hist. de la civilisation en Europe, 2"^ leçon.
( 21 )
SECTKiN I. — Les classes sociales.
La nation germanique se composait d'une triple catégorie de
personnes : les hommes libres, les nobles et les inférieurs *. Cette
division primitive ne fut pas modifiée par les migrations ^.
Les hommes libres formaient le corps de la nation. C'étaient
tous ceux qui descendaient de parents libres. Ils avaient le droit
de porter les armes et d'assister aux conseils de la nation. La
qualité d'ingénu était personnelle, mais, dci)uis la fixation des
tribus, la propriété était une condition presque indispensable de
l'exercice de ses droits. L'homme libre avait comme tel la pléni-
tude delà jouissance des droits politiques; mais la propriété seule
lui en assurait, en qualité de rachimbourg, l'exercice effectif^.
L'homme libre petit propriétaire, roi chez lui, fier de son indé-
pendance, devint de bonne heure assez rare dans les campagnes.
La liberté complète ne se retrouvait guère que dans la noblesse.
La partie la moins riche de la catégorie des hommes libres tendait
à se confondre dans les classes inférieures.
La noblesse ne constituait pas une caste. Les nobles germains
n'étaient que les premiers entre les liberi. Tant que la tribu fut
nomade, l'autorité politique et sociale se confondit dans son sein.
La vertu seule faisait l'autorité, l'autorité faisait la noblesse *. La
trustis regia^ le choix d'un homme en qualité de compagnon,
fidèle du roi , le faisait noble ^. Les familles qui comptaient un
certain nombre de leurs membres dans la trustis formaient la
noblesse. Mais dans une société sédentaire et agricole, les offices
* « Erat gens ipsa iripartita : sunt denique qui eorum linguà edelingi, sunt
qui frelingi, sunt qui lassi dicuntur. » — Hucbald, Vita S' Lebuini , Pertz
Script, II, p. 561.
2 H. Zoepfl, Deutsche Rechtsgesch., t. II, p. 32.
3 F. Walter, Deutsche Rechsgesch., t. II, n»» 434, 455.
* « Reges ex nobililate, duces el virtute sumunt. » — Tacite, Germania,
cap. 7.
^ Les fonctions ministérielles et administratives continuèrent sous le
régime franc à être sources de la noblesse. — G. Waitz, Deutsche Verfas-
sungsgesch., 2^ éd., t. II , p. 289.
(22)
publics ne peuvent plus être l'unique source de la noblesse. La
possession du sol confère à ses titulaires une influence qui en fait
l'aristocratie naturelle. Aussi, à côté des antriistions,\es proprié-
taires de latifundia, les magnais formèrent-ils une puissance
sociale. Les rois comprirent bientôt que cette noblesse nouvelle
allait supplanter l'ancienne en influence et en autorité. Ils recou-
rurent au système bénéficiaire qui, en donnant aux fidèles la
haute situation foncière, leur assurait leur rang et leur impor-
tance dans l'État *.
Mais entre les magnats et les bénéficiaires, il existait de nom-
breuses et importantes différences que le temps et les circon-
stances devaient faire insensiblement disparaître, pour confondre
ces deux catégories dans la classe unique des seigneurs féo-
daux 2.
Al l'autre extrémité de l'échelle des hommes libres, se trou-
vaient les scmi-libcri : la catégorie nombreuse des liti, des
aldiones, des coloni. On a longuement discuté les différences qui
caractérisaient ces trois classes de la population. Il semble admis,
bien qu'encore douteux, que lites et aidions sont une seule classe
sous deux noms divers ^. Qu'en est-il de la différence entre les
colons et les lites? Ici encore la distinction est subtile; les uns ne
voient entre ces deux classes qu'une simple différence originaire
de nationalité *; d'autres cherchent à découvrir dans les textes
une différence juridique de status. D'après ces derniers ^, le lien
du colon serait essentiellement agricole et foncier; celui du lite
serait un engagement personnel. Cette circonstance le mettrait
évidemment dans une condition inférieure au colon. Quoi qu'il
' H, Zoepfl, op. cit., t. II , § 9, pp. 35 et suiv., expose longuement ce mouve-
ment curieux.
» Voir plus bas section III.
5 Walter, op. cit., n» 419. — Waitz,op. cit., p. 184. Cependant il se pourrait
fort bien que Ton finisse par y découvrir des différences. — Waller, op. cit.,
n"> 415. — Guérard, Proleg. au polypt. d'h^minon, § 140.
* E. Garsonnet, Hisl. des locations perpétuelles, p. 290, — Eichoren,
Deutsche Staats u. Bechtsgesch.^ § 49.
5 Guérard, op. cit., § 141.
(23)
en soit de cette différence fort probablement disparue au
IX' siècle, il est toujours certain que le colon était, pendant la
période franque, le grand ouvrier agricole. Sa condition était fort
supérieure à celle du serf; c'était un tributaire '. De même qu'il
jouissait de la liberté, mais d'une liberté imparfaite, de même il
avait la jouissance du droit de propriété, mais d'un droit restreint
et conditionnel. Le caractère foncier des colons était pour eux une
grande garantie, une source de prospérité et de liberté. Cepen-
dant ils n'étaient pas libres; c'était surtout par une longue série
d'obligations en redevances et en travail qu'ils se trouvaient
entravés; et l'affrancbissement seul, ou la prescription pouvait en
principe les émanciper 2.
Le colonat franc, transformation du colonat impérial, n'était
pas une condition servile; il avait au-dessous de lui la vaste caté-
gorie des serfs, étrangers à toute loi de la société politique. Les
colons et les serfs répondaient à une double nécessité écono-
mique. Le colon était en définilive un petit tenancier, exploitant
partie pour son compte, partie pour celui de son patron. Le
colon était un tenancier jouissant de toute la liberté que pouvait
comporter l'état économique, et n'ayant sans doute dans son
manse qu'un bien petit degré d'indépendance. Maître des fruits
ou du moins d'une partie des fruits de sa tenure, il n'était sans
doute que surveillant intéressé des travaux dont l'ordre et la
nature lui étaient prescrits par le propriétaire. Le serf, au
contraire, était l'homme de la main-d'œuvre; c'était l'ouvrier,
le domestique rural dans la pleine acception du mot, sans ini-
tiative ni responsabilité. Au point de vue économique, le serf
du monde franc fait encore partie du cheptel ^. Mais il a comme
travailleur une importance indéniable. Était-il uniquement valet
de ferme? Sa condition n'était-elle en rien supérieure à celle
de l'esclave romain? L'esclavage germanique fut toujours plus
doux que celui de l'Italie. Les esclaves germains de Tacite sont
^ Waitz, op. cit., pp. 185 et suiv.
^ Sur le colonat : Guérard, op. cit., pp. 116 et suiv.
3 Waitz, op. cit., p. 167. — Walter, op. cit., §12.
(24)
des sortes de colons; mais après l'immigration, l'esclavage ro-
main qui régnait en Gaule eut sans doute son influence sur
l'état social. Les Francs occupant le sol et devenant propriétaires
comprirent l'utilité d'une domesticité rurale qui était peu connue
en Germanie. Il est donc probable que la servitude complète et
personnelle exista après l'invasion sur les domaines des proprié-
taires francs. Il y eut donc des sei'vi proprement dits, soumis à
tous les caprices de leur maître.
Mais, de bonne heure, on voit des serfs dotés de quelque terre,
soit d'une tenure véritable (mansuarii), soit simplement d'une
habitation, pour laquelle ils étaient soumis à des redevances et à
des corvées (casati). A quoi attribuer la naissance de cette caté-
gorie de serfs agricoles? Soit à l'habitude ancienne des Germains,
soit plutôt à l'insuffisance de la classe des colons. A défaut de
colons, on met des serfs dans les tenures ' et ce pas est le pre-
mier que fait le serf vers la liberté. Un nom commun désigne
dans les sources le colon et le serf agricole.
Le serf est étranger au droit public : il ne fait point partie de
la société politique. Il n'y touche que comme dépendance de son
patron. Le wehrgeld, ce tarif social des conditions du monde
franc, ne lui appartient pas; c'est son maître qui en bénéficie; il
n'a donc pas de droits. Si parfois les lois s'occupent de lui, c'est
moins pour déterminer ses droits à lui, que pour établir, dans l'in-
térêt de la société et des tiers, la valeur des actes qu'il pose. Il n'a
donc d'autre loi que la volonté de son maître. Mais généralement,
sur un même domaine, les habitudes se fixaient, créaient une
sorte d'usage ou de droit domanial. C'était là le critère des
variétés infinies de sa condition 2.
Telles sont donc les diverses catégories de personnes que nous
trouvons sur le sol national au lendemain de la conquête.
Cette situation ne tarda pas à se modifier sous l'action de
diverses causes d'ordre économique et social.
* Arg. Guérard, p. 281.
* Walter, op. cit., n» 587, et les autres sources citées. — Guérard a analysé
louguement la condition des serfs et leurs variétés.
{ 25 )
Au premier rang des phénomènes importants que nous avons
a signaler, se trouve l'extension rapide et générale de la recom-
mandation {vassialicum) '. La recommandation est l'acte par
lequel une personne se met sous la protection spéciale du Roi, de
l'Église ou d'un laïque ; c'est là un terme générique pour dési-
gner des actes bien divers. Certains grands propriétaires entrèrent
volontairement dans la trustis regia 2; mais ce mode de recom-
mandation était rare; les magnats préféraient la libre position de
leur puissance allodiale. Dans les classes inférieures au contraire,
ce mouvement fut très-vif et très-actif. Les petits propriétaires,
incapables de tirer parti par eux-mêmes de leur sol et de se pro-
téger militairement au milieu des guerres de l'époque, cherchaient
aide et protection chez quelque voisin puissant , se recomman-
daient à lui. Le commendatîis se remettait corps et biens à la
merci de son seigneur, si ce qu'il lui apportait était peu considé-
rable; sinon, il stipulait qu'il aurait, au moins sa vie durant et
parfois héréditairement, la jouissance de ses terres, moyennant
redevance. Les premiers devenaient serfs, les seconds colons. II y
avait là un contrat véritable, obligeant chaque partie à certains
devoirs. L'abandon des biens qui se faisait par la commendatîo
avait pour condition l'obligation pour le propriétaire de nourrir et
de loger ses serfs, de protéger ses tenanciers. Ce mouvement social
eut pour conséquence d'abaisser la condition des hommes libres.
Les petits propriétaires n'étaient guère à leur place dans le monde
économique du VII^ et du VIII^ siècle. Ils devinrent donc tout
naturellement tenanciers. Il était assez rare que des stipulations
formelles accompagnassent la commendatîo j le contrat, dès lors,
était tacite, et se réduisait à l'obligation d'entretenir et de pro-
léger le paysan.
En même temps la condition des serfs s'était peu à peu amé-
liorée. Sous l'influence de l'Eglise, les traitements qu'on employait
à leur égard s'étaient adoucis; et ils prenaient rang parmi les
personnes, sinon encore en droit, du moins dans l'opinion et la
^ Zoepfl, op. cit., t. II, p. 69. — Garsonnet, op. cit., p. 210.
* Laboulaye, Hist. du droit de propriété foncière en Occident, p. 320.
(26 )
pratique; aussi, dans la réalité, les maîtres avaient-ils vis-à-vis
d'eux les obligations d'entretien, et ne jouissaient plus des droits
abusifs de l'esclavage primitif K
De ces circonstances résulta une sorte d'unification dans la
condition des classes inférieures. Les serfs étaient investis d'une
casa, parfois d'un manse ; et les obligations qu'on exigeait d'eux
s'étaient en fait fort tempérées. Les colons et les lites, cultivateurs
soumis à des obligations assez lourdes, n'avaient pas vu améliorer
leur situation qui n'avait d'ailleurs rien d'immoral, et étaient liés à
leur exploitation. Enfin les commendati furent tous reçus soit en
casaj soit en manse. De sorte que les trois catégories primitives des
hommes libres, des colons, des serfs tendirent à s'unifier et à
former la vaste classe des serfs de la glèbe où domine le principe
de l'ancien colonat ^. Tel est le mouvement général qui, en mo-
difiant le régime foncier, changea aussi la répartition des classes
sociales.
L'étude du caractère de ces classes nous occupera plus loin;
nous y trouverons encore une multitude de différences : mais ces
différences seront plutôt le fait des tenures et de leurs services
que de la condition originaire du tenancier. Dès le iX* siècle,
cette importante remarque trouvait sa vérification. La division
des manses en ingénuiles, lidiles et serviles correspondait aux
services dont ils étaient grevés, peut-être à la qualité de leur
premier occupant, mais était indépendante de la condition de
leur détenteur actuel ^.
Le nombre des hommes libres alla toujours en augmentant ou
en diminuant, selon l'idée qu'on attache à ce nom, dit Guérard *;
si l'on entend par liberté l'état des personnes qui n'étaient ni des
vassaux, ni des colons, ni des serfs, les hommes libres qui, dans
ce cas, ne sont autres que les hommes indépendants furent tou-
* Voir plus loin : Guérard, op. el loc. cit.— Pour la Belgique en particulier :
J. Heylen , Eistorische verandeling over de slaverny, dans les Verandelingen
OVER DE KemPEN, p. 56.
2 Wailz, op. cit., p. 171. — Leymarie, Hist. des paysans, 1. 1, p. 169.
5 Waitz, op. cit., p. 189. — Guérard, op. cit., § 316.
* Op. cit., p. 498.
(27 )
jours de moins en moins nombreux et finirent par disparaître à
peu près entièrement au X^ siècle. Alors presque tout le monde
était l'homme de quelqu'un. Mais si l'on entend par hommes
libres tous ceux qui n'étaient pas serfs , la classe des hommes
libres grossit continuellement sous la protection de la religion
chrétienne.
Les hommes libres qui se recommandaient, tombaient en fait
sous l'influence du régime local de la terre dont ils choisissaient
le mundium. C'est ainsi que se généralisa le régime coutumier,
qui allait devenir la source d'un droit privé nouveau *.
SECTION II. — Le régime foncier.
§ \. Répartition du sol.
La conquête avait fondé d'une manière définitive le régime de
la propriété privative et de ses inégalités. Un grand nombre de
germains avaient reçu un territoire propre, qui, en souvenir de
l'ancienne propriété, avait pris le nom àWlos. C'était le proprium,
la terre patrimoniale, portant chez les Francs saliens le nom spé-
cial de terre salique. Ces alleux étaient tantôt de vastes terrains
incultes, tantôt de fertiles lopins de terres, parfois de riches
domaines. Rien de fixe dans cette répartition à laquelle les hasards
de l'occupation ou du mérite militaire avaient présidé 2. Sans
doute la propriété était née probablement dans les tribus germa-
niques avant les migrations ^; les lois barbares distinguent par-
< Nous n'avons pas insisté sur l'action du christianisme au point de vue des
transformations sociales de cette période. Nous n'avons voulu qu'indiquer ces
transformations elles-mêmes dans leur marche progressive. L'élément chrétien
eut une influence capitale sur ce mouvement, surtout au point de vue de l'uni-
fication des races et de l'adoucissement des mœurs. Nous la signalons ici. Son
développement appartient à l'histoire générale de la civilisation.
^ Dareste, Hist. des classes agricoles, pp. 89, 91 et suiv.
' Trolz, Jus agrarium, t. 1, p. 89.
(28 )
faiteraent les domaines *; mais il est certain que la conquête en
bouleversa l'économie et en accentua l'inégalité.
Il y eut donc des domaines, ou alodes, d'étendue très-variée et
dont la constitution différait aussi d'après la dimension même. En
effet, les petits alleutiers ne pouvaient guère profiter du champ
qu'ils avaient occupé. Il leur fallait pour l'exploiter et en vivre,
l'organisation agricole des dorfen germaniques. Aussi les voisins
ne tardèrent pas à s'unir en villages et à reconstituer la marke,
indispensable à leur vie agricole.
Il y eut donc des villages libres qui restaurèrent dans nos pro-
vinces l'organisation germanique 2. Les traces en parurent surtout
dans le Nord, où, comme on l'a vu, la domination germanique fut
complète et sans mélange.
Dans le reste du pays, l'organisation de la marke n'exista guère.
Les analogies qu'on y découvre résultent des nécessités sociales,
plutôt que d'une filiation historique immédiate; ces nécessités,
grâce aux habitudes de la race, ont reproduit dans les villages
belges des coutumes assez semblables à celles de l'Allemagne ^.
A côté de la propriété privée, alleux grands et petits , et des
biens communaux, s'étendaient les vastes domaines du fisc royal,
composés de terres vagues, de villse exploitées et d'un grand
nombre de tenures qui étaient en réalité séparées du domaine.
Ces diverses parties portaient le nom commun de fisc. Les exploi-
tations domaniales étaient dites flsci , et ce nom était donné aussi
aux tenures de la couronne pour les distinguer de la pleine pro-
priété allodiale.
L'alleu, pleine propriété juridique dans le sens romain de domi-
nium *, était régi par une législation sévère et conservatrice. La
* E. Langethal, Gesch. cl. Deutsch. Landwirth,!^ pp. 13, 71.
2 Dareste,opcit., pp. 102 et suiv. Taillar, Mém. sur la formalion des vil-
lages du nord de la France, Mém. soc. d'agric. de Douai, pp. 500 et suiv.
3 Voir plus bas le paragraphe des biens communaux et la noie A à la fin du
Mémoire.
* Walter, Deutsche Rechtsgesch, t. II, n° 533. — Waitz, Deutsche Ferfassung,
t. II, p. 222. L'alleu est la propriété romaine, le bénéfice est une conception
toute germanique. /6id , p. 225.
( 29)
possession de l'alleu était, comme on l'a vu, la caractéristique par
excellence de l'homme libre, et devint de plus en plus rare par
l'effet des recommandations muJtiples que nous avons signalées
et qui le transformaient en tenures de natures diverses*. La con-
stitution du domaine nous expliquera à merveille l'utilité qu'il y
avait alors pour les petits à se recommander et à rentrer dans
l'organisation générale d'une villa seigneuriale. Ils ne pouvaient
sur un lopin de terre faire de la culture extensive; ils n'avaient ni
les connaissances, ni les capitaux, ni les débouchés qui leur per-
missent d'en faire d'une manière riche et intensive.
Aux VIP et VHP siècles, l'immense majorité des terres étaient
déjà réduites en tenures; c'est donc à l'examen de la nature
juridique et économique de celles-ci que se résume à peu près
l'étude du système foncier de l'époque franque.
§ 2. Modes de détention de la terre.
On distinguait très-nettement deux ordres de tenures : les
tenures libres basées sur un contrat, les tenures serviles consti-
tuant une pure concession.
Les tenures libres sont au nombre de deux : la précarie et le
bénéfice, bisons un mot de ces deux formes de délégation du sol 2,
et tâchons d'en fixer les traits distinctifs.
Li^précarîej très-différente du précaire romain, prit naissance
dans les possessions ecclésiastiques; comme nous l'expliquerons
plus tard 5, elle consistait dans la donation faite à quelqu'un de
son propre fonds, à condition de le reprendre à titre précaire,
soit pendant un certain temps, soit à vie. Nous examinerons, en
parlant des amodiations rurales, les conditions de cette tenure,
son influence économique et son extension aux domaines laïcs.
Généralement elle était subordonnée à l'obligation de servir au
* A Wauters, Libertés communales^ p. 20o.
2 C'est celle délégation : dislinction du domaine direct el du domaine utile
qui fait le fond de tout le système foncier germanique.
^ Voir plus bas le paragraphe des amodiations rurales.
( 30 )
concédant une rente ou redevance matérielle, et là se bornaient
les liens qui unissaient le précariste à l'autre partie.
Le bénéfice n'eut à l'origine qu'une différence presque insai-
sissable avec la précarie K Les propriétaires, et surtout le fisc,
maîtres de grands domaines, aimaient à en concéder l'usufruit
moyennant certaines conditions. Bénéfice et précaire s'em-
ployaient même indifféremment dans le langage , et il était fort
difficile de saisir la qualité spéciale d'une tenure déterminée.
Comme la précarie, le bénéfice naissait d'une concession directe
ou d'une oblation de terres, reprises dans les deux cas, à titre
temporaire, souvent viager, parfois héréditaire. Cependant, si la
nuance qui séparait les deux tenures était délicate à saisir dans
chaque cas particulier, elle n'en existait pas moins en théorie. La
précarie était concédée contre la prestation d'une redevance
matérielle. Dans le bénéfice, les liens des deux parties sont plus
étroits; il s'établit entre eux une solidarité morale.
Il y a un devoir de bienveillance et de fidélité réciproque qui
est l'essence même de la concession bénéficiaire 2. Ce bénéfice^
qu'on veuille le remarquer, n'est pas un fief dans le sens attaché
à ce mot pendant la période de la féodalité politique. C'est une pure
concession d'ordre privé établissant entre preneur et délégant,
des rapports spéciaux de bienveillance mutuelle.
La dénomination de fie/ne changea rien à la nature des pre-
miers bénéfices. Longtemps ils restèrent synonymes; mais la
création des bénéfices militaires vint donner au mot fief un sens
principal qui! conserva dans la législation et l'histoire. Les minis-
tériels, les fidèles du Roi, étaient soumis à raison des grands béné-
fices qu'ils recevaient, à des obligations spéciales ^. C'était le ser-
1 Sur l'histoire primitive de la précarie et du bénéfice et les transformations
de celui-ci, Wailz, op. cit., t. II, p. 226, éd. 1 870 ; t. VI, pp. 1 à 40, éd. 1875.
2 Wailz, op. cit., t. VI, pp. 4-6. — E. Garsonnet, Hist. des locations pet^pé-
tuelles, pp.2'2o et suiv.
s Ceci explique aussi comment pendant la féodalité les grands offices minis-
tériels furent toujours attachés à un fief. ^Yaitz, op. et loc. cit. Sur Tinféoda-
lion des offices de cour sous la féodalité voir pour la Belgique, l'état de la Cour
de Hainaul, ajouté à l'éd. Periz de Gislebert de Hainaut, celui de la Cour de
Valenciennes, dans les Arch. hist. du département du Nord, t. II.
( 51 )
vice direct du souverain, la fidélité {huldigimg), se caractérisant
par le double service de la guerre et de la cour. C'est dans ces
bénéfices militaires, qu'il faut chercher la vraie source de l'in-
fluence politique du système bénéficiaire et féodal. C'est à lui que
s'appliquaient et une législation spéciale et des droits particuliers.
L'avènement des bénéfices militaires, source de la féodalité
pohtique, ne détruisit pas, mais relégua au second plan les
bénéfices ou fiefs purement civils. Ceux-ci existaient, et conti-
nuèrent à exister, mais ils étaient oubliés et subissaient par ce
fait une législation qui n'était point faite pour eux ^.
C'est ainsi que du régime primitif des tenures naquit le système
de la féodalité pohtique et militaire, dont nous expliquerons bientôt
l'éclosion.
Au-dessous des tenures libres, dans l'ordre économique, figu-
rent les tenures serviles ^. Celles-ci étaient des occupations de
pure tolérance; le propriétaire du sol pouvait à son gré expulser
les gens de condition inférieure qui les occupaient. Cependant, en
fait, leur situation n'avait pas le caractère instable que ferait de
prime abord supposer leur condition légale. Si le propriétaire
avait le droit de les expulser, il était de son intérêt de ne pas user
de ce droit et de garantir à ses revenus et à son exploitation la
stabilité, en l'assurant à la population de ses domaines. Les
tenures serviles étaient donc héréditaires de par les coutumes
locales, de par ce droit patrimonial, source et garant des premiers
progrès des classes rurales.
§ 5. Constitution des doaiaines.
Tels étaient les divers modes de détention du sol. La plupart
des concessions foncières avaient pour but l'exploitation du
domaine. Sans entrer dans le détail, cherchons à examiner la
^ Voir les conclusions et la portée de celte théorie plus bas, livre II, au
paragraphe de la Propriété féodale. Cf. Wailz, op. cit., t. VI, pp. 9, 26, 50 et
passim.
^ Garsonnel, op. cit., pp. 269 et suiv. Sur le système des redevances, voir
plus bas au livre II, ch. I, sect. I, § 1, et ch. III, secl. IV.
( 32)
constitution économique d'un domaine àTépoque franque. L'unité
d'exploitation est le manse, terre d'étendue variable mesurée sui-
vant les terroirs de manière à suffire à la subsistance d'une
famille. Les manses étaient généralement groupés en villœ. La
villa était dans le monde frane et fut pendant tout le haut moyen
âge la principale unité agricole *.
Longtemps, en effet', les manses se fussent trouvés, sans cette
organisation, incapables de remplir leur but : la subsistance du
preneur. C'était l'association qui en faisait la fertilité. En même
temps ce régime était le seul qui assurât au propriétaire la cul-
ture de son propre domaine. Expliquons en deux mots ici ce que
nous exposerons en détail dans le second livre de ce travail. La
villa présentait à chaque manse les avantages des communaux de
la terre seigneuriale, indispensables à sa propre culture. La terre
seigneuriale, mansus dominicus, était située au centre de la villa ;
elle était ordinairement plus grande que chacune des tenures et
comprenait plusieurs bâtiments : outre le corps de logis du
maître, la sala proprement dite, il y avait une foule de dépen-
dances : moulins, fours, brasseries, pressoirs, destinés à servir de
débouchés aux produits des manses circonvoisins. C'était là le
type de la villa qui ne varia guère pendant toute la durée du
moyen âge. On comprend les avantages que son organisation
assurait à chaque tenure.
Mais les avantages, avons-nous dit, étaient réciproques. En
effet, la corvée était pour le propriétaire le seul moyen de faire
labourer et produire son sol. Le système extensif de la culture de
cette époque n'absorbait pas, loin de là, tout le temps des tenan-
ciers. En répartissant le travail de ceux-ci mi-partie sur les
tenures, mi-partie sur la terre dominicale, toutes les terres pou-
vaient être labourées suffisamment, tout en ne surchargeant pas
de travail ceux qui devaient les cultiver. On parvenait donc à uti-
liser à la fois tous les bras et toutes les terres.
* Sur loule l'organisation des Villœ et du Manse dominical, Raepsaet, ^na-
hjse de l'origine et des progrès des Belges, liv. III, ch. XIV, n«' 184 et suiv.
Une pièce curieuse citée par Wauters, Hist. des environs de Bruxelles, nous
donne quelques détails sur celle organisation en Belgique (alleu de Leeuw,
t. I, p. 77, n" 1).
(55)
Cette main-d'œuvre suffisait aux besoins de toutes les exploita-
tions; d'ailleurs, pour suppléer à son insuffîsanee, il y avait tou-
jours sur les domaines une catégorie de serfs n'occupant pas de
tenures, et que nous avons signalés sous le nom spécial de Casati
ou Cossaeten K
Tels sont les grands traits de l'organisation d'une villa; ils se
sont conservés à peu près intacts dans les siècles suivants. A
1 époque franquc, sous les deux premières races, nous ne con-
naissons que par la collation de textes fragmentaires l'organisation
des villœ laïques; mais celle des villœ monastiques nous est
beaucoup plus connue, grâce aux polyptiques rédigés de très-
ancienne date dans les abbayes ^, ainsi que celle des villœ fisci,
décrites avec détails par Charlemagne, lui-même, dans le célèbre
capitulaire de villis. Sauf les soins particuliers que donnaient les
moines à leur exploitation agricole, et la minutie avec laquelle
l'empereur organise les siennes, le principe de l'organisation était
identique partout. Nous croyons inutile de reproduire ici l'analyse
intéressante, sans doute, mais si connue, du capitulaire de 81:^ ^.
Au point de vue de l'administration , cette pièce est un curieux
monument d'économie rurale et domestique. Quant aux détails
de culture qu'elle révèle, il est probablement téméraire de les
généraliser. Charlemagne, à tous égards, voulait faire des fermes-
modèles; les soins personnels qu'il en prend le prouvent suffi-
samment. La villa fiscale est administrée par un Judex et un
Maior. Tous deux devaient veiller à l'accomplissement des tra-
vaux de l'exploitation, mais le Maior n'avait qu'une position
subordonnée; le Judex joignait à sa surveillance l'exercice de la
juridiction patrimoniale dans la villa.
En étudiant au second livre l'organisation du moyen-âge pro-
prement dit, nous aurons l'occasion de revenir sur plusieurs
< Zoepfl, Deutsche Rechtsgesch.^ t. Il, p. 69.
2 Guérard, Polijptique cl'Irminon, ch. II, §§ 7 à 17 explique la nature,
la tenue, et Tautorilé de ces registres.
* Blauqui, Hist.de VÈconom. polit., 1. 1, p. 157.— A. de Villeneuve, Hist de
l'Économ. polit., p. 186. — Langelhal, Gesch. d. deusch. Landw., I, p. 119.
— Waulers, Libertés communales, p. 123, etc., etc.
Tome XXXIl. 5
(34)
traits que nous ne faisons qu'esquisser ici. C'est là que nous
ferons l'histoire des redevances dont chaque tenure était ordi-
nairement grevée , et du genre de culture qu'on y pratiquait *.
SECTION III. — Le régime seigneurial.
Il nous reste, avant de pénétrer dans le moyen-âge proprement
dit, à expliquer rapidement les causes de ce régime féodal qui va
dominer dans l'histoire pendant plus de huit siècles. Trois faits
principaux signalent la transformation du régime bénéficiaire et
monarchique en celui du morcellement politique féodal. C'est
d'abord la réorganisation militaire; c'est ensuite la législation des
immunités; c'est enfin l'hérédité des fiefs.
Nous avons dit déjà que c'était dans le bénéfice militaire qu'il
fallait chercher le germe de la féodalité politique. Or le service
militaire imposé aux grands bénéficiers, résultait d'une réforme
générale dans le régime militaire germanique. Par le capitulaire
de 807 et celui peu postérieur de exercitu promovendo qui ne
porte pas de date fixe , le service autrefois personnel et accompli
à la convocation des comtes, fut tranféré aux seniores, chargés
et obligés désormais de présenter à l'armée royale un certain
nombre de guerriers. La translation aux seniores d'une partie de
l'autorité militaire était un premier pas vers la fusion de la pro-
priété et de la souveraineté , en créant les puissantes et redou-
tables milices territoriales 2.
La législation des immunités, commencée de très-bonne heure,
contribua largement à la fondation des seigneuries indépendantes.
L'immunité avait pour but de faire échapper un territoire à la
juridiction ordinaire, et conférait cette juridiction au proprié-
taire, sous l'autorité immédiate du roi. C'était donc la consé-
* Voir pour les détails le magnifique ouvrage de Guérard, Prolég. au polypt .
d'Irniinon. Cf. pour le X« siècle en Belgique!. Daris, Abbaye de Maubeuge :
Analectes pour servir à rhist. ecclésiast. de Belg., t. II, pp. 44 el suiv.
2 Garsonnel, Hist. des locations perpétuelles, pp. 247 et suiv.
( 55 )
cralion d'un privilège accordant au senior l'exercice de droits
attachés à la souveraineté *.
Ces deux premiers faits, d'une importance générale, avaient
rendu presque indépendants en fait les grands seigneurs terri-
toriaux, bénéficiers ou alleutiers. Une seule mais importante diffé-
rence les séparait encore: l'alleu était une propriété quiritaire et
héréditaire; le bénéfice n'avait pas cet avantage. Sans doute, il y
eut dès l'origine des bénéfices héréditaires , mais les grands béné-
fices offîciaux et militaires ne l'étaient pas. Or, l'alleu constituait
la partie la plus restreinte du territoire; la noblesse seigneuriale
était donc par le principe viager, entièrement soumise à la royauté.
Puissants par leur position territoriale, par le nombre de leurs
vassaux et arrière-vassaux, les seigneurs fonciers ordinaire-
ment revêtus des fonctions comtales, souffraient avec impatience
le caractère précaire de leur situation juridique. Diverses circon-
stances favorisèrent leur établissement définitif et héréditaire.
Les faibles successeurs de Charlemagne n'osèrent résister que
timidement aux usurpations et aux menaces, et continuèrent tou-
jours en fait les fiefs et les offices au descendant capable du sei-
gneur défunt. L'avènement d'un homme énergique et résolu,
comme Charles le Chauve eût pu encore émanciper la royauté
des entraves politiques des feudataires; mais l'invasion normande
vint porter le dernier coup à la puissance monarchique. Cantonné
dans sa forteresse, le seigneur foncier, sous prétexte de résister
aux Barbares, consolidait en réalité sa puissance contre la monar-
chie , et se préparait à soutenir ses prétentions par les armes.
A partir de ce moment, l'hérédité, depuis longtemps dans les
mœurs , fut définitivement reconnue tant pour les bénéfices que
pour les offices comtaux. Proclamée solennellement en France par
le capitulaire de Kiersy en 877 2, elle ne tarda pas à être con-
quise aussi isolément par les officiers et seigneurs de l'Empire.
* Dareste, Hist. des classes agricoles, p. 149. — E. Laboulaye, Hist. de la
prophélé foncière en Occident, p. 522, — Zoepfl , Deutsche Rechtsgesch.,
t. II, §9.
* Garsonnet, op. cit., p. 259.
(56)
Le X* siècle signale en France, par l'avènement de Hugues Capet,
le triomphe définitif du régime féodal, et à la fin du même siècle,
il est définitivement établi dans toutes les parties de notre
pays K
Ces préliminaires nous amènent à cette grande et importante
période historique de la féodalité. Nous allons pénétrer dans sa
vie intime, cherchant dans la mesure du possible à déterminer
son influence sur tous les éléments de la civilisation.
* Ch. Piot, De Vhérédité des hénéfices en Belgique et de ses effets, Ann.
Soc. Émulation de Bruges, 3^ série, t. III, p. 256.
( 37
LIVRE II.
L'ÉCONOMIE SOCIALE DE LA BELGIQUE AU MOYEN-AGE
DEPUIS LE Xle SIÈCLE.
CHAPITRE I".
Les classes inférieures.
SECTION I. — Des causes qui ont provoqué le déyeloppement progressif de la liberté
civile au sein des populations rurales.
§ i. Marche logique de ce progrès *.
Il ne peut être question de refaire ici la théorie des libertés
nécessaires. Sont telles les seules libertés indispensables à l'ac-
complissement de la destinée de l'homme. Les autres libertés
peuvent être bonnes et utiles : cela dépend de l'état social. Le
degré de leur développement, l'indépendance plus ou moins
grande des personnes ou des propriétés, constitue la différence
qui diversifie les nations et les âges de 1 humanité. Si les libertés
nécessaires sont imposées par le droit naturel, les libertés utiles
sont l'œuvre des temps et des circonstances, de ce développement
spontané des peuples qui forme le droit des gens, dans le sens
romain de ce mot. Du moment donc où la liberté primordiale du
devoir est accordée à l'homme, toutes les variétés et toutes les
* Les idées de ce paragraphe sont éparses et implicites dans Dareste de la
Chavanne, Hist. desclasses agricoles. — Henry Doniol,^is^ des classesrurales
en France, Paris, 1863. — Ad. Smith, Weallh of Nations, liv. III, ch. I et II.
— ^oscher, Natio?ialôkonomik des Ackerbau es^ StnUgàri. 1875, ch. V et suiv.
et divers autres.
(38 )
phases sociales sont également conformes au droit naturel. La
communauté primitive des biens est une organisation aussi régu-
lière que le régime de propriété privative des sociétés civilisées.
Le servage, respectant la personnalité humaine, n'est pas plus
condamnable en droit que la pleine liberté individuelle. Est-ce à
dire que les sociétés que nous appelons civilisées, ne soient pas
supérieures aux nations barbares? Nullement. Cette conclusion
dépasserait étrangement nos prémisses. Mais leur supériorité
consiste dans un rapport de mieux à bie7i, et non de bien à mal.
Elles sont supérieures, mais elles ne sont pas seules bonnes. Leur
avantage consiste à mettre à la disposition de leurs membres plus
de moyens utiles pour accomplir leur destinée; d'être mieux
outillées et par conséquent plus parfaites.
Mais quel est donc le ressort qui pousse toute nation dans cette
voie du progrès ? Comment se fait-il que toute société s'enrichisse
et s'émancipe, au point qu'on ait pu créer des lois historiques.
L'observation de la nature humaine répondra à cette question
et nous donnera le secret de la marche régulière des progrès
parallèles de l'opulence et de la liberté.
Quand l'homme travaille, il le fait par devoir ou par intérêt. En
principe le travail ne devrait s'accomplir que par devoir; mais
l'intérêt subordonné au devoir est aussi un mobile licite et naturel
de l'activité humaine. Il est plus parfait de renoncer à ce mobile,
nous verrons le travail ainsi pratiqué dans les monastères ; mais
le commun des hommes se laisse guider par des considérations
d'un ordre moins relevé. Il faut donc en général qu'outre l'idée
du devoir, on présente au travailleur un intérêt proportionné
d'une façon approximative à l'effort qu'on réclame de lui *. Ce
principe économique et moral renferme tout le secret de l'éman-
cipation des classes rurales.
Au début du moyen-âge, la population de l'Occident était clair-
semée. La Belgique notamment, dépeuplée par les guerres
romaines et les misères de l'époque impériale, par les ruines des
* F. Basliat, Propriété et loi, dans les Sophismes économiqdes, t. IV,
pp. 275 et suiv. des œuvres complètes, éd. Guillaumin.
(59)
migrations barbares, et plus tard des invasions normandes, ne
comptait que peu d'habitants \ Le tiers à peine de son territoire
livré a l'exploitation suffisait aisément à cette population. 11 ne
fallait pour y subvenir ni grands efforts ni fortes impenses. Une
culture extensive et superficielle était tout ce que réclamait la
nation. Or, pour un pareil travail, l'assurance de la nourriture
était plus qu'il ne fallait à l'ouvrier: on vivait sans prévoir. Tout
promettait que la subsistance assurée aux contemporains le serait
à leurs descendants.
Ici intervient un fait économique nouveau : le progrès de la
population 2;ce phénomène modifie sensiblement l'état des choses,
et le modifia rapidement en Belgique où la race fut toujours
exceptionnellement prolifique ^. Le système du travail primitif
devient insuffisant. Il faut pour arracher au sol l'alimentation
d'un surcroît d'habitants, un surcroît corrélatif d'efforts et de
capital. Ce surcroît ne se développe pas seulement en propor-
tion exacte du chiffre de la population : il faut bien plus du
double d'impenses pour tirer du sol le double de la production
antérieure *. 11 faut dès lors qu'un homme entreprenne, avec le
secours d'un capital, l'alimentation d'un groupe d'autres hommes.
Cette entreprise l'absorbe ; il doit donc y trouver de quoi fournir
aux autres nécessités de sa vie par voie d'échange, avoir même
l'espoir, en augmentant ses efforts et sa production , d'acquérir
une certaine aisance de la vie. Or, pour cela, il doit être assuré de
conserver le fruit de son entreprise ou de sa coopération, et de
l'appliquer à ses besoins. L'entreprise sera d'autant plus fruc-
tueuse que l'entrepreneur sera mieux assuré d'en percevoir les
profits. Voilà comment avec la culture intensive croît l'indépen-
dance de l'entrepreneur agricole.
Cependant cette indépendance est encore entravée par une
autre raison économique. Pour produire, l'initiative ne suffit pas,
^ Voir plus haut.
2 Périn, La richesse dans les sociétés chrétiennes , livre IV, eh. II, a fort
bien expliqué ce phénomène.
2 Ém. de Borchgrave, Histoire des colonies beUges. lulrod., § 5.
* Rossi, Cours d'économie politique, éd. Bruxelles, t. I, p. 82.
(40)
il faut le capital. Leur union dans le même chef est la forme la
plus féconde de la constitution de l'atelier rural, mais elle suppose
une diffusion de richesses longtemps inconnue. Les premières
exploitations se constituent donc sous forme d'association, où la
part de l'entreprise, d'abord très-restreinte au profit du proprié-
taire et du capitaliste, se développe peu à peu. La classe laborieuse
fait l'apprentissage du métier, elle apprend à diriger et à prévoir.
En même temps elle amasse par les profits de son œuvre, un
pécule toujours grandissant, qui lui permet de réunir entre ses
mains le capital et le travail, et d'y joindre soit la propriété elle-
même, soit une possession stable à des conditions fixes, qui ait
les mêmes effets.
Appliquons rapidement ces théories à l'ensemble du mouve-
ment d émancipation des classes agricoles. Les grands domaines
du haut moyen-age sont peuplés de serfs de la glèbe. La culture,
nous venons de le dire, ne s'exerçait que sur de grands espaces
et d'après un système extensif que le chiffre de la population com-
portait. Le serf, casé, logé et entretenu, n'avait aucun intérêt
au succès de l'exploitation qu'il cultivait. Mais son incurie ne nui-
sait pas au travail grossier qu'il devait accomplir. Mais quand la
population des Vi7/(e seigneuriales commença à s'accroître, la situa-
tion du propriétaire devint désavantageuse, et le contrat de ser-
vage menaça de tourner à son détriment.
Les serfs ne produisaient pas plus qu'autrefois, se multipliaient
et devaient être nourris. En vain, les accablait-on de redevances,
d'exactions, de corvées, le bilan seigneurial devait se solder par
un déficit. D'ailleurs, comme nous le verrons, ces mauvais trai-
tements faisaient fuir les serfs du domaine qui demeurait en
friche. Sans ouvrir toujours les yeux à la vérité économique
qu'ils comprenaient mal, la désertion de leurs terres fit recourir
les propriétaires au vrai moyen : améliorer le sort de leurs
hommes. L'émancipation était donc en réalité une mesure
toute de l'intérêt des seigneurs, et même de leur intérêt immé-
diat. Elle était aussi, cela va sans dire, de l'intérêt des popula-
tions, mais pour elles, l'expérience était à faire et elles avaient
(41 )
souvent peur de la liberté. Aussi, verrons-nous des villages entiers
s'insurger contre l'acte que leur octroyait la franchise *.
D'ailleurs, la libération par sa raison même, devait être gra-
duelle et mesurée. Un premier pas fut fait par la fixation des rede-
vances, qui introduisit les classes rurales dans la phase juridique
de leur histoire 2. Plus tard, un siècle ou deux après, naîtra le
contrat libre et réciproque. Le rôle du contrat est vraiment le signe
caractéristique de la société nouvelle ^. Nous en étudierons plus loin
l'histoire détaillée. Ici encore la même grande loi domine le déve-
loppement historique des amodiations rurales : l'indépendance
du paysan croît à mesure que le capital lui appartient davantage.
C'est ainsi qu'il devient successivement bailleur à rente, métayer,
fermier et petit propriétaire.
Nous avons indiqué la loi qui préside aux développements que
nous allons étudier. Il nous faut les reprendre, les analyser et
montrer dans les faits la justification de notre principe.
A jeter d'ailleurs sur notre histoire un simple coup d'oeil d'en-
semble, nous pouvons déjà constater la précocité de nos libertés
rurales en même temps que le développement tout à fait pré-
maturé en Europe de notre agriculture nationale.
§ 2. Politique de l'émancipation.
Nous avons à examiner sous ce nouveau titre, la série des
causes réelles, ou plutôt des circonstances de fait qui ont pro-
voqué les divers progrès des classes rurales belges. Les libertés
rurales font seules l'objet de notre étude. C'est dire que nous
n'avons pas à étudier l'origine du mouvement communal et des
libertés bourgeoises, mais à apprécier seulement, nous le ferons
bientôt, leur influence sur l'état du plat pays. Cependant il est un
* StuâTl-MiW, Principes d'économie politique, trad. Courcelles, l. I,p. 283.
— BrâulSy Études d'histoire rurale, Revue catholique de Louvain, numéros
de janvier, mai et novembre 1879.
2 Doniol, op. cit.,liv. III, eh. III, § 3, p. 147.
5 H. Summer Maine, L'ancien droit (The ancienl law), eh. IX, p. 288 de
la trad. franc, de Courcelles-Seneuil.
(42)
point 011 les deux ordres municipal et villageois sont en rapport
intime. La transformation sociale dont nous sommes témoins du
X* au XVIII" siècle est-elle une évolution régulière ou une brusque
révolution? Cette question très-débattue pour les libertés com-
munales me paraît rationnellement tranchée en ce sens que les
conquêtes civiles n'ont jamais précédé le mouvement économique
et social; qu'elles ont toujours été la conséquence naturelle de
l'état de la richesse, des idées et des mœurs. Ce qu'on entend par
une révolution, c'est le soulèvement général et spontané d'un
peuple contre des abus généraux et persistants et dans un but
commun et unique. Rien de pareil ne se trouve à l'origine de
notre liberté nationale. Sans doute il y a eu des luttes; mais ces
luttes avaient pour objet tel ou tel point spécial et local plus diffi-
cile à emporter.
La féodalité absolue est tombée pièce à pièce sous l'action du
temps, des idées, des influences de toute nature; elle n'a pas
succombé tout entière en une fois sous la hache des commu-
niers. Il y a eu un mouvement communal, des insurrections: il
n'y a pas eu une révolution communale ^ S'il en est ainsi dans
les villes (civitates, oppida), il en est encore bien plus certaine-
ment ainsi de l'avènement des libertés rurales. Une raison pre-
mière en est que l'influence économique est ici plus énergique,
que la nécessité plus évidente au seigneur, le dispose mieux à
l'émancipation. Il y en a une autre dans le caractère énergique et
constant , mais lent et patient des paysans du Nord. Ils soufi'rent
longtemps non sans se plaindre, mais sans songer à résister, sur-
tout à résister activement. Enfin le bienfait de la liberté leur
apparaissait moins évident qu'aux classes plus éclairées des villes.
Il leur a fallu la grande réaction du mouvement municipal pour
être définitivement dotés de la liberté.
Ces préhminaires nous permettront d'analyser et de com-
prendre l'action simultanée des populations, des seigneurs, et de
l'Eglise dans l'œuvre de l'émancipation des classes rurales.
* Waulers, Les libertés communales, pp. 16 et suiv., résume les divers sys-
tèmes. — PouUet, Histoire politique interne de la Belgique, pp. 130 et suiv.
( 43
I, Action des populations.
Quoique énergique, l'action des populations fut généralement
calme. On signale rarement de vraies insurrections dans les
villœ', il est surtout fort rare de les voir se produire avec un but
déterminé, et l'on n'en signale aucune, pensons-nous, avant le
XIP siècle. Alors même le cri révolutionnaire que Robert Wace
prête aux villageois * devait se faire bien rarement entendre. Ce
n'est pas dans les campagnes du XII" siècle qu'on songeait à
s'insurger au nom de l'égalité naturelle des hommes entre eux;
ce n'est surtout pas dans les campagnes flamandes qu'on eût
assisté à pareille scène. M. Wauters croit ^ que c'est « le silence
calculé de la plupart des écrivains » qui nous a fait perdre les
témoignages des résistances ouvertes à Voppression féodale. Nous
ne le croyons pas. Nous en avons indiqué les raisons a priori. Il
y en a d'autres qui sont historiques. Les annales monastiques, nos
principales sources, signalent parfois des mécontentements vio-
lents: Bellum rusticanum oritur^. Mais ce sont des cas isolés. Les
annalistes en citent, leur silence n'est donc pas systématique. D'ail-
leurs nous allons voir que les populations flamandes savaient se
délivrer des misères dont elles souffraient, par des actes de résis-
tance passive tout aussi efficaces et plus fructueux que la rébellion
à main armée.
* Roman de Rou, v. 59-79 suiv.
Pur kei nus laissum damagier?..
Nus sûmes homes cum il sunt
Tex membres avum cum il ont....
[Dans un livre qui a paru depuis la rédaction de ce mémoire,M.H.Pergameni
fait l'histoire de ce qu'il appelle les Jacqueries flamandes ; ce sont les luttes
du XIV« siècle qu'il transforme et assimile aux Jacqueries de France : Les
guerres de paysans, Bruxelles, 1880, p. 87. Cet aperçu est inexact. Les luttes
du XIV^ siècle ne sont pas des guerres de paysans contre leurs seigneurs; mais
un épisode important et curieux de l'histoire communale, voir L. Van der Kin-
dere, Le siècle des Artevelde.]
2 Op. cit., p. 644.
3 Annales Novesienses, ad annum 1268, ap. Martène et Durand, Amplis-
sima collectio, IV, 574.
( 44 )
Ces actes se résument, depuis le XI* siècle jusqu'au milieu du XIIl%
dans le grand et perpétuel mouvement de migration qui anime les
populations flamandes. Chose étrange pour qui a égard à nos
habitudes aujourd'hui si sédentaires, nul peuple n'a envoyé plus
loin ses enfants, ni peuplé des terres plus diverses. Nul peut-être
plus facilement que l'ancien habitant de nos provinces ne semble
se décider à quitter le lieu natal pour chercher ailleurs fortune et
protection ^
Les premières émigrations furent locales et revêtirent plutôt
le caractère des sécessions de la plèbe romaine. Les ruraux mécon-
tents d'un seigneur, ou épuisés par ses guerres, se transplantaient
corps et biens, dans une seigneurie voisine et parfois rivale. Ces
faits sont signalés dans toutes nos provinces. Les cultivateurs
préféraient s'expatrier qu'être pillés ou ruinés d'exactions.
C'est ainsi que dans la lutte de 1132 entre Thierry d'Alsace et
Florent de Frise, beaucoup d'hommes, surtout de la campagne,
s'avisèrent de quitter la Flandre pour les provinces de Florent ^
On signale à la même époque des faits analogues en Brabant ^, et
dans le Cambrésis. Ces sécessions n'étaient sans doute pas sans
influence sur la conduite des seigneurs. Mais au XII" siècle com-
mença l'époque des grandes migrations. A partir de cette date ,
il y a un mouvement continuel emportant des cultivateurs belges
en Grande-Bretagne et en Allemagne.
Quelles causes assigner à ce vaste mouvement qui emporte des
essaims de Belges jusqu'en Poméranie, en Silésie, sur les bords
de la Vistule, jusqu'en Hongrie et en Transylvanie? Est-ce
l'oppression où ils gémissaient dans leur pays? Est-ce un simple
surcroît de population , comme semblerait le prouver le chiffre si
extraordinairement élevé de celle-ci? M. de Borchgrave y assigne
ces deux causes, tout en faisant à la seconde la part la plus
* Faut-il perdre tout espoir de ressusciter cet esprit pour développer les
débouchés de notre industrie nationale? Voir E. Van der Laat, Moyens
d'étendre les débouchés de r industrie belge, pp. 20 et suiv. 1878.
2 « Plurimi de Comitatu, maxime rus tici , qui se nimis opprimi dolebant,
consilium inierunt... » Kluyt, Hist. critic. Comit Rolland, et Zeeland Midel-
burg, t. II, p. 77.
5 Dom Bouquet, ex Auctario Afflghemensi ad afin., il 59.
( 45 )
importante ^ Il n'est pas nécessaire d'ailleurs de recourir à l'op-
pression pour expliquer le départ des colons belges. Les princes
allemands cherchaient, en effet, par les offres les plus splendides
à repeupler leurs territoires abandonnés. Les Allemands avaient
vers le Nord, de vastes territoires à conquérir à la culture; or, à
partir du XI^ siècle, commence sur une échelle de plus en plus
grande, la germanisation des nouvelles provinces 2. Cette œuvre
enlevait aux seigneurs de l'intérieur, une partie notable et sou-
vent la plus robuste, de leur population. 11 fallait combler ces vides
faits par l'émigration. Un moyen très-naturel était d'appeler dans
leurs terres des étrangers et de leur concéder les terres aban-
données. Mais pour les y amener et les y retenir, il fallait leur
accorder une position privilégiée. C'est ce que firent les princes
allemands. Les colons flamands et hollandais furent de leur part,
l'objet de prévenances particulières à cause des dispositions
agricoles spéciales reconnues de bonne heure à leur race. Le
mouvement une fois lancé, il n'y a rien d'extraordinaire à voir
des compatriotes glisser jusqu'aux dernières limites de la con-
quête germanique; leur vigueur, leur agriculture perfectionnée
rendaient leur concours précieux et accéléraient la colonisation des
terrains nouveaux. Les colons belges, dotés de libertés particu-
lières, constituant le Flemings recht, ou jus flandricum, se per-
pétuèrent longtemps dans les provinces germaniques; on peut
dire que c'est à nos compatriotes que l'Allemagne doit le premier
et principal essor de son agriculture 3.
L'Angleterre ne faisait pas moins d'efforts pour attirer nos
colons sur son sol. Ils y avaient fait leurs preuves en défrichant
au XII^ siècle une partie du comté de Pembrok ''. Sans doute, les
* Histoire des colonies belges. lulrod. Ce mémoire remarquable esl plein
des détails les plus inléressanls et les plus variés sur noire colouisaîion alle-
mande.
2 E. Langelhal, Geschichte des teutschen Landwirthschaft, 1. 1, pp. 33-193.
^ De Borchgrave, op. cit. — Ém. de Laveleye, Économie rurale de la Bel-
gique,^. 14.
* E. Van Bruyssel, Histoire du commerce §n Belgique, t. I, p. 15-4. —
E. Vareubergh, Histoire des relations diplomatiques entre le comté de Flan-
dre et r Angleterre au moyen-âge, pp. 25 et suiv.
(46 )
Anglais recherchaient plutôt les tisserands que les laboureurs,
mais à leurs yeux tout cultivateur flamand est un homme qui
sait faire du drap et combattre*. L'émigration vers l'Angleterre
dura plus longtemps que celle vers l'Allemagne; elle dura pen-
dant toute la lutte industrielle des Anglais contre les Flandres. 11
est curieux de voir les avantages qu'offrait au XIV* siècle, Edouard
d'Angleterre aux émigrés flamands 2; mais c'est là de l'histoire
industrielle qui s'éloigne de notre sujet et qui est sans influence
sur les libertés rurales.
Ces grandes émigrations pouvaient être justifiées par le chiffre
de la population, mais il n'en est pas moins incontestable qu'elles
dépassaient le trop plein de la mère-patrie. Il fallut donc chercher
à retenir ce monde dans le pays, ou à repeupler celui-ci de colons
nouveaux. C'est ici que se manifeste l'influence de l'émigration
sur la liberté nationale. Il fallut recourir, comme l'avaient fait les
seigneurs allemands, aux chartes de colonisation, appeler des lios-
pites, leur accorder des privilèges et des faveurs ^. Il se faisait entre
le propriétaire et l'hospes, un véritable contrat de défrichement,
déterminant les droits et obligations réciproques des parties. Les
seigneurs promettaient qui l'érection d'une église , qui des com-
munaux j ils déterminaient le nombre des corvées qu'ils exige-
raient, le montant des redevances. Les hospites, de leur côté,
s'obligeaient à cultiver à ces conditions et à payer une redevance
foncière pro ostilia sua. Les seigneurs recherchaient les colons et
annonçaient les concessions qu'ils voulaient faire. C'est ce que
firent notamment de puissants barons, Thierry d'Alsace, Henri II
de Brabant, Arnould Berthoud, sire de Grimbergen et d'autres *.
Les hospites et colons différaient fort, dans le principe, de
* Moke, Mœurs, usages et coutumes des Belges, 1, 197; II, 84, 87.
^ FuUer, Church history, cité dans Hallam. L'Europe au moyen âge, t. V,
p. 62 delà Irad. de Borghers. <« Les plus riches cultivateurs {yeomen) d'An-
gleterre ne dédaignaient pas de leur donner leurs filles en mariage. »
3 Voir sur les hospites le travail magistral de Ch. Duvivier: Hospites. Défri-
chements en Europe et spécialement dans 7ios contrées aux XI^, XW et
Xllb siècles, dans la Revue d'histoire et d'archéologie, I, pp .74 et 131.
^ Duvivier, op. oit , p. 79. — Raepsaet, Analyse, n"> 231.
(47 )
l'ancienne population rurale *. A eux seuls s'appliquaient les
bienfaits du contrat de concession. Mais cette position ne pouvait
rester privilégiée. Les autres rustici exigèrent bientôt les mêmes
avantages. Sans doute ils ne le disaient pas hautement, mais il
était facile de voir qu'ils auraient cessé le travail ou quitté le sol
s'ils ne les obtenaient pas. La tolérance donc dut s'étendre à tous,
et si rien ne garantissait son maintien en droit, l'intérêt même
du seigneur l'imposait. La tolérance créa l'usage. L'usage établi fit
loi. Dès lors les populations rurales avaient conquis la fixation des
redevances sinon partout en droit, au moins presque partout en
fait. 11 ne manquait que la consécration écrite et officielle, qui ne
tarda pas à garantir l'usage et à le déclarer « ferme et estaule.»
Alors les classes inférieures entrent, comme nous l'avons dit, dans
la phase juridique de leur histoire; armées de la concession sei-
gneuriale , de la charte , mimimentiim de leurs droits , elles ont
une position défensable au nom d'un droit positif^.
La taille arbitraire, la corvée à merci sont abolies et remplacées
par des obligations lourdes encore mais fixes. Le paysan est désor-
mais sûr de son avenir, et cet avenir lui appartient.
Le texte même des concessions prouve assez que la limitation
des droits, la fixation des coutumes est alors la principale ambi-
tion des ruraux ^; c'est aussi en elle que les contemporains voient
la caractéristique de l'émancipation '".
* Raepsaet, op. cit., n" 250 « Servos esse homines penilus negaverunt, et
sese tantum bospites et colonos confessi sunt. »
2 L'évêque Gérard 1 de Cambrai « Hanc legem firmatam instiluit ne
amplius exigaturab Us, 1012-1048. «—Gauthier d'Avesnes « incolis de Her-
rignies . .. scripli hu']us munimentiim liberaliter tradidit, 1196. «— Waulers,
Libertés communales, Preuves. — Poullet, Histoire politique, citée, p. 180.
^ Voir la noie précédente. De même « In hune modum pax reformata est
(entre S»*' Waudru et les habitants de Castres), quod omnis census lam capi-
tum quam terrarum ad niveliensem monetam perpetuo rémanent et consis-
tunt, i'iil ; «dans Gachard, Documents concernant l'histoire de la servitude en
Belgique au moyen-âge; Bull, de la Commiss. roy. d'hist.,2« série, t. IV, p. 250.
Beaucoup de chartes moins explicites organisent en fait la fixation des
droits : redevances, corvées, meilleur cattel, etc., V. infrà.
* Guibert de Nogent, pariant de la Commune , a dit « pessimum nomen ut
(48)
En même temps que les chartes émancipaient sub censii des
villages entiers, le servage devait nécessairement disparaître
insensiblement. Les charges serviles se fixaient et s'atténuaient.
Nous examinerons plus loin les étapes de ces progrès.
Toujours est-il que la liberté civile grandissait et s'affirmait au
sein des classes rurales.
Le mouvement communal devait d'ailleurs donner à ces progrès
un élan remarquable.
Demandons-nous donc la nature et la raison de l'influence des
libertés bourgeoises sur la situation du plat-pays.
Cette influence fut surtout indirecte. Les communes représen-
tant la population industrielle se préoccupaient peu du sort des
campagnes et de leur libération. La commune en elle-même n'était
pas une alliée des campagnes. C'était un seigneur d'une nature
particulière, une seigneurie corporative, mais qui avait ses pro-
priétés, ses vassaux, ses milices à elle, son administration et ses
agents fiscaux souvent plus tyranniques et plus âpres que ceux
des seigneurs particuliers ou du domaine ^ Les communes et les
barons rivalisent de puissance : la seigneurie industrielle et la
seigneurie foncière cherchent, chacune de leur côté, à étayerleur
pouvoir sur des bases solides et durables. Quels effets la lutte de
rivalité, parfois très-pacifique d'ailleurs, qui s'engage de seigneur
à commune, va-t-elle avoir sur les campagnes? C'est ainsi que se
pose la question de l'influence du mouvement communal sur le
plat pays.
Les seigneurs et les communes avaient dans le monde féodal
un intérêt commun : étendre leur propriété et avec elle leur juri-
diction [dominium et judicium). En effet, les communes , à l'ori-
gine surtout, rentraient dans la hiérarchie féodale; l'étendue
territoriale était donc un grand élément de leur puissance. Or
toute commune avait juridiction es ville et banlieue. Ville et
banlieue constituaient le territoire communal 2. Sans doute il y
capile censi omnem solilum debilum semel in anno solvant, » Vie, ch. III. —
Cf. Daivesle, op. c\l.,T^A90.—Maugmn, Ifist.de l'administrationdel'agricultiire
en France, l. 1, p. 35. — Vuitry, Régime financier de la France, p. 270.
* E.Laiigelljal, op.cit.,P, p.9.
a Henaux, Conslilution ancienne dupaijs de Liège, p. 229.
( i!» )
avait souvent là des enclaves relevant d'une autre juridiction *,
mais en jjrincipe la franchise s'y étendait partout. Les villes
avaient donc intérêt à étendre ce domaine ; elles réussirent sou-
vent à l'augmenter considérablement et à empiéter sur des juri-
dictions voisines. Les règlements de la Ihve (lieue) banale,
banmyle, furent l'objet de fréquentes contestations et d'usurpa-
tions nombreuses ^. Il va de soi que les communes gagnaient à
ces usurpations une extension de juridiction en même temps
qu'un accroissement de revenus.
Ces territoires de la franchise municipale devinrent bientôt le
refuge de tous les mécontents des juridictions seigneuriales.
a C'était là un port d'émigration qui se trouvait à portée immé-
diate des populations, port susceptible d'être atteint sans grandes
peines et sans grands hasards ''. »
La proximité de cet asile était une menace perpétuelle pour
les seigneurs; celte émigration nouvelle, et elle se faisait en masse,
renouvelait pour eux toutes les misères de l'émigration étrangère;
diminuait leurs revenus et dépréciait leurs domaines en les
dépeuplant ^. En vain cherchèrent-ils à enrayer le mouvement
ou à en atténuer les conséquences. Tantôt ils multipliaient les
interdictions de sortie aux tenanciers et les peines contre la déser-
tion; tantôt ils entraient en arrangement avec la commune pour
sauver une partie de leurs droits ^. Mais leurs efforts furent
inutiles. La commune défendait hardiment son droit d'asile', et
proclamait hautement que jamais personne ne serait serf dans
ses murs ^. Les seigneurs, soit magnanimité, soit fatigue de
* Warnkonig, Histoire de Flandre, trad, Gheldolf, t. If, p. 222. — Diericx,
Mémoires sur la ville de Garni, t. I, p. 125.
2 Tarlier el Waulers, La Belgique ancienne et moderne, Tirleinont, p. 43.
— Borgnet et Bormans, Cariulaire de Namur, t. II, p. 70, etc.
5 Poullet, Histoire politique, citée, p. 2iL
* Miens , Charterboek, t. II, p. 305.
^ Voir des exemples de ces diverses mesures dans Warnkonig, op. cit.,
l. II, p. 226, n«. — A.-J. Hevlen, Commenlar. de tertio statu ordinum
ditcatus Brabantiœ (éd. de Ram dans la Coll. des Mém. couron., in-4°, t. XVj,
pp. 3 et suiv., lr^ — Prat, Histoire d'Arlon, t. H, p. 50, etc.
* Les échevins d'Ypres répondent aux habitants de S'-Dizier : « Oncques
Tome XXXIL 4
1 50 )
lutter, soit peur ou impuissance, finirent par reconnaître partout
le fameux droit d'an et jour. Ce privilège communiquait la fran-
chise à tout homme résidant an et jour sur le territoire com-
munal '. Or, il était facile de se cacher pendant ce temps, et
d'échapper aux investigations du seigneur, investigations d'ail-
leurs que la ville elle-même cherchait à entraver. Il serait erroné
de voir dans l'af tilude des communes un acte d'humanité. L'intérêt
était le vrai inspirateur de leur politique; et nous avons vu que
c'était en cfTcl leur ialérêlbicn entendu d'augmenter leur domaine
et leur population. L'aptjàt de la liberté leur donna plein succès.
A côté de ce désir de la franchise, un autre motif attirait encore
vers le teriitoire municipal une population considérable. Les
villes étaient alors dans nos provinces, le foyer d'une vie indus-
trielle active, dont la prospérité relevait la condition des artisans
qui s'y livraient. La perspective des salaires industriels influa
donc aussi sur ralïluence des familles dans la banlieue urbaine,
et donna à certaines de nos grandes villes des chiffres de popula-
tion qui étonnent aujourd'hui 2. L'organisation industrielle du
temps, cette gilde où tout est calculé pour donner à l'artisan une
existence digne de l'être moral et d'une personnalité libre, un
régime économique basé sur la fraternité entre travailleurs, le
patronage, j'allais dire la paternité, des maîtres, le succès écla-
tant de nos entreprises industrielles, tout devait attirer le paysan
vers la ville, vers l'atelier ^. Préservé par les idées économiques
du temps de l'exaction et des abus de la concurrence ; sauvé par
la loi chrétienne de la charité, de la loi d'airain du salaire *, il
ij'avoDs eu de gens de serve condilion. » Olim, éd. Beugnot, l. II, p. 770. S'il
est difficile de prendre à la lellre celte déclaration, elle montre au moins les
prétenlions des communes sur ce point.
^ Warnkonig, ibid , p. 257, iv 2.— Charte de Jean d'Avesnes, 26 août 1295:
Devillers, Carlulaire des cens et rentes dus au comte de Hainaut, t. If,
p. 277.
^ Coomans, De la population de nos grandes cités au moijen-âge, dans la
Paix, 1879.
3 L. Van der Kindere, Le siècle des Artevelde, cli. 111, explique rorgauisation
du travail et ses conséquences sociales.
* J, Janssen, Geschichle der deutschen Volkes, 1. 1, p. 515 et surtout pp. 519
1
( 51 )
pourra, libre et peut-être riche un jour, fonder une famille et
vivre heureux.
Le mouvement économique des villes eut sur la situation du
plat pays la réaction la plus puissante et la plus décisive. L'indus-
trie manufacturière et l'industrie agricole doivent se prêter dans
Tordre économique un mutuel secours, s'olïrir un débouché réci-
proque. Leur développement parallèle est la condition normale
de la prospérité économique d'une société civilisée *. Or les com-
munes belges, avec leur population exubérante, leurs métiers
florissants, leur commerce étendu qui devait bientôt absorber
celui de la France, leur multitude d'étrangers, les communes,
disons-nous, étaient, pour les produits agricoles, un débouché
toujours ouvert. Ce voisinage si fécond de la grande industrie
devait porter l'aisance, la richesse et par conséquent la liberté
dans les campagnes ^. Quel fut en fait le résultat de cette
influence? II fut triple : la multiplication des villes franches,
l'abaissement des redevances, le développement des amodiations
libres. En effet, pour retenir les populations à la campagne, il
ne restait d'autres ressources que de leur accorder les mêmes
avantages qu'à celles de la ville. C'est alors que commence la
grande époque des chartes rurales, généralement calquées sur
celle de quelque grande ville ou cité importante du voisinage.
Les villœ novœ se multipliaient et reproduisaient en miniature
quelque grand type de constitution urbaine : Anvers, Louvain,
Liège, Saint-Trond, Bruges, Beaumont, etc. Mais à côté de ces
villœ franches, il subsiste des villages non libres, non émancipés,
et suiv., fait connaître l'idée-mère de celle admirable organisation : l'idée
chrélienne.
^ Ad. Smilh, op. cit., liv. 111, cii. I. — F. List, Die Théorie des nalionalen
System der polilischen Oekonomie,eX le comte de Thiinen,/,so///'/(? Staat, ont
démontré celle vérité par l'histoire.
^ E. Levasseur, Histoire des classes ouvrières en France, t. î, pp. 175 et
suiv , fait entrevoir cet aperçu sans lui donner la haute importance sociale
qu'il mérite. — Ang. Thierry, Essai sur Vhistoire du Tiers-État, ch. I, p. 30
(éd. Gariiier), le néglige complètement.— Cf. Taillar, Histoire de Pa/franchis-
sement des communes du Nord de la France, dans les Mém. de l\ soc. d'Emo-
LAIIOS DE CiMBRAI, 18.57, p. 361.
( S2)
soumis encore à l'administration directe du seigneur. C'est là que
se remarquent les deux autres conséquences de l'esprit de
l'époque que nous venons de signaler. Nous aurons à revenir en
détail, plus loin, sur chacune de ces conséquences. II suflisait ici
d'en indiquer la cause, et de les mettre à leur place dans l'échelle
générale des progrès du tiers-état rural.
Les campagnes participèrent donc largement, du XI' au
XV^ siècle, au mouvement d'émancipation qui emportait la
société tout entière. « L'abolition ou l'atténuation du servage,
dit Wauters *, résumant les progrès réalisés, la substitution de
rentes et de redevances déterminées aux exactions arbitraires,
l'adoption de lois nouvelles, calquées en général sur celles des
villes, produisirent d'heureux résultats. Les mœurs s'adoucirent,
on jouit d'une plus grande sécurité. La ville franque fait place à
la commune rurale. »
Nous avons étudié la part qui revient dans ce progrès à nos
braves populations; il nous reste à examiner l'action des seigneurs
et celle de l'Église.
II. Action des seigneurs et de V Eglise.
L'action des populations, quelque énergique qu'elle pût être,
eût été, sinon vaincue, du moins fort entravée si l'action seigneu-
riale n'eût fini par aider à l'émancipation et si certains faits de
l'histoire des seigneurs n'eût facilité, à certeiines époques, le
mouvement d'affranchissement. Il y a donc dans l'histoire de
l'émancipation du tiers -état rural une action des seigneurs.
3Iais, chose remarquable, dans tous les actes qui la constituent,
ils semblent toujours s'inspirer de l'esprit ecclésiastique, se sou-
mettre aux lois de l'Eglise ou céder à ses exhortations. En consta-
tant ce fait, qui prouve dès l'abord l'influence bienfaisante de
l'autorité religieuse, nous devons nous décider à étudier simulta-
nément la politique des seigneurs et celle de l'Église en cette
* fJberlés communales, preuves. Introd., p. xxi.
( o5 )
matière. Après avoir signalé les faits, nous cherclicrons à décou-
vrir l'esprit qui les a inspirés.
Trois faits importants nous arrêteront ici lour à tour; la paix et
trêve de Dieu, les croisades, les affrancliissements et les chartes.
Le droit de guerre privée, attribut de la souveraineté féodale,
était, pour les populations, la source de misères continuelles et
terribles. En donner le détail, serait sortir de l'histoire sociale
pour entrer dans l'histoire politique. Bornons-nous à signaler
l'importante mesure qui en atténua les conséquences. L'institution
de la paix et trêve de Dieu, dont le principe avait été posé dès
i031 au concile de Limoges ^ est due au concile de Tuluge en
1041. Mais jurée par les seigneurs de la Gaule, la paix ne s'étendit
pas aux autres pays de la chrétienté. Elle devait y être fondée et
acceptée tour à tour. Malgré les objections et les résistances sou-
vent étonnantes qu'elle rencontra 2, la paix, décrétée une première
fois en Flandre par Baudouin le Pieux et Drogon, évêque de
Tournai ^ , fut jurée solennellement par les grands du pays
réunis à Arras en 1111 sous Baudouin à la Hache, qui eut
l'énergie de la faire respecter''*. On constate une institution ana-
logue en Brabant et à Liège ^, mais leur filiation et leur rapport
avec la paix de Dieu sont moins bien établies. Toujours est-il que
la paix religieuse en fut le modèle et l'inspiratrice.
Quelle était donc la portée de ces institutions ^ ? La paix et
trêve de Dieu ecclésiastique dérive de la volonté générale de
l'Église de maintenir partout l'ordre, le respect des droits de
^ Ernest Sémichon, La paix et trêve de Dieu, \^^ édit. Didier, 1837. Nous
n'avons pu nous procurer la '1^^ édit. qui a modifié un peu la l»"^ — A. Du
Boys, Influence sociale des conciles, liv. II. — M. de Drimond, Urbain II,
liv. II, eh. IV.
» Chronique de Baldéric, édit. Le Glay, liv. III, ch. XXII, p. 275.
3 Meyer, Annales Flandriœ ad ann. 1053.
* Warnkonig, op. cit., t. I, p. 166.
^ Wauiers, op. cit., p. 356. — Le même. Ce qu'on appelait en Brabant la
trêve du Comte et à ce propos de la Paix, instituée par l'évêque de Liège,
Henri I", Bulletin de l'Acad. roy. de Belgique, 2" série, t. XXXI, pp. 77 et
suiv. — Polain, Histoire de Vancien pajs de Liège, t. I, p. 290.
* Sémichon, op. cit., passim et surtout pp. 18, 50 et suiv.
(54 )
tous, en un mot la paix. Mais cette paix générale était incompa-
tible avec les mœurs des premiers temps féodaux. Sans renoncer
à cette paix universelle, elle prend des vues plus pratiques, pro-
mulgue des lois qui seront mieux obéies. Elle imagine la trêve de
Dieu; mais elle ne renonce pas à la paix. Dès lors^ il existe une
paix perpétuelle et inviolable pour les gens d'église, les enfants,
les pèlerins, les laboureurs et leurs instruments de travail; une
trêve limitant rigoureusement la durée de la guerre pour toulr
autre personne. L'Église, voulant guérir la société malade, pro-
portionnait ses remèdes à la force du patient. Mais qui donc
allait faire respecter ces lois? Quelle en serait la sanction? Il n'y
avait pas moyen alors d'établir une loi générale; les désirs de
l'Église se traduisirent donc en statuts et pactes particuliers
s'adaptant aux besoins locaux de toutes les parties de la catho-
licité. Ces pactes sefaisiiient sous forme d'association assermentée
des seigneurs, jurant de faire respecter la paix. Dès lors, la paix
était sanctionnée par deux puissances, celle de l'association et
celle du pouvoir religieux : l'excommunication. On voit, dès lors,
le rôle que jouent, diins l'histoire des paix et trêves de Dieu, les
réunions et les actes particuliers cités plus haut.
Rendant la sécurité aux campagnes, l'intervention de l'Église
eût été déjà souverainement bienfaisante. En l'absence de tout
pouvoir, elle était seule capable de sauver l'ordre européen, et
par l'ordre, la liberté '. Mais les services de la Paix ne se bor-
nèrent pas là. Car c'est dans les statuts et les associations de paix
que se trouve en partie le germe de nos libertés publiques.
Voici comment. Les assemblées réunies pour la paix ne se bor-
nèrent pas à des mesures générales; elles ne tardèrent pas à
descendre dans le détail de leur but et à organiser la paix civile
par une sorte de législation; les actes de [)aix constituent un
code à peu près complet de police et de législation appropriée à
l'époque. Cette réflexion explique la filiation qui existe entre la
paix-Dieu et les paix seigneuriales '^.
* Sémichon, op. cit., pp. 515 el suiv. — Litlré, Études sur les Barbares
et le moyen âge, p. 582.
- Voir dan.s Sémichou, p. 51, /es Canons du concile de Tuiuyes (1041).
(55)
L'association des seigneurs pour la répression des brigandages,
avait été la source de ce grand progrès : l'exemple était donné. Il
était naturel que les classes inférieures s'associassent aussi pour
leur sécurité et leur paix. Les associations de paix donnèrent
un nouvel essor à cet esprit d'association germanique si vif et si
actif. Elles firent renaître les ghildes et créèrent les communes
jurées du nord de la France. L'association de paix se fondit dans
la ghilde, doubla sa puissance, épura ses statuts, et en fit une
association d'assurance mutuelle et d'amitié, fortement orga-
nisée. On comprend, à ces détails, comment la paix eut en
Flandre une influence extrême, et comment cependant on en
parle si peu. C'est qu'elle s'est fondue dans la gilde, ancieime et
vivace, mais qui, probablement sans elle, fut restée politiquement
impuissante. De là vient aussi le rapide progrès des libertés
rurales de la Flandre. La gbilde qui s'y était toujours maintenue,
embrassait bourgs et villas. Le principe d'association qui avait
fait l'antique prospérité de l'agriculture flamande continuait ses
énergiques effets. L'assistance mutuelle, la fraternité des mem-
bres, la police et la justice des élus, tous ces éléments si précieux
se perfectionnèrent en se cbristianisant. Aussi leurs statuts
n'eurent-iis qu'à être confirmés par les chartes seigneuriales.
Est-ce à dire que les gildo?ies n'ont rien gagné au grand mouve-
ment démancipation. Ce serait nous contredire; les gildones
étaient souvent serfs, tout en étant confrères. Les cbartes ont
donc, en confirmant leur organisation, émancipé leurs membres;
mais ceux-ci ont dû à la gbilde elle-même la précocité de leur
liberté comme aussi la supériorité de leur travail *.
Dans les autres provinces belgiques, la paix fit seule son
œuvre, analogue mais plus lente, puisque les populations y
étaient moins préparées. Mais c'est encore la paix qui est la
source des libertés populaires et c'est le texte des paix qui entre
dans la charte et qui, de statut, devient loi ^.
* Voir les sources et un aperçu sur l'origine, les développements et les traces
des Ghildes, en noie à la fin du Mémoire.
* Charte de Valenciennes (1114) dans Jacques de Guise, Annales Hannoniœ,
liv. XVI, ch. XVI (éd. de Forlia). — Tarlier et Wauters, Belgique ancienne
(56)
La paix-Dieu établit une première répression des brigandages
et des désordres de toute espèce. Elle donna aux eampagnes une
première sjarantie de justice et d'ordre publie. Or, eette garantie
en appelait une autre, e'est-à-dire des chartes données par les
seigneurs. Les chartes d'affranchissement furent pour les cam-
pagnes ce que les chartes de communes étaient pour les villes: des
déclarations de droit civil et des règlements administratifs.
Avant d'analyser l'esprit des chartes rurales, nous devons nous
arrêter à un fait qui, produit par l'association de la paix, eut sur
l'avenir de toute les classes de l'Europe une influence considé-
rable. C'est le mouvement des croisades. Grâce aux serments de
paix, l'Église avait de plus en plus fait pénétrer dans les esprits et
les cœurs la foi chrétienne. On comprend dès lors comment, au
concile de Clermont, la mâle et religieuse éloquence d'Urbain II
parvint à entraîner vers la Terre-Sainte des milliers d'hommes
de tous les rangs '. Nous n'avons pas à insister ici sur les faits et
l'esjirit de ces grandes expéditions, mais seulement à analyser
leur influence sur l'état rural du pays. Ces expéditions religieuses
furent un utile débouché à l'ardeur entreprenante et à l'esprit
belliqueux des seigneurs. Transférer sur un autre théâtre leurs
sauvages exploits, les tourner à l'avantage d'une grande et sainte
cause, assurer la paix du continent en dirigeant contre les ennemis
de la foi les armes dont les chrétiens se déchiraient entre eux,
telle fut l'œuvre générale des croisades. Mais leurs effets ne se
bornèrent pas à ce résultat immédiat. Elles produisirent des
modifications importantes dans la distribution de la propriété,
dans les mœurs et dans la situation industrielle et agricole ^.
et mof/erne, arrondissement de Nivelles, 1. II, p. 100. La trêve du comte, treuga
comitis, se trouve dans les chartes de Louvain (chap. II), et de tous ceux qui
ont eu la même loi. Les constitutions liégeoises portent le nom de paix du pays.
— Poullet, Hisl. polit, citée, p. 286. — Coomans, Les communes belges, p. 78.
* Sémichon, op. cit., pp. 110 et suiv.— Comte de Mon taleml)ert, les mornes
d'Occident, t. VII, pp. 150 et suiv. — Daresle, Histoire de France, t. II.
(Nous n'admettons pas sans réserves les appréciations de M. Dareste)
^ Heercn, jE'ssaî sur Vinfluence des croisades. — Les principales émigra-
tions et expéditions des Belges. Mémoires de MM. d'Hoop, du Chasteler.de
Meersman, Acad.de Bruxelles, ancienne série. Prix de 1779.
( S-)
Les seigneurs pour entreprendre le voyage de Terre-Soin te
avaient besoin de numéraire. Ils ne parlaient pas seuls, mais avec
de fortes escortes qu'il fallait solder et défrayer. La plupart furent
donc obligés de vendre ou au moins d'engager leurs domaines. i)c
plus, un grand nombre subissant à la fois l'empire de la même
nécessité, ils furent contraints de les céder à vil prix. Partout on
mettait des terres en offre, et la concurrence des acbcteurs n'était
pas grande. L'argent était alors fort rare; les bourgeois dont le com-
merce naissait, en avaient encore peu; les juifs n'étaient pas encore
très-organisés; les abbayes seules avaient des trésors en espèces
assez considérables. 11 en résulta que les abbayes avancèrent beau-
coup de numéraire, que les bourgeois acquirent quelques parcelles
de terre et que les juifs prirent le reste en engagère. Cette révolu-
tion dans la propriété foncière est un événement capital de l'époque,
tant au point de vue juridique qu'au point de vue social. A ce dernier
égard, nous étudierons plus tard le premier, il eut une double consé-
quence. La première fut d'augmenter considérablement les biens
du clergé. Or, les terres monastiques étaient les mieux cultivées,
celles dont les populations jouissaient de la meilleure condition '.
La seconde fut d'ouvrir aux bourgeois l'accès à la propriété fon-
cière. Jamais peut-être l'bistoire n'a connu une circulation fon-
cière aussi longue et une dépréciation aussi sensible; car la dépo-
pulation diminuait encore la valeur des propriétés. On comprend
que de pareilles circonstances appauvrissaient les seigneurs croi-
sés. Aussi, le produit de leur transaction était-il souvent perdu
pour eux. Ils ne pouvaient, à leur retour, s'ils revenaient, songer
à retirer de l'engagère les domaines qu'ils y avaient mis. La pro-
priété se consolida donc entre les mains des engagistes. La féoda-
lité absolue et militaire reçut ainsi de son principal triomphe, le
premier coup qui mina sa position foncière 2.
En développant le mouvement industriel, les croisades rendi-
* Langelhal, op. cit., I^, p. 103.
^ Heeren, op. cit., p. 160. — Blanqui, Histoire de Véconomie politique, i. \,
p. I80.— Guizot, Histoire de la civilisation en Europe, 8« leçon (éd. Bruxelles,
p. 164), constate encore la concentration des fiefs, c'est-à-dire la décadence
des petits fiefs ; c'étaient en effet les moins riches.
(58)
rent à la cause de la liberté civile un nouveau service. Nous
n'entrerons pas dans le détail des débouchés et des chemins nou-
veaux qu'elles ouvrirent à la production du continent, et par con-
séquent des richesses qu'elles y firent affluer. Le grand essor
commercial qui suivit l'élan militaire, en confirma les conséquences
au point de vue foncier; la richesse, en effet, s'accumula chez les
bourgeois et ils purent songer à donner à leur fortune la stabilité
territoriale K
Enfin, outre la réaction favorable que devait avoir sur l'agri-
culture le progrès industriel, la classe rurale profita directement
de l'expédition de la Terre-Sainte. Beaucoup de gens du peuple
prirent la croix, et la population subit une diminution considé-
rable ^. Il fallut lâcher encore une fois de repeupler les domaines.
On le fit en augmentant les libertés des habitants, ou en aliénant
les terres, car le mouvement d'aliénation une fois commencé ne
s'arrêta plus, soit enfin en leur accordant des baux favorables.
C'est à cette époque que commencent à se multiplier les censives
et les baux à rente, en même temps que paraissent les confirma-
tions des chartes anciennes et les concessions de lois nouvelles ^.
Nous étudierons surtout les conséquences foncières des croisades,
et ce furent les principales, en traitant du régime foncier et des
ammodiations rurales. C'est, en effet, aux croisades que l'on doit
le développement de la classe si remarquable des tenanciers ou
censitaires libres, et la naissance delà propriété roturière.
Disons enfin que les croisés et surtout les moines qui les accom-
pagnaient, rapportèrent d'Orient des cultures et des procédés
nouveaux qui vinrent renforcer l'agriculture contemporaine *.
D'ailleurs la transformation des mœurs, le goût du luxe, donna
* Les précédents. — Levasseur, op. cit., 1. 1, p. 546. — Schérer, Histoire du
commerce, t. I, p. 151.— F. List, Die Lehren der handels-politischen
Geschichle, p. 2.
2 Le nombre des hommes croisés dépns?a naliirellemenl beaucoup celui des
femmes qui suivirent l'expédilion. Le marquis du Chasteler. op. et loc. cit.,
p. 73 en tire des conclusions qui nous paraissent hasardées.
' F, Laferrière, Histoire du droit français, t. IV, p. 4.56.
* G. Heuzé, De l'influence des croisades sur l'agriculture.
( 59 )
un débouché a toute une série de produits nouveaux. Mais le luxe
n'était encore que peu développé, ce fut le privilège des grands
seigneurs et des cours.
Nous avons réuni ici les principaux effets des croisades; il en
est plusieurs dont nous reprendrons le détail à d'autres chapitres;
mais il était utile de les grouper ici parmi les conséquences de
l'action combinée de la noblesse et de Téglise.
Reprenons maintenant le mouvement de l'affranchissement.
Demandons-nous à quelle influence ont obéi les seigneurs dans
leur politique?
Le texte des chartes nous révèle l'empire d'une double
influence: celle de l'idée religieuse, celle de l'idée économique. Il
semble, à vrai dire, que dans la plupart des cas, les seigneurs
n'agirent que sous l'action unique d'une pensée religieuse. C'est
pour le salut de leur àme, le repos de celle de leurs ancêtres,
la rémission de leurs péchés, en réparation des maux qu'ils
ont causés aux tenanciers, qu'ils leur donnent la liberté *. Les
théories économiques étaient-elles trop peu comprises? Les motifs
de piété {pietatis intui(us) devaient-ils intervenir et étaient-ils
réellement les principaux? A coup sûr, les seigneurs n'avaient
pas conscience du mouvement qui s'opérait dans la société, mais
ils constataient que l'ancien état de choses était nuisible à leurs
intérêts et qu'à force de défendre leurs droits, ils finiraient par
en perdre l'objet. Mais cette conviction n'était pas dans tous les
esprits. Beaucoup firent un vrai sacrifice en modérant leurs
exactions; d'autres voulurent sanctifier par l'intention religieuse
un acte que leur intérêt même leur dictait; quelques-uns enfin
proclamèrent dans leurs chartes qu'ils agissaient sous la pression
des circonstances économiques. Les gens de mortemain, disent-ils,
* Thierry d'Alsace (1 140), Mole peccnjninum suorum se considerans.- Gau-
thier d'Avesiies (1 19G),— Henri de Rumigny (1215), Tarn pro salute anime mee
quam anlecessorum meorum. — Godescalc de Montigny (1233) affranchit ses
sujets « en retour des maux que lui et ses ancêtres leur ont causés. « — VVauters'
Libertés communales, preuves.— iMarguerite de Flandre (1252), « intuitu pie-
tatis et ul Dominus a serviiutepeccati nos iiberet, et tradat perpetuae liber-
tali. » Warnkonig, op. cil , t. I, p. 559.
(60)
ne travaillent pas, disant (jue c'est pour autrui et non pour eux
qu'ils se donnent la peine, ils abandonnent les villœ et les terres,
les dépeuplent et en diminuent la valeur et le revenu. Mus par
ces considérations, ils les dégrèvent et les affranchissent K Ces
textes suflîsent à démontrer que les avantages économiques des af-
franchissements étaient, au moins vaguement compris ^. Ce qui
prouve d'ailleurs plus sûrement encore, que l'affranchissement fut
surtout un acte seigneurial, c'est l'exemple curieux des résistances
à l'émancipation. Nous n'avons pas rencontré dans les actes belges
de faits de ce genre, mais nous sommes certains qu'il doit s'en
être produit. Les serfs préféraient l'entretien assuré que leur
garantissait la servitude aux hasards d'une exploitation moins
dépendante dont une partie de responsabilité leur incomberait:
la liberté leur faisait peur. Parfois aussi, sous un seigneur bien-
veillant et généreux, ils préféraient le patronage d'un tel maître à
l'émancipation ^.
Nous avons dit que les chartes s'inspiraient souvent de motifs
religieux. C'est aflirmer en cette matière une action énergique
de l'Église. Quelle fut donc la politique religieuse de l'émanci-
pation.
L'Église fut la mère de la liberté en Occident; c'est elle qui a
favorisé le plus puissamment les progrès de l'émancipation.
Quel fut donc son rôle? Ce ne fut pas de proclamer brusquement
par mesure générale l'égalité civile et l'affranchissement de tous
les serfs. C'eût été une conduite peu sage et qui eût jeté le trouble
dans toute la société. Une multitude d'hommes, sans initiative,
sans capitaux n'eussent pu vivre que de pillages et de rapines. Il
fallait que la contrainte suppléât à la stabilité du travail volon-
taire pendant les longues périodes d'apprentissage des classes
rurales. D'autre part, privés de leurs ouvriers, les propriétaires
* Guillaume de Hollande : Mieris, Charterbocck, t. II, p. 305. — Enguerrand
de Coucy (1568) : Taillar, Mém. cilé Sur V affranchissement des communes,
p. 217. — Jean d'Avesnes (1295) : Devillers, op. cit , t. II, p. 279.
* Dareste, Histoire des classes agricoles, p. 223.
^ Doniol, op cit., pp. 96 et. suiv. - Brants, op. et loc, cil., 2-^ élude.— Comte
de Monlalemberl, Les moines d'Occident, t. VI, p. 11.
( 61 )
eussent été ruinés eux-mêmes et la société eût été livrée tout
entière à la misère et à la révolution. La Russie ne souffre-t-elle
pas de la généreuse mais trop brusque émancipation de 1862?
Les États-Unis ne sont pas guéris des conséquences de l'impru-
dente abolition de l'esclavage du Sud lors de la guerre de séces-
sion *. 11 faut à l'humanité un développement lent et progressif.
Il ne faut pas que la liberté devance la situation économique.
L'Église n'a jamais imposé l'émancipation générale avant le temps,
ni prêché la révolte aux serfs. Mais quand les circonstances le
permirent, que le serf devint capable de pratiquer la liberté, eile
inspira toujours l'émancipation et veilla à ce que chaque progrès
se réalisât dès qu'il le put être sagement. Elle commença par
prêcher l'adoucissement du sort des serfs , par en donner
l'exemple, par interdire tout ce qui dans leurs traitements put
violer la loi naturelle ou divine ^. Puis elle revendiqua pour eux
les droits et la liberté de la famille ^. Enfin, elle conseilla, l'esprit
des chartes le démontre, la modération des redevances et l'affran-
chissement. Là même enfin ne s'arrêtera pas son œuvre, et repre-
nant dans le monde moderne sa mission protectrice des faibles,
elle prêchera la charité dans les contrats, comme dans les rela-
tions seigneuriales.
Telles sont les raisons profondes qui déterminèrent l'Église à
recommander l'obéissanee aux serfs et à ne les libérer que d'une
manière progressive. Elle a veillé à ce qu'à chaque moment de la
civilisation chrétienne, le peuple fût toujours tout ce qu'il pouvait
être. Elle a empêché les passions brutales ou aveugles d'entraver
ses développements. Elle a, en pénétrant les cœurs, en convain-
quant les esprits, fait marcher les nations de sa foi dans la voie
des progrès parallèles de la richesse et de la liberté ^. Ce rôle
* Claudio Jannet, Les États-Unis contemporains.
* Voirie chapitre relatif à la propriété monastique.
3 Gfrorrer, Zur Geschichte deutscher Volksrechte, l II, passim.
* Balmès, Protestantisme et catholicisme, ch. XVI, XVII, XVIII et LX. —
Cardinal Pecci, aujourd'hui pape Léon XIII, L'Église et la civilisation. Lettre
pastorale. — Heltinger, Apologie du cJiristianisjne, t. V, p. 279 de la trad.
française.
( 02 )
de l'Église au moyen -âge, sa haute et providentielle sagesse
sont d'une vérité incontestable et d'ailleurs reconnue par tout
homme impartial.
SECTION II. — État légal du tiers état rural au moyen-âge.
Nous avons étudié jusqu'ici les causes qui favorisèrent et
assurèrent les progrès de nos libertés rurales. Nous avons à en
exposer le progrès réel, à en signîder rapidement les étapes, à en
faire connaître enfin le dernier état dans nos provinces. Or le
tiers état rural comprend dans notre histoire une triple catégorie
de personnes, les serfs proprement dits, les gens de condition ou
de poëste, enfin les censitaires libres. Examinons une à une ces
trois classes de personnes.
§ 1. Des serfs proprement dits.
Les serfs (mancipia, dienslUeden) étaient la catégorie inférieure
du monde rural *. C'étaient des hommes de corps dans la mesure
où le droit chrétien pouvait en tolérer la notion. Leur position se
caractérisait par une triple loi: la poursuite, le formariage, la
mainmorte.
En théorie, le serf était l'homme de son maître qui devait seu-
lement respecter en lui les droits de la personnalité humaine. Les
trois restrictions que nous venons d'indiquer étaient des appli-
cations de cette idée. En les étudiant, nous tâcherons de montrer
comment elles étaient justifiées par les circonstances écono-
miques.
La poursuite est le droit du seigneur de réclamer ou de
reprendre son serf fugitif. Le serf était lié à l'exploitation de son
maître; il ne pouvait la (juitter, comme il ne pouvait en èlre
séparé. C'est là une restriction importante au « droit d'aller et
devenir» que constitue la liberté individuelle proprement dite.
* Diericx, Charterboekje. Introduclion.
( 65 )
Faut-il se récrier contre cette restriction et y voir une oppression
odieuse? A examiner les choses en économiste et en jurisconsulte,
on se persuadera aisément de sa nécessité. La loi de la glèbe,
source du droit de poursuite, se réduit à une loi sur le domicile *.
C'est un domicile légal joint à une résidence forcée. Or, les serfs
du X^ et du Xl^ siècle étaient des hommes exploitant d'assez vastes
domaines à titre de redevance ou corvée. A cette époque, aucun
intérêt ne les attachait à cette exploitation dominicale où ils tra-
vaillaient. La contrainte seule pouvait les y maintenir, et la con-
trainte ne pouvait émaner que du seigneur-propriétaire.
Laisser aux serfs la liberté individuelle, c'eût été proclamer le
vagabondage général, l'abandon de toute agriculture, et la ruine
de la jeune civilisation germanique.
La poursuite était nécessaire tant que l'intérêt ne retenait pas
le travailleur sur le domaine. Le formariage était une restriction
analogue par son but, au droit de poursuite. C'était la défense faite
au serf de se marier sans le consentement du seigneur, hors de son
domaine. Le formariage eût compromis la population d'une villa
en enlevant à celle-ci la postérité de ses habitants. De plus les
mariages mixtes entre serfs de seigneurs différents rendait fort
difficile la fixation de l'état des enfants. Remarquons d'ailleurs
que le forismaritagium n'était pas un cas de nullité de mariage :
l'absence de congé du maître n'était évidemment pas un empêche-
ment dirimant 2.
Il ne suffisait pas de conserver sur le domaine la population
qui le cultivait; il fallait aussi y maintenir le capital d'exploita-
tion, et garantir l'intégrité du mansc. Ce double intérêt écono-
mique produisit la mainmorte, ou le droit du seigneur de
reprendre tout l'avoir du serf au décès de celui-ci. II n'y avait pas
de saisine servile, rêvera manus, ici est possessio, morliia est.
On le voit, la situation économique du haut moyen-àge justifiait
les restrictions apportées à la liberté de la personne et des biens
^ Branls, Éludes citées. Les hommes de corps, Pievue catholique, décembff
1879.
- Daresie, Histoire des classes agricole!^, p 205.
( C4 )
du serf. Ces restrictions seules étaient capables de garantir au
travail agricole son indispensable stabilité *.
Le serf proprement dit était en outre soumis à la taille seigneu-
riale. Il était taillable et corvéable à merci, c'est-à-dire que ses
obligations n'étaient pas fixées; on pouvait exiger de lui toutes
redevances et tous services. La taille à merci était peut-être la
pire de ses charges.
En effet rien de plus terrible que de se voir toujours sans
garantie, exposé aux exactions du maître, exactions dont en prin-
cipe, le taux et la perception étaient également arbitraires. Ce
sont ces exactions qu'on peut leur imposer, occasione servitutes,
et dont le premier acte d'émancipation les affranchira.
Cette servitude à merci , qui ne diffère de l'esclavage ancien
que par les limites que la religion y apporta, disparut de très-
bonne heure en Belgique. La limitation des redevances que nous
avons signalée fit passer les serfs de corps dans la catégorie très-
vaste des tenanciers de servile condition dont nous nous occupe-
rons bientôt.
Mais il subsista des traces du servage à merci, traces plus appa-
rentes que réelles dans les propriétés monastiques, et sans doute
aussi, bien que nous n'en ayons que la certitude morale, dans les
grands domaines laïcs. Nous trouvons là en effet une catégorie de
serfs dont les services ne sont pas déterminés; qui sont logés et
nourris, mais qui doivent tout ce qu'on leur commande. Ils sont
dits hagastaldi [haushaller). Comment exphquer la permanence
de la condition des mancipia dans les domaines abbatiaux, alors
que nous avons vu l'Église prêcher l'émancipation de paroles et
d'exemples. La raison économique va encore nous rendre compte
de ce phénomène. Nous avons dit au début de ce chapitre que le
caractère de la culture avait justifié longtemps le faible intérêt
qu'avaient les travailleurs à son succès. Or tous les grands
domaines impliquent l'emploi de valets de ferme, dont l'œuvre
reste tout à fait dans les conditions de l'exploitation primitive.
Avant à faire un travail grossier et facile, un minime intérêt suffit
^ Ibid., p. 203. — Brants, op. cil., Revue cath., 1879, t. I,p. 459.
( C5 )
à le leur faire accomplir. C'est le cas des hagastaldi. Les moines
s'occupant surtout de défrichements et de mise en valeur, exploi-
taient de vastes terrains où les services des manouvriers de ce genre
étaient nombreux et fréquents. La grande culture soit novale, soit
perfectionnée, dominait dans les abbayes *. Il en est résulté que
la condition de leurs domestiques ruraux n'a pas sensiblement
varié.
Heureux sous la direction des moines, traités toujours en servi-
teurs plutôt qu'en esclaves, ils n'avaient pas désiré d'émancipation
formelle, et,libérésen fait, avaient passé directement du servage
à la domesticité. On a fait observer avec raison que l'apparition de
la domesticité était le signal de l'abolition du servage '^; et en effet
domestiques et serfs remplissent le même office rural. Voilà donc
commenl le servage s'est perpétué en apparence et transformé en
réalité dans la condition des f'amuli monastiques.
Les valets et domestiques sont la classe dans laquelle se retrouve
le plus tard le vestige de la servitude ^. Il leur reste en effet de
commun avec les serfs ce caractère tout spécial, qu'ils engagent à
leur patron leur activité tout entière, et que tantôt casés et nour-
ris, tantôt salariés, ils n'ont aucun intérêt au domaine sur lequel
ils travaillent. Aussi a-t-on dû fort longtemps restreindre leur
liberté pour empêcher une sorte de vagabondage qui serait désas-
treux pour les exploitations. Même lorsque toute trace de servi-
tude eut disparu, que la domesticité résulta d'un contrat, comme
toute autre obligation, les lois durent se montrer plus restrictives
à son endroit. N'ayant aucun intérêt, les valets ruraux cherchaient
à spéculer sur leurs engagements, à quitter au moment des récoltes
pour aller travailler ailleurs à plus fort salaire. Les auteurs nous
montrent longtemps les misères des propriétaires avec ce genre
(loservitcurSjCn France surtout où les lois n'intervenaient pas pour
^ Branls, op. et loc. cit.
* L. Delisle, Les classes agricoles en Normandie, eh. I. Voir les Famuli,
Cari, des Dîmes, passim; Domeslici, G^sl. abl). Trud. jih. xmi, apud Perlz, X,
314 — Domaine laïc : sercientes donieslici : acte d'OUion de Cuyck (1564),
Cari, de S'-Trond, t. I, p. 586.
5 G. de Ghewiel, Institules de droit belgique, 1. 1, p. 1 10.
Tome XXXU. 5
( 66 )
les protéger*. En Belgique et en Allemagne, le législateur ordonna
au valet de servir tout le temps de son engagement et sanctionna
cette obligation par la défense de servir ailleurs tout le temps de
son premier engagement, et par une amende pécuniaire 2.
De nos jours, le défaut de travailleurs agricoles est la grande
plaie des campagnes.
On ne peut s'empêcher de comparer, au grand désavantage de
notre siècle, la solution qu'il donne à la question de la main-
d'œuvre rurale et celle des époques antérieures. En plein moyen-
âge quand les lois restrictives de la liberté individuelle étaient
les plus énergi(|ues, on ne se croyait pas dispensé de donner un
certain intérêt au serf. On le casait, il avait un lopin de terre pour
sa basse-cour, il avait ordinairement sa vache qui paissait sur les
communaux. Il avait son intérieur, sa famille, son feu. En même
temps, surtout au grand moyen-âge, la charité améliorait les rela-
tions domestiques, attachait les serviteurs au domaine et aux
maîtres. Aujourd'hui, on a oublié ces préceptes économiques et
sociaux. 11 n'y a plus que des relations de contractant à contrac-
tant; et l'antagonisme social substitué au patronage éloigne des
campagnes une population que trop d'attraits attirent déjà vers les
villes ^.
§ '2. Des gens de condition ou de poeste.
Il n'y a pas au moyen-âge de classe sociale plus vaste que celle
des gens de condition. A partir du jour où la fixation des droits
se généralisa, où la position des classes rurales devint juridique, il
est bien diflîcile d'établir en elle des catégories nettement tran-
chées. Sans doute, il y a dans le taux de leurs charges des diffé-
rences infinies, mais ces différences sont presque individuelles;
souvent un même homme appartient à deux degrés différents, car
* OUivier de Serres, Théâtre d'agriculture, l*''' livre, eh. VI.
* Steur, Mém. sur l'administration des Pays-Bas autrichiens , Méh. de
l'AcAD. ROY. DE BRUXELLES, t. VI, p. 188. — RosclieF, Principes d'économie
politique, trad. Wolowski, 1. 1, § 69. — Branls, op. et loc. cit.
^ A. de Tocqueville, De la démocratie en Amérique, éd. Lévy, t. III, p 285,
1874.
( 07 )
les charges sont proportionnées aux tenures, et un homme peut en
avoir deux. Cependant nous parvenons à distinguer les gens de
condition des censitaires libres proprement dits; les premiers
soumis encore à certaines redevances serviles; les autres absolu-
ment libres en fait et en droit. Nous distinguerons donc la grande
masse des tenanciers ou laelen en deux classes, les mainmortables
et les censitaires ^
Les mainmortables qui font lobjet de ce paragraphe, sont
affranchis, c'est-à-dire qu'ils sont tenus à des redevances fixes,
et exempts de la taille. Mais ils restent soumis d'ailleurs aux trois
restrictions juridiques de la poursuite, du formariage et de la
raortemain 2. Ces restrictions commandées, nous l'avons vu, par
les circonstances sociales, n'avaient rien de déshonorant pour ceux
qu'elles atteignaient. La mainmorte, par exemple, faite pour sau-
vegarder l'intégrité du manse et du cheptel n'était qu'une loi
d'investiture, comme les terres nobles avaient la leur. Il n'y avait
là rien de dégradant : Nihil hic ignominiosi, ncc adeo viliorhaec
species ^.
Cependant les cii'constances se modifièrent; les tenanciers
acquéraient un intérêt de plus en plus sérieux dans leur exploi-
tation; ils y apportaient une part plus ou moins grande, parfois
peut-être la totalité du cheptel. Dès lors les restrictions, justes
et naturelles autrefois, devenaient vexatoires et odieuses. (7est
l'histoire de beaucoup de droits analogues qui ont eu le tort de sur-
vivre aux circonstances qui les justifiaient. Or, ceux-ci ne tardè-
rent pas, sinon à disparaître, du moins à s'atténuer et à se modi-
* Warnkônig, Flandrische Staatsund Redits Geschichte, t. III, Abth. }, !^ ô.
' Les SL^rfs étaieiil parfois l'objet de deux affranchissements successifs. Voir
deuxctiartes marquant Irès-bien les diverses conditions • la !•■« de 125:2, afiran-
chissanl les hommes du pays de VVaes « ab omni taiia sive precaria »; la 2'' de
1248, les affranchissant « ab omni servill condilione qua nobis tenebinUir
adstricti », citées par L. de Burbure, Annales du Cercle archéologique du
pays de Waes, t. VII, pp. 29o el suiv. — La charte de Marguerite de Fl.indre
de 1^52, (Warnkônig, Histoire de Flandre, irad. G., t. 1, p. 5o9) n'opère <iu(! le
premier affranchissement. — A. Monleil , Histoire agricole de la Fr~:n.:e ,
éd. Louandre, p. 80.
^ H. Trolz, Jus agrarium fœderati Belgii, t. II, p. 526, 1752.
( 68 )
fier étrangement. Les supprimer net eût été accorder en même
temps et la liberté individuelle et la libre disposition des biens.
C'eût été en allant trop vite, diminuer la position du seigneur.
Renonçant à une servitude, il lui fallait au moins une compensa-
tion ^
Les compensations se firent en redevances. La poursuite se
transforma en droit de congé et le forma riage en droit fixe de
maritagium. La mainmorte, la servitude la plus importante pour
l'exploitation, se modifia également. D'abord, au lieu de porter
sur la totalité des biens, elle ne porta plus que sur une part, sans
doute proportionnelle à celle que le seigneur devait ordinairement
apporter. Les serfs devinrent alors partaubles ^. Mais cette tran-
sition elle-même ne fut pas générale, et Ton voit souvent les gens
passer immédiatement de la mainmorte à la simple redevance
mortuaire. Celle-ci rappela longtemps l'ancienne coutume, grâce
à sa forme spéciale : celle du meilleur catleP. Celte redevance con-
sistait en effet en la contribution de quelque belle pièce mobi-
lière. Ici c'est une tête de bétail, là le meilleur objet du mobilier
proprement dit *. Au meilleur catel lui-même était parfois joint
une taxe en espèces. Cette redevance n'avait plus de servile que le
souvenir. Elle en conservait cependant le caractère juridique^. Mais
^ Charte de Frasnes, 1 190. Wauters, Libertés communales, Preuves.
* Diericx, Mémoires sur la ville de Gand, l. I, p. 116, n° 2. — Gachard,
Documents concernant r histoire de la servitude en Belgique au moyen-âge,
BuL!.. coMM. ROY. d'hist., 2« série, l. IV, p. 259.— Charle deTrazegnies (I^ÎIO),
Wauters, Preuves, p. 76. — Waulers, Environs de Bruxelles, t. J, p. 15, etc.
"• E. de Facqz, Ancien droit de la Belgique, 1. 1, p. 257.
^ Waulers, Libertés communales, p. 109. — Arnoul de BrabaiU 1011. —
\\ -.wiiers, Arrondissement de Nivelles, « quicquid melius elaboralum vel acqui-
siiiim ». — G- d'Oudegherst, Chronique, ch. III.
2 II y eut excepiionnellemenl des fiefs grevés du Mélior Cattel dans le comté
de iNamur, voir, par exemple, le fief de Vilier-la-Ville dont le seigneur doit à sa
mort « le meilheur de ses chevals, le habierl et les chaches.» On pourrait
cependant voir là un droit de relief {cf. infra). Toujours esl-ilque les minis-
tériels de Namur devaient ce droit, et le comte Philippe dut y renoncer
(( comme injuste et contraire a l'honneur de la chevalerie. » Miraeus, 1. 1, p. 297,
— St. Bormans, Fiefs du comté de Namur, p. 26.
( «i> )
ce n'était plus, en réalité, qu'un simple inipôl sur les successions;
rien là de plus honteux que le relief des mutations et les profits
de fiefs. Souvent même d'ailleurs la taxe en espèces remplaça
immédiatement l'exaction de mortemain, et les laeten furent ainsi
délivrés de tous les restes de la servitude personnelle K
Les provinces de liberté, lors de l'homologation des coutumes,
n'admettaient plus sur leur sol aucun de ces vestiges. La coutume
d'Anvers l'exclut formellement ^. Il était de principe que le serf
mettant le pied sur le sol belge devenait libre. Mais toutes les
provinces n'étaient pas également pays de liberté ^. Le servage
se conserva jusqu'à la fin de l'ancien régime dans certaines parties
de la Flandre impériale, dans le Hainaut et dans le Luxembourg.
Les serfs du pays d'Alost n'existaient que dans quatre localités
dites serve plaetsen et faisant partie du domaine comtal. Ils ne
sont soumis qu'à la mainmorte, et seulement au cas de mort hors
de leur lieu de naissance *.
Le Luxembourg était tout entier sous le régime allemand. D'ail-
leurs le développement économique y était très-arriéré et partant
la liberté dans l'enfance ^. On y distinguait les Zinsmannen ou
Freischafleuten et les Dinstleuten. Ceux-ci étaient soumis au ser-
vage; ils étaient liés à la Vogtei , ne pouvaient la quitter, ni se
marier sans le consentement du seigneur ^ Le but du droit de
mainmorte est assez nettement indiqué dans les coutumes luxem-
bourgeoises : « Ils (les serfs) peuvent marieclier chez eux un de
leurs enfants agréé du seigneur, et qu'ils peuvent faire leur suc-
cesseur esdit biens. Si on veut faire le contraire, il est au pouvoir
du seigneur de casser le tout et de les priver desdits biens 7. » Le
' Acte de 1227. Gachard, Documents cités, p. 253.
2 Tit. XXXVIII, a 1,2. — Anseimo, Tribonianus belgicus, ch LXV.
5 Britz, Mémoire sur Vancien droit belgique, p. 505.
* Coutumes d'Alost, 1, 6, 7.— Defacqz, loc. cit.— Raepsael, Atialyse^no 150.
* E. delà Fontaine, Le cadastre en Luxembourg. Viihlicâlion de la Société
HISTORIQUE DD LUXEMBOURG, t. XVI, p. 194.
* Briiz, loc. cit. — Leclercq, Cou/umes du Luxembourg, l. l. — Pral, His-
toire d'Arlon, t. II, p. 50.
' Coût, gén., Titre II, art. 3.
( 70 )
scis:neur lient donc à maintenir le mode de transmission de ses
terres.
En Hainaut des restrictions analogues avaient subsisté pour les
serfs de coutume dont il est question dans les chartes *.
Les serfs de coutumes du Hainaut sont donc, au moment de
l'homologation, à peu près les seuls qui subsistent en pays vrai-
ment belge, mais cette condition fut longtemps prédominante
dans le pays. Certains auteurs ont cru voir là des restes du ser-
vage de corps, mais ce sont des serfs de corps affranchis et deve-
nus hommes de condition. Cette dilTcrcnce est essentielle 2. Le
serf de coutume est un homme libre soumis à des redevances
serviles fixes et déterminées, le serf de droit est un esclave dans
la mesure où la religion peut le tolérer. Suivant la coutume on
perçoit un droit de servage ^; en droit le seigneur absorbait l'ac-
tivité de son serf. La servitude de droit avait disparu depuis long-
temps en Belgique. La servitude coutumière était à peine éteinte;
en Flandre, nous l'avons dit, elle n'avait pas même disparu.
En Brabant, les magnanimes ducs Henri II et Henri III abolirent
solennellement la mainmorte dans leurs domaines ^. Cet exemple,
sans doute, influa sur les autres seigneurs. Mais malgré ces actes
princiers, on retrouve encore au XIV* siècle des serfs en Brabant;
sous le règne de la maison de Bourgogne et de ses avides comp-
tables, on remarque nettement, même dans le domaine, une ten-
tative de restauration des droits de servage^. La révolution seule
les abolit radicalement, car Joseph II lui-même n'abolit pas les
droits serviles appartenant au domaine royal <^, et on retrouve
jusqu'à la fin de l'ancien régime des cas de mainmorte et de
meilleur eattel 7.
* Faider, Chartes générales du Hainaut, q\\ CXXVllI.
» G. de Ghewiel, Institutes de droit Belgique, éd. Bru\., 1. 1, pp. 107 et suiv.
' Chartes générales du Hainaut, ch. CXXVllI, a 1.
* Baron de ReitTenberg, Sur Vacte des deux Henri et son interprétation,
dans les Nouveaux Mém. de l'Acad. de Buuxelles, t. VI.
6 Tarlieret VVauters, Belg. anc. et mod., ÎSivelles (ville), p. 69.
« E. Poullet, Constitutions belges de l'ancien régime, p. 1S6, n" 4,
7 L. Van der Kindere, Siècle des Artevclde, p. 248.— E. de! Marmol, Notice
sur Méhaigne , Am^ales de la Soc. archéol. DENAMun, t. Il, p. 187.
( 71 )
D'ailleurs, répétons-le encore, il ne faut pas juger cette
condition d'après les idées contemporaines. La condition des
hommes de poësle, familia censualis et ohedienSj n'était pas
malheureuse; elle était, au contraire, pennagni/lca et sin jiiris
contenta *. Comme il y avait eu de tout temps des serfs riches,
il y eut aussi, et même beaucoup de censitaires de condition,
prospères et heureux. La liberté absolue n'est pas plus une
condition nécessaire de bonheur qu'elle n'est un droit natureL
C'est ce que la raison proclame en philosophie comme en
économie sociale.
Dans la vaste catégorie des hommes de condition, ou si l'on
veut, des serfs de coutume, rentre l'intéressante série des serfs
d'église. A vrai dire, on pourrait presque, avec plus de raison, les
ranger parmi les censitaires libres; ils ne sont, en effet, soumis
qu'à une capitMtion et à quelques minimes redevances dont la
perception tomba probablement assez vite en désuétude ^. Mais
comme à l'origine ils sont ordinairement soumis à une redevance
commémorative des droits de servage, et qu'on les appelle com-
munément serfs d'église, nous les étudierons, quoique indûment,
sous cette rubrique. Les serfs d'église dont nous entendons ici parler
ne sont pas les serfs de droit commun appartenant h des abbayes
ou à des chapitres : ceux-ci n'ont aucun trait juridique particu-
lier; ils ne se distinguent que par le traitement plus favorable
dont ils jouissent. Les serfs d'église étaient une population com-
posée d'une double catégorie de personnes. Les unes, libres, vou-
lant se renfermer dans une abbaye, en devenir tributaires, y vivre
tranquilles et retirées, et se soumettre par humilité à l'autorité
des moines ^; les autres, émancipées et offertes à l'auteL Ces der-
nières étaient généralement offertes à sainteur *, à charge de
* Martène el Durand, Historia novientensis, Thésaurus anecdolorum, t. III,
C.1128.
'^ L. de Burbure, Ann. cercle archéol.du Pays de Waes, t. VII, p. 29S.
^ Ces personnes rentraient plutôt dans la classe des convers ou des oblats,
V. infra.
* Acle de iZOS. GAchnrd, Documents sur la servitude, cités, Bull, de la
CoMM. ROY. d'hist., 2« séric, t. IV, p. 83.
( "2 )
payer à l'abbaye certaines redevances déterminées, en capitation,
en maritagium, en redevance mortuaire *. 11 est clair que ce genre
de serfs était libre, bien qu'il y eût parfois certaines restrictions.
Les chartes de donation étaient même considérées comme actes
d'affranchissement, Ca?'ta donationis vel liberlatis -. Un assez
grand nombre de personnes libres, mais faibles, venaient aussi,
aux mémos conditions, implorer la protection d'une église. Celte
oblation réelle qu'une personne faisait d'elle-même et de ses
biens avait pour effet de la soustraire à toute juridiction laïque,
pour la soumettre à celle de l'église, et souvent ainsi améliorait
sa condition ^. Les serfs d'église était donc, en fait, des personnes
libres. Ils nous serviront de transition naturelle entre les gens de
condition et les censitaires libres.
§ 3. Des censitaires libres.
Posons en principe que sont hommes libres ceux qui ont la
libre disposition de leur personne et de leurs biens *. Sans
compter ici les petits alleuticrs, il faut signaler au premier rang
tous ceux qui ne sont plus liés au seigneur que par un cens
féodal ou foncier {mannen ofte laelen), sans devoir aucun ser-
vice. Ce cens peut affecter toute forme quelconque, il suffit d'en
constater le titre. L'exposé détaillé de la condition des censitaires
appartient à l'étude du régime foncier, nous ne devons ici que les
montrer au faîte de la hiérarchie du tiers état rural. Ces tenan-
ciers constituaient la bourgeoisie rurale, ou plutôt la classe
moyenne des campagnes féodales^. Investis de l'échevinat, juges
et justiciables de leurs pairs, ils puisaient dans la participation
* Voir de nombreux exemples dans Piot, Carlulaire de S'-Trond , t. I,
pp. 16, 82, 89, etc.
« ibid., p. 27.
» Ibid., p. n.
* Exemple : Charle de Rasse de Gavre (1:252), dans van Lolieren, Chronique
et carlulaire de S^-Bavon, [)ièces justificatives, n" 59.
^ Branls, Élude. d' histoire rurale, 1. La censive féodale, Revue catholique
DE LouvAiN, l. J, p. 45, 1879.
{ 75 )
aux fondions publiques, dignité et importance. C'est à ces antiques
fonctionnaires ruraux, dont nous étudierons sommairement les
fonctions plus loin, qu'on doit la liberté, la sécurité et la police
des campagnes. C'est aux statuts locaux, dont ils sont les défen-
seurs zélés, beurcux et fiers, que nous devons aussi la liberté et
le progrès de notre agriculture. Aussi ne le cèdent-ils guère à la
petite noblesse. Possesseurs tranquilles de leurs biens, il n'est j)as
rare d'en trouver qui surpassent les nobles par l'élendue de leurs
terres, et qui marient leurs filles à des hommes d'une noblesse
reconnue K Cette classe de paysans, de propriétaires-censitaires,
constituait, à la fin du moyen-âge, la grande majorité de la popu-
lation rurale belge. Sans doute, les campagnes eurent leurs
époques de souffrances, mais la liberté de nos institutions rurales
fut toujours une source féconde de restauration et de progrès.
Nous avons étudié la condition des classes rurales et les causes
de leur progrès. Saluons, avant de terminer ce cbapitre, le
splendidc essor de nos libertés rurales. Proclamons l'énergie et la
vigueur de nos populations, et en même temps l'esprit sagement
libéral de l'aristocratie belge; le travail et la liberté corroborés
par la moralité et la religion ont fait la splendeur de la civilisa-
lion de nos provinces.
SECTION 111. — La vie, les idées et les mœurs.
Rien de moins éclairci que l'histoire morale et même maté-
rielle des classes inférieures du moyen-age; rien de plus difficile
que d'en tracer un aperçu général avant que les monographies
en aient suffisamment mis en lumière les principaux points.
Cette difficulté existe surtout pour les classes rurales, qui n'entrent
pour ainsi dire pas dans le mouvement littéraire. Les livres ne
retracent que les incidents mémorables de l'histoire des cam-
pagnes. Il ne nous initient guère à la vie intime et ordinaire.
Les idées mêmes qui ont présidé au développement des classes
* Trotz, Jus agrarium fœderati Belyii, l. II, p. 528.
(74 )
agricoles doivent se conjecturer, plutôt que se trouver dans
les œuvres du temps. Cependant l'histoire, sans les idées, serait
un cadavre. Borner les causes de l'émancipation aux circonstances
économiques, serait matérialiser l'économie sociale. Elle a une
âme : si les faits économiques déterminent le développement
social, ce n'est qu'à la condition que le mouvement des idées le
corrobore et l'active
Cherchons donc à esquisser le mouvement des idées qui se pro-
duisit par rapport aux classes inférieures pendant la période
d'émancipation. Celte rapide étude nous permettra de pénétrer
un peu plus avant dans le secret de l'influence religieuse en cette
matière.
Les classes inférieures du haut moyen âge étaient certes dans
une condition assez misérable. Le serf était maigrement nourri,
couchait sur la dure, parfois à la belle étoile; son habitation,
cabane, casa, en bois et en terre, n'offrait rien de confortable, le
vêtement était simple et grossier *. Mais lelat économique du
temps ne comportait pas mieux. Il ne faut pas en conclure que le
serf était nécessairement misérable et malheureux. II l'était sans
doute quand la guerre et les exactions le maltraitaient, mais
d'ailleurs sa situation n'avait rien d'insupportable. Il y eut dès
lors des serfs riches, possédant eux-mêmes d'autres serfs ^, il y
* Hoe dat eersie vole te levene plach :
« Ende haer cleder, dat verslaet,
En hatlen ander werwe noch glievoech
Dan also alst scaep droech.
Men vanl sindacl, bont, noch graeu
Noch root, noch groen, noch blaeu
Bedde noch oorcussen
En nulle l'fok vieesch noch wyn
Ende lael rusle aise zwyn
Onder die borne inl gras. »
(Boendale, Lekmspipge}, boec I, c. XXXI, v* 10, éd. de Vries, Leiden , 1844).
2 Chronique et cnrlulalre de Bergues S^-Winon, éd. Al. Pruvost , Brugest
1875. Introd.
Il y eut des serfs qui parvinrent à cacher leur condilion et se faufilèrent dans
l'industrie libre et même dans la chevalerie. — Galbert, Chronique de Charles-
Ïe-Bon, ch. XII. — Waulers, Libertés communales, p. 517.
( 75 )
en eut qui entrèrent dans l'administration de la ville et s'agran-
dirent comme maires ou intendants. Ceux-là étaient au-dessus du
commun, mais la plèbe rurale elle-même, logée et nourrie, pou-
vait être heureuse. Quelle était alors la doctrine répandue sur le
servage? Cette doctrine était celle des théologiens catholiques * :
elle avait pour maxime et conclusion qu'il ne fallait réclamer du
serf que ce que les circonstances permettaient de réclamer sans
l'accabler. Ce principe avait pour résultat nécessaire de faire con-
sidérer comme injuste une servitude que la situation générale ne
comportait plus. Comment donc ce principe avait-il pénétré les
esprits? Le christianisme avait introduit dans le monde une notion
toute nouvelle du travail et de la servitude. Les hommes créés
égaux avaientpéchéet avaient été condamnésàla peine, au travail.
Le travail était imposé à tout homme par la loi divine comme
une expiation de la faute adamique. Ce travail était considéré
donc comme une peine commune à tous les hommes, et comme
une œuvre méritoire de la part de qui l'accomplissait volontiers.
Le travail était ainsi remis en honneur. Or le servage n'est qu'une
forme d'organisation du travail, résultat comme lui du péché de
l'humanité. Le serf était donc non-seulement l'égal du maître en
nature, mais il pouvait lui être supérieur en vertu. Si donc il
devait obéir avec soumission à son maître pour toutes les œuvres
matérielles, il en restait indépendant pour l'àme et la conscience,
comme personne libre et comme chrétien. D'autre part, le maître
lui devait la charité; il devait le bien traiter, le traiter le mieux
possible, et par conséquent l'affranchir dès que les circonstances
le permettraient. Telle est la logique des idées chrétiennes en
matière d'émancipation, idées qui imprégnèrent les esprits au
raoyen-âge et auxquelles on est redevable du progrès majestueux
de la liberté en Occident.
On a attaqué les doctrines théologiques sur le servage. Nous en
avons assez dit pour ne pas reprendre le détail de ces incrimina-
tions. Disons cependant un mot en ce qui touche notre pays.
' Voir le résumé dans J. Balmès, op. cit., ch" XVI, Elle est admirablement
iracée par Papôlre S' Paul, Ep. ad Timotheum, I, 6.
(76 )
Tous les écrivains ecch'siastiques qui ont eu quelque influence
dans nos provinces professent les mêmes doctrines. Un moine
belge de haut mérite, abbé de Lobbes, Ratbier, a tracé, dans un
ouvrage célèbre, la morale des divers états pour le combat de la
vie (agonisiicon). Au serf, il prêche la résignation, lui rappelle sa
qualité devant Dieu, lui conseille la soumission, non par crainte
servile, la charité doit écarter la peur des coups, mais par la
crainte de Dieu. Sont-ce là les paroles d'un sophiste, d'un pam-
phlétaire, d'un ennemi du peuple? Nullement, ses avertissements
aux maîtres le prouvent assez :il les exhorte à la modération, leur
rappelle les menaces contre ceux qui exploitent les travailleurs,
l'égalité ou plutôt la co-servitude de tous les hommes devant
Dieu ; il leur défend enfin d'imposer à leurs serfs des services
au-dessus de leurs forces ^
Cette doctrine sur le servage, nous la retrouvons dans sa con-
ception mystique, chez saint Bernard, l'apôtre de la seconde
croisade 2; nous la retrouvons tout entière chez saint Thomas
d'Aquin, le docte et sage conseiller de Henri III et d'Alix de Bra-
bant 5.
^ Ralherii opéra, éd. Vérone, 1765. Agomsticum seu prœlogia, Tit. XIV de
servis :^o\\ trislari ... audi apostolum diceiitem : « servi subdili cstole in
omni limore domini. » Id est primum Dei, inde lerreni domini; sive primum
limore servili, quem caritas foras millil , videlicet ne flagelleris, etc., adul-
timum ne in igiiem œlernum ducaris,
Tit.X, de nobilibus: Patronvs,s,\\e ut usitalius a mullis dici amhitur, senior
es? audi « quaevullisul facianl vobis liomines et vos facile illis »... aitende ..
ul intelligas homines non homnibus sed volaliiibus, etc., esse prœlatos
omnesque a Deo natura aequales conditos, sed inœqualitate morum faciente,
aliis altos in tantum supposilos ut pleramque aliqui dominentur eliam
meliorihus. »
Til. XIII, de dominis : Doniinus es? Noh* extolli. Mémento te, servum unum
habere Dominum et idée te esse censervuni : vide ne superponas ei (servo)
aliquod quod ferre non possit, aut certè difficile poscat servilium, » pp. 27 et
suiv.
Cf. Vos, Histoire de Lobbes, l. Il, pp. 85 et suiv.
3 Opéra, l. l,col. 576, 1034.
3 Summa, ihéol : Origo et natura ser vilulis, 1 ^ 2=» Q. 94 , art. 5 ad 3 - 2» 2* Q. 57
art. 3 ad 3 — Homo servus allerius secundum corpus, non autem secundum
( 77 )
Les conseils aux maîtres et seigneurs, nous les trouvons, éner-
giques et vigoureux, chez Heincmar de Reims, dans le haut
moyen-âge; nous les trouvons plus tôt encore, on le verra plus
loin, chez les pères de l'institut monastique et dans les écrits des
papes; nous les trouvons enfin appliqués dans les abbayes, ces
foyers de la vie catholique '.
Sans doute, ces conseils n'étaient pas toujours suivis, mais ils
|)énétraient les esprits, et nous avons vu que c'est à leur con-
science que cédèrent les seigneurs quand ils ouvrirent la grande
ère des chartes d'affranchissement.
Nous avons exposé le mouvement d'émancipation. Quelle était
donc au XIIP siècle la situation d'un paysan de nos campagnes
belges? Prenons le type de cette familia censualis et obediens
que nous avons vue permagnifica et sut juris contenta. Le censi-
taire, mainmorlable ou non, possède sa maison, son cottage^ ou
plutôt son manse 2. C'est une exploitation dont l'étendue varie
d'après les régions: il la cultive avec sa famille, à charge de quel-
ques redevances fixes et d'un nombre déterminé de corvées. Dans
In mesure de ses obligations, il est là libre et indépendant. La
famille est nombreuse, le chef en est fier et heureux ^. La femme
soigne le ménage. Elle est industrieuse et active; c'est le mérite
de la femme belge; la mère de famille aura dans toute notre his-
toire une place importante au foyer *. Le censitaire et sa famille
nientem 2^ '2^ Q.lOi, art. 5, corp. el ad 2. — La lettre de S' Thomas d'Aquin à
la duchesse Alix de Brabaut, quoique couleslée, est insérée au l. XVI, p. 262
de réd. de Parme, 1864.
• Voir plus bas le chapitre de ia propriété monastique.
2 l/anse a perdu son ancienne signiflcalion de mesure, si jamais elle l'a eue.
C'est devenu le nom générique de toute installation rurale.
3 « Doe was ic fier ende coene
Van minen groten geslachte :
le haddejonger sonen achle
Ende jonger dochlren sevene
Si waren aile vet ende starc.
{Reinaert de Vos, \' 326, éd. Willems, p. U.) ^
* La femme, dit Boendalc, Lekempieghel, h 1, c. XXXII, est une des [Ans
( 78 )
cultivent ensemble; la vie de famille y est très-puissante. Tout le
moyen-âge a compris et appliqué ce principe que la famille est
l'unité sociale par excellence. La famille est la première unité
administrative. Elle est la base du recensement, des statistiques,
des impôts. Chaque famille a son foyer, le foyer est Tunité poli-
tique. Ceux qui n'avaient ni terre ni ménage ou qui vivaient du
pain d'autrui étaient inconnus; la femme, les enfants, les domes-
tiques constituant la familia, faisaient un avec le père dans le
ménage '. A ce ménage, la perpétuité et la stabilité étaient garan-
ties par la coutume des baux perpétuels; le manse était ordinaire-
ment héréditaire.
Jouissant d'une liberté relative et d'une stabilité presque
assurée, le paysan pouvait s'enrichir et être content 2. Examinons
donc ce manse qu'il possède. C'est un corps de logis, entouré
d'une cour et de terres arables; plus une étable.
Le corps de logis et les bâtiments de ferme étaient posés au
centre de Texploitation; prœdium est le nom de l'enceinte réservée
à l'établissement de la famille 5; du centre de ces terres, le cul-
tivateur veille aux travaux. Ce mode de constitution trop aban-
donné aujourd'hui était de tradition dans toute la race germa-
nique. On n'y connaît guère le village proprement dit *. Toutes
les maisons sont séparées et les exploitations entourées de haies,
ou de toute autre clôture. L'obligation d'entretenir cette hiiie
rentre dans les termes de toutes les concessions et le qualificatif
grandes puissances de la terre. — Spieghel der Nederlantscher aiidJieyl,
fol. CVj Ghendt, \51i:.—Gu\cc\9ivd'm[, Description des Pays-Bas —S. Demar-
teau, Les femmes liégeoises au moyen-âge, Revue générale de Bruxelles,
pp. 579 et suiv., 1879. — Lecoy de la Marche, La société au Xllt siècle,
5« étude.
^ Voir la noie B à la fin du mémoire.
' Taillar, Essai sur le droit public et privé du Nord de la France au
XII h siècle, p.cciv.
^ Gianvil (Barlbolomœus anglicus), Tractalus des proprie latihus rerum,
Liv. Xlll, eh. XLIX de prœdio. « Et csl locus a quo a palrefamilias in medio
agrorum suorum domicilium preparalur. )>
* Taillar, Notice sur la formation des villages du Nord de la France,
MÉM. DE L\ SOC. d'agric. DE DouAi, l. VI, pp. 276 ct suiv.
( 79 )
de mansus circumseptus , citstis circumsepta s'y rencontre à
chaque pas ', c'est le foyer propre de la fiimille, où elle est maî-
tresse chez elle. La maison et le prœdîum sont remarqués par
Tacite '^. La trace s'en conserve encore aujourd'hui ^. Ce mode de
constitution de l'exploitation semble marcher de pair avec un vif
sentiment de la vie domestique, de l'unité et de l'indépendance
du foyer. On le retrouve à ce titre dans l'Allemagne du moyen-
âge *. Les anciens Grecs et Latins respectèrent religieusement
l'enceinte sacrée de la divinité domestique, sup(;rslition païenne,
mais qui cachait une grande vérité sociale défigurée ^. Le
triomphe de la vie rurale est dans la famille. Au moyen-âge tout
tendait à la consolider et à la per])étuer ^.
Tâchons de nous figurer un de ces logis ruraux; nous n'en
avons guère de descriptions indigènes. Songeait-on alors à décrire
ce qu'on avait tous les jours sous les yeux? Mais, on le sait, nos
ancêtres ont colonisé l'Allemagne ; ils y ont importé leurs usages. Un
auteur allemand décrit ainsi une métairie flamande du pays de
Brème : le corps de logis est situé autant que possible au centre de
l'exploitation. Delà cour entourée de dépendances et au milieu de
laquelle gît le fumier, on entre dans l'aire de la grange qui forme
corps avec les étables. Au fond de la pièce principale flambe dans
l'âtre un grand feu au-dessus duquel se balance la chaudière
suspendue au mur par un croc. La cloison (jui sépare cette pièce
des deux autres chambres est garnie de plats reluisants, d'assiettes
et d'autres ustensiles de ménage. Tout y est d'une propreté
excessive 7.
Le logis du paysan wallon ressemblait sans doute, sous certains
* Voir plus loin, au paragraphe des amodialions rurales.
* Mor. Germ., c. XVL Necpali inter se junclas sedes. Vicos locant non in
noslrum morem connexis et cohœrenlibus œdiûciis : « suam quisque domum
spalio cil cumdat. »
^ E, de Laveleye, Économie rurale de la Belgique, p. 60.
* Janssen, Gesch. desd. Volk'^s, 1. 1, p. 280.
5 Fuslel de Coulanges, La cité antique, S^ éd , liv. II, ch VI, 1870
6 F. Le Play, La réforme sociale, ch. XXV et XXXIV, liv. VI ; L'organi-
sation du travai', § 67.
7 Koster, elle par de Borchgrave, flist. des colonies belges, p 165.
(80)
rapports, à celui-ci ^; la propreté y est peut-être moins grande,
l'ameublement moins complet, Voustillement plus négligé, car le
paysan y est moins riche, l'agriculture moins avancée, la popu-
lation moins civilisée 2.
Près du logis nous trouvons l'étable. Tout manse, toute case
même a une étable. Le moyen-âge, en effet, n'a pas connu le
prolétariat rural ^. Le serf le plus infime avait sa maison et le
droit de faire paître et picorer sur les communaux de la villa. Il
avait donc son bétail, sa basse-cour, ressource de sa famille, intérêt
fixe de son travail. Tout paysan avait donc quelques têtes de
gros ou de petit bétail et une basse-cour assez fournie. La preuve
très-convaincante en est dans les redevances. Le meilleur catel
est presque toujours meliiis armenium ou pccus melius: cela
suppose un troupeau et une installation. Presque toutes les rede-
vances périodiques comprennent aussi des prestations en produits
de basse-cour et tout ce qu'on appelle communément les profits
de ferme, œufs, beurre, fromage *
Il est presque impossible de déterminer le mode d'alimentation ;
il est probable que le laitage y entrait pour beaucoup. Le pain,
objet naturel de consommation générale, était de la qualité que
comportait la dominante de chaque région, cependant le pain de
seigle était très-répandu ^; la bière et le vin du pays (landswyn)
1 Hagemans, Hifit. du pays de Chimay, p. 166.
* Le poêle Remacle d'Andeiine parle des « ruslicae ac poene barbaroe agri-
colarum cohortes » du Namurois. Épigr. lat., liv. II, ép. 15.
s On consacre des terres à l'établissement des laboureurs pauvres, 1174:
Walter de Dudsela vallum suum terre equare voluil ac monuit.... tcrram pro
volunlate monachoruni dislributam pauperibus, ibidem mansicunculas erigere
cupienlibus, ut per haec mansionem mereretur in cœlis. » Chroniq. et cartul.
de r abbaye des Dunes, éd. Van de Putle, charte 571, p. 458. Bruges, 1864.
* Voir plus loin le chapitre des redevances.
5 Wronglen wey broot ende caes
Dat hcit hi al den dacli,
(Chant des Kerols, XI V^ siècle, Oiidvlaemsclie Hederen, éd. Carton, LXXXV,
p. 15i).
Pain de seigle et fromage sont nécessaires à l'alimentation des hospites : « in
(81 )
arrosaient le repas K En Flandre, on trouve encore le porc salé
{bacon), connu en France, et sans doute aussi dans le reste de nos
provinces 2, La viande semble peu commune dans l'alimentation
populaire: mais un plat de viande entre dans le menu plus soigné
du repas d'un maire ^. En définitive, il semble que l'alimentation
ait peu varié. Le hareng entrait comme partie dans l'alimentation
côtière, signalons enfin la bouillie, puimentiim, qui fut dans cer-
taines provinces la base de l'alimentation rustique.
Le vêtement différait davantage de celui de notre temps. Le
paysan se couvrait du produit de son industrie domestique : la
laine, le drap. Nous avons dit que tout paysan flamand savait faire
du drap. Ce vêtement était généralement assez long et serré
autour de la taille par une ceinture, c'était le tabbaert.
La toile était alors un objet de grand luxe. Quelques rede-
vances comprennent l'obligation de tisser de la toile (camsilcm
facere), mais les paysans ne songeaient pas à s'en vêtir; la che-
necessariis quantum ad prandendum » (1^49). Les famuli reçoivent eu
moyenne un demi-pain par repas, un entier s'il n'y a qu'un repas par jour.
Warnkônig, Flandr. St. u Redits. Gesch., t. III, p. 2, pp. 51 el 55. Que com-
portait un tel pain ? A Cambron on en faisait huit à la rasière : {Cart. de Cam-
bron, Monuments pour l'histoire de Namur, etc., t. II, p. 216.)
Watriquetde Convins plaint « li poures homs...qui n'a que pain noir. » On
peut conclure hardiment que le peuple ne connaissait guère que le pain de
seigle en Brabant (Van der Kindere, Siècle des Artevelde, p. 252) en Flandre
(v. supra) et à Anvers (Gramaye, Antiquilales Flandricœ, Lov. 1708, p. 218).
Guicciardini nous dit aussi que le manger ordinaire est encore de son temps
du pain de seigle, el qu'on boit beaucoupdelait.EnHainautetAr.lois.lefroment
était plus commun (Descrip. des Pays-Bas, Descr. générale. — Cf. Gramaye,
loc. cit.). A S'-Bertin, les ouvriers aux champs doivent avoir pain, fromage el
cervoise (1471). Revenus et dépenses de l'abbé de S^-Berlin, Revue d'hist. et
archéol, l II, p. 437. — Cf. Duviver, Les hospites, même Revue, t. ï, p. 149.
' Voir les paragraphes concernant la production du vin et de la bière.
2 Warnkônig, op. et loc. cit., p. 20.
5 Menu d'un maire de l'abbaye de S'-Pierre, Gand en 1230. Dîner (maellyt) ;
un cruchon de vin (stoepe wyns), 2 pains d'auberge, 6 harengs ou 8 œufs,
un morceau de viande avec eme scotelen pulments, Diericx, Cliartesbockje.
p. 53.
Tome XXXII. G
(82)
mise était inconnue avant le XIV^ siècle, au moins comme usage
général K
Ce petit coup d'œil sur la chaumière, l'armoire à provision et la
garde-robe du paysan au moyen-âge, nous démontrera que s'il
était loin sous certains rapports de notre paysan moderne, il avait
cependant déjà de quoi vivre paisible et tranquille sous un sei-
gneur bienfaisant 2. La situation du tenancier dépendait de lui,
mais ceci n'était pas spécial au moyen-âge; cela est vrai de tous
les temps.
Un des points les moins étudiés, est la situation intellectuelle des
classes rurales de cette époque. Nous ne pouvons, sans élargir outre
mesure notre cadre, entreprendre son examen qu'il serait souhai-
table de voir approfondir bientôt^. L'enseignement populaire était
gratuit. Il se donnait dans les paroisses et plus tard sous le porche
(ad porlam) des abbayes *. Les conciles veillaient à l'accomplisse-
ment de ce grand devoir de miséricorde spirituelle ^. Les maîtres
veillaient à l'instruction et à l'éducation de leurs élèves. L'ensei-
gnement religieux en était la base. Mais la lecture, l'écriture, la
grammaire, le chant, le calcul en faisaient partie. Les seigneurs
reconnaissaient le service rendu à cet égard par les abbayes à la
* Voir le chapitre des redevances pour les industries accessoires; pour le
costume, les tableaux de Memraling,de Q. Metsys et de Van Eyck. — Cf. Broec-
kaert et de Polter, Gesch.vande gemeenten cler provincie Oost-Flaanderen,
iste reeks, l^'^deel, p. 5.
2 Pour la France, voir Ténuméré et le résumé des sources dans le curieux
travail de M. ^rxin^ Annuaire d'économie sociale, t. IV, pp. 106 el suiv. 1879.
3 On trouverait déjà de précieuses indications dans Dom Pitra, Vie de
S' Léger, ch. II et III. — De Montalembert, Les moines d'Occident, t. VI,
pp. 172 et suiv. — Léon Maître, Les écoles épiscopales et monastiques en Occi-
dent, Paris, 1868, pour THisloire générale du moyen-âge; et pour la Belgique
en particulier, dans Léon Lebon, Histoire de renseignement populaire,
Bruxelles, 1868. — Feys et Van de Casteele, Histoire d'Oudembourg. Bruges,
1878. — R. du Sart, L'instruction primaire avant 89, Revue générale de
Bruxelles, septembre 1878.
* Les sources précédentes, Van Lokeren, Car^u/a/re de S^-Bavon, p. 135.
s Voirie Canon XVI II du ù" concile de Latran de 1179.
1
( 85 )
moralité et au dcvcloppemcnt intellectuel de leurs sujets *. L'in-
struction populaire était loin d!étre négligée sous ce régime et l'on
peut croire qu'elle eut longtemps sur la moralité l'influence la plus
salutaire.
A la seconde moitié du XIII'' siècle, les émancipations s'étaient
multipliées, l'aisance répandue et augmentée; la condition que
nous avons décrite était la condition moyenne de la population
rurale. L'idée de Vinjustice du servage, dont nous avons expliqué
la genèse philosophique avait pénétré l'esprit d'une foule de sei-
gneurs, qui ne manquent pas de s'en exprimer parfois énergi-
quemcnt dans les chartes. Un mouvement analogue se manifestait
dans la littérature et se traduisait en invectives et en récrimi-
nations contre l'état social. Le mouvement des idées , parti de
ridée chrétienne de l'égalité naturelle des hommes entre eux, se
transforme, se fausse, s'exagère et aboutit à une sorte de procla-
mation révolutionnaire des droits de l'homme. Rien de plus
curieux que d'étudier cet étrange phénomène dans les œuvres si
remarquables de Jacques de Maerlant ^. Les abus de la servitude
qu'il attaque disparaissent presque partout, les exceptions seules
justifient encore ses invectives. Les seigneurs prouvaient depuis
longtemps par leurs actes qu'ils ne considéraient pas les vilains
comme gens indignes de la liberté. Mais emporté par son idée, et
peut-être par les idées courantes, Maerlant dépasse son but. Il
veut la liberté pour tous, presque tous l'ont conquise; mais la
paix et l'égalité ne se trouvent pas encore rétablies. L'idéal du
penseur ne se réalise pas, parce que les vices de Ihomme ne per-
mettent pas de le réaliser; et à cette vue, il se désespère, croit le
monde perdu, s'en prend à la hiérarchie sociale, à la propriété
* Par exemple en 1 186 Jean d'Avesnes fait certaines concessions à Tabbaye
(J'Haumont: « Quod nimirum hac condilione décerne ut scolaribus pueris
magislrum grammaticse arlis semper abbas procuret, qualenus eadenti domus
alumnorum suorum scienli* et probitati manuleneatur. » — Duvivier, Le
Hainaut ancien, p. 650.
^ J. te Winkel, Maerlanlsiverken, beschomvd als spiegel van de dertiende
eeuiv, pp. 22! et 275. Leiden 1877.
(84)
privative, et du pessimisme tombe dans l'utopie de la république
communiste et égalitaire K II est vrai qu'à la fin du XIII' siècle,
un mal nouveau commençait à sévir, mal qui justifiait un peu les
craintes et les reproches de Maerlant 2. La prospérité industrielle
amenait son cortège de misères inséparable de tout bonheur
humain. La richesse a ses mauvais côtés ; la force morale doit
croître avec les dangers qui la menacent; elles passions, filles de
la prospérité, ébranlent aisément la vertu. C'est ce qui rend
compte de cette douloureuse loi de l'histoire, qui fait de la gran-
deur matérielle d'un peuple, la ruine de sa grandeur morale et
partant, le point de départ de sa décadence. Notre civilisation
éprouva le contre-coup de ses propres succès.
Au XIV^ siècle, nous trouvons le peuple, même le peuple rural,
dans un état relatif de bonheur, d'aisance et de liberté. L'indus-
trie est à l'apogée de ses triomphes et répand la richesse dans
tout le pays. Quelle influence cette prospérité exerça-t-elle sur
l'avenir des populations. Un analyste soigneux et savant des
mœurs allemandes nous l'a récemment exposé. La prospérité dans
les villes engendra la passion du luxe, l'habitude des dépenses
exagérées, la préférence donnée dans l'économie aux choses futiles
sur les choses nécessaires- Les campagnes suivirent le triste
exemple des villes et partout la profusion remplaça l'antique fru-
galité ^. La Belgique ne sut pas échapper à ces tristes consé-
1 Of dat vole al conien si
Van den eersten Adanie,
Twi es dien edel, dander vri,
Die derde eyghijn man daer bi
[Wapene Martyn, v. 470).
Dese wereit treet len ende
{Leven van S^-Franciscus , init.)
2 J. teWinkel,p.277.— Cf Maerlant, LevenvanS' Fra7iciscus {12^0). — \oyez
à ce sujet les considérations magistrales de M. Le Play, Les ouvriers euro-
péens, 1. 1. p. 184 : Les inégalités nécessaires, légitimes ou condamnables.
' J. Janssen, Gesch. der deutsch. Volkes, t. J, pp. 366 et 372. — Voir pour la
France : Albert Babeau, Le village sous V ancien régime, p. 323.
Twe worde in die werell syn,
Dais aliène myn ende dxjn ;
Mocht men die verdriven
Pays ende vrede bleven fyn,
Hel ware al vri, niemen eyghyn
Manne melten wiven.
[Ibid., y. 612.)
\
(8o )
quences. Les lamentations et les tableaux de Jean Boendaele, de
Ruysbroeck, récemment reproduits par un auteur belge *, valent
en vigueur et surpassent peut-être en grossièreté ceux de Wim-
pheling et de Sébastien Brant. Les campagnes furent atteintes de
ce triste fléau, on y imitait le luxe des villes, et les paysans vou-
laient mener train de seigneur 2. Le peuple belge a oublié son
antique frugalité, sa sobriété légendaire; la richesse lui a tourné
la tête. Aussi Jacques de Meyere se garde-t-il de vanter encore la
modération de ses compatriotes. Au point de vue matériel, comme
au point de vue moral, les temps sont bien changés ^.
Le petit peuple des campagnes, que devient-il sous ce régime?
C'est lui qui en supporte tout le poids; il est opprimé * et la
littérature reflète le revirement qui se produit dans les esprits.
Pendant cette grande période de luxe, de grandeur matérielle et
de désordre moral qui signale en Belgique le passage de la
maison de Bourgogne, le petit est méprisé, il est considéré comme
un être inférieur, incapable de la dignité et des sentiments de la
fausse chevalerie du temps ^.
Et cependant nous n'avons pas eu notre guerre des paysans.
La jacquerie nous a épargnés ! Il serait long d'en étudier les
^ L. Van der Kiudere, Le siècle des Artevelde, p. 370,
^ Chronique de J. de Dixmude, éd. Lambin, p. 253, an. 1379 : Het vole al
zo wel te lande als in de steden, waren costeliker ende beter ghecleel dan die
edele, etc., » cité parle précédent, p. 597.
5 « Och hoe verre ist nu van daer » s'écrie lamentablement l'auteur du
Spiegel der Nederlantschen audlheyt , après avoir exposé avec amour et
édification au liv. IV, eh. XXIX « Sommighe oude ghewoonten » de ses
compatriotes.
* Et li paures bons est frappez
Qui n'a que pain noir et batus
Si un por avant s'est embatuz
Soillez sera et malmenez,
Ainssi est paures démenez.
(Walriquet de Couvins, Dit de raison et mesure, v= 147, éd. Scheler, p. 363.)
^ Les poésies de Dire Potter, de l'entourage de Jacqueline de Bavière, citées
par P. Fredericq, Essai sur le rôle politique et social des ducs de Bourgogne
dans les Pays-Has, p. 75.
( 86 )
raisons. Cependant on peut conjecturer sans trop de hardiesse
que notre noblesse foncière fut moins pervertie et moins dépravée
que celle des pays voisins. Seule, cette cause peut expliquer
comment nos châteaux ont échappé aux assauts qui attaquaient
les maisons du patriciat urbain. La domination bourguignonne
fut trop courte pour les corrompre. Cette histoire que nous
reprendrons au chapitre suivant prouve une fois de plus pour la
paix sociale qui régnait dans nos campagnes. Nos villes furent
aussi corrompues que les villes allemandes, mais les bourgs n'ont
pas complètement suivi leur funeste exemple.
Dans les siècles qui suivirent, l'histoire populaire des cam-
pagnes se lie à celle de l'administration, de la noblesse, de l'agri-
culture. La comparaison fera juger de leurs progrès sous le
régime de la centralisation politique. L'aperçu qui précède aura
au moins esquissé l'état des campagnes pendant la période qui
porte le nom spécial de moyen-age.
Bornons-nous à reproduire encore en l'abrégeant, comme terme
de comparaison, le petit tableau de Guicciardin K « Le vivre ordi-
naire des gens de ce pays en leur mesnage est sobre et modéré.
Les femmes sont habiles, et les hommes les laissent presque tout
faire. Ils boivent communément de la cervoise, et en aucuns lieux
aussi beaucoup de lait. Leur manger ordinaire est pain de seigle
et en aucuns endroits (principalement en Arthois et Haynault)
pain de froment, et il y a peu de maisons (y ayant quelque peu de
moyens) qui ne fallent tous les ans un bœuf ou deux et autant de
porcs; et font ordinairement provision de beurre et fromage, de
quoyils s'entretiennent et nourissent lapluspartde l'an. Ils s'habil-
lent fort proprement et genlîment de vêtemens bien façonnés,
tiennent leurs maisons en bon ordre, fornies de toutes pieches
d'ustensils en si grande abondance que c'est chose belle à regar-
der 2. » Ce jalon confirmera ce que nous avons dit déjà : que le
* Description des Pays-Bas. Description générale.
' Sur Vapparatus des ustensiles ruraux on trouve un texte remarquable
dans les Coutumes d'Anvers. Clirislyn, Costuymen van Braband, P^" deel,
p. 454.
À
(87 )
genre de vie du paysan a peu varié pendant les longs siècles de
son histoire. C'est chez lui surtout que se révèle et se conserve le
type original du caractère national.
CHAPITRE II.
Les classes dirigeantes.
Par leur situation territoriale et par leur autorité politique, la
noblesse et le clergé exerçaient sur la société et l'économie du
moyen-âge et de l'ancien régime une haute et incontestable
influence, et constituaient dans toute la pleine signification des
termes, les classes dirigeantes. Tâchons donc de pénétrer dans leur
constitution sociale, dans leurs habitudes, dans le caractère de
leur action.
SECTION I. — La noblesse.
Rien de plus simple que l'existence des premiers seigneui-s
féodaux. Renfermés dans leurs châteaux, ils n'en sortent que pour
combattre ou pour remplir près du suzerain les devoirs de la
vassalité '. Là est le siège de leur influence, la sanction de leurs
droits. Le château élevé sur une motte naturelle ou artificielle,
est entouré de fossés et de palissades. L'habitation du maître est
au centre du vcdlus (wal); l'entrée est en face du pont-levis qui
défend l'accès de l'enclos ^. Cette demeure isolée est la citadelle
du seigneur. A la faveur des invasions normandes leur nombre
s'est multiplié ^. Chaque magnat a le sien; de là il domine la con-
trée et défie le voisinage. Les seigneurs n'ont guère de rapports
entre eux, ils ne se rencontrent qu'à la lutte, ou à la cour. Chacun
* Wauters, Histoire des environs de Bruxelles. Inlrod., p. xxxv.
^ Jean de Colmieu, dans les Acta Sanctoritm, 27 janvier.
3 Paillart de S' Aiglan, De Vinfluence des abbayes et des invasions des
Norlhmans sur l'état social en Belgique, Mém. codr. de l'Acad. rot. de Belg.,
in-4o, t. XVI, 2e partie.
(88)
vit chez soi retiré, ordinairement pauvre, du revenu de son
exploitation et des redevances de ses tenanciers. La châtelaine,
dans cette retraite, dirigeait elle-même le travail des femmes de
service occupées à la confection d'étoffes et de vêtements K La
famille féodale était là isolée et unie, indépendante et forte. La
moMe féodale était l'ancienne sala germanique devenue salle de
justice et manoir seigneurial 2. Cette manière de vivre, cet isole-
ment,resprit du temps, tout favorisait la puissance de la famille. La
vie intérieure, les mœurs domestiques i)rendront nécessairement
une grande prépondérance ; l'esprit d'hérédité et de perpétuité y
dominera. La famille est la molécule féodale, l'unité indissoluble
et nécessaire de l'ordre féodal ^. Les habitudes domestiques, l'es-
prit de l'époque, les nécessités sociales et politiques expliquent
à merveille une législation toute conçue en vue de la conserva-
lion de la famille et qui, nous l'avons dit, n'a pas été sans contre-
coup sur la vie des classes inférieures.
Le seigneur, disons-nous, était souvent pauvre; il vivait du
produit de son exploitation et des redevances de ses tenures.
L'exploitation seigneuriale avait son centre au château, dans
lintérieur même du wal. Là est la cour (hof), la basse-cour
(voorhof) et la grange (spycker) *. Au bas de la motte s'étend le
domaine propre du seigneur {villa indonmiicata, mansus indo-
minicatiis), il la cultive propriis aratris et siimptibus ^ aidé du
travail de valets et des corvées de ses tenanciers. Il est même pro-
bable qu'à l'origine les corvées suppléaient à tous les travaux
nécessaires. La coutume de l'exploitation dominicale survécut au
temps de la féodalité militaire. Les seigneurs flamands ont toujours
donné l'exemple de l'attachement à l'agriculture et ne l'ont jamais
^ Alpert, cité par Wauters, Libertés communales, p. 214.
^ Guérard, Prolégomènes au polijptique cClrminon, p. 245.
3 Guizot, Histoire de la civilisation en Europe, A^ leçon, p. 79, éd. Brux.,
1840.
* Raepsaet, Œuvres, l. V, p. 220.
s Acte de 1 207 de sire Gérard de Jauche : « Agriculturse nostrse quas propriis
aralris excoli facimus et animalia propria qiiae in curia nostra de Jacea nutriun-
lur. » Wauters et Tarlier, Belgique anc. et mod. Canton deTirlemont, p. 176.
( «9 )
dédaignée *. Autour de la villa domlnica se trouvent les tenures.
Les gens qui les occupent doivent des redevances fixées d'ordi-
naire en travail et en nature. Le travail se faisait sur les terres
dominicales et servait à son exploitation, les produits étaient des-
tinés à la consommation du maître et de sa famille, aux dépenses
de son hôtel. Telles étaient les ressources du budget seigneurial :
la difficulté des échanges, la rareté du numéraire, les besoins de
l'office maintenaient les redevances en nature qui étaient entassées
dans le spycker, et qui étaient la forme primitive des revenus
même du domaine de Flandre 2.
L'ancien seigneur ne quittait guère ses domaines, il pratiquait
donc la vie rurale ; il était propriétaire et landlord au plus haut
degré puisqu'il était souverain. Nous savons bien peu de chose des
rapports des seigneurs avec leurs tenanciers. Nous ne les con-
naissons que par les chroniques et les annales. Or celles-ci ne
racontent guère les faits de la vie quotidienne et ordinaire, le
vivre commun. Seuls les abus, les exactions, les guerres s'y men-
tionnent. Les moralistes ne signalent et n'attaquent que les vices.
Les excès ont toujours excité les mêmes plaintes et il faut se
défier des exagérations. De ce qu'on attaque et combatte de nos
jours les cruautés de l'industrialisme, les historiens des siècles
futurs seront-ils fondés à croire qu'il n'y eut pas de patrons faisant
' Nobilitas in Flandria numerosa existit... Studium pecuarium agrorumque
cultum a professione sua non éliminât. Jac. Marchantius, Flandria descripta,
lib. I,p. 131, éd. Anvers, 1566.
^ Raepsaet, Origine, etc., n"" 245-246. — Rapport ou besogné du conseiller
Rose en 1602 sur le fait des espiers, briefs et cens de Flandre. « Le plus an-
chien (brief) de Tan 1187 très notable en ce que par tous le discours dMcelui
et quasi de receple en recepte, se déclare et manifeste par les mots de granges,
livreson et consumption en la maison, etc., que les espiers du commencement
ont serviz à renlrelènement des maisons et hostelz des comtes de Flandre et
qu'à cest effect, les redebvances se payaient en nature » dans Gachard, Invent.
des arch. de la Cour des comptes, t. I, p. 334. — « Victui nostro specialiler
députantes sub annuale censu agricolis excolendam donavimus. » Lettre de
Thierry d'Alsace (1161) citée par Colinez, Notice sur les Reninges et les
Espiers en Flandre, Messager des se. histor.'de Gand, p. 300, 1840. —
^Cf. van Lokeren, Cartulaire de 5' Bavon, p. 126.
{ 90)
leurs devoirs, ni de propriétaires comprenant leur mission. Si donc
les abus décrits par les contemporains et blâmés par eux sont
vrais, il ne faut pas les croire universels. Les annales monastiques
nous conservent aussi d'ailleurs des traits de vertu de la noblesse
féodale. En vue de tout cela, ce serait manquer aux premières
règles de l'équité historique que de puiser aux sources pour y
chercher uniquement les excès d'une puissance dont on ne peut
méconnaître les bienfaits ^
D'ailleurs l'Église qui imprégnait la société féodale, avait su
trouver ici encore une institution remarquable qui devait tourner
vers le bien et l'utile des passions ardentes des guerriers féodaux.
La chevalerie était à l'origine la consécration religieuse du noble
à la défense de l'Église et des faibles 2. Le pontife qui bénissait
le nouveau chevalier invoquait: « Seigneur très-saint... qui pour
réprimer la malice des pervers et protéger la justice, avez permis
l'usage du glaive aux hommes sur la terre et voulu l'institution
del'ordremilitairepour la protection du peuple^...» La chevalerie,
œuvre de l'Eglise, est en rapport intime avec le serment seigneu-
rial de la paix dont nous avons signalé la salutaire influence. La
chevalerie était donc par essence et par droit d'origine une asso-
ciation à la fois militaire et pacifique dominée par les préceptes
de la justice et de la charité chrétienne. La défense et la protec-
tion du faible y était la loi de l'honneur. En un temps où la force
* Cf. suprà. — Comte de Montalembert, Les moines d'Occident, t. VI, passim.
— « Palet cunclis, dit Pierre le Vénérable dans une épîlre célèbre (lib. I, ép. ^8)
qualiter saecularesdomini ruslicis dominantur.Non enim contenti sunteorum
nsuali et débita servitule... praeler solitos census 1er aut et qualer in anno
bona ipsorum diripiunt, innumeris servitiis afïligunt. » — Cf. Dareste, Hisl.
des classes agricoles en France, p. 188. Nous avons vu d'ailleurs les exhor-
tations de l'Église; les châtiments ecclésiastiques frappaient même les cou-
pables. C'est ainsi que l'archevêque Thierry de Cologne est excommunié par
le Pape, comme « depravatus » et « ruslicos et monachos indebitis exactio-
nibus ulrosque gravans. » Chroniq. cVE. de Dijnter, liv. IV, eh. LXXVI, l. II,
p. 149.
^ Sémichon, Paix et trêve de Dieu, p. 297.
^ Rohrbacher, Hist. univ. de V Église catholique, t. X, p. 472.
i
(91 )
matérielle semblait souveraine, le code de la chevalerie développé
par les croisades, fondait la charité et l'honneur dans la guerre,
constituait le point de départ du droit de la guerre dans les nations
chrétiennes. Mais il organisait aussi la morale de la noblesse ])aci-
fique et résidente; définissait ses devoirs de patronage et de cha-
rité. Faiblesse et pauvreté sont titres de respect et de protection.
Vertu seule honore et honneur vainc tout. Les exemples des
nobles, lors de l'éclat de la chevalerie, les instructions des preux,
la littérature de l'époque témoignent des hautes vertus de l'ordre
militaire, et partant de son influence sur l'ordre social '. Les types
si glorieux de Louis IX, si remarquables d'honneur et de vertu de
Bertrand du Guesclin et de Bouciquault, peuvent nous édifier sur
ce point. Mais pour rester dans notre sujet, demandons-nous donc
les rapports que la chevalerie établissait entre le seigneur et ses
hommes, le rôle qu'elle assignait aux « barons et autres seigneurs
de grans terres et peuples à gouverner, de quelque état qu'ils soient,
et aussi de tous autres seigneurs tant soient de moyen estât. » Le
chevalereux etprudhomme Geoffroi de Charny va nous répondre :
« dont furent-ils fais, dit-il, es livre de chevalerie 2, pour amer,
doubter et servir Dieu et toutes ses œuvres; pour faire le proffît
du peuple avant que le leur singulier, pour garder leur peuple sans
rien prendre de leur fors que teles droitures comme ils estoient
tenu à leurs seigneurs, et non mie les seigneurs euls enrichir sur la
povreté de leurs peuples sans cause raisonnable; pour faire raison
et justice autant au petit comme au grant et tout droit.... » Ces
principes si admirablement exprimés dans tout le beau livre que
nous venons de citer sont rappelés plus encore lors de la déca-
dence de l'ordre par ceux qui se ressouviennent de sa splendeur.
Princes et nobles, disent-ils, maintenaient autrefois paix et ordre
dans leur domaine, protégeaient les petits, les sujets et surtout les
laboureurs qui nourrissent tout le monde. On travaillait tran-
^ Baron Kervyn de Letlenhove, Œuvres de Froissart, hitrod. aux chro-
niques I^, eh. XIII, pp. 189 et suiv.
^ Publié par le baron Kervyn de Leltenhove, op.^it., I^ p. 465.
( 92 )
quille, et chacun était plus content et sage. Ainsi parlent Gilles
de Tournay et Watriquet de Couvins *.
On comprend sans peine l'influence sociale que devait exercer
sur le pays cette haute morale de la noblesse. Elle même d'ailleurs
s'y retrempait et s'y fortifiait. La famille vertueuse et respectée
était nombreuse et puissante. L'égard à la sainteté de l'ordre de
mariage relevait et multipliait la race. « Si aucuns se marient, dit
encore Geoffroi de Charny 2, plus par amour que par convoitise;
et ainsi est bon le mariage pour avoir hoirs et pour euls garder
de péchié. » Aussi les rois et les seigneurs avaient-ils beaucoup
d'enfants à cette époque féconde 5, et si nous voyons, à la mort
de Jean II, la noblesse brabançonne décimée , c'est que les guerres
et les croisades ont moissonné ses plus preux chevaliers *. Dans
1 « Prince poissant, tout noble, soloient maintenir
Leurs soubgès tout en pais ; justice soustenir ;
A leurs boins heritaiges, laisser tous revenir;
Pais et tranquillilet à leurs pooir tenir.
(Gilles de Tournay, cité par Kervyn, op. cit., P,p. 424.)
Sous les chevaliers du bon temps ancien :
a En doubtant Dieu, chascuns vivait du sien.
Et li peuples labourait en simplesse,
Chascun esloit content de son office. »
(Eustache Deschamps, ibid , p. 440.)
Le chevalier : a porter doit à preudomme honnour
Et garder le laboureur
Dont vivres est appareillé
Que pour chastel ne tour
Ne le tonde »
(Watriquet de Couvins, Dit de l'orlie, v^ 391, éd. Scheler, p. 150.)
' Livre de chevalerie, loc, cit., p. 516.
^ A. de Noue, Institut archéologique liégeois, t. XIV, p. 473, 1879. — J. De-
marteau, Les femmes liégeoises au moyen-âge, Revue générale de Bruxelles,
p. 388, 1879.
* Brabantsche Yeesten, liv. V (cités par Galesloot, Les feudalaires de
Jean IV, préface, p. m) :
In desetiden, dat dit ghesciede
Waeren meest die edele liede
Soe verstorven in Brabant,
Dat men maer XV baenrotsen vont.
( 93 )
les familles d'alors, avec l'esprit que nous venons d'étudier, la
femme devait avoir une place eminente. Les mères de famille du
temps devaient être, comme le rapporte leur histoire « femmes
vaillantes et de grand gouvernement. » Si elles savaient, au jour
de fête, paraître en luxe et costume riche, on ne doit pas les
croire plongées dans la fainéantise; elles savaient être aussi dignes
et nobles ménagères. L'exemple récemment rappelé de la noble
dame de Gilles Mauclerc de Heraricourt n'est pas isolé dans les
annales de la noblesse nationale *.
Cette place privilégiée de la femme dans la famille féodale
chrétienne en fit la reine de la chevalerie. Le jeune homme de
naissance, avant d'entrer dans la chevalerie, devait servir lui-
même sous les ordres d'un chevalier. Les châteaux devinrent
comme autant de séminaires de chevalerie. Les habitudes d'égard
et de politesse s'y établissaient sous l'œil de la châtelaine, et le
respect de ces habitudes devint un devoir nouveau du chevalier.
Il devait être non-seulement chevaleureux, mais courtois. Or les
premiers égards, la première courtoisie, le chevalier les devait à
l'associée de son blason, à la mère de ses enfants, à sa dame. Saint
Louis ne décidait rien sans avoir consulté la reine, « parce qu'elle
était sa dame 2. » Bientôt tout chevalier eut sa dame; et l'amour
joua dans sa vie un rôle inappréciable. Ce serait nous écarter de
notre sujet que d'étudier l'influence de la dame et de Vamour sur
la morale chevaleresque. Toujours est-il que ce fut par là que
pénétra dans l'ordre militaire l'élément de la décadence. Le Xll"
et le XIIl^ siècle furent l'époque d'éclat et de splendeur de la che-
Ende daer cume tôt vyftienen
Riddren af waren, die mochten dienen.
Cf. sur notre opinion : La bataille de Woeri7ige7i, dans les Mémoires de la
Société historique du Luxembourg, l. XVI, lutrod., et surtout le remarquable
mémoire de M. Benoislon de Chàteauneuf Sur la durée des familles nobles en
France, Mémoires de l'Académie des sciences morales et politiques, nouv.
série, t. V, pp. 753 et suiv.
^ J. de Hemricourt, Miroir des nobles de Hesbaye, passim : article cité de
M. Demarteau, Sur les femmes liégeoises.
2 Kervyn, op. cit., 1*, p. 190.
( 94 )
Valérie. Les cours de Brabant et de Hainaut, les deux cours de
Flandre, Bruges et Valencicnnes, mais les premières surtout furent
des centres brillants et glorieux dont les cbàleaux reproduisaient
en petit les fêles guerrières et littéraires *- Mais le XIV® signale la
décadence. Le luxe, la débauche s'emparent des cours, la cheva-
lerie dégénère. Aux fêtes chevaleresques des Henri de Brabant,
succèdent les fêtes et abus des cours de Wenceslas de Luxem-
bourg et de Louis de Maie 2. Aux dames ont succédé les maî-
tresses, la galanterie remplace l'ancienne courtoisie, l'ancienne
humblesse des preux a fait place à un luxe insolent.
Avant de pénétrer dans cette triste période, faisons ressortir
l'influence que devait donner aux maisons seigneuriales la pra-
tique des vertus dont nous avons esquissé le tableau, et la haute
position seigneuriale qu'elle devait leur créer dans le pays. Outre
la législation essentiellement conservatrice qui garantissait la per-
pétuité de leur position foncière, leur nombreuse lignée, les
multiples alliances qui en résultaient, formaient sur tout le pays
un puissant réseau de seigneuries hiérarchiques. Redoutables
avant toutes, même pour leurs suzerains, étaient les grandes races
baroniales, les Berthout, les d'Aa, les Crainhem, les d'Assclie , les
Gaesbeek pour ne citer que celles du Brabant; les autres seigneu-
ries, fortes aussi, mais se mouvant sur un moins grand théâtre,
constituaient cependant des forces militaires et des autorités
sociales ^. Les arrière-vassaux et leur escorte, lances et milices
féodales attachées à leur suite, leur donnaient de l'importance et
de l'audace. Sous leur protection on labourait tranquille, on vivait
vertueux en suivant leurs exemples , on bénéficiait de leur pré-
sence, de leur administration, de leurs dépenses mêmes. Aussi
était-on ardent à leur service, fidèle à leur bannière, zélé et
dévoué à la défense de leurs droits. Un mémoire de 1457 * donne à
^ Kervyn, op. oit , l\ ch. XII, La cour de Brabant.
2 L. Van lier Kindere, Le siècle des Arlevelde, p. 408. — Gilliodts van
Severen, Inv. Arcli. de Bruges, secl. 1, série I, t. 111, p. 400.
3 Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, t. I, lulrod., p. xliii.
* Reproduit en 1609 dans V Estât et Évaluation du comté de Namur, par
Jean deSeur, escuier, greffier et receveur j dans Gachard, Inv. des arch. de
la Cour des comptes, 1. 1, p. 300.
I
(95 )
cet égard de curieuses particularités: « Quand anciennement, dit-
il, en chascun des pays de nostredit seigneur (le duc de Bour-
gogne), avait ung seigneur demeurant en sa seigneurie, il tenait
grand estât, faisait bonne dépense, et estait au devant de ses
finances. Iceux seigneurs et princes tenayent leurs seigneuries et
subjects en grande justice, estaient prochains de leurs revenus,
communicquaient en personne avec leurs officiers,... applicquaient
à leur domaine, despensaient en leurs hostelz les provisions de
leur crcu, avayent bestaux et pastures dont leur dispense estait
furnie, et si eslayent servis et accompagnés des nobles hommes
de leurs pays; et en plusieurs aultres manières vivayent de bien
grande provision et règle. » Aussi est-on tout entier à leur ser-
vice, n'a-l-on qu'eux en vue dans la contrée et consacrerait-on
tout
Pour sa banière
Garder et son droit héritage ^
La cour eut pendant longtemps peu d'influence surl'aristocratie
foncière belge. Les châteaux particuliers rééditaient parfois les
fêtes princières, mais les cours ne furent pas en général un foyer
d'attraction pour la noblesse. Les vieux //6er« se cantonnaient fière-
ment dans leur indépendance. Presque égaux en puissance à leurs
* Walriquel de Cou vins, Dit de l'ortie, éd. Scheler, p. 137.
Vs 121 Haus bons qui a en son mesnage
Débonnaire et humain visage
Et à tous monstre bonne chière
Chascun li veut son avantage.
Cil que tout, mueble et héritage
Et cors, de volente entière
Materaient pour sa banière garder
Et son droit héritage.
Cf. J. Boendale, Lekenspiegel, boec I, c. XXXII.
Ys 35. Een landshere die thuus set
Doet sine ghebode en sine wet
Houden, ist lief, ist leet ^
Also verre als syn lant gheel.
( 96 )
suzerains immédiats, ils n'avaient à chercher dans leur entourage
ni grand honneur ni grand éclat. Les abus qui signalent le XIV*
siècle ne furent donc pas une plaie commune à toute notre vieille
noblesse. Sans doute, ily eut dès le XIII% et à plus forte raison au
XIV* siècle, des seigneurs luxueux et débauchés, dont le cœut^ dur
comme une pierre devenait insensible aux misères des vilains *. II
y eut des gentiz qui oublièrent leur rôle, et se livrèrent aux excès
de la débauche et de la table. Mais on peut croire qu'alors c'était
là l'exception dans la noblesse foncière. 3Iais il s'était formé depuis
longtemps une classe de gens vivant noblement dans les villes; il
y avait aussi la masse toujours grossie des officiers de la cour, qui,
sous le faux nom de chevalerie, en violaient toutes les lois, et en
déconsidéraient l'antique grandeur. Ceux-là vivaient de luxe et
de débauches. A la campagne, fermes, inébranlables demeuraient
la grande noblesse territoriale, et aussi la petite noblesse foncière,
vivant de dignité et de tradition, de respect et d'amour, mais
souvent pauvre ou du moins peu fortunée ^. La grandeur politi-
que des seigneuries avait été entamée et amoindrie par l'essor
prodigieux des communes, mais leur autorité sociale demeurait
inébranlée.
Pendant la période bourguignonne « un courant nouveau passa
sur l'aristocratie belge. » Les ducs étaient les premiers princes,
féodaux de lOccident, alliés aux races royales, rivaux redoutables
des plus grands rois de la chrétienté, ils avaient un prestige qui
facilitait singulièrement leur politique centralisatrice; cette poli-
tique fut l'inspiratrice constante des deux branches des Valois et
on peut reconnaître qu'ils n'ont négligé aucun moyen, quelle qu'en
soit la moralité, pour parvenir à la couronner. Détruire l'influence
sociale de la noblesse par l'action délétère delà cour fut le moyen
^ J. de Maerlant: « Soes edele herte worden sleen » [Wajjene Martyn,\^9i).
II. Baudrillard, Histoire du luxe privé et public , a parfaitement exposé les
fatals effets du luxe sur Tautorité sociale des seigneurs, liv. I, ch. III, IV et V
et surtout eh. IV, §5, t. I, p. 98.
^ Exemples dans Tarlieret Wauters, Bclg. anc. et mod. Arrondissement de
Nivelles, l. I, p. 67. Canton de Tirlemont, p. 152, etc.
( i»? )
identique employé par les Valois de France et de Bourgogne *.
a Frappés par le feu (Ven haut et par le feu tVen bas, l'action des
ducs et l'action des communes, les nobles commençaient à se sen-
tir faibles ^; ils commencèrent surtout, éblouis par le prestige de
la maison de Bourgogne, à rechercher la faveur du prince et à
remplacer par de vaines et faciles grandeurs, la vraie et sérieuse
puissance que donne l'autorité sociale. » Avons-nous besoin d'in-
sister sur les conséquences sociales de ces tristes changements?
Le patronage rural avait disparu du jour où les nobles, fuyant
leurs domaines, inauguraient le régime des intendances et de
l'absentéisme ^. Le luxe et les dépenses de la cour entamaient le
patrimoine des seigneurs; ils devaient reprendre à leurs tenan-
ciers tout le surplus qui leur était nécessaire. La dissolution des
mœurs et les guerres nombreuses contribuaient encore à ébranler
leur fortune ^. Les campagnes étaient donc abandonnées aux inten-
dants et pillées par eux. « Hz ont, dit Commines en parlant des
seigneurs ^, ilz ont des gouverneurs à qui on parle de leurs
affaires, à eulx rien, et ceulx-là disposent de leurs dictz affaires. »
Souvent même, paraît-il, ils donnaient cet office au plus offrant,
ne contrôlaient pas leurs revenus, et laissaient par conséquent
opprimer leurs tenanciers ^.
Les visées de la maison de Bourgogne étaient au pouvoir absolu.
Affaiblir la noblesse en la déconsidérant et en la ruinant; diminuer
^ De Baranle, Hist. des ducs de Bourgogne, 1. 1, p. 58, éd. Bruxelles, 1859.
* Edm. Poullet, Sire Louis Pinnock, Étude de mœurs et d'histoire de la
période bourguignonne, cli. V, pp. 46 et suiv.
^ Le Play, La réforme sociale, 54, XVIIL — Brants, La grande propriété
et sa fonction sociale, dans I'Associatiox catholique, t. I, pp. 1 et 527, p. 540.
Paris, 1878 : La grande propriété en Belgique.
* P. Vveûeiicq, Essai sur le rôle politique et social des ducs de Bourgogne
dans les Pays-Bas, pp. 109 et suiv. — » Prodigues à dépendre en vanités et en
choses non utiles, el puis rapineux par povreté sur les subjets. » Cette parole
que G. Cliaslellain (liv. I, eh. VIII, 1. 1, p. 67, éd. Kervyn) applique aux princes,
est aussi vraie de toute la noblesse.
® Mémoires, lib. I, eh. X.
6 Jules Colens, Les rentes féodales dans la Flandre, p. 12S. Année 1876.
ÏOME XXXIL 7
(98 )
les privilèges des communes, tel eût été l'idéal de leur politique.
Mais l'esprit et la coutume de la liberté étaient trop anciens et
trop vivaces chez le peuple belge pour céder au premier choc du
despotisme. Nous ne pouvons entrer dans une discussion géné-
rale sur le caractère de la politique des princes bourguignons.
Nous la croyons au premier chef anlinationale, corruptrice et
despotique ^ Cependant, pour nous restreindre à l'histoire de la
noblesse, nous devons prévoir une objection. L'élément féodal,
l'aristocratie militaire conserva dans le gouvernement une place
prépondérante. Dans le gouvernement central comme dans celui
des provinces, elle garde la première place, ce fait est incontes-
table; mais on ne modifie pas en un règne tous les usages d'un
peuple. La centralisation ne fut pas immédiatement complète.
La maison de Bourgogne et après elle les Habsbourg d'Espagne,
continuèrent, surtout en province, à s'appuyer sur l'autorité
sociale. Ce système était d'accord avec les nécessités du temps.
Le prestige du rang était encore incontesté, l'esprit aristocratique
était miné sans doute, mais la tradition exigeait encore que les
grands seigneurs fussent censés diriger le pays 2. On ne violentait
pas ces traditions, mais on tâchait de soumettre la noblesse en
l'alTaiblissant de plus en plus. L'institution de la Toison d'or est ca-
ractéristique à cette époque. C'est cet ordre désormais qui confère
les hautes fonctions et l'influence politique. A quoi bon ajouter au
prestige du rang celui d'un litre factice? C'est que désormais aux
yeux du pouvoir, la noblesse tient de lui son autorité : elle ne
lient plus sa place éminente par droit divin et social, elle est rede-
vable au prince de tout ce qu'elle est dans le pays. La Toison d'or
lui donne l'investiture princière : elle relève du prince et non
plus de Dieu et de son épée.
En même temps qu'on cherchait à enrégimenter les grands,
les réformes militaires supprimaient le rôle de la petite noblesse
dans la vie publique. La création des bandes d'ordonnance, germe
* P. Fredericq, op. cit., eh. III, pp. 73 et suiv., s'attache à le démontrer.
* Edm. Poullet, Les gouverneurs de province dans les anciens Pays-Bas
catholiques, Bdll. de l'Acad. roy. de Belc, 2^ série, t. XXXV, § 4.
i
(99)
des armées permanentes, renvoyait les seigneurs ruraux dans
leurs foyers et limitaient désormais leur action *.
On aurait tort de s'imaginer cependant, qu'à partir duXV*= siècle
la noblesse belge est morte. Demandons-nous donc ce qu'elle
devient sous les Bourguignons et sous les Habsbourg.
La petite noblesse rurale resta généralement insensible aux
attraits de la cour ducale. Sans doute on vit alors sortir de terre
une foule de familles nouvelles, de simples cbevaliers comblés de
titres, de trésors et de puissance 2; mais toutes les brandies des
anciennes familles, souvent peu fortunées, qui restèrent fidèles aux
traditions nationales, se résignèrent à la position retirée et secon-
daire de seigneurs campagnards. Leur rôle historique s'amoin-
drit, leur influence politique disparaît, leur puissance publique
s'évanouit, mais elles conservent intactes leur autorité sociale,
la dignité de leur race, l'indépendance souvent farouche du carac-
tère féodal ^. Toujours on tint à honneur de se rattacher à ces
races chevaleresques; longtemps même elles disputèrent la pré-
séance aux familles les plus haut placées de l'époque *. Les guerres
privées n'étaient pas encore éteintes dans les campagnes, il était
difficile d'empèchcr un gentilhomme de se venger par son épée
et ses paysans, et leur turbulence causa souvent au gouvernement
les plus grands embarras ^. C'étaient là de vrais gentilshommes
ruraux exploitant eux-mêmes les terres de leur domaine. Les
gentilshommes du Namurois en particulier, qui conservèrent jus-
qu'à la fin de l'ancien régime les privilèges accordés aux terres
labourées par leurs charrues seigneuriales ^, nous offrent à cet
* Major Henrard, La politique de Charles le Téméraire, rapport du baron
Guillaume, Bull de l'Acad. boy. de Belc, 2^ série, t. XXXV, pp. 555 et suiv.
^ Edm. PouUet, Sire Louis Pinnock, loc. cil.
^ Baron Kervyn de Leltenhove, Œuvres de G. Chastellain, t. 1. Notice bio-
graphique, pp. ix-x. — Wauters, Hist. des environs de Bruxelles^ 1. 1. Introd.
p. LXVIII.
* Voir un curieux exemple de ces querelles dans le comte de Villermont,
Ernest de Mansfeldt, 1. 1, p. 57.
s Edm. Poullel, op. cit., Sur les gouverneurs de province, § 9.
c F. de Facqz, Ancien droit belgique, t. II, p. 246.
( iOO )
égard les types les plus remarquables \ dont les autres provinces
d'ailleurs n'étaient pas dépourvues -.
Une partie de la noblesse était aussi venue habiter dans les
villes. Mais elle ne perdait pas pour cela l'amour de la campagne.
Elle conservait pied à la campagne, elle savait que là était le fon-
dement de sa richesse et de son influence. Le patriciat des villes
imitait d'ailleurs ici son exemple. Tous les propriétaires urbains
conservaient une résidence rurale j et nous voyons surgir partout
de petits châteaux, des gentilhommières (ridder hofsteden), rési-
dences non féodales de la noblesse et du patriciat. Ces résidences,
telles qu'il en existait depuis longtemps^, se multiplièrent surtout
au XV^ siècle d'une manière particulière ^, et continuèrent à
s'élever partout. Les nobles construisirent de plus en plus de ces
résidences d'agrément {palatia ruralià), qui remplacèrent bientôt
partout les vieilles forteresses féodales négligées et inhabitées •»,
^ Comte de Villermont, Les Namurois au XVI^ siècle, 2« partie : t/n gen-
tilhomme campagnard, pp. 3 et suiv.
En 1554, pendant la guerre de France, « les gentilshommes du pais d'enlre
Sambre-e! -Meuse ont remontré (à l'empereur) qu'à cause de la délenlion de
Mariebourg, leur est impossible habiter, cultiver et remettre sur leurs labeurs,
n'est-il qu'il y ail garnison pour tuiiion et défense, « cité par Alb. de Robaulx
de Soumoy, Notice historique sur Philippeville , Annales soc. archéol. de
Namur, t. VI, p. 163.
^ Voir l'exemple curieux d'un chevalier louant des biens à cens et « s'obli-
geant à habiter la dite cour avec sa famille » (1365). C. de Bormau, Cartul. de
S^-Servais de Maastricht, Bdll. de la Comm. roy. d'hist., 3« série, t. IX, p. 76,
5 Diericx, Charterboekje, p. 66, décrit le c< Manage de campagne » de
damoiselle de Haley en 1289.
* Edm. Poullet, La juridiction et la proimété foncières au XV'^ siècle dans
le quartier de Louvain, Mém. de l'Acad, rot. de Belg., in-8«, t. XVIll, § 4. —
Ch, Blommaert, Les maisons de campagne aux environs de Gand, Messager
des se. HisT. DE Gand, 1834, p. 549. « La plupart datent du XV« siècle, » ibid.,
p. 333.
5 H. Trotz, Jus ograrium fœdcrati Belgii, t. II, p. 410. Ce sont des rési-
dences « extra sedem suam » (le siège féodal).
CoUocat hic vacuos locuples in pra'dia nummos
Et bene quœsitas non maie perdit opes.
(Burmannus, cité, ibid.)
( 101 )
et auxquelles l'édit perpétuel étendit même les privilèges nobi-
liaires *.
Outre ces résidences, les propriétaires fonciers se réservaient
dans leurs fermes l'usage d'un appartement où ils pussent s'héber-
ger lorsqu'ils la visitaient, c'est la chambre du mailre /^ dont
l'usage est réservé dans les baux; ou bien encore ils se réservent
le droit déloger personnellement avec leur suite dans le domaine
concédé.
Enfin la grande noblesse, la noblesse politique, celle de la cour
et des fonctions conserva assez longtemps son influence grâce aux
traditions et aux fonctions de gouverneur de province.
Les grands seigneurs par l'esprit du temps étaient encore
landlords. « Dans son pays, disait-on encore du comte d'Egmont,
et tous ses égaux étaient comme lui, on ne connaît d'autre roi que
lui ^. » Mais linlluence de la cour et les habitudes du luxe détrui-
saient peu à peu leur position. 11 ne leur suffît pas d'être roi des
cœurs, ils voulurent 1 être par le train extérieur. « Les seigneurs
des Pays-Bas, dit le cardinal de Granvelle ^, voulaient être admis
pour rois tenant estats hors mesure, qui les plongea en dcbtes; »
ils furent la proie des usuriers, « mangèrent leurs pauvres gens »
de tenanciers et finirent par se ruiner totalement. On n'ignore pas
l'intluence qu'eut cette situation sur les désordres du XVI*' siècle.
A l'entrée des luttes du XVP siècle, la centralisation existait
encore plutôt en droit qu'en fait dans nos provinces. L'influence
du pouvoir central sur le plat pays était très-minime, il avait peu
d'action sur les lords-licutenants, moins encore sur les paysans,
pas du tout sur la petite noblesse rurale. Il devait d'ailleurs
compter avec les Etats. Les Etats furent le grand rempart de nos
* Anseimo, Ad edict. pcrpet., art. 22, § 2.
* Edm. Poullet, Mémoire cité, Sur la propriété, p. 41. — Acte d'Othon
de Cuyck de Mierop (1364) : Piot, Carlulaire de S^-Trond, t. I , p. 386 —
Broeckaert et De Potier, Gesch. der Gemeenten Oost-Vlaanderen, l^'e reeks,
2e deel, bail de 14o0 de la famille Utenhove de Gand, pp. 8 et suiv. — E. de
Laveleye, Économie rurale de la Belgigue, p. 180.
' Cilé par Poullet, Mémoire cilé. Sur les gouverneurs, § lo.
* Cilé par de Gerlache, Histoire des Pays-Bas, t. T, p. 44, éd. 1839.
( '0^2 )
libertés politiques : nous verrons bientôt leur influence bienfai-
sante sur la noblesse nationale.
Survint donc la crise du XVP siècle : la guerre religieuse. Elle
porta le dernier coup à la puissance politique de la noblesse. Les
campagnes affaiblies et épuisées par la guerre n'étaient plus capa-
ples de soutenir, à la suite des seigneurs, une lutte contre le sou-
verain. La petite noblesse elle-même était abattue. Le gouverne-
ment avait la lutte facile; son action fut énergique et l'aristocratie
perdit dès lors toute la réalité de son influence politique dans le
gouvernement ^ La centralisation gouvernementale s'accentuait
et triomphait. La noblesse n'était plus rien dans le gouvernement,
qu'allait dès lors devenir son rôle social?
Autour des gouverneurs continuait à se presser la foule des
courtisans. Désormais on recherche avant tout la faveur des
princes; on cherche à se créer des attaches dynastiques, à se
mettre en grâce par des alliances espagnoles ^. La faveur est doré-
navant une condition absolue de tout genre d'autorité. En même
temps une nombreuse suite espagnole entoure les gouverneurs
et devient une camarilla puissante. Le pouvoir est désormais aux
mains de l'étranger. Les seigneurs nationaux devaient choisir
entre le rôle brillant mais vain de courtisans, et celui, noble, digne
et sérieux de landlords, d'autorités sociales.
Deux faits décidèrent notre noblesse à pencher vers ce dernier
choix : la réforme morale de la cour et l'action politique des
États.
La réforme fut l'œuvre de ces bien-aimés archiducs dont la
mémoire est restée bénie et populaire dans nos provinces ^.
« L'archiduc, dit un contemporain, le cardinal Bentivoglio * peut
* Edm. Poullet, Mémoire cité, Sur les gouverneurs, § 10.
2 Edm. Poullet, ibid. — Mémoire du feld-maréchal comte de Mérode Wes-
terloo, p. 51. — Les ouvrages généalogiques de Goelhals, comte de Steiu d'Al-
tenslein, Poplimout, etc.
3 Nous insistons sur cette réforme plus que sur les désordres qui la précé-
dèrent, parce que nous la croyons à la fois moins remarquée et plus digne de
rêtre.
* Cité par Namèche, Histoire nationale.
( lOi))
servir de modèle non-seulement à tous les princes, mais encore a
tout homme privé; quant à madame Tlnfante, que sa religion et
sa piété sont touchantes! On dirait que ses dames vivent non dans
le grand monde, mais dans un cloître, tant elles sont modestes. Et
pourtant on ne saurait citer une cour plus majestueuse et plus
brillante dans les fêtes publiques qui rappellent parfois les beaux
jours de la maison de Bourgogne. » Il faut le reconnaître, il y
avait loin du caractère sévère et imposant des fêtes des archiducs,
aux splendides mais libres réjouissances des cours des XI V" et XV*
siècles. « Sa cour, dit un autre contemporain \ était très-magnifi-
que, mais elle était si régulière que sans cet apparat royal on l'au-
rait prise pour un monastère réformé. Comme tous les vices
étaient bannis du prince, les courtisans se faisaient un devoir de
s'en éloigner; aussi n'y auraient-ils pas été soufferts sur un autre
pied. » Cet exemple des archiducs fut pour la noblesse une éner-
gique prédication; en même temps d'ailleurs qu'ils faisaient res-
pecter la vertu dans leur entourage, ils appelaient dans le pays
de nouvelles corporations religieuses, et il est facile d'entrevoir
que leur exemple entrait dans le calcul des princes ^. La sévérité
de la cour devait en éloigner ceux qui ne cherchaient que l'orgueil
du faste et les luxueux excès de la débauche. Une cour qui n'était
plus un centre de plaisirs, mais un centre d'affaires, était un faible
attrait. La réforme trop peu remarquée d'Albert et d'Isabelle
rompait avec cette corruption systématique de la noblesse dont
nous avons vu chez leurs prédécesseurs le but et l'immorale poli-
tique. En réagissant contre ces précédents, les princes comme
Louis XIII de France ^, essayaient une réforme sociale qui devait
* Le sire de Monlpleinchamp, Histoire de l'archiduc Albert, éd. de Robaulx
de Soumoy, dans la Collection des mé^, sur l'qist. de Belg. et de la Soc. his-
TORiQ. de Belg., p. 533. Bruxelles, 1870. — Cf. p. 524, le portrait de l'ar-
chiduc.
^ N. Briavoinne, Mémoire sur l'état des Pays-Bas depuis Albert et Isa-
belle jusqu'à la fin du siècle dernier, Mém. cour, de l'Acad. roy. de Belg.,
iD-4M. XIV, p. 26.
3 Le Play, L'organisation du travail, p. 99 ; la réforme sous les premiers
Bourbons.
( lOi )
avoir plus d'influence et de durée que celle du vertueux père de
Louis XIV.
Moins distraite et moins corrompue, la noblesse songea plus à
SCS devoirs et à ses intérêts. Les traditions nationales étaient faites
pour Tencourager et la soutenir; l'action politique exercée en
commun par les trois ordres les tenait intimement unis, et éta-
blissait la solidarité dans leur vie et leurs intérêts. En même temps
la pratique séculaire de la vie publique, Tintervenlion héréditaire
dans la défense des intérêts provinciaux leur inspirait cet esprit
du bien public, cet amour national qui est le plus beau caractère
de la vraie aristocratie *. Cette noblesse, constituant le second
ordre des Etats, où elle siégeait en la personne des seigneurs les
plus qualifiés, résidait ordinairement à la campagne ^ et y formait
une société élevée et bienfaisante, fière de ses ancêtres, de ses
droits, et plus attachée encore à ses privilèges sociaux qu'à ses
droits utiles. Ils tenaient à maintenir la dignité et le respect de
leur ordre. Ils s'indignaient de voir conquérir par des gens sans
mérite les honneurs du blason; nobles sans noblesse de sang ni de
caractère venant « se fourrer, se glisser » parmi la vraie noblesse,
et former une sorte de vaine aristocratie dépourvue d'autorité
sociale. Ils réclamaient avec énergie et hauteur leurs privilèges
traditionnels; et à la fin de l'ancien régime, devenus de plus en
plus exclusifs, ils n'admettaient plus aux Etats, comme vrais gen-
tilshommes, que ceux pouvant prouver un certain nombre de
quartiers, en appuyant leur droit de naissance de l'autorité sociale
que donnait la possession de fiefs, de seigneuries ou de terres de
justice d'un minimum de valeur et d'étendue ^. Il est curieux
d'étudier ces dispositions d'esprit de l'aristocratie foncière de
l'époque, dans « l'humble remonstrance sur le fait de noblesse à
* Voir sur « l'esprit du bien public " chez la noblesse, les belles pDges de
M. Ch. de Ribbe, Les familles et la société en France avant la révolution,
liv. I, ch. V.
2 Benlivoglio, Histoire des guerres de Flandre, p. 9, Irad. Loiseau. Paris,
1770.
5 Edm. Poullet, Les Constitutions nationales belges de Vancien régime,
Mém. de l'Acau. ro¥. de Belg,, in-S", t. XXVI, p. 142.
( 105 )
Messieurs de la noblesse du pays et comté du Hainaut » datant du
commencement du XVII" siècle ^ « L'ordre de la noblesse, y est-
il dit, estant la garde et defTencc de Testât, il est nécessaire d'avoir
esgard que ses franchises soient entretenues. » D'ailleurs les gen-
tilshommes du temps se montrent dignes de leur rôle: ils com-
prennent leur mission, savent rester sur leurs domaines, y vivre
en prudhommes, y dépenser leur fortune et s'y faire aimer 2.
Tel est l'exemple du prince Charles de Croy. Entré en ménage en
IGOo, il en fait lui-même le règlement minutieux. « Scavoir fai-
sons, dit-il en son préambule ^, que comme souvent par faute de
vouloir tenir trop grand train et mesnage (rop opulent, tant en
nombre de personnes que autrement, que non-seulement ceux
qui le font ainsy, mais aussy leurs biens et ceulx y déclarés suc-
cesseurs, viennent tellement à s'engager et à s'endebter qu'ils
viennent à la parfin à se ruiner, perdre et aliéner, qui est souvent
la cause de la perle totale des grandes maisons et de la mémoire
d'icelles, » il se décide à donner des conseils à sa famille, et à
donner l'exemple de l'ordre dans sa maison. Lui aussi s'occupait
d'agriculture *; nous avons déjà parlé des gentilshommes du pays
de Namur. Il est certain que Ihabilude traditionnelle de la vie
publique, entretenue par les États fut pour beaucoup dans cette
heureuse situation. L'exemple de la chute des anciens Etats pro-
• Publiée dans LdiCroix, Invenlaire des archives du Hainaut, p. 220.
2 L. de Monge, L'ancien régime en Belgique, Hevue générale de Bruxelles,
janvier 1877.
3 Publié par Hagemans, Histoire du pays de Chimay, 1. 1, p. 282. — Cette
série de conseils a quelque analogie avec la pratique des livres de raison,
dont M. de Ribbe nous a révélé le contenu si vivement intéressant. Nous
sommes convaincus que notre pays doit avoir des traces de ces œuvres de tra-
dition. Nous en avons rencontré quelques-unes. Les papiers que nous avons
trouvés se rapportent à des classes diverses de la société; nous ne pouvions les
insérer ici dans le texte. L'intérêt qu'elles présentent nous engage à les ajouter
à ce mémoire. Note C.
* Ce prince de Croy avait écrit un « abrégé touchant l'agriculture, recueilli
et mis en ordre par nous Ciiarles, syre et duc de Croy et d'Arschot, dédié à
M""* Dorothée, duchesse de C et d'A, notre femme, 1606. » Hagemans, ibid.,
ce sont des extraits d'OUivicr de Serres et de Charles Esliennes.
( 106 )
vinciaux de France, l'efiFet qu'eut à la fin de Tancien régime, dans
ce pays, le rétablissement des assemblées provinciales par Necker
sont à cet égard aussi instructifs que concluants *. C'est par consé-
quent aussi à cette survivance de notre vie locale que nous devons
en partie la supériorité de notre agriculture sur celle de la France
à la veille de la Révolution 2.
En effet le rôle social de le noblesse belge se maintint dès le
XVIP siècle jusqu'à la fin de l'ancien régime. La centralisation
gouvernementale s'accentua sous le gouvernement autrichien,
en ce sens que la grande noblesse fut tout à fait écartée de la
politique ^, tout en gardant une haute place dans les armées et
une grande influence sociale. Celte influence était reconnue par
le gouvernement par la collation de places administratives très-
honorifiques, mais sans pouvoir sérieux^. L'aristocratie nationale
conservait donc sa puissance dans le pays ; elle en élait fière. Le
gouvernement de Vienne la ménagea trop peu; il devint antipa-
thique et odieux à la noblesse belge. La cour de Bruxelles était
le théâtre de luttes continuelles de préséance entre les nobles de
la suite et ceux du pays; les gouverneurs, le comte de Cobenzl
en particulier, traitaient la noblesse belge avec une hauteur
brutale ^. Le gouvernement ne lui ménageait pas les procédés
désobligeants ^, traitait ses réclamations de prétentions vaines et
incommodes ^. Cependant si l'aristocratie politique et féodale avait
'■ L. de Lavergne, Les Assemblées provinciales sous Louis XVI, passim.
— Madame de Slaël, Considérations sur la révolution française, !»•« parlie
ch. VI.
^ A. Young, Voyage en France, œuvres, éd. Paris, 1801, t. XVII, pp. 63
et 251. — L, de Lavergne, Économie rurale de la France, 4^ éd., p. 70,
3 Edm. Poullel, Mém. cité sur les gouverneurs de provinces, p. 27.
* Ch. Steur, Mémoire sur l'administration des Pays-Bas autrichiens,
Mém. de l'Acad. roî. de Belg., in-i", t. VI, p. 50.
^ Ch. Roger et Ch. de Ch, Mémoires et souvenirs sur la cour de Bruxelles
et sur la société belge depuis le règne dé Marie Thérèse, passim. — Cf. Gachard,
La cour de Bruxelles sous le gouvernement autrichien. Revue de Budxelles,
1841.
« Pouliet, ibid.
7 Galesloot, Archives de la cour féodale de Brabant, préface.
( 107 )
vécu, la noblesse était encore vivante et puissante; on en trouve
une dernière preuve dans le peu de succès que le régime révolu-
tionnaire eut presque partout dans nos provinces.
SECTION 11. — Le clergé et les moines.
L'action directe du clergé sur l'agriculture se résume presque
tout entière dans l'histoire de l'institution monastique et de ses
travaux. Les moines participèrent et aidèrent puissamment à
l'œuvre sociale de l'église catholique; ils accomplirent aussi dans
l'ordre économique une œuvre, qui pour être accessoire n'en fut
pas moins éminente. Les moines, on l'a dit souvent, ont conquis
à la culture la plus grande partie de l'Occident : notre intention
n'est pas d'analyser leur action en Belgique dans ses détails liislo-
riques, mais seulement de chercher à rendre compte de sa raison
d'être et son système. Le travail fut pour les moines comme pour
toute l'humanité, l'instrument du progrès industriel, mais qu'est-
ce qui donnait à ce travail une fécondité si exceptionnelle? La
vocation monastique, par essence, est l'appel à la perfection chré-
tienne. La réaliser est le but de la vie et des efforts |du moine.
Or le travail rentre dans l'ordre de ces efforts. C'est, nous l'avons
dit, une peine et un commandement. Les moines travaillaient
donc, mais ils le faisaient uniquement par esprit de devoir. Leur
labeur était œuvre d'expiation et de mérite, non une spéculation,
une entreprise d'enrichissement. Et par le but général de sa vie,
et par le texte exprès de ses règles, le moine devait donc tra-
vailler '.
A quels travaux les moines vont-ils donc se livrer? A ceux que
leur impose l'état économique et social du temps, et par consé-
quent à ceux qui sont les plus utiles aux contemporains et à la
société. Reportons-nous aux débuts des monastères. Au sortir des
* E. Levasseur, Histoire des classes ouvrières en France avant 89, t. I,
p. 129. Le travail dans les monastères. — Ch. Duvivier, Les hospites, § 6. —
Gesta abbalum gemblacensium, apud Pertz, VIII, pp. 555 et suiv., n" 23.
( 108 )
invasions barbares, dans un pays tout couvert encore d'épaisses
forêts, et de marais profonds, de sables et de bruyères stériles,
un moine pour s'isoler devait arracber au sol sa propre nourri-
ture, un couvent ne pouvait s'établir qu'en forçant cette nature
ingrate à entretenir ses nouveaux babitants. Sans doute au temps
des fondations monastiques, il y avait déjà des villœ prospères,
des domaines productifs et bien exploités; mais une partie assez
restreinte du sol national était occupée par ces exploitations. Nos
ancêtres avaient naturellement clioisi les situations les plus favo-
rables, dont le terrain conviait à la culture, où les cours d'eau
facilitaient la mise en valeur du sol. On a prétendu que nos pères
avaient mal choisi leurs établissements; c'est là une erreur. Les
villages dont nous connaissons le site ancien étaient très-bien
situés au point de vue agricole. Si le contraire nous paraît aujour-
d'hui, c'est que nous oublions que la plupart de nos villes doivent
leur origine à des cloîtres. Or ceux-ci, loin de rechercher les avan-
tages de la situation, les approches des terres habitées, s'établis-
saient de préférence en des endroits inaccessibles jusque-là à
toute civilisation, et qui n'étaient que le refuge des bétes fauves K
Là, défrichant, asséchant, labourant sans souci du résultat maté-
riel, mais pour accomplir leur règle et suffire à leur entretien, les
moines importèrent dans ces régions barbares les procédés per-
fectionnés que les chefs de leur ordre leur enseignaient d'Italie.
Ils y appliquaient aussi les procédés nouveaux que les obstacles
naturels de tout genre introduisirent dans leur méthode agri-
cole 2.
Nous n'avons pas sur le mode de culture des premiers éta-
blissements monastiques belges de renseignements complets ni
précis. Tâchons cependant de nous rendre un compte sommaire
* J. Thys, Historische verhandelingen over den staet van het Nederland,
t. I, p. 140.
^ Schayes, La Belgique avant et pendant la domination romaine, t. III,
pp. 162 et suiv. — Comte de Monlalembert, Les moines d'Occident, t. VI,
pp. 273 et suiv. Les moines ont probablement appliqué très-anciennement les
procédés de drainage, « sublerraneos aqueeductus derivatus : » Gramaye ,
Jntiquitales Flandriœ, p. 145, 1708.
( 109 )
de leur système ainsi que de l'ensemble de leur politique écono-
mique.
Leur agriculture, comme celle de toute l'époque que nous étu-
dierons plus loin, était basée sur un système compensateur entre
les diverses terres : terres arables et prairies. Mais pour arriver à
cette constitution, ils devaient défricher, dessécher, faire, en un
mot, un travail préparatoire long et pénible. II fallait à une opéra-
tion de cette nature le travail en grand, la main-d'œuvre énergique
et persévérante, une direction commune, des frais généraux, de
vastes terrains, une longue stabilité d'exploitation. Qui se sera
pénétré de la difficulté que présentait la transformation des forêts
et marais en terres cultivées, sera convaincu qu'elle ne pourrait
être opérée que par le travail assidu d'un corps permanent. En
effet les revenus dun tel travail se font longtemps attendre; ils
sont trop lents et surtout trop peu élevés, pour tenter l'entreprise
des particuliers, qui cherchent avant tout à s'enrichir et à tirer
rémunération de leurs labeurs; les institutions monastiques seules,
exploitant d'une manière continue et sans esprit de lucre, pou-
vaient venir à bout dune œuvre pour laquelle la force de la
spéculation était impuissante '.
Les seigneurs d'ailleurs comprenaient très-bien cette vérité, ou
du moins la constataient dans les faits. Aussi font ils sans cesse
aux monastères de grandes concessions presque gratuites de bois,
de marais dont ils ne savent tirer aucun profit. Ces concessions se
font généralement à litre gratuit ou sous une redevance dérisoire;
mais elles constituaient encore un bénéfice net pour le seigneur
en enrichissant et peuplant le pays, ou en lui servant une rente
que, si minime fût-elle, il n'eût pu obtenir autrement. Les con-
cessions portaient cependant une condition, celle de la mise en
culture pour les terres vierges, et de l'extraction pour les marais:
cette condition, d'ailleurs superflue, était la source du bénéfice du
donateur -.
* Ch. du Trieu de Terûouck, Mémoire sur les défrichements, Mém.de l'Acad.
roy.de Belg., in-4", t. XXI, p. 10.
* Van Lokeren, Cartulaire de S^-Baion, p.Dl. On conslate une multitude
de concessions de moers (marais, terres lourbifères), à condition d'extraire la
( no )
Les forêts défrichées se transformaient en cultures, les marais
desséchés, les moers devenaient prairies *. et ainsi se constituait
l'exploitation générale en partie double : la culture semi-pasto-
rale de l'époque.
Si dans les exploitations communes, le pré était alors un élé-
ment indispensable de toute production, on comprend aisément
qu'il en était à plus forte raison ainsi dans ces terres flamandes
récemment conquises à la production. Aussi les abbayes soignè-
rent-elles d'une manière spéciale cette partie de leur domaine qui
devait conserver la fertilité à la partie arable; elles devaient donc
développer le bétail. Comment les moines s'y prenaient-ils pour
recruter leur bétail, sans y mettre de capitaux trop élevés?
D'abord ils en élevaient eux-mêmes et le soignaient avec une
diligente attention 2; en outre ils encourageaient leurs ouvriers à
en acheter : leurs bêtes pouvaient pâturer sur le pré monacal et
les profits étaient pour eux^; enfin les moines admettaient sur
leurs terres des bêtes à engraisser : sorte de commandite agricole
toute à leur avantage en ce sens qu'ils bénéficiaient du fumier;
les conventions étaient d'ailleurs établies de manière à leur en
assurer le profit *.
tourbe. Voir ibicl, p. 94. — Cartulaire des Dunes, passim , et aussi de bruyères
(woestynen, waslina) à défricher. — Abbé Van de Putle, Esquisse sur la mise
en culture de la Flandre occidentale, Mém. Soc. émulation de Brdges, ^^ série,
t. 111.
* Ex palude in solidam conversa lerram, Mirœus, Dipl., I, G5.
2 Thomas de Gantimpré, Bonum universale de apibus{\2iO),p. 12o, raconte
l'histoire cuiieusedu bœuf gras d'un monastère.
5 Piol, Cartulaire de S^-Trond, t. 1, p. 73.
* La commandite de bestiaux, qui donnera naissance au contrat de cheptel,
usitée depuis longtemps chez les Wisigolhs, est réglée par leur loi (liv. V, til. V,
§§ 1 et 5. De animalibus in custodiam susceptis). Elle est très-répandue chez
les moines du moyen-àge. Ils se chargeaient moyennant un certain prix d'en-
graisser le bétail des propriétaires voisins « equosad sejornandum, vaccas et
porcosad incrassandum. » (Duvivier, Hospites, p. 14o, n" 5.) Un acte de 1203
de l'abbaye de Terbanck y signale des « pecora locala vel nutrienda. » {Ana-
lectes pour servir à rhist. ecclésiast. de la Belg.,\. VII, p. 315). Les seigneurs
abusèrent même parfois de cet usage en faisant engraisser sur les terres mona-
( m )
Ces domaines et ces prés du manse monacal étaient donc
d'une haute utilité agricole, et les seigneurs concédaient volon-
tiers aux monastères les terres nécessaires au pâturage de leurs
bêtes *.
Lorsque les travaux généraux étaient terminés, les moines
n'abandonnaient pas l'exploitation de la terre mise en culture: ils
en gardaient la régie. Celle mesure était sage. Si trop tôt, ces
terres 72 oua/es avaient été livrées aux tenanciers, elles eussent
perdu cette fertilité acquise à la sueur du front des frères. Ces
terres nouvellement exploitées étaient trop jeunes pour supporter
les cultures épuisantes d'un sol fait. Il fallait les ménager, leur
rendre amplement ce qu'on leur enlevait par chaque récolte.
Or, ces conditions, presque autant que la culture première, s'ac-
cordent mal avec le désir du gain et surtout avec le défaut de
capital des paysans de l'époque. D'ailleurs, les terres fertiles elles-
mêmes, nécessitaient des restitutions et une période, assez longue
de l'exploitation riche et soignée des moines en rendait la pro-
ductivité plus assurée et la récolte plus fructueuse. Les moines
donc préparaient l'exploitation des tenanciers laïques par un long
travail et enrichissement du sol.
Les terres monastiques étaient divisées en villœ comme tous
les domaines seigneuriaux. Plusieurs d'entre elles sont, comme
nous venons de le dire, soumises à l'exploitation directe des
moines. C'est d'abord l'exploitation abbatiale elle-même. Les
âulrcs villœ en régie, dites moiiickhoven, sont dirigées par un
moine avec l'aide des convers, des ouvriers de l'abbaye et aux
cales les aaimaux destinés à leur table (Maghe, Chron. Bonœ Spei, p. 278). Ces
contrais garantissaient aux moines la présence de ranimai pendant le temps
stipulé. S'il périssait on devait le remplacer (Duvivier, p. 146). — Tarlier et
Waulers, Bel g. anc. et moderne. Canton de Jodoigne, p. 68. — Vincent de
Beauvais, Spéculum doctrinale, lib X, cap. CX, CXI , explique en détail ce
contrat.
^ Concession de Thierry d'Alsace à l'abbaye des Dunes (1129). « Quotcun-
que propriis aralris colère ad suos usus voluerunt et quantum ad pascui.
suarum bestiarum opus habuerint una cum illà quam modo inhabilant
{Chron. et cartul. des Dunes, éd. Van de Putte, p. 153. Cf. p. 443.
( 112 )
frais de celle-ci ^ Parfois l'abbaye louait une ferme à un de ses
religieux chargé de veiller a son exploitation et à la diriger fidèle-
ment '^. On constate parfois dans une môme ferme la suitcession
des trois systèmes: un moine villicus, un moine fermier et enfin
un fermier laïc -. Le système de la régie était d'ailleurs le prin-
cipe monastique. Nous avons admis, disent les nouveaux statuts
de l'ordre Cistercien, de vivre plutôt de Tagriculture que des
revenus d'autrui ^ On évitait donc d'aliéner les biens, et on pré-
férait exploiter soi-même ceux qu'on possédait. Pour procédera
la location des biens, on consultait le chapitre général de l'ordre.
Dans une de ces délibérations, le chapitre conseilla d'affermer les
terres éloignées et les moins utiles ^, et on peut considéreï" cette
solution comme étant la règle de ses décisions. La nécessité seule,
le défaut de capitaux, par exemple, pouvait déterminer une vente;
elle justifiait parfois une concession à long terme.
Cependant les moines ne gardaient pas toujours la régie de
leurs domaines. Soit que tous les chapitres n'eussent pas les
mêmes règles que celui des Cisterciens, soit que le nombre des
moines ne permît pas l'exploitation des biens si considérables
qu'ils possédaient, soit enfin que l'intérêt du monastère ait modifié
parfois les appréciations des chefs de l'ordre, il arrivait que les
^ « Moris fuit omnibus monasticis prœcipuas agrorum suorum posssesiones
et grangias fratrum conversorum et laicorum colère laboribus, unde et munck-
huyzen dicta sunt. » Trotz, Jus agrarium, t. I, p. 55, — Cf. Tarlier et Wau-
lers, Belg. anc. et mod. Arrond. de Tirlemont, p. 154.
2 Curlis de Bochout à Dikiielvenne : Un moine vilbcus en 1252, un moine
fermier en 1476, un fermier laïc en 1555. En concluant le second bail, l'abbé
déclare livrer sa ferme à ce religieux « omme le regeerne ende le bewaerne
wel endre gbelrouwelike. Broeckaerl et de Potier, Gesch. der gem. Oost-
Vlaand, ^i«r.,2ed., p. 9.
3 a Polius de agricullura et nutritura animalium quam de redditibus alienis
vivere disposuimus. » Statuta ordinis cartusiensis ; stat. anliq., p. 3,
cap.XXXIll,éd. Bàle, 1510.
* « Terras remolas el minus utiles, » Cart. des Dunes (1540), p. 711. Ce
principe est fort clairement appliqué dans la politique économique du monas-
tère de MaroUcs (1270-1570). Ghesquière, Acta sanctorum Belgii, Vie de
S'-Humbert, t. IV, pp 168 el suiv. Cf. mfrà.
( M3 )
moines cédaient leurs manses à des laïcs. Quand les terres étaient
suffisamment aménagées, qu'elles étaient capables de nourrir une
famille, elles étaient livrées à l'exploitation des fermiers K
Comment donc était constituée l'exploitation monastique elle-
même ?
La population monastique comprenait une triple catégorie de
personnes. Les moines eux-mêmes, membres de Tordre, les domes-
tiques, familiares ou hagastaldi, dont nous avons parlé plus haut,
et enfin les convers.
Ceux ci étaient des personnes du monde qui se convertissaient
à Dieu dans un couvent et se liaient à Tordre par un lien reli-
gieux. Ils rentraient dans cette vaste catégorie semi-séculière, fon-
dée à Vallombreuse par Saint-Jean Gualbert et par le célèbre
abbé Guillaume, à Hirschau, au Xl^ siècle '^.
Les moines et leurs aides se livraient à l'intérieur de l'abbaye aux
travaux les plus divers et les plus multiples. Ils pourvoyaient par
eux-mêmes à toutes les consommations industrielles du monas-
tère. Il y avait donc à côté des moines agriculteurs , une nom-
breuse troupe de moines artisans. Nous n'avons pas à examiner
la constitution industrielle de l'abbaye, constatons seulement
l'existence, en son sein, d'une vie manufacturière assez active ^.
Le plan de l'exploitation est tracé en général sur le plan ita-
lien : en rassemblant les renseignements épars dans les chro-
niques et les chartes, on est parvenu à reconstituer d'une manière
assez complète la physionomie des bâtiments d'exploitation '\ Au
* G^i Eenens, Mémoire sur laferlilisation des landes, Mém. codr. de l'Acad.
ROY. DE Belg , in-8", t. Il, p. 24i.
2 Comte de Moulalembert, Les moines d'Occident, t. VI, p. 484. — « Liceat
vobis quoque clericos et laicos liberos et absolûtes a seculo fugienles ad
conversionem recipere et eos absque ullius coniradiclione in veslro collegio
relinere. Pape Alexandre III à Tabbaye de Liessies (1180) : Duvivier, Rech.
hist. sur le Hainaut ancien, p. 628. — Le comte Godefroid de Namurel son
épouse Ermesinde en furent. « Infirmorum conversorum professo habitu, oslen-
lationis faslum depresserunt. » Annal soc. archéol. de Namur, t. V], p. 598.
'" Levasseur, op. et loc, cit.
* Duvivier, //06pz7e>% p. 148. Cf. Viollel-le-Due. Diclionnaire de Parclii-
tecture, v» abbaye.
Tome XXXII. 8
( n4 )
centre, se trouve le bâtiment de ferme (curtis ou grangià), soit
une succursale de l'abbaye (ce//a); soit enfin l'abbaye elle-même
(clauslrum, domus, mansiones canonicorum sive infra claustrum,
sive extra) '. Le corps de ferme était ordinairement bien con-
struit, spacieux et soigneusement aménagé ^. La porte d'entrée
se trouvait en face de celle qui donnait sur la curtis. Là se trou-
vaient les autres installations nécessaires ou ordinaires, granges,
brasserie, pressoir.
En debors de l'enceinte, se groupaient les habitations des co-
lons; on rencontrait ensuite le moulin.
A la porte extérieure de l'enceinte se trouvait l'hospice, annexé
ordinairement à l'abbaye seule. Elle était tantôt comprise, tantôt
pas, dans le territoire monastique proprement dit.
Passons maintenant aux terres non exploitées sous la direction
des moines mêmes.
Quand ils avaient suffisamment préparé le sol, dit l'abbé Mann,
ils faisaient bâtir des habitations commodes, et y établissaient des
fermiers à des conditions équitables. Nous ne connaissons pas de
détails spéciaux sur ces constructions; il est probable que lin-
stallation de ces colons ressemblait à celle que nous avons décrite
plus haut. Chose plus importante, c'est que le capital d'exploita-
tion était particulièrement soigné.
Les renseignements que nous avons nous montrent de nom-
breux contrats de métayage et de cheptel ou la sumnia sortis est
considérable ^. Les moines usaient, vis-à-vis de leurs tenanciers,
de procédés très-favorables et conformes à cette haute idée de pa-
tronage social, devoir des grands propriétaires. Le succès du
* Duvivier, Hainaut ancien, pp. 652-658,
* En Belgique on conserve la grange « de Ter Doest. » Reusens, Éléments
d'archéologie.— Le carlulaire des Dunes comprend la description et les me-
sures de la ferme (grange) et maison manahle de Zinlhines. La construction
en est faite avec un luxe sérieux. Le chêne « boin et vaillable w y domine.
La maison entre deux pignons à 1 16 pieds sur 52. Bergeries, boveries, porche-
ries, colombier, elc. {Carlulaire, p. 768). Celle grange appartient à l'abbaye
de Saint- Vaast, 1409.
3 Voir plus loin le contrat de cheplel, et le métayage.
i
( 113 )
travail agricole tient à la sécurité de l'exploitation. Or, cette sécu-
rité ne rentre-t-elle pas dans l'assurance qu'un propriétaire égoïste
ne soustraira pas tous les bénéfices; n'est-elle pas augmentée par
cette confiance qu'il saura au contraire sacrifier, s'il le faut, une
partie de ses droits pour alléger la misère de ses tenanciers? La
charité seule, la grande maxime « Vivre et laisser vivre » en est
la plus sûre garantie '.
Or, telle était la devise des moines; car telle est la règle chré-
tienne rappelée d'ailleurs par les glorieux chefs de l'Institut mo-
nastique, a Comme saint Benoît, nous dit l'illustre historien des
moines", Cassiodore veut que les cultivateurs des terres monas-
tiques aient part au bien-être temporel et spirituel de leurs
patrons. Instruisez vos paysans aux bonnes mœurs, dit-il, et ne
les grevez pas de redevances onéreuses ou nouvelles; appelez-les
souvent à vos fêtes, afin qu'ils aient à rougir, sil y a lieu, de vous
appartenir et de si peu vous ressembler. » L'histoire est là pour
montrer si les moines ont su joindre l'exemple au précepte. Ils
ne pressuraient pas leurs tenanciers de redevances exagérées ^,
leur accordant des remises aux années difficiles *, et parfois pen-
dant les premières années de bail, pour mettre l'exploitation en
train ^. Les abbayes faisaient prêter serment à leurs intendants
de ne pas opprimer leurs colons et réprimaient les abus de ceux
qui se rendaient coupables de malversations ^. Enfin, ils faisaient
des avances de graines et d'engrais ^. Tout cela diminuait le fer-
mage et ses charges, et par conséquent augmentait l'aisance des
habitants.
Sans doute , il y a des exemples d'insurrections dans les domaines
* Brants, Ln grande propriété, loc. cit., p. 18.
^ Comte de Montalembert, Les moines d'Occident, t. Il, p. 86. Cf. p. 158.
^ T. de Bruyii, De l'influence des moines sur la civilisation en Belgique,
Mém. de la Soc. littér. de l'Université de Locvaiiv, t. X, p. 202.
* A. Heylen, Historische verandeling over den landbouw der Kempen,
p. 20.
^ A. Waulers, Histoire des environs de Bruxelles, t. I, p. 53.
^ Promesse soleunelle de ne pas « quemquam ur villa depredare » (1107),
Cartulaire de S^-Dertin, p. 5. Cf. infrà.
^ Thys, Staet der Nederland, t. I, p. 149.
( 116 )
monastiques '; il arrive qu'en cas de lutte, les tenanciers pren-
nent partie contre les moines; mais ce sont là des événements
passagers : le peuple prend aisément parti contre ses maîtres,
et un mécontentement accidentel peut occasionner des violences
momentanées 2.
Ce qui prouve le mieux la conduite des moines, c'est qu'ils
n'ont pas dû accorder ces chartes d'affranchissement que les sei-
gneurs laïcs prodiguèrent au XIP siècle. Les moines ont su suivre
fidèlement et consciencieusement les exigences du mouvement
économique. Leurs colons se sentaient libres et avaient confiance
en l'autorité qui les gouvernait. Nous sommes loin de prétendre
cependant que l'administration monacale fut toujours irrépro-
cliable. 11 y eut des moines prévaricateurs, notamment au X*" siè-
cle, avant la grande réforme de Grégoire VII; il y en eut même
après lui, car le moine ne dépouille pas la nature humaine en
revêtant le froc monastique. 11 serait long d'énumérer les mal-
heurs que causèrent aux monastères la simonie et l'intrusion.
Le moine Rodulphc, abbé lui-même et plus lard réformateur de
Saint-Trond, nous en a laissé pour cette abbaye, la sombre pein-
ture, et dans l'abbé Obbert en particulier, le type de l'intrus ^.
Lobbes, à la même date, a le même sort sous Arnulphc ^. Tous
accablent les tenanciers de charges et de redevances. Les annales
monastiques nous font assister aussi aux luttes des abbés contre
' Duvivier, Hospites, p. 143, n° 5.
2 « Oppidani nostri omnes illi (hosli) favorabiles eraiit, ut polo semper
levissimus ad talia popolus. » Rodulphus, Gesta abbat. Triid. apud. Pertz,
X, 1119.
3 Rodulphus, ibid., a° 1093, « Obbertus abbas in parentibus suis et cura
domeslica profluens nimis et gloriosus, plura victus et vestiius effundebat quam
in frairibiis et quœ iûterdum lolerare non poleranl abbaliae reditus,unde et
ruricolas in precariis fréquenter nimis aggravabat, » p. 251. Cl'. Les misères
de la simonie el de Vinlrusion, ibid., pp. 281 et suiv., a» 1099.
* Vos, Histoire de Lobbes. Lettres des moines de Lobbes à Obberl, évêque
de Liège, contre Tabbé Arnulphe (t 1100). « Superabundaiis fertililale tempo-
rum nihil providel in posterum, nihil nobis reservans, Ihesauros suos condidit
marsupio pertuso; fiscatis suis solidos, Oscis fiscos superaddens et solidos , »
1 II, p. 454.
( 117 )
(les intendants avides et rapaces *. Ces luttes sont nombreuses;
mais le ehroniqueur les rapporte en détail : ce sont les petits
drames de, la vie monastique. Le développement général de
l'ordre s'oppose à leur généralisation. Les moines n'eussent pu
rendre à aucun pays les services éminents et incontestés qu'on
leur doit, s'ils eussent été des despotes et des exacteurs.
Ce qui est plus éloquent que tous les raisonnements, c'est en
effet, le témoignage môme des faits contemporains. Or, il y a une
série de faits également caractéristiques: les donations multiples
faites aux abbayes; les distributions qu'on fait par leur intermé-
diaire ; les émancipations qu'on accomplit en leur offrant les
serfs à Sainteur ^; enfin , les villages et les bourgs qui se forment
autour de leur enceinte.
On donnait aux abbayes. Pendant tout le cours du moyen-âge,
les seigneurs et les particuliers firent au clergé des donations
considérables de terres et de biens de toute nature. Ils avaient la
conviction que ces donations pieuses étaient un acte méritoire et
une réparation pour les crimes de leur vie ^. Il en résultait que
les possessions monastiques comprenaient des types d'exploita-
tion de toute nature. Ces manses innombrables qui figurent dans
les polyptiques, ne sontpas des fermes constituées parles moines,
d'après le système que nous avons esquissé. Ce sont des terres à
revenus dont les moines avaient la jouissance ^. Ils répandaient
* Rodulphus, ibid., a° 1117, p. 289. Villicus « redituum villae voiago »i
calamilas. » Le tkf lui fui enlevé, sa personne et ses biens adjugés au couveia
après de longs débals.
2 Voir plus haut.
3 Mirseus, « Codex donaïunum piaruln » el passim dans tous les cartulaires.
— Hincmar de Reims prévoyant une calomnie éditée plus lard, apostrophe
énergiquement ceux qui « jam sua misericordialiler largiunlur sed se cubto-
dire a peccalis negligunl el venalem Dei justiliani œstimant, cuni curant pro
peccalis nummos Iribuere et arbilranlur se posse inulte peccare. Qui quanti
largiuntur aspiciunt, sed quanta rapiunl non perlendunt, iu pertuso sacculo
mercedes miltunt. » De cavendis viliis et virlulibus exercendis, éd. Paris,
1045, QEwtres, t. Il, p. 45.
* Nous croyons inexact l'aperçu de MM. Feys et Van de Casteele, Histoire
d'Oudtnbourg, t. I, p. 4 il, sur les causes pour lesquelles les moines n'exploi-
laicnl pas tout en régie.
( H8)
sans doute sur ces possessions nouvelles les bienfaits d'une admi-
nistration sage, mais ces bienfaits y étaient moins sensibles que
dans les dépendances immédiates des manses monacaux.
Ces donations enrichissaient les abbayes , et cette richesse ne
pouvait que s'accroître par une administration sage et éclairée ,
rendue bienfaisante par l'esprit qui l'inspirait. Les revenus de
l'abbaye étaient répartis en trois parts; l'une destinée à la pitance
des religieux, l'autre au temporel du culte, la troisième au secours
des indigents. Les donations indiquaient parfois elles-mêmes leur
but cbaritable. Les moines étaient les intermédiaires ordinaires
non pas forcés, des libéralités des particuliers. La confiance qu'on
avait en eux les faisait naturellement choisir comme exécuteurs
de pareilles volontés *, et leur perpétuité assurait la stabilité de
la fondation.
Les biens des abbayes étaient administrés par l'abbé ; mais il
avait sous lui divers chefs de travaux préposés aux diverses sec-
lions du travail monastique et spécialement le prieur, intendant
général des biens du couvent. Cette administration sagement
réglée, faisait de l'abbaye une mine d'argent inépuisable 2, dont
la richesse se répandait sur le pays environnant, tant par sa
communication volontaire et charitable, que par sa communica-
tion naturelle et économique. Les richesses de Tabbaye ne fai-
saient d'ailleurs que s'accroître. Leurs acquisitions, à titre gratuit,
ne tarissaient pas, et elles étaient la source d'augmentation con-
stante de leurs revenus parles achats directs, la hausse naturelle
de la valeur du sol, les prêts et engagères. Cette source était
féconde aussi : les moines avaient la plus grande fortune de
répoque,ils étaient les banquiers et acheteurs indiqués à qui-
conque se trouvait dans le besoin^. L'administration des abbayes
^ Teslamenl de Goswin de Gossencourt (1346). Hujus mei testamenli seu
ultime niee voluntalis eligo et constituo nieos veros et legitiaios exsecutores
et maiiufideles discrelas personas dom. : les moines de l'abbaye d'Heylissem»
cité par Waulers, Be!g. anc. et moi., art. Heylissem.
* « Mons argenleus indeficiens, « dit de Tabbaye des Dunes, l'abbé Nicolas
deBailleul (1-226-1255), Chronique des Dunes, p. XVIII.
^ Voir plus bas le crédit.
( il9 )
ne fut cependant pas toujours très-heureuse. On les voit endet-
tées, faire des emprunts, recourir même à des aliénations. Mais
ces moments de détresse étaient vite réparés quand un adminis-
trateur intelligent reprenait la direction des affaires ^
Les biens des fondations charitables étaient confiés dans l'ab-
baye à un fonctionnaire spécial. Cette administration consis-
tuait le service de la Porte. Son chef était le portier qui dans
beaucoup de couvents portait le nom plus expressif d'aumônier
{ekemosynarius) 2. La Porte {porta) n'était autre chose que le
porche extérieur du monastère où se réunissaient les pauvres, et
où se présentaient les voyageurs et les malades ^. Le service de
charité était, par excellence, dans l'esprit de l'institut monastique;
aussi alla-t-il toujours en se perfectionnant à mesure qu'augmen-
taient les ressources mêmes des monastères. Dès 816, le concile
d'Aix-la-Chapelle ordonnait aux couvents d'avoir près de la
porle, un lieu de réception pour les arrivants et un hôtel et hôpi-
tal pour voyageurs et malades ^. L'histoire des progrès de la
charité monastique, parallèlement avec ses ressources financières,
est très-clairement exposé dans un remarquable mémoire du
couvent de Postel, adressé en 1600 au roi d'Espagne ^. Le mo-
nastère, dit-il, par les termes de sa fondation, doit être ouvert à
tout venant, avoir un hospice de pauvres, et héberger indistinc-
tement tous les étrangers , en les traitant d'après leur rang.
D'abord on ne donnait aux pauvres qu'un pain et un pot de
bière. Quand on devint plus riche , tant par les donations pieuses
que par l'administration diligente des proviseurs, on parvint à
'■ Presque toutes les chroniques présentent de ces alternatives. Alors les
moines se décident à vendre. Voir plus haut. Item, Hildegonde, abbesse de
Thor, « Sciant omnes quod nos gravi onere debitorum occupati, in tantum eliam
ut intolerabiles imininerent usurae, lali urgente necessitate... » vend, elc.
(1245). Gramaye. Antùi. Bridanœ. Diplomata, p. 33.
2 C'est à lui qu'on adresse parfois les legs charilables, « portario de Tho-
san ad usum pauperum ad portam supervenientum » (1217), Cartul.des Dunes,
p. 49i.
^ Pertz, Porta ad quam suscipiuntur hospites, X, p. 232.
* A. du Boys, Influence sociale des conciles, p. lOi.
^ Heylen, VerJvmdeJincjen over de Kempen, p. 48.
( 120)
améliorer les traitements. On donna à chacun un pain d'une livre
et demie, un pot de bière et un morceau de viande. II en arrive
ainsi un millier par semaine. En outre, trois fois par semaine,
500 à 400 pauvres viennent recevoir bière et pain à la porte du
couvent. A Averbode, ce chiffre montait parfois jusqu'à 1,200 par
jour '.
Inutile d'insister sur les immenses avantages économiques et
sociaux que |)résenlaieiît ces institutions en qui se résume pendant
plusieurs siècles toute l'histoire de la charité 2. Indépendam-
' Ibid., p. 41.
2 A côlé de la charité moiiaslique existait cependanl la cliarité paroissiale.
Chaque paroisse avait le devoir de secourir les iudigenls de sa communaulé.
(Thomassin, Dict. des se. ecclésiast., v" |)auvres). Ce devoir était rempli par
les tables des pauvres ou tables du S^-Esprit {de Tafefe). L'administration de
ces bureaux de bienfaisance paroissiale partagea dans l'histoire le sort des
fabriques d'église auxquels ils étaient annexés. Le clergé paroissial surveillait
les opérations, et des laïcs de la paroisse, ordinairement les magistrats muni-
cipaux, faisaient partie du conseil en qualité de momàocren (mambours\
(Waulers, Tirlemont-vi'.le, p. 165.— Rapport du cardinal d'Alsace à Clé-
ment XII (1750), n" 80. Annlecfes pour servir à VHist. ecclésiast. de f'elg.,
t. XII, p. 127). Ces tables étaient enrichies par des donations pieuses et avaient
leurs revenus piopres gérés par un proviseur {onder-momboer).
11 y avait aussi de nombreuses institutions de charité privée, fondées « elee-
mosynis fidelium » avec l'autorisation du prince ou du seigneur. 11 y en avait
un très grand nombre. Charles V fil en 1551 un essai de centralisation des
secours, mais il ne réussit pas complètement. jNous n'avons pas même à
esquisser une histoire de la charité, mais nous espérons que la question que
l'Académie a posée à ce sujet, trouvera les amateurs qu'elle mérite. Les tra-
vaux de MM. Tarlier et Wauters nous prouvent la fécondité de la charité de
nos ancêtres. Le curieux tableau tracé en 1042 par un Récollet de Cambrai
constitue une page intéressante de son histoire. (L'osliel Diev ov il est traiclé
de l'antiquité et noblesse de l'hospitalité et des plus fameux hôpitaux des
Pays-Das, par le V. P. David Charlal. Dovay 16^5). Les archives paroissiales
et d'assez nombreuses monographies nous édifient d'ailleurs étrangement sur
le zèle charitable des siècles passés. Le gouvernement prit des mesures géné-
rales de bienfaisance, parmi lesquelles il faut signaler avant tout l'élablisse-
meut des monts- de-piété, organisé par Coberyher. (P. de Decker, Histoire des
monts- de-piété) ; et une longue série de règlements, assez peu eflQcaces contre
la mendicité. (Piot, Le règne de Marie-Thérèse, ch II et III.) Voir dans Kern-
{ 121 )
ment des bienfaits qu'elles répandirent sur les eonlrées qui les
environnaient, les hospices qu'elles construisirent, ces hôtelleries
ouvertes à tout voyageur, furent de la plus haute importance au
point de vue des relations commerciales. En ces temps où les
roules étaient peu sûres, les voy.iges longs et fatigants, les habi-
tations encore rares, l'Iiôlcllerie du monastère était pour le voya-
geur un refuge et un abri. Les couvents, asiles du marchand
inquiet et fatigué, furent les protecteurs du commerce en même
temps que les bienfaiteurs de l'humanité souffrante '.
Les monastères sont un centre religieux et économique, c'est ce
que nous avons cherché, et espérons-le, réussi à établir. A ce
double litre ils attiraient presque continuellement une foule nom-
breuse. Cette aiïluencc était assez régulière; elle augmentait con-
sidérablement la consommation locale et devait provoquer la
création de groupes industriels. En même temps les solennités
religieuses attiraient à des époques fixes un concours de monde
encore plus considérable. Ces fêtes étaient le rendez-vous naturel
de gens habitant à des distances éloignées; aussi ne tardèrent-elles
pas à constituer des foires et des marchés, et devinrent ainsi
la cause du développement d'un grand nombre de villages '^.
peneers, De oude vryhcid Montenaken, t. II, p. 407, l'organisation détaillée
d'une Table du S'-Esprit (1767).
^ Schérer, Histoire du commerce, t. 1, p. 143. — Périn, La richesse dans
les sociétés chrétiennes, t. I, p. 412, 2<" éd. — A la fin du XVIII' siècle Thos-
piialilé des religieux de S'-IIubeit était encore l'unique ressource de ceux qui
allaient du Brabant à Luxembourg. Verhoeven, Mémoire sur les constitu-
tions de la îiation belge, Liège 1790, p. 65. — Paillart de S*-Aiglan, Mémoire
cité, Sur rinflut nce des moines, p. 7S.
^ Paillart, ibid. — Godefroid, comte de Louvain, Charte de Mont S^-Guihert.
« Gaudebam meo consilio unde mihi in Gemblacensi Cenobio esset ad Deuni
frequenlior oralio, et unde vicinis non perturbatio sed animarum et corporuni
esset consolalium, cumque propter pacis el concordise unilatem multi illuc
convenerunl ut ad habitandum sibi domos construerent, » apud Perlz, t. VIII,
p. oo4. Geslaabbat. Gemblac. — Ilem., Chronique de S^-Berlin. Villa nostra
AIras inqua Odlandussedemjstatuit, eamque omni nobililate nobililavit; ibique
utplurimuni negolia tractans, ab iiiquirenti frequentabatur populo. Marlène,
Thésaurus uovus, l. III, col. 500.
Sur les villages d'origine monastique voir pour le Brabant, Tarlier et Wau-
( 122 )
L'histoire industrielle et commerciale est donc intimement liée à
celle des couvents; c'est à leur abri, sous leur protection que sont
nées dans l'Occident les premières institutions commerciales. Les
habitants venaient chercher sur leurs territoires la paix et la
prospérité.
Les bienfaits des couvents et le respect qu'inspirait la vertu de
leurs habitants, furent cause d'un grand nombre de privilèges
dont ils furent dotés par les princes et les seigneurs, et qui, con-
stitués par la volonté solennelle de ceux-ci, furent ensuite garantis
et confirmés par la sanction pontificale. Au nombre de ces privi-
lèges, il faut signaler comme spécialement important l'exemption
des novales et de toute redevance pour les exploitations, et
Texemption de tonlieux ou droits de passage, pour les hommes et
marchandises en destination ou de la provenance du monastère*.
Les biens et les privilèges monastiques étaient inviolables. L'Eglise
fulminait l'anathème contre ceux qui y touchaient, et l'excommu-
nication était en ces siècles de foi, une arme plus puissante que
le fer.
Cependant les princes séculiers ne respectèrent pas toujours
les droits des couvents; et surtout leurs agents se permirent vis-
à-vis d'eux de fréquents abus. Le renouvellement continuel des
confirmations pontificales prouve assez qu'il fallait rappeler sou-
vent les droits religieux et la sanction qui les protégeait.
Le droit qui servait le plus fréquemment de prétexte aux
exigences laïques, était le droit de gîte. Ce droit obligeait l'abbé à
héberger le seigneur et sa suite tant en hommes qu'en animaux,
et fut souvent l'objet des protestations énergiques des couvents ^.
Certains monastères étaient aussi, par droit de fondation restés
soumis à des redevances spéciales, devaient aux seigneurs des
droits ou des corvées, et les agents fiscaux se permettaient parfois
ters, Belg. anc. et moderne ; le Hainaut : Duvivier, Bech. histor. sur le Hai-
naul ancien; le Luxembourg : Prat, Histoire d'Arlon, t. II; la Flandre:
Warnkônig, Histoire de Flandre, irad.Gheldolf, t. Il, p. 555; la Flandre fran-
çaise : Taillar, Mémoire cité, Sur les villages, p. 579.
* Voir plus loin les charges foncières et le commerce.
2 Van Lokeren, S^-Bavon, p. 97.
i
(123)
de charger les gens d'église sans scrupule '. Enfin les princes
eux-mêmes allaient parfois jusqu'à faire des sortes d'emprunts
forcés aux abbayes de leur territoire 2. [Mois ce fut surtout à
partir de la centralisation du pouvoir que leur position fut battue
en brèche par le gouvernement, et cela notamment par la fameuse
législation des biens de main-morte ^. Les formalités et défenses
d'acquisition souvent rééditées et toujours éludées n'enpcchèrent
pas cependant les abbayes de continuer jusqu'à la fin de l'ancien
régime leur œuvre charitable et humanitaire. Sans doute, à la fin
de l'ancien régime, les monastères n'avaient plus le monopole de
l'instruction populaire ni de la bienfaisance publique, mais ils
répandaient encore le bien être autour d'eux, et leur suppression
fut en beaucoup de régions une cause de ruine et de misère.
CHAPITRE III.
Le régime foncier.
Je ne me propose pas de transformer ce chapitre en un traité
complet de droit féodal. Ce serait méconnaître et le but de ce tra-
vail et les règles les plus élémentaires de la proportionnalité des
matières. Après plusieurs mémoires remarquables qui ont analysé
* Voir la charte de Jean III de Brabant de 1556 et celle de 1358 sur les
redevances de corvées lui dues par les abbayes, dans A. Pinchart, Inv. arch.
de la Cour des comptes, l. IV, p. 102, et Tordonnance d'Aubert de Bavière de
159o sur les corvées abusives imposées aux gens d'église, dans Faider, Cou-
tumes générales de Hainaut, l. 1, p. Go. « Ils sont, dit-il, domaigiés et mo-
lestés de corvées. »
^ Wauters, Histoire de Jean I<'^, duc de Brabant, Mé.w. de l'Acao. de Brux.,
n 8", t. XIII. — Cf Broeckaert et de Potter, Drongen, t"*^ reeks, S^i^ deeb
p 105, ne i.
' Britz, Mémoire sur l'ancien droit belgique, p. 505. — P. Claessens, Les
Liens ecclésiastiques dans ^ancienne Belgique, Re>de cathol. de Louvain.
Juillet, 1880.
( 124 )
les principes juridiques du moyen-âge, nous pouvons nous borner
ici à faire apercevoir les points qui ont exercé sur le mouvement
économique et social l'action la plus considérable. Celte élude
nous révélera dans l'ordre foncier, un progrès parallèle à celui que
nous avons suivi dans le développement de la liberté personnelle
des classes rurales. Le principe de la ruralilé au moyen- âge c^t
essentiellement restrictif. La propriété et le travail sont soumis à
une foule de limitations. Le régime féodal basé sur la propriélé
foncière, est un régime exclusif de toute liberté de la propriété;
dénombrements, inaliénabilités, retraits, système successoral sont
autant de règles sévères et probibitives. L'bomme de fief est lié de
mille entraves que nous sommes portés à juger tracassières. Le
vilain dans les amodiations rurales, n'est pas beaucoup mieux
partagé. Le bourgeois seul aura la libre disposition de ses biens;
mais ces biens sont urbains ou censés tels.
Que fait donc au régime qui gouverne les biens leur qualité
urbaine ou rustique? Cette distinction est capitale, car elle nous
donne le secret de la différence entre le régime du code Napoléon
et celui du droit ancien. Pendant tout le moyen-âge la propriélé
urbaine et rustique, confondues aujourd'hui sous une législation
uniforme, furent l'objet de règles diverses, même opposées. Celte
distinction est éminemment logique. Les exigences de la législa-
tion rurale sont en effet toutes différentes de celle de la législa-
tion urbaine. La fortune rurale a besoin de stabilité, d'unité,
d'uniformité; la fortune industrielle doit être libre, mobile, circu-
lante, divisible. De ce caractère si opposé doit naître un régime
différent. Cette différence, la loi du moyen-âge la consacrait '.
Ces réflexions nous expliquent le caractère général du droit
ancien. Le principe foncier du haut moyen-âge était complètement
restrictif. La raison toute simple en est que la domaniaiité pvé-
dominait alors d'une manière absolue et exclusive. Depuis l'inva-
sion des Barbares, les campagnes l'avaient emporté sur les villes;
et le régime bénéficiaire auquel succéda la féodalité avait fondé la
hiérarchie publique sur l'ordre rural. Toute la législation qui
* Uovilhors, Études sur les origines et le principe de la ruralité, Revoe
HISTORIQUE DE DROIT FRANÇAIS ET ÉTRANGER, t. I, pp. 389 Cl SUiv., 1855.
( 125 )
sortit de cette situation fut donc dirigée en vue de la conserva-
lion, de la sauvegarde, du développement de la puissance foncière.
Il n'y avait vie, richesse, puissance que dans tout l'ordre rural;
il devient donc la base et le but de tout Tordre public et civil.
Quand est née l'industrie, quand la fortune urbaine, commer-
ciale s'est fait jour, on a vu se former une législation nouvelle,
issue des besoins de la situation et des relation^. Ainsi est ne
le droit statutaire ou coutumier qui fait sa part naturelle aux
exigences de l'industrie *.
Les bourgeois eurent donc la libre disposition de leurs biens;
mais s'ils acquerraient un fief, cette propriété essentiellement
rurale, ils devaient pour cette part de leur patrimoine se sou-
mettre à la législation féodale. Le fief alors, nous le verrons, n'est
plus qu'une propriété ordinaire, mais soumise à un régime s])é-
cial : celui des biens rustiques.
Ces quelques aperçus, que nous tâcherons de justifier à chaque
page du présent chapitre, démontrent que le régime foncier au
moyen-àge, comme celui des droits personnels est la résultante
logique et naturelle des circonstance où il était en vigueur.
Est-ce à dire que nous blâmons l'œuvre d'unification des deux
droits, ou plutôt la suppression du droit féodal ou rustique par le
législateur de 1804?
Nous admettons volontiers que les contraintes qui pesaient sur
le régime foncier devaient disparaître , et que la liberté de la per-
sonne devait se communiquer à la terre, à partir du jour où
l'homme devenait capable et digne d'en disposer. La liberté de la
propriété est la caractéristique d'une civilisation développée. La
législation nouvelle a donc fait œuvre régulière en débarrassant le
sol des charges et des restrictions juridiques qui le grevaient.
Mais en vertu même de ce principe de liberté, nous eussions
voulu que le Code civil en eût compris autrement les consé-
quences, organisé différemment l'application. En effet, la liberté
(le la propriété ne détruit pas la distinction du droit rural et du
droit bourgeois. Pour être capables l'un et l'autre de gérer leurs
' Ceci explique pourquoi dans cet essai sur l'histoire des classes rurales
nous n'avons pas à trailer eœ professa de la législation slatulaire.
{ 126 )
biens, l'industriel et le propriétaire foncier sont-ils forcés d'avoir
les mêmes intérêts? Nous ne le croyons pas. La loi pouvait sup-
primer les différences des deux droits; elle pouvait ne plus inter-
préter par voie d'autorité les intérêts de chaque patrimoine; mais
ces différences elle devait les laisser renaître sous le régime de la
liberté. Au lieu d'organiser comme autrefois le partage forcé des
fortunes industrielles ou bourgeoises et la conservation forcée des
patrimoines fonciers; au lieu d'imposer comme elle l'a fait, par
mesure générale le partage de tous les biens de quelque nature
qu'ils soient, elle eût du, pour bien faire, laisser au père de famille
désormais capable de comprendre ses intérêts, le soin et la liberté
de les interpréter à son gré. Le régime actuel est pour la propriété
rurale aussi despotique que l'ancien peut le paraître; il est en
outre destructif de sa constitution et contraire à ses intérêts les
plus évidents. En présence de l'importance de la fortune commer-
ciale , méconnue cependant ailleurs, on a imposé son régime à la
fortune agricole. C'est cela que nous trouvons condamnable. L'an-
cien droit garantissait légalement à chaque patrimoine le respect
de ce qu'il croyait être ses intérêts. Nous voudrions que le droit
moderne laisse au moins à l'agriculture la liberté de sauvegarder
les siens.
SECTION 1. — La propriété féodale *.
Le contrat de fief ou inféodation comprenait deux actes dis-
tincts : la foi et hommage et l'investiture. Par le premier le
vassal promet de remplir les obligations inhérentes au fief; par
le second, il en acquiert la possession. L'essence de ces obligations,
* Sur l'ensemble du syslème, il faut recourir naturellement aux feudisles
contemporains de chaque période et aux textes existants des lois féodales.
Nous croyons inutile d'y renvoyer pour chaque trait. Nous nous bornerons
aux renvois caractéristiques.
Pour le droit spécial de nos provinces, voir parmi les modernes : Warnkônig,
Flandrische Staats u Redits, gesch., t. III. — Galeslool, Inventaire des ar-
chives de la cour féodale de F.rabant. — La Perrière, Histoire du droit frcn-
çais, liv. VII, ch. V, sect. 1 et [Coutumes de la Flandre et du Hainaut), t. VI,
init. — Taillar, Recueil d'actes en langue romane. Inlrod. sur le droit public
et privé de la Flandre au XIII*^ siècle. — Brilz , de Ghewiel , de Facqz, op. cit.
( 127)
la féaulë ou fidélilé, est la base de toute la hiérarchie féodale.
Celte fidélité comprenait certaines obligations. 11 fallait, pour
garantir l'ordre général, veiller a ce que leur service put toujours
s'accomplir. Cette nécessité créa pour les fiefs une législation loute
particulière. Cette législation résultait du caractère même des
services féodaux. Les principaux étaient les services d'osl et de
cour. Il fallait donc que le feudataire fut toujours capable d'ac-
complir ces deux services. Il devait donc cire mâle et majeur. Mais
il ne suftisait pas que le feudataire pût accomplir en personne le
devoir féodal. Il fallait que son service fût proportionnel à l'éten-
due de son fief. Le suzerain conservait toujours un droit sur son
domaine concédé et on ne pouvait V abréger indûment. De ce
princi])e résulta la législation foncière du fief et notamment la
règle de l'indivisibilité qui la domine toute entière.
11 y a donc ici un double principe à combiner : celui delà capa-
cité et celui de l'indivisibilité. Ces deux principes sont corrélatifs;
ils s'appliquent surtout en matière de transmission du fief. En
cette matière le principe féodal exigeait que le fief passât tout
entier aux mains d'une personne capable d'en faire le service. La
première conséquence de ce principe était celui de la masculinité.
Le fief appartient au mâle, seul capable du service K Mais cette
règle, si elle fut jamais absolue, ne se maintint pas longtemj)s dans
sa rigueur. Une compensation, la garde noble ou maimbournie,
garantit au suzerain la conservation de ses droits dans les |>a}s du
Midi 2.
Mais si les femmes étaient parfois admises au droit féodal, le
mâle conservait toujours sur elle le droit de préférence.
Les mâles n'avaient pas encore droit égal au fief. Le principe d'in-
divisibilité venait limiter leurs droits et créer le droit d'aînesse;
celui-ci est d'origine toute féodale ^.
' Le fils hérite des fiefs « om dat hy es mans persoon » dit l'ancien texte du
droit brabançon, Galesloot, loc. cit., p. 50.
^ La garde noble est inconnue en Brabant. Dans les coutumes féodales du
Nord, les femmes furent dès Tabord capables à défaut de (ils, La Perrière,
loc. cit.
2 La raison en est très-bitn expliquée dans Van Leeuwen, Censura foren-
( 128)
11 y avait là toute une série de restrictions réglant le sort des
biens dans la famille qui les possédait. Une autre série de dispo-
sitions prévenait la sortie des biens de la famille. Le fief en prin-
cipe était inaliénable. Cette loi était sauvegardée par les règles du
retrait féodal. Il importait en effet de conserver dans une famille
l'influence sociale, sur laquelle reposait alors tout le régime poli-
tique.
Tel était le régime de la féodalité primitive et absolue. Mais ces
règles se modifièrent avec le caractère même du fief. Le contrat
d'inféodation, qui d'abord était un lien personnel établi entre
les contractants, s'étendit bientôt ; la foi et bommage d'essentielle
qu'elle élait devint accessoire. Elle constitua une sorte de forma-
lité *. Le principal fut Tinvestiture ou la cession d'un droit réel.
L'inféodation devint donc une espèce de contrat réel, le fief devint
un genre de propriété.
Quelle fut la cause qui opéra ce changement et quelles en furent
les conséquences?
La cause principale fut l'acquisition des terres par les roturiers.
Nous avons signalé au moment des Croisades, l'espèce de liquida-
tion foncière qui se produisit. Dans ce mouvement foncier, les
roturiers acquirent des terres féodales. Or les roturiers étaient
incapables des services féodaux. Ils devaient donc stipuler des
redevances à la place du service militaire. Ce fait modifia complè-
tement le caractère du fief. Il introduisit notamment le principe
du rachat du service militaire inconnu avant lui. Le fief de contrat
personnel, gratuit, honorifique, politique, prenait le caractère de
contrat réel, pécuniaire, civil. Ainsi commençait la révolution qui
transforma la féodalité en une institution purement civile : la
concession du domaine utile à certaines conditions déterminées 2.
sis, liv. II, eh. XX, n" 3. — Cf. C. du Royer, Histoire du droit de disposer
par testament, p. 159. Paris, 1870.
' Celle formalilé demeura cependant la caractéristique du fief. V. infi^à.
2 E. Garsonnel, Histoire des locations perpétuelles, pp. 572 et suiv , ex-
plique très-bien cetle Iransformalion dans les divers pays féodaux. — Voir
aussi sur l'hisloire économique du régime féodal el de ses transformations,
le remarqualDle a{)erçu de Don F. de Cardênas, Ensayo sobre la historia de
la proprietad territoriale en Espâna, lib. I, cap, 7, l. 1, p. 60. Madrid, 1875.
( 129 )
La conséquence immédiate de cette tranformation fut de modi-
fier les services féodaux eux-mêmes. L'ancienne féaullé ne com-
portait, si j'ose ainsi parler, que des services immatériels. Désor-
mais les profits du fief prennent naissance. Les fiefs non militaires
doivent des services pécuniaires K
Il en résulte ainsi que le fief est désormais une chose qui est
dans le patrimoine du fcudataire. Mais s'il peut en disposer il ne
le peut qu'à certaines conditions; le dernier étal du droit belge
exige encore certaines formalités pour l'aliénation et la transmis-
sion des fiefs, devant certaines cours, mais en général ils étaient
de libre disposition sauf des droits pécuniaires.
Le fief continua donc à se distinguer de tout autre contrat par
l'obligation de foi et hommage et par la législation spéciale qui
en régissait les fonds. Cette législation ne fut pas maintenue sans
quelque peine. Les juridictions urbaines étendaient assez naturel-
lement le cercle de leurs pouvoirs. Aussi prenait-on l'habitude de
trafiquer des fiefs devant les cours échevinales. Cette innovation,
si elle avait pu s'invélércr, eût bientôt supprimé entre les biens
roturiers et féodaux toute différence apparente. La juridiction des
cours féodales se fut éteinte par désuétude si les princes n'eussent
veillé au respect de la législation féodale 2.
Les acquisitions de biens féodaux par des roturiers se multi-
plièrent de plus en plus avec le développement de la fortune
industrielle. Le patriciat urbain acquerrait les terres qui échap-
paient aux anciennes familles. Celles-ci avaient vu diminuer le
produit de leurs rentes par la baisse des prix de toutes choses,
elles avaient dû se résoudre à des aliénations et c'étaient les bour-
geois qui s'enrichissaient de leurs dépouilles et cherchaient à
constituer une aristocratie financière.
Cette transformation que nous venons de signaler n'a certaine-
* Ainsi naquirent les profils de fief. Mâlécot et B\m, Précis de droit féodal,
pp. 196 61209.
^ Voir ces tentatives dans Waulers, Histoire de Bruxelles, t. I, p. 1S4. —
Jean 111 résista à ce mouvement, mais il fallut pour le vaincre Tintervenlion
énergique de Philippe le Bon (ordonnance Philippine de 1446) et de Charles V
(édit de lo25j. Galesloot, loc. cit., p. xxxiii.
Tome XXXH. 9
( 150 )
ment rien eu de subit. Longtemps il a subsisté côte à côte une
féodalité militaire et une féodalité civile. Il serait difficile de pré-
ciser le moment où la première a été vaincue. Sous Jean III , les
iiefs militaires sont les plus rares; le fief, il est facile de le constater,
a tout à fait dégénéré; il est détourné de sa signification pre-
mière *. Au XIV* siècle, les livres féodaux du pays de Waes expri-
ment ouvertement le droit de racbat du service militaire ^. Mais
il y a eu pendant longtemps un enchevêtrement et une sorte de
confusion des deux principes qui se combattaient. Il est curieux
de constater cette lutte d idées juridiques à propos d'une question
assez intéressante de capacité féodale. Fallait-il être gentilhomme
pour acquérir un fief? Après ce que nous avons dit jusqu'ici il
semble que poser la question soit la résoudre. Il n'en est rien.
La joyeuse entrée de Brabant proclamait encore le droit exclusif
des chevaliers à l'acquisition des terres nobles ^- N'y a-t-il pas là
une flagrante contradiction? Sans croire que le texte soit toujours
resté sans application *, ne pourrait-on pas conjecturer qu'il ne
s'appliqua qu'aux fiefs seigneuriaux et militaires? La distinction
des deux espèces de fiefs n'a jamais été consacrée par des lois;
elle était inconnue au haut moyen- âge, elle l'était redevenue à la
fin de l'ancien régime ; mais il y eut un moment où elle fut vivante
dans les faits; dès lors on aurait tort de la méconnaître ^.
^ Galesloot, ibitl., et Le livre des feudataires de JeanlII.
^ Peut-on interpréter autrement robligalion d'un feudataire à un cheval de
c Skilliiige? Chevalier de Schoutèle de Tervarent, Le livre des feudataires
du pays de Waes, p. 2 et passim (1385). — Cf. Britz, Ancien droit belgique,
p. 583.
5 Edm. Poullet, Mémoire sur la Joyeuse Entrée de Brabant, p. 202.
■* Comme le pense Wauters, Histoire du règne de Jean I^^, p. i267.
On a interprété dans le sens d'un privilège de capacité féodale, un usage
de la ville de Gand qui défendait aux bourgeois d'acquérir des biens extra
promœria, sauf s'ils étaient nobles (Heuterus, Rer. burg.. — Trotz, Jus agra-
rium, 1. 1, p. 50). Jean-sans-Peur, au dire du chroniqueur leva cette interdic-
lion. J. de Meyere nous explique cet usage : il avait pour but d'éviter la multi-
plicité des .pa/e6i«r9'er, bourgeois non résidents. Les nobles seuls pouvaient
être dotés de la bourgeoisie dans ces conditions {Annales Flandriœ, ad.
a. 1202).
s Nous avons exposé plus haut, livre I, p. oS, la naissance et la longue per-
( 131 )
Quelles furent les conséquences de la transformation du prin-
cipe féodal? La principale fut la. consécration de laliénabililé des
fiefs. C'est elle qui a eu les résultats sociaux les plus considé-
rables. En effet ce fut le signal de la décadence des anciennes
maisons seigneuriales, et cela à divers titres. La propriété foncière
avait été jusque-là la source exclusive de la supériorité sociale.
Le chef héréditaire d'un domaine était de plein droit le chef de
la contrée. Cette domination n'était pas seulement juridique, elle
était réelle et morale. Grâce aux droits seigneuriaux, à la tradi-
tion, à Tesprit public, cette autorité était incontestée. Mais l'essor
de la fortune industrielle devait ébranler cette position privilégiée.
11 créait à côté des seigneuries foncières, la seigneurie communale et
en son sein des familles opulentes constituant une force nouvelle :
la ploutocratie. L'avènement de cette puissance devait modifier
toute la constitution de la société. D'abord elle devait diminuer
la position financière de la noblesse : celle-ci avait pour revenus les
cens fonciers des tenanciers; or comme nous le verrons, ces con-
cessions étaient héréditaires et leur taux était fixe. La multiplica-
tion de la puissance productive, Taugmentalion et la dépréciation
du numéraire diminuaient de plus en plus la valeur de ces rentes
anciennes soit en nature, soit en espèces. Dans cette situation la
noblesse n'avait qu'un petit nombre de partis à prendre. Elle
pouvait, comme elle le fit souvent, vivre pauvre à la campagne, ou
bien chercher à lutter avec les familles industrielles. Celles qui
prirent ce dernier parti désertèrent la campagne et vinrent habi-
ter la ville, soit pour y vivre noblement, soit pour se livrer à l'in-
dustrie *. Chacune de ces deux alternatives devait faire bientôt
circuler les fiefs dans les familles roturières. Pour vivre noble-
ment, il fallait avoir des revenus élevés, surtout pour rivaliser de
train avec le patriciat urbain; cette nécessité occasionnait les
ahénations foncières 2. Or tout bien aliéné tombait en roture. Le
sislance des bénéfices ou fiefs ruraux ou non militaires. En fait, au point de
vue économique, ils revenaient à la censive ; en droit, ils subissaient la loi féo-
dale. Celle coexistence si bien expliquée par Waitz (voir plus haut) explique
bien des phénomènes du droit féodal.
* J. te Winkel, Maerlants iverken, p. 251.
^ Waulers, Histoire de Jean I^'-, pp. 267 el 561.
( 132)
patriciat comprenait instinctivement qu'une puissance écono-
mique et sociale sérieuse ne s'établit que par la possession du sol.
Aussi était-il très-avide de terres, très-empressé aies acquérir *.
Mais cette transmission se faisait plus souvent par voie indirecte.
Les nobles à court d'argent engageaient leurs domaines pour une
somme déterminée à des banquiers juifs ou autres, avec obliga-
tion de remboursement à date fixe et parfois clause pénale de
commise au premier protêt. Or un bien engagé était presque
toujours un bien exécuté. Les banquiers alors, en vertu de leur
contrat, relevaient le fief engagé et celui-ci passait bientôt de leurs
mains à celles de quelque bourgeois opulent ^.
Les alliances avaient fait aussi passer certains fiefs en mains
patriciennes ^. Les familles nobles de la ville, surtout celles qui
se livraient à l'industrie, s'étaient fondues avec la haute bour-
geoisie; les alliances fréquentes avaient uni ces familles, dont la
fusion constitua ce qui porte le vrai nom de patriciat urbain, le
corps des lignages.
Cet ensemble de circonstances devait ébranler l'importance du
droit féodal. Le bien roturier et le fief figuraient côte à côte dans
une même patrimoine.
Ce premier résultat devait entraîner des modifications dans le
régime juridique des biens féodaux.
L'inaliénabilité avait disparu, l'indivisibilité devait être bientôt
compromise. L'indivisibilité avait un bouble but : garantir au
suzerain la prestation des services féodaux, et maintenir la gran-
deur de la famille en assurant son unité. Ce principe avait donné
naissance à la théorie du miroir de fief. Au décès d'un feudalaire,
les fils se partageaient sa succession, mais l'un d'entre eux, ordi-
nairement l'aîné, représentait le fief entier vis-à-vis du suzerain;
la portion échue à l'aîné se transformait en fief dominant vis-à-
vis de celles de ses puînés. Cette théorie avait pour conséquence
^ Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, t. I, p. 16. « Oppidani illas
(heridilales) eliam valde préciose emere consueverant. »
^ Voir plus bas, Crédit foncier.
3 Accord de 1396 relatif aux propriétés des bourgeois de Bruges. Gilliodts-
van Severen, Inv. Arch. de Bruges, 1" sect., 1" série, t. III, p. 413.
( 135)
un privilège dans le chef de l'aîné, privilège non plus seule-
ment seigneurial, mais réel et foncier. Celait un préciput. La
valeur de ce préciput, plutôt récognitif de supériorité hiérarchi-
que et sociale, que collatif de droits réels sérieux, fut toujours
assez minime, et finit par devenir insignifiante. Ce qu'il y avait
d'essentiel dans la législation successorale c'était la reconnaissance
officielle de l'aîné comme chef de la famille. En cette qualité il
avait donc droit aux titres et droits seigneuriaux, et au manoir
féodal signe matériel du titre politique. Le droit féodal ne consa-
crait donc pas l'indivisibilité patrimoniale du fief; mais son indi-
visibilité seigneuriale. A l'exemple de l'ordonnance de 1209 en
France, la théorie du miroir de fief disparut dans nos provinces;
et les puînés relevèrent directement du suzerain. C'était une pre-
mière et triste brèche au régime féodal. Le principe de l'ordon-
nance de 1209 en supprimant le lien hiérarchique entre les frères,
enlevait l'unité de la famille féodale et la disloquait au profit du
pouvoir central. Ces divisions furent la cause de la multiplication
des seigneuries; les fiefs sont souvent très petits; le partage entre
les descendants si nombreux des familles belges en est la cause
évidente.
Si l'autorité féodale de l'aîné succombait, son privilège hono-
rifique subsista. Dans tout le régime féodal des successions, l'aîné
conserve, avec les droits seigneuriaux, la maison paternelle; il est
reconnu le chef de la famille. La part avantageuse qu'il reçoit est
bien minime dans le dernier état du droit; ici c'est le vol du
chapon, là c'est le château avec son enceinte. Mais la famille con-
serve en lui son chef avoué et reconnu.
A la fin de l'ancien régime, ou plutôt pendant tout l'ancien
régime proprement dit, la vraie nature du fief a disparu *. C'est
une propriété soumise , eu égard à son importance et a celle de
ses posseseurs, à des règles spéciales. Mais ces règles sont devenues
de plus en plus larges ; la libre disposition des fiefs est proclamée
presque partout 2; la part avantageuse est réduite à une propor-
' G. de Ghewiet, t. I, p 20a.
^ Coutumes de Brabant, de Luxembourg, etc., ceJle de Flandre conserve des
reslriclions. Brilz, Galesloot, loc. cit. — Cf. Messager des se. histor. de Bel-
gique, pp. 24, 44 et 55. 1852.
( 134 )
tion infime. Le fief n'est plus qu'un domaine dont la législation
garde encore quelques traces plus apparentes que réelles de son
ancien caractère conservateur et restrictif.
L'alleu noble avait suivi les vicissitudes de l'histoire des fiefs,
comme il en partageait la législation. D'ailleurs il était rare; et
les vrais liberi, fiers de leur noblesse exemple de toute servitude,
se paraient avec orgueil de ce titre envié et honoré *. L'alleu rotu-
rier, au contraire, suivait le régime bourgeois. Cette espèce d'alleu
a en Belgique une grande imj)ortance dans l'histoire de la pro-
priété foncière; car presque toutes nos coutumes étaient allo-
diales, appliquant le principe : Nul seigneur sans titre. Le
Hainaut seul était pays de droit féodal ^, aussi constatons-nous une
infinité d'alleux dans les transactions que nous révèlent les
chartes.
On aurait tort de confondre la propriété féodale avec la grande
propriété. Ces deux termes ne sont nullement corrélatifs. Le régime
que nous avons esquissé prouve assez que l'étendue des fiefs
pouvait être réduite indéfiniment du moment que la motte féodale
était respectée. La dimension de la propriété féodale n'est donc
pas garantie. La preuve de fait en existe d'ailleurs dans les livres
de fiefs qui nous sont conservés. Les fiefs dont il est fait hom-
mage descendent parfois à la limite de la toute petite propriété ^.
La terre féodale suit le mouvement général de la propriété; son
étendue diffère de province à province, de seigneurie à seigneurie.
Mais qu'est-ce donc dans le dernier état du droit qui distingue
le fief de toute autre location perpétuelle? Le fief est un domaine
utile, dont la jouissance est grevée de certaines charges, c'est même
à la fin de l'ancien régime une sorte de propriété; mais ce n'est
* Waulers, Libertés communales, p. 206; Environs de Bruxelles, t.î,p. 7.
^ Britz, loc. c , p. î)91. — Sur les alleux, Rnepsaet, Analyse, liv. III, eh. XV.
3 Voir infrà el le livre des feudataires de Jean IH, éd. Galeslool; le livre
des fiefs du pays de Waes, éd. chev. de Schoutèle de Tervarent; le livre des
fiefs de Jean d'Arkel (Looz), éd. chev. C. de Borman; les fiefs du comté de
A^amur, éd.Bormans et Borgnet; le Leenboek d'Anvers Siux Archives commu-
nales de celle ville. Il y avait là un grand nombre de feoda ruralia ou béné-
fices non militaires, dont nous avons parlé plus haut.
( 135 )
pas une propriété libre, et le titre de sa servitude, pour employer
le mot d'un jurisconsulte belge *, c'est la foi et hommage. Là
reste toujours la différence essentielle de son type juridique.
SECTION II. — Les amodiations rurales ^.
Les amodiations sont les modes divers de concession par
lesquels un propriétaire permet à un exploitant de détenir une
partie du sol. L'histoire des amodiations rurales, nous l'avons
déjà dit, est intimement liée à celle des progrès économiques. Au
commencement du moyen-âge, l'amodiation proprement dite
était inconnue. II n'y avait pas de contrats, mais des concessions
libres dont l'usage seul garantissait la possession; c'étaient les
tenures. Le manse occupé par un serf pouvait lui être retiré. Le
strict droit le permettait. Mais en fait, l'usage constant avait garanti
à chacun la perpétuité de sa tenure ^. Dans ces temps, l'intérêt
commun des propriétaires et des tenanciers était la stabilité de
l'exploitation. Un seul contrat était connu : c'était la précarie*.
La précarie était un acte par lequel une personne offrait ses biens
à une autre, à charge de les reprendre d'elle à titre précaire.
C'était une espèce de contrat de rente viagère. Le stipulant en effet
abandonnait son bien, quitte à en jouir tranquillement sa vie
* Anselmo, Tribonianus helg. v» feodum.
' Sur l'ensemble de la théorie économique des contrats, au point de vue
historique, voir Dareste, Histoire des classes agricoles, p. 248. — fl. Doniol,
Hisl. des classes rurales, pp. 167 à 207 et 249.— L. Delisle, l/ist. de la classe
agricole en Normandie, ch. IL — Turgot, Réflexions sur la formation et la
distribution de la richesse, § 19, Œuvres, 1. 1, pp. 16 et suiv. — 0»^ de Gas-
parin. Le métayage, ch. XIII, p. 81. — L. Garsonnet, Ifist des locations per-
pétuelles, passim. — Roscher, Nationalokonomick des Ackerhaues , ch. V,
p. 185, etc., etc.
^ Guérard, Prolégomènes au poJyplique d'Irminon, t. I, p. 248.
*• Guérard, ibid., 1. 1, pp. 567 et suiv.— La Ferrière, IlisL du droit français,
t. IV, p. 4.Ô0. Voir le texte de deux prestaries belges, l'une dans Warnkônig,
ffist. de Flandre, trad. G., t. II, p. 524, émanée^ d'Eginard; l'autre dans le
Cartulaire de la commune de Fosses, éd. Borgnet, p. 2.
( 136 )
durant *. La précarie, contemporaine des bénéfices, avait le même
principe qu'eux. Les petits propriétaires incapables de se main-
tenir libres et tranquilles au milieu des troubles de l'époque, pré-
féraient renoncer à leur indépendance pour obtenir la protection
d'un plus fort. C'était là une mesure intermédiaire entre le béné-
fice et le contrat de servage. Cette recommandation semble s'être
surtout faite à l'église. Souvent celle-ci ajoutait de son propre
bien; elle avait tout intérêt à favoriser un contrat qui augmentait
gratuitement ses possessions. Le précariste était soumis à des
obligations ordinairement minimes; mais la sanction de ces ser-
vices est très-sévère : la commise immédiate.
La précarie ne tarda pas à pénétrer dans l'ordre laïc. Les pro-
priétaires se trouvant trop riclies en terres, et ne pouvant les
exploiter, prirent le parti de les concéder contre des redevances
déterminées. Cette concession spontanée ne pouvait s'appeler
précarie : on l'appela censive ou terre censile, de la redevance,
census, qui la grevait. Ces charges étaient minimes, comme le rap-
port même du sol, mais la sanction sévère de la précaric s'y
retrouvait. Une diiïércnce cependant les distinguait, c'est qu'en
principe celle-ci était viagère. Mais elle ne tarda pas sans doute
comme toutes les tenurcs à devenir perpétuelle. La précaric et la
terre censile se confondirent donc et donnèrent naissance à la cen-
sive du moyen-âge ^.
La censive est la concession faite par un seigneur, du domaine
utile d'une terre, à charge d'une redevance ^. Le bail à cens avait
* Cette spéculation se retrouve souvent dans l'histoire; mais plus tard on
reprit les biens à cens ou à ferme. Exemple : concession de terre au chapitre
de la collégiale de S'-Paul-Liége à condition de fermage (lantsage) au dona-
teur et à ses hoirs (1575 et 1595.) Cartul. de la collégiale, pp. 325 el 555. —
Donation Ghislelles (12G9) de quelqu'un « een miel vri lant, eghin lant ende
quilelant te senen vrien eghendome... ende (les donateurs) zyn worden erve-
like chensers van desen vorseiden lande; » La Flandre, p. 569, 1878.
* Garsonnet, op. cit , pp. 251 et suiv.
3 Surraccensement voir les sources générales. — Pothier, Trailé des cens,
et les autres jurisconsultes anciens. — Giiliodls-van Severen, Inventaire des
chartes de la ville de Bruges. Introd. p. 5o8. — Brants, La censive féodale,
Revue catuoliqde de Lodvain, t. I, p. 41, 1879. — Tractatus de reditihus
( 157 )
le même caractère. Ces deux contrats sont-ils identiques? Censivc
el bail à cens sont essentiellement la concession perpétuelle du
domaine utile d'un bien ; l'accensemcnt est base sur la distinction
féodale du domaine direct et du domaine utile. La structure de la
société féodale excluait l'idée de l'aliénalion complète de la pro-
priété. Directe et justice étant intimement unies, on avait natu-
rellement réservé la directe dans tout contrat foncier. Cette
directe devait être reconnue par un signe extérieur. Ce signe
était le census, la redevance qu'elle qu'en soit la nature. Le cens
était essentiellement récognitif de la directe seigneuriale ou doma-
niale.
Quelle était dans ce contrat la situation respective des deux
parties?
Le censitaire ou preneur à cens était maître de la terre con-
cédée. Il en avait la propriété complète, libre et héréditaire. Il
pouvait donc disposer du fonds, l'exploiter à sa guise, le trans-
former ; il avait en un mot la totalité du domaine utile sans que
le droiturier pût intervenir dans son exercice.
Les textes sont très-expressifs dans la concession de ces terres
et accentuent le caractère indépendant du titre censal.
Cependant ce n'était pas là une pleine propriété, et la directe
devait être reconnue. Elle l'était parle service du cens, et par cer-
tains droits accessoires de relief et mutation *.
annuis, anonyme, manuscrit de 1623, Biblioth. nationale, MS. n» 15562.
A côlé de la censive se maintient, presque confondu avec elle le fief rural,
dont nous avons signalé l'existence et le caractère.
* Acte transformant xmepossessio en census perpetuus (1225), Cart. des
Dunes, p. 519.
Caraclère : Jean 11 (1295) confirme la cession de « bonaquœ rniles in hœre-
ditalem juslam sub annuo censu tenens erat, « Analectes pour servir, etc.,
t. V, p. 3G7.— Haaredilas sub censu (1180), ibid., ix, p. 45. — Acte de 1251
» Terram a ?zo6/s jure hœredilario tenebunt et nobis exinde persolvunt nomine
census, Cari. Parc, les Daines, fol. 53.— Acte de Rasse de Gavre (1291) « con-
ferimus hœvas in veram et puram haeredilatem sub annuo censu perpetuo
tenendas et possidendas, niliil juris retenenles prseter annuum cênsum et
dominium altae juslitiae si resplendeatde eisdem. «tiramaye, Anliq. bredanœ.
dipL, p. 44. — Acte de 1251 « Terra censualis quam hœriditatem vocant. »
Waulers, Environs de Bruxelles, t. 1, p. xlvi, etc.
( 158)
La redevance censière ne constituait pas dans l'idée du concé-
dant un prix de location; d'ordinaire elle était trop minime pour
cela *. Cependant, il arrivait que le but en fut différent et qu'à la
redevance rccognitive vint s'ajouter une sous-rente ayant un vrai
caractère de fermage.
Nous nous sommes demandé tout à Theure si censive et bail à
cens étaient termes identiques. L'essence des deux contrats est la
même, mais leur nature diffère. La censive est d'ordre seigneurial
et féodal; le bail à cens d'ordre domanial et privé. L'importance
de cette distinction gît dans le caractère de la redevance. La cen-
sive, appelée fief ccnsuel ou fiof roturier, participe à toute la
législation féodale. Retenu noblement par le seigneur, le titre cen-
suel suit le titre féodal; il est comme lui indivisible et impres-
criptible '^. Les litres des cens seigneuriaux passent a l'aîné comme
ceux des fiefs, et sont impartagcables. Cette théorie à naturelle-
ment sa réaction sur la tenure elle-même. Le litre ne peut être
partagé; il en résulte que l'unité du cens subsiste malgré le par-
tage des terres. Souvent même les terres ne se partageaient pas;
et c'est à cause de cela que se formèrent en France les nombreuses
communautés de famille qui y jouèrent un si grand rôle au moyen-
âge ^. Ces communautés sont inconnues dans nos provinces. Et en
effet le partage des biens censaux était admis par le droit belge
sans autorisation seigneuriale.
* Acte de 1220 « conlnlit sub annuo censu terram hseriditarie possidendam,
quia vcrro lerra majoris est precii quam census prenoniinalus, lam ipse quam
poster! nobis ad homagium lenenlur adstricli, » Cart. de Bergues-S^-Winoc,
1. 1, p. 207. Ce texte signale fort bien la différeûce de la censive avec le fer-
mage et le bail à rente.
* Ce caractère reconnu par tous les jurisconsultes (voir les sources géné-
rales), a été rappelé encore à la fin de l'ancien régime par ordonnance du
5 octobre 17oG, publiée le 17 mars 1780, Liste chronolog. des ordonn., etc.,
des Pays-Bas autrichiens, II', p. 82, II-, p. 47. — Acte de il 71, une terre de
l'abbaye des Dunes payera annuellement jure censuali un cens au cellerier
de Bergues, « et sic ul raque ecclesia Indissolubili caritatis vinculo connexa
gaudebit. » Cart. de Bergues-S^-Winoc, p. loi.
' Daresle et Doniol, op. cit. — Troplong, Préface au contrat de société.—
E. de Laveleye, Les formes primitives de la propriété.
( 139 )
Le cens seigneurial, par sa nature même était exclusif. Une
même terre ne pouvait relever à litre censuel de deux seigneurs
différents; le censitaire lui même ne pouvait concéder un arrière-
cens car, tenant le bien h titre roturier il était incapable d'un
droit seigneurial.
L'accensement domanial au contraire échappait à la loi féodale.
A: quoi attribuer la différence de ces deux contrats ? Pourquoi
ici la directe est-elle seigneuriale, là simplement privée? Une
observation historique nous expliquera ce phénomène. La censive
prédomine dans les pays de droit féodal; le bail à cens dans les
pays de franc-aleu '. En Belgique notamment nous trouvons la
censive très-répandue en Hainaut, pays féodal, sous le nom de
mainferme ^. C'est donc à la maxime fondamentale du droit
régional qu'il faut se rapporter pour expliquer la prédominance
d'un des deux contrats. Ici nulle terre et partant nul censitaire
sans seigneur. Là nul seigneur sans titre, prédominance du droit
privé, allodial et roturier. Pour être seigneurial il devait être
stipulé et prouvé tel ^.
Le cens imposé à un individu comme reconnaissance d'une
directe spéciale sur tel fonds, ou imposé à tout un village en aveu
de seigneurie pour des biens communaux, ne différait pas de
caractère. Faite à une personne ou à une iiniversilas, la conces-
sion était la même; la redevance fixe que devait chaque habitant
d'un village et celle que doit un particulier à chef de cens sont
identiques. Seulement la redevance concédée par charte à un vil-
lage est toujours seigneuriale. La similitude de ces concessions
prouve leur commune origine, et l'empire des circonstances ana-
logues qui les ont fait naître *.
* E. Garsonnet, op cit., p. 406.
^ E. de Facqz, Ancien droit belgiqup, l. II , p. 74. — Britz, op. cit., p. 591.
' Polhier, Traité des cens, chap. prél , sect. 1, art. 1, § 5 le dit expressé-
ment — Wynanls coûfirme celle opinion. W. sur LegranJ, pp. 127 el 197. —
Cf. Brilz, p. 192d.
* La Perrière, Hisloire du droit français, t. IV, p. 439.— Exemple : con"
cession des religieux de Corbie aux Communitales villarum de MoU (1582),
Anal, pour servir, elc, t, V, p. 57. — Voir la curieuse conces.sion de polders
( 140 )
Les seigneurs qui voulaient faire exploiter leurs terres, les don-
naient à cens; mais il ne leur convenait pas toujours d'émanciper
du coup leur homme et d'en faire un libre tenancier. Ils devaient
aussi songer à se réserver le revenu de leur terre. Aussi leur con-
cession prenait-elle souvent la forme d'une location, c'est-à-dire
qu'au cens récognitif de la directe se joignait un surcens repré-
sentant le prix du revenu de la terre '. Ce surcens parfois distinct
du chef-cens était souvent confondu avec lui et en suivait le sort.
C'était notamment le cas de la tenure en champart. Le surcens
comportait donc ou une redevance en espèces, ce qui était rare, ou
souvent des revenus en nature, ou enfin une part fixe des revenus
du sol.
Qu'est-ce qui déterminait à cet égard le choix du concédant?
Les redevances en espèces étaient les plus rares, à cause du
défaut de numéraire. Le métal circulait peu, et il était peu
nécessaire, car les transactions étaient rares, et les échanges directs
encore fréquents. Les redevances en nature étaient donc imposées
par les circonstances, d'autant plus qu'elles étaient destinées à la
consommation directe du seigneur, de sa famille et de ses gens.
Ce genre de redevance pouvait s'imposer à tous les fonds; car tout
censitaire pouvait se procurer aisément les oies, chapons et gelines
dont il était grevé, et même les muids de blé, prix fréquent des
concessions foncières. Mais quand une terre était déjà livrée à la
culture, le propriétaire voulait s'en assurer un revenu plus fixe et
plus sûr. 11 voulait bénéficier du produit de ce sol dont il connais-
faite parla dame d'Hoboken aux habitants de celte commune (1260). Kuyl,
Hohoken, p. 250. — Toutes les concessions de chartes ou fixation de rede-
vances sont des actes du même genre faits par mesure générale. Charte d'Oisy
(1216). Taillar, Becueil d'actes en langue romane, p. 53.
* Le cpns une fois concédé ne pouvait plus être majoré (E. Boutaric,
Louis IX et Alphonse de Poitiers, p. 281. Cf. p. 229). Le surcens devait donc
être sti[)ulé de prime abord. Mais les censitaires pouvaient céder leur censé à
ferme ou à rente (pas en arrière-cense) ; et imposer de ce chef un surcens. Ces
Iransaclionse.xpliqueiit l'origine des doubles cens et leur caractère différent. —
Cf. Giliiodts-van Severen, op.cil , p. 561.— Acte de 1547 imposant «une sous-
rente deseure la souvraine renie et sans le sou\'riène rente de rien ameinrir. »
Cartulaire de l'abbaye de Groeninghe à Courtrai, éd. Van de Putle, p. 48.
( 141 )
sait déjà la valeur et la fertilité. S'il donnait voloriders à cens les
novales et les terres vagues, il se résignait plus difficilement à
abdiquer ses droits sur une récolle assurée et peut-cire luxuriante.
Or quel meilleur moyen avait-il que de se réserver toujours une
part fixe de celte récolte annuelle? Il ne concevait pas encore
d'autre moyen de placer sa terre à intérêt (ccnsus seu rcdditus),
que d'en abdiquer le domaine utile; il inventa donc le cliampart
qui lui donnait le plus de garanties *. Dans la législation de ce
contrat on aperçoit bien les préoccupations du propriétaire. Il a
soigné SCS intérêts. Le cbampart est infiniment plus sévère et plus
restrictif que la censive; en effet, et ce point déjà est important,
la lenure en champart obligeait à cultiver. Le possesseur ne pou-
vait, sans le consentement du seigneur, modifier la destination du
sol, ni, par exemple, transformer une terre à blé en bois ou en
pâturage. Si le tenancier négligeait la culture, la coutume de
Hainaut permettait même au seigneur de faire cultiver lui-même
la terre concédée de manière à prendre sa part des fruits. Cette
part variait d'ailleurs beaucoup. Elle était tantôt de moitié, tantôt
de la troisième (terres tiercbales), de la quarte, delà septième
gerbe ^. Sans oser ériger notre opinion en certitude, nous serions
assez porté à croire que le cbampart fut le mode de concession
presque unique des terres exploitées. L'accensement proprement
dit n'eût été alors que le résultat d'une recommandation, un acte
d'émancipation individuelle, ou la concession d'un fonds encore
inculte. Le cbampart, en effet, semble comporter la contribution
du seigneur à l'exploitation. Or cette sorte d'association élail indis-
pensable en un temps ou les capitaux étaient encore trop peu
répandus pour permettre à un tenancier une exploitation auto-
nome et lucrative ^.
* Sur le champart, voir les Anciens, et Britz, p. 625. — Raepsaet, Analyse,
iiv. IV, eh. IV. — E. de Facqz, l. II, p. 155.
^ Livre des feudataires du pays de Waes, passim, éd. chev. de Schoutèle de
Tervarent. — Léop. Deviller.s, Carlulaire des cens el rentes dus au comte de
Hainaut, t. I, p. 166; t. II, p. 16o. — Schoonbroodt, Inv. des chartes de
S'-Martin de Liège, n» 483.
' Raepsaet, ibid., n° 249. Acle de l'abbaye de Marchiennes (1089), « coloni
ad medielalem per omues saliones faciant et excolant. »
( H2 )
Les acccnscmenls, quelle qu'en soit la forme ou la redevance,
consliluaient de véritables concessions. Elles étaient à certains
égards unilatérales : le concessionnaire n'était pas obligé de res-
ter sur le fonds; il pouvait toujours se débarrasser de toutes ses
obligations en abandonnant le fonds, en déguerpissant.
De bonne heure le contrat vint modifier cette situation. C'est
dans le contrat d'hoslise qu'il apparaît d'abord. Le contrat d'hos-
Ure a son origine dans les grands contrats de défrichement du
XI' siècle. Ceux-ci, nous l'avons vu, obligeaient les hospites à se
fixer sur une terre, à la défricher, sauf à payer certaines rede-
vances et à jouir de certains avantages déterminés *. Or, ce con-
trat conclu d'abord avec des groupes d hommes, ne tarda pas à
s'appliquer aussi à des tenanciers particuliers. H devint alors le
vrai contrat d'hoslise ou d'établissement. Ce contrat obligeait le
concessionnaire à se fixer sur la terre, à la cultiver et à y con-
struire une habitation. Ce système était un véritable progrès, car
il garantissait la persévérance du travail et la stabilité de l'ex-
ploitation. En même temps, il accordait déjà par les obligations
qu'il comportait, une certaine indépendance au preneur. Celui-ci
ne pouvait abandonner l'exploitation ^, mais il y avait déjà sa
propriété et une certaine direction. Ce contrat d'établissement
survécut à toutes les modifications ultérieures des locations. Au
XV^ siècle il était très-fréquent, et les agronomes du XVIII* nous
parlent de l'empressement du paysan à obtenir ces sortes de
baux. L'habitation elle-même constituait d'ailleurs pour le pro-
priétaire une garantie sérieuse de ses droits ^. Le contrat d'hos-
' Voir plus haut. Ch. Duvivier, Les hospites, loc cit.
* Ils étaient obligés de rester cultiver le sol; aussi, bien que libres, les ven-
dait-on avec lui. L. Delisle, Les classes agricoles en Normandie , ch. I. —
Cf. Carlulaire de Bergues-S'-Winoc (1208 à 1218), p. 199. - Ch. Duvivier
Le Haiiiaut ancien (l 180), p. 652. « Hospites cum terra. »
= Warnkonig, Flandr. St. et R. Gesc/i., B^ III, ablh. 2, p. 42 ; a» 1 168-1207
« abbaii S' Pelri (Gand) licebit necquiquam lerrae conferre hominibus ut eam
excoiant aut ibidem mansionem faciant.— Piot, Carlulaire de S^-Trond, t. 1,
p. 253; a° 1250 « Wansionarii (de Henri évéque de Liège) qui incullura seu
arabili lerra ipsius edificaruut, vel ad edificandum aliquam parlem dicle cul-
ture receperunl. » — J. de Smel, Carlulaire de Vabbarje de Cambron, Mo.xum-
(143)
lise hii-même d'ailleurs revêtait les diverses formes de redevances
que nous avons signalées.
Le contrat était né. On était sous le régime des obligations bila-
térales.
Leur avantage était trop évident pour ne pas leur donner aus-
sitôt la supériorité sur les concessions anciennes.
L'accensement devient de plus en plus rare, et fait place au
bail où à l'arrentement.
L'arrenlcment est une aliénation véritable de propriété. Le
progrès des villes avait acclimaté l'idée dune transmission com-
plète de la propriété. Le droit de superficie, sorte d'acccnsement
bourgeois, s'était bientôt transformé en un véritable transport
de domaine '. Mais la dilTusion de la propriété rencontrait dans
les campagnes un obstacle sérieux dans le manque de capitaux.
Le paysan ne pouvait prélever sur son bien le prix d'acquisition
de la terre. Cela n'était possible qu'aux bourgeois qui acbctaicnt
à tout prix les ricbcs terres de la banlieue circitm-urbaine. 11
fallait donc recourir à un autre expédient; ce fut d'échelonner
le payement du prix de vente. Le prix fut stipulé sous forme de
rente perpétuelle ou viagère. Les rentes étaient privées ou
seigneuriales d'après leur titre constitutif. Par leur essence elles
étaient un droit réel, que le concédant se réservait sur le fond, et
consistant en une prestation périodique. Le bail à rente qui
serait inutile aujourd hui que les capitaux se sont répandus, et
que la propriété est divisée, fut éminemment utile dans les
siècles passés, car elle joignait aux avantages de la petite pro-
priété, ceux du crédit foncier. Le grand obstacle, en effet, qui
poDR SERVIR A l'histoire DE Namur, Ldxemrourg. ctc, t. II, p. 168; a" 1293
Cession d'un journal de terre à bail et « si doit Jehans faire maison sur la terre
suffisant pour contrepan devant deux ans à venir. » — E. Pouilet, Sire Louis
Pinnock, eh. I, p. 3 pour le XV^ siècle. — Le marquis de Chasleler, Lettre
relative aux grandes fermes, Mém. Acad. de Bruxelles, l. VI, p. 256, 1875
pour leXVIlI'^ siècle.
* L. Van der Kindere, Le siècle des Artevelde, p. 219. — Britz, pp. 1022 et
suiv. — Schoonbroodi, Inv. des chartes de S'-Màrlin de Liège, w 225. —
Polhier, Le bail à rente. — Gilliodts-van Severen, op. et loc. cit.
( 144 )
empêche très-souvent l'acquisition du sol par le paysan, c'est que
ses ressources ne lui permettent pas de dépenser à la fois le
capital d'achat et le capital d'exploitation. Le bail à rente préve-
nait cet inconvénient en échelonnant les payements qui devenaient
moins lourds par leur division. Ce contrat, dans les circonstances
économiques actuelles serait contraire aux intérêts du proprié-
taire, et ne peut plus servir qu'aux grandes spéculations foncières.
Mais alors que le bail à ferme était encore peu connu, et que les
placements de capitaux étaient encore difficiles, il constituait une
ressource précieuse pour le propriétaire et l'acquéreur.
Le bail à rente, remarquons-le encore, était alors la seule forme
licite de crédit agricole à des propriétaires. Les prêts ne pou-
vaient se faire que de propriétaire à tenancier; pour en faire à
un tiers, il fallait recourir au contrat de rente ^
Ces utilités du contrat de bail à rente en avaient multiplié
l'application; quand les circonstances qui l'avaient fait naître
eurent diminué ; que les capitaux furent devenus plus nombreux,
le bail à ferme plus usité, les placements financiers plus faciles,
on se vit dans la nécessité de limiter ses effets. Les rentes avaient
été pour la plupart créées à perpétuité. Or les rentes foncières
étaient irrachetables , c'est-à-dire que le débit-rentier ne pou-
vait se débarrasser du service de la rente en payant le capital.
Ceci résultait de la nature même de l'arrentement. Il constituait
au profit du crédit-rentier un droit réel sur le fonds aliéné. Ce
droit jiassail avec le fonds de main en main. Ce droit devait avoir
pour conséquence normale de diminuer la valeur foncière de
l'héritage, car c'était là une dette qui en grevait le revenu.
Or quand les transactions s'étaient multipliées, chaque vendeur
avait pris pour habitude de se réserver une rente sur le fonds.
Les terres et toutes les propriétés se trouvaient ainsi grevées de
rentes non rachetables, qui dépassaient parfois leur revenu.
L'arrentement avait fait son temps et son abus devenait un mal.
Les terres étaient à ruine et abandonnées de leurs jjropriétaires
qui ne pouvaient en payer le service. II fallut déclarer les renies
* Voir plus loin le Crédit foncier.
( 145 )
rachetables. Ce que fit Charles V par rordonnance de 1S28 qui
fixa le taux de rachat au denier 30 *.
L'époque moderne, avons-nous déjà dit, se distingue par la
place éminente qu'y occupe le contrat. C'est, en effet, le contrat
rural qui commence à prédominer dans le régime des amodia-
tions, à partir du XIll^ siècle en Belgique.
Le régime du contrat, tel qu'il se présente à nous dans cette
phase de notre histoire économique, a pour base l'équilibre d'obli-
gations bilatérales ^, Le paysan est arrivé au degré d'initiative et
de fortune suffisant pour être entrepreneur. Mais il y a loin
encore des premiers contrats au régime moderne des amodia-
tions rurales. Le premier pas dans la voie de la liberté d'exploi-
tation fut le régime du pacte. Le tenancier n'est plus seulement
un mansionnaire travaillant sous la surveillance du villicus, mais
un entrepreneur rural ayant dans une certaine mesure la direc-
tion de ses travaux , et la responsabilité de ses obligations. Le
contrat ainsi fait, sur la base de la réciprocité, était généralement
très long. L'usage consacrait l'hérédité des tenures ; aussi beau-
coup de contrats ruraux furent-ils perpétuels et héréditaires ^;
mais à mesure que le mouvement économique et agricole se
développait, sans enfreindre l'usage, on commença à se réserver
le droit de résiliation. Le contrat rural devenait, de plus en plus,
un contrat personnel, une entreprise industrielle. Sa durée fut
donc limitée en ce sens que l'hérédité d'usage était exclue. En
* Il y avait exception pour les rentes féodales et celles constituées en laveur
du service divin et des pauvres. Van Lokeren, Cartulaire deS'-Bavon, p. 166.
2 VVarnkônig, Flaiid. St. u. R. Gesch., h'^ IH, abth. 2, p. 23, a" 1266 « acee-
perunt terras quas clebent excolere, et debent habere... Tenentur dicti, etc.,
obligations fixes. Les tenures commencent à se concéder ad pactum; nomine
firmae, vel pacti, vet trecensus.— Piot, Carf. f/eS'-rronc/, 1. 1, p. 506; a° 1202.
« Concedimus sub bac lege et conditione. » — Cart. de Cambron, t. II, p. iOI ,
a° 1180. — On voit qu'il y en a des exemples antérieurs au XIII^ siècle. Cela
ne nuit en rien à la succession logique des contrats. Aucune de ces évolutions
ne s'est faite brusquement et les formes diverses ont toujours longtemps
coexisté. Le dernier acte cité est probablement une emphytéose. Cf. infrà.
s Bail de Jean de Cuyck (1564), « ad firmam seu accensam perpeluam »
Piot, Cart. de S'-Trond, t. î, p. 578.
Tome XXXIL 10
( 146 )
fait sans doute, les cultures restèrent perpétuelles; mais cette
hérédité n'était plus qu'une tolérance reconnue comme telle par
les deux parties *.
Ce progrès dans le régime des amodiations se manifesta d'abord
dans les propriétés ecclésiastiques qui furent toujours, nous
l'avons dit, à la tête du perfectionnement agricole. 3Iais il est
déjà très-avancé à la fin du Xlll^ siècle, même dans les domaines
seigneuriaux.
Les contrats agraires comprennent de multiples variétés, leurs
stipulations peuvent varier indéfiniment, cl elles suivent dans
leur histoire le progrès de la capacité et du capital des classes
rurales.
Nous ne nous permettrons pas de faire ici à propos d'histoire,
la comparaison intéressante d'ailleurs, du métayage et du bail à
ferme. Mais nous devons constater la place qu'occcupe dans
notre ancienne économie chacun de ces contrats et la raison du
rôle qu'ils y ont joué.
Au début du régime contractuel, le paysan n'avait pas encore
amassé assez d'épargnes pour entreprendre une culture produc-
tive et sérieuse avec ses seules ressources; il fallait l'association
du propriétaire; celui-ci devait fournir une partie notable du
capital, non-seulement du capital d'installation, mais même du
capital circulant. Propriétaire et tenancier coopèrent donc à
l'œuvre de la production.
Le sol et le capital sont encore dans les mêmes mains; le ca-
pital passera de plus en plus, aux mains de rcntreprcncur par
les bénéfices successifs de son entreprise et ses persévérantes
épargnes. Or, si propriétaire et tenancier contribuent à la forma-
tion du capital, ils doivent partager proportionnellement les béné-
fices de l'exploitation. De là naît le métayage. Ce contrat qui par-
tage les fruits en nature proportionnellement aux contributions,
< Au lieu de concéder « ad paclum antiuum hcredilario jure, '^ on concède
« ad paclum annuum ad 3, 6, etc. annos. « Cari, de S^-Trond, l. 1, p. 260.
u Terrae ad cerlum îempus ceosilori Iradiiœ. » Cart de Camhron, t. II, p 258,
«0 1531. Manse mulabilis, Kempeneer, Oude vryheid Monlenaken, t. II,
p. 401.
i
( H-7 )
est à la fois, dans cet état économique, le plus juste et le plus sur.
Le plus juste, cela est clair; le plus sûr, car en assurant au pro-
priétaire un droit immédiat sur les fruits, il lui assure la seule
garantie de payement qui! puisse trouver chez un tenancier
pauvre.
Ces raisons expliquent la longue existence du métayage, sa pré-
sence dans l'histoire agricole de tous les pays, et enfin l'applica-
tion de son principe dans toutes les formes de concessions
foncières, sous les noms divers de terrage, champart et métayage
ou colonat partiaire. II en fut en Belgique comme partout ailleurs.
Du XIP au XV^ siècle, les métayers sont très-nombreux dans tous
les documents. Les baux ad partem , à moiturie, te helfwinninghe,
te halven grane, se trouvent en masse dans les titres de cens et
rentes des abbayes et des seigneurs *.
D'ailleurs le métayage et le fermage ont longtemps coexisté. Il
serait difficile de préciser la date de l'origine de ce dernier con-
trat^. Sa réapparition est sans doute ancienne, mais il ne se répan-
^ Le métayage semble avoir été moins rare en Belgique qu'on ne l'avait
cru. E. de Laveleye, Économie rurale de la Belgique, p. 274. « Cullura here-
ditaria, ita quod nos medielalem seminis ejusdem terrse providere tenemur,
dictus vero B residuam, frucluum vero média pars in nostros usus, et média
cedit in u.sus illius (1200), Cart. de Vabhaye de la Cambre. — Wauters,
Belgique anc. et moderne (canton de Tirlemont), Wilkhringen, pp. 85 et 177.
— En 1220 l'abbaye de S'-Bavon possédait un nombre considérable de mé-
tayers. Van Lokereu, Cart de S'-Bavon, p. 93. — Bail à métairie de la dame
de Perwez : « Segeles vel bladus equalibus porlionibus inter nos et eos divi-
delur (1260), Messager sciences histor. de Belg., p. 107, 1872. — Item, bail à
colonage de la curtis de Longuesaulx dans Duvivier, Les hospites, annexe II.
— Dans la Campine le métayage fut irès*longlemps la forme des baux « Colo-
nus N, habebit culturam Ter Locht ad medietalem crescentium » (1587).
J. Heylen, Verhandelingen over de landbouiv in de Kempen, p. 12. — Ce
contrai est fondé sur le même principe que le champart, Léop. Delisle, Les
classes agricoles en Normandie , p. 50.
^ Ducange signale le plus ancien eu 1080. — Nous en trouvons un pour la
Belgique en 1095 « possessio cum servis et ancillis, farmario et camba... »
Analectes pour servir, etc , t IV, p. 596. Mais nous avouons être un peu incré-
dule à son égard, ce « cum farmario et camba » est étrange : si nous avions
pu voir le texte original peut-être aurions-nous lu « furnario. »
( U8 )
dit pas aussitôt; on voit même pendant longtemps exister une
sorte de contrat intermédiaire entre le métayage et le fermage;
c'est le contrat de cheptel. Dans ce contrat, l'entrepreneur agri-
cole exploite à ses frais ' ; il fournit le capital circulant, mais la
totalité ou une grande partie du capital d'exploitation ne lui
appartiennent pas; meubles, bestiaux, instruments lui sont cédés
avec le fonds. Il doit les reproduire intacts à la sortie du bail. Cette
avance porte le nom de sujnma sortis, car il y a dans ce contrat
en même temps qu'un avantage, une aléa pour le fermier 2.
En même temps, la redevance contractuelle conserve encore
parfois la forme proportionnelle du métayage. Ceci est une mesure
de garantie. Dans le contrat de cheptel, les garanties du bailleur
sont presque nulles; il se réservait donc son droit de prélèvement
sur la récolte du locataire ^.
Le métayage proprement dit ne disparut pas cependant; on ne
le trouve pas régi par les coutumes, mais sa persistance encore
de nos jours, prouve assez que son application n'a pas été inter-
rompue. Aujourd'hui encore on en trouve des traces, bien que de
plus en plus rares, dans la région des Flandres *.
Le métayage n'est pas seulement une forme primitive de con-
trat agraire, il exige encore une surveillance à peu près constante
du propriétaire sur l'exploitation. Cette surveillance utile au point
de vue des rapports de bienveillance et de patronage de seigneur
* Celle différence est bien marquée dans le texle suivant (1210) : « Inler
ipsos (l'abbaye de Waulsort et son tenancier), ita amicabililerfuit compositum
quod dictus C et ejus successores terras illas jiropriis sumptibus omnino
excolent et de fructibus earumdem terciam partem reddent ecclesie memo-
rale. » Anal, pour servir, etc., p. 54, 1879.
" « Omnibus bestiis aliisque mobilibus quse monaslerio perlinere et colonis
coDcedi solebant. » Thésaurus anecd., t. III, c. 1304. — Heylen, op. cit., p. 10.
— Broeckaert et F. de Potier, Gesch. d. gem. Oost-Vl., l. II, 2*^ d., Afsnée,
p. 5. Prêt d'une summa sortis à rendre en espèce ou en staldieren.
3 Voir plus loin les garanties du bailleur.
* E. de Laveleye, Écon. rur. de la Belg., p. 34. — L'agriculture belge.
Rapport au Congrès inlernational de Paris, 1878, p. lxxxvi. — On concède les
terres » ad parlem, vel ad firmam » d'après les circonstances (1290) Cart. de
Cambron, t. II, p. 8G2.
(m )
a tenancier, ne compense j)as cependant les avantages économi-
ques du bail à ferme. Celui-ci surtout devint même socialement
supérieur au colonat partiairc du jour où l'absentéisme commença
à sévir en Belgique. Le métayage en effet exigeait alors la néfaste
surveillance des intendants. L'économie sociale a depuis longtemps
condamné le triste système des middlemen. Aussi les métairies
avaient-elles au XVIIP siècle presque disparu du domaine agricole
de la Belgique *.
Le triomphe définitif appartient au bail à ferme. Dans un pays
où le paysan est capable et riche, ce genre de contrat combine
admirablement les avantages des deux parties. Le tenancier est
maître de son exploitation, la dirige à son gré, sans avoir à rendre
compte à personne de ses travaux et de sa gestion. C'est un entre-
preneur soumissionnant une opération à des conditions fixes en
vue de son profit et sous sa responsabilité personnelle. L'agricul-
ture, reconnue majeure, devient sous ce régime une industrie
spéciale et autonome. L'entrepreneur n'est plus soumis qu'à la
condition fixe d'une rente annuelle. Cette fixité est la plus sûre
garantie de son indépendance 2.
De son côté le propriétaire dans le bail temporaire peut faire
suivre à ses revenus une marche lentement progressive, suivant
l'augmentation de la valeur du sol, et celle de ses produits ^.
Dès le XIll^ siècle on voit de fréquents exemples de bail à
ferme *; mais la durée en est variable; généralement elle est
réglée d'après les travaux de la culture; aussi avait-elle pour
base trois, ou un de ses multiples : trois était le terme de rota-
lion ; neuf, celui des grandes fumures; douze, le terme de marne
dans certaines terres ^. On rencontre souvent les baux de trois,
six, neuf, douze, dix-huit ans. Mais les plus longs sont rares. On
* Comte de Gasparin, Métayage, p. 27. — A. Young, Voyage en France.
OEuvres, éd. Paris 1801, l. XVII, p. 251.
' « A mercede certa et firma quœ promitebalur, coulractus dictus est
firma, » cité par Trop Ion g, Traité du contrat de louage, p. 273, n« 651.
5 Sur le prix des baux, voir la noie D à la fin du mémoire.
* Wauters, Libertés communales, p. 6o3.
^ Voir plus loin le Régime agricole et la production des céréales.
( 150 )
trouve exceptionnellement les baux de trente ans, mais alors con-
clus de dix en dix ans *. On suivait d'ailleurs en tout ceci les usages
locaux et ils variaient indéfiniment. Ces termes stipulés n'étaient
pas fatals. On admettait la tacite reconduction, et cela par périodes
cuUurales. Quand un preneur continue à travailler le sol après le
terme de bail, il y a rénovation tacite de celui-ci pour un nou-
veau terme de rotation, jusqu'au moment où la terre se trouve en
même sole , période et saison 2. H semble même que Ibérédité
soit restée dans les mœurs, et que les propriétaires aient eu de la
peine, le cas écliéant à expulser leurs locataires. On signale à cet
égard, notamment en Hainaut, une résistance passive des tenan-
ciers connue sous le nom de mauvais cjré et qu'on ne parvint
pas sans peine à vaincre ^.
Le bail, tout en consacrant dans le chef de l'entrepreneur agri-
cole une liberté supérieure à celle des régimes antérieurs, était
loin cependant encore de lui garanlir une indépendance absolue.
Le propriétaire tenait à conserver sur l'exploitation de ses terres
une sorte de haute surveillance qui se traduisait par les stipula-
tions mêmes du contrat. Le concédant cherchait à faire améliorer
son sol, tout au moins à ne pas le laisser épuiser. De là les obliga-
tions imposées au fermier et qui offrent beaucoup d'analogie avec
celles qu'on stipule encore aujourd'hui.
Une première stipulation que domine l'ensemble du contrat est
de ne pas céder le bail; ceci est naturel, car les capacités et les
capitaux sont variables *. Mais il si>it pour l'exploitation même du
* Certaine terre « Stelit ad censam in manibus colonorum trigenla annis
et amplius ila quod de decennioin decennium dicta censa renovatur et singulis
annis emolumentuni sive censa recipitur » (1340), Cart. des Dunes, p. 711.
^ Coutume de Louvain, eh. XI, art. 12. — Christyn, Cost.van Brabandt,
t I, p. 28. « Te weten tôt dat de landen weder syn in suleken aerde,tyde ende
saisoene ghelyck die syn verhuert glieweest. »
^ Lefort, Le droit de marché, Bdllet. Acad. des sciences morales et poli-
tiques. Compte-rendu de Vergé, nouvelle série, t. VII, pp. 87 et 498, 1877. —
Vallelte, Le mauvais gré en Hainaut, Ibid , p. 533. — F. Malezieux, Études
agricoles sur la Grande-Bretagne, p. 570. — Wauters, Environs de Bruxelles,
l. I, p. 193.
^ Cb. Duvivier, Les hospites, p. 133. — PouUet, Juridiction et propriété
foncières au XV" siècle.
I
( 131 )
sol une série de règles restrictives. Le preneur ne doit pas seule-
ment bien cultiver ^, mais il doit respecter les lois de la culture
tracées par son bailleur dans leurs traits généraux et même dans
leur menu détail -. Enfin il doit aussi augmenter l'étendue pro-
ductive du domaine, et est dans l'obligation de mettre périodique-
ment une cerlaiîie étendue de terres en culture •^.
On voit que dans le bail à ferme, il y avait encore moyen de
restreindre la liberté du cultivateur. D'ailleurs l'usage quotidien
le prouve assez ; môme au XIX^ siècle on n'a pas confiance en l'ex-
périence de l'exploitant. On lui trace encore minutieusement ses
règles et il faut reconnaître que nous avons fait à cet égard bien
peu de progrès depuis le XV*" siècle ''*.
Malgré les progrès du bail à ferme, les concessions perpétuelles
n'avaient pas disparu. L'empbytéose qui de tout temps était restée
très-usitée, surtout dans les domaines ecclésiastiques, subsistait
encore ^; elle était même, comme nous l'avons dit, très-enviée des
paysans sous la forme d'une espèce de contrat d'bostise. Ce con-
trat se retrouvait en Hollande sous le nom de hehlemming , et
reproduisait tout a fait l'ancien contrat d'bostise. Il était déjà
anciennement très-usité en Grôningue et en Frise ^.
La petite propriété rurale n'était pas inconnue sous l'ancien
^ Bail de J. délie Chièvre, bourgmestre de Liège, receveur de Tévèché
donnant à ferme {à stiiil) , sous cette condition (UOo). Schoonbroodt,
Archives du Val S^-Lamhert, t. I, n» 909. — Item (1733). Kempeneers, Oude
vryheid Monlenaken, t. Il, p. 427.
2 Voir plus loin la Culture.
5 Poullet, Mémoire cité snv La -propriété foncière.
^ Comte de Gasparin, Le fermage, p. 180, donne un type de bail moderne
qui diffère fort peu des anciens. — Cf. G. Heuzé, Les assolements, p. 240,
s L'emphytéose se distinguait de l'accensement et de l'arrentement en ce
qu'ellecomporlait pour l'emphytéote 'l'obligation d'entretenir en I)on état. C'est
probablement par elle que l'idée du contrat s'est maintenue, puisrépandue dans
les amodiations rurales. Cfv. supra, p.l43, notel,un acte de 1180.— Item. une
empliylèose de 1460 avec une foule de stipulations et l'histoire d'un procès à
son propos, Cartulaire de Fabbaye de Groeninghe à Courtrai, p. 79.
6 Trotz, Jus agrarium, l. II, p. 538. — E. de Làveleye, Les formes primi-
tives de la propriété, p. 254.
( 152 )
régime. L'antique censive s'était transformée peu à peu en pro-
priété entre les mains de ses possesseurs. Grevée dès longtemps
d'une rente fixe en argent ou en nature, la valeur de cette rente
avait fini par s'amoindrir et devenir dérisoire. La censive donc
était une propriété libre *. Elle circulait comme telle, et la plu-
part des détenteurs déterre censales les avaient acquises deniers
comptants^. La propriété était donc alors beaucoup plus répandue
qu'on ne le croit. Le paysan lentement enrichi avait de quoi consa-
crer à sa terre le double capital d'achat et d'exploitation. Dès lors
il désire être maître du sol ; le démon de la propriété Ta saisi,
moins vivement qu'en France où la possession du sol pouvait seul le
sauverdes misères de l'ancien régime, mais de manière cependant
à lui faire payer de sa terre un prix souvent supérieur à sa valeur.
Ce n'étaient pas seulement les bourgeois, c'étaient les paysans qui
faisaient celte concurrence ^. L'augmentation du capital foncier
ne les effraye pas; ils sont assez riches et soigneux dans leur cul-
ture pour espérer un intérêt supérieur au revenu normal du sol.
Maîtres de leur lopin de terre , ils sont fiers et indépendants *.
Le petite propriété riche est le triomphe de l'agriculture intensive.
Un mouvement parallèle à celui de la liberté des contrats, se
manifeste dans la dimension des exploitations. Mais son explica-
tion ne peut se concevoir qu'après Tétude de la constitution du
domaine agricole. Nous devons donc étudier d'abord les méthodes
agricoles de l'ancienne économie nationale.
Nous avons taché de donner jusqu'ici un aperçu général des
progrès du peuple belge dans le régime foncier, par rapport
1 Branls, La censive féodale, loc. cit., p. 47. — Raikem, Discours de ren-
trée, p. Al, 185;2.
* Vente d'un demi-bonnier de pré censal pour 20 écus d'or (1332).
Schoonbroodt, Arch. de S'-Martin de Liège, n" 236, etc.
^ « Quand on met quelques bonniers en vente, les paysans les achètent. »
Bacon, Commercedcs Pays-Bas en 1105, MS. de la Bibliolh. royale, coll. van
Hullhem, cité par N. Briavoine, Mém. sur Vétat des Pays-Bas, Mém. de
l'Acad. de Belg.; in-i", t. XIV, p. 180. — Sur les prix, voir la note D à la fin
du mémoire.
* L'abbé Mann, Mém. sur les grandes ferines, Méï. de l'Acvd. de Baux.,
l. VI, pp. 21 4 et suiv., n« 17.
( 153 )
aux modes juridiques de détention du sol. Nous l'avons vu d'abord
sous le régime d'apprentissage agricole , de la tenure soumise et
surveillée el du travail à la corvée. De là il est monté aux amodia-
tions réelles, concessions unilatérales dont le texte consacrait
l'ancien usage héréditaire. Mais il y est encore surchargé de rede-
vances, limité dans sa liberté. A ce système succède celui du con-
trat bilatéral, caractérisé par des obligations juridiques et une res-
ponsabilité personnelle. Enfin, les contrats eux mêmes deviennent
de plus en plus libres et égaux à mesure que le capital s'amasse
entre les mains du paysan; celui-ci est enfin maître du sol et de
son exploitation , soit comme possesseur juridique et fermier , soit
comme plein et libre propriétaire.
Cherchons maintenant à préciser ces traits généraux, à ana-
lyser dans chaque régime la position respective du propriétaire
et du tenancier, leurs obligations, leurs garanties et leurs droits.
SECTION III. — Droits el obligalions des tenanciers.
Entrons dans le détail de la situation juridique que font à l'ex-
ploitant les divers régimes que nous avons présentés au lecteur;
et tâchons de définir par le menu les charges qui pèsent sur lui
vis-à-vis de son seigneur. Ceci se résumera dans l'exposé des
redevances et services et de leur régime juridique. Les obliga-
lions du tenancier se résument en ces deux termes, redevances et
services *. Ne prenant notre point de départ qu'au moment où les
classes agricoles acquièrent des droits positifs, nous pouvons poser
comme règle générale que la redevance n'est pas arbitraire. On
le sait, le principe primitif du monde féodal était celui de la taille
à merci. Les stipulations des contrats de concession foncière s'é-
tendirent peu à peu et substituèrent à ce système celui de la rede-
vance fixe.
Les redevances sont de deux espèces. Les unes foncières, basées
sur l'occupation d'un fonds de terre; les autres personnelles, frap-
pant toute personne par voie de capitation, ou indirectement à
* Guérard, Prolégomènes au polyptique cVIrminon, 1. 1, p. 657, n» 745.
( 154 )
l'occasion de tel ou tel acte de sa vie. Ces redevances au moyen-
âge revêtent le double caractère d'impôts et de rentes. Le census
et le reddilus, très-distincts en doctrine, sont confondus j)ar le fait
même de la fusion de la propriété avec la souveraineté ' ; cepen-
dant à y regarder de près on pourra constater que dans les rede-
vances payées au seigneur, les unes sont plus permanentes et plus
fixes que les autres; ce sont les foncières. Ceci prouve, et les
sources le confirment , que les seuls impôts reconnus comme tels,
les aides féodales, se répartissaient généralement dans les seigneu-
ries par voie de distribution personnelle. Le cens foncier compre-
nait donc une part d'impôt, mais d'impôt local et seigneurial;
tandis que la contribution personnelle était l'assietle ordinaire de
l'aide féodale. Nous n'en parlerons donc qu'en traitant de l'impôt.
Quant aux droits personnels autres que la capitation,ce sont aussi
des droits seigneuriaux.
La redevance foncière était naturellement réelle; elle était
liée et proportionnelle au fonds qu'on détenait. C'était la terre
et non fliomme qui en devait la redevance ^. Ces redevances
étaient très-diverses, et se soldaient en nature, en espères, ou en
travail.
Le cens en numéraire était de loin le plus minime. Nous avons
expliqué les raisons monétaires qui en empêchaient l'extension.
Cependant de prime abord, il y eut presque partout une part du
cens payable en espèces ; cette part est à peu près fixe partout;
en général 6 deniers par bonnier ^. Ailleurs il subissait une gra-
dation différente. On ne trouve pas d'explication claire de la signi-
fication de ce cens uniforme. On serait tenté de croire que c'est
la part récognitive de seigneurie, l'impôt ; tandis que le reste serait
la rente foncière. Cette conjecture étendrait, et cela sur une base
facile, la distinction du menu cens et du gros cens des censives
particulières. Cet impôt fixe, succédant à l'ancien arbitraire, serait
1 A. Vuitry, Études sur le régime financier de la France avant 89, pp. 41
à 97.
2 VVarnkonig, Histoire de Flandre, trad. G., t. II, p. GO.
3 Chev. de Schoutele, Livre des feudataires de Waes — Carlulaires des
Dunes et de S'-Trond, cités, passim.
( 153 )
la forme générale de la redevance qu'on trouve parfois imposée
en nature sous le nom de gerba libertdtis '.
La redevance en nature, qui serait dès lors le revenu foncier
proprement dit, est généralement en rapport avec les produits
mêmes du sol exploité 2; c'est grâce aux cahiers de redevances
que nous connaissons les dominantes agricoles de chaque partie
de notre domaine rural. Les manses ou censés étaient grevés de
prestations en céréales ou en produits de cultures industrielles.
Les petits établissements, les cases, devaient surtout les produits
de ferme qui étaient leur seule ressource. Enlin on leur imposait
souvent des produits de l'industrie domestique, comme la laine et
la toile, ou de l'industrie agricole, un brassin de bière, du vin, du
pain, ou des produits locaux. Dans certains cas on remarquait
mêmes des prestations bizarres, comme une ])aire de bottes ou de
pantoufles; ou d'autres choses parfois tout-à-fait excentriques.
On ne peut expliquer ce dernier genre de redevances que par le
seul désir d'émanciper totalement un censitaire en ne gardant que
le symbole extérieur le plus minime possible de la supériorité
seigneuriale ^.
La prestation en travail ou corvée, consistait primitivement dans
l'obligation pour le mansionnaire de cultiver la terre dominicale.
Cette obligation consistait soit dans la culture complète d'une terre
d'après le système prescrit,soit dans l'assistance à la culture de l'ex-
ploitation seigneuriale pendant un temps ou pour un travail déter-
miné'^. A partir de la fixation des redevances, chaque village eut des
* Raepsaet, 4na/)/.se, no231. Cette contribution serait, d'après lui le cens
payé par chaque ménage pour l'usage des communaux.
2 Ex. Acte de fondation dugraud béguinage de Namur (1235), «. Defructi-
bus dictseterrae solventur census ipsius terrae. » Ann.soc. arch. de Namur,
t. VI, p. 47. — Nous ne donnerons pas d'exemples des diverses prestations
reprises dans le texte; ils sont extrêmement abondants et aucun n'étant spé-
cialement caractéristique, ne mérite l'honneur d'une citation particulière. Tous
les carlulaires et toutes les histoires locales en fourmillent. Nous en tirerons
au chapitre de la production les conclusions que de droit.
3 E. Boutaric, Louis IX, p. 229.
^ Le premier genre s'appelait riga, le second curvada, les deux réunis
aratura^ Guérard,op. cit., §§ 345-349.
( 156 )
servitia consueta *. Les corvées d'usage étaient assez minimes et
fixes. Réparties entre tous les tenanciers d'une villa, elles étaient
peu sensibles à chacun d'eux; c'était le meilleur moyen pour le
seigneur de faire cultiver son domaine. Le système des corvées
s'alliait pour l'ouvrier rural avec la conservation de sa tenure
propre et l'exploitation de son champ. La question de la main
d'œuvre agricole était résolue de l'unique manière dont elle pou-
vait rétre alors.
La corvée annuelle de chaque vilain comprenait ordinairement
un travail de neuf jours répartis en trois termes, les deux labours
et la moisson. Cette organisation est la plus commune, mais non
pas générale. L'époque des semis, des fumures, des engrangements
amène aussi ses travaux 2. Outre la grande corvée des travaux
du sol et de la récolte, il y a encore une série de journées exigées
pour des œuvres particulières. En première ligne faut-il signaler
les servitudes de transport, obligeant à mettre à la disposition du
.seigneur des chevaux , des hommes et des véhicules pour certains
services spéciaux ^. Enfin en cas extraordinaire, les tenanciers
devaient aider à la réparation des murs, clôtures, haies ou fossés
du manse dominical.
Nous n'avons pas à insister sur les détails de chacune de ces
charges; l'état actuel des recherches scientifiques ne permet pas
encore d'en fixer la valeur comparative. La seule et grande utilité
qu'en présente l'analyse, c'est de connaître l'ordre des travaux
rustiques. C'est par la stipulation des corvées que nous sommes le
mieux et même à peu près uniquement instruits des méthodes
agricoles de nos laborieux ancêtres.
L'avènement des contrats modifia très-peu de choses à l'ensem-
ble des charges que nous avons énumérées. Les trois genres de
prestations demeurèrent en usage ; mais le payement en espèces
prit de plus en plus d'extension, pour prédominer presque abso-
lument a partir du XVP siècle. Le numéraire s'était multiplié, la
* Diericx, Charterboekje. Inlrod.
' Voir plus loin les travaux du sol.
3 Les services de transport, Carroperœ, sont souvent très-onéreux.
( 157)
circulation fiduciaire était active, les baux à terme prévenaient
les dangers de la dépréciation.
Les redevances en nature et en travail ne disparaissent pas ce-
pendant tout à fait. Les propriétaires tiennent encore longtemps
à se faire servir directement par leurs tenanciers les choses de
leur consommation personnelle, de celle de leur ménage, leur
provision de bois, de fruits etc., *. En outre les anciennes rentes
en nature subsistent toujours et doivent se servir régulièrement.
Les prestations en travail restèrent très-tard en usage. Jusqu'à
la fin de l'ancien régime on réservait dans les baux deux ou trois
jours de corvée par an, mais souvent la corvée se réduisait à une
obligation insignifiante, comme celle de conduire une fois par an
en voiture le propriétaire de sa demeure à l'exploitation qu'il va
visiter 2.
Quelle était l'organisation usuelle ou légale du service de ces
diverses charges? Que devait-on payer, comment le devait-on
faire; qui en était chargé. Quelles étaient les garanties du payement
et la procédure d'exécution?
Le payement en espèces devait se faire en monnaie coursable :
mais les monnaies des différentes provinces étant souvent fort
différentes, on stipulait généralement dans les contrats celle dans
laquelle on voulait être payé ^. Mais ces précautions étaient loin
(d'être toujours suffisantes. Il fallait se prémunir contre les chan-
gements arbitraires dans la proportion des métaux ^, contre les
diminutions du titre monétaire. Les seigneurs se permirent sou-
vent des amenuisations monétaires qui, en les enrichissant aux
dépens de leurs sujets, jetaient le trouble dans les relations com-
merciales et détruisaient l'équilibre des fortunes du pays. Ces
* Ex, Broeckaert et de Polter, Gesch. der Gemeenten Oost.-Vl., Deurle,
p. 8, etc.
2 Les mêmes. Boeclvhout,p. 12; Aelsl, t. 11, p. 556. — E. de Facqz, ^nc/en
droit belgique, t. II, p. 218.
' Ordinairement argent français ou impérial.
•* Propcrticii de VoràVargent en Pays-Bas (1250-1698), Biblioth nation.
MS. n» 6314. Ce MS., fol. 435 donne les proportions réelles des deux mctaux
pendant quatre siècles dans nos provinces.
( 1K8)
mesures socialistes que Jean P' de Brabant ne dédaigna pas ^
et dont Louis de Nevers, et Louis de Maie furent, à l'exemple de
leur protecteur, les tristes coutumiers 2, nécessitaient surtout pour
les rentes perpétuelles de grandes et minutieuses précautions.
Énumérons les principales. On déterminait dans le contrat la
taille au marc de la monnaie qu'on stipulait ^; on déclarait vouloir
être payé en argent fort, c'est-à-dire de l'aloi reçu lors du con-
trat-*; on exigeait payement en bon or ou son équivalent ^; enfin on
recourait, ressource précieuse, au payement de banque. On sti-
pule le payement au change; les tables de change existaient pres-
que partout et la monnaie de change devint commune dans les
stipulations.
Le changeur était libre d'apprécier les monnaies qu'il voulait
accepter. Les créanciers avaient donc leur banquier qui faisaient
leursrecettes. Chose remarquable, les receveurs des villes por-
taient le même nom , et remplissaient le même office pour les
recettes des finances communales ^.
* -A. Wauters, Hit. de Jean /"^ pp. 357 et suiv.— Cf. R. Clialon, Les monnaies
des comtes de Hainaut, p. 75.
2 Gérard, lieclierches sur les monnaies, elc, Mèm. de l'Acad. de Bruxelles,
l. V. Partie historiq., p. 162. La convention du 16 juillet 158i entre Philippe
le Hardi et Jeanne de Brabant rétablit l'ordre dans le système monétaire, —
A la tin du XV1<= siècle on se plaint encore amèrement des falsiûcalions moné-
taires. « De viliori argentiœ monetœ dicli anni mixlura nihil dico nisi quod adeo
sit varia ac fucala ut me non rare bac in re Reipublicœ pudeat pigeatque...
luopes imbccillesque... signatum aurum et argenlum invectentes, ac vilioris
metalli nixmia motione (foris obducto fuco) corrumpentes , populum expilant,
bonasque constituliones avaritia sua pervertunt. « P. Heuterus, Declaralio
valons monetœ,c'Ap. X, Anvers, 1600.
2 Vente (126-i) proMCL marchis bonorum et legalium Sterlengorum, duo-
decim solidis pro qualibet marcha computandis. Piot, Cart. de S^-Trond, t. I,
p. 3U.
* Van Lokeren, Hist. de S'-Bavon, p. 115. « Moneta fortis, debilis. »
5 Concession ad annuam pensionem (1572) de seize verges de pré pro
duobus scudalis antiqui au ri boni et justi ponderis, vel ipsorum valorem in
alià bona moneta, in cambio. » C. de Borman, Livre des feudataires de Jean
d'Arckel à Looz, p. 128.
* Voir plus loin le crédit.
( 159 )
Le dictamen des changeurs en matière monétaire faisait loi et
on stipulait, léguait, contractait en or de caméra, moneia in
cambio *.
Les stipulations en nature échappaient à ces difficultés; elles
étaient fixées par mesures connues. Mais le but de l'indication en
nature était souvent de parer aux dépréciations éventuelles; et
les redevances elles-mêmes se payaient souvent par é(piivalcnt.
Soldées en nature ou non, comment devait-on s'en ac(]uitter? Si
elles étaient payables par sacs et mesures , il fallait déterminer la
qualité de la denrée promise. Les anciens actes sont encore ici très
minutieux dans leurs indications. Ils stipulent la meilleure qua-
lité, une qualité bonne, loyale et marchande, la meilleure après la
semence ^. Comment donc apprécier cette qualilé? Faut-il voir
dans les énonciations des actes la preuve de l'existence ancienne
des mercuriales ^?
Nous en doutons : nous nous croyons tout au plus autorisés à
conclure qu'on se référait pour cette appréciation au marché le
plus proche , soit celui du lieu du contrat, soit celui de la mesure
indiquée dans l'acte *. S'il y avait contestation, le différend devait
< Jnlerpigniis de 300 écus (1581) boni auri ac monelse imperatoris aul
régis seu in valore eorum in aliâ moneta aurea ad dictamen campsorum,
Livre des feiidataires de Looz, cité, p. 227.. — « Moneta concambianorun7, »
Miraeus, Diplom ,1.1. 754. — Legs de 30,000 ducats d'or de Caméra par le
prince de Croy (i564), Wauters, Hist. des environs de Bruxelles. 1. 1, p. 491.
Il y avait parfois des contestations à ce sujet, le débiteur prétendant pou-
voir se libérer en toute monnaie coursable (que communiter in bursà curreret)
(1341), Bull, de la Comm. roy. dliist. de Belg., 5^ série, t. IX, p. 64.
2 Bladi melioris (1230), Cart. de Cambron, l. II, p. 840, etc., « boni et
pagabiliSj boni at solubilis, goeds, custbaers of comans goed, » Piot, Cart. de
S'-Trond, l. I, p. 306, a» 1262, p. 258, «« 12o3; Cart. des Dunes, p. 762,
a» 159o), de meliori post semenlem, du meilleur après la semence {Carl.de
Cambron, t. II, p. 120, a« 1236. — L. Devillers, Cart. de S^-Denis en Bro-
queroie, Axn. cercle archéolog. de Mons, t. X, 1'"'' partie, p 140,0" 1225), etc.
5 Comme le fait M. Deiisle, Hist. des classes agricoles en Normandie ,
pp. o87 et 759.
* Cela semble contirmé par le texte suivant (1255) « Secundum quod unum
sextarium de meliori siligine apud Dyst valere polerlt ad unumdenarium prope,
meliorem siliginem nobis lenebuntur, ^) Cart. de S'-Trond, 1. 1, p. 261.
( 160 )
se vider devant les cours foncières qui avaient les rentes et rede-
vances dans leur compétence *. Il en était de même sans doute
quand il fallait constituer des équivalents. Aux briefs de Flandres,
c'était le chancelier, président de la chambre des Renenghes, qui
fixait le cop d'après les renseignements du receveur et le cours
des marchés 2. Dans la plupart de communes, les échevins fixaient
aussi le prix des denrées ^ ; mais ces taxations particulières
n'excédaient pas le territoire des communes. Les propriétaires
particuliers abusaient souvent de leur droit de taxation arbi-
traire; il en fut surtout ainsi quand les offices d'intendants se
multiplièrent et devinrent vénaux. On n'avait plus égard au prix
de marché. Ces abus provoquèrent des plaintes, mais qui ne
furent que bien tardivement écoutées. A la suite d'une ordonnance
de 1667 imposant la constitution des mercuriales *, le conseil
souverain de Tournai décida que dorénavant la taxe des rentes
en nature serait faite par des hommes spéciaux, d'après la
moyenne des trois marchés qui suivraient l'échéance des rentes ^.
Ce système sauvegarda à l'avenir l'intérêt et la justice pour les
deux parties.
Le mode d'exécution des travaux et corvées était parfois exacte-
ment stipulé. A défaut d'énonciations on suivait à cet égard l'usage
deslieux^; on admettait aussi que les corvées ne se devraient prê-
ter que par ceux qui le pourraient faire sans frais, et par con-
séquent qu'on n'imposerait à quelqu'un que les corvées de son
métier 7. Il y eut souvent des corvées rachetables. Elles étaient
cotées a prix fixe, Jean III en 1586 permit aux abbayes de se
^ Ex. pour la France dansMouteW, IIisl.desFrançais,XÏ\'' siècle,t.l,p.ll8.
2 Colinez, Notice sur les Renenghes, Mess, des se. hist, Belg., 1840, p. 500.
' Règlement administratif de Brux ,art.i>0, dans Chrislyn,t. I ,pp. 199et243.
* L. Torfs, Les mercuriales dans les Fastes des calamités publiques; Les
famines, p. 247.
s Jules Colens, Les rentes féodales. Flandre, 1876, p. 125.
^ « Ainsi qu'il a useit couslumeement aler aval le paiis raisonnablement »
(1338), Bormans, Les fiefs du comté de Namur, U'^ 11 v., p. 14.
7 Raepsaet, Analyse n» 248. « Chascune corvée de ce mesme labeur dont il
vit, » Charte d'Oisy (1216).— Taillar, Recueil d'actes, p. 54. — Cf. Laugbethal,
Gesch. d. teutsch. landw., P, p. 250.
( 161 )
libérer des journées de charriage qu'elles lui devaient au prix de
12 gros tournois *. Les corvées non exécutées se résolvaient en
dommages intérêts. Une décision de 1389 les fixe à 10 deniers par
jour de travail 2.
Comment fallait-il payer ces diverses charges? Payées au titu-
laire de la redevance, à son délégué ou à son banquier, les rede-
vances en espèces sont portables. Les redevances proportionnelles
devaient être contrôlées par l'ayant droit avant la levée des
gerbes et conduites à la grange champarteresse ^.
Ce payement des redevances n'était pas sans compensation et
il servait, comme encore aujourd'hui, à entretenir de bonnes rela-
tions entre fermier et seigneur. Les tenanciers qui viennent payer
leur redevance sont nourris pendant leur séjour chez le proprié-
taire; l'abbé de Saint-Pierre à Gand leur donne en outre quatre
nummi par jour ^. Ce payement se faisait aux époques stipulées,
dont les termes variaient d'après les contrées.
Les rentes en nature se payaient après la récolte. Le fermier
ne pouvait alors se libérer par caution et devait faire payement
réel.
Les corvées aussi n'étaient pas entièrement gratuites; les sei-
gneurs entretenaient les travailleurs pendant leur travail , leur
donnaient la nourriture ordinaire, ou un vêtement en compensa-
tion de leur peine.
Si on ne leur donne pas assez ils ne doivent pas travailler avant
d'être restaurés. Tel est le principe admis de très-bonne heure ^.
^ Charte de l."538, A. Pinchart, Inv. Arch. Cour des comptes, t. IV. p. 192.
^ 1389, Cart.clesDunes,\).7Q0.—Li\ loi deWalincourt(1516) donne le tarif
suivant: Le manouvrier doit 8 deniers, cel ke a un keval doit 3 sols. Blin,
Notice hist. sur W., Mém. de la Soc. d'Émulation de Cambrai, t. XXXI, 2« par-
tie, p. 128.
^ Britz, op. cit., p. 623.
1 Warukônig, FI. St. u R. Gesch., B<i III, ablh. 2, p. 88.
^ Acte du IX^ siècle, « débet arare unum diem ila ut liabeat panem et cere-
visiam ad sufBcienliam ; quod si non datur panis et cervesia, non serviat prius-
quam restauretur. > Wauters, Environs de Bruxelles, t. J, p. 77. — Cf. plus
haut ce que nous avons dit de l'alimentation populaire.
Tome XXXII. H
( 162 )
Quelles étaient donc les garanties et les sanctions de ces obli-
gations?
Les plus anciens accensements étaient garantis en général par
une clause pénale résolutoire *. Ce régime si radical fut insensi-
blement remplacé par un taux d'amende par jour de retard; c'est
le taux de chaque ban. Cependant l'usage de la clause résolutoire
ne disparut pas; une législation spéciale, celle des spycker-
renten renouvelée par l'ordonnance de 1602 maintient pour
l'exécution de ces rentes anciennes une sanction très-énergique.
Le champart, nous l'avons dit, conférait à son titulaire le droit
de cultiver lui-même le bien grevé et d'en retirer son droit.
Celte rigueur était tempérée par l'esprit de charité qui faisait
remettre aux obligés les redevances en des temps difficiles. Celte
tolérance était parfois même consignée dans les contrats ^.
Les baux comprenaient d'ailleurs divers genres de garanties,
notamment la caution et l'hypothèque. Un genre spécial de caution,
dit voorhuur, consiste dans le payement anticipé d'une somme d'ar-
gent par le fermierentrant^. L'hypothèque n'était pas une garantie
normale, car le censier pouvait n'avoir pas d'immeubles, mais il
arrivait que le propriétaire ajouta au bail la clause de bâtir sur
le sol concédé. La bâtiment servait alors de centrepan *. Parfois
le bail concédait au propriétaire le droit en cas de non-payement,
de s'emparer d'emblée d'une terre du locataire ^.
Mais la garantie qui domine toutes les autres par sa généralité,
est le privilège du bailleur, tel qu'il est entendu par l'article 20 de
* « Ul qui negligil censum perdal agrum, » Raepsaet, Analyse, n^ 246.
* Vente d'une censé (16il) moyennant rente « bien entendu que s'il écheoit
temps de g.uerre, la dite rente ne se doibt pas, » comte de Villermont, Cou-
vin el sa châtellcnie, p. 257.
3 Acte de 1261, Cart. de S'-Trond, t. I, p. 502.
* Voir plus haut les amodiations et le contrat d'hoslise.
s Acte de 1341, Bull, de la Comm. roij. d'hist de Belg., 3« série, t. IX, p. 6.
Parfois le propriétaire stipulait la solidarité quand il y avait plusieurs locataires
fermiers. Ex. Bail curieux du sire de Borre à quatre tenanciers associés (1311),
« So hcbben gheloeft dese vorseide persoene ende elc over al, etc. » Les sti-
pulations sont très-longues, Brocckaeri et de Potier, Gesch. der gem. Oosl-
Vlaend., Afsnee, p. 5, l''« reeks, \'^' deel.
( 165 )
la loi du d5 novembre I85L II porte sur tout le mobilier de la
ferme, les invecla et illata. Ce privilège cesse quand le proprié-
taire a pris caution *.
Telles étaient les redevances, et les moyens légaux qui en garan-
tissaient le service au titulaire. Mais le tenancier, de son côté, ne
pouvait être dépourvu de toutes garanties, pour les termes mêmes
de son bail et la conservation de son capital.
Pour assurer au colon la durée de son exploitation, de manière
qu'il soit sûr de ne pas travailler et dépenser pour autrui, l'an-
cien droit féodal, la loi de la court, lui garantissait l'hérédité.
Il y avait là pour lui une sorte de droit réel consacré par l'usage
et qui le fut par les termes mêmes des concessions d'accense et
de bail a rente translatives du domaine. Plus tard, quand le droit
réel du censitaire fit place au droit personnel du fermier, l'ancien
principe germanique conserva sa prépondérance sur le principe
romain. Les coutumes consacrèrent énergiquement la préférence
due au bailleur sur le nouvel acquéreur de la propriété ^.
Si la législation garantit la durée du bail, le capital agricole est-
il aussi protégé? Lorsque les baux sont temporaires, il y a natu-
rellement lieu à des entrées et sorties. Or il importe de régle-
menter les droits et obligations des fermiers entrants et sortants
pour maintenir intact le cheptel, et éviter les abus d'exploitation
du dernier terme. Les obligations du fermier sortant se résumaient
ordinairement dans les points suivants : obligation de laisser libre
le tiers de l'exploitation afin que le nouvel entrant puisse aussitôt
semer ce qui lui est le plus nécessaire; obligation de laisser sur
le fonds le tiers de la paille et du fumier; ce droit était remplacé
en Hollande par le droit de troisième gerbe du propriétaire.
Celui-ci prélevait sa part, puis la laissait sur le fond. En compen-
sation, le fermier sortant devait être indemnisé des impenses
faites sur le sol et des améliorations non épuisées. Or dans la pri-
sée de ces indemnités, on suivait des règles particulières dites
* Britz, p. 953. — G. de Ghewiet, t. II, p, 20.
^ Huere gaat voor çoop ende sterfdach en breekt gheene buere, Coul. de
Louvain, ch. XI, a. 1 ; Coût, de Bruxelles, a. 116; Coût. gén. de Hainaut,
ch. CXXII, a. lo.
( 164 )
pachters-7'egt et très-variables de province à province. Les con-
ditions de cette indemnité furent réglées en particulier par acte du
M octobre 1761 *.
Remarquons d'ailleurs que toutes les dispositions relatives aux
baux à ferme n'avaient qu'un caractère supplétoire, c'est-à-dire
que la libre volonté des parties pouvait toujours y déroger 2.
Le gouvernement autrichien prit des mesures spéciales pour
empêcher le fermier sortant de se venger par hame de censé sur
celui qui reprenait les terres à sa place ^.
Tel est l'ensemble de la condition juridique des parties sous
l'ancien droit belgique. Il semble que les intérêts de chacune y
soient sauvegardés. Les époques malheureuses que traversèrent
nos populations rurales proviennent bien plus des abus des
hommes que des vices ou des lacunes de la loi. Ce sont des excep-
tions qui n'ont pu enrayer le progrès de la Uberté et l'augmentation
du capital au sein des classes agricoles.
SECTION lY. — Conditions économiques communes aux diverses exploitations.
§ 1. Des charges publiques.
Pendant tout le moyen -âge , avons-nous dit, les redevances
avaient un caractère privé. Il n'y a que des revenus seigneuriaux
dont le peuple était parvenu insensiblement à conquérir la
fixation. Mais dans les chartes de ce genre il ne faut nécessai-
rement pas comprendre la répartition de l'aide féodale, que les
devoirs inhérents à la féodalité obligeaient le vassal à payer à son
* Voir toute celte législation dans Sieur, Adminisiralion des Pays-Bas
autrichiens, Mém. de l'Acad. roy. de Belg., in-4o,t. VI, pp. 185 et suiv. — Sur
le pachlers-regt , Eenens, 3Iém. cité sur la fertilisation des landes, Mém.
DE l'Acad. roy. de Belg., in-S", t. II. Introd., et E. de Lavelcye, L'agriculture
belge, Rapport au Congrès de Paris, 1878, p. lxxxii.
2 Coût. gén. de Hainaut, eh. CXXII , a. 15; Coût, de Deurne, a. 582,
« indien by de huercedielle daer af gbeen andere condilie en is gbemaekt. »
3 Piot, Le règne de Marie-Thérèse, p. 251.
( 165 )
suzerain. Celui-ci, de son côté, lorsqu'il accordait des franchises
ou des immunités, avait toujours soin d'en réserver expressément
le droit. Quant aux bourgeois, ils furent longtemps taillables ;
mais les princes, en accordant les franchises aux bourgs, limitèrent
aussi aux cas féodaux leur droit de levée sur leurs sujets. Cette
déclaration faite par Henri II, renouvelée par Jean I, fut méconnue
et violée *. La charte de Cortenberg la consacra enfin définitive-
ment, et depuis lors elle fut toujours respectée. En dehors des
limites de l'aide, aux quatre ou aux sept cas d'après les contrées,
le droit d'impôt était inconnu. Le principe financier de l'ancien
régime faisait du domaine la ressource première des princes; le
droit de levée n'était qu'accessoire,destiné,dans les circonstances
exceptionnelles, à venir en aide à un budget obéré ^. Mais ce
caractère exceptionnel, le besoin d'argent, n'était pas abandonné
au jugement arbitraire du prince; il devait être contrôlé par les
contribuables. Il fallait le consentement des intéressés. Ce prin-
cipe a été reconnu et consacré par tous les anciens monuments
du droit public belge. La Belgique fut toujours un pays, non
^ Henri II, dnns son testament; Jean I", y ajoiile« Sauf le consentement des
barons » « quando barones terrae Brabantise homines suos nobis concesseriut
lalliandos. w Wauters, Histoire de Bruxelles, t. I, p. 61 . Mais jusque-là les ducs
avaient continué la taille arbitraire a Ciaus, dit Jean pr (1293) que nous et
nos ancesseurs avous taillé jusque à ores à nos volonté, » A.-J. Heyien, Com-
menlar. de terlio statu, Mém. de l'Acad. rot de Belg., in-4», t. XV, p. 22.
Henri [Il et la duchesse Alix, sa veuve, en avaient assez profité. Elle écrivit à
S' Thomas d'Aquin pour lui demander s'il lui était permis de lever des impôts.
Le sage conseiller lui répondit qu'elle se souvînt que les princes sont faits
pour le bonheur des peuples. Que si leurs revenus étaient insuffisants, ils pou-
vaient sans doute lever des taxes, « quae si non sunt immoderalae absque pec-
cato exigi possunt, » mais que les impositions exorbitantes étaient certaine-
ment illicites. {Divi Thomœ opéra, éd. Parme, t. XVI, p. 292.) Les conseils du
célèbre docteur ne furent pas sans influence sur nos libertés civiles consacrées
dans la charte de Cortenberg du 27 septembre 1512. A partir de là, le prince,
pour les besoins extraordinaires, dut recourir au vote de ses sujets. Cf.de
Baranle, Hist. des ducs de Bourgogne^ éd. 1839, p. 49.
' Edm. PouUet, Hist. politique interne de la Belg , p. 400. — C'est encore
le principe de la Constitution anglaise. Laferriète et ^dXbiQ^ Les Constitutions
d'Europe et d'Amérique, p. 437.
( 166 )
d'impôt, mais de subside. Chaque fois que, dans le cours de l'his-
toire, les seigneurs suzerains ont dû recourir à ces levées, le con-
sentement des contribuables est accompagné d'actes exprès de
non-préjudice proclamant très-haut que c'est là moins un impôt
voté qu'un don octroyé , accordé de pure grâce *. Avec de
telles garanties, corroborées par l'inaliénabilité du domaine prin-
cier 2, le peuple et les seigneurs ne risquaient rien à la levée des
impôts. On ne pouvait imposer, il fallait demander, et les ducs de
Bourgogne reconnurent expressément ce principe de notre droit
public ^. Il fut loin cependant de constituer une garantie absolue
contre les abus des levées publiques. Les dépenses de luxe et de
guerre se multipliaient et il fallait faire face aux exigences d'un
budget qui croissait toujours. Ces besoins nombreux et perma-
nents, tout en respectant l'ancien principe financier, le relé-
guèrent bientôt dans le domaine de la théorie. S'il restait vrai
que le domaine était la grande ressource du trésor, il était vrai
aussi en fait que toujours elle était insulTisanle et que, à chaque
exercice, il fallait des aides. Extraordinaires en droit, elles devin-
rent donc ordinaires en fait *. D'ailleurs les princes avaient
trouvé moyen d'éluder les anciennes rigueurs constitutionnelles.
Le domaine inaliénable était engagé, il servait de garantie à des
emprunts souvent considérables dont il fallait servir les intérêts.
Ces emprunts escomptaient les aides à venir; et celles-ci durent
devenir permanentes pour payer les créanciers de la dette
publique ^.
Cène fut pas sans peine que les ducs de Bourgogne parvinrent
à constituer un budget annuel et régulier. Ils éprouvèrent bien
des résistances, essayèrent bien des objurgations, endurèrent bien
des plaintes. Mais s'ils réussirent dans l'œuvre si difficile de la
' Voir les exemples groupés par Edm. Poullet,Le5 Constitutions nationales
de Vancien régime, Mém. de l'Acad. roy. de Belg., in-S», t. XXVI, p. 425.
2 Ibid,, p. 419.
' E. de Facqz, Ancien droit belgique, t. II, pp. 224 et suiv., expose en détail
les principes et le mécanisme de nos finances publiques sous l'ancien régime.
* Henné et Wauters, Jïist. de Bruxelles, t. II, p. 492.
î> Wynants, Traité des aides {m2in\iscni).]ntTod.
( 167 )
constitution financière monarchique et régulière, ils ne chan-
gèrent pas le principe de droit public qui subordonne au vote des
contribuables dans les Etat>, la levée des aides et subsides. A la
différence de la France, nous n'avons jamais connu limpôt royal *.
Ce n'est pas à dire cependant que nos privilèges financiers
n'aient jamais été battus en brèche. Il semble acquis aujourd'hui
que les légistes du gouvernement autrichien ont essayé de les
amoindrir et de les renverser. Mais l'opposition énergique des
Étals rendit vaines les prétentions despotiques des Prié et des
Joseph II, et la déclaration léopoldine du traité de La Haye recon-
nut sans restrictions les principes du vieux droit national ^.
Tels étaient les principes; inutile d'en relever la haute impor-
tance économique pour les classes rurales. Montesquieu nhésite
pas à proclamer que les pays les plus riches sont les plus libres,
qu'ils sont cultivés à raison de leur liberté ^ et le triste écho des
plaintes du paysan français de l'ancien régime est trop significatif
pour qu'il ne suffise pas h le démontrer '*.
Les aides se levaient donc à la suite d'une demande, d'une
prière {hede) faite aux Etats. Sans entrer dans le détail de l'orga-
nisation financière du moyen-âge, nous devons dire un mot de la
question si importante de l'assiette des contributions et de leur
répartition. Une première répartition devait se faire entre les
villes et les seigneuries. Celle-ci en général se renouvelait à chaque
levée. En Flandre, elle était réglée par le Transport de Flandre ^.
* L'aide féodale étant essentiellement un don gracieux, il nous semble dif-
ficile d'y voir avec M. \u\iry {Régime financier de la France, pp. 417 el suiv.),
l'origine de l'impôt royal. Nous préférons en voir la source avecM. Caliery
[L'impôt royal dans Vancienne monarchie, Revde des quest. histor., octobre
1879, pp. 419 à 492) dans la transformalion du service militaire en redevance
pécuniaire.
2 Edm. Poullet, Les Constitutions nationales, pp. 423 et suiv.
5 Esprit des lois, Liv. XVII L ch. III.
* Voir les Économistes français du XVII« siècle :Vauban,Boisguilbert, etc.
et rexcellenl exposé de l'étal des finances françaises à la fin de l'ancien régime
dans L. de Poncins, Les cahiers de 89, pp. 201 et suiv.
^ Le mode réglé d'abord sous Robert de Bélhjme fut revisé sous Jean de
Bourgogne et sous Cbarles V.
( 168 )
Puis venait la sous-répartition. Nous savons mal comment elle se
faisait dans les terres seigneuriales, cependant nous en connais-
sons quelques traits. Des fonctionnaires seigneuriaux divisaient
les charges par villa avec le consentement du seigneur, et trans-
mettaient la cote à chaque village, probablement au villicus *.
Dans chaque village, la cote était répartie entre les habitants par
voie de capitation ou par voie réelle. Nous avons dit que l'unité
administrative était la famille, le feu, le manage; la capitation
prenait donc la forme spéciale du fouage. De très-bonne heure
cependant, chaque village eut ses fonctionnaires financiers spé-
ciaux chargés de la sous-répartition. Ce sont les bedesetters. Leur
principale fonction était de répartir entre les habitants la cote des
aides qui leur incombait. Ces personnages étaient nommés par la
communauté, soit directement, soit indirectement, pour un an; et
ils ne pouvaient refuser de remplir ce mandat. Ils constituaient
les setboekeu ou rôles de contribution d'après lesquels on conti-
nuait d'ordinaire à lever les charges ^.
C'étaient les États qui, en votant le subside, en fixaient aussi l'as-
siette. A l'origine, le pied personnel ou la voie de contribution do-
mina^; plus tard, on préféra l'impôt réel; mais il n'y avait là rien
de fixe ni de stable. Tout dépendait des idées du moment. Les sous-
répartiteurs devaient se soumettre sur ce point à la décision des
États. Seules, les villes échappaient a cette obligation.en la rache-
tant, en s'abonnant; cet acte leur donnait le droit de lever tel
subside ou taxe que bon leur semblait, quitte à solder au trésor
princier le chiffre de la cote imposée *.
Le principe de la liberté des États en matière d'assiette des
aides était absolu : les États y tenaient et surent le maintenir. Il
semble cependant peu contestable que dans un pays dont l'admi-
' Lindani de Teneramundà^ libri III, cap. IV.
^ Sur la sous-répartilion, voir E. de Facqz, op. et loc. cit. — Poullet, Con-
stitutions nationales, loc. cit. — W auters, Hist. des environs de Bruxelles,
1. 1, pp Lxi et 3o.
Cf. le régime français dans A, Babeau, Le village sous l'ancien régime, p. ^OQ.
3 Warnkônig, Histoire de Flandre, trad. G., t. II, pp. 436 et 439.
* Henné et Wauters, Histoire de Bruxelles, t. II, p. 607.
( 169 )
nistralion est unique, l'uniformité du pied des levées ne fût pré-
férable. Aussi le gouvernement essaya-t-il de le réaliser. 11 s'y
prit malheureusement par un mauvais moyen. C'était sous le gou-
vernement du duc d'Albe, au moment où le peuple était accablé
des misères de la guerre et de lourdes charges financières. Le
duc, à court d'argent, voulut arracher aux États l'impôt célèbre
du centième denier sur la valeur des biens, du dixième sur les
transactions mobilières et du vingtième sur les transactions immo-
bilières. Cet impôt exorbitant dans son principe, embarrassant et
tracassier dans sa perception, était ruineux pour une nation com-
merçante. Aussi provoqua-t-il un toile général dans toutes les
provinces. Mais si l'impôt ne valait rien, l'idée de son unification
était remarquable. La diversité des impôts, disait le duc dans ses
lettres patentes sur le dixième denier, est une source perpétuelle
de luttes et de querelles entre les États. Le nouvel impôt suc-
comba parce qu'il entravait le commerce, frappait les gens du
peuple, haussait le prix des denrées. Mais la tentative resta
comme précédent ^ Le gouvernement ne la renouvela plus, mais
les États se chargèrent eux-mêmes d'unifier l'assiette de l'impôt
dans les Pays-Bas. Le pied réel fut successivement adopté
presque partout. L'usage, le meilleur des législateurs, réalisa ce
qu'un édit n'avait pu accomplir ^.
Les États, avons-nous dit, opéraient la première répartition ;
celle-ci se faisait d'après les capacités des communautés; la sous-
répartition était faite par les fonctionnaires locaux. Les opérations de
la distribution et de la perception des aides avaient été régularisées
par les ducs de Bourgogne grâce à la surveillance des chambres
* Sur ce fait financier voir Bakhuizen van den Brink, Notice sur le dixième
denier, Messager des se. hist., 1849. — Namêche, Cours abrégé d'histoire
nationale, t. II, p. 327. — Cardinal Beutivoglio, Ifist des guerres de Flandre,
liv.V, a" lo69(analyse minutieuse des débats qui surgirent).— Protestation des
États du Hainaul en leur tenue du 20 août 1571 dans Lacroix, Inv. des arch.
du Hainaut, p. 112 (exposé très-net des dangers économiques de cet impôt);
enfin les textes officiels aux Placards de Brabant, t. IIÏ, Ordonnances des
18 janvier 1334, 6 avril 1570, 31 juillet 1371, 21 novembre 1576.
^ Wynants, Traité des aides. En Flandre cependant on conserva le pied
personnel de la taille. —G. de Ghewiet, 1. 1, p. 194. — E. de Facqz, op. cit.,
t. Il, pp. 237 etsuiv.
( 170 ) .
des comptes '. Mais au sein des guerres civiles, cette action s'était
affaiblie et le désordre s'était glissé dans ces opérations 2. En
1G86, on fit un essai de statistique foncière qui pût servir à la
levée des aides sur le pied réel. Ce système était insuffisant à
cause de la confection défectueuse de ce registre lui-même. Il se
bornait, en effet, à classer les terres d'après leur nature, mais
non d'après leur valeur. Quelques villages constituèrent isolé-
ment des cadastres sérieux , mais cette tentative était isolée.
Répartition et sous-répartition étaient donc très -mauvaises; les
États eux-mêmes n'étaient pas toujours impartiaux 5. Les asséeurs,
gens corruptibles, se laissaient induire à modifier le pied de l'as-
siette, à faire des faveurs et à créer des exemptions illégales.
C'était un désordre provoqué évidemment par le manque de sur-
veillance de l'administration centrale *. On discutait alors le
mode d'intervention qui lui était possible. On proposait à la fois
la création d'un ministère des finances et la constitution d'un
cadastre général et officiel ^. Nous n'avons pas à examiner la pre-
mière de ces mesures qui se traduisit par l'érection de la jointe
des administrations et des offices de subsides ^. Quant à la seconde,
elle a un caractère économique et foncier très-intéressant. On
discutait au XVIII^ siècle les avantages de la fixité des cotes fon-
cières. Les uns, partant du principe de la justice distribulive, et
songeant aux intérêts du trésor public, réclamaient une péré-
quation régulière des cotes cadastrales. Les autres se disaient
que l'impôt était incorporé dans le revenu foncier; que les terres,
en cbangeant de mains étaient payées d'après leur revenu réel,
déduction faite des charges publiques.
* Gachard, Notice historique sur la Cour des comptes. En lêle de TInvent.
DES ARCH. DE LA CoDR DES COMPTES.
' Rescription de la Chambre de comptes au conseil des finances, 1625,
Gachard, Inv., elc.,t. lil, p. iv.
' Réclamation des villes du Hainaut, 1 7S9, dans Lacroix, Arch. du Hainaul,
p. 266.
* VVynants, op. cit., p. 85.
^ Rapport du prince de Kaunitz à Marie-Thérèse, 1764, dans Gachard, Ana-
lectes belgiques, 1. 1, p. 401.
^ Par décret du prince Charles de Lorraine, 13 octobre 1764
( 171 )
Ce fui le premier principe qui remporta dans l'esprit des réfor-
mateurs des finances au XVIII* siècle, MM. de Cobenzl et de
Kaunilz; les matricules surannées et défectueuses de 1686 nui-
saient par leur application à la caisse impériale. Aussi, chercha-
t-on à les renouveler; pour faciliter ce travail, des commissions
dites des charges publiques, furent installées dans toutes les pro-
vinces, et celles du Limbourg et du Luxembourg ne tardèrent
pas à constituer pour ces parties des Pays-Bas des cadastres com-
plets et réguliers indiquant contenance, qualité, valeur et revenu
des biens qui y étaient repris '.
Les aides et subsides n'étaient pas les charges uniques. 11 y
avait aussi des contributions personnelles proportionnelles au
revenu et soldées en travail ou corvées ^. On les levait d'après la
fortune mobilière. C'étaient des charges imposées aux commu-
nautés et réparties entre leurs habitants. Il fallait habiter la com-
mune pour en être atteint. Ces charges étaient peut-être les plus
lourdes à cause de leur répartition. En effet, malgré les efforts
des fonctionnaires locaux, le gouvernement ne permettait de
frapper que les domiciliés; or, il arrivait que ceux-ci fussent
la partie la plus pauvre qui se trouvait ainsi très-lourdement
grevée ^. Ce n'est qu'à la fin du XVII^ siècle que les charges
furent réparties sur un pied mi-réel, mi-personnel. Cela permit
d'atteindre les étrangers, les forains et d'égaliser la répartition *.
Tel est par aperçu l'ensemble des charges publiques financières
qui grèvent le paysan de l'ancien régime. II y eut des moments
ou ces charges l'accablèrent, notamment pendant la triste période
des guerres de religion et pendant les guerres avec la France;
* Ch. Piot, Le règne de Marie-Thérèse, p. 93. — Prat, Histoire d'Arlon,
t. Il, p. 306. — De la Fontaine, Introduction dans le Luxembourg du cadastre
des biens- fonds, clans les publications de la Société historique du Grand
duché de Luxembourg, l. XVI, p. 197.
* Wynants, op. cit.
^ Tarlier et Wauters, Belg. anc. et moderne, canton de Tirlemont, Haut-
Heylissem, p. 107.
* G. de Ghemel Jnstitîttes du droit belgique,^ I, p. 194. Ces principes
étaient appliqués aussi en matière de taille personnelle.
{ 172 )
mais si les Etats cédèrent aux dures nécessités que certaines situa-
lions leur imposèrent, ils surent conserver intact leur droit con-
stitutionnel et sauver nos populations des excès de l'arbitraire
administratif.
§ 2. De la dîme.
Aux charges publiques proprement dites, il faut joindre une
imposition qui pesait uniformément sur tous les fonds nationaux à
litre de redevance ecclésiastique :1a dîme. Dans un travail qui ne
doitétre qu'une esquisse de l'existence et des progrès de nos classes
rurales, il serait hors de cadre de faire un examen détaillé de
l'organisation de cette institution. Sans entrer dans la question
si débattue de son origine, ni dans l'exposé déjà fait de sa légis-
lation dans nos provinces *, disons un mot de sa nature et de son
influence économique.
La dîme ancienne, réelle et solite, c'est-à-dire celle qui se
prélève sur les fonds labourés et sur leur production ordinaire,
ainsi que sur les animaux, était la principale. Elle frappait le plus
clair de la richesse agricole du pays, mais elle ne frappait en
principe que les cultures proprement dites.
Le produit des terres non labourées n'y était soumis que si un
usage notoire en consacrait la perception. La dîme solite ou inso-
lite, constituait dans le chef de son titulaire un droit réel, dis-
tinct du fonds et qui ne suivait pas l'aliénation du domaine de
celui-ci 2,
La dîme ainsi entendue était une charge générale, appartenant
au clergé; nous disons au clergé sans spécifier. En effet la dîme
qui avait surtout pour but initial de satisfaire aux besoins maté-
riels du clergé des paroisses, s'était insensiblement amortie et
avait passé presque tout entière aux institutions religieuses ou
aux chapitres ecclésiastiques. Le curé et le décimateur étaient
donc très-souvent des personnes distinctes. La dîme ainsi s'était
écartée de son but primitif. Cependant les obligations des déci-
* Britz, op. cit., p. 626.
' Britz, ibid. — G. de Ghewiet, 1. 1, p. 130. Cf. infrà.
( 173 )
raateurs compensaient un peu cette transformation. Le titulaire
de la dîme était obligé de payer la portion congrue aux vicaires
et clercs des villages, si la dîme des curés primitifs ne suffisait pas
à cet effet. Cette obligation des décimateurs était présumée sauf
usage contraire *. La coutume y ajoutait souvent le devoir de par-
ticiper à l'entretien et à la réparation des édifices religieux de
l'endroit 2. Quoi qu'il en soilde ces compensations, elles ne satis-
faisaient pas tout à fait les habitants. La dîme a été l'objet de
beaucoup d'attaques; elle fut souvent, semble-t-il , payée avec
répugnance; sa transformation ne fut sans doute pas étrangère à
cette disposition des esprits. Le peuple se voyait à regret obligé
de payer une part de sa récolte pour le clergé, quand cette con-
tribution n'améliorait pas la situation du prêtre qu'il connaissait
et qui se dévouait chaque jour à ses intérêts spirituels et tem-
porels ^.
La dîme en elle-même ne paraît pas avoir été une charge bien
truelle. Remarquons d'abord que la dîme est un impôt foncier,
qui, comme tous les impôts de cette nature, s'était fondu depuis
longtemps dans le revenu foncier. La dîme quelle qu'en fût le taux,
souvent inférieur à la dixième gerbe, était une charge ancienne,
et le prix foncier s'était depuis longtemps réglé en vue de cette
contribution *.
11 est incontestable cependant que peu d'impôts ont été l'objet
d'invectives plus énergiques. Nous ne nous arrêterons pas aux
causes morales. Nous en avons signalé une; le progrès de cer-
taines idées philosophiques en est une autre, et ce n'est pas la
moins importante. Mais la dîme en elle-même prêtait-elle à ces
réclamations. Par sa nature, non. Était-ce par sa perception? La
dîme était un prélèvement absolument privilégié. Les agents du
décimateur venaient faire sur place le dénombrement des gerbes
avant leur mise en tas, et levaient la part de l'ayant droit ^. Ceci
« Brilz, p. 629. — G. de Ghewiet, t. I, p. 159.
2 Ibid.
5 A. Babeau, Le village sous V ancien régime, p. 134. — L. de Poncins, Les
cahiers de 89, p. 179.
* Ad. Smith, Richesse des nations, éd. Guillaumin, t. III, p. 198.
5 Règlement de Charles V, 1520, Placards de Brahant, t. I, p.92. — Inter-
( 174 )
était absolu, et le dëcimateur pouvait même passer sur les champs
cultivés pour conduire son charriot de gerbes jusqu'à la voie pu-
blique *. Cette perception sans doute était assez désagréable;
mais il nous paraît douteux qu'elle ait suffi à motiver tant de
récriminations. Le champart s'exerçait de la même manière et n'a
pas soulevé tant de plaintes. Or, les percepteurs ecclésiastiques
étaient généralement moins exigeants que les agents laïcs. Nous ne
prétendons pas, nous l'avons déjà dit, que l'administration du
temporel ecclésiastique fût toujours exempte de tout reproche 2.
Il y eut des intendants qui méconnurent leurs devoirs , il y eut
surtout des percepteurs infidèles. Dans la principauté de Liège
en particulier, l'usage d'affermer la perception des dîmes était
très-répandu. Les cartulaires des chapitres sont remplis d'amodia-
tions de dîmes à des prix très-élevés ^. Or, des perceptions entre-
prises en de pareilles conditions ne pouvaientêtrequenuisiblesaux
exploitants grevés. Elles étaient faites dans un esprit de spécula-
lion et d'entreprise très-nuisible aux débiteurs. Le principal dan-
ger de cette perception stricte et financière était d'écarter tout
moyen d'accorder au producteur remise ou exemption de sa rede-
vance. Nous avons signalé les principes qui guidaient les religieux
dans leurs exploitations; sans en avoir trouvé jusqu'ici d'exemple
positif, nous pouvons conjecturer qu'ils les étendaient à la per-
ception de la dîme. Leur application était peut-être ici spéciale-
ment nécessaire; la dîme en effet se percevait sur ce produit brut,
sans aucune déduction des frais de production, indépendamment
de toutes autres charges d'ordre privé ou public *. Il importait
donc beaucoup en cas de mauvaise récolte que ses exigences fus-
sent modérées. C'est sans doute ce qui arrivait presque toujours.
Ces remises, jointes à la proportionnalité essentielle à ce système,
ont fait que si les dîmes ont été gênantes, parfois même oné-
prétatiou 15:23.— Lettre de mandement du souverain bailli de Hainaut, 1558.
Lacroix, Inv. des arch. du Hainaut, p. 14.
* Cart. de Bergues-S'-Winoc, t. I, p. 220.
^ Voir plus haut Les moines.
^ Schoonbroodt, Çai^t. du chapitre de S^-Martin, passim.
* Brilz,p.630.
( 173 )
reuscs, elles n'ont cependant jamais ruiné personne. Il y eut en
rëaliié des protestations , des soulèvements , même des ligues
contre le payement de la dîme *, mais il y en eut contre toutes
les redevances. Un droit fiscal prélevé sur un village tout entier
par un corps étranger, quelque bénin qu'en soit l'exercice, est
toujours désagréable et de nature en bien des circonstances à
provoquer des plaintes, voire même des résistances 2.
Que dire enfin des procès et des contestations qui surgirent à
propos de la dîme? C'étaient là les conséquences naturelles, néces-
saires de la nature même de ce droit. Il était lucratif et assez mal
défini. Lucratif, il devait occasionner des dissentiments entre les
ayants droit et en effet beaucoup de différends sont vidés entre
prétendants par des partages de droit sur le produit de certaines
dîmes ^. Mal défini, il y avait souvent lieu de se demander si telle
terre, ou telle culture y était ou non soumise *. Nous ne voyons
dans ces usages rien qui soit spécialement onéreux pour l'agricul-
ture, contraire à ses progrès. Recommencer aujourd'hui contre
cette institution le procès qu'on lui fit au XVIII' siècle, faire un
tableau des oppressions dont elle fut la source, serait faire œuvre
de polémiste et non d'historien.
Les dîmes ont eu leur mauvais côtés, elles ont eu leurs
abus; nous ne le nions pas; quelle institution n'a pas eu les
siens? Mais quel fut son principal abus? Ce fut d'être détour-
née de son but réel et primitif; ce n'est pas dans ses rap-
ports avec l'agriculture qu'il faut le chercher. Les dîmes ne
sont pas le meilleur moyen de subvenir au temporel du culte;
* Ch Duvivier, La dîme au moyen-âge, Revue d'hist. et d'archéol., t. II,
p. 180, 1860.
^ A. de Tocque ville, L'ancien régime et la révolution, liv. II, ch. ï,a parfaite-
temenl démonlré celte thèse pour les droits seigneuriaux.
2 Actes épars dans les Carlulaires des Dunes, etc.
* Ex. : pour la dîme de la pomme de terre, Baron J.de Saint-Génois, Z)ir7ie
de la pomme de terre en Flandre, Mess, des se. hist.de Belg,, p. 472, 18S2. —
De la Fontaine, La fomme de teire en Luxembourg, Société hist. du Grand-
Duché, l. VII, p. 189.— Dîme des navets, (l^Sl-lSôO), Cart. de Bergues-
S'^-Winoc, 1. 1, pp. 594,432.
( 176 )
cette opinion semble prouvée par leur histoire; mais cette ques-
tion importe peu aux classes agricoles; ce qu'il faut constater,
c'est que cet impôt comme tel, en tant que charge foncière,
ne fut pas plus ruineux, le fut même moins que beaucoup
d'autres.
Les dîmes étaient de diverses espèces; sans avoir à entrer dans
leur détail, bornons-nous à les énumérer *. C'étaient d'abord les
grosses dîmes ou celles des fruits qui se récoltaient en grand,
blés, foins, vignobles; puis les dîmes menues ou dîmes vertes,
concernant les récoltes de petite culture et des plantes indus-
trielles, légumes, sainfoin, chanvre, et , semble-t-il , de tout ce
qu'on a appelé les fruits de jachère (braekvruchte?i). En outre,
les grosses dîmes portaient sur le bétail, et les menues sur les
troupeaux domestiques. L'usage qui faisait la règle à cet égard
était assez arbitraire, et la distinction assez vague. Elle n'était
cependant pas sans importance, car gros et petits décimateurs ne
levaient pas toujours au même taux.
C'étaient là les redevances ecclésiastiques levées sur les terres an-
ciennes. A côté d'elles nous trouvons la dîme novale, droit spécial de
prémices sur les terres nouvellement défrichées. Les monastères ,
qui se livraient aux principaux défrichements, étaient exemptés
des novales sur les terres qu'ils réduisaient en culture 2.
Telles étaient les dîmes réelles ou prédiales. C'étaient les prin-
cipales. Les dîmes personnelles ne vécurent pas longtemps; mais
il y eut toujours certaines dîmes qui, par l'objet qu'elles frappaient,
avaient un caractère mixte, portant sur un produit, obtenu par le
concours des forces de la nature et du travail de l'homme. Telle
était la dîme du miel, de la cire, du lait. On pourrait peut-être
aussi y comprendre la dîme des harengs, usitée sur les côtes et
qui occasionna d'interminables procès ^.
Les réflexions qui précèdent, on le voit, écartent entièrement
la question de l'origine des dîmes. La discussion de ce point quel-
* Voiries sources supra. E. de Facqz, Ancien droit belgique, t. II, p. 139.
* Trolz, Jus agrarium,X. I, p. 33, et les innombrables privilèges et confir-
mations épars dans les cartulaires.
5 Cart. des Dunes, de Groeninghe, près Courlrai, etc.
( 177 )
que vif que puisse êlre son intérêt, ne peut rentrer dans notre
cadre *. Nous avons donc pris pour point de départ l'opinion la plus
répandue malgré de nombreuses divergences : celle de l'origine
commune des diverses dîmes existant à la fin de l'ancien régime.
Nous n'entendons pas par là trancher la question en ce sens. Ne
la discutant pas, nous posons en hypothèse l'opinion de la majo-
rité. Nous tenons à faire ces réserves pour prévenir toute objec-
tion. En effet, celte hypothèse est la plus défavorable à l'opinion
que nous avons soutenue. Nous avons défendu l'innocuité de la
dîme, redevance ecclésiastique. Nous n'avons jamais prétendu que
toutes les redevances seigneuriales fussent également inoffen-
sives. S'il y a donc, ce que nous ne voulons pas décider, s'il y a
à distinguer entre dîmes laïcales et paroissiales, dîmes d'origine
spirituelle ou d'origine seigneuriale, cette distinction ne ferait
sans doute que confirmer notre argumentation.
Quelle que soit l'origine des dîmes, il est certain qu'aux derniers
siècles on distinguait entre dîmes ecclésiastiques et dîmes seigneu-
riales ou séculières; mais c'était là une distinction de fait; le nom
de la dîme dépendait uniquement du caractère laïc ou religieux
de celui à qui on la payait.
Les dîmes de toute nature furent abolies par la révolution, soit
par l'article 5 du décret du 21 août 1789, soit par la loi du i7
juillet 1795, publiés en Belgique en exécution d'un arrêté du
d4 brumaire an IV (3 novembre 1795) 2.
§ 3. Biens et usages communaux.
Les villœ possédaient en indivis certains droits, dont l'exercice
était réservé à leurs membres. Ces droits étaient de diverse
nature. Il y avait des propriétés communales et des communaux
proprement dits. Les premières étaient des droits réels apparte-
nant à la communauté comme corps moral, comme universitas;
et dont elle peut disposer en suivant les règles de la tutelle finan-
* Résumé des théories émises jusqu'ici en Belgique, dans Warnkonig,
Hist. de FlancL, trad. G,, l. II, p. 382.
2 E. de Facqz, op. cit., t. Il , p. 147.
Tome XXXIL 12
( 178)
cière. Les communaux étaient des domaines soumis au profit des
communiers à certaines usances et servitudes déterminées. Ces
deux catégories d'immeubles sont tout à fait distinctes en théorie;
sans doute les propriétés des communes peuvent être en même
temps des communaux, mais cette coïncidence n'est ni générale,
ni nécessaire, et le régime juridique des deux genres était fort
différent *.
Nous n'avons à parler ici que des communaux proprement dits.
II y avait au moyen-âge une idée fortement enracinée dans l'esprit
populaire, c'est que l'herbe, l'air, l'eau et le bois, dons gratuits de
la nature, devaient être aussi livrés à la jouissance gratuite de
tous les hommes 2. Ce principe était celui de la marke germanique.
Les terres incultes, landes, prairies naturelles, bois, étaient,
comme de droit naturel, abandonnés à l'usage des habitants. Ce
principe demeura très-vivace pendant tout le moyen -âge. Les
seigneurs cependant, en vertu de leur souveraineté, n'avaient pas
tardé à empiéter sur les droits des vilains. Ils avaient diminué,
réglementé, même supprimé certains usages et transformé leurs
bénéfices en droits seigneuriaux. Ces terres vagues dont ils cher-
chaient à s'assurer ce domaine, ils les rétrocédaient à cens aux
communautés, ou parfois à des particuliers. Restaurer à leur
profit et moyennant redevance les jouissances communales, était
le seul avantage que les seigneurs pouvaient retirer de leur usur-
pation. En effet la constitution agraire du moyen-âge réclamait
impérieusement l'existence de pâturages communs. C'était un
élément indispensable du régime agricole du temps ^. Toutes les
chartes de colonisation doivent promettre aux colons, outre des
terres à cultiver personnellement, du bois et des prés dont ils
puissent user pour leurs installations et leur bétail. Les seigneurs,
propriétaires et souverains, ne manquaient donc jamais de con-
^ Stockmans, Decisiones Brahantinœ, Dec. 87 les confond. — Cf. Raepsael,
Analyse, liv. IV, eh. X, n^^ 276 et suiv.
' Wauters, Libertés communales, p. 253. — Guérard, Cart. de S^- Père de
Chartres, p. 172.
3 Raikem, Discours de rentrée, p 63, 1853. — Kempeneers, Onde vryheid
Montenaken, t. 1, p. S6.
{ 179)
céder des usages de ce genre. 3Iais ces concessions ne leur enle-
vaient pas leur droit de propriété sur ces biens.
Telle était donc la situation: les seigneurs propriétaires concé-
daient aux communes la jouissance des terres vagues, bois et prés
utiles à leurs habitants.
On a longuement discuté l'origine des biens communaux. Les
uns les ont tous fait dériver de concessions seigneuriales *. D'autres
n'y ont vu que la persistance , sous une forme moins radicale ou ,
si l'on veut, une transformation de l'ancienne copropriété germa-
nique 2. Ce dernier système nous paraît démontré pour l'Alle-
magne, ou le régime des dorfen ne s'est modifié que par évolutions
insensibles. La marke, copropriété sacrée et indivise des habi-
tants, a persisté pendant tout le moyen-âge, et ce sont les atteintes
portées par les seigneurs à ses privilèges inviolables qui ont servi
de premier prétexte à la guerre des paysans ^. Mais dans nos pro-
vinces, il nous paraît difficile d'admettre comme générale la vérité
de cette opinion. Le type germanique du village a eu chez nous
sur la constitution des domaines, une influence beaucoup moindre
qu'en Allemagne. En admettant que ce type fût celui de nos
villages primitifs, l'invasion romaine en a considérablement mo-
difié l'organisation; les migrations germaniques ne l'ont restauré
que dans son principe nécessaire, non dans son organisation
réelle *. H y a donc eu chez nous de tout temps des villages ayant
des jouissances communales; mais leur territoire était délimité
par les concessions royales ou particulières; l'organisation agraire
de nos provinces s'est formée évidemment d'après les exigences
économiques du temps; mais elle a été constituée ainsi artificiel-
^ Wauters, Libertés communales, p. 251. — Ch. Duvivier, Les hospites. —
Raepsaet, loc. cit., n» 278 et les sources y citées. — Dareste, Hist. des classes
agricoles, p. 372. — Trotz, Jus agrarium, t. 1, p. 24.
* E. de Laveleye, Les formes primitives de la propriété. — G, von Maurer,
Gesch. der Dorfverfassung in Deulschland. — L. Vander Kindere, Notice
sur l'origine des magistrats communaux et sur Vorganisation de la marke
dans nos contrées au moyen-âge, Bdll. de l'Acad. rot. de Belg., 2*= série,
t. XXXVIII.
3 G. von Maurer, op. cit. — E. Langethal, Gesch. derTeutsch.Landw.,P,p.^i.
* Taillar, Mémoire sur la formation des villages.
(180)
lement et non par voie de formation naturelle et insensible. Ces
usages communaux nés spontanément dans une tribu, supposent
le développement d'une nation passant insensiblement de la vie
pastorale à la vie sédentaire, mais sont incompatibles avec le fait
d'une conquête et d'une brusque appropriation du sol, Ce n'est
qu'à l'exlréme-nord de notre pays, dans ce littoral flamand où
s'élevèrent les gildes indépendantes, que ce système peut s'être et
s'est probablement vérifié.
Que conclure de ces réflexions ? Que les communaux, sans être,
sauf dans le littus saxonicum, la transformation de la rnarke
primitive, sont cependant l'application du même principe, la con-
séquence des mêmes nécessités sociales. Rien d'étonnant donc à ce
qu'on y retrouve les mêmes idées, les mêmes règlements, les
mêmes usages que dans la marke elle-même, dont le village belge
n'est que la reconstitution.
Quels étaient donc les droits des communiers ^ ? Ces droits
étaient loin d'être absolus et illimités.
La première condition de leur jouissance était d'appartenir à
la communauté; c'était un avantage réservé aux manants^ mais
tous les communiers participaient à l'usage des prés et des bois
communaux. En quoi donc consistait cet usage?
Pour le fait des prés, dans le droit de pâturage. Tout membre
de la communauté peut envoyer son bétail sur le pâturage com-
mun. Cependant ce droit lui-même est soumis à certaines restric-
tions. Il fallait que le bétail appartînt au manant, ou du moins, si
c'était du bétail commandité, qu'il l'ait hiverné ^. Il ne pouvait,
par exemple pour les bois, acheter des pores à la saison des glands
et les revendre aussitôt après. S'il outrepassait ses droits, une
amende le frappait.
Pour le fait des bois, les droits consistaient dans la glandée pour
les porcs; à partir de l'époque où les tailles avaient atteint cinq
ou sept ans; dans le droit de maisonnage, ou droit de prendre ce
^ VaLder Kiudere, op. et Icc. cit., p. 29 (du tiré à pari),
^ Nus ne putt avoir aise es près ne es pâtures s'il n'eslmauans en Tavotirie
est si puent prendre bustes a Nourechon s'il les puenl avoir et si les evernunt
et aulrcmenl ueei.t. » Loi d'Onnaing, cité par le précédent.
( 181 )
qui est nécessaire à la construction, raais celui-ci était soumis à une
autorisation préalable et à une fixation ; enfin dans le droit de
prendre le bois nécessaire à la consommation du ménage '.
Tel est l'ensemble des droits communaux, qui étaient d'ailleurs
soumis dans cbaque localité ù des réglementations très-variées ^.
Ces droits existaient presque partout, non-seulement dans les vil-
lages, mais même dans les villes. Les ayants droit y attacbaient une
très-liaute importance et les soins très-spéciaux donnés à leur admi-
nistration en seraient, à défaut d'autres, une preuve suffisante.
Cet atlachcment à la jouissance des communaux était justifiée
parla situation économique. Nous en avons dit la raison ; ce sont
les exigences de la culture semi-pastorale de cette époque.
L'existence de ces droits a donné lieu à de grandes controverses
sur leur utilité. Elles ne peuvent se trancber qu'en distinguant
les époques et les périodes culturales. Sans doute dans un régime
agricole encore incomplètement intensif, ces jouissances sont un
grand élément de bien-être pour ragriculteur. Non-seulement
il y trouve un secours pour son exploitation, mais il en tire
des utilités gratuites très-précieuses. La science agricole ne lui
permet pas encore de mettre utilement ces terres en culture;
il en tire donc par ce raode de jouissance le meilleur parti pos-
sible. Mais quand l'agriculture se développe, que les circon-
stances permettent utilement le défricbement de ces terres,
il est plus utile au pays et à cbacun de ses babilants de leur
donner un emploi plus productif. Si les communaux ont été utiles,
ils ne le sont plus. Leur existence est toujours contemporaine d'une
situation économique encore incomplète ^.
1 E. Borgnet, Cartul. de Fosses, p. 106. — Hagemans, Hist. de Chimay:
Ordonnance du conseil de Hainant sur les bois, p. 575. — Bormans, Les fiefs de
iVami/r, passim, Ireiiv. — Mémoiremanuscrit sur Tadministralion forestière au
XV« siècle. Arch. de la Soc. d'Émulation de Liège (section agricole). — Comte
de Villermont, Couvin et sa châlellenie, pp. 47 el suiv. Règlement très-res-
trictif.
* On mesurait les terres primitivement d'après le nombre de brebis qui
pouvaient y paître, les bois d'après les porcs qui pouvaient s'y nourrir (sagi-
nari). Ex. Cart.du Mont Blandin, édil. Van den Pulle, p. 71.
3 L. de Lavergne, Les assemblées provinciales sous Louis XVI, p. 82 et
passim, reproduit à cet égard les curieuses délibérations de ces assemblées.
( 182 )
Si cela est vrai des prés et des terres vagues, il serait peut-être
inexact d'étendre aux terrains boisés une appréciation si absolue.
Les communes, corps moraux et perpétuels sont les meilleurs
conservateurs des forêts que la spéculation particulière dérode
au grand détriment de l'intérêt général. Or rien ne s'opposerait à
laisser persister dans les bois communaux des usances qui sans
leur nuire augmenteraient gratuitement l'aisance des habitants *,
A mesure que l'agriculture progressait, les terrains commu-
naux étaient l'objet d'emprises plus considérables. Mais de tout
temps ces emprises avaient été soumises à l'usage commun pen-
dant les saisons mortes, c'est-à-dire après la première coupe pour
les prés, après la récolte et pendant l'année de jachère pour les
terres arables. La servitude de ces propriétés était dite vaine
pâture, par opposition à la dépaissance ou grasse pâture sur les
terrains communaux. Ce droit était encore très en vigueur lors de
la rédaction des coutumes et Ton en trouve plus d'une trace dans
leur texte; les jurisconsultes et les placards s'en occupèrent
également 2.
La vaine pâture n'était pas dominée par les mêmes principes
que la dépaissance communale. Celle-ci n'appartenait qu'aux
manants; le droit à la première était basée sur la réciprocité. Le
droit d'aller sur les terres de ses voisins n'était fondé que sur
l'obligation de souffrir le même exercice. Il suffisait donc d'être
propriétaire. Mais le droit de tout exploitant n'était pas indéfini.
La mesure du droit|, le nombre de têtes qu'on pouvait envoyer
en pâture était déterminé d'après le nombre de bonniers qu'on
cultivait ^.
Comment apprécier cette institution? En elle-même et pendant
longtemps elle ne fut pas nuisible, mais quand de nouveaux
procédés agricoles commencèrent à se faire jour, elle devint
gênante pour leurs progrès. En effet la pâture constituant un
* F. Le Play, La réforme sociale, liv. IV, chap. XXXV.
* Législation dans E. de Facqz, Ancien droit belgique, t. II, p. 131.
3 Steur, L'administration des Pays-Bas autrichiens, p. 190. — Henrion
de Pansey, Des biens communaux, ô" éd., p. 369. — Pardessus, Traité des
servitudes, n» 132.
i
( 183 )
droit des voisins, on ne pouvait sans le violer en limiter l'exercice.
Or les cultures de jachères et les.culturcs dérobées devaient néces-
sairement restreindre le temps de libre pâturage. Celui-ci en clfet
détruisait toute culture.
Il en était de même pour les prairies artificielles. La pâture
commençant communément aussitôt après la fenaison, absorbait
toute la seconde herbe, enlevait à l'exploitant le bénéfice du
regain, et par conséquent diminuait son revenu et la valeur de
sa terre.
Cette servitude était donc pour les progrès agricoles une enirvivc
sérieuse; non-seulement elle en diminuait les bénéfices, mais elle
en compromettait le succès et empêchait toute modification
sérieuse à la culture des domaines.
Aussi de bonne heure des restrictions furent apportées à celte
servitude elle-même. Pour expliquer ces restrictions, il faut
remonter à l'origine. La vaine pâture, avons-nous dit, avait existé
de tout temps sur les emprises communales, et probablement
même sur toutes les propriétés de la cojnmune. Elle était née d'un
usage tout naturel, souvenir de l'ancienne communauté, et justifiée
par ce principe qu'on peut user d'une chose quand, en le faisant,
on ne nuit pas à son propriétaire. La vaine pâture, utile aux com-
n.unautés, sans préjudice pour le propi iclairc, avait naturelle-
ment passé dans les mœurs. Il résulte de celte origine que la vaine
pâture ne constituait pas un droit véritable de la communauté,
mais une simple faculté autorisée par la tolérance des proprié-
taires K Quelle que soit la vérité historique de cette théorie, il
était cependant diiïicile aux particuliers d'échapper à une servi-
tude consacrée par un usage immémorial. Aussi fallut-il que des
mesures générales vinssent les libérer. Ce fut à propos de l'aban-
don du systèfne de jachères que commença son afiranchissement,
qui fut partiellement réalisé par les coutumes de Ruremonde et
d'Alost. Mais le grand mouvement économique ne se fit sentir que
vers le milieu du XVIII* siècle et aboutit presque en même temps à
diverses ordonnances consacrant la liberté des propriétaires dans
* DuDod, Traité des prescriptions^ l""* partie, eh. XI f.
( 184 )
loiile l'étendue de nos provinces, par le droit de clôture des héri-
tages, droit dont le seul exercice délivrait le domaine de la vaine
pâture communale.
Cette législation accordait aux cultivateurs le moyen de garantir
la liberté de leur culture; elle rendait à la vaine pâture son vrai
caractère juridique de libre tolérance *. Mais cette tolérance pou-
vait avoir été abdiquée par une concession formelle fondée sur un
litre. L'édit de Louis XV en avait, dans ce cas, ordonné le respect.
La loi ou code rural de 1791 abolit même cette dernière exception
et ne laissait plus au droit de clôture qu'une seule exception :
celle où la vaine pâture entre parlicuUers était fondée sur un
litre; encore, dans ce cas, était-elle rachetable^.
La liberté des fonds froissait incontestablement quelques inté-
rêts individuels, mais elle contribuait au bien-être général en
facilitant les progrès de la culture. D'ailleurs le code de 1791 n'agit
pas en cette matière d'une manière violente. li ne supprima pas
brusquement un usage ancien, mais en confirmant, comme les
actes législatifs antérieurs, le caractère précaire de cet usage, il en
favorisa la disparition graduelle par l'effet du mouvement écono-
mique. Ce but se réalisa en effet; grâce à une meilleure intelli-
gence des intérêts agricoles, à rexercice fréquent du droit de
clôture, la vaine pâture est en pleine décroissance en Belgique, et
le moment n'est pas éloigné où, par la seule action du temps, elle
aura disparu, sans qu'il faille pour la supprimer, l'intervention du
législateur ^.
* Toute celte théorie est clairement démonlrée dans le rapport magistral
de M. Th. Smolders sur le litre I, ch. IV-VI du projet de Code rural, Docu-
ments parlementaires, session 1878-1879.
^ Nous ne faisons que signaler ici la seconde exception prévue à l'article 11,
section IV du Code rural. Le texte et la portée de cet article exigerait des dé-
veloppements juridiques trop étendus.
^ Qu'on nous permette, à la veille, de la révision du Code rural, d'ex-
primer le désir qu'on s'abstienne en celte matière de mesures brusques et
radicales et qu'on laisse l'action du lemps et du progrès faire son œuvre.
Ce principe demodéralion aélécelui du Code rural de 1791, œuvre intelligente
d'un homme remarquable, économiste et agronome, Heurtaull de Lamerville,
député de la noblesse du Berry. — Cf. L. de Lavergne, Économie rurale de
la France, 4^ éd., p. 422.
{ 185 )
Une association naturelle d'idées nous conduit à dire un mot
ici d'une servitude rurale existant sur les propriétés non en faveur
de la communauté, mais en faveur des pauvres. C'est le glanage.
Quand les récoltes sont mises en tas, le propriétaire ne peut
glaner ni par lui-même ni par ses gens. Il faut que les pauvres
puissent y venir chercher leur part. C'est une sorte de charité
légale. Les glaneurs, de leur côté, ne peuvent que ramasser les
épis épars sur le sol; ils ne peuvent, sous aucun prétexte, s'ap-
procher des tas, et le temps du glanage est strictement limité. Le
code rural de 1791 a aboli l'obligation du propriétaire de ne pas
glaner, mais il réglemente l'exercice du glanage de la part de ceux
qui voudraient en profiter *.
§ 4. Le crédit foncier et agricole 2.
L'agriculture a besoin de capitaux; or le travail et le capital ne
sont pas toujours réunis dans les mêmes mains. Il en était surtout
ainsi au moyen âge. Le capital ne s'est amassé que lentement par
les épargnes des classes laborieuses. Comment donc le travail
agricole obtenait-il ses capitaux? Au début de cette période de
l'histoire, nous l'avons dit, le capital d'exploitation du manse
appartenait tout entier au seigneur; celui-ci le reprenait à la mort
de son tenancier par droit de mainmorte. Mais quand commen-
cèrent à naître les exploitations séparées et les diverses tenures,
il n'en fut plus ainsi. L'histoire des amodiations, on l'a vu, est
l'histoire même du capital rural. Rappeler leur succession, c'est
donc aussi analyser les phases du crédit agricole. Or nous voyons
l'un après l'autre s'appliquer dans les tenures le principe du
métayage, du cheptel, du fermage. Quelles conditions financières,
quel état de crédit révèlent ces formes diverses? Le métayage,
c'est la société proprement dite avec responsabilité égale et par-
* E. de Facqz, op. cit., t. II, p. 149.
* Au point de vue historique. Doniol, Hist. des classes rurales, p. 214. —
Daresle, Hist des classes agricoles, p. 521. — L. Delisle, Les classes agric.
en Normandie, ch, VIII.
( i8« )
tage de bénéfices entre propriétaire et tenancier. Le cheptel, c'est
la commandite, le capital confié par le propriétaire à son tenan-
cier sous la responsabilité et aux risques de celui-ci. Le fermage,
c'est l'indépendance du tenancier entrepreneur et capitaliste;
mais obligé de chercher les avances et le crédit en dehors de ses
rapports fonciers avec le bailleur *. On voit donc clairement, dans
cette histoire même des tenures, celle des progrès des capitaux
chez le paysan. Le métayage et le cheptel sont les formes par
excellence du crédit rural dans les temps ou les pays où le capital
du tenancier se trouve insuffisant. Ils présentent un double
avantage. Le premier est de se faire en nature, c'est-à-dire en
objets directement utiles à l'industrie agricole et à l'exploitation
même à laquelle ils sont attachés. Le second avantage est d'être
conclus de propriétaire à tenancier, c'est à-dire entre les per-
sonnes qui ont le plus grand intérêt commun à la conservation du
capital et de l'exploitation tout entière. Le propriétaire est le ban-
quier naturel de ses tenanciers; les avances aux exploitants de
son domaine font partie du grand rôle économique et social qu'il
est appelé à jouer dans le monde. Enfin le métayage et le cheptel
présentaient encore, pour leur temps, cette grande garantie
qu'ils permettaient au propriétaire-bailleur de veiller de près à
l'emploi de sa terre et de ses capitaux; chose précieuse en un
temps où ceux-ci étaient rares et chers, l'expérience agricole
encore minime, et les garanties du bailleur d'ailleurs dérisoires.
C'est donc par voie d'association et de commandite que se ré-
vèlent les premiers essais du crédit agricole. Cette forme de crédit
était d'ailleurs maintenue par l'interdiction de toutes les autres.
Cette interdiction canonique et légale fut un bienfait social,
puisqu'elle maintint, par son influence, les formes de crédit
vraiment adaptées à la situation économique de l'époque ^. Alors
plus que jamais il eût été vrai de dire que paysan grevé était paysan
ruiné ; car, pour se libérer et se relever, il lui eût fallu bien plus
* Troplong, Préfaces aux traités du contrat de louage et du contrat de
société.
* Claudio Jannet, Le prêt à intérêt et les lois ecclésiastiques. Noie au cha-
pitre XXVIII des Lois économiques par A. de Metz-Noblat, S^éd., p. 293.
I
à
( 187 )
de travail, de profits, d'épargne qu'aujourd liui. Le prêt à intérêt,
forme de crédit d'une société arrivée à l'apogée de sa prospérité
et de son activité industrielle, était incompatible avec les lents
progrès, les minces profits, la circulation difficile qui caractéri-
saient l'état économique du haut moyen-âge. LEglise ne tolérait
pas lintérêt sans société; le prêt lui-même devait être gratuit,
c'était le miituum ou prêt de charité.
Quand le bail à ferme commença à se répandre, les prêts gra-
tuits en nature durent augmenter aussi; mais la gratuité du prêt
était un acte de charité, de bienfaisance; on chercha donc à se
créer un intérêt *. Ce fut l'origine du contrat de constitution de
rente '^. Ce contrat consistait dans l'abandon d'un capital en pleine
propriété contre le service d'une rente perpétuelle ou tempo-
raire. L'essence de ce contrat, la cause de sa licéité était Tinexigi-
bilité du capital. Le bailleur de fonds ne pouvait jamais réclamer
sa somme, il l'avait donnée en mutuinn ^; mais le débi-rentier,
l'emprunteur était toujours admis à se libérer. Inexigible, le
capital était toujours remboursable. C'était, pour propriétaire et
tenancier, une forme précieuse de crédit, toute à l'avantage de
l'exploitation de Temprunteur. En effet, le prêt est indéfini, le
cultivateur n'a donc pas h. craindre de se voir inopinément récla-
mer un capital qu'il a immobilisé dans le sol et qu'il ne peut
rendre qu'en vendant son exploitation. Le prêt à long terme est
un desideratum, aujourd'hui presque irréalisable, du crédit agri-
cole. On voit que le moyen-âge en avait trouvé une parfaite réali-
sation. En même temps qu'elle était avantageuse au tenancier, la
constitution de rente l'était aussi à l'exploitation même, car,
^ Le crédit gratuit disparaissait. « Il d'v a plus de charité parmi les
hommes, » dit le préambule de TordonnaDce des Archiducs du 8 mai 1600.
* Tractatus de reditibus atinuis, 1625, Bibl. nat., MS. n» io562, ch. I ellIL
Le taux légal auquel on pouvait constituer une rente, était à Liège et en
Flandre du denier 20 (o %), en Hainaut du denier 16 (6.25 ^ o). Britz, op. cit.,
p. 602. — Cf. Tractatus, cité, ch. VIll : « Quod sit juslum pretium redituum
annuorum.
3 Acte dellôo « Cum 1res marcas mutuo acceptas constiiissent, sex fru-
menli modios usuris solvebat. » — Piol, Cart. de S^-Trond, 1 I, p. 46.
( 188)
obligé de fournir la rente, l'emprunteur était obligé aussi d'em-
ployer le eapital à la terre et d'en tirer profit. Enfin, dernier
avantage, si ces profits étaient considérables, il pouvait à son gré
se libérer et rembourser le capital constitué *.
La constitution de rente était un crédit mobilier ; une autre
combinaison juridique analogue créa le crédit foncier pour les
petits propriétaires. C'est le contrat de rente foncière, l'arrente-
ment dont nous avons expliqué plus baut les avantages écono-
miques. Ces avantages réunirent, à tous ceux de la constitution
de rente, celui d'une garantie supérieure, celle du sol, quand
Cbarles V eut proclamé leur rachetabilité générale 2.
Ces contrats, dont la licéité avait d'abord été révoquée en
doute, furent évidemment permis depuis la célèbre déclaration
de Martin V et de Calixte III ^. Cet acte pontifical révèle, une fois
de plus, l'esprit de la législation ecclésiastique en matière de prêt
à intérêt. L'Église ne tolérait pas l'exploitation du faible par le
fort, du pauvre par le riclie. Elle ne voulait d'intérêt que pour
autant quil fiît justifié. Or il ne lui semblait justifié que si le
capital engagé courait un risque, ou si, pour l'avancer, le prêteur
se privait d'un bénéfice certain. Or, dans ce contrat de rente,
il y avait un risque très-clair, celui de perdre son capital, qui était
réellement aliéné et inexigible. Il y avait là sacrifice, risque et,
partant, cause de compensation. Avant d'examiner les crédits illi-
cites, disons donc un mot du caractère économique de la doctrine
* Acte de 1229. Vente de biens pour racheter une rente annuelle de
24 marcs, Waulers, Table chronologique des diplômes imprimés , t. IV, p. 83.
Parfois le service de la rente portait amortissement du capital. Acte de 1285,
Bull, de la Comm roy. hist., 3« série, t. XIII, p. 55.
2 Exemples dans L. Vander Kindere, Siècle des Artevelde, p. 220. —
Schoonbroodl, Arch. du Val S^-Lamberl, t. I, n» 640. a» 1363. — Kempe-
neers, Oude vryheid Montenaken, t. II, p. 521, donne comme suit le taux des
rentes pour celle région :
1587 9 «/o 1643 5 «/q 1724 5 «>/o 1749 S «/o
1640 15 o/o 1694 5 «»/o 1728 2 V-2 o/o 1756 3 ^j-i <>/„.
3 Tractatus, cité, ch. III. — CIj. Jourdain, L'économie polilique au moyen-
âge, Mém. de l'Acad. des Inscript, et Beiles-Lettres, t. XXVIII, p. 14, 1874.
i
( 189 )
de l'Église. Nous venons d'en noter le principe. Ce principe, il faut
le reconnaître, est l'application d'une loi de l'économie politique.
L'intéi'ét hausse ou baisse d'après les risques que court le capital
et la fortune du prêteur. Or comment celle fortune peut-elle être
compromise? Quand l'industrie est active, elle l'est parla perte
ou rimproduclivité du capital; quand l'industrie est peu déve-
loppée, quand le capital est un amas de denrées ou d'écus qui n'a
pas réellement le caractère de capital, de fonds de reproduction,
la fortune du préteur ne peut être entamée que par des risques
spéciaux de perte : par une responsabilité assez étendue. 11 en
résulte que, dans ce dernier cas, la société seule justifie un béné-
fice, tandis que dans le premier un intérêt est naturel. L'acte de
Martin V marque une étape du mouvement économique, une
autre est fixée par l'Encyclique vix pervenit de Benoît XIV, et
enfin dans la décision des congrégations romaines ex» 1850. Ce
n'est pas la discipline de l'Église qui a changé, ce sont les condi-
tions extérieures de la société qui, en changeant, ont modifié la
portée des anciens contrais juridiques '.
Tel était l'état normal du crédit dans la théorie et dans la pra-
tique; reprenons maintenant le crédit illicite et occulte et le prêt
à intérêt véritable depuis son apparition jusqu'au jour où la tolé-
rance lui donna une quasi-licéité.
De bonne heure des spéculateurs et notamment des Juifs et des
Lombards entreprirent de prêter à intérêt en dépit de la législa-
tion canonique et civile 2. Les tables de prêt s'étaient multipliées
très-rapidement; il y en avait non-seulement dans les villes,
mais jusque dans les villages ^. Us y tenaient à la fois comptoir de
^ Voir un résumé de la théorie catholique dans Ch. Périn, « Considérations
sur r usure, » a[)pcndice à la richesse dans les sociélés chrétiennes, 2^ éd.,
t. II, p. 489. Cette théorie a donné lieu a une foule de publications. Voir leur
énuméiation et celle des actes pOitiiicaux dans J. Carrière, De conlractibus,
D"Mlil et suiv.
^ P. de Decker, Étude sur r histoire des monts-de-piété en Belgique. ïniro-
duction. — Cf. comte L. Cibrario, L'économie politique du moyen-âge, tra-
duction de Wolowski, liv. III, ch. VI.
^ Wauters, Jean h', p. 362, en signale dans 4es villes et même dans ks
bourgades (Giimberghe, Lennick, Wavre, etc.]. Un acte de 1247 signale un
{ 190 )
change et de prêt, et étaient, nous l'avons vu, les banquiers des
seigneurs et des villes, chargés de la recette de leurs rentes et fer-
mages *. Les princes chrétiens, sous l'empire des circonstances,
les avaient tolérés à condition de ne se livrer à aucune entre-
prise usuraire, de se borner aux opérations de change et aux prêts
de commerce. Ce fut le système proposé en Brabant par le duc
Henri III dans son testament en 12G0, et appliqué en 1261 par
Guy de Dampierre en Flandre ^.
Mais si la nécessité imposait la tolérance, il était dangereux de
permettre l'exercice du prêt aux spéculateurs étrangers; ils ne
s'abstenaient jamais des fœnus illicitum', les pauvres et les grands
en souffraient également.
Les étrangers ou leurs associés avaient, nous l'avons dit, établi
des tables dans presque toutes les localités tant soit peu impor-
tantes du pays; or là, ils étaient à même de prêter aux gens
pauvres de façon à s'enrichir à leurs dépens.
Telle était la triste pratique des prêts à la semaine qui ruinaient
le cultivateur et que cependant il recherchait si aveuglément.
C'était le petit peuple rural qui pâtissait de ces marchés onéreux,
où la courte échéance, au lieu d'être un motif de gratuité, deve-
nait, au contraire, un moyen d'usure ^. C'était surtout dans les
usurarius dans le village de Somzée, Anal, pour servir, etc., t. IV, p. 416. —
Galesloot, Le livre des feudataires de Jean III, pp. 97, 140. — P. de Decker,
op. cit. — Les comptoirs de change d'Anvers. Thys, ffist. des rues et places
publiques, p. 74. — « Domus que vocatur caméra cambitorum, » Cart. de
S'-Trond, t. I, p. 509, etc. — Gand. Gilllods Van Severen , op. et loc. cit., p. 130.
* Payement d'une emphytéose « in oppido S'> Trudonis in cambio ipsius
domini (1372). » C. de Borman, Les livres de fiefs de Looz, p. 128. — Changes
des villes : "Wauters, Hist. de Bruxelles, t. II, p. 605 (plus tard on créa une
chambre de receveurs). — Cart. van Loven, kap.V,art. S. — Droit de Nampte
et otiice de chambgeur, Borgnet, Cart. de Ciney, p. 118, etc.
Cf. Gilliodls-van Severen, Inv. des Arch.de Bruges, secl. 1, sér. 1, t. III,
p. 64.
* P. de Decker, op. et loc. cit., p. xvi. Les juifs furent cependant souvent
persécutés par les princes.
3 Philippe-Auguste, dans son « règlement des usures privées » avait spé-
cialement interdit de prêter aux laboureurs de bras (agricolae qui non habent
( 19« )
mauvaises années que la tyrannie des usuriers s'exerçait sur les
malheureux paysans; alors, ne pouvant rentrer dans leurs fonds
au terme stipulé, ils aggravent les charges de leurs débiteurs et
les forcent, sous la foi du serment, à doubler leurs obligations *.
Aussi l'usurier était-il dans le peuple qualifié de l'épithètc terrible
et significative d'évcoigéliste de Lucifer 2; c'était l'exécuteur des
propriétés et des ménages, le mangeur des récoltes. Ajoutons que
pour augmenter l'amour des fermiers envers le changeur^ c'est à
lui, comme on l'a vu, que se payaient les rentes au compte du sei-
gneur. Or le seigneur grevé de dettes lui-même, était exigeant. Les
seigneurs mangent les povrez gens, dit un dicton du XV"' siècle. Il
leur fallait rattrapper ainsi les dépenses et le luxe de leur vie. Le dic-
ton ajoute en effet aussitôt: les lombards mangent les seigneurs ^.
La noblesse était grevée de dettes considérables. Le numéraire
était rare, or il en fallait pour les satisfactions du luxe, comme
autrefois pour les expéditions militaires. Alors c'étaient les
abbayes qui avaient servi de banquiers et avaient fourni aux sei-
gneurs les fonds nécessaires aux croisades. Mais plus tard « les
spéculateurs leur offrirent leurs services intéressés *, » et ce facile
moyen de faire de l'argent , les entraîna dans des dépenses
funestes à leur prestige. Ils contractèrent une foule d'emprunts
onéreux et engagèrent leurs patrimoines, opération dont les princes
hœreditales vel mobilia unde possent sustentari, nisi propriis raanibus). Doniol,
op. et loc. cit.
' Fœneralores debilores suos omnibus modis gravani et dum die dicta
pecunias suas nou recipiunt, bas die reddita subfideetsacramento duplicant.
Gesta abbat. gemblac. apud Pertz. script, viii, n" 61, p. 347.
2 Een woekereer, Eeu wisseleer,
Een meuleneer, Een lolleneer.
Zyn de vier evangelisten van Lucifer (cité par de Decker, op. cit., p. xxv).
^ Dicton inscrit sur un registre de la Haute cour de Namur. Messager des
sciences histor., pp. 63 et suiv., 1831., Ann. de la Soc. arcfi. de Namur, t. IV,
p. 300.
* Ordonnance d'Albert de Bavière (1386), Faider, Chartes du Hainaut,
l. I, p. 43. — Aux Brabansche Yeesten, est annexée, 1. 1, p. 760 éd. acad.,
une curieuse consultation des docteurs de Paris, sur le fait de l'usure en Bel-
gique (1319).
( 192 )
ne leur donnaient que trop le funeste exemple •. Les engagères
étaient des contrats par lesquels on vendait des biens-fonds avec
faculté de rachat pendant un temps déterminé. Ce délai expiré,
le créancier devenait propriétaire au prix de la vente 2. Or, bien
peu étaient en mesure de servir le remboursement. Celui-ci
devait se faire à date fixe, soit au change, soit à personne, soit
au porteur. Remarquons en passant celte circulation du titre
d'engagère, idée mère des institutions du crédit foncier. Le pre-
mier protêt justifiait la mainmise, et l'adjudication du fonds au
créancier ^. De cette manière, les nobles étaient privés de leurs
patrimoines, leurs familles déconsidérées, et les spéculateurs con-
quéraient les titres seigneuriaux. Enfin les privilèges des préleurs
frustraient les autres créanciers du débiteur, car a par deniers
empruntez, leur hiretaigcs et possessions sont du tout exécutez *. »
Les mesures législatives étaient peu efficaces pour réprimer ces
abus. Quelque inconvénient social qu'elle présente, l'usure est un
de ces rares fléaux qui sont provoqués et réclamés par leurs vic-
times. Les lois sur l'usure ne servaient donc qu'à aggraver le mal
et à faire payer par les emprunteurs les risques légaux qu'ils fai-
saient courir à l'usurier. L'usure est un de ces maux qu'il faut sur-
tout réprimer par des peines spirituelles, 1 Eglise catholique l'a tou-
jours fait, et par la moralisation des diverses classes de la société ^.
* Voir plus haut, les impôts; Cf. BuU. de la comm. roij. dliisL, 2^ série,
t IV, pp. 37, 81 et passim.
* Britz.op cit., p. 891.
3 Ex. BormaDS et Borgnet, Cari, de Namur, t. II, p. 27, acte de 1556. —
C. de Borman, Fiefs de Looz, acte de 1367. — Wauters, Environs de Bruxelles,
t. I, p. 191 et passim. — Brabantsche Yeesten, t. II, p. 633.
* Ordonnance citée d'Aubert de Bavière, loc. cil. --Baudouin, comle de
Flandre tt de Uainaut interdit les usures (1198) « quoniam ex usurà multa el
infinita scaturiunt mala, videlicet ecclesiarum destructiones, nobilium et
ignobilium, principum et magnalum exhseredationes. « Namèche, HisL natio-
nale, t. V.
s Wurlb, Discours de rentrée à la Cour d'appel de Gand, pp. 15 et suiv.,
1864^, donne un aperçu sommaire de la législation belgique sur l'usure ; mais
nous ne pouvons admettre tout le comnicutaire qu'il en fait.
Il ne faut pas conclure de notre texte que nous réprouvions tout acte législatif
en matière d'usure. Il faut toujours tenir compte de la situation particulière
de chaque société.
( i93 )
Nous n'avons vu jusqu'ici que des exemples de crédit parti-
culier; n'y eut-il donc aucune institution de crédit collectif en
faveur de l'agriculture. Nous n'avons pas h insister sur les avan-
tages bien connus des institutions séparées de crédit foncier,
prêtant à long terme et à petit intérêt aux agriculteurs. Le bien-
fait des banques de Prusse et de Pologne, dans leurs différentes
organisations, en serait, à défaut d'arguments théoriques, une
preuve pratique très-suffisante. Nos provinces ne furent pas
dotées pendant l'ancien régime d'institutions analogues.
Nous n'avons en ce genre qu'un projet, resté sans exécution, mis
au jour par Pierre d'Oudegherst * el portant constitution d'une
caisse hypothécaire. L'auteur proposait la fondation de « tré-
soryes publiques obligées de secourir un chacun de telle somme
d'argent qu'il demandera moyennant 6 p. % de bonnes rentes par
an et bien hypothéquées et assurées. » Ce projet qui, d'ailleurs,
était très-peu agricole, ne fut pas adopté par le Conseil d'État à
cause de la dépréciation générale des rentes qui ne permettait
plus d'en créer utilement de nouvelles pour la circulation. Les
rentes sur le domaine royal notamment avaient cours à la moitié
du taux de constitution. Cette situation fit avorter le projet du
gentilhomme flamand, projet qui ne se représenta plus et n'eut
plus d'analogue avant l'époque moderne.
CHAPITRE IV.
I.e Tillage ou la communauté rurale.
Lr villa constitue une unité corporative; ses membres vivent
d'une vie commune et cela dans une intime solidarité. Cette soli-
darité, cette vie communale est un élément essentiel de l'état
social. Les familles sont les monades, mais on ne peut se figurer
complètement leur action sans jouir du spectacle de leur activité
1 P. De Decker, op. cit., ch. V.
Tome XXXII. 13
( 19^* }
dans la sphère ordinaire où elle se déploie. Nous devons donc dire
un mot des institutions locales du plat pays au moyen-âge, qui
différaient généralement de celles des agglomérations urbaines,
Le mécanisme de ces institutions se composait de deux ressorts
principaux, le maire et le corps scabinal et d'un troisième, devenu
accessoire à la fin de l'ancien régime: l'assemblée des habitants *.
Le maire est l'officier villageois le plus ancien, il est dans la
villa le représentant par excellence du pouvoir seigneurial. Le
maire (maïor, judex, villicus) était revêtu dans la villa de la plé-
nitude de l'intendance; il remplaçait tout à fait le seigneur dans
Tordre foncier. 11 en résultait que cet agent était revêtu à la fois
d'une mission administrative et d'une autorité judiciaire. Au
moyen-âge, en effet, propriété et souveraineté étaient confondues,
le droit de régir entraînait donc le droit de contraindre 2. Le vil-
licus cumulait donc les fonctions du judex et du custos des
domaines mérovingiens, et se rapprochait beaucoup du judex
des villœ de Charlemagne ^.
Quel était donc à ces titres divers l'office du villicus féodal ?
Ses fonctions administratives sont celles d'un intendant; il doit
veiller à ce que les tenanciers exécutent les corvées et apportent les
redevances seigneuriales; il doit les avertir du payement à faire,
veiller aussi à ce qu'ils soient fidèles aux clauses de leurs conces-
sions : défoncements, fumures, assolements; enfin opérer la répar-
tition des amendes entre ceux qui ont manqué à leurs obligations''*.
Dans un ordre plus élevé, il est chargé de la police locale; de
veiller comme l'ancien judex à ce qu'il ne se commette aucun
délit dans, la villa. Enfin, il préside à l'administration économique
de la communauté, par exemple en surveillant les aisances com-
nmnales, répartissant les côtes d'imposition, etc. ^. A ces fonctions
administratives se joignaient des attributions judiciaires; au régle-
^ Edm. Poullet, Les Constitutions nalionales, p. 339.
2 E. Boularic, Louis IX, p. 155.
^ Guépard, Prolég. au polypl. d'Irminon, pp. 216 et suiv.
^ Cart. du Mont Blandin, p. 141, a« 1176. — Van Lokeren, Hist. de
S^-Bavçn, pièces juslificat., n« 93, etc.
» Voir plus haut, passim.
I
( 195 )
ment il joignait la contrainte. Les pouvoirs judiciaires du maire
ne peuvent être déterminés d'une manière générale. Il avait tou-
jours, comme minimum, la juridiction contentieuse et gracieuse
en matière foncière, ce qui constituait dans la hiérarchie judi-
ciaire, la basse justice. Celle-ci comprenant en général toutes les
matières des droits patrimoniaux, le maire avait la plénitude de
la juridiction civile dans le village K La moyenne et la haute
justice criminelle échappaient seules à son intervention.
Le maire n'exerçait pas gratuitement ces diverses fonctions. Il
avait des privilèges. En général, la place de maire comportait la
concession du mansus dominkatus dans la villa qu'il devait régir;
en outre il avait parfois droit personnel à des redevances spé-
ciales, et comme détenteur du ehef-manse, il profitait des corvées
que les tenanciers devaient y accomplir 2.
Les maires étaient ordinairement choisis dans la villa même ;
il arrivait qu'ils fussent serfs, au moins à l'origine ^. Cela n'avait
rien d'étrange. Nous avons vu qu'il y avait des serfs riches ayant
eux-mêmes des serfs et de l'influence. Mais l'importance de ces
fonctions ne tarda pas à émanciper leurs titulaires. Ils grandirent
à mesure que la liberté et la richesse se répandaient dans leur
villa *. Ce qui favorisa leur agrandissement c'est que très-sou-
vent leurs fonctions devinrent héréditaires et furent inféodées.
Dès lors, bénéficiant pour leur oflîce de l'hérédité et de la légis-
lation féodales, ils devinrent non-seulement libres, mais puis-
sants ^. Les seigneurs n'eurent guère à se féliciter de cette
transformation qui fut presque générale. Les maires, riches et
feudataires, devinrent des «coqs de villages, » d'autant plus
redoutables que, investis des pouvoirs seigneuriaux, tantôt ils en
abusaient à leur profit ^, tantôt les négligeaient complètement et
^ Raepsaet, Analyse, n" 224. — PouUet, Hist. polit, de Belg.^ p. 563.
2 Cart. de S'-Trond^ t. I, p. 67, etc.
5 Guérard, op. cit., p. 223.
* Diericx, Cliarterboekje.lnirod. p. vi.
^ Devillers, Cart. des renies du comte de Hainaut, passim : i^Iaires yre-
laules. — Laiigelhal, Gesch. der deustch. La?idw.^P, p. 208,
6 Voir plus haut la section relative à l'administration monastique, p. 116.
( 196 )
faisaient cause commune avec les tenanciers *. Alors commença
une lutte longue et difficile des seigneurs contre l'arbitraire et
l'insubordination de leurs agents. Malgré leur hommage d'inves-
titure, le serment qui confirmait leur fidélité et la promesse
solennelle de ne léser personne ^, ils avaient des allures violentes
et prétentieuses. Des plaintes nombreuses surgirent contre leurs
usurpations. Tantôt le seigneur ou l'abbé délibérant sur les
moyens à prendre, se décidait à menacer l'office de commise et
de refus d'investiture. Tantôt, pour éviter des conflits et des
maux pires encore, il entrait en composition avec les maires
et procédait à l'amiable à une définition de pouvoirs ^. Parfois
cependant les seigneurs frappaient de plus grands coups; fai-
saient prononcer condamnation et dépossession de l'exacteur en
cour féodale, ou même réclamaient l'intervention du suzerain.
C'est ainsi que fempereur Conrad III intervint dans la querelle de
l'abbé de Stavelot avec ses villici et subordonna la conservation
de leur office à l'accomplissement régulier de leurs devoirs *. La
luite contre les maires, le désir d'amoindrir leur position dans
les communautés rurales, ne furent peut-être pas étrangers à la
création des baillis de Flandre, qui supprimait définitivement
leurs attributions judiciaires ^.
A une époque difficile à préciser, mais au plus tard au XIP siè-
cle, le maire reçut dans l'exercice de ses fonctions, des assesseurs,
choisis dans la population. L'institution de la cour des tenants ou
laethof, qui devint l'échevinage, se répandit surtout du XII^ au
XIV^ siècle, époque où on peut la dire générale. Comment naquit
celte institution? Elle sortit pour ainsi dire de la force des choses.
Les maires du haut moyen-âge ne jugeaient pas seuls, par eux-
* Wauters, Libertés communales, p. 644.
2 Fidelitatem sacramento firmare (1146), Cart. de S'-Trond, t. I, p. 72. —
Promesse solennelle de ne pas « quemquam in \illa depredare » (1107),
Cart. de S^-Berlin de Fumes, p. 5.
3 Exemples nombreux dans les chroniques réunies apud Periz, scriplores,
VIII, X, XII, passim.
* Guérard, op. cit., p 226.
3 Wariikonig, Ifist. de Flandre, irad. G., t. II, p. 161.
(197)
mêmes. Dans tout l'exercice de leur juridiction, gracieuse et
contentieuse, ils étaient assistés de la population de la villa. Nous
examinerons tout à l'heure l'organisation des plaids. Ces réunions
très-utiles comme rouage accessoire, comme contrôle public, sont
insuffisantes comme rouage principal, et leur intervention était
inefficace contre les abus de pouvoir des viliici. Il fallait, tout en
respectant leur existence, donner à la communauté des garanties
dans l'exercice même de l'autorité active. De plus à mesure que
la population augmentait, le service judiciaire des plaids devenait
absorbant et onéreux. Comment donc naquit l'échevinage, héri-
tier des anciens plaids? Les serfs affranchis sub censu, sans
échapper à la juridiction seigneuriale, bénéficiaient depuis leur
émancipation du grand principe .du jugement de chacun par ses
pairs. De cette circonstance résulta la constitution d'une cour
censalcj analogue à la cour féodale, composée de tenanciers ou
censitaires, et exerçant sous la présidence du maire la juridiction
foncière et censale. Il y avait dès lors dans la communauté deux
pouvoirs distincts, ayant leur juridiction particulière : le laethof,
les tenanciers jurés, d'une part; le maire de l'autre K Quand les
seigneurs s'aperçurent de l'immense avantage résultant pour les
bourgeoisies de leur administration propre, ils songèrent natu-
rellement à doter les villœ des mêmes causes de prospérité ^^.
Mais comment organiser l'administration villageoise? Le moyen
était simple, on le choisit. Les cours de tenants, avec le maire,
exerçaient la juridiction foncière. Il n'y avait qu'à étendre leurs
attributions et à conférer désormais aux tenanciers jurés, sous
la présidence du maire, l'ancienne juridiction et l'autorité admi-
nistrative jadis réservées à lui seul. Du coup les tenanciers deve-
naient échevins ^. La communauté dès lors participait activement
et efficacement à la direction de ses affaires et de ses intérêts; elle
avait une vie publique; sa loi, son magistrat émanaient d'elle.
Cette part prise par la communauté à la vie publique, à la gestion
* Raikem, Discours de rentrée i8o^, p. 64.
^ Wauters, Environs de Bruxelles, Inlrod. p. -lu.
2 E. de Facqz, Ancien droit belgique, 1. 1, pp. 42 et suiv.
( 198 )
des intérêts communs; l'exercice des fonctions échevinales; la
pratique continuelle d'une liberté limitée mais réelle, entretenaient
dans les villœ le patriotisme, l'amour du bien public, et l'esprit de
tradition *. Les cbarges communales étaient un lionneur apprécié
et envié ^ ; leur bonne gestion, un titre à la recormaissance de la
communauté; aussi les campagnes belges furent -elles mieux
administrées que celles d'aucun autre pays, par des hommes
dévoués, au courant des intérêts locaux et capables de les satis-
faire, A défaut d'autres preuves, cette foule de bans municipaux
sur la police des champs conservés dans les archives de nos éche-
vinages, ne suiïiraient-ils pas à le démontrer ^.
Il ne peut entrer dans notre cadre de retracer l'organisation
de nos échevinages ruraux. Bornons -nous aux grands traits. Les
échevins étaient pris dans la population de la communauté et
nommés par le seigneur. Quoique sortis du « comuns peuple, »
ils étaient les représentants de l'autorité seigneuriale. Parfois le
choix du seigneur était limité, mais en général il était libre dans
ses nominations ^. Il n'y avait exception que pour les villages
dotés de la loi de Beaumont qui conférait à la communauté l'élec-
tion directe de son corps échevinal ^. Une autre exception impor-
tante concerne les franchises. Celles-ci sont des communautés
rurales calquées sur le type des organisations urbaines, et élisant
librement tout le magistrat ^. Ces variétés seraient importantes et
curieuses dans une histoire générale des échevinages qui, espé-
rons-nous, paraîtra bientôt. Elles ne peuvent nous arrêter ici.
Marie-Thérèse abolit la première; la seconde avait presque dis-
paru au XV^ siècle. La chose essentielle à noter ici c'était le choix
* CoDsidéralions analogues pour la France, dans Ch. de Ribbe, Les familles
et la société avant la révolution, ch. IV. La famille, les instilulions elles
libertés locales.
* Trotz, Jus agrarium, t. II, p. 528.
3 Boulhors, Les origines de la ruralité, Revue hist. de droit français et
ÉTRANGER, t. I, p. 381.
* E. de Facqz, op. cit., t. I, p. 44.
^ L'abbé Defourny, La loi de Beaumont.
® Kempeneers, De oude vryheid Montenaken, t. I, p. 63.
( 199 )
de l'ëchevinat clans le sein de la communauté. C'est ce qui a fait sa
grandeur et son importance sociales. L'échevinage dans sa juri-
diction n'était pas indépendant; il doit juger selon la loi et l'usage;
mais il est parfois obligé de se rendre d chef-sens à un échevi-
nage supérieur ou à une cour féodale, et à droiturer d'après leur
enseignement. Cette précaution était indispensable au moyen-âge.
Bien que l'instruction, comme nous l'avons dit, fût assez répandue,
il arrivait que dans les villages de rang inférieur la justice fût
rendue par des hommes trop peu instruits pour comprendre et
remplir leur mission. Très-capables d'administrer les intérêts de
leur village, ils ne l'étaient pas toujours d'appliquer convenable-
ment les lois. « Tous juges, disait en I57ii, le prince de Groesbeek
dans sa réformation de la justice, devront être gens de bien, de
mariage légitime, sachant lire et écrire, s'ils sont recouvrables. «
Les qualités morales se retrouvaient assez, mais l'instruction suf-
fisante n'était pas aussi garantie ^ Quels que puissent être les
inconvénients de ces juridictions inférieures, il est toujours cer-
tain que leur intervention a épargné au peuple bien des tracas et
des lenteurs dans les causes ordinaires de leur compétence, et l'a
fait échapper souvent aux frais dévorants des grandes procédures
judiciaires ^. Aussi, par respect pour le privilège antique des
ëchevinages, et pour l'essence même de leur institution, quand
le prince Charles de Lorraine fit son enquête pour la réforme de
la justice, aucun conseil ne proposa de leur enlever leur juridic-
tion traditionnelle ^.
L'avènement des ëchevinages n'avait pas exclu la communauté
de toute participation aux affaires publiques.
L'usage des réunions générales du commun subsista longtemps
à côté du collège scabinal, et se perpétua dans certaines provinces
jusqu'à la fin de l'ancien régime. Ces réunions portaient le nom
antique de plaids.
* E. de Facqz, op. et loc. cit.
* Ces frais étaient considérables. De Damhoudere, « Declamatio in pro-
cessuum voracitatem, » en lête de la Praxis rerum civiîium, éd. Anvers, 1567.
— Cf. Le taux des frais de procédure devant ies échevins de Mille en 1784.
Tarlier et Waulers, Belgique anc. et mod., canton de Jodoigne, p. 168.
^ Edm. PouUel, Les Constitutions nationales, p. 341.
( 200 )
La réunion des plaids était périodique '. Elle se tenait sous
la présidence du maire et des échevins, et se composait de tous les
pères de famille de la communauté. Pour y participer, il fallait
éire parler fatrtilias, chef de raesnage, homme ou femme. Nous
avons déjà fait remarquer l'importaniîe sociale accordée aux
moyen-âge à la famille. Nous en trouvons ici, au point de vue poli-
tique, une preuve nouvelle et convaincante. Telle était la tradition
antique. A la fin de l'ancien régime, on voit naître le principe du
cens. L'édit de 1756 n'accorde droit de vote qu'aux propriétaires,
et à défaut à leurs fermiers, en proportion du terrain qu'ils pos-
sèdent. Ce n'est plus exclusivement sur la mission sociale, c'est
sur la fortune que se règle le droit politique.
Le plaid est convoqué par cri ou au son de la cloche, par an-
nonce au prône ou à la sortie de la messe , après avertissement
particulier, et cela à la semonce du maire. Après l'office, les
hommes se réunissent, souvent en plein air, ou en quelque lieu
« décent et convenable. » Là l'universalité des communiers est
présente, elle le doit sous peine d'amende; c'est un service public.
Autrefois elle délibérait sur tous les intérêts communs; plus tard
chacun y est admis à faire valoir des plaintes sur la gestion muni-
cipale. C'est là un contrôle réel qu'exercent les habitants sur l'ad-
ministration locale. Ils continuent à s'intéresser aux affaires com-
munes et à y exercer une action qui n'est pas sans influence. Les
plaids de ce genre n'étaient pas fréquents; il y en avait deux ou
trois par an. Outre ces plaids généraux, on connut longtemps
aussi les plaids ordinaires, sortes de séances publiques où le
peuple était admis devant les échevins, à se présenter et à récla-
mer justice sommaire entre parties présentes. Ce sont en quelque
sorte des séances de justices de paix, débarrassées des formalités
' Pour les détails, voir les notices sur les villages namurois, par Eug. del
Marmol, Ann. de la Soc. arch. de Namur, l. I, pp. 28-4, 317; t. II, p. 185;
t. IV, p. 219. — Ann. du Cercle archéol. de Mons, passim. — Taillar, Recueil
d'actes en langue romane. Inlrod. sur le droit public et privé, p. cxcix. —
Sur les plaids généraux, voir un curieux document de 1531 relatif à la com-
mune de Roux-Miroir, dans Tarlier et Wauters, Belgique anc. et mod. (canton
de Jodoigne), p. 114.
( 201 )
de la procédure judiciaire, et auxquelles les populations sem-
blaient attacher assez de prix *.
Les grands plaids se retrouvent surtout à la fin de l'ancien
régime dans le pays de Liège, le Namurois, le Limbourg et une
partie du Hainaut. Ce sont les provinces voisines de la France qui
en ont le mieux conservé les habitudes locales. Ces plaids ser-
vaient encore de mode de publication des édits et ordonnances;
on y délibérait sur l'administration des biens communaux; sur le
moyen de subvenir aux impôts que devait payer la commune ; sur
les limites du village, etc. On y procédait à la nomination des
agents communaux, sergents et taxateurs. Leurs décisions, por-
tant le nom de recez, étaient consignées en un registre spécial.
Dans la principauté de Liège, les plaids étaient le droit com-
mun de l'organisation rurale. Le magistrat, en efFet, était élu
directement par la communauté. 11 y avait à côté du maire et des
échevins, pouvoir judiciaire, des bourgmestres et un conseil
communal, pouvoir administratif. Ce système se rapprochait
beaucoup plus que celui des autres provinces, de notre régime
actuel, à cause du principe de la séparation des deux pouvoirs.
Le corps échevinal était nommé par le prince; le conseil com-
* Diericx, Charterboekje, Introd. p. lxvi, distingue trois espèces de plaids
{gaudingen, gau-thing). Les placita generalia, réunions obligatoires de tous
les habitants pour délibérer sur les intérêts communs. Les générale waer-
heden, ou enquêtes plénières (voir leur règlement dans Warnkônig. FLSI. u.
R. Gesch., t. m, Abth. II, p. 126. — Cf. Fredericq, Les ducs de Bourgogne,
p. 169). Enfin les placita ordinal ia, gewoenhjke dinghe dagen. Justice som-
maire des échevins entre parties présentes (Defacqz, op. cit., t. I, p. 48).
L'existence de ces diverses sortes de plaids est tout à fait distincte. Il nous
semble qu'on les a jusqu'ici trop peu séparées. Le plaid général est une réu-
nion des habitants, le plaid ordinaire n'est qu'une séance d'un uabunal
jugeant par procédure sommaire. Les documents anciens les distinguent très-
nettement {Coût, de Limbourg, n"' 154, 166, Cartul. de Ciney, pp. 84, 100).
Les séances des plaids ou gedinge élaient distinctes de celles des cours ou
hoven. C'est ainsi qu'au livre des feudataires du pays de Waes est ajouté à
l'exposé des fiefs : « Men is ghehouden ende ghecostumeerd up dese leenen
te houdene hof ende ghedinghe, » et autres énoncés semblables (éd. chev. de
Schoutete de Tervarent, pp. 240, 249, etc.).
( 202 )
munal, élu par la communauté en ses plaids. Tout manant chef
de famille était électeur à condition de posséder dans la juridic-
tion cinq verges de terres avec une maison; l'élection se renou-
velait chaque année en tenue générale du grand plaid ^
Que la commune rurale soit une franchise, un échevinage, ou
une communauté liégoise, on voit clairement qu'elle vivait d'une
vie propre et autonome. Les libertés locales ont été dans toute
notre histoire, vivaces et florissantes. Les régimes les plus centra-
lisateurs ont eu le mérite de les respecter. La communauté avait
son activité politique; les populations s'y préparaient à participer
au grand mouvement des affaires publiques. La commune est
récole primaire de la liberté 2; nos classes rurales n'ont jamais
été privées de cette importante éducation sociale. Elles ont joui
des mêmes principes et des mêmes usages que les communautés
françaises, mais elles n'ont pas eu à subir la même campagne
centralisatrice ^. L'administration du ressort rural par le domaine
n'atteignait pas les privilèges ruraux. La division fiscale du terri-
toire était tout à fait indépendante de la tutelle administrative *.
Celle-ci, à la fin de l'ancien régime, était réalisée par la surveil-
lance des hauts fonctionnaires du ressort rural. A la tête de ce
ressort figurait un bailli ou drossart , dont l'institution, déjà an-
cienne en Flandre, s'était généralisée. Mais la plupart des com-
munautés rurales, soumises au pouvoir seigneurial, échappaient
à l'action du souverain ^. Ces restrictions, et les principes de la
tutelle administrative et financière des communautés du plat
1 Edm. Poullet, Constit. nat,. p. 3od. — Hénaux, Constitution du pays de
Liège, p. 8-4. — Borgnet, Introd. à une histoire des instit. polit, de l'ancien
pays de Liège. — Le même, Cart. de Fosses, Introd. pp. lui et suiv. —
Carlul. de Ciney, pp. en et suiv.
2 A. de Tocqueville, La démocratie en Amérique, éd. Lévy, t. I, pp. 93 et
suiv.
^ Ch. de Ribbe, op. et loc. cit. — A. Babeau, Le village sous Vancien
régime, liv. I • La communauté. — A. de Tocqueville, La révolution et Van-
cien régime, liv. II, ch. III et VI.
* Edm. Poullet, Constit. nat., p. 20.
5 Edm. Poullet, ibid., p. 479. — Steur, L'administration des Pays-Bas
autrichiens, p. 56.
{ 203 )
pays, nous n'avons pas à les étudier ici. Il nous suffisait de voir
nos anciens habitants des campagnes jouir d'une administration
autonome, et, en un mot, des bénéfices si sérieux de la décentra-
lisation administrative.
CHAPITRE V.
lie régime agricole.
SECTION I. — Production des céréales.
Malgré la fertilité d'une partie de son terroir, le travail assidu
et la capitalisation généreuse de ses cultivateurs, la Belgique ne
parvint jamais à nourrir annuellement de ses propres produits la
nombreuse population qui la couvrait *. Pendant toute l'histoire
économique de notre pays, nous constatons la nécessité perma-
nente des importations alimentaires. Les provinces françaises
voisines de notre pays lui vendaient du blé; le Hainaut et l'Artois
pouvaient aussi en fournir au reste des Pays-Bas, mais les rela-
tions commerciales de la Hanse étaient pour eux une ressource
plus précieuse. Le Levant était le grenier de nos provinces; et le
retard de ses arrivages pouvait suffire à provoquer la famine sur
notre sol. Les famines en Belgique! L'histoire en est triste et
longue; elle est une preuve trop palpable de l'insuffisance rela-
tive de notre production nationale 2. Nous sommes donc néces-
sairement, au point de vue alimentaire, tributaires de l'étranger.
* « Frumenlum domeslicum sœpe lantœ multitudini non est nutriendoe
absque subsidiario exlernorum. » Marcbantius, Flandria descripta, p. 14. —
Témoignages conformes de Meyere et de Machiavel, cités par E. de Laveleye,
Écon. rur. de la Belg., p. 17. — Ch. van HuUhem, Discours sur l'état ancien
et moderne de l'agriculture dans les Pays-Bas, p. 26.
^ E. Van der Meersch, Notice sur les famines c/ui ont désolé la Belgique,
Mess, des se. hist. de Belg., p. 247, 1847. — L. Torfs, Fastes des calamités
publiques. Les famines, etc.
( 204 )
Nous l'avons toujours été. Cette vérité conduit à une conclusion,
sur laquelle nous reviendrons, mais qui à l'heure actuelle a son
importance toute spéciale ; c'est que la Belgique ne vit que du
libre échange. Elle en a besoin au point de vue alimentaire pour
pouvoir importer le montant de son déficit annuel. Elle en a
besoin au point de vue industriel: ce n'est en effet qu'en ayant à
l'extérieur un libre débouché pour les produits d'une manufac-
ture florissante qu'elle aura de quoi payer à l'étranger la contri-
bution annuelle qu'elle lui réclame. La vie même des populations
est donc intéressée au libre échange de nos produits. C'est ce que
nos ancêtres ont toujours compris *, c'est ce que nous ne devrions
pas oublier: cependant tous les auteurs s'accordent à proclamer
le développement tout à fait prématuré de notre agriculture en
Europe, grâce à l'énergie de notre caractère national, grâce aussi
sans doute à cette exubérance de population, aiguillon le plus
actif du progrès économique. C'est de ce progrès que nous allons
tâcher d'analyser la marche historique dans la mesure ou le
permet l'état actuel de la science.
§ 4. Les périodes culturales 2.
L'époque que nous étudions s'ouvre sous la période pacagère.
L'agriculture a abandonné le système pastoral, mais la part de
culture céréale a encore besoin d'être appuyée sur un usage très-
considérable des forces naturelles. Ce principe que nous avons
' Jl est curieux de voir à cet égard la politique des Belges En 1538 le roi
de France cherche à détacher les Flamands de l'Angleterre. « Vray est, répon-
dent-ils, que des Français nous viennent bleds; mais il convient avoir de quoi
acheter et paier; et muy de bled a denier dolent celui qui ne l'a. Mais d'En-
gleterrenous viennent laines et grands prouffitz pour avoir les vivres et tenir
grands étaz et du pais de Haynau nous venrait assez bleds, nous a eux d'ac-
cord. » E. Varenberg, Histoire des relations diplomatiques entre le comte de
Flandre et l'Angleterre au moyen-âge, p. 1 1. Le dernier point de la réponse
est contestable et invoqué sans doute pour les besoins de la cause.
2 Roger, L'agriculture allemande, 18^7. — Roscher, National œkonomik
des Ackerbaues, kap, II. — Lecouleux, Cours d'économie rurale, t. II, ch. VU
et IX, etc.
( 205 )
déjà énoncé se caractérise dans l'application, par la constitution
en partie double du domaine, et le système arable avec alternat
de jachères. La constitution en partie double divisait le domaine
en terres de pâturage et en terres de labour. La prairie était alors
partie intégrante et indispensable de toute exploitation. C'est
grâce au bétail qui y vivait, au fumier qu'il produisait, qu'on sou-
tenait la partie cultivée du domaine. On ne connaissait pas la
culture à coups de capitaux; elle eût été peu lucrative, car la
richesse générale de la société ne lui eût pas offert un débouché
rémunérateur. On devait, dans l'état économique du temps, pro-
duire à peu de frais; le développement de la richesse générale
accentue les progrès des méthodes agricoles. Il ne faut pas, en
fait d'agriculture, employer des procédés dont l'état économique
de l'époque ne comporte pas l'application. Ces procédés d'ailleurs
étaient inconnus; et pour faire un peu de culture céréale, il fallait
restituer largement au moyen des forces naturelles dont on dis-
posait. Le pré était donc un élément essentiel de toute exploi-
tation. On comprend dès lors, à cette époque, la haute importance
économique des biens communaux, où tous les habitants d'un
village pouvaient chercher la nourriture de leur bétail, la matière
première de leur fumier. Outre les dépaissances communes, l'ex-
ploitation particulière elle-même comprenait le pré et la terre
arable *. Tantôt cette répartition était fixe, tantôt le pré se com-
posait successivement des diverses parties du domaine; ce der-
nier système est le moins fréquent. Les prés arables constituent
une exception; ce sont des terres soumises à un labour, puis
rendues à l'état de végétation naturelle. Ces terres rompues une
première fois, puis abandonnées, étaient, à leur reprise, assimilées
à de nouvelles emprises 2. Parfois cependant, l'état pacager et
l'état de culture s'alternent assez régulièrement; alors l'abandon
des terres après culture ne constitue plus qu'une longue jachère,
* Presque toutes les concessions comportent une certaine étendue « Tarn
lerrœ quam prali. « Cependant l'usage des communaux y suppléait quelque-
fois. — Abbé Van de Putte, Esquisse sur la mise en culture de la Flandre
occidentale, Mém.de la Soc. d'émulation de Brdges, Ire série, t. IIL
^ Voir plus haut les Navales.
( 206 )
nécessaire dans les lerres nouvellement défrichées, et dans la
période agricole la plus primitive et la plus pauvre K En général
donc le pré constituait une partie fixe du domaine exploité. La
séparation définitive des deux parties du sol fut consommée par
l'avènement de l'assolement triennal 2.
Les débuts de l'agriculture régulière sont caractérisés par le
système agricole de l'alternat romain, virgilien ^; alternat de blés
d'hiver et de printemps. L'alternat, ne donnant aucun repos à la
terre, exigeait la constitution en partie double, et aussi, pour
donner son dimanche à la terre, la succession du pré et du labour
sur le même sol. Mais la rotation : céréales d'automne, cérales de
printemps, jachère, rendait cette alternance inutile, tout en ayant
encore un besoin impérieux du voisinage constant des terres
pâturées *.
L'assolement triennal est le système généralement usité au
moyen-âge. Il se substitua assez tôt au système biennal. On ne
sait en fixer exactement l'époque, mais il était au IX^ siècle en
usage en Belgique, comme le prouvent notamment les registres
de l'abbaye du mont Blandin ^.
Ce système prédomina pendant une grande partie du moyen-
âge. On en a la preuve dans des textes formels ^, ainsi que par
des renseignements partiels qui en sont la confirmation évidente.
Ces preuves se tirent de diverses inductions. Nous avons dit que
» WarnkoDig, F/and. sL u. R. Gesch., l. 111, Abth. II, p. 51, (1249). Le pré
arable est cultivé pendant irois ans puis remis en pâlure et ainsi de suite. —
Coutumes de la mairie de Crombrugghe (1264), Dierlcx, Charferhoekje,
p. 74.
2 G"'- Eenens, Mémoire sur la ferlilisation des landes. Introd.
3 Georgiq, 1, 82.
* Voyez la coexistence des deux systèmes dans Guérard, Polypt. d'Irminon,
Prolég, p.351.
5 Chronique du Mont Blandin, p. 72. — G. Heuzé, Les assolements et les
systèmes de culture, p. 11.
6 Abb. de S'-Amand, « De his (XV buonariis) seminantur de sigali ad hiber-
nalicum buon. V, ad œstivum, buon. V » dans Guérard, Polypt. d'Irminon,
Prolég. l. I, p. 926. — Les terres sont divisées en pièces ki sunt a blet, lière à
march, gaskière. L. Devillers, Cartulaire du comté de Hainaut, t. II, p. 230.
( 207 )
les redevances se payaient d'ordinaire sur les fruits mêmes de
l'exploitation. Or toute exploitation complète doit redevance en
deux sortes de grains : d'aulomn« et de printemps.
A côté des domaines entiers, on rencontre parfois des demi-
exploitations. On a conjecturé que c'étaient là des lopins de terre
soumis, vu leur petite étendue, au système biennal. Les rede-
vances semblent encore confirmer cette opinion puisque nous
constatons que les demi-charrues ne payent redevances qu'en
une espèce de céréale, chaque année '. Enfin, quand dans le
métayage les obligations des parties sont analysées, la présence
simultanée des deux espèces de grains est clairement constatée ^.
Aux redevances, joignons les corvées réparties entre les deux
cultures; et nous aurons une série d'inductions venant à l'appui
de textes précis pour démontrer que les deux sortes de grains
sont cultivées chaque année dans la majeure partie des exploi-
tations du pays.
Le choix de ces cultures n'est pas partout le même, et les
mêmes sources nous feront connaître les dominantes agricoles.
L'examen rapide des chartes des diverses provinces démontre
en général la prédominance sur le froment, du seigle en Flan-
dre, dans le Brabant et le pays d'Anvers; de l'épeautre à Na-
mur et dans le pays de Liège; et d'autre part la prédominance
de l'avoine sur l'orge dont la culture semble assez rare. C'est
* Texte expressif d'un acte de 1247: « Qui carrucam habebit integram tene-
bitur annuatim duas garbas; unam siliginis vel spellœ, aliam avense. Qui vero
dimidiam carrucam habebit unam siliginis vel speltse. Analectes pour ser-
vir, etc., t. IV, p. 416. — L. Delisle, Histoire des classes agric. en Normandie,
p. 297. Cependant parfois la différence ne consistait que dans le nombre de
gerbes, ce qui ne diminue rien de la vraisemblance de la conjecture. « Quilibet
burgensis dabit... Si tenuerit unum curtile duos mencaudos avense, et qui
dimidium tenuerit, dabit unum mencaudum. » Jacques d'Avesnes, Charles de
Landrecies, XI^ S. dans Namêche, Hisloire nal., t 111, p. 119.
2 « Ad lerram lotalem singulis annis totum semen dabit medietate siliginis
et medietate avenœ. » Van Lokeren, Cartulaire de S'-Bavon, pièces justifie,
no 65. — Cf. Contrat de métayage cité de la dame de Perwez, 3Iess. des se.
hist., p. 107, 1852.— DeLaveleye, Écon. rur. deja Belg., p. 274.— « De censà,
44 modios grani cujus média pars débet esse bladi et alla avenœ, 1282, Cari,
de Camhron, t. II, p. 863, etc.
( 208 )
donc en général l'avoine qui alterne avec le seigle ou l'épeautre *.
Il y avait donc deux parts du sol occupées par les grains; que
devenait la troisième? Pour réaliser l'assolement triennal, il faut
prouver qu'elle était vide, c'est-à-dire en jachère. Cette preuve
est bien facile ; mais pour l'administrer, il faut distinguer le
caractère même de la jachère. La jachère primitive est le repos
delà terre dans sa notion absolue; c'est un vrai dimanche qu'on
lui accorde; on lui permet de reconstituer ses forces productives
sous l'action de l'atmosphère. Le tiers du sol doit rester vide et sans
culture 2. Tel est le principe de cette agriculture primitive. Mais
ce système n'est pas long; on ne tarde pas à profiter du tiers an
pour travailler le sol et faciliter ainsi l'action des éléments, des
agents naturels , et à aider leur œuvre par l'emploi de reconsti-
tuants. Il y a un travail et une fumure de jachère. C'est la jachère
améliorante, premier et notable progrès de l'économie rurale.
Les baux imposent clairement le travail de jachère, qui y est
signalé comme usuel et de pratique générale ^.11 est à remarquer,
d'ailleurs, que les obligations imposées aux tenanciers de fumer,
chauler, marner leurs terres, sont toujours fixées à un terme
d'années multiple de trois, c'est-à-dire à une époque de jachère.
* Voir passim tous les cartulaires et inventaires d'archives déjà cités. Le mot
frumentum ne doit pas toujours se traduire par froment. Frumentum est le
ternie usité pour la céréale dont on se nourrit, dont on fait le pain (quo frui-
mur) le brodfrucht. Langetlial, Gesch. der deusch. Landio., t. I, p. 25. —
F. Le Play, Les ouvriers européens, 2°ie éd., t. I, p. 293. Le froment c'est
irilicum, tarwe. Il est fort difficile de faire l'histoire des plantes alimentaires.
Dareste, Hist. des cl. agric, p. 9. Voir à ce sujet un travail général, trop
ancien mais encore curieux de C.-G. Heyn , « Origines pannificii frugumque
inventarum initia. Opuscula academica, Gotlingen, t. I, p. 350, 1785.
2 Le tiers bonier de le tière doit être vuide et nient colturé : chou est a
savoir hrake. Usages de Crombrugghe cités. — Cf. Duvivier, Les hospites,
p. 147.
3 « Brake debent relinquere légitime cultam » 1266, Warnkënig, op. cit.,
t. III, Abth. II, p. 23. — L'abbaye des Dunes rendra « xviii '/g mensuras terre
avenis, et xv vissaliis oneratas et advestitas, necnon xxxv Va terre benè et
sufficienter ad gasqueram laboratas, » 1416. — Cartulaire des Dunes, p. 769.
Enfln il y a des corvées de jachère. Devillers, op. cit., t. I, p. 57, 3 corouees
l'an, une al march, une al waim, et une al gaskière, et passim.
( 209 )
Ce système triennal comportait nécessairement la division de la
partie arable de l'exploitation en trois soles, sur chacune des-
quelles se succédaient les trois ternies delà rotation, de façon
que chaque domaine comprenne constamment une sole de
chaque espèce. Ces soles n'étaient pas divisées mathématique-
ment; on tenait compte des avantages locaux, des qualités du sol,
de son homogénéité * ; ce sont là des règles élémentaires qu'on
applique instinctivement de très-bonne heure. Rotation et asso-
lement étaient obligatoires; il n'était pas permis aux concession-
naires d'un terrain de le cultiver à son gré, de changer le cours
normal des cultures 2; il ne peut « desroiier ni deffroisser » le
sol ^. Aussi le fermier sortant doit-il laisser la terre dans l'état où
il l'a reçue, avec un tiers sans culture.
La jachère improductive resta très-longtemps en usage dans nos
provinces. Au XVIII^ siècle, on cultive encore à blé, à mars et à ver-
saine ^; la servitude de la vaine pâture ne fut peut-être pas étran-
gère à sa longue persistance. Cependant de bonne heure, une série
de cultures nouvelles vint changer le caractère de la jachère et
préparer le système de la rotation. Nous assistons successivement
à l'avéncment du navet, du trèfle, de la pomme de terre, qui pro-
duisent chacun une révolution heureuse dans l'économie rurale,
comme de nos jours la betterave en a réalisé une nouvelle ^.
* Voir à la note précédente la distribution dans la terre de Zinlhines (abbaye
de S'-Vaasl, cédée à celle des Dunes). — Cf. celle de la forme d'Havre (abbaye
de St-Denis en Broqueroye). L, Devillers, Cartulaire de cette abbaye, AnJi.
du Cercle archéol. de Mons, t. X, l^e partie, p. 214, \\^ 2 — Celle de la ferme
de Cappendael en Brabant (abbaye d'Heylissem), Tarlier et Wauteis, Belg.
anc. et mod. (cant. de Tirlemont), etc. — Ferme de Walencourt, Polin, Notice
hist. sur Walencourt, Mém. de la Soc. d'Émulation de Cambrai, p. 173, 1872.
^ Extra cursum solitum, — » exigemus et recepiemus ab eo corporale jura-
mentum quod durante termino dictge censae terras nostras extra cursum soli-
tum non excolet » (!295), Cartulaire de Cambron, Monum. pour l'hist. dk
Namdr, etc., t. II, p. 86o,
^ Duvivier, Les hospitcs. Annexes: Baux de 1278, pp. 164 et 170, etc.
^ Déclaration du conseil de Brabant, 1754, citée dans les Publications de la
Soc. hist. du Grand-Duché de Luxembourg, t. VII, p. 190.
^ Sur les progrès successifs, Eenens, op. et loc. cit.— Jules Nollée de Nodu-
ToME XXXll. 14
( 210 )
Le navet est très-anciennement connu dans nos provinces, et
était employé dès l'origine, paraît-il, à l'alimentation du bétail *.
Mais son importance agricole ne pouvait encore se pressentir.
C'est au pays de Waes que nous le trouvons le plus ancienne-
ment employé ; il y existe, sa culture y est florissante dès le
XIV^ siècle ^, el l'on peut sans témérité y voir le premier essai
de jachère vive ou productive. La jachère productive est dans
l'histoire agricole un des points les plus importants; appliqué
(l'une manière inconsciente, ce système porte en lui la prochaine
réalisation de la rotation complète. L'expérience démontre dans
une province qu'une série de cultures différentes peuvent se
suivre sur le même sol; que les céréales et les fruits de jachère
[braakfruchien) ^ s'alternent sans inconvénients. Dès lors la res-
tauration du sol pai' le repos doit perdre de plus en plus dans la
pratique. On applique sans la connaître la grande et féconde
lliéorie des restitutions. L'expérience détruit la jachère, la science
s'emparera de ce fait qui sera le point de départ de progrès
immenses.
Les fruits de jachère se multiplièrent. Au navet se joignit le
trèfle. Le trèfle dont nous n'avons pas à analyser les vertus ali-
mentaires, eût réalisé définitivement la rotation régulière s'il avait
réussi partout, s'il avait pu réussir tous les trois ans. On dut mo-
difier la rotation générale comme on le fit en Flandre, ou recourir
aux plantes fourragères en créant des prairies artificielles.
Au XVI^ siècle, la culture des fruits de jachère, vivant de l'air
plus que du sol, s'était fort étendue en Belgique; depuis longtemps
wez, Journal de la Soc. centr. agric. de Belg., p. 194, 1879. Sur la pomme de
terre, voir les sources citées à propos de la dîme et J. Coliin, Quelques (rails
de l'Imt. de la pomme de lerre dans la Rev. cath. de Louvaiiv, 1. 1, p. 509, 1880.
* Pline, Hisloire nat., XIX, 50.
^ Le pays de Waes porte le navet dans son écusson, Phil. de l'Espinoy,
Rech. des antiq.et nobl. de Flandre, éd. Douai 1631, p. 99. Le sobriquet de
ses habitants est Raepelers. (Ed. de Dene, de Langen Adieu, 1361, Belgisch
MusEDM, t. IV, p. 102). — Cf. Eenens, op. cit., p. 68. — J. De Smet, Notice
historique sur le pays de Waes, Mém. de l'Acad. roy. de Belg., in-d», l. XXI,
pp. D et suiv.
^ Braakloof, Eenens, op. cit., p. 62. Plac. de Flandre, t. lil, p. 415.
( 2H )
elle en avait importé la culture en Allemagne ', comme elle devait
au XV 11^ siècle la populariser en Angleterre. Dans l'intervalle il est
vrai, Tarello avait posé les bases scientifiques de l'assolement ^,
et Ollivier de Serres avait vulgarisé la théorie et la pratique des
prairies artificielles ^. L'influence scientifique du sage conseiller
de Henri IV ne put manquer de s'étendre sur un pays mieux
j)réparé qu'aucun autre à en apprécier l'importance et la vérité
pratique *. Aussi l'assolement flamand se régularise et se com-
plète. Les fruits de jachère perdent ce nom contradictoire; la
rotation, l'assolement alternatif règne en Flandre. On se trompe-
rait cependant si on étendait à toutes nos provinces le mouve-
ment de progrès rapide que nous venons de signaler. Adoptées
et appliquées depuis longtemps par les paysans flamands, la
jachère productive et la prairie artificielle rencontrèrent de Top-
position dans d'autres provinces ^. Les propriétaires brabançons
du XV^ siècle limitent strictement dans les baux le terrain qu'on
pourra y consacrer ^. Ils ne l'interdisent pas tout à fait. C'est la
lutte du tenancier qui, par expérience, a compris ses intérêts
contre la théorie encore arriérée du propriétaire, qui, jaloux de
la fertilité de son sol, craint qu'on ne l'épuisé par cette conti-
nuelle production. La jachère, la jachère améliorante, bien entendu,
se perpétua donc dans la plupart de nos provinces; les fruits de
* Janssen, Gesch. dsr deiitsch. Voîkes, t. I, p. 285. — Sur l'influence agri-
cole des Flamands en Allemagne, Ém.de Borchgrave, Hist.des colonies belges,
p. 550.
^ Grégoire, Essai historique sur Vagriculture. En tète du U I, de l'éd. de
1804 des OEuvres d' Ollivier de Serres, p. lxxxviii. — H. Donioi, Hisloiredes
classes rurales, p. 541 . — Monteil et Louandre, Hist. agricole de la France,
p. lo9.
^ Théâtre d'agriculture ou mesnage des champs, livre IV, eh. II et III,
éd. 1804, t. l,p. o04. — A Poirson, Histoire du règne de Henri IV, éd. 1866,
t. III, p. 177. Sur les relations des Flamands avec la France sous Henri IV,
voir ibid , p. 220.
* Il semble que ce soit à la fin du XIV« siècle que la prairie artificielle
soit entrée en usage. L. Van der Kindere, Le siècle des Arlevelde, p. 251.
s Edm. Poullet, Juridiction et propriété foncière au XV^ siècle, p. 51. —
L'abbé Mann, Mémoire sur les grandes fermes, n" 15.
( 212 )
jachère sans y être inconnus, y étaient peu employés. La routine
a conservé dans le système condrusien moderne l'ancien système
de l'assolement triennal; et ce n'est qu'au début de ce siècle que
Mondez parvint par son exemple à introduire l'agriculture fla-
mande dans la Hesbaye ^ L'Angleterre avait élé plus pressée
d'emprunter à la Flandre le secret précieux de sa richesse agricole.
Au XVII' siècle elle commença à cultiver en grand le navet et
le trèfle. L'emploi des fruits de jachère lui était indispensable
pour nourrir la population exubérante de ses industries. Mais le
système flamand complet, assolement, travail, fumures, ne fut pas
Importé aussitôt. Exposé par Hartlib, favorisé par Cromwell, pré-
conisé par Arthur Young, il était réservé à lord Leicester de l'ap-
pliquer dans les domaines du Norfolk et de fonder l'assolement
célèbre qui porte ce nom '^.
Les libertés locales de la Flandre, le caractère énergique et cou-
rageux de ses habitants, la population exceptionnellement dense
qui l'habitait, les succès et la prospérité de son industrie et par
conséquent le développement de ses agglomérations urbaines
avaient transformé son sol en une raine de produits qu'on eût
crue intarissable. Le génie fécond de ses cultivateurs sut découvrir
un perfectionnement nouveau et hardi, que seuls encore ils
appliquent aujourd'hui. La terre menace de ne plus nourrir ses
habitants; cette terre ils retendront artificiellement; ils lui feront
produire deux récoltes par an sur près du tiers de l'étendue de
chaque domaine. C'est le système célèbre des cultures dérobées,
consistant à faire produire la même année sur la sole des céréales
de printemps, une récolte intercalaire d'anciens fruits de jachère.
« Les champs de la Flandre ne reposent jamais. Les récoltes de
l'été ne satisfont pas le fermier; à peine la moisson est-elle faite,
la terre reçoit dans son sein de nouvelles semences qui fournis-
^ E. de Lavtleye, Économie rurale de la Belgique, '2" éd., pp. 150, 183 —
Mondez, Su7- la deslruciion de la jachère et les avantarjes de V arjriciilture
flamande, 1780.
2 F. Malézieux, Études agricoles sur la Grande-Bretagne, p. 260. — E. de
Laveleye, op. cil., p. 14. — Grégoire; Essai cité, p. cxxiii. — L. de Lavergue,]
Économie rurale de V Angleterre, 4* éd., p. 6:2.
( 215 )
sent de nouveaux végétaux, lesquels couvrent les champs, automne
et hiver, jusqu'à ce que le printemps avertisse de préparer la terre
pour la saison suivante. * » De quand date la culture dérobée?
C'est ce que nous ne pourrions déterminer avec exactitude. La
pratique en était générale en Flandre à la fin de l'ancien régime ^
mais elle ne s'étendait guère au delà de cette |)rovince qui est
encore de nos jours un type célèbre de supériorité agricole ^.
Ces aperçus nous permettent de dire un mot de l'étendue des
exploitations. Pendant le premier moyen-âge, on avait pour prin-
cipe de ne concéder que les domaines suftîsant à l'alimentation
d'une famille. Ces domaines avaient-ils une dimension fixe? On
la longtemps soutenu, en assignant au manse l'étendue de douze
bonniers. Il semble qu'il n'y ait rien eu dans ce chiffre de général
ni de régulier. Le chiffre de douze bonniers fut assigné comme
minimum par Charles le Chauve, à l'étendue du manse paroissial.
Mais le manse ordinaire pouvait s'éloigner de ce chiffre. Les
mansi et les lioven avaient donc la dimension que réclamait le
degré de fertilité du sol ou ils étaient situés *. D'ailleurs le prin-
cipe même ne tarda pas à perdre de sa rigueur, et l'on vit appa-
raître bientôt des demi-manses. Le manse demeura une sorte
d'unité d'exploitation, mais on le divisa souvent. Manse et culture
d'abord synonymes se diversifient considérablement. L'étendue
* Shaw, Essai sur les Pays-Bas autrichiens, p. 85. — Voir le curieux tableau
de l'agriculture flamande dressé par le comle François de Neufchateau, inséré
dans réd. Grégoire du Théâtre d'agriculture d'Ollivier de Serres, Paris, 1804,
t. I, p. 18-2. Résumé p. 202.
2 Anhur Young, Voyage en France, OEuvres, l. XVII, p. 145. — Cf. Van
Isperen, Les progrès agricoles des Flamands et des Brabançons, Mém, de la
Soc. DES SCIENCES DE HaRLEM, t. XII.
^ On a cependant essayé de naturaliser ce système en Hesbaye. J. Carluy-
vels, Le rôle des récoltes dérobées dans V économie des cultures industrielles
de la Hesbaye.
* Sur le manse: Guilmot, Mémoire sur les anciennes habitations rurales,
sur les terres qui étaient attachées à chacune d'elles et sur la diversité de
leurs mesures, Arcb. hîst. dd nord de la France, t. II. — Guérard, Prolég.
au polypt. d'frminon, t. I, p. 609.
Nous avons exposé plus haut (livre I, p. 33) l'organisation de la villa.
( 214 )
moyenne des exploitations est fort différente d'après les sols des
diverses provinces; cette étendue d'ailleurs est toujours indépen-
dante de la pâture. Dans les villages, les communaux procuraient
aux fermes cette ressource nécessaire, aussi ne faut-il pas con-
clure de la toute petite exploitation à l'avènement de la haute
culture intensive *. 31ais abstraction faite du voisinage des prés
communs, la dimension des cultures elles-mêmes était très-
variable. Constatons d'abord que la culture dominicale était d'or-
dinaire plus grande que les tenures environnantes; cependant
elle-même était souvent fort petite. Les fiefs suivaient assez géné-
ralement le mouvement économique de la culture. Nous avons vu
que leurs terres et leurs hommages se divisaient souvent, ce qui
devait dans des familles nombreuses, diminuer considérablement
leur étendue territoriale. On peut donc prendre même pour base
d'appréciation des cultures, l'étendue des petits fiefs qui ne des-
cendaient jamais au-dessous de la limite minima qu'indiquaient
les conditions agricoles. Or à réunir tous les éléments des chartes
et des divers documents sur la propriété et la culture, il semble
prouvé que le morcellement est très-ancien dans notre pays,
surtout dans les provinces flamandes. Dans le Brabant, sous
Jean III, le livre des fiefs nous signale partout de petites tenures
d'un journal à quatre bonniers du pays; encore les petites terres
sont très-divisées et les exploitations d'un gazon signalées comme
exceptionnelles II en est de même dans le pays d'Anvers, où l'on
trouve par exception une terre de 6 ^/a bonniers. Dans le pays
de Waes, la moyenne des exploitations du XIII*' au XIV« siècle
est d'un bonnier à une mesure du pays. Au Limbourg elle est d'un
ou de deux des bonniers locaux. Dans la partie wallonne de la Bel-
gique, les tenures ne sont pas aussi petites. Les cultures namuroises
sont grandes; nous y trouvons une bonne moyenne de 25 bonniers
pour les cultures dominicales. En Hainaut, il est probable aussi
que les fermes étaient très-grandes; sans doute, l'unité du cortil
n'y est que d'un peu plus de onze ares; mais c'était là l'habitation
du manant et non l'exploitation du tenancier. Dans les provinces
* Tous les détails suivants sont tirés yar moyenne des sources déjà citées.
C 2)5)
wallonnes la division des terres ne se fit que fort tard, et à la vue
des effets bienfaisants qu'elle avait produits dans les provinces
flamandes. Ce ne fut guère qu'au XVI 11'= siècle que commença le
morcellement. Encore celui-ci doit-il être attribue plutôt au désir
des paysans d'avoir une exploitntion indépendante qu'à une vraie
révolution économique. D'ailleurs ce désir même, provoqué jjar la
capacité matérielle et intellectuelle de le réaliser, est le plus sûr
garant des résultats d'une exploitation moins étendue. C'est, nous
l'avons dit déjà, la vraie raison économique de la réduction pro-
gressive des domaines, et de la supériorité intensive de la petite
culture sur la grande exploitation ^ Le mouvement ne fit que
s'accentuer de plus en plus dans nos provinces; les agronomes
du XVlIh siècle le favorisaient hautement de leurs conseils et de
leurs exemples.
§ 2. Police et commerce des guains.
Intimement liée à l'importante question de l'alimentation
publique, celle du régime des grains préoccupe toujours haute-
ment les gouvernements. Ce régime présentait une importance
toute spéciale dans un pays, qui comme le nôtre, avait besoin de
combler par des importations périodiques le déficit de la produc-
tion nationale ^ Le commerce des grains était donc une des pro-
fessions qui intéressaient le plus le public. Ce commerce était
généralement libre; c'est-à-dire que son exercice n'était pas en
temps normal, soumis à une surveillance particulière. Mais dans
les temps de crise alimentaire intervenaient parfois des règle-
ments sévères sur l'accumulation des denrées. Ces mesures, lois
d'accaparement aggravées parfois de lois de maximum ^, se ren-
* N. Briavoine, L'état des Pays-Bas, p. 115. — De Pontécoulant, Mémoire
statistique du département de la Dyle, an X. — Abbé Mann, Mémoire cité
sur les grandes fermes. — Marquis de Chasleler, Lettre sur les grandes
fermes. — Shaw, Les Pays-Bas autrichiens, pp. 83 et suiv.
* Sur l'ensennble, L. Torfs, lets over den graenhandel, Belgisch Mdsedm,
t IX, p. 566.
5 Gualbert, Vie de Charles le Bon; Le Comte^ avait défendu les amas de
grains et édicté un maximum. L'exécution de cet édit fut le prétexte de son
assassinat, d'après le chroniqueur.
( 246 )
contrent surtout sur les marchés locaux, émanant du magistrat
des villes. Celui-ci, en face d'une disette, défendait à tout le monde
de conserver chez soi plus de blé qu'il n'en fallait pour la con-
sommation de son ménage. Cette défense était corroborée par
l'ordre donné au producteur de vendre tout au marché. La spé-
culation sur les grains était interdite ^ Le peuple d'ailleurs s'en
prenait avec violence à ceux qui amassaient les denrées; accusant
comme il le fit toujours, les marchands de grains de s'enrichir
aux dépens de la vie du pauvre ^. Ces règlements d'ailleurs se
retrouvent dans les actes de l'administration générale ^, comme
dansThistoire particulière des villes; et l'édit de 1699 condamne
comme « ennemis du bien public et sangsues du pauvre peuple »
ceux qui spéculent à la hausse des blés quand elle dépasse un taux
naturel.
Ces mesures diverses étaient prises dans d'excellentes inten-
tions; mais leur grand mérite était d'apaiser les inquiétudes
populaires. Les importations du Levant étaient plus précieuses
pour prévenir les disettes. Elles ne firent d'ailleurs pas défaut
et le commerce alimentaire de la Hanse dans les Pays-Bas fut de
bonne heure considérable *. Mais si l'importation internationale
était encouragée depuis le grand essor commercial du XU'' siècle,
le commerce intérieur était gêné par ces tracasseries multiples et
^ Sur les mesures locales, Torfs, Fastes des calamités publiques : Les
famines, pp. 145 à 241 , passim. — Henné et Waulers, Histoire de Bruxelles,
t. I, p. 259 et passim.
^ Histoire d'une spéculalion manquée et d'une émeute à Tournai à propos
du prix des grains dans les Mémoires de Pasquier de la Barre, éd. Ale.x. Pin-
chart, t. ï, pp. 40, 114, etc., ann. 1565-1566 : « Pillage du château rouge,
ainsi appelé parle même et pauvre peuple voulant par ce donner à entendre
que ledit Baudelet avait fait ériger ladicte maison des deniers qu'il avait
prouffitez au renchérissement des grains, lesquels deniers étaient venus et
procédez de la sueur et sang des pauvres gens. »
2 Liste chronologique des édits et ordonnances. — Livre des Placards ,
passim.
* L. Torfs, lets over den graenhandel, loc. cit. En 1567 il arrivait à Anvers
du Levant 30,000 hectol. par an. — Sur notre commerce en Orient, cf. L. Van
den Bussche, Une question d'Orient au moyen-âge, La Flandre, p. 187, 1878.
( 217 )
assez inutiles. A la fin de l'ancien régime, le gouvernement autri-
chien comprenait fort bien que « tout ce qui gène la vente et
Tachât des grains, tend à gêner la circulation, à la resserrer, à
faire plutôt augmenter le prix qu'à le faire baisser, en même
temps que le cultivateur se décourage et que la nation qui vit de
l'agriculture en reçoit de l'affaiblissement * ». Mais malgré l'avis
des hommes d'État, il n'osait en pratique refuser satisfaction aux
réclamations populaires et renouvelait les édits, en même temps
que les interdictions commerciales. Quel était donc tant à l'inté-
rieur qu'à l'extérieur, le régime commercial des grains sous Tan-
cien régime?
Le commerce intérieur était entravé depuis longtemps par la
vieille organisation des tonlieux.
Le tonlieu n'était à l'origine qu'un tribut payé pour les pas-
sages d'eau, mais dans le cours du moyen-àge, et déjà sous les
Francs, son sens fut étendu aux passages de terre 2. C'était là un
droit domanial par excellence résultant du droit incontestable
qu'a tout propriétaire de mettre à prix le droit de passer sur
sa terre ^. Ce droit se percevait dans tous les domaines, de tous
les marchands non privilégiés, sur toutes les marchandises,
voyageant par eau ou par terre, fussent-elles mêmes en simple
transit ''*.
Le tout évidemment comportait des variétés locales d'après les
diverses juridictions. On peut donc accepter cette définition du
^ Avis du conseil privé (1771) émis dans ime consullatioii du conseiller
Kulberg. Il faut avouer cependant que cette jurisprudence n'était pas fixe, car
en 1765, par l'organe du conseiller de Cock, la même assemblée avait émis un
avis difTérent. Gachard, La législation des grains en Belg. au XVIII" siècle,
Bdll de l'Acad. ROY. BE Belg., t. XVII, l»"* partie, p. 28.
^ Teloneum. « Tribulum de mercibus marinis circa liltus acceptum. «
Ducange, v» teloneum. — Suc terre. Id., v teloneatus, capit. Chlotar, 619,
an. 9.
' Marlinez, Hetrecht domaniael van Drahant.
* Sur la généralité de ce droit voir divers textes, notamment : Actes de
l'empereur Olhon, Cartulaire des Dunes, p. 179. —Angleterre : et (rans-
verso {lransil}.lb\Ci.,i). 177. — 1222, Bdll. dela-Comm, roy. d'hist., 5« série,
l. XIII, p. 31.
( 218 )
tonlieu: c'est un ancien droit domanial imposé sur l'entrée et la
sortie des marchandises, même sur celles allant, dans l'intérieur
du pays, de l'une province à l'autre K
Le tarif du tonlieu variait donc, mais il était généralement
proportionnel au poids et à la valeur de l'objet transporté ^.
A l'époque féodale les tonlieux étaient ordinairement concédés
ou inféodés, mais les concessionnaires devaient se soumettre aux
termes de leur commission ^. Dans celle-ci le concédant prenait
des précautions spéciales pour empêcher que les entrepreneurs
n'entravent le commerce par leurs exigences outrées. Le rèi^le-
ment du tarif était imposé même aux feodati; l'acceptation des
•pots de vin leur était interdite; quand ils n'avaient que la con-
cession pour medietas, les seigneurs et eux-mêmes exerçaient
simultanément les recettes, sauf récompense le cas échéant. Enfin,
si le concessionnaire était indigne, exerçait des violences ou des
exactions, il pouvait être dépossédé par jugement de ses pairs s'il
était feodatus, révoqué s'il était simple commissionnaire. Parfois
la perception du tonlieu imposait au concessionnaire des obliga-
tions accessoires telles que la police du passage, l'entretien de la
route sur les revenus de la perception. Les tonlieux particuliers
existaient encore à la fin de l'ancien régime.
Les tonlieux du prince étaient les plus importants et rentraient
dans l'administration générale du domaine. Leur perception était
confiée en Brabant au receveur du domaine, présidant une chambre
de tonlieux devant laquelle se vidaient les affaires contentieuses
1 De Nény, Mém. hist. et polit, sur les Pays Bas autrichiens, t. H , p. 144.
^ Règlemeût du tonlieu de Mods. L. Devillers, Cartulaire du cens du comte
de Hainaut, 1. 1, p. 19. — Voir divers tarifs dans les pièces justificatives de
Warnkônig, Histoire de Flandre, trad. G , t. II.— Les marchandises sujettes à
tonlieu ne pouvaient y échapper en prenant un autre chemin , et cela sous
peine d'amende {\iOi), Brab. Yeesten.i II, p. 723, éd.académ.
' Exempt. :E. de Dynter, Chron.duc Brab.,\\v. IV, ch LXXVI.,éd. académ.,
t. II, p. 149. Henri duc de Lorraine concède en fief le tonlieu de l'Escaut à Gode-
froid de Breda (1212). — G. de Borman, Un cartulaire du chapitre deS'Ser-
vais de Maeslricht, Bull, de la Comm. roy. de Belg., 5« sér., t. (X, p. 69. Com-
mission de Jean de Relte, nommé par le cliapitre, thelonarius de Lipperen
(1360).
I
( 219 )
de cette nature *; elle était composée de marchands et de juris-
consultes 2. En Flandre cette branche du contentieux rcssorlissait
comme toute Tadminislration à la chambre de rencnghes. Le
nombre des chambres de tonlieux n'était jjas fixe; toute ville
pouvait en réclamer la fondation. Le règlement général des ton-
lieux dans les Pays-Bas unifiés, est arrêté dans les additions
successives à la Joyeuse Entrée de Brabant. Il prescrit notamment
la tenue d'un livre de droits, indiquant les exempts et la taxe
des non-exempts, la réparation civile des marchands surtaxés,
et plusieurs autres précautions qui sont plutôt du ressort d'une
histoire administrative ^. Les chambres de tonlieux étaient sou-
mises à la surveillance de la chambre des comptes, arbitre suprême
des questions financières, et plus tard du conseil des finances. En
1583, une chambre de tonlieu fut fondée en Flandre, et cette
juridiction fut ravie à la chambre des renenghes. Une chambre
supérieure de tonlieux était établie à Bruxelles et recevait appel
des autres chambres de Brabant. Elle-même était soumise à l'appel
du conseil de Brabant*. Ce régime administratif dura jusqu'en
1685. Alors la perception des tonlieux fut avec toutes les recettes
du domaine, mise à ferme par le gouvernement pour un certain
terme. Le système d'amodiation confia naturellement aux fer-
miers la perception de ces droits ^. La juridiction des chambres
se maintint jusqu'à l'établissement des juges des entrées et sorties
en 1G94. L'analogie eut alors pour etTet naturel de soumettre le
contentieux des tonlieux aux nouveaux juges domaniaux. Les
chambres de tonlieux conservèrent leurs autres attributions,
notamment la police de la voirie ^.
* E. de Facqz, Ancien droit belgique, 1. 1, p. 104. — Marliuez, op. cit. t. I,
* Koepluylen of thollenaers. Il y en avait six, plus six jurisconsultes, mais
ces chiffres étaient variables Tarlier et Waulers, Belg. anc. et mod., Tirle-
mont (ville).
5 Edm. Poullet, Consfit. nat., p. 421.
*• E. de Facqz et de Nény, op. et loc. cit.
s A. Pinchart, Arch. de la Cour des comptes, t. IV, init. — Placards de
Flandre, t. III, p. 846.
* De Neny, op. cit., t. II, p. 132. — Pinchart, ibid., p. 93, n« 2.
( 2-20 )
A côté des tonlieux domaniaux, subsistaient les tonlieux parti-
culiers et ceux des villes K Celles-ci avaient souvent profité de
leurs finances pour racheter les impôts, et on leur octroyait alors
le droit de lever la taxe à leur manière. Le plus souvent elles
frappèrent des charges indirectes. C'est ainsi que la législation des
octrois, donna naissance aux octrois, tels qu'on les entend aujour-
d'hui, c'est-à-dire aux droits perçus à Tentrée et à la sortie des
portes des villes "^.
Cette charge de la circulation avait ses exempts; ainsi la plupart
des grandes villes, les monastères, et enfin les marchands se ren-
dant en foire franche ^ en étaient libérés.
Les tonlieux grevaient beaucoup le transport et embarrassaient
le commerce. C'était là un vrai réseau d'obstacles à des transac-
tions que l'intérêt général commandait en vain d'affranchir *. Les
charges qui en résultaient étaient assez lourdes, et nous avons vu
que le peuple rangeait aussi le percepteur des tonlieux au nom-
bre des évangélistes de Lucifer. Les tonlieux d'ailleurs, qui s'ex-
pliquaient à certains égards quand les diverses parties des Pays-
Bas appartenaient à des princes différents, n'étaient plus depuis
leur unification, qu'une vexation pour le commerce. Mieux aurait
valu cent fois comme mesure fiscale, frapper un impôt direct,
« car plus un peuple est à son aise pour le commerce, et plus il
est en état de satisfaire aux emprunts et tailles du souverain ^. »
Ils subsistèrent cependant jusqu'à la fin de l'ancien régime, quoi-
que fort réduits par la multiplicité des exemptions.
^ Prat, Hist. d'Arlon, t. II, p. 298.
^ Gachard, Essai sur la législation des octrois. — Henné et Wauters,
Histoire de Bruxelles, t. II, p. 613. — Tarlier el Waulers, Belg. anc. et mod.
Tirlemonl (ville).
^ Y. Gaillard, Les /ojres, Messager DES se. Hrsroa. de Belg., pp. 193 et suiv.,
1851.
* P. de Decker, Origine des douanes en Belgique, Bull, de l'Acad. roy.
DE Belg., 2^ série, l. XXXV, p. 256. — A. Wauters, Un essai du système du
libre échange en Belgique au XVIl" siècle, Bull, de l'Acad. roy. de Belg.,
a»- série, l. XXII, p. 181.
^ Mémoire pour la suppression des tonlieux dans les Pays-Bas, Bibl. nat.,
MS.no 12548.
( 221 )
Une entrave tout aussi vexatoire pour le commerce alimen-
taire, consistait dans le droit d'étape K C'était, en général, le pri-
vilège qu'avait une ville de faire arrêter, étaler, et offrir en vente
les marchandises étrangères passant chez elle, à moins que celui
qui les transportait ne préférât rehrousser chemin. C'était une
sorte de droit d'entrepôt réel, mais exagéré par le droit de vente
puhlique. Bruges, factorerie hanséatique, avait ce privilège pour
toutes les marchandises en vertu d'un acte de Louis de Créey K
Dordrccht avait des privilèges analogues. Il y avait un certain
nombre d'étapes spéciales pour le hlé : Amsterdam pour la Hol-
lande et la Zélande, Anvers pour le Brabant, Douai pour l'Artois elle
Hainaut, Gand pour la Flandre. La base de ce privilège dont l'ori-
gine est immémoriale, ne peut être que dans les nécessités d'ap-
provisionnement de la ville. Les villes furent de bonne heure le
rendez-vous naturel des producteurs des environs, ou plutôt c'est
le marché même, provoqué par quelque circonstance, qui donna
naissance à la prospérité de la ville. Les seigneurs, voyant les
avantages économiques de ces réunions, en concédèrent souvent
l'érection. Le droit de se réunir en marché était précieux; la ville
en profitait autant que les producteurs. Quand les relations
s'étendirent et se facilitèrent, les marchés devinrent moins néces-
saires; les villes qui y trouvaient un avantage, cherchèrent à les
conserver ^, et leur puissance leur permit toujours, soit d'impo-
ser l'étape à tous les producteurs de la banlieue, soit même d'ar-
racher le privilège d'étape sur la circulation générale, aux princes
du territoire.
A Gand, dont nous prendrons ici le régime pour type, le blé
déposé à l'étape, y restait pendant huit ou quinze jours. Les
^ V. Gaillard, Anciennes institutions commerciales. Privilège d'étape,
Mess, des sciknces hist. de Belg., p. 252, 1849. — Daion de ReilTenberg,
V état du commerce, etc., des Pays-Bas au A7P siècle, passim.
2 En 15^3, confirmé par Louis de Maie en 1358, Texte dans Gilliodts-van
Scveren, Inv des arch. de Bruges, sect. i, série 1 , t. III, p. 12. — Cf Dlanqui,
Hist. de r économie politique, l. I, p. 2:20.
5 G. de Molinari, art. Céréales, du Dictionnaire d'économie politique de
Coquelin et Guillaumin, t. 1 , p. 334, éd. 1853.
( 222 )
bourgeois pouvaient venir s'en approvisionner pour leur con-
sommation, mais non pour le commerce. Après ce terme la vente
et le transport redevenaient libres. Ce privilège, respecté long-
temps par les princes, grâce aux réclamations des intéressés, fut
insensiblement réduit par des règlements successifs. Enfin en 1734
un règlement administratif de Gand supprime comme inutile l'of-
fice de garde-étape ^ .
En dehors de ces restrictions, le commerce était libre. L'article 6
de la Joyeuse Entrée de Brabant consacre pour tout Brabançon
la liberté du commerce. « Chacun peut commercer librement et
paisiblement en payant son tonlieu légitime ^. » Ce principe ne
fut pas toujours respecté, mais il resta néanmoins un principe,
auquel, en général, on ne touchait qu'à regret.
Tel était le régime normal du commerce des grains à l'inlérieur
des Pays-Bas ; quel était le régime extérieur; quelles furent les res-
trictions apportées au libre commerce des grains avec l'étranger?
Deux principes dominaient à cet égard notre régime commer-
cial avant le XVP siècle. Le premier : que le commerce avec les
étrangers est libre et quitte de toute imposition; le second, issu
du droit des gens : que, en cas d'hostilités avec une puissance voi-
sine, tout rapport mercantile se trouvait interrompu entre elle
et la Belgique ^. Cette liberté avait existé pour tout le commerce,
et notamment pour le commerce des grains, sauf quelques dispo-
sitions temporaires des ducs de Bourgogne, jusqu'à l'ordonnance
de 1522 pour la Flandre ^. « Vu la disette et la cherté des den-
rées, disait Charles-Quint en son préambule, vu les fréquentes et
fortes exportations, vu les achats faits au plat pays par des spécu-
lateurs en vue de conserver ces grains jusqu'au moment où ils
pourront satisfaire leur avidité déréglée, nous défendons l'expor-
tation des grains et leur achat hors du marché. » Cette ordonnance,
sans doute mal observée, fut renouvelée plusieurs fois, et Phi-
' V. Gaillard, op. et loc. cit.
"^ Edm. Poulie t, La Joyeuse Entrée de Brabant, p. 7i.
^ Conseiller Delplanck, Mémoire sur les douanes, MS. ci lé par P. De Dec-
ker, op. cit., p. 256.
* Placards de Flandre, 1. 1, p. 652, liv. II, rubr. 19.
( 223 )
lippe II en étendit le dispositif à tout le pays en 1575 '. Les grains
étaient donc francs à l'entrée, mais la sortie en était interdite.
Les considérants de l'ordonnance impériale de 1522 révèlent
l'esprit qui la dicta. Ce sont les intérêts supposés des consom-
mateurs nationaux qui j)réoccupaient le législateur. On semblait
ne pas comprendre encore que personne n'est tenté d'exporter le
grain, quand le marché national lui-même offre au vendeur un
prix rémunérateur.
Une institution célèbre allait bientôt altérer complètement
l'esprit de notre régime commercial. Philippe II, suivant d'ail-
leurs l'ancien principe national, avait établi l'interdiction de
sortie vers le pays ennemi pour toutes les marchandises, pendant
les guerres qui signalèrent son règne. Mais, il crut devoir y
apporter un tempérament et permettre la sortie sauf à obtenir
de l'administration, concession de passe-port ou licente, pour un
droit fixe. Les grains n'étaient pas soumis à ce régime. Leur
exportation n'était pas prohibée seulement en pays ennemi, mais
par toute frontière et par mesure d'intérêt publie. On ne pouvait
donc racheter le droit de les exporter ^. Philippe II, sur ce point
eut de la peine à faire exécuter ses ordonnances; les fraudes se
faisaient sur un grand pied avec la complicité des fonctionnaires ^.
La prohibition de sortie des grains semble cependant être restée
le principe, sauf à être plus ou moins sévèrement maintenue
dans la pratique d'après le prix des denrées alimentaires. Quand
les prix baissaient on tolérait l'exportation, mais si la cherté re-
paraissait, on republiait, rappelait les anciennes ordonnances
pour les remettre en vigueur*.
1 Placards de Brahant, t. I, p. 390, liv. III, lit. III, eh. I.
Le système commercial de Philippe II et ses édits sont vantés par Jean
Bodin, au point de vue des intérêts cationaux. Les six livres de la République,
livre VI, eh. II. Beaudriiiard, Jean Bodin et S07i temps, p. 485.
^ « Graen in fuytvaeren verboden, ende innecomen vry » dit l'ordonnance
du 51 août 1597 organique des licentes. Placards de Brabant, t. I , p. 416.
Ce système était né sous Charles-Quint, en l'édit de 1542. A. Wauters, Un
essai de libre échange, loc. cit., p. 185.
5 A. Pinchart, Inv. arch. de la Cour des comptes, t. IV, rubr. Licentes.
* Ordonnance du 15 novembre 1630. Les anciens édits contre l'exportation
( 224 )
Mais si la sortie resta en principe prohibée, l'entrée ne demeura
pas franche. C'est ici que nous allons voir se produire la modifi-
cation importante, qui en changeant nos principes économiques,
vint grever l'importation des grains. La guerre entre l'Espagne et
les Provinces-Unies était la raison apparente du maintien des
licentes. Par leur nature et par les déclarations des princes, créées
pour la durée de la guerre, elles devaient cesser avec elle. Malgré
les protestations des États, la continuation des hostilités donnait
à ce régime un air de légitimité. Mais dans le fond, la protection
du commerce n'était que le prétexte, c'était le revenu qu'on pour-
suivait. Et de fait, ce revenu était considérable. Le traité de
Munster, signé le 50 janvier 1G48, supprima le prétexte, et sur
les réclamations des États belgiques, trois déclarations de la
même année suspendirent les licentes '.
Cette suppression fut de courte durée. Nous ne pouvons entrer
dans le détail des débats constitutionnels et des démarches diplo-
matiques auxquels donna lieu cette intéressante question '^. Sa
solution seule importe au commerce des grains. Cette solution est
consignée tout entière dans le célèbre placard de Philippe IV,
du 12 octobre 1CS4. Le roi considère que la surcéance des droits
n'a pas abaissé le prix des denrées, que le commerce n'en a pas
bénéficié, que la suppression profite surtout aux sujets étrangers,
puisque les États voisins lèvent des droits analogues et que la réci-
procité est manifestement un droit, enfin que ces droits sont une
source de profits considérables pour l'État, et compensent ainsi par
une contribution équitable et facile à lever, une foule de charges
lourdes et parfois immodérées, a Ce serait, dit-il, choquer les
principes de la conservation des États, de retrancher un moyen
public, si ancien, si invétéré et si peu onéreux aux sujets ^. »
L'ordonnance royale, on le voit, était un ])laidoyer en faveur
a Sullen wordeii van nieuws ghepublieeri ende vercondicht; ende gheproce-
deerd tegen de transgresseurs. » Placards de Prabant, 1. 1. p. 324.
* P. De Decker, op. cit.— Comte de Wynants, Origine des licentes et droits
d'entrée, 1750. Bibliothèque nationale, MS. n« 12541,
2 Texte dans De Decker, ibid.
5 A. Wauters, Un essai de libre échange, loc. cit., relate les démarches du
magistrat d'Anvers en faveur de la liberté.
( 225 )
des impôts indirects, qu'elle promettait d'ailleurs de lever avec
modération. Il est incontestable que ses arguments ont un fond
sérieux de vérité économique. Sans doute, Philippe IV violait les
franchises de nos provinces en s'attribuant la faculté de lever à
son gré les droits de douane; mais s'il a eu tort de faire un coup
d'État au point de vue du vote de ces charges, on ne peut le blâ-
mer de les avoir maintenues et d'avoir introduit dans le budget
ordinaire des ressources royales ces impôts de consommation
qu'on considère à bon droit comme les plus conformes aux grands
principes économiques.
Malheureusement, et ce fut son erreur, le gouvernement ne se
borna pas selon sa promesse, à frapper la libre consommation,
« les inutiles venant du dehors. » Il imposa l'entrée et la sortie
des choses de première nécessité '. Ce fut l'occupation française
que le fit entrer dans cette voie funeste. Quelle était avant cette
époque l'idée économique qui présidait à la distribution des taxes ?
A l'idée de remplacer les anciennes charges par des impôts indi-
rects, se joignait semble-t-il l'application d'un principe commer-
cial; ce principe est énoncé très-clairement dès 1632 dans une
instruction de Philippe IV au Cardinal-Infant. » Modérer les
droits de licentes sur les matières crues (matières premières), qui
viennent du dehors pour être travaillées au pays, et augmenter
celles qui en sortiront pour être travaillées ailleurs au-dessus des
licentes des premières; modérant aussi les manufacturés du pays
pour l'étranger et augmentant ceux qui viennent du dehors, dont
le pays peut se passer en usant de ceux qui se fabriquent 2. »
* A, Waulers, ibid., p. 188. « Sur les victuailles nécessaires au peuple, dit
le mémoire cité des magistrats d'Anvers, il est bon d'y mettre nulle ou petite
imposition, le tout, afin que pouvant vivre à bon marché, il puisse tout meil-
leur marché donner des aunages et pour par ce moyen en avoir bonne isçue,
aultant ou plus que ses voisins. » On voit que les industriels du XYII* siècle
comprenaient les lois économiques.
2 1632. Texte dans N. Briavoine, Mémoire sur l'état des Pays-Bas, p. 31.
Cette théorie avait été préconisée dans l'adresse du magistral d'Anvers, qui
la faisait dériver de la célèbre doctrine de la Balance du Commerce. Wauters,
ibid., p. 187.
Tome XXXII. 15
( 226 )
C'était l'application exacte du principe économique de Colbert.
Louis XIV envahissant nos provinces ne fit qu'en accentuer la
rigueur en édictant le tarif général de 4G70 qui servit de base à
toute la législation ultérieure ^ Ce tarif frappait les grains de
droits trés-élevés. C'est un vrai régime de protection. On lui fit
subir bientôt d'importantes modifications. On comprit, dans les
régions officielles, qu'il était de l'intérêt de l'agriculture d'avoir
pour ses produits un grand débouché; on favorisa « le débit et
traite foraine des grains qui sont en grande abondance. » Ces prin-
cipes firent concéder à peu près complètement la libre sortie des
grains, par l'ordonnance de dG8G, inpiréc par le marquis de Cas-
lanaga, qui montra toujours une sagace intelligence des intérêts
de nos provinces. Le tarif de 1697 proclama la franchise des grains
à la sortie; mais l'entrée resta imposée. L'abondance cependant
ue dura pas toujours. La cherté revint. On sentit la nécessité
d'une augmentation de denrées sur le marché et on en revint à
Tancien système des Habsbourg : liberté d'importation, interdic-
tion de sortie, par les édits combinés de 1709 et 1745. Charles VI
voulait, disait-il, permettre aux habitants du pays de s'approvi-
sionner à des prix modérés et empêcher les étrangers de venir
s'approvisionner sur notre marché 2.
A partir de cette époque les principes économiques ne se modi-
fièrent plus. Le gouvernement appliqua une sorte de régime
d'échelle mobile, ouvrant ou fermant les portes d'après les prix
des grains. Sous Marie-Thérèse, on se réglait sur le prix moyen
du marché de Bruxelles, et si le froment dépassait le 'prix rai-
sonnable de G5 à 70 sous la rasière, on l'arrêtait aux portes ^.
Joseph II, pénétré des idées économiques de son temps, dis-
ciple de l'école des physiocrates, voulut la liberté absolue. Ce
prince fut le Turgot des Pays-Bas. Arrêté quelque temps par les
conseils du prince de Kaunitz, il rendit enfin sa célèbre ordon-
nance de 1786. a Pleinement convaincu, dit-il en son préambule,
* J,-M. Wouters, Livre des tarifs, ou des placards émanés depuis 1670 pour
la conservation des droits, etc. Bruxelles 1737.
-' Ibid., pp. 292, 302, 29**.
3 Gachard, Législation des grains au XVIII" siècle en Belgique, loc. cit.
( 227 )
qu'une entière liberté dans le commerce des grains est le seul
moyen d'entretenir constamment dans le pays, le prix le plus
avantageux de cette denrée, tant pour le })ropriétairc et le culti-
vateur que pour le consommateur, » il proclame la pleine liberté
pour chacun, d'acheter et de vendre les grains où bon lui semble-
rait. Mais la transition était trop brusque; dès l'année suivante la
liberté fut limitée; restaurée un instant par Trautmansdorf, elle
fut restreinte définitivement par trois édits de 1789 qui restèrent
en vigueur jusqu'à la conquête française.
§ 5. L'industrie meunière.
Le premier procédé de mouture fut la trituration à la roue
manuelle. On a trouvé des traces de moulins à bras dans les
fouilles archéologiques de nos provinces K Les Francs appor-
tèrent l'usage du moulin à eau 2. Enfin les moulins à vent s'éle-
vèrent à partir du XII^ siècle, mais ils furent pendant longtemps
assez rares ^. Les seigneurs s'empressèrent d'élever des moulins
dans chacune de leurs villœ. C était là que les cultivateurs des
environs venaient moudre leur blé *. L'usage du moulin seigneu-
rial leur était indispensable : aussi le seigneur faisait-il payer une
redevance pour le service qu'il rendait à tous. Le seigneur en
érigeant son moulin faisait acte de sage administration ; il est en
effet dans le rôle économique du propriétaire, d'ériger des usines
où les cultivateurs trouvent un débouché pour leurs matières
premières. Le seigneur conservait parfois son moulin en régie ;
plus souvent il l'inféodait et l'affermait avec le droit exclusif de
moudre sur ses domaines. Les concessionnaires étaient tenus de
^ Belpaire, Mémoire sur les changements de la côte d'Jnvers à Boulogne,
MÉ.ir. DE l'Acad. de Bnux., t. VI, p. 36. — Galeslool, Le Brabant sous Vempire
romain, Revue d'histoire et d'archéologie, t. I, p. 188.
^ Les moulins à eau devaient être l'objet de concessions seigneuriales,
parce que les cours d'eau étaient censés appartenir au seigneur. Taillar,
Recueil d'actes. Introd. p. ccxlvii.
3 A. Waulers, Jean I^'', p. 342,
* Raepsaet, Analyse, n»» 253 et suiv.
( 228 )
respecter les usages du moulin, et de se contenter d'une quotité du
grain qu'on portait à la mouture *.
A l'origine l'érection du moulin banal avait été un service rendu
aux populations; mais quand les moulins libres s'érigèrent, que
les communications devinrent plus faciles, la banalité se trans-
forma en un monopole odieux et gênant. C'était encore une fois
un privilège purement gratuit qui ne rémunérait plus aucun
service. 11 n'y avait jamais eu là d'usurpation; mais la raison
d'être du droit ayant disparu, il était naturel qu'il disparût avec
elle. Aussi cherchait-on à s'y soustraire par tous les moyens et les
cours foncières évitaient d'en consacrer le droit 2. H subsista
cependant quoique battu en brèche de tous côtés et sans doute
souvent éludé, jusqu'à l'abolition des droits seigneuriaux.
SECTION II. — Production do vin ^.
La production du vin est aujourd'hui une des industries les
moins importantes de notre pays. Autrefois cependant elle n'était
pas la dernière. On ne pourrait préciser la date de l'introduction
dans nos provinces de la culture des vignobles. Elle semble
inconnue aux premiers habitants de nos contrées. Non-seulement
Varron atteste que la vigne ne croissait pas au nord des Gaules,
mais César dit que les Nerviens ne permettaient pas même l'im-
portation du vin, de peur que son usage n'énervât leur vigueur.
Domitien ordonna d'arracher tous les vignobles des Gaules; cette
défense fut levée en 282 par Probus. Peut-être pourrait-on attri-
buer à la réaction que provoqua cet édit la plantation de vignobles
* Exemple. Infeodalion : 1302, à tel mouture qu'il est useit et accoustumeet
kemunement en Haynnau, ains au vintieme. Devillers, Cartulairedu comte de
Hainaut, t. II, p. 287. — Bail : mouture au seizième. F. de Potter, Gesch. der
gem. Oost. Fland., p. 12. Deurle (1561). — Cf. Taillar, Recueil d'actes, etc.,
pp. 412, 430, 452. — Namêche, Histoire nation., t. III, p. 119.
2 Comte de Villermont, Couvin et sa châtellenie, p. 163.
' L. Torls, Fastes des calamités puUiques, p. 279. Les vignobles en Bel-
gique. — A. Schayes, Sur la culture de la vigne en Belgique, Mess, des
Sciences historiques de Belgique, 1833 et 1843.
( 229 )
jusque clans les provinces les plus éloignées. Nous n'avons guère
de détails sur les premiers progrès de celte culture; nous en con-
statons la présence au IX" siècle, au monastère de Mont-Blandin à
Gand ^ Les abbayes flamandes continuèrent cette exploitation
qui était pour elles d'un très-grand rapport; l'exemption de ton-
lieux dont jouissait en Allemagne, l'abbaye de Saint-Bavon lui
avait même assuré le monopole du commerce des vins à Gand,
commerce qui s'exerçait par commissionnaires 2. La vigne entrait
pour beaucoup dans la culture des terres de Saint-Bavon ; les
tenanciers devaient même parfois payer en redevance une cer-
taine mesure de vin récolté sur leur domaine ^. Cette culture avait
été étendue aux domaines du comte par Baudouin le Pieux ^.
Le Brabant fut célèbre au moyen-âge par ses vignobles. Il en
existait certainement dès le Xl^ siècle ^, et dès leXÏI'à Louvain
et à Bruxelles. Cette dernière ville en faisait un grand commerce
au XIV siècle, et dès lors on s'ingéniait à le frelater, ce qui pro-
voqua les lois pénales les plus sévères ^. Les crûs de Louvain et
de Bruxelles figuraient avec honneur à la table des ducs; et
d'ailleurs le vin du pays (landsivyn) était d'un usage très-
répandu.
Ces vins étaient-ils bons? Il serait difficile de le dire, mais cela
est peu probable. Sans doute, les ducs s'en servaient, mais ce
pouvait être pour encourager l'industrie nationale. Rohault le
dit rude et verdelet, et Ortelius assure que le vin de Louvain
nest pas dangereux pour le cerveau des élèves de l'Université.
A partir du règne de Charles-Quint, on s'aperçut qu'il était plus
avantageux de cultiver le grain que la vigne. Les vignobles furent
donc extirpés insensiblement; au XVIP siècle, ils le sont presque
* Chronique du Mont Bîandin, édition Van de Putte, pp. 71-86.
^ Warnkônig, Histoire de Flandre, trad. G., t. II, p. 560.
3 Van Lokeren, Histoire de S^-Bavon, p. 169.
* Baron Kervyn de Lettenhove, Histoire de Flandre, 2« éd., 1. 1, p. 125.
* L. Galeslool, Le Brabant sous l'empire romain, 1\evde d'hist. et d'arch.,
1. 1, p. 363. — Cf. Tarlier et Wauters, Belgique ancienne et moderne, canton
de Tirlemonl, pp. 9, 144 et passim.
^ Henné et Wauters, Histoire de Bruxelles, t. I, p. 161.
( 230)
partout. Il n'en reste plus guère que dans la province de Namur,
parce que le terrain où on les conserve n'est pas propre à la cul-
ture des grains *. En effet le produit de ces vignes était très-
incertain, les frais étaient considérables; leur culture dut cire
abandonnée dès que la facilité et la sécurité des communications
permit aux vins étrangers d'entrer sans grands frais de transport
dans le pays ^.
Les essais de reconstitution des vignobles ont depuis lors tou-
jours échoué ^.
SECTION 111. — Production du Létail.
Rien de plus obscur que son histoire. A l'origine de notre civi-
lisation, le bétail vivait en abondance à l'état libre, presque sau-
vage. A l'époque de la grande culture intensive des premières
races, les troupeaux constituaient la grande richesse nationale'*. Les
lois barbares comminent en effet des peines sévères contre ceux
qui entament cette richesse, contre ceux en particulier qui volent
des animaux ^\ et surtout des reproducteurs. Toute idée d'élevage
proprement dit n'était pas étrangère aux Francs ^. Nous voyons
que le choix des étalons est pour eux une question importante et
^ Lettre de M. de Nény, 1758, dans la Paix, 1878.
2 E. de Laveleye, Économie rurale de la Belgique, p. 277.
3 La bière remplaça bientôt le vin dans la consommation usuelle. Elle fut
très-répandue dès longtemps. A chaque manse dominical était annexée une
camba (brasserie). Nous ne pouvons pas ici analyser les méthodes de fabrica-
tion de ce breuvage. Nous devons le signaler parce qu'il fait partie intégrante
du régime populaire et que sa composition en fait un objet de l'industrie
agricole. Les méthodes belges, depuis les lemps anciens, ont été analysées par
Vrancken, De cerevisiœ elaborandœ arle. — Cf. J. Carluyveis et Stammer, La
bière et le malt. Introduction.
* Ut jam trans fluviuni
Pascal helga pecus, mediumque ingressa per alvuin
Gallica francorum montes armenta perrerant
Claudien, De landib. Stilicon., liv. I, v. 224.
s Moke, Belgique ancienne, p. 402.
^ E. Langethal, Gesch. der deutsch. landwirth, t. I, p. 33.
( 231 )
que les propriétaires de troupeaux s'associent même pour s'en
procurer *. Les riches magnats de l'époque franque veillaient
avec un soin jaloux à l'entrelien de leurs troupeaux, et leurs fils
eux-mêmes étaient parfois chargés de les garder ^.
Quand l'agriculture devint intensive, qu'on entra dans la
période semi-pastorale ou pacagère, nous avons expliqué comment
le bétail conserva toute son importance, tant en lui-même que
pour la restauration des terres cultivées. Son entretien et sa mul-
tiplication étaient plus faciles en Flandre que dans le reste du pays,
car elle avait en abondance les riches et gras pâturages. Aussi
était-elle couverte de bétail : bœufs, moutons, chevaux ^. La race
flamande avait dès lors le type qui la caractérise encore aujour-
d'hui ^. Il y avait en Flandre de très-nombreux marchés de bes-
tiaux, et de Bruges on exportait beaucoup de chevaux ^.
Les Flamands ne se servaient guère que de chevaux pour la
culture ; mais ceux-ci étaient recherchés comme chevaux de guerre
pour leur taille et leur force ^. Les bêtes à cornes, outre leur
utilité générale dans l'économie rurale, servaient à la production
du lait. L'industrie laitière et fromagère était une des grandes
richesses de la Flandre, et le commerce du beurre et du fromage
1 Lex salica, lit. III, art. 7. « Si quis taurum gregem regentem furaveril
qui de tribus villis communes vaccas teauerit, hoc est trespeliius... »
^ TdiWhr, Mémoire sur la formation des villages, p. 335. — Bollandistes,
mars, t. III, p. 559 ; juin, t. II, p. 82.
3 « Terra pascuis uberrima et armentis et pecudibus plena.» Bartholomœus
anglicus (Glanvil), Tractatus de proprietatibus rerum, liv. XV, eh. LVIII. —
» Multis in locis, pascuis Flandria ac pratis quara arvo meiior est. » — Meyerus,
Berum Flandric, lom. X, p. 39, Bruges, 1531, — Bohault , Descriplion univ.
des Paijs-Bas, 1608.
* Rohaull, ibid. Le pays abonde en bestial domestique de toute espèce.
Les bœufs y sont très-grands, spécialement en Hollande, où on dit y en avoir
qui pèsent 2,000 livres. — En Hollande, Frise, Gueldre et Flandre, sont des
chevaux en grande abondance, grands, robustes et forts, principalement pour
la guerre.
^ Verhoeven, État de l'industrie et du commerce en Néerlande, Mémoire
DE l'Acadé>iie DE BRUXELLES. Prix dc 1777, p. 128.
^ Voir la no[e 4. — Joinville avait à la Croisade d'Afrique un « ronciu »
(roussin) flamand. Vie de S^ Louis, éd. de VVailly, n" 229.
( 232 )
était international au moyen âge K Les troupeaux de mouton
servaient la matière première aux métiers de drapiers, soit dans
les villes voisines, soit à la ferme même, car cette industrie fut
longtemps domestique ^.
Le Brabant eut plus de peine, vu la nature de son sol, à con-
stituer un bétail riche et suffisant ^. Nous avons vu comment les
abbayes ont contribué aux progrès du bétail, des procédés d'éle-
vage, et comment elles s'y prenaient pour remplir leurs étables
à l'avantage général *. L'usage des prés communs permit aussi
à beaucoup de petites exploitations d'avoir une étable assez bien
montée, et nous avons dit déjà que peu de manses étaient privés
du grand avantage qui en résultait ^. Mais si beaucoup de petites
tenures jouissaient du bénéfice d'une étable, et des profits qui en
sont inséparables, il leur était impossible d'entretenir un repro-
ducteur. Aussi fallait-il pourvoir d'une manière générale à cette
nécessité de l'élevage. Nous voyons, en effet, le seigneur se réser-
ver parfois le droit de garder dans son étable un taureau, qui
pourrait parcourir librement toutes les terres de la seigneurie,
mais qui en compensation, servirait à la monte des vaches de la
commune. Ce droit appartenait tantôt au seigneur, tantôt au déci-
mateur ^. Il y avait là sans doute un privilège pour le propriétaire
* E. de Laveleye, Économie rurale de la Belgique, p. 17. — « Flandre,
terre de lait et de beurre. » Abbé Mann, Hist. nat. des Pays-Bas marilimes,
n" 4, MÉMOIRE DE l'Académie roy. de Bruxelles, t. IV, p. 126 — Warnkonig,
Fland st. u. R. gesch., Bd. III, ablli. II, p. 65 (1170). Le monastère d'Arden-
boiirg constitue une rente en beurre au chapitre de S^-Marlin de Tournai.
Considérants très-curieux.
2 II en était de même du tissage de la toile. Cartulaire du Mont Blandin,
p. 7:2. Obligation de Camsilem facere. — Van den Abeele , Gesch. der stadt
Deinze, p. 53. — Raepsaet, Notice sur Vorigine de la fabrication des toiles
de lin. Mess, des Sc.hist.de Belg., p. 213, 1827-1828.
» A. Wauters, Environs de Bruxelles. Introd., t. I, p. xxii.
* Voir plus haut la section relative aux moines, p. 107.
s Voir plus haut les sections relatives aux communaux et aux périodes
agricoles pp. 177 et 204.
6 Wauters, Environs de Bruxelles, Introd., t. I, p. xlviii, n^ 3. — Ana-
lectes pour servir, etc , t. I, p. 342. — Cartulaire de S^-Trond, t. I, p. 71.
( 233 )
qui nourrissait son taureau pour rien, une charge pour les tenan-
ciers dont les récoltes pouvaient être menacées de certaines ava-
ries par la libre pâture de cet animal, mais il y avait aussi pour
eux un avantage immense à avoir à leur disposition un étalon,
capable de fortifier la race animale qui était une partie impor-
tante de leur pécule agricole.
Les soins d'amélioration de la race n'étaient d'ailleurs pas
négligés. Les seigneurs ne l'oubliaient pas. C'est à Thomas de
Savoie que nous devons l'acclimatation en Hainaut de la race des
bœufs savoyards, qu'il fit transporter à l'état sauvage dans la
foret de Mormal '. C'est de cette importation du XIII^ siècle, que
date sans doute notre commerce de bestiaux avec la Savoie dont
on retrouve la preuve deux siècles plus tard dans le transport de
bœufs et vaches de Savoie en Hainaut pour compte du duc Phi-
lippe le Bon 2.
L'engraissage était une industrie particulière, qui donnait lieu
aussi à un commerce de bestiaux avec l'étranger. Ainsi au
XVIl^ siècle, nous constatons le transport de bœufs maigres du
Danemark vers les Pays-Bas, d'où on les exporte ensuite engrais-
sés 5. Aussi en vertu du principe commercial de Colbert, que
nous avons vu appliquer dans nos provinces, faisait-on au point
de vue des tarifs une différence entre l'entrée des bestiaux
maigres ou gras. A la fin du XVIP siècle l'importation était deve-
nue considérable. Par ordonnance de 1652, «Son Excellence étant
informée que l'introduction du grand nombre de bétail à cornes,
provenant des pays étrangers, a tellement diminué le prix et rap-
port des pâturages et terres de ces provinces qu'elle avilirait
entièrement la valeur d'icelles au préjudice de l'État, et dési-
rant de donner moyen aux sujets du Roy de jouir de l'utilité ,
delà multiplication et nourriture du même bétail, » frappe de
droits d'entrée assez élevés le bétail importé. Cette ordonnance,
* Jacques de Guyse, t. XIV, p. 478, cité par Ch. Duvivier, Recherches his-
toriques sur le Hainaut ancien, p. 63, Xin« siècle.
2 Comte de Laborde, Les ducs de Bourgogne, t. II, p. xi, n^ 2 .
3 LeUre du conseil des finances 165o, dans A. Pi^nchart, Inv. des arch. de la
Cour des comptes, t. IV, p. 82.
( 254)
renouvelée l'année suivante, stipulait cependant que le bétail
maigre ne payerait que pendant les quatre derniers mois de l'an-
née *. Pendant tout l'ancien régime, le gouvernement se montra
fort soucieux des intérêts de l'élevage. Le comte de Wynants en
exposant les principes de répartition des charges personnelles 2,
recommande « qu'on prenne garde de ne pas décourager ceux
qui nourrissent le bétail, car le bétail fait une partie de la richesse
du village. »
L'épizootie de la race bovine et la maladie des chevaux, connue
sous le nom de morve, envahirent nos provinces à la suite des
guerres du règne de Charles VI. Elles donnèrent l'occasion de se
manifester, à la sollicitude de l'administration centrale ^. Le pre-
mier acte de police sanitaire émana de Charles VI en 1714. Il
exigeait de tout animal vendu un certificat d'origine et de santé.
Marie-Thérèse, reprenant la lutte administrative contre le fléau,
provoqua en même temps des mesures sévères pour le combattre,
et l'étude des moyens propres à le vaincre. L'ordonnance de 1744
fut complétée pour les Flandres, par le remarquable édit addi-
tionnel de d 770, vrai code de police sanitaire, renfermant les dis-
positions les plus minutieuses et les plus eflicaces pour l'abattage
des bêtes atteintes, la désinfection de tout ce qui était capable de
transmettre la contagion, le pacage des bestiaux sains dans les
lieux non infectés, les défenses d'entrée ou de sortie. En même
temps les travaux de l'abbé Needham, du médecin van Elsaeker,
de de Berg, éclairaient le comité chargé de l'exécution de l'édit *.
La législation sanitaire austro-flamande fut très-complète et très-
sage. Il est probable que c'est elle qui a inspiré les rédacteurs des
ordonnances françaises contemporaines, dont les Français eux-
mêmes ne méconnaissent pas l'infériorité ^.
* Woulers^ Livre des tarifs depuis 4670.
2 Traité des aides, MS. fol. 165.
3 Ch. Piot, Le règne de Marie-Thérèse^ p. 2d3.
' Ibid.
s Mauguiii, Études historiques sur l'administration de Vagriculture en
France, t. I, p. 238, n^ 1 expose et compare longuement les deux législations.
( 255
SECTION lY. — Du régime de la chasse <.
Les abus du droit de chasse n'ont pas été un des moindres soucis
des cultivateurs du moyen- âge. Nous devons donc examiner si
en Belgique ces abus ont été graves et ruineux pour les cam-
pagnes.
A l'origine de la féodalité, le droit de chasse était un acces-
soire de la propriété foncière, mais il ne tarda pas à être considéré
comme un attribut de la hauteur et seigneurie. Cependant ce
droit ne reçut pas dans toutes nos provinces une organisation
identique.
En Brabant, on en sait peu de chose avant la Joyeuse Entrée
de Jeanne et de Wenccslas, de 1555. Il semble qu'il fut un acces-
soire du domaine direct, et que les vassaux ne pussent en jouir
que moyennant une concession spéciale. Cette charte, au con-
traire, accordait à tout Brabançon le droit de chasse à litre per-
sonnel. Ce droit n'était restreint que par le privilège de garenne.
Garenne était l'étendue de terrain que le souverain ou le seigneur
réservait à sa chasse personnelle. Or les souverains pouvaient
concéder indéfiniment des érections de garenne à des particuliers.
Ces concessions eussent détruit le privilège des Brabançons, aussi
Antoine de Bourgogne, en sa Joyeuse Entrée de 1406, promet de
ne laisser de garennes que celles qui étaient de droit.
Les garennes ne compromettaient pas seulement le fameux
droit des Brabançons; elles étaient encore préjudiciables à l'agri-
culture : le gibier des garennes se répandait dans les campagnes
environnantes et en rongeait à merveille les récoltes. Philippe le
Bon ne maintint les garennes que « pourvu que les gens n'en
souffrent pas un dommage déraisonnable, » et introduisit le prin-
cipe des indemnités pour le dommage causé aux champs par le
gibier.
^ A. Faider, Histoire du droit de chasse et de la législation sur la chasse,
MÉMoinE COUR. DE l'Acad. de Belg., in-8", t. XXVII. Ce Mémoire étant exlrê-
mement complet, nous n'avons pu mieux faire que d'en extraire les notes
générales utiles à notre sujet.
( 236 )
En Hainaut malheureusement la situation était moins belle.
Les seigneurs pouvaient chasser en toute leur seigneurie.
Le droit de chasse était exclusif et les laboureurs éprouvaient
même à son occasion les plus lourdes exactions. En Flandre, la
chasse se présente plutôt sous la forme de droit régalien. En prin-
cipe, le droit de chasse n'y appartenait à personne sauf autorisa-
lion du prince.
La situation de principe différait donc de province à province;
mais en fait, sauf le privilège brabançon, elle se ressemblait par-
tout. Dans la réalité, jouir de la chasse et de la pêche faisait
partie des droits utiles des seigneurs hauts-justiciers. La conces-
sion devait émaner d'eux, mais la seule chose qui leur fût inter-
dite, c'était de concéder à quelqu'un la chasse sur le territoire
d'autrui. En un mot le droit de chasse, régalien en principe, était
seigneurial en fait et s'exerçait d'une façon plus ou moins éten-
due selon la qualité de la personne qui en usait. Le seigneur jus-
licier chassait par toute sa seigneurie, le vassal ne le pouvait hors
des limites de sa juridiction.
Nous ne pouvons entrer ici dans le détail de l'histoire et de la
législation du droit de chasse. Disons seulement deux mots des
mesures dont il fut l'objet en faveur de l'agriculture pendant
l'ancien régime. La chasse exerçait, nous l'avons dit, des ravages
sérieux sur les propriétés rurales, tant par la voracité du gibier
que par les courses des veneurs dans les champs.
Le gouvernement, qui n'oubliait pas que la chasse était un
droit régalien dont il permettait l'exercice, prit diverses mesures
protectrices de l'agriculture dont « l'intérêt a droit à la sollicitude
des gouvernants *. » Nous avons signalé la garantie contre les
dégâts du gibier. Une autre mesure importante limite le temps de
la chasse, primitivement libre. La chasse était interdite pendant
que la terre était couverte de ses fruits. Cette durée variait de
province à province. Le terme moyen en était du i5 mars au
do août. Des peines sévères frappaient les personnes chassant en
temps prohibé.
» Placard du 26 juillet 1677.
( 257 )
Le droit de chasse des seigneurs avait d'inévitables inconvé-
nients. Ils le protégeaient avec un soin jaloux et parfois avec
cruauté. Sans doute la répression ne se faisait pas attendre, mais
les faits mêmes étaient exorbitants. Ces faits, il est vrai, devinrent
de plus en plus rares dans nos provinces. Le gouvernement cen-
tral sut prendre de bonne heure une attitude énergique et
répressive. L'abolition du droit de chasse par la législation révo-
lutionnaire, ne fut donc pas pour notre pays un soulagement très-
appréciable. Dans le régime définitif établi par le droit nouveau,
le principe sans doute est changé. Le droit de chasse est devenu
patrimonial, mais la pratique, la réglementation et la police ont
été bien peu modifiées.
( 238 )
NOTES JUSTIFICATIVES.
A . - LES GILDES K
On a signalé depuis longtemps l'esprit d'association comme un
des traits caractéristiques de la civilisation germanique. Les gildes
furent une de ses plus importantes et plus curieuses manifesta-
lions. Les peuplades qui se fixèrent sur le littoral flamand étaient
constituées en groupes de familles, liées par la religion et obligées
de s'entr'aider dans toutes les difficultés et dans tous les dangers.
Cette union de familles, souvenir de l'ancienne vie patriarcale,
était tout à la fois une alliance militaire et une société de secours
mutuels. Dans les cantons du littoral, les Flandres proprement
dites et le mempiscus pagitSj la défense contre les inondations, la
construction et la réparation des digues, étaient les objets les
plus importants de leur assurance réciproque.
Ces unions n'avaient rien de professionnel; elles étaient d'ail-
leurs antérieures à la division des industries. Elles se composent
d'un certain nombre de familles n'ayant d'autre but que de
s'unir et de s'entr'aider ^. En y entrant, les nouveaux affiliés pro-
mettaient de se soumettre à la loi commune, et de contribuer, par
un versement quelconque, à l'existence matérielle de l'association.
De cette contribution {gilclan, geld) naquit le nom de gilde ^.
La gilde est une institution plus spécialement saxonne; c'est à
* Voir p. 55.
2 Ces gildes n'ont que le nom de commun avec les gildes industrielles.
11 y a entre elles de très-grandes différences et aucun rapport de filiation.
Pycke, Mémoire sur les corporations connues sous le nom de métiers, Mém.
DE l'Acad. Roy. DE Bkuxelles, t. YI, p. 16.
^ Moke, La Belgique ancienne, p. 267.
( 239 )
ce titre que nous la retrouvons clans les vieux poëmes Scandi-
naves *, que l'Angleterre en fut couverte, et que nous la voyons
puissante et combattue dans le Litliis saxoîiicunif pays des Fle-
mengs, d'où elle se répandit dans le Nord de la Gaule ^.
Cette institution étrangère, secrète, païenne, consacrée par le
serment, fit peur aux rois francs. Charlcmagne et Louis le Débon-
naire la condamnent avec énergie, et surtout interdisent sévère-
ment la prestation de serment aux gUdones. Le second de ces
princes charge expressément les seigneurs d'empêcher leurs serfs
de contracter de pareils liens ^. Cette politique était toute diffé-
rente de celle des rois anglais. Loin de chercher à détruire les
gildes, ils les avaient protégées et christianisées *. Il faut recon-
naître que les princes Anglo-Saxons connaissaient intimement la
nature de ces unions; tandis que les rois Francs luttaient en
aveugles contre un ennemi mal connu.
Les gildes, par la naissance du régime agricole et sédentaire,
avaient pris un caractère foncier. L'association de familles était
devenue en même temps une association de voisins. Soumises aux
mêmes règles que les gildes primitives, les gildes agricoles avaient
leurs magistrats, leurs règlements, leurs juges, leurs propriétés.
La gilde était en même temps une bourgade. Les gildes libres du
littoral flamand firent renaître naturellement dans cette région
le système germanique de la marke. Gilde et marke, dans l'ordre
foncier, sont deux termes faits pour être unis. Il y eut donc dans
les Flandres des types de la marke germanique. C'est là que la
propriété communale a revêtu le type germanique primitif. Mais
* E. ùeLAseXç-^jn, Les sagas des Niehelungen, passim. Wilda, Das gilden
wesen im Mitlelalter.
^ C'est toujours en Flandre qu'elles furent le plus vivaces, maison en trouve
ailleurs. Kempeneers, De oudevryheid Montenaeken, t. II, p. 240. — A. Wau-
ters, Libertés communales, p. 137. — A. Thierry, Considérations sur la
France, ch. V.
^ Les actes législatifs sont cités dans Wauters, op. cit., pp. 158 et 139.
^ Hallam, L'Europe au moijen-âge, Irad. Borghers, éd. Bruxelles, 1840,
t. III, pp. 233 et suiv. — E. Varenbergh, Histoire des relations diploma-
tiques entre le comté de Flandre et V Angleterre au moyen-âge, pp. 34 et
suiv.
( 240 )
toutes les gildes n'étaient pas des gildes libres; il y eut des serfs
qui en formèrent. Les serfs des villœ flamandes s'organisèrent en
gildes assermentées ^
Nous ne pouvons pas entrer dans le détail de l'organisation des
gildes. Trois traits les caractérisaient. Association jurée. Règle-
ment commun. Magistrature administrative et judiciaire, propre
et élective. Cette institution résista aux législations impériales.
Impuissance ou plutôt tolérance, les seigneurs la laissèrent sub-
sister 2. Sans aucun doute, ce secours mutuel, cette administra-
tion propre devaient faire aux gildones une situation supérieure à
celle des serfs des contrées voisines; mais cette organisation ne
leur assurait pas la liberté. Pour être gildones, les paysans
n'étaient pas moins des serfs. Nous avons vu les circonstances qui
vinrent donner aux gildes territoriales une puissance nouvelle et
un essor extraordinaire. Le mouvement d'émancipation eut pour
résultat d'émanciper les gildones, et de garantir en outre par
charte, les anciens règlements de leurs associations. La gilde,
modifiée et fortifiée par l'association de paix, devint donc le
germe de la commune jurée.
C'est ainsi que la gilde devint commune; elle a gagné à cette
transformation, l'émancipation personnelle de ses membres, et la
consécration officielle de ses heures.
Le mouvement communal ne détruisit pas la gilde; il ne fit
que l'émanciper et la reconnaître. La comparaison des statuts avec
les chartes est à cet égard d'une démonstration convaincante ^.
La gilde se survit donc à elle-même dans la commune. Nous ne
pouvons l'y suivre, et y analyser le développement de ses institu-
' Capitulaire de 821 de Louis le Débonnaire : « De conjurationibus servo-
rum. » — Cartulaire du Mont Blandin, p. 73. Une terre avec 50 geldingi.
* Dans le Roman de Rou, les milices rurales sont appelées gildons, v. 1307.
La furent li boen chevalier
Li boen archier, li boen geldon.
3 Raepsaet, Analyse, n" 428. — Hallam et Thierry, op. el loc. cit. — Baron
Kervyn de Lelieuho\e, Histoire de Flandre, éd. 1874, t. I, p. 146.
( 241 )
lions, qui tantôt se fondent dans les institutions communales,
tantôt et presque partout, coexistent à côté d'elles.
La solidarité et l'association intime des membres de la gilde se
maintint aussi. Celte solidarité, ce secours mutuel, avait été pour
beaucoup dans le premier développement économique de la
Flandre. Grâce à elle, à l'union des travailleurs, la population
flamande a réussi, aux époques primitives, à lutter avec avantage
contre les éléments, et a se préserver des inondations qui mena-
naçaient son sol.
C'est sans doute à cette union aussi, a cette entente dans les tra-
vaux, accrue peut-être par sa propre nécessité locale, que nous de-
vons les premiers progrès de notre agriculture flamande. C'est par
elle que s'est formée cette race forte et vaillante, à laquelle nous de-
vons la mise en culture des sauvages terrains du littiis saxonicum.
Cette solidarité des paysans flamands se manifesta notamment
au moyen- âge, par l'existence dans nos campagnes de sociétés
d'assurance mutuelle pour les cas d'incendie, d'épizootie, dont
nous trouvons des traces au XIIP siècle dans le pays de Furnes '.
Les chartes d'émancipation n'avaient pas toujours respecté
exactement les anciennes divisions des gildes rurales. Plusieurs
d'entre elles s'étaient souvent réunies en une gilde supérieure,
dont elles reconnaissaient la loi, tout en eonserviint leur existence
distincte et particulière. C'était cette grande gilde qui était dotée
de la keure 2. Mais l'existence locale des gildes partielles ne dis-
parut pas; des traces en subsistèrent longtemps. Warneton a
conservé ses sept gildes locales ^, et dans les voisinages de Gand
qui ont survécu à toutes les transformations de notre régime
municipal, on est tenté de retrouver un souvenir des anciennes
gildes locales, dont l'union aurait fondé la grande cité flamande*.
^ Wauters, Libertés communales, p. 139, n* 2.
^ Baron KervjD de LeUenhove, op. cit., 1. 1, p. 144.
^ Wauiers, op. cil., p. 140, ne.
-* E. Vaienbergl), Notice sur les voisinages de Gand, Bull, de l'Acad. rot.
DE Belg., 2e série, t. XXVI, p. 564. — Cf Klimralh, Histoire du droit public
et privé de la France, 1. 1, p. 445.
To5iE XXX IL 16
( 242 )
B. - LA FAMILLE CONSIDÉRÉE COMME UNITE SOCIALE *.
La famille est la vraie unité sociale. C'est elle qui fut le berceau
de l'humanité; c'est d'elle que la société naît et renaît chaque jour.
L'homme ne se forme que dans son sein. Par elle surtout il a une
influence sociale. Elle est donc vraiment l'unité, la monade du
corps social. Nous avons dit que le moyen-âge avait compris cette
vérité, et que les détails administratifs, comme les habitudes
sociales démontrent que l'esprit de famille et le respect du foyer
y dominaient. Nous étudierons bientôt quelques-unes de ces habi-
tudes de famille qui prouvent la vigueur de la tradition. Au point
de vue administratif, signalons un fait remarquable, qui prouve
que l'individu isolé, le prolétaire était au moyen-âge politique-
ment inconnu. La distribution de l'impôt et le recensement se
font par feux ^. Le feu est le foyer, le siège de la famille. La
capitalion proprement dite est inconnue, comme la statistique
individuelle. Pour être une unité numérique et contribuable, il
faut avoir intérêt à la conservation sociale. Il faut être attaché à
la patrie et à son sol, par les liens matériels et autres du foyer
domestique. Tant de foyers, tant d'unités. On ne comprend pas
au moyen-âge d'autre statistique; le chiffre des personnes occu-
pant chaque foyer importe peu, la communauté a autant de
centres de vie, d'activité, d'intérêts; c'est l'essentiel, c'est ce qui se
compte.
Quelle est donc la composition de la famille, de l'unité sociale?
Constitue une unité tout ménage vivant ensemble du même pain.
Il ne faut pas croire que le moyen-âge conçoive la société indé-
pendamment des intérêts spirituels. Au contraire; l'esprit social
y est éminemment chrétien. Aussi le ménage se conçoit-il en
dehors du mariage; le célibat voué au culte, à la religion donne
à l'homme ou à la femme un caractère supérieur, qui le rattache
* Page 92.
* Voir la section relative aux charges publiques.
( 243 )
aux intérêts majeurs de la société. Le prêtre, les communautés
religieuses, les familles, voilà donc les unités sociales.
La famille se compose de son chef naturel et de tous ceux qu'il
abrite et nourrit sous son toit. La famille, c'est le consortium. Cesi
l'unité de vie et d'intérêts qui en constitue la communion. Le père
et la mère de famille ne font qu'un avec les jeunes garçons et les
jeunes filles qui sont restés au foyer de la famille. Si même les
enfants se marient et s'établissent au foyer paternel, s'ils sont
héritiers associés, c'est encore l'unité du foyer qui fait l'unité
civile. Il n'y a qu'un foyer; il n'y a donc qu'un *. C'est ce prin-
cipe qui a favorisé, en France, la constitution des communautés
de famille si nombreuses et si vivaccs au moyen-âge. Là tous les
enfants mariés ou non, avec leur postérité restaient ensemble au
foyer paternel, et formaient, sous la direction du père de famille,
de l'aîné des frères à son décès, une communauté fraternelle.
Cette société se constituait de diverses manières, mais notamment
par an et jour de vie commune, en compagnie^ c'est-à-dire en
« vivant ensanble à un pain et à un pot. » Ces sociétés paisibles,
réunissaient les capitaux et les forces de toute une famille sur
une exploitation étendue, étaient soumises à une charge unique,
et échappaient à la mainmorte par leur caractère de perpétuité ^.
Existait-il en Belgique des communautés de ce genre? Jusqu'ici
on n'en a pas signalé; il n'y a dans les sources que de rares et
vagues allusions, qui ne peuvent autoriser une conclusion géné-
rale. Peut-être arrivera-t-on à en constater l'existence : peut-être
* Chascun feus« délie ville doit .... sauf les vives dames qui n'ont point de
terre, le varlelet les damoiselles à marier. Bormans, Livre des fiefs du comté
de Namur, 1" livr., p. 56. — Redevance à |)ayei' par « femina omnis de pane
proprio vivens (1207), Bull, de la Comni. roij. hist. de Belg., 2*= série , t. IV,
p.2St. — Chaque consortium (ménage) paye un cens : à savoir ceux « qui pro-
prlum panem comederint, » non pas ceux « qui ad unum focum manserint,
vel panem communem manducaverint « (1222), A. Wauters, Libertés com-
munales. Preuves.
^ Dareste, op. cit., p. 231. — H. Doniol, op. cit., pp. 74 et 177. — E. de
Laveleye, Des formes primitives de la propriété. — Troplong, Introd. au
traité du contrat de société. — Beaumanoir, Coutumes de Beauvoisis, édition
Beugnol, 1. 1. lulrod. p. xx. — Compagnie (cum panis).
( 244 )
aussi cette forme transitoire du travail agricole n'a-t-eile pas
paru dans nos provinces. Faut-il attribuer cette différence à la
trempe énergique de notre caractère national, qui a su, au sein
même du servage, développer sa richesse et son initiative? La
marche rapide de nos libertés civiles, la perfection tout à fait
prématurée en Europe de notre agriculture, semblent confirmer
cette réponse toute à l'honneur de la vieille patrie belge *.
Le chef de famille, le père ou à son défaut la mère qui, nous
l'avons vu, occupe un rang élevé et respecté au foyer, voilà l'unité
statistique, administrative, civile, même politique 2.
Nous avons dit que le célibat religieux était aussi honoré. Les
institutions de mainmorte réunissaient ceux qui y étaient voués.
Nous ne pouvons nous étendre ici sur la haute portée sociale de ces
asiles religieux. Abstraction faite de leur action religieuse, des
congrégations apostoliques et militantes, les asiles offraient un
refuge pieux, une vie sérieuse et respectée aux célibataires que la
vocation religieuse n'entraînait pas dans le cloître ou que les cir-
constances éloignaient de leur famille.
C. — LES PAPIERS DOMESTIQUES \
Aucune source plus précieuse pour l'histoire interne des
familles, et partant pour celle de la société tout entière que les
archives privées. Cette mine de renseignements sur la vie privée,
sur les idées, sur les habitudes, sur la vie quotidienne du foyer
avait, aux siècles passés, un caractère que les papiers contempo-
rains sont loin de présenter. Autrefois ou voyait, dans les notes
domestiques, se retracer la vie de famille clle-mcme; on y voit
les événements qui la troublent, les accidents économiques heu-
* Branls, La mainmorte féodale, 'Retve cxtuoli^ve de Louvain,!.!, p. 462,
1879.
2 E. del Marmol, Notice sur Warisaulœ, Ann. de la Soc. arch. de Namdr,
t IV, p. 258.
5 Pase 105.
( 243 )
reux on malheureux qui s'y passent, l'influence qu'y exercent les
faits extérieurs militaires ou politiques. Aujourd'hui les archives
ne se composent plus guère que d'actes otïiciels ou de papiers
timbrés constatant un fait, ou garantissant un droit dans le style
monotone des officiers publics. Il est certain que cette différence
en dénote une plus importante dans Tesprit même des familles.
Sans exagérer les conclusions., tâchons d'analyser la composition
des archives de quelque famille de l'ancien régime.
Nous y trouvons d'abord des notes et chroniques faites par
quelques membres de la famille. Avant la découverte de l'impri-
merie, et même longtemps après, dans les familles patriciennes
ou bourgeoises, on possédait des chroniques du pays ou de la
ville. Ces chroniques étaient souvent, pour les commencements, la
copie de quelque chroniqueur local. Puis venaient s'y joindre une
continuation et des réflexions personnelles du copiste, pour les
faits dont il avait lui-même le souvenir. De là viennent ces
innombrables chroniques de nos villes si répandues partout *.
Mais les particuliers ne donnaient pas toujours à leurs relations
la forme savante et régulière d'un mémorial. Nous trouvons aussi
de nombreuses annotations éparses sur divers registres. Ce sont
là des chroniques pour le fond, mais dont les éléments sont épar-
pillés sans ordre ni trame. Les notes sont inscrites soit dans les
livres de comptes, soit en marge de quelque livre usuel de l'indi-
vidu qui les écrit, soit même souvent dans les registres publics
dont la rédaction lui est confiée. Elles se rapportent soit à l'his-
toire locale, soit aux incidents économiques ou atmosphériques;
contiennent des réflexions sur les faits et les hommes, l'expres-
sion des sentiments divers qui animent leur auteur, et enfin des
faits de sa vie privée et domestique 2. Ces notes, qui doivent se
• P. Ruelens, Bull, de la Comm. roy. cVhist. de Belg., 3« série, t. IX, p.2o2.
C'est surtout au moyen de ces petites cfironiques que L. Torfs a composé ses
Fastes des calamités publiques .
^ L. Torfs, op. cit., passim. — J. Borgnet, Cart. de la commune de Fosses,
annexe IV, p. 325. Ces petites chroniques sont mélangées de pièces de vers,
sentences, boularJes que les auteurs consignaient là,-ne disposant pas des faciles
moyens de publicité que nous possédons aujourd'hui. — Cf. Eug. Van Damme,
( 246 )
trouver en grand nombre, pourraient faire l'objet d'une élude
bien curieuse. Rien ne vaudrait, pour la connaissance de l'esprit
d'une époque, le dépouillement de ces réflexions journalières
faites sous l'impression de quelque événement, exprimées sans
réticence et sans détours. Ce sont là des sources précieuses pour
l'histoire économique, morale et même politique des localités.
Mais si les papiers domestiques sont précieux pour l'histoire
locale, ils le sont surtout pour l'histoire de la famille elle-même.
Étudier les familles dans leur vie intime et quotidienne; analyser
les sentiments qui inspirent ses membres; c'est le seul moyen de
connaître une société et une époque, de la faire revivre et de la
juger sagement. Ce sont les archives privées qui rerifcrment ces
trésors qu'elles conservent avec un soin trop jaloux. En France
un publiciste éminent est parvenu à y puiser à pleines mains, et
ses patientes mais fructueuses recherches ont ouvert à la science
sociale des horizons nouveaux ^ La Belgique posscde-t-elle de ces
richesses? Nous n'en pouvons douter, mais elles sont encore
inconnues du public. Tâchons de dire en quelques mots ce qui
existe et peut faire espérer de trouver encore.
Au premier rang des papiers domestiques, citons les cachereaux.
Le cachereau est un registre où le chef d'une famille annole ses
dépenses et ses recettes. C'est le livre de raison [liber rationum)
dans sa notion primitive. Mais en Belgique le livre de raison
semble n'avoir jamais existé qu'à l'état élémentaire. Voici ce que
nous y trouvons de plus caractéristique : En tête, un résumé
généalogique qui porte le nom de slock, sans réflexion , ni his-
toire. Parfois cependant le fils, en commençant son registre,
retrace sommairement les grands traits de la vie de son père.
Histoire de Chiny et d'Orval, p. 23. — M. de Ribbe a signalé des écrits
curieux d'un genre analogue, Un Nostradamus du XV'^ siècle.
Le poêle Adrien Wils, d'Anvers (1600), annotait dans ses manuscrils de
poésies les naissances et décès des membres de sa famille. Dibliolhèque royale,
MS. n« 13663. (Coll. Van Hullliem, 200.)
1 M. Ch. de Ribbe, Les familles et la société en France avant la Révolution ;
La vie domestique, ses modèles et ses règles; Une famille au XVI'' siècle;
Le livre de raison.
( 247 )
Viennent ensuite les recettes et dépenses journalières selon
l'ordre de leur date. Mais à ces renseignements sont entremêlées
des indications de famille et en particulier l'état civil de ses
membres. Naissances, mariages, décès y sont consignés ainsi que
les faits principaux intéressant chacun d'eux '.
Dans les familles nobles, on tenait souvent des livres de famille
spéciaux; c'étaient là de vraies annales domestiques dont les tri-
bunaux, à défaut d'autres renseignements, admettaient quelque-
fois l'autorité -.
Cet usage de tenir ses comptes, et de faire l'état civil de sa
famille prétait naturellement à la rédaction de cahiers qui, par
leur forme, leur contenu très-hétérogène, le caractère parfois
original, parfois édifiant de leur rédaction, devenaient de vraies
histoires intimes de la famille, en relatant les joies et les misères,
les fêtes et les drames. Cependant les exemples en sont rares dans
nos provinces, ou du moins, il y en a peu de connus.
Prenons un exemple. Le livre de compte du ménage s'ouvre le
jour du mariage. On y inscrit la date, le nom de la mère de famille,
le montant de sa dot. L'un de ces livres s'ouvre ainsi ^ : « Ilonori
previa vir tus (devise de la famille). 1691. Sit nomen Domini bene-
dictum. Nous nous sommes mariés le jour des âmes à midy, à
l'église paroissiale de Sainte-Gudule. Dieu bénisse notre mariage
que nous avons contracté à son honneur et de la Vierge. » Sui-
vent les dispositions ou covenances de mariage que Tautcur
accorde avec son beau-père « à la bonne foi et devant Dieu. » Il
énumère ensuite la série de ses enfants: il a laissé à cet effet un
espace libre en tète du mémorial, qu'il remplit au fur et à mesure
des naissances. Le corps du livre comprend l'histoire économique
de la famille; le récit est entrecoupé de comptes et de calculs.
Cette histoire est très-dramatique. La succession de son beau-
pèrc est l'objet de mille difticullés qui prouvent peu, il faut en
* Sources aux Archives privées : Familles de T.; de F.; de N. de P.; elc.
Cf le catalogue des MS. généalog. du fonds Goelhals à la Bibliothèque royale.
^ Baron de Reiffenberg, Essai sur la statistique ancienne de la Belgique,
Mém. de l'Acad. ro\. de Belg., in-4", t. IX, p. 51 . -
^ Livret de Ch.de B., de Bruxelles, Bibl. roy., Fonds Goelhals, n» 1913.
( 248 )
convenir, pour la paix qui régnait dans la famille. L'auteur de
notre mémorial est seul victime des injustices de ses coparta-
geants et il supporte son malheur avec une chrétienne résigna-
tion. « Après cela, dit-il, est venue l'horrible tempête, quand
tous ensemble voulurent la (sa femme) faire sortir de la maison
paternelle avec une rente de 22 florins par an. Qui nous a fait ce
tort, nous a fait une tempête si cruelle que nous ne pensions pas
comment cela pourrait tomber en tête à un barbare. Cependant
sit nomen Domini bencdictum. Deus providebit. »
Ce manuscrit d'un grand bourgeois de Bruxelles du XVII^ siècle
respire les sentiments chrétiens et pieux. Mais par son histoire,
il semble que ses contemporains n'aient pas tous même piété ni
même désintéressement.
Quels étaient a cette époque les sentiments de la noblesse.
Nous avons signalé au commencement du même siècle le remar-
quable exemple du prince Charles de Croy écrivant lui-même le
minutieux règlement de son ménage. Le mémorial de deux sei-
gneurs flamands, intitulé livret par ses auteurs ^, nous fournit
quelques traits intéressants. Le père se marie en 1590 « et ses
nopces furent franches nopces. » Il prie Dieu de bénir son union.
« Le Seigneur Dieu donne la grâce que soit au nom du Seigneur
Dieu et au salutaire de notre âme. » Mais ces formules religieuses
contrastent étrangement avec les relations du fond, et nous
font apparaître sous un jour bien curieux la société noble du
XVl^ siècle. Mais si la vie privée n'est pas sans tache, il semble
que ces fautes ne soient que bagatelles; l'aveu n'en coûte pas, et
la bonhomie qu'y met l'auteur prouve qu'il n'y avait là rien d'ex-
traordinaire à son époque. La foi subsistait cependant; et le vieux
soldat qui écrit le livret invoque avec piété les patrons de ses
enfants. « Mon fils, dit-il à la naissance de son aîné, mon fils
portait le nom de mon grand'père lequel je prie Dieu qu'il
veuille garder de mal et fortune, et lui vouloir faire participant de
sa sainte grâce au royaume des cieux. »
* Messires Marcus de C, mnriéen 1390, el Engelberl de C, marié en 1646.
Tous deux sont Brugeois. Archives privées.
( 249 )
Dans le livret de son fils, pas de traces religieuses; l'auteur du
second livret, quoique conseiller au conseil de Brabant, nous
offre un type curieux d'incroyance superstitieuse. L'astrologie,
faut-il croire, était de mode parmi les incrédules du grand monde
au XVII^ siècle, à moins que l'attention qu'y accorde le docte
magistrat ne constitue chez lui une manie peu juridique. Tou-
jours est-il qu'à la naissance de ses enfants, il substitue au
nom des patrons la mention détaillée de l'état du ciel au jour de
la naissance, du signe sous lequel ils sont nés, de la disposition
du firmament; il a soin d'indiquer pour l'un d'eux que « Vénus,
Jupiter et le Soleil sont en trigone et qu'on est sous le signe
du Sagittaire. » Ce livret n'est sans doute qu'une curiosité dont
il y a peu d'éditions et son auteur nous paraît atteint de bizar-
rerie. Rien là qui ressemble au mémorial simple, mais calme et
digne, d'un autre magistrat, vivant un siècle plus tôt, avocat
au grand conseil de Malines * qui commence en 1558 par des
annotations qui se rapprochent du type que nous avons analysé
d'abord.
L'habitude des mémoriaux nous est attestée au XV^ siècle par
des annotations retrouvées sur des registres publics, mais qui
constituent à coup sûr les éléments d'un livret, car ils nous
initient aux détails intimes de la vie privée de leur auteur 2. Aux
traits de sa vie domestique, joignons la relation du départ de son
frère. Elle nous montrera dans les familles plus d'union que
n'en révèlent les querelles successorales de notre auteur bruxel-
lois du XVII^ siècle. « In nomine Domini. Le merquedy, IS** jour
de février, l'an 1447, Lambillon, fils légitime de feu Noël, cui
Dieu pardoint, se party de la maison son frère où il avoit de-
mouré depuis le trespas de son dit père, pour s'en aller demourer
en la ville de Bruges et illec apprendre et proufiter au mieulx
qu'il pourra. Notre Seigneur-Dieu, par sa saincte et digne grâce,
* Gérard le Prince, Arch. jud. de Mons, cité par Alex. Pincliart, Mess, des
se. HisT, DE Belg., p. 228, 1851.
^ Jehan Taiilefier de Fleriux, greffier de réchevinage de Namur, aux registres
aux transports de la Haute Cour de Namur, cité par J. Borgnet, Mess, des se.
hisl. de Belg., pp. 60 et suiv., I80I .
( 250 )
le veuille conduire et préserver et garder de mal et de tous
périls. Amen, amen, amen. »
On voit qu'il y a dans les papiers domestiques des trésors
d'histoire sociale? De quelques traits épars, on ne peut rien con-
clure, mais Tabondance de renseignements analogues constituerait
le fond d'une histoire morale aussi remarquable qu'utile, telle
que celle dont déjà des études semblables ont doté la France.
Quelle est donc l'importance des livres de tradition au point de
vue social. Quel esprit révèle dans une famille l'habitude même
d'en posséder? Nous ne voulons pas exagérer nos conclusions.
Les notes généalogiques étaient d'une grande utilité au moyen-
âge quand les archives publiques et l'état civil mal organisés
faisaient courir aux particuliers le danger de manquer de
preuves *.
La relation des comptes, des actes, des recettes et dépenses
avait des avantages analogues, quoique moins considérables, car
les registres des cours féodales et les actes scabinaux furent de
bonne heure tenus avec grande régularité, comme le prouvent
ceux que nous conservons.
Si donc les circonstances expliquent dans certaine mesure la
tenue des recueils que nous signalons, celle-ci cependant démontre
aussi la vivacité de l'esprit de famille et une préoccupation con-
stante de ses intérêts. Le contenu des archives prouve à cet égard
les sentiments de leurs auteurs, et l'utilité même de leur rédac-
tion n'enlevait pas à leur usage leur influence sur l'esprit de
famille. Quand chaque membre de la famille est obligé pour
conserver ses droits ou du moins pour les assurer, d'en consigner
par lui-même les preuves et d'en rassembler les éléments, il se
pénètre naturellement davantage de l'esprit même de la famille.
^ Sur l'état civil. Baron de Reiffenberg, op. el loc. cil. Une importante étude
de L. Gilliodts-van Severen, Inv. des arch. de Bruges Introd. pp 283 et suiv.
— En France, A. Babeau, Le villnge au moyen-âge. — Une curieuse élude
sur les registres paroissiaux dans la Bévue des questions historiques, avril
1879. — Sur les registres paroissiaux régularisés en Belgique, par édit du
28 mai 1567. P. Claessens, Des paroisses dans Vancienne Belgique , Bevde
CATHOLIQUE DE LoUVAIN, t. II, p. 443, 1879.
( ^^31 )
II s'y attache. Forcé d'être prévoyant pour certaines choses, il
l'est aussi pour toutes les autres.
Une preuve remarquable de cet esprit se trouve dans les tes-
taments; les pères considèrent comme une sorte de devoir de
veiller à la sauvegarde de leur patrimoine. Comme les Romains
des premiers siècles, ils ne veulent pas mourir intestat '. Quel
est donc le but de leur testament. C'est d'éclairer leurs héritiers
sur les vrais intérêts de la famille et du })atrimoine, et de réparer
par les actes de dernière volonté les injustices qu'ils auraient pu
commettre dans leur gestion. Dans les testaments on retrouve
parfois la pensée sociale qui présidait à la rédaction des vrais
livres de raison. Nous connaissons quelques testaments liégeois,
a Acte religieux considéré comme l'accomplissement d'un devoir
sacré, le testament porte l'empreinte de ce double caractère 2. >
Il commence au nom de Dieu à qui on recommande son âme
à l'entrée de l'éternité ^, puis on ordonne la réparation de
tous les torts qu'on peut avoir causé * sans restriction et sans
^ Messire G. de F., ue voulant mourir inteslat.... (17^6). Archives privées.
— « Cupiens ne intestatusdecedat. » Testamonl de maître H.Welleiis (1453),
Analcctes pour servir, etc , t. VII, p. 225. — On met presque sur la même
ligne l'obligation de tester et celle de se confesser avant de mourir. E. de
Ryckman, Le testament cV après les faits, Axndaire de l'économie sociale,
t. III, p. 191.
^ E. de Ryckman, Un testament liégeois au XVh siècle ; Essai sur la pra-
tique de la liberté testamentaire. Revue catholique de Louvaux, 1877.
^ Ceci était commun à presque tous les testaments. Mais si la formule était :
« In nomine Domini; » les formes diverses que les testateurs donnent souvent
à cette pensée, prouvent qu'ils pensaient à ce qu'ils disaient. Testament, cité
de M. Wellens. — Testament de Nicolas de Esche (1502), « lu N. D. N. J. G.
Imprimis animam meam pecatricem infinitae bonilati . . omnipolentis Dei
commendo, « Analectes pour servir, etc., t. VII, p. 383. — Testament d'Anne
Gérard, servante (1626), « recommande son àme a Dieu le Créateur, à la
benoîte Vierge Marie, à Madame S'^Anne sa palronesse et à toute la cour
Céleste, » Ann. de la Soc. archéol. de Namur, t. VI, p. 81. — Beaumanoir.
Coutumes de Beauvoisis^éâ. Beugnot, t. I, p. 209 donne la formule générale
des testaments.
* E. de Ryckman, op. cit., Testament de Jean Uuche, bourgeois de Namur
V1518}. « Je velts et dévisse qne me detes soient paiées et mi tor faitrendut, si
( 28-2 )
même recourir aux exceptions du droit civil *. Puis en règle au
point de vue des intérêts spirituels, on descend à l'ordonnance du
patrimoine, que le Seigneur a voulu aussi qu'on gère fidèlement
et avec diligence Dans ce nouveau règlement on a en vue le bien
et la prospérité de la famille. Le testateur cherche avant tout à
maintenir le respect et l'autorité au foyer domestique, en faisant
à la mère de famille, la compagne de sa vie, l'associée de son
blason, la mère de ses enfants, Théritière de ses devoirs et de
ses droits, en lui faisant une position digne et élevée. Nous l'avons
vu, les mères de l'ancien régime étaient dignes de leur rôle. On
veillait à ce qu'elles pussent le remplir 2.
Le testateur ensuite disposait de quelques biens « pour Dieu et
en pure aulmône », c'est la part des pauvres, celle de l'Église;
puis en faveur de divers légataires. S'il avait des enfants, il par-
tageait les biens entre eux ^: à Liège souvent on créait un fidéi-
commis destiné à maintenir le nom, la dignité, la splendeur de
sa maison ^. Nous ne pouvons entrer dans le détail de ces der-
nières dispositions ^. Bornons-nous à les signaler avec l'esprit
nus en y ai, selon se forme et à rensengnement de sainte église, » Analectes
pour servir, etc., t. Vil, p. 496. — J. Bélhune, Un testament au XI F^ siècle,
Mess, des se. hist.de Belc. p. io, 1879.
* Messire G. de F., Testament cité, défend d'opposer l'exceplion de prescrip-
tion. — On voit souvent dans les actes, les contractants renoncer aux arguties
de légistes pour faire annuler éventuellement le contrat. « Omnibus cavilla-
tionibus, cautelis et sublerfugiis « (1280), Cartulaire de S^-Berlin de Pope-
ringlie, p. 126. — Ibid., passim renoncent à toute exception d3 dol, violence
ou lésion. Remarquons que ces renonciations impliquent un accord presque
général et probablement une certaine complicité des magistrats du premier
ressort.
- E. de Ryckman, op. et loc. cit.
^ Les avis de père et mère jouaient ici un grand rôle. Ils sont éminemment
utiles à prévenir les difficultés successorales. Sur Timportance des partages
d'ascendants : Claudio Jannet, appendice à VOrganisation de la famille de
M. Le Play, 2^ éd., p. 523.
* Fidéicommis liégeois, Méan. Obs. 649, n" 4. Voira cet égard les mémoires
juridiques récents relatifs à une affaire de fidéicommis devant la Cour d'appel
de Liège, L. de Wonge, Mémoires 1878 et 1879.
^ Une histoire complète du régime testamentaire et un examen détaillé de
( 2S3 )
qu'elles révèlent, et espérons que nos vieilles archives s'ouvriront
pour édifier les contemporains par les beaux exemples qu'elles
nous pourraient révéler.
». - APERÇU STATISTIQUE.
La statistique éclairée par le raisonnement et l'observation
sociale est le clou de jauge des progrès économiques d'une société.
Malheureusement sa constitution pour les siècles passés exige
une série de travaux longs et difficiles, qui n'ont pas encore été
entrepris pour notre pays. Pour établir la corrélation nécessaire
entre le prix de la main-d'œuvre, celui des denrées et la valeur
des métaux précieux, il faut connaître exactement la valeur rela-
tive des types monétaires qui circulaient aux diverses époques de
l'histoire. Aux travaux de Gérard i, de Heylen, de Gaillard 2, de
Chalon ^ et autres savants *, il manque un complément écono-
mique et synthétique fixant cette relation de valeur entre les
monnaies successives ^. La déterminer est l'œuvre d'un numismate
économiste, et nous espérons que l'éminent M. Chalon voudra
bien un jour en doter son pays. En présence de l'insuffisance des
études de ce genre sur les antiquités monétaires des provinces
nos actes privés fourniraient les élémenls d'une admirable et instructive his-
toire du droit et de la société belgiques. Notre cadre ne nous permet ici que
de les signaler.
* Recherches sur les monnaies des Pays-Bas, Mém. de l'Acad. de Brux.,
t. V, parlie historique.
^ Recherches sur les monnaies des comtes de Flandre.
5 Les monnaies des comtes de Hainaut, elc.
* Voir les articles épars dans la Revve de numismatique belge. Nous avons
exposé plus haut quelques-unes des diflficultés de la question.
s Sur le système employé avec tant de succès en France, voir notamment
Guérard, Polypt.d'Irminon. — Leber, Essai sur l'évaluation de la fortune
privée au ?7iO(/en-d<7e.— Deiisle, Les classes agricoles en Normandie. —
Cibraris, ^économie politique au mor,en-âge, pour Tltalie, et le résumé de la
théorie par P. Clément, Jacques Cœur et Charles VII ou la France au Zr«
siècle, 1. 1, pp. Lxi et suiv.
( 254 )
belgiques, on comprendra sans peine pourquoi notre aperçu
statistique est nécessairement incomplet et pourquoi il présente
des difficultés d'évaluation et de comparaison. Ceci posé, réunis-
sons les renseignements principaux que nous avons recueillis.
Le prix des terres, leur valeur localive, et le taux du revenu
foncier nous sont mal connus.
Au XIIP siècle, le bonnierde terres arables se vendait 10 marcs
en Flandre *, le prix du bonnier de pré était triple 2. Quel revenu
représentait le bonnier? A Namur, au XIll'^ siècle le rapport du
journal de pré était évalué à 4 sous esterlins ^. Au siècle suivant,
en Brabant, le bonnier de terre cultivée valait 10 livres et don-
nait au propriétaire un revenu d'un muid; or le muid se payait
20 sous ou 1 livre *. Le revenu était donc de 10 p. "/o du capital
foncier; ce qui est considérable. Au XIIP siècle encore, la
moyenne des cens dus au comte de Hainaut s'élève à 5 setiers
d'avoine et 3 chapons ^ au demi-bonnier ^, tandis que dans le
pays de Waes la moyenne est de 6 sous de Flandre au bonnier 7.
Au XV* siècle, on décide dans le pays de Gand que la verge ne
pourra être évaluée plus de 6 deniers de revenu imposable ^ ; le
prix de location est alors de 7 sous gros le bonnier en Brabant,
de 1 livre gros en Flandre; dans le quartier de Louvain en par-
* Serruro, Cartulaire de S'-Bavon, pp. 215, 214, a» 1251,
2 1250. Wauters, Table chronologique, a" cit. — De Smet, Corpus chronic.
Flandr., t. II, p. 861.
s S. Bormans, Les fiefs de Namur, l^^' liv., p. 26.
* A. Wauters, Le règne de Jean /" de Brabanl, pp. 357 et suiv.. passim.
s L. DevillerSj Cartulaire des cens et rentes du comte de Hainaut, passim,
t. 1, p. 59.
6 Le chapon est évalué de i à 10 deniers.
' Chevalier de Schoutete de Tervarent, Liv7^e des feudataires de Waes,
passim.
8 Van Lokeren, Cartulaire de S^-Bavon, p. 1 45.
Wauters donne pour le Brabant les chiffres suivants:
XIII^ siècle. ... 10 marcs de Cologne ou 16 livres.
XVIe siècle. . . . 150 florins,
Joseph II 600 à 1,800 florins,
[Environs de Bruxelles, t. I, p. xvin.)
( 2oS )
ticulicr l'hectare semble avoir rapporté 4 */2 muid de seigle au
propriétaire, soit 27 à 50 sous '.
En Flandre le prix de location de 10 escalins la mesure, semble
avoir peu varié du XV^ au XVIP siècle.
Le prix de la mesure étant de 8 à 1:2 livres, il en résulte que le
revenu foncier était au chilTre encore élevé de 5 p. °/o 2. A partir
du XVI'' siècle, il semble descendre à 5 ou 4 p. "/„; ce revenu
même ne se maintint pas et au XVIIF siècle il n'était plus que de
2 '/2 à 3 p. °/o 3. Mais cet abaissement, comme dans tout pays
prospère, se manifeste par l'augmentation rapide de la valeur
foncière.
Pour juger sainement des progrès de la valeur locative des
terres, il faut comparer les baux successifs d'un même domaine.
Nous en possédons de très-rares éléments ^; il serait à désirer
qu'à l'avenir les auteurs des monographies s'attachassent à ce
point de vue spécial de l'histoire locale '^.
Dans le pays de Liège au XIV' siècle on loue le bonnier un florin
d'or ^ et on le vend 40 écus ^ ; au XVI*= siècle, notamment dans
la franchise de Montenaken, le prix moyen du bonnier est
d'un muid; relevé au XVIIP siècle à 1 '/s ^^ presque 2 muids. Le
' Edm. Poullet, S/re Louis Pinnock, ch. VIII, p. 110.
2 Tresoir van de Maten: sorte d'annuaire staiislique, éd. 1590. Cf. E. de
Laveleye, Économie rurale de la Belgique, p. 275 ; éd. 1668, p. 501.
5 Bacon, Commerce de 3 Pays-Bas en 1165, MS. de la Bibliothèque royale,
cilépar Briavoine, Mémoire sur l'état des Pays-Bas, p. 120.
* Ex. Ferme de Bochoute, louée en 1476 pour 24 livres j en 1533 pour 58,
J.Broekaert et de Potier, Gesch. der gem. Oost-Vlaanderen, 1^'^ reek, l^^^ deel.
Dikkel venue, p. 9. — Item., ferme dite Goet ten Broeke, louée en 1375 pour
50 livres parisis, au XV^ siècle pour 27 nobles, en 1650 pour 66 livres gros,
en 1778 pour 70 livres gros; ibid., Afsnée, p. 4.
^ Un exemple remarquable de ce travail a été donné en Frauce pour la
ferme de Villeroy, appartenant à rhospice de Sens par M. Lallier, Bulletin de
la Soc. archéolog. de Sens, 1857. Cf. Mauguin, Histoire de l'administration de
l'agriculture en France, t. IV, p. 369. — Marquis de Dampierre. Rapport fait
à TAssembiée nationale, en 1873, Sur la création d'une École supérieure
d'agriculture, Annales de l'Institut aguonoiique de Paris, t. I, p. 51.
« Bail de 1564. Piot, Cartulaire de S'-Trond, 1. 1, p. 578.
' Acte de 1332. Schoonbroodt, Chartes de S^-Martin, n° 236.
( 256 )
prix courant est monté à 70 ou 100 ëcus et le prix de location
à 20 ou 30 '.
Nos renseignements relatifs au produit brut sont encore moins
précis, car les chartes ne nous en parlent pas même indirecte-
ment. 11 n'y a que quelques indications éparses. Le règlement des
usages de Crombrugghc, au XIP siècle, porte que l'on y sème
4 liaelslers, soit 15 litres, au bonnier ^, mais nous ignorons le
rendement total. Au XVI'' siècle, la mesure flamande donnait
7 Va fioet de blé ^, mais ce produit n'était pas uniforme, car
d'autres indications le rabattent à 5 hoet *. La petite culture
devait d'ailleurs donner un produit brut plus fort que la grande.
Nous trouvons épars dans divers ouvrages des tables du prix
des choses aux diverses époques de l'ancien régime ^. Avant la
confection du travail monétaire dont nous avons signalé l'utilité
scientifique, il ne peut être que d'un intérêt assez médiocre de
consulter ces tarifs. Le fait le plus saillant qui ressort de la statis-
tique des denrées agricoles, est la violence des fluctuations qu'eut
à subir leur prix. Ce fait, nous l'avons déjà signalé; et nous lui
avons assigné ses causes probables Espérons que l'on pourra
bientôt tirer des conclusions plus étendues des tarifs conservés,
et apprécier plus exactement l'état de la fortune privée au
moyen-âge belge.
* Kempeneers, Montenaken, t. I, p. 223; t. II, p. 426, n^
2 Diericx, Charterboekje, p. 7i.
3 Tresoirvan de Maten,éô. 1590.
i Ibid., éd. 1668.
s SignalODs parmi les tarifs imprimés : Le prix des choses à Louvain (1143-
1427), éd. B»"^ de ReifTenberg, Messager des sciences historiques de Belgique,
p. 119, 1840. — Prix des grains à Gaud, Bruges, etc. (1384-1404), éd. Gérard,
Recherches sur les monnaies des Pays-Bas, Mémoire de l'Académie de
Bruxelles, l. V, Partie hist., p. 178. —Tarif des grains à Bruxelles (1500-
1699), éd. Chrislyn, Cosluymen van Braband, t. I, p. 242. — Luxembourg
(1595-1873), éd. Prat, Histoire d'Arlon, t. II, p. 596. — Marché de Courlrai
(1692-1794), éd. J. Colens, La Flandre, p. 125, 1876, etc., etc.
(W);
TABLE ANALYTIQUE.
Abbayes. 64, 407 et suiv.
Absentéisme, 97. Voir Résidence.
Administration; — romaine, if>; —
monastique, 116, 176; — communale,
-198. Voir Villages.
Aldions, 22.
Alimentation, 80, 119.
Alleu, 27, i;^4.
Amodiations rurales, 133 et suiv., 186.
Archiducs (Les) Albert et Isabelle, lOl.
Asile (Droit d'), 49.
Assolements, 12, loi, 204, 212. Voir
Culture.
B.
Banalités, 227.
BANQUE.Voir Cr^V//7, Chanfje ; — Banque
foncière, 198.
Beklemmingrecht, loi.
BÉNÉFICE, 29, 30. Voir Fief.
Bétail, 9,80, 110, 181,230.
Bois (Usages dans les), 180.
Bourgeoisie rurale, 72.
Bourgogne (Maison de), 96.
C,
Cadastre, 170.
Celtes, 8.
Censive, 136.
Centralisation, 97, 101,202.
Céréales, 203 et suiv. Voir Grains,
Produits.
Change. Voir Banque, Crédit, Mon-
naies.
Charité, 119, 120.
ÏOME XXXII.
Chartes seigneuriales, 59.
Chasse, 23o.
Chevalerie, 90.
Clan, 10.
CoLONAT romain, 14, 17; —franc, 23.
Colonies, système romain, 11 ;— moyen-
âge, 43.
Commerce intérieur, 21o ; — extérieur.
222 ; — en général, oO, 120.
Communal (Mouvement), 48 et suiv.
Communautés de famille, de village, 8,
193. Voir Marke, VilUujes.
Communaux, 177.
Communisme, 42, 83.
Constructions rurales, 114, Voir Ha-
bitation.
Contrats, 110. 114. \o\r Amodiations.
Corvées, loo.
Cour, son influence, 96 et suiv.
Crédit, 185.
Croisades, 56.
Culture, 107, 204 et suiv. Voir Asso-
lements.
».
DÎMES, 172.
Domaines francs, 33. Voir Villa; —
du moyen-âge, 78; - seigneuriaux,
83; - monastiques, 110. Voir Ex-
ploitations.
Domestiques, 65.
Douanes, 225.
K.
Échevinages, 196.
Église, son influence sur lemancipa-
tion, 52. 60.
17
( 258 )
ÉMANCIPATION (ses causes), 41 et suiv.
ÉMIGRATION, 43. Voir Colonies.
Emphytéose, 451.
Enseignement, 82.
Esclavage, 13.
ÉTAPE (Droit d'), 221.
États (Influence sociale des), 104
Exploitations, Voir Domaines; —
leur étendue, 214.
Famille, 77, 88, 92, 242.
Femme, 77, 90.
Fermages, 147, 149. Voir Prix.
Fief, 30, 35; — régime féodal, 126 ei
suiv.
Fisc, 28.
Foires, 121.
Formariage, 63.
G.
GiLDES, 55, 238.
GÎTE (Droit de), 122.
Grains, 159. Voir Céréales, Culture,
Commerce.
H.
HABITATION, 10, 12, 74, 79.
HOSPITALITAS, 19.
HosTiSE, 46, 142.
Hypothèque du bailleur, 162.
Idées du moyen-âge sur la liberté, 73.
Immunités, 34.
Impôts, 164 et suiv. (Principe, assiette,
répartition^ perception).
Industrie manufacturière, 50.
Intérêt (Prêt à). Voir Crédit.
J.
Jachère, 208.
Liberi, 21, 26.
Liberté, sa notion philosophique et
historique, 37; — idées du moyen-
àge sur elle. Voir Idées.
LiCENTES, Voir Douanes.
Lites, 18, 22.
Luxe, 59, 84.
M.
Mainmorte (Droit de), 63, 67 ; — (biens
de), 123.
Maires, 194.
Manse, 32, 213.
Mariage des serfs, 63; — dans la no-
blesse, 92.
Marke, 22, 179. Voir Communaux.
Meilleur catel, 60. Voir Mainmorte.
Mercuriales, 159.
Métayage, 146, 148.
Métiers, 52.
Meunerie,
Mobilier, 74.
Monastères. Voir Abbatjes.
Monnaies, 157, 253.
M.
Noblesse franque, 21 ; — féodale, 52,
87 et suiv.
Ordonnances (Bandes d'), 98.
Outillage, 79, 86,
Pachtersrecht, 163.
Papiers de famille, 105, 244.
Partage des terres par les Barbares,
19; — des successions. Voir Succes-
sions.
Patronage rural, 115.
Patrocinia vicorum, 16.
Personnes (État des), sous les Romains,
14; — sous les Francs, 21; — au
moyen-âge, 62.
Plaids, 200.
Polyptiques, 33.
Population, 39, 50.
Précarie, 29, 135.
Prix des choses. Voir Statistique.
Produits agricoles, 9, 10. Voir Cé-
réales, Grains.
( 259
Propriété, son histoire, 8, o9, K^8 et
suiv. ; — la petite propriété, loi.
Rapports sociaux de propriétaire et
tenancier, 89, 92.
Recommandation, 16, 25.
Redevances, 47, 140, io3 et suiv.
Rentes, 143, 187.
RÉSIDENCE des propriétaires, 89, 9o,
100. Voir Absentéisme.
RÉVOLUTION rurale, 42.
S.
Seigneuries, 84.
Semi-liberi, 22.
Serfs. Sous les Francs, 28; — au
moyen-âge, serfs proprement dits, 62.
—serfs de coutume, 89 ;—d'église,7i.
Sources générales, 8.
Statistique, 25;i
Successions (Régime des), 126.
Testament. Voir Successioîis.
Théologiens, 73. Voir Église.
tonlieux, 217.
Toison d'or, 98.
Tradition. Voir Papiers de famille et
famille.
Travail. Voir Corvées.
Trêve de Dieu, 53.
Vaine pâture, 182.
Vêtements, 81.
Villages francs, 33; — monasti ques
121 ; — constitution des villages, 193
et suiv.
Vin (Production du), 228.
{Uo)
(W)
TABLE DES MATIERES.
Pages.
PRÉFACE 5
LITRE I".
les classes rurales en belgique depuis les origines
jusqu'à l'Établissement de la féodalité.
CHAPITRE Ie^ — La Belgique avant et pendant la domination
romaine ■ . 7
§ \. Les populations primitives et l'élément cel-
tique 8
§ ± L'occupation romaine 11
CHAPITRE II. — Le monde franc 18
Section I. Les classes sociales 21
Section II, Le régime foncier . 27
§1. Répartition du sol ib.
§ 2. JVIodes de détention de la terre 29
§ 3. Constitution des domaines 51
Section III. Le régime seigneurial 34
( 262 )
E.ITRK II.
l'économie sociale de la BELGIQUE AU MOYEN-AGE
DEPUIS LE XI* SIÈCLE.
Pages.
CHAPITRE I". — Les classes inférieures 37
Section I. Des causes qui ont provoqué le dévelop-
pement progressif de la liberté civile au sein
des populations rurales ib.
§ 1 . Marche logique de ce progrès ib.
§ 2. Politique de l'émancipation 41
I. Action des populations 43
II. Action des seigneurs et de l'Église ... 52
Section II. État légal du tiers état rural au moyen-
âge 62
§1. Des serfs proprement dits t6.
§ 2. Des gens de condition ou de poeste ... 66
§ 3. Des censitaires libres 72
Section III. La vie, les idées et les mœurs ... 73
CHAPITRE II. — Les classes dirigeantes 87
>
Section I. La noblesse ib.
Section IL Le clergé et les moines 107
CHAPITRE III. - Le régime foncier 123
Section L La propriété féodale 126
Section IL Les amodiations rurales 135
Section III. Droits et obligations des tenanciers. . 153
Section IV. Conditions économiques communes aux
diverses exploitations 164
§ 1 . Des charges publiques ib.
§ 2. De la dîme 172
§ 3. Biens et usages communaux 177
§ 4. Le crédit foncier et agricole 183
CHAPITRE IV, — Le village ou la communauté rurale 193
( 263 )
Pages.
CHAPITRE V. — Le régime agricole 203
Section I. Production des céréales 203
§1. Les périodes culturales 204
§ 2. Police et commerce des grains 215
§ 3. L'industrie meunière 227
Section IL Production du vin 228
SectionIII. Production du bétail 230
Section IV. Du régime de la chasse 235
NOTES JUSTIFICATIVES.
A. — Les gildes • 238
B. — La famille considérée comme unité sociale 242
C. — Les papiers domestiques 244
D. — Aperçu statistique 253
Table analytique 257
Il)
GESCHIEDENIS
VAN DEK
BELGISCHEN BOERENSTAND
TOT OP HET EINDE DER XVHIe EEUW
ÎRANS DE POTIER en JAN BROECKAERT.
KtN-pREUK : Nosce pairiaui.
(Bekroond met de gouden eermedaille door de Klas der Lettcren der koninklijke
Académie vaii België, in zitting van '10 Mei 1880.)
Tome XXXII.
m
GESCHIEDENIS
VAN DEN
BELGISCHEN BOEREWSTAND.
IMLEIDIMG.
Nosce patriam! Met reclit meenen wij deze spreiik te mogen
aan bel hoofd stellen dezer vcrhandeling, waarin de lotgevallen
worden beschrevcn van het aanzienlijkste dcel onzcs volks, het-
welk tôt heden zoo weinig bestudeerd, zoo weinig gekend is.Zon-
dcrling, voorwaar î duizenden geslacbten, millioerien familiën
bebben elkaar op bet veld en in bet boscb, aan moeras en duin op-
gevolgd, met dezelfde strevingen als de stedebewoners, deelende
met ben in den roem der overwinning op uitbeemscb geweid,
genietende de vnicbten derzelfde bescbaving, door bun gemeen-
scbappeb'jk vernuft verworven, en de zegeningen der vrijbeid, met
allerlei rampen, Iranen en bloed gekocht; men beeft aile boeken
van 't verledene streng, nauwkeurig onderzocht; doorgedrongen
in de duistere middeleeuwen. ja, de versle tijdstippen der gebeim-
zinnige aloudbeid getracht te doorgronden en de levenswijze en
zeden der allereerste bewoners van ons vaderland tôt aan den biii-
sebjken baard, we willen zeggen tôt in bet naakte bergboI,dat bun
lot scbuilplaats diende, zorgvuldig uitgepluisd; « er is gecn piint
scbier van 't veelbewogen leven onzer voorvaderen, betwelk niet
langs zijne verscbillige zijden is onderzocbt en opgebelderd ;
wij kennen de gescbiedenis onzer onderscbeidene gewesten,
kastelnijen en steden , kloosters en beerbjkbeden, neringen en
gilden ; wij lezen bet verbaal van groote veldslagen en woedende
volksoploopen, van scbitterende ridderfeiten en scbandelijke ver-
woestingen; maar tôt beden beeft geen enkele scbrijver zicb ter
take gesteld meer bcpaald de bewoners der velden in bun doen
en verlangen, in bunnen strijd der eeuwcn na te sporcn. »
En nocbtans — boewel éen van slreven met lietandcrc dccl des
(4 )
volks, lecfdeii de landbouwende geslaclitcn niet in dezelfde om-
standighcden als de poorlers der steden, genoten zij dezelfde
vciligheid niel als dezc , die door vestingen en bolwerken ver-
schanst en door miiren en poorten ingesloten, sleeds aan nieer-
dere weelde, pracht en gemak gewend waren. Beider handelwijzc
en behoeften waren, gelijk zij allijd zijn zullen, zeer verschillig.
zoodat die levensbeschouwing ook den wijsgeer en denker geen
gering belang niag opleveren.
Oppervlakkig ingezien, zou het allicht anders voorkomen en
scbijnen dat de gescbiedenis van den boerenstand, allijd de rus-
tigste van aile, even eenlonig is aïs de gewone daglaak , die hij te
vervullen lieeft; maar men vergeté niet in welk innig verbandbij
staat met de niachtige stad, die den toon geeft, en met den vorst,
die de wet voorschiijft. Het dorp is niet enkel de gemeente : 't is
ook de parocbie. en was, zelfs voor deze onlstond,de becrlijkbeid
of eenig deel daarvan; — ziedaar zijne aaneenscbakeling met de
kroon en met bel overige des lands. — Zet men 't onderzoek
voort, dan onldckt men de trapsgewijze, langzame onlwikkeling
des dorps, lot den dag, waarop het, nagenoeg aan de slad gelijk in
recht en vrijbeid, rijp is geworden voor de ontvoogding.
Onder bloot sloffelijk opzicbt zelfs biedt de gescbiedenis van het
builenvolk cen grool belang aan. Is het niet leerrijk, nutlig en
aangenaam levens te weten, hoe de menschelijke kiinst hier de
woeslc, onvruchtbare natuur heeft overwonnen , daar hare shii-
merende kracht wist op le wekken en lot rijkere oogslen wist
dienslbaar le maken? is de landbouw, eindelijk,niel bij ieder volk
de hoofdbron aller wclvaart, en ondersleiint deze niet ten krach-
tigsle de beschaving? Ja, is t geen overal waar le nemen ver-
schijnsel, dal in die landen, waar de akkerbouw op gelukkige wijze
wordl beoefend, de algemeene verlichling niet achlerwege blijft?
De gescbiedenis van het land zal niet volkomcn gekend zijn,
als men die der landbouwklasse — de lalrijkste — verwaarloost.
lieeft de adel heerlijke tijden beleefd en zich door glansrijke
daden beroemd gemaakl; vcrhief zich de burgerij, eerst na den
hoogen en lagen sland opgekomen, door onverpoosde werkzaam-
heid en de beoefening aller welenschappcn lot eene noggrootere
hoogle — ook de boerenstand had zijne vcrdienslen, zijne glorie.
( ^ )
« De geleerden (zoo erkent Le Play in zijne Réforme sociale), die
den voormaligen tocstand der Europeesche boeren liebben bestu-
deerd,zonder zicli te laten inisleidcn door de staatkundige driften
onzer dagen , zijn allen tôt hctzelfde besluit gekonîcn. Dcze ge-
trouwe tafereelen van 't verledenc toonen ons de boeren , zelven
uitspraak doende over Iiiinne burgerh'jke en erimineele zaken,
geringe lasten belalende en zonder toezicht de taksen vaststellende
betrekkelijk de plaatselijke uitgaven ; hebbende, eindelijk, jegens
hunne heeren eene zekere onafhankelijkheid, als welke gcene an-
dere kkisse des vastekinds tbans tegenover deEuropeeselie bureau-
cratie zou diirven nemen. » — Zoo is't, en wij zullen in den loop
van onswerk meerdan ecns de gelegenbeid bebben aan te toonen,
dat de boer ten onzent, reeds gedurende de middeleeuwen, het
oneindig beter had en in beschaving verder was gevorderd dan
zekere schrijvers, zonder het minste bewijs, hebben bewecrd.
Meer redenen zullen er wel niet noodig zijn, dunkt ons, om de
belangrijkheid te bewijzen van het onderwerp, door de konink-
lijke Académie tôt prijsvraag gesleld, en ook om onze verwonde-
ring te wettigen, dat er tôt hiertoe geene geschiedenis is geschre-
ven van den boerensfand in België, waar de landbouw van vôor
honderden jaren reeds een zoo schitterend standpunt heeft gc-
nomen, dat hij door tal van geleerde , bevoegde raannen anderen
volken tôt voorbecld is gesteld geworden. Het ontbrak ons noch-
lans niet aan opwekking : Frankrijk , INoord-Nederland, Duitsch-
land en Engeland , om maar van de rijken te gewagen, welke in
onze nabijheid liggeh,stapten ons voor en kennen reeds, de eencn
volledig, de anderen op tamelijk voldoende wijze, het verledcne
hunner landbouwers. Zoo kunnen wij onder de voornaamste uit-
gegeven schriften van dien aard, of met het onderwerp onmid-
dellijk in verband staande, opnoemen :
J.-B. RouGiER DE LA Bergeuie , IHstoire de l'agriculture fran-
çaise, considérée dans ses rapports avec les lois, les mœurs et le
commerce, précédée d'une notice sur l'empire des Gaules et sur
ragriculture des anciens. Paris, Huzard, 1815, in-S".
— Histoire de ragriculture des Gaulois, Paris, 1829.
Grégoire, Essai historique sur Vétat de l'agriculture au
( c)
XV r siècle (p. Lxxxiii-CLxv du tome du Théatke d'agriculture
d'Olivier de Serres, publ. en 1804).
De Marivault, Précis de l'histoire générale de l'agriculture.
Paris, 1857, in-8°.
C. Dareste de la Chavanne, Histoire des classes agricoles en
France, depuis saint Louis jusqu'à Louis XIV. Paris, Guillauinin
et C'% 1834, in-8% XV, o27 bl.
Léop. Delisle, Étude sur la condition de la classe agricole en
Normandie. Evreux, 1851, in-8'', LI, 758 bl.
WiLBERT, Des anciennes coutumes du Nord de la France et de
leur influence sur la première organisation communale de ces
contrées. Lille, 1846, in-8°, 24 pp.
E. BoNNEMÈRE, Histoive des paysans, depuis la fin du moyen
âge jusqu'à nos jours [1 200-1850) précédée d'une introduction,
an 50 avant J.-C. jusqu'à 1200 après J.-C. Paris, 1876, in-8%
2 vol. Seconde édition (illustrée), 1877, Paris, librairie de la Sor-
bonne, 1 vol. iii-4° à 2 col.,4G4 pp.
C. Louandre, Du travail et des classes laborieuses dans l'an-
cienne France (Revue des Deux Mondes, 1850, IV.)
BouTHORS, Études sur les origines et le principe de la ruralité
(Revue historique du droit français et étranger, I, 1855).
— Les sources du droit rural, cherchées dans l'histoire des
communeux et des commîmes.
LoYSEAu, De l'abus des justices de village.
A. Leymarie, Histoire des paysans en Fra?ice. Paris, 1849,2 vol.
ia-8°(2«édit., 185C).
J. Simonnet, Coup d'œil sur l'histoire de la classe agricole en
France. Paris, 1857 (Le Correspondant, nouvelle série, V).
H. DoNiOL , Histoire des classes rurales en France et de leurs
progrès dans l'égalité civile et la propriété. Paris, 1857, in-8°.
V. Cancalon, Histoire de l'agriculture depuis les temps les plus
reculés jusqu'à la mort de Charlemagne. Limoges, 1857, in-8°.
Terrier de Lorav, Histoire des paysans (3^ édition). Paris,
Leclère et C'% 1877, in-24, 155 pp.
A. BabeaUjZc village sous l'ancien régime. Deuxième édition,
revue et augmentée. Paris, librairie académique Didier et C'^,
in-12, 593 pp.
(7 )
Louis de Baecker, Histoire de l'agriculture flamande en France
depuis les temps les plus reculés jusqu'en 1789. Lille, Danel,
1858, in-8% 158 pp.
Ortille, Coup d'œil sur la vallée de la Lys.
Arthur Young, Voyage en France.
Mengy, Essai de géologie pratique sur la Flandre française.
H.-J. KoENEN, De Nederlandsche boerenstand, historisch beschre-
ven. Haarlem, Kruseraan, 1858, VIII — 156 bl.
G.-H. VAN SoEST, Geschiedenis van fiet cultuurstelsel, 18G9,
2 deelen iii-S".
Anton, Geschichte der Deutschen Lantwirthschaf't, von den
àltesten Zeiten bis zum Ende des 15"" Jahrhunderts. Gosl., ITOQ-
ISOI, 5 B'^Mn-S''.
Jacobi, De rébus rusticis veterum Germanor. Lips., 1 833, in-8".
Garve, Ueber den Charakter der Baueren und ihr Verhàltniss
gegen den Gutsherrn und die Regierung. Bresl., 1786.
L.-A. Sloet, Overzicht van den landbouw in Duitschland, van
de vroegste tijden tôt het midden der IX' eeuw (in Nijhoffs
BiJDRAGEN, VIII, bL 81 en vig.)
A. VON Wersebe, Ueber die Niederlândischen Colonien. Hano-
ver, 1816.
E. Langethal, Geschichte der Teutschen Landivirthschaft.iena,
1850.
Ersch en Gruber, Encyclopédie. Art. : Bauernstand, VIII, 160 fF.
Thaer, Einleitung zur Kenntniss der Englischen Landwirth-
schaft, 3B^ Hann., 1816 *.
In België — 't zou onrechtvaardig zijn het te verzwijgen — zijn
in deze orde van gedachten ook reeds verschillige proeven gele-
verd ; eenigewetenschappelijkemannenhebbenbijdragenbezorgd
voor de geschiedenis van ons landvolk en van onzen landbouw,
en van de meeste mag men getuigen, dat zij niet zonder verdiensle,
verscheidene zclfs, in hunnen aard, belangwekkend zijn. Onder
deze noenien wij :
^ Verscheidene der hooger opgenoemde vverken, zelfs de voornaamsle, heb-
ben wij in geene enkele openbare bibliolheek onzes lauds kunueu aantreffen.
(8)
Dv Ro^^DExv, Mémoire sur tes questions : quel était l'habillement,
le langage, l'état iV agriculture, du commerce, des lettres et des
arts chez les peuples de la Belgique avant le VIP siècle. Bruxelles,
1774, ia-4°. — Iletzelfde werk overgezet in Iiet Vlaainscli.
Adr. Heylen, Hislorische verhandeling over de voornaemste
opkomste en voortgang der landbouwkonst inde Kempen. 's-Hcr-
togenbosch, 1789. — Tweede uitgave, onder den titel : Hislori-
sche verhandeling over de Kempen. Turnliout, Brepols en Dirckx,
1837, in-8", 237 bl.
J.TiiYS, Historische verhandeling over den staet van het Neder-
land. Mechelen, 1809, i2 deelen in-8°.
Stephen, Essai sur l'état de la culture belgique et sur les
moyens de la perfectionner. Londres, 1784, in-S".
Pu. AuBRY, pastoor te Bellevaux, in Luxenibiirg, scbreef in 't
begin dezer eeinv vij'f verbandelingen over den landbouw, waar-
onder een Aperçu du progrès que l'agriculture avait réalisé de-
puis cinquante ans dans le duché de Bouillon (1808). — Gezon-
den naar een landbouwkundig Gcnootscbap van Parijs en in Hs.
gebleven.
A.-G.-B. ScHAYEs, Recherches sur les causes du développement
de l'agriculture et sur celles de l'origine et de l'accroissement des
villes de la Belgique (La Belgique et les Pays-Bas, 2^ voL, app.).
— Notice sur le défrichement des bruyères et sur la formation
des colonies agricoles dans les Ardennes (Mémoires et publica-
tions de la Société des sciences du Hainaut, V-VI).
H. Eltz, Ueber den frûheren Kulturzustand der Ardennen,
und das geschichtliche Leben des Landmannen im Luxemburger
Lande. Luxemburg, 1865, in-4''.
J.-F. de Lichtervelde, Mémoire sur les fonds ruraux du dé-
partement de l'Escaut. Gand, 1815, in-8°.
— La Bêche ou la mine d'or... 182G.
Ch. Steur, Précis historique du régime des campagnes en gé-
néral... (Mémoires de l'Académie, 1827, VI).
A. Eenens, Mémoires sur la fertilisation des landes de la
Campine et des Dunes. Bruxelles, Hayez, 1849, 330 bl. in-8''.
C.-A. LiNCKEjD/e belgische und flanderische Landwirthschaft...
Leipzig, 1843, in-8''.
Em. de Laveleye, Essai sur l'économie rurale de lu Belgique.
(Overgczet in het Vlaamscli do.or F.-A. Boone, ondcr dcn lilel :
De landbouivkunst in de Xederlanden. België. Uilgavc van Iiet
Willemsfonds, n'' oO.)
Edm. Poullet, Les juridictions et la propriété foncière au
quinzième siècle dans les quartiers de Louvain (iMémoires de
l'Académie royale de Belgique).
A. DE HooN, Mémoire sur les poldres de la rive gauche de l'Es-
caut et du littoral belge. Bruxelles, Ilaycz, 1853, in-8°, 1 14 pp.
J.-L. VA\ Aelbroeck, L'agriculture pratique de la Flandre.
Paris, 1830, in-8°. — Supplément. Paris, 1855. (Overgezetonder
den titel : Werkdadige landbouivkunst der Vlamingen.)
i.-^.ScHWERTZ, A nleilung zur Kenntniss der Belgischen Land-
ivirtlischaft. Halle, 1807-181 1, 3 B^^S in-8''.
Cu. VAN HuLTHEM, Discours sur l'état ancien et moderne de
l'agriculture dans les Pays-Bas, 2^ e'dilion. Gand, Van der Hac-
ghen , 1857, in-8°, 76 pp.
P. PoDESTA, La Flandre occidentale.
H. Kervyn, Entretien d'un instituteur avec ses élèves, par un
ami de l'enseignement primaire et de l'agriculture. Gand, H. et
I. van der Poorten, 1869, in-S*'.
Samiel Hartlib, a discourse of husbandrg iised in Brabant
and Flandres, shewing ivonderfull improvement of land there
and serving as a pattern for our practice in ihis common
ivealth. London, 1650, in-4*'.
— His Icgacie or an enlargement of tlie discourse ofhusbaU'
dry vsed in Brabant and Flanders.
Gelijk men bij den eerslen oogslag ziet,zijn de meeste schriften
over de Belgische toestanden hoofdzakelijk aan den bodem en de
teeltwijze, niet aan de landbouwers toegewijd. Wij weten bet :
voor 't schrijven zulker gescbiedenis komen vêle moeilijkbeden
voor : de oorkonden, waarop men steunen moet, zijn op verre na
zoo veelvuldig nietals bij voorbeeld die dersteden, waar mendoor-
gaans eene menigtc cbarters, privilèges, rekeningen en andere
documenten aanlreft, die over elke zijde van 't gemeenteleven
licht verspreiden. Wie de gescbiedenis van den boerensland
( 10 )
schrijven wil, kan zich iiiet toi ecn enkel gevvest bepalen, maar
hoeft wijd en zijd opzoekingcn te doen, 't geheele land te door-
kruisen en ailes te vereenigen wat strekken kan om het tafereel
van de gebeurtenissen, van den aard en de zeden des volks zoo
volledig mogelijk te maken. Wij hebben getracht zulks te doen
en durven betrouwen op de welwillendbeid onzer rechters.
Voor bet eerste tijdvak — bet voorbislorische, dat wij meenden
niet te mogen achterwege laten, zijn volstrekt geene gescbrevene
oorkonden,maar wij hebben ons bediend van een ander slag van
geluigenissen, door de wetenschap in onzen tijd uit onderaard-
sche grottcn en spelonken aan het Hcht gebracht. Wat het leven
en den arbeid,de uitspanningen en de beschaving onzer Keltische
en Gcrmaansche voorzaten betreft, daartoe heeft men de geschied-
verhalen van C^sar , Tacitus, Strabo en anderen, en zoo komt
nien tôt de Frankische overheerscbing en Karel den Groote, na
wien de bronnen allengs milder en tah'ijker wordcn. Eene daar-
van hebben wij, tôt betere kennis der toestanden in de middel-
eeuwen, bij voorkenr geraadpleegd, nameh'jk de aloude wetge-
ving van de verschillige gewcsten onzes lands. Wij beschouwden
deze aïs eene der zuiversle en zekersle bronnen voor de geschie-
denis des volks, daar men in de wetten den geest, den trap van
beschaving in iedere eeuw, de zeden en begrippen der natie on-
vermomd terugvindt. Het onderwerp alzoo behandelende, is er
mogelijkheid zelfs van den nederigen boercnstand een belang-
wekkender beeld te schetsen dan door't bloote verhaal van gebeur-
tenissen is te bekomen. Eindelijk hebben wij ook hier en daar
het woord gelaten aan schrijvers, die buiten het historische vak
werkten, te weten aan de dichters, w icr hekelingen of loftuitingen
veelal niels zijn dan de weergalm van de uilingen der inenigte, en
dezer neigingen en behoeften , even klaar aïs de geschiedschrij-
vers, veropenbaren.
Wij achten onnoodig er bij te voegen dat wij ook in de voor-
naamste archiefvcrzamelingen des lands de stukken hebben op-
gezocht, welke wij dachten ter behandeling van het onderwerp
niet te kunnen onlberen.
iH)
EERSTE HOOFDSTUK.
Bewoners van Bclgië in de verste oudlieid. — Keltisch tijdvak. — Germaansch tijd-
vak. — België onder de Romeinsche overheersching; — onder de Franken. —
Invoering des Christendoms,
§ I. — Bewoners van België in de verste oudlieid.
Het is gekend dat Bclgië ettclijke eeuwen voor de tcgenwoor-
dige lijdrekcning recds bewoond was. Hoc diclit het lloers ook
zij, dat ovcr dca grijzen, gelieimzinnigen voortijd gespanncn
hangt, toch schemert er hier en daar ecii flauwc lichtstraal
door, genoegzaam om den opletlenden navorscher toc te laten
ecnen hhk te werpen op het huiselijk en openbaar leven der aller-
cerste bewoners onzes vaderlands.
Dank aan de voorhistorische wetcnsehap ', sedert eenige jaren
* Men kent het onlstaan der eveugemelde weieuschap; deze dagteekenl
siechts van 1829, wanneer D"" Schmerling, eeu der geleerdsle natuuronder-
zoekers onzer eeuw, zijne merkvvaardige oiitdekkiugen in de rotskloven van
het Luiksche begon en er, onder eene menigte dierenbeenderen en vuurslee-
nen, deoverblijfselen van den mensch aantrof, hier geleefd hebbende in eenen
tijd, welken men overeengekomen is het tijdvak van den mammouth, van het
rendierof hel steenen tijdvak te noemen.
De opzoekingen in de grotten der provincie Namen, ten jare 1864, op lasl
van het Belgische Slaaisbestuur, door eenen anderen beroemden geoloog,
M.-E. DupOM, oudernomen, kwamen helstelsel van D»" Schmerling bevesti-
gen. De drie groiten, door hem aanvankelijk onderzocht, waaronder degene
ten dorpe van Furfooz, op vijf kilomelers ten zuiden van Dinant, aan de boor-
den der rivier de Lesse, leidden tôt de ontdekking in vier opeenvolgende
aardiageu, van eenaanlal Keitisclie, Romeinsche en Gallischeoudheden, over-
blijfselen van dieren- en menschenbeenderen, welker iigging, te midden van
eenen hoop steenen, geweldig door de kracht eens watervioeds dooreenge-
schud, het onomstoolelijkbewijs opleverde dat hier het menschelijk geslacht
leefde op het tijdslip dat eene laatsle overstrooming den bodem gansch van
gedaante veranderde.
Andere bergholten, in de zoo bij uitstek schilderachtige onistreken van
( 12)
hier te lande met gelukkig gevolg beoefend, zijn wij inderdaad er
toe gekomen liet vaderlandsche geschiedboek met een geheel
nieuw hoofdstiik verrijkt te zien. Met behulp der ontdekkingen
op dit gebied, waarvan de uitslagen eene vvezenlijke omwente-
ling in de studie der geschiedenis en oudheidkunde hebben te
weeg gebracbt, zijn de duisternissen van het verledene gedeelte-
lijk opgeklaard en hebben wij leeren kennis maken met het
geslacht, dat in overoude tijden, toen westelijk Europa nog in
zijnen oorspronkelijken naluurslaat lag, den Belgischen bodem
bewoonde.
Wij laten het wetenschappehjk vraagpunt, tôt welk ras de
eerste bewoners onzes vaderlands behoorden, ter zijde, om ons
alleenlijk met de van hen gekende bijzonderheden, in verband
met hunne levenswijze, hunne zeden en gewoonten, bezig te
houden. Dit volk was ruw en onbeschaafd in den vollen zin van
hetwoord; het had geene andere schuilplaats dan de donkere
holen onzer bergen, kende noch landbouw, noch veeteelt en
leefde bijna iiitsluitelijk met de opbrcngst van de jacht, zonder
van wat de natuiir hem verder aanbood het minste denkbeeld te
hebben. Hunne wapens bestonden aanvankeHjk in niets anders
dan scherp gemaakle kei- of vuursteenen (silex), van verschilli-
gen Yorm en grootte, alsmede van rendierhoornen, in houten
stelen gevat, waarmede zij zich niet ontzagen de vreeselijkste
dieren der wildernis, aïs den béer, de hyena, het everzwijn, den
rhinocéros, tôt zelfs den reusachtigen oHfant aan te vallen. De
boog schijnt hun, althans in het cersle tijdvak, evenais het metaal,
onbekend te zijn geweest.
Dinanl, werden opvolgendiijk met hetzelfde doel opgespoord en brachlen
eene verbazende menigte voorwerpen aan het licht, vvelke het eventijdig
beslaan van den mensch en den mammouth, hel rendier en andere sederl lang
uitgestorvene of uitgewekene diersoorlen in België ten overvioede aantoon-
den. 't Zijn de uitslagen dezer geologische vvaarnemingen, door genoemden
geleerde in zijn werk : l'Homme pendant les âges de la pierre dans les envi-
rons de Dinanl-sur-Meuse ^ bekend gemaakt, welke ons de stoffe leveren voor
dit deel onzer verhandeling over de levenswijze der allereersle bewoners onzes
vaderlands.
( 13 )
Zoodra liet (lier gedood was, gaven zij zicli niet cens de moeite
het naar hiinne spelonk te sleuren ; zij sneden het ter plaats met
hunne vuiirsteenen messen in stukken, droegen allecnlijk, boven
het vleesch, de huid, den kop en de mergbeendercn mede, en
lieten al liel overige, als hiin geen mit kunncnde opieveren,
onaangeroerd. Het merg der bcenderen en de hersenen waren
liun, gelijk thans nog bij de Laplanders en de Groenlanders, eene
geliefkoosde lekkernij. De aanwezigheid van talrijke dierenover-
blijfselen in de grolten van Monlaigle, onder andere, door den
oudheidkundige Dupont vastgesteld, geeft ons te kennen op
welke wijze de aldaar verbleven liebbende wilden het merg uit
de beenderen wisten te halen; zij bedienden zich daarloe van
snijdcnde en pletterende werktuigen, eveneens van steen, welke
beenderen, door eenen geweldigen hamcrslag van hun bovendeel
ontdaan, zij daarna openkliefden en, na geledigd le zijn, ordeloos
in hunne nabijheid overhoop lieten liggen. Of zij 't vleesch rauw
of door 't vuur gczengd opaten, is niet nauwkeurig kunnen wor-
den opgeraaakt; de kracht van het vuur allhans was voor hen
geen geheira, daar in mccr dan écne grot ovcrbhjfsclcn van
haardsteenen en verkoolde beenderen, te gelijk met hoopen asch,
zijn ontdekt, onwedcriegbare getuigcnisscn dat de raensch van
dit tijdvak zijn verblijf in de bergholtcn hicld.
Hoc cllendig het gcstcld was in zulke woningen, beroofd van
het vriendelijkc, opvvekkcnde zonnclicht, hoeven wij ons slechts
voor te slcllen. Onder dit opzicht Iccfden onze voorzaten al niet
bêler dan thans nog de van aile beschaving vcrslokene Eskimo's,
't is te zeggen in den siaat van den mensch der natuur, wien
geene andere behoeflen bckend zijn dan zich le voeden en zich
te verdedigen legen de vleeschvrelende dieren der woudslreck.
Hunne spclonkcn te reinigcn, door de overblijfselen hunner
maaltijden builen te werpen, daarmede bekrcunden zij zich
niet, hierin als het ware gelijk aan de dieren zelve, welke noch-
tans bêler dan de mensch tegen de verpestende uilwaserain-
gen van rotte, in onlbinding zijnde dierlijke overblijfscls gchard
zijn. Ook, ware 't niet welenschappelijk bewezen dat de zomers
hier toen minder heet waren dan tegenwoordig, derwijze dat die
( ii )
uitwasemingcn door ecnen koudercn luchlstroom gctcmperd
werden, zou het verblijf in zulke sombere holen niet uit te hou-
den zijn geweest. Of, gelijk sommige schrijvers hebben beweerd,
onze grotbewoners zich vergastten aan menschenvlecsch, zal wel
mocilijk te bewijzen zijn.
Hetgeslacht, dal hier in die verwijderde eeuwen zulk leven
leidde, was klein van gestalte en kleedde zich met de huiden der
wildc dieren, op de jacht huit gemaakt; het vervaardigde deze
kleeding bij middel van bcenen naalden en peesachtige draden,
getrokken uit de beenpijpen van het rendier, vermoedelijk ook
wel met paardenhaar, en benuttigde, denkt men, het merg als vet-
achtige zelfstandigheid orner de huiden medete beslrijkenen deze
aizoo zachter te maken. Het schier onnoemelijk getal vuursteenen
krabbers, in de verschillige rotskloven gevonden, leidt tôt de
veronderstelling dat die gebruikt werden om de vellen te ont-
haren, waardoor hunne kleederdracht een minder dierlijk uitzicht
vertoonde. De huidenbereiding zal derhalvc een hunner eerste
nijverheidstakken geweest zijn.
Te oordeelen naar de in overvloed ontdekte versieringsvoor-
werpen, als doorboorde schelpen, spiegelsteenen en tanden,
waarmede zij zich optooiden, waren zij in hooge mate pronkzuch-
tig, helgeen overigens bij de meeste wilden vvordt waargenomen,
terwijl 't voor bewezen te houden is, dat zij zich het Hchaam met
rood ijzerstof beschilderden, — een gebruik nog len huidigen
dage bij de Indianen van JNoord-Amerika bestaande.
Ook de eigenlijk gezegde huiselijke voorwerpcn waren aan de
wilde bewoners van ons vaderland niet ten eenemalc onbekend,
alhoewel de kennis der kleibewerking, ter vervaardiging van pot-
werk, bij hen eerst opkwam gedurende het rendierentijdvak,het-
welk op dat van den mammouth reeds van ecnen zekcren voor-
uitgang geluigt. Het staat, inderdaad, vast dat hunne wapens en
andere gcrecdschappen toen recds beter waren en van meer
onderscheidene vormcn, wij gingen haast zeggen, gemaakt met
eene zekere kunst, welke zij op hunne tochten naar Champagne,
alwaar zij hunne vuursteenen haalden, zullen geleerd hebben.
Zelfs kent men uit het evengcmclde lijdvak ecnige voorwerpen
( io )
met ruw doch niet onaardig snijwerk, welkete rcclit de aandacht
der oudheidkundigen liebben opgewekt en als de oudste bewijzen
van de beoefening dezer kunst mogen aangemerkt worden.
Te gclijk met hiinnc gebeclilbeid aan den huiselijken haard
(want een zwervend Icven scliijncn zij niet geleid te bebben),
hadden onze grotbewoners eenen grooten eerbied voor liunne
dooden; zij begroeven die in de diepte der eene of anderc rots-
kloof, afgezonderd van liunne gewone schuilplaats, en hielden
daarbij zekere plecbtigheden, waaruit mcn geneigd is af te leiden
dat zij op een toekomslig leven hoopten en derbalve ecnig bcgrip
van de godbeid badden. De Voorboofdbeen-grot (7Voî^ du frontal)^
in de nabijheid der Nutonsgrot op bet grondgebied van Furfooz
aangetroffen, levert de duidelijkste kenteekens eener dergebjke
grafplaats op, volkomen gelijk aan degenc van Aurignac, dépar-
tement der Haute-Garonne, in Frankrijk ^ Men vond er niet min
dan zestien menschelijke geraamten, overbb'jfselen van mannen,
vrouwen en kinderen, en daarnevens, te midden van een aantal
vuursteenen en mergbeenderen, potwerk en doorboorde scbel-
pen, eenen dikken platten steen, die gebeel en al in de opening
der grot paste. De ligging dezer voorwerpen in eene plaats die
oogenscbijnlijk niet tôt het verblijf van den mensch diende, laat
inderdaad vermoeden dat deze alleenlijk bestemd was voor de
b'jkplecbtigbeden, waaronder bet doodenmaal is te rekenen, bet-
welk men in aile tijden en bij aile volkeren terugvindt.
Naarmate bet rendierentijdvak ten einde liep, om vervangen
te worden door dat der gepolijsle steencn, ontstond er in de
levenswijze der oudstgekende Belgiscbe bevolking eene nog al
merkelijke verandering. Het waren nu niet meer uitsiuitelijk de
bergboltcn, die den menscb tôt verblijf verstrekten; de gesebikt-
sle plaatsen in de opene lucbt, meestal de verbevenste, omtrent
ccne rivier, werden met dit doel door bem uitgckozen en bij
wijze van verscbansing ingericbt, zooals in Condroz , ahvaar niet
min dan tien zulker standplaatsen zijn ontdekt, ongeniinderd
eene menigte andere, in de verscbillige gedeelten van België, tôt
(') H. Lehon, L'homme fossile en Europe^ 5^ édition, bl 79.
( ^0 )
zclfs aan dcn boord dcr Sclielde te Rupelnionde, opgespoord K
Dcze omstandiglicid, gevocgd bij de botei e bewerking dcr vuur-
slcencn, in groolen getale uil laatstgcmcld tijdvak loi ons geko-
mcn, laat met grond vcrinoeden dat een nieuwc volksslam, geliecl
en al van levenswijze met die onzer grolbewoners vcrschiilende,
zich middelerwijl in dcze gewcstcn was komen nedcrzetten. Of
dcze nicuwe bevolking, welkc weldra de macliligsle was en de
spelonkniannen ondcrwierp, zoo nict iiilrocidc, hier dcn akkcr-
bouw en den lluisdiercnk^Yeck invocrde, is met geenc zckerbeid
le l)cpalcn, cvenmin of zij tôt bel bijna fabelacbtigc gcslacbt der
Cimnieriërs beboorde, wclke als de eerste l)c\voncrs van noorde-
lijk F.uropa doorgaan. Hare vcsliging in de vlakten, gevocgd bij
de ontdekking aldaar van verscbcidcne voorwcrpcn , met de
bewerking des gronds in verband slaande, laten evcnwcl toc te
vcronderslcllcn dat de jacbt en de visclivangst haar nict iiitsliii-
telijk bezig bieldcn, maar dat zij, door de kennis van de kracbt
des bodems, dezen lot baar Hcbaamsondcrboud zal bebben weten
te benulligcn, waardoor de ccrslc ])aan op bct gebied des mcn-
scbebjkcn vooruitgangs langzaam niaar zeker gcbroken werd.
§ II. — Keltisch tijdvak.
Vcrscbillige streken onzes vadcrlands waren alzoo gedurende
ellclijke eeiiwcn reeds bewoond geweest, locn uil bct noorden
van Azië een onlzaglijke volksslam naar Kuropa afzakte en zicb
in bct wijd uilgcslrckle land tusscben den Rijn, den Oceaan, de
Middcllandsebe zec, de Alpen en de Pyrenccën nedcrsloeg. Dit
volk, onder den algemeenen naam van Keilcn of Gallcn bekend,
nam bijgcvolg ook bezit van de streck, bel legcnwoordigc België
uitmakende, en Icgdc er, boc barbaarscb ook men 't bcbbe afge-
scbildcrd, de grondslagen cener lot dusver onbekend geblevene
besebaving.
De Voorzienigbcid, die dcze machlige iiitwijkelingcn bct verre
* J. VAN Raemddnciv, L'j pays de Waai préhislorlque, bl. 111.
( 17)
Oosten had doen verlaten, kon lien voorzckcr naar gcene gun-
stiger plaats licbbcn geleid voor de ontwikkeling van ecn groot
volk, en mcn kan het hiin niet euvel opnemen dat zij zich
meestcr maakten van ecnen grond, welks bewoners weinig of
niets gedaan liadden om eenige aanspraak op bezit to kunnen
doen gelden.
De Grioksche en Romeinsche schrijvcrs, bij welke men nioet
te rade gaan om over hunne levenswijze te worden ingelichl,
stellen ons de Kelten voor als een bij uitstek strijdzuchlig, fier en
kioekgebouwd volk, in hunne weergalooze stoutmoedigheid door
geene hinderpalen legcn te houden , en van zoo groot eene
gestalte, bij schrikver^Yekkenden aanblik, dat zij als de verdel-
gers dcr mcnschhcid werden aangezien *. Hunne buitengcwone
lichaamskracht wordt door CiïSAR bijzonderlijk toegescbreven
aan de eenvoudigheid van hun voedseJ, de gedurige oefeningen,
waaraan zij zich overgaven, hunne kuischheid en de onbeperkte
vrijheid hunner handehngen van in de eerste jaren huns levens.
De vrouwen waren merkwaardig van schoonheid en even kloek
en dapper als de mannen 2.
Wat het karakter der Kelten betreft, dit was, volgens de even-
geraelde schrijvers, eene zonderlinge mengeling van goede en
slechte hoedanigheden. Zij waren hoovaardig en trotsch, licht-
geraakt en gramnioedig, gierig, onbescheiden en bijgeloovig. Hoc
groot hun moed ook was, wanneer zij de bovenhand hadden,
zag men hen niet zelden bij den minsten tegenslag tôt moede-
loosheid vervallen, gelijk het mede van hen gezeid wordt dat zij
in zekere mate zouden meineedig geweest zijn, arglistig en wis-
pelturig,waardoor zij zicii bij de vreemdelingen halelijk maakten.
Een ander hun eigen groot gebrek was de dronkenschap; die
drift was bij hen zoo diep ingeworteld, dat zij voor eene kruik
wijn soms niet alleenlijk eenen slaaf, maar zelfs hunne eigene vrij-
heid afstonden; ook verhalen Titus Livius en Plutarchus van de
Kelten dat, toen zij de eerste raaal den wijn van Italie hadden
^ An>/Ei Flom, Epilome^ lib. I, cap. 15.
^ DiODOR. SicLL. lib. V, cnp. 3:2,
Tome XXXll. 2
( 18 )
gcproefd, dcze hun zoo vcrieidend voorkwam, dat zij zo nder
vcrtocf in dichte gclederen naar dit land optrokkcn, en het ten
grootsten deele vcroverden *. De nciging tôt den drank was hun
in mcer dan ëcn gcval ten uitcrste noodlottig.
Van ccnen anderen kaiit onttrekt men hun den lof niet, dat zij
gocdhartig, edehnoedig en van eenc groote eenvoudigheid van
zcden waren; herbergzaamheid oefenen aanzagen zij als eenc
nnluurlijke plieht en verlcenden zij aan iedcreen, zondcp te
vragcn wie hij was of waar hij heenging; ook was de vreemde-
ling, dien zij aldus hadden onlhaald, zoo heilig in hunne oogen,
dat zij hem bij zijn vcrtrek door cenen of meer der hunnen deden
vcrgezellen, orn hem tegen allen vijandeh'jken aanval te verde-
digen, en er bestond zelfs eene wet, die den moord, op ecnen
vreemdeling begaan, met de dood strafte, terwijl dergehjke mis-
daad jegens eenen inboorling maar de verbanning van den dader
voor gevolg had ^.
Nîîast deze aartsvadcHijke deugd der Kelten, die tegen de
grootste hunner gcbreken ruimschoots opwoog, roemt men nog
liiinne onderlinge verkleefdhcid en hunne vriendentrouw , die
lien aanzette tôt de edelste zelfopofFering. Wars van bedrog en
onrecht, duldden zij niet den minsten smaad, hunnen bloedver-
wantcn of vrienden aangedaan, en zoudcn zij zich onteerd geacht
hebbcri. dien ongewroken te laten. Een ongelukkige in het lijden
te zien noopte hen tôt hulp en bijstand, terwijl men voorbeelden
aangehaald vindt dat zij zelfs tegenover hunne vijanden in het
ongeluk grootmoedigheid toonden.
Maar waardoor zij zich onder al de volkeren der oudheid
onderscheidden, was hunne onversaagdheid in den strijd, de
builengewone dapperheid en raoed, welke zij aan den dag legden
wanneer't hunne vrijheid en onafhankelijkheid gold; dan ont-
vlamdc in hunne ziel het vuur der heiligstc vaderlandsliefde en
1 TiT. Liv., V, 35. — Plutarch. m Camillo.
2 DiODOR. SicuL. V. — Nicolas Damas, apud Strob.eum, Anlhol. scrm. 145.
— ScHAYES, La Belgique et les Pays-Bas, I, loi .
( 19 )
zwoeren zij niet te riisten, vooraleer ovcr Iiunnc vijanden te
hebbcn gezegepraald.
In den beginne droegen de Kelten, zoo het schijnl, geene
anderc kleeding dan dierenvellen. Later, evenwcl, tocn zij de wol
en het vlas hadden leeren bewerken, vervaardigden zij zich klee-
dcrcn van weefsels, die de bcvvondering der meer bcschaafde
Yolkcren van hetZuiden gaande maakten. Hunne gewone draclit
werd van dan af de sagum of krijgsmantel, dien zij, met eenen
haak of gesp vastgehecht, om de schouders wierpen; daaronder
kwam de kleurenrijke borstrok, gainabis, iiit, terwijl hunne
becnen in de hracca staken en hun schoeisel uit houten voct-
zolcn bestond, welkc zij met lederen riemen om den voet bonden.
Het hoofdhaar, waaraan zij met pommade van geitenvet en beu-
kenasch eene glansrijke tint wisten te geven, zwierde hun in
lange golven over de schouders.
De kleeding der vrouwen was die der raannen nagenoeg gelijk,
met dit verschii dat hun onderkleed iels langer was en van eene
fijnere stof, gewoonlijk linnen, met bloemen en stikwerk vcr-
vaardigd ; de mannen beschilderden hun aangezicht in het blauw,
de vrouwen bestreken het met eene soort van gist of bierschuim,
om er meer glans aan te geven, wat hunne pronk- en praalzucht
doet uitschijnen, hoczeer ook door de natuur onder 't oj.zicht
der huidskleur, die uitermate wit was, bevoorrecht. Het hoofd-
deksel der Kelten bestond in eene puntachtige muts of kap, in
't latijn hardocucullus geheeten.
De aanzienlijken uit den stam vcrgenoegden zich echler met
de bovenbeschreven kleeding nict, maar verrijkten die met aller-
hande kostelijke versieringen, aïs gouden armbanden en ringen,
halssnoeren en dergelijke; ongetwijfeld zullen deze bewijzen van
hun schoonheidsgevoel niet zonder invloed op hunne verdere
ontwikkeling geblcven zijn. Eindelijk zijn de geschiedschrijvers
het ecns om hunne zindelijkheid te piijzen, zoodat het eene zeld-
zaamheid was iemand, hoe arm ook, in lompen te zien gehuld
gaan *.
* Ammian. Marcell., lib. XV, cap. 12.
( 20)
Toondcn zich de Kelten pronkzuchlig en aan zekere weelde ver-
slaafd, hunne woningen, daarcntegen,waren uiterst eenvoudig : 't
waren luittcn van bout en leem, met een punlachtig slroodak,heb-
bende nocb verdiep nocb vensters, dan allcenlijk cène deur, langs
welke bet licht binnendrong, in 't gebeel bijna voikomen gelijk
aan degene der negers en wilden van Amerika ^. Hunne optim-
mering cischte niet veel arbeid, daar Strabo verzekcrt dat twee
dagen daartoe voldoende waren. Huisgcrief was er niet veel in
ann le treffen; eenige aarden potten, zitbanken en kieine boutcn
tafcls, en voor slaapsteden op den grond uitgespreide dierenvellen
of eenige bussels stroo, ziedaar ailes, indien men op het woord
van den evengenoemden gescbiedschrijver mag voorlgaan ^.
De biitten stonden van elkander afgezonderd, gewoonlijk te
midden der onmeelbare bosscben, waarmede België te dien tijde
en nog lang daarna overdekt was; ook wel in de nabijbeid eener
bron, beek of rivier, om niet op te verren afstand bet onmisbare
water te moelen balen; 't is genoeg te zeggen dat er toenmaals
geene steden bestonden, zooals door sommigen is gemeend gc-
worden, ten ware, bemerkt Schayes, men diebenaming wilde toe-
])assen aan de vornilooze vereeniging van ellendige woningen,
zonder de minste rcgelmatigheid bier en daar opgebouwd, naar-
voigens het in den zin kwam der bevolking die voor baar vcrblijf
uit te kiezen. In tijden van oorlog was het wat anders : toen trok
icder met ailes, wat hem toebeboorde, naar eenc veiligc schuil-
plaats, beschut door paalwerk en grachten, soms wel door eene
dubbeie rij steenen muren, en welke alzoo eene wezenlijke ver-
sterking uitmaakte, door C^sar en anderen met den naam van
oppidum bestempeld, maar die spoedig, zoodra het gevaar gewe-
ken was, verlaten werd ^.
Naar de getuigenis van de meeste schrijvers over de Kelten
was de landbouw, die hoofdbron der menschelijke beschaving,
nh roeg een hunner voornaamste bestaanmiddels geworden. Dit
* Schayes, Hist de Varchilecture en Belgique^ 1, 7.
2 StRAUO, IV. — POLYB. II, 17. — DiOD. Sic. V, 2.
' Schayes, La Belgique et les Pays-Bas, I, 70.
(21 )
is zoo waar, dat Pmnius, die hcn op zijnc reizcn door Galiië
bezocht (schoon het noordelijk gcdeelte tocn reeds door de
Germancn was ingenomen), met deri mcestcn lof van Iiiinne
landbouwkennis gewaagt. Een bewijs van de waarlieid dezes
gezegden, hetwelk wij des te gereedelijker op de Keltische bcvol-
king van Eîelgië toepassen, daar de vruchtbaarheid van dcn
bodem hier niet zooveel krachtinspanning vorderde, is de ver-
standige manier, hun uitsluitelijk eigen, om bij middel van den
mergel, de kalk en de assche den grond te bemesten; ook is
't bekend dat de Romeinen meer dan éene wijze van bebouwiiig
hiinner velden, aïs beter en verkieslijker, navolgden, Zij waren
insgehjks bedreven in het aanleggen van weiden, gaan door als
de uitvinders van den ploeg, de egge en de sikkel, en waren
bekend met verscheidene andere landbouwgereedschappen, als
de kar, den buidel, de pik, den vlegel en een ander door Plinius
beschreven werkluig op wielen , waarmede 't graan werd
geoogst *. De voornaamste hiinner veldvruchten bestonden in
tarwe, rogge, gerst,haver, spelt en boekweit; himne boomgaardcn
leverden vooral appels {spadonia), krieken, mispels en pcrzikcn
op, terwijl hunne groenseiplanten uit ajnin, pastenaken, knolra-
pen, roode worteis, melde en salade bestonden.
Eenen goeden veestapel te bezitten stond bij de Keiten hoog
aangerekend. Zij bezaten koeien, stieren, geitcn en schapen,
hadden uitmuntende paarden, doch hielden het meest van var-
kens, welke zij niet eens opsloten, maar met groote benden in de
bosschen h'cten loopen. Het vrijgeweid was in streng bcpaalde
grenzen omschreven, en wie 't schenden dorst werd met de
dood gestraft ^.
Doch niet alleen de akkerbouw en de veeteelt was bij de Gal-
iische bevolking hoog in aanzien geslegen : ook verscheidene
andere nijverheidstakken en handgedaden waren haar bekend,
als het zout- en zeepmaken, de metaalbewerking, de glasver-
vaardiging, de scheepsbouw enz., maar bijzondcriijk het linncn-
' Plim us, XVIII, 50.
^ DiODOR. SlCLL. V,
(22)
en wollevveven, waarin zij naar de getuigenis van Plinius en
anderen uitmuntlen *. Alleen in 't potbakken schijnen zij niet
zeer gevorderd te zijn geweest.
Wij repten hooger reeds een woord over hunne spijzen; deze
bestonden voornamelijk, behalve in liet wiid en den visch, dien
zij door de jacbt en de viscbvangst opdeden, in gezouten var-
kensvleesch, nielk, brood en honig, alsmede in de groenten en
boomvrucbten,welke zij hadden leeren aankweeken.Zij zaten ojj
geene stoelen, maar plat op den grond, 't zij op hooi of vellen
van wolven of andere wiide dieren, en bracbten biinne spijzen
eenvoudig aan den mond met de handen, zonder zicb van eenig
ander gerief te bedienen dan kleine messen, die zij in eene
scbeede aan den gordel droegen. De gerecliten werden opgediend
in grootc aarden schotels, bij de rijken in zilveren of vertinde
koperen, veelal ook in tinnen korven, en smaakten hun opper-
best, hocwel ze met boter nocb olie, slecbts met zout en azijn
waren gcreed gemaakt. Als 't feest was, of eene groote piechtig-
beid ben vereenigde, dronken zij elkanders gezondbeid uit cenen
buffelshoorn, ofwel uit de bekkeneelen bunncr vijanden, die zij
van 't slagveld hadden medegenomen. Die zonderlinge drinkschaal,
met wijn of bier {cervisia) gevuld, ging rond van de eene hand
lot de andere, te beginnen met den voornaamste des gezelschaps,
en dit bleef gewoonlijk aanhouden tôt allen in staat van dronken-
schap verkeerden ; dan, bij 't minste verwijt, vielen zij elkaar wel-
eens aan het lijf en gingen tôt bloedige worstelingen over. De
grooten uit den stam deden zich bedienen door jonge knapen en
jneisjes en waren aan tafel geschikt, ieder volgens zijnen rang en
zijne waardigheid. Elke gast was vergezeld van twee zijner
wapenlieden [soldurii), waarvan de eene achter hem recbt stond
en zijn sehild vaslhield, terwijl de andere rechtover zijnen
meester zat, met dezes lans in de hand ^.
In al de groote aangelegenheden des levens speelden de ban-
ketlen, als bij ons nog, eene voorname roi ; zclfs de huwelijken
' PLiMi.lib. XIX, cap. 1. — DiODOR.SicuL lib. V, cap. 30.
^ Ahen^i, Dipnosoph, V, 13. — Diodor. Sicul , V, 20.
<
( 23 )
werden aan tafel beslotcii. Gebeurcle hel dat verscheidcne jonge-
lingen naar de hand ecner zelfde dochter dongcn, zoo werden
allen door dcn vader ten zijnent uitgenoodigd, en de eerste, wien
zij den nap, gevuld met water, te drinkcn aanbood, was de uil-
verkorene. Van dan af ook was de verloving aïs voltrokken
beschouwd en werd de dag bepaald op welken de plecblige
vereenigina; zou gevierd worden. De daarmede \ergezcld gaande
plechtigheden zijn ons niet bekend, doc h men weet dat de
dochter eenen bruidschat van haren vader ontving, waarbij de
man gehouden was evenveel le voegen,hetwelk het gemeenschap-
pclijk bczit uitmaaktCjdat met de aanwinsten tijdens het huwelijk
verkregen, werd geërfd door dcn langstlevende '.De vrouw at
nooit met dcn man en bleef, gezamenlijk met de kinderen, onder
dezes streng uilgeoefende voogdij. Ook was het bij de Kelten, in-
zonderheid bij degenen langs de boorden van den Nederrijn geves-
tigd, een gebruik, dat de mannen dezen vioed raadpleegden om le
weten of, in geval van verdenking, hunne vrouwen hun getrouw
bleven : zoodra hem een kind geboren werd, legde de echtgenoot
het op zijn schild en trok er mede naar het water; indien 't kind
bovendreef, was 't een teeken dat hij er de vader van was, zoo
niet, dan liet hij 't maar onderzinken, als onwaardig om in den
schoot des gezins te worden opgenomen ^. Alleen den grooten
schijnt het tocgelaten te zijn geweest meer dan ëene huisvrouw
le beziiten.
Zoolang de kinderen niet in staat waren de wapens te behan-
delen, mocht de vader er niet mede in 't openbaar te voorschijn
komen. Middelerwijl leerde hij hen te paard rijden en de werp-
spies sHngeren, met meer andere krijgskundige verrichtingen, en
eerst wanneer zij daarin genoegzaam geoefend waren, gespte hij
hen om de lenden het zwaard, dat hen tôt in de hoogste jaren
des levens bijbleef. De grootste betrachling der moeders was hare
zonen eenen heldendood te zien stervcn.
* C^SAR, lib. VI, cap. 19.
2 Claudian. m Rufmum, lib. 111, v. 110-112. — Anlhologiœ Grœcœ Epigr.
XXXII,uitg. Jacobs, IV, 127.
(24 )
Er waren vier standen in den stam : de prieslers of druiëden,
de vrijen en de slaven; de twee eerste hadden ailes te zeggen en
hicldcn de teugels van het bewind; het volk was aan allerlei
lasten onderworpen en geheel en al in de macht der bestuurders.
leder der talrijke volksstammen was verdeeld in een meer of
min aanzienlijk gelai kantons, en bestuurd door eenen overste
of koning, aan eenon of twee kiesbare opperhoofden {principes)
ondergcscbikt. Dit opperboofd, dat men vergobret noemde, mocht
gedurende zijne ambtsbediening zich buiten de grenzen zijns
lands niet begeven, en in oorlogstijd oefende hij een onbeperkt
gezag uit.
De fédéra tiegeest, dien wij later toi eenen zoo hoogen graad bij
de Germanen zullen ontwikkeld vinden, maakte bel voornaamste
macblbestanddeel derKelten uit.Elke volksstam leefdegewoonlijk
onder zijne eigene wetten ; maar dreigde hen een nakend gevaar,
aanstonds werden er tusschen de verscbillige takken der nalie
uitgebrcide bondgenootscbappen gcsloten.
Alvorens den veldtocht te openen, vereenigden de bondgenooten
zich in algcmeene vergadering oin het mannental te bepalen, dat
clke stam ter gemeene verdediging op de been te brengen had.
Al de manspersonen,de jaren hebbende om dewapens te dragen,
waren gehoiiden die vergadering bij te wonen, en wie er de
laatstc aankwam, werd, in tegenwoordigheid der vereenigde
raenigte, zonder genade ter dood gebracbt. Het was ook daar
dat men de legerhoofden koos. Het voorzitterschap dezer veree-
nigingcn beboorde aan de druiëden, en de orde werd er gehand-
haafd door een soort van provoost, die, met het zwaard in de
liand, het reeht had de stilzwijgendheid op te leggen aan hen, die
dengene, welke het woord bekomen had , onderbraken of
sloorden *.
De druiëden waren, zoo uit hoofde hunner heilige bedicning
als der wereldlijke macht, welke zij uitoefenden, van groot aan-
zien en zeer invloedrijk :zij verrichtten de ofTeranden, bewaarden
de geheimen van den godsdienst, dcden voorspellingen uit de
» C^ESAR, lib. V, 66. — Strabo, Mb. IV.
(23 )
ingewanden vnn geslacbte diercn, bcoefcnden de stcrrenkijkerij
on mecr andcre wclenschappen, en voerdcn de weltcn en het
gerccht uit. Wanncer een veroordeelde weigerde zicli aan hunne
uitspraak te gedragen, werd Iiem niet alleen in het vervolg
aile recht ontzegd, maar tevens verboden nog ooit deel te
nemen aan hunne ofîerandenj hetgeen, zcgt C/Esar, de grootste
straf was welke ieniand kon worden opgelegd. Die deze ver-
dienden, werden aanzien als goddeloozen, als booswichten en van
iedereen verlaten,ja verafschuwd, alsof zij door eene besmet-
lende ziekte waren aangedaan. Dieven en baanstroopers werden
verbrand, moordenaars uit het land gebannen.
Eene der voornaamste leeringen der druiëden was de onster-
felijkheid der ziel en de vcrhuizing van de zielen der afgestor-
venen in andere menschelijke lichamen. De hemellichten en
hunne bewegingen, de grootte der aarde, de natuur der dingen,
de macht der onsterfelijke goden, dit waren, ver\olgt C^sar, de
voornaamste onderwerpen huns onderrichts.
Hebben wij het noodig te zeggen dat een volk met zulke denk-
beelden uitermate dweepzuchtig was? In de ernslige ziekten, voor
het gcveeht, of in welk gevaar ook, ging hunne dweeperij zoo
verre, dat zij menschen slachtofîerden of de gelofte aflegden hun
eigen leven ten offer te brengen.
De slachtofferingen van dieven of andere groote misdadigers
werden als de aangenaaraste aan de goden besehouwd, maar bij
gebrek aan zulke werden er ook onschuldigen geslacht *.
Evenals de meeste volkeren der oudheid vereerden de Kelten
verscheidene goden, welke in twee groepen waren gesplitst : de
oppermachtige goden en de ondergeschikte. De hoogste godheid
was Tliens of Tlieulates, de uitvinder der kunsten, de geleider
der reizigers en de beschermer der kooplieden; daarop volgden
ffesus, de geduchte of de oorlogsgod; Bel of Beleniis, die de zon
verpersoonlijkie; Tar«??, de dondergod; Dis of Dit, de god der
duisternissen; O^/mm, zinnebeeld van de kracht der welspre-
kendheid, en Beliscina, de godin der wijsheid, der kunsten en
' C^SAR, lib. IV.
( 26 )
nijverlieden. Hunne mindere goden waren Andarla, Epona,
Nehalennia, Nefyd, Ardiiinna^ Cernunnos en meer anderen. Zij
haddeii ook hunne goede en kwade gecsten [dîisii), vereerden
boomen en waterbronnen en richtten, ter bediening hunner
godsdiensUge plechtigheden, groote sleenen altaren op, vvelke
onder den naam van dolmen, of liunnehedden, Ihans nog in ver-
scheidene slreken van Nederland, iiizonderheid in 't landschap
Drenlhe, vrij talrijk worden aangetroffen *.
Hunne lijkdiensten waren prachtig en kostelijk. Ailes wal de
overledene bemind had,totde dleren loe, werd daarbij verbrand;
ja liet gebeurde niet zelden dat ook slaven en vrijgemaakte
slaven met zijn lijk in het vuur werden geworpen, en dat zijne
naaste magen en vrienden zich vrijwiilig te midden der vlammen
wierpen om den afgestorvene op zijne reis naar de eeuwigheid te
vergezellen 2.
Wat de geestesontvvikkeling der Kellen betreft, deze scliijnt
vôor de Romeinsche overheersching niet ver gevorderd te zijn
geweest.Zij konden noeh lezen noch schrijven,maar hunne bardeii
vervaardigden gezangen, die zij, onder begeleiding van de harp of
chrotta^ in hunne vergaderingen en bij feesten zongen en de
geschiedenis van hun land of den lof hunner helden en goden
ten ondervverp hadden.
§ III. — Germaansch tijdvak.
Wij hebben uit de geschiedenis geleerd hoe de Kellen of
Gallen, na gedurende een drietal eeuvven onze gewesten bewoond m
te hebben, voor eenen anderen machtigen volksstam, de Ger-
ï In Bflgië schijiien zulke sleenen min dan elders te zijn opgericlit geweest;
ook kan men er siechts een drietal van opnoemen, le welen : de beroemde
Brunhildestten {inerre Bnuiehaull) op het grondgebied van Ilollain, nabij
Doornik ; de Duivelsteen, vvdke nog goene halve eeuw geleden le Namcn
werd gezien, en de derde te Braye, bij Rinche, vernieligd in 1755.
2 PoMP. Mel., lib. III, cap. 2.
( 27 )
nianen, de plants moeslen ruiincn. De eerste innikking Jezer
zwervende voIkctcii had> vo!gens sommigcn, plaats omirent het
jaar 450 na de slichting van Rome (3:24 voor Chrislus); volgens
anderen siechts in 't jaar 280 voor de tegenwoordige tijdrc-
kening.
Toen ongeveer 60 jaren voor Christus, Julius-Cœsar hier op
zijne beurt gewa})enderhand invicl en, na eencn hardnekkigen
tegenstand,de bcvolkinggrootstcndeels lot onderwcrping dwong,
was de streek lusschen den Rijn, de Seine, de Marne, den
Oceaan en de Waal gelegen, door vier en Iwintig versclùllige
volksstammen, aile van Germaanschen oorsi)rong, bewoond ,
welke men Belgen noerade, en die door Iiunne dapperheid ondcr
al de volkeren van Gallië uitmuntten. De voornaainsle dczcr
volksslammen, in het hedendaagsche België gcvcstigd, waren :
de Eburonen, op de boorden der Maas, in het Limburgsche en
Luiksche; de Atuutieken, aan de hoogere Maasoevers, in het
Luiksche en Namensche; de Trevieren, in het Luxcmburgsche;
de Nerviërs, ten oosten der Schelde lot aan de Samber, in Hene-
gouw, Brabant en het land van Aalst, en de Menapiërs, lusschen
Maas en Schelde, in de Kempen, en lusschen de Schelde en de
Noordzee, in Vlaanderen.
Zooals wij bij Tacitus en andere schrijvers der oudheid
geboekt vinden, was de levensvvijze dezer verschillige voiker-
schappen, op enkele uilzonderingen na, geheel anders dan die
hunner voorgangers; vooral hunne slaatkundige inrichting,
gegrondvest op de beginseîs, die door de werking der eeuvven
heen, thans nog onzen maatschappelijken staat bcheeren, was die
van een vrij en zelfstandig volk, zoodat zij de Kclten, ondanks
dezer betrekkelijk raeer gevorderde bcschaving, oneindig vooruit
waren. Ook waren zij nict weinig trotsch op hunne afkomst en
hechtlen zij het grootste bclang aan het behoud hunner eigene
wetten en gebruiken, welke de alverwinnende arenden van Rome
niet bij machte geweest zijn te veranderen.
Wat de Grieken en de Romeinen, toen zij voor de eerste maal
een Germaansch léger zagen, het meest vcrbaasde, was de
rcusachtige lichaamsbouw^ dier manncn van 't Noorden, tegen
{ 28 )
wolkc de kleinc gestaltc (1er zuidervolkercn zonderling afstak K
Zij waren niet min merkwaardig door de blanklieid hanner huid,
de levendigheid hnnner blauwc oogen, en inzonderheid door
hun blond en goudgeel haar, dat hen, evenals bij de Kelten,
onafgesneden op den riighing of in den nek of op het hoofd met
eenen knoop was vastgebonden.
Hun woest karakter en dreigende blik boezemde eenen zoo
grootcn schrik in, dat, verhaalt C.ï:sar, versebeidene zijner krij-
gers, vooraleer tegen hen op te rukken, bunnen laatsten wil
lieten opstellen, zeker, als zij bijna waren, het tegen hen niet le
kunnen volhouden ^. Geen wonder dan ook, dat de slerkte en de
hooge gestalte dier mannen aanleiding gegeven hebben tôt de
traditie, dat wij van renzen zijn voortgekomen : geen ander volk
op aarde kon hen in moed en onversaagdheid evenaren.
Of, zooals door Pomponius Mêla en Tacitus bevestigd wordl, de
kindcren der Germanen gewoonlijk naakt gingen en de volwasse-
nen zelven in hnnne woningen ongekleed waren, is een punt, dat,
met inachtneming van ons klimaatjgrootelijks le betwijfelen valt.
De meesten trokken dierenvellen om het lijf of eenen korten
mantel, dien zij met eenen haak of doorn, gelijk de Kelten, vast-
maakten. Bij sommigcn was de huid van den kop der dieren
derwijze over hun hoofd getrokken, dat zij door de ooggaten uit-
zagen. Zij gingen veelal met ongedekten hoofde, droegen voet-
zolen van bout of leder en eene soort van broek, die slechts tôt
aan de knieën kwam. De vermogendsten onderseheidde men aan
eene om 't lijf geslotene kleeding, vervaardigd van grof linnen en
gekleurd, terwijl zij in 't midden eenen gordel, aan den wijsvinger
elker hand eenen ring en om den bals eene ijzeren of koperen
ketting droegen. De kleeding der vrouwen was nagenoeg gelijk
aan die der mannen; alleenlijk lieten zij den bals en de armen
gebeel naakt en droegen zij linnen van purpere kleur.
Evenals de Kelten besleedden de Germanen eene uiterste zorg
aan het boofdbaar, dat zij voor niets ter wereld zouden hebben
^ CiESAR, II, 50.
« kl , 1, 39.
(29)
afgesneden, daar de dracht van lang haar bij lien een teeken van
vrijheid was; daarentegen hiclden zij den baard altijd kort, zich
allecnlijk bepalcnde bij groote neerhangende snorrcbaardcn,
vvelke er niet wcinig toe bijdroegen om bun mannelijk uitzicbl
nog vreesebjker te maken. Hunne wapens, welke zij schicr nooil
aflegden, waren voornamebjk : bet sparum,eene soort van lange,
lichte werpspies; bet gesum (scbicbt), de oorlogsbiji en bet
zwaard. Hun scbild, uit geviocbten wissen, boombast of bout
bestaande en met eene dicrenbuid overtrokken, niet zelden met
allerlei afbeeldingen van dieren bescbilderd, was lang genoeg om
bet gebeele licbaam te bedekken.
Wat wij van de woningen der Kelten zegden, is op die der
Germanen mede toepasselijk; 't waren voor de meeslen eenvou-
dige butten van bout en stroo uit dunne païen, met rijs door-
strengeld en met blinkende kleiaarde, soms van verscbillige kleur,
bestreken, nauwelijks groot genoeg om de leden van 't gezin eene
plaats om den baard te verscbaffen, en die, voor den vorm, niet
slecbt aan eenen grooten bijënkorf geleken. De eenen bouwden ze
aan den boord of te midden der bosscben; de anderen, vooral de
iMenapiërs, op door de natuur of menscbenbanden gevormde
boogten, terpen of torpen, naderband vliebergcn gebeeten, ten
einde zicb, bij gebrek aan dijken, daardoor te beveiligen tegen
den vioed, en vooral tegen de overstroomingen, waaraan deze
landen gedurig onderbevig waren. De but bestond slecbts uit
éen vertrek, en bad nocli vensters nocb scboorsteen, daar zij
veelal maar diende tôt nacbtverblijf of bij guur wcdcr, en
't gezin meest in de opene lucbt vertoefde. Zij badden ook kuilen
in de aarde, waarin zij bunnen voorraad konden bcrgen en zicb
desnoods verschuilen *. Het is genoeg te zeggen dat de Ger-
manen, welke men beeft afgescbetst als in den beginne een
zwervend leven te bebben geleid, nu bier dan daar buiine butten
opslaande, noch steden nocb eigenlijk gezegde dorpen badden,
en dat, wat C.ïsar aanvoert van de opp^da der Nerviërs en der
Atuatieken, deze enkellijk bestonden uit in tijd van oorlog opge-
* Tacit., Mor. Germ., cap. IG.
( 30 )
richte vcrschansingen, bestemd om er hunnc vroiiwcn, kinderen
en grijsaards, huisraad en vce in op te sluiten, terwiji de slrijders
tegcn dcn vijand optrokken. « Oppida ut circumdala retiis busta
declinuîil, zegt âmmianus Marcellinus. Dit woord van den Romcin-
schen geschiedschrijver bevestigt tcn voile datgene van Tacitus^
wannccr hij schrijft : « Nullas Germanorum populis urhes habi-
iiiri salis nolum est, ne pati quidem inter se junctas sedes; colunt
discreli ac diversi, ut fons, ut campus, ut nemus placuit. »
Inlusschen leefden de Germanen hier, niettegenstaande hunne
afzondering, in geraeenschap met de leden van hunnen volks-
stam en met de nabiirige volkeren. Geene natie was ooit guller in
gastvrijheid en onthaal; ieder huismeester nam den aanklop-
penden reizigcr in en dischte op naar zijn verraogen. De kuisch-
Iieid stond op hoogen prijs, en wie daartegen zondigde, werd
noch om jeiigd noch om schoonheid verontschuldigd. Hadden de
aanzienlijkcn meer dan éene vrouw (veel min uit welliisligheid,
dan om den wille van hunnen hoogen stand, waarmede zekere
grootsehheid gepaard ging), de huwelijkstrouw werd streng nage-
leefd. Nooit gingen zij echtverbintenissen aan met vreemde vol-
keren, en het was ecne misdaad slechts een bepaaid gotal kin-
deren te willen hebben en nieuwgeborenen om 't leven te
brengen. Zij waren ongevcinsd, rondborstig en hadden maar
éen w oord. Daarbij hadden zij eene groote liefde voor de vrijheid
en den geboortegrond, en lieten zij zich eerder, gelijk de Ner-
viërs, tôt den laatsten man in stukken kappen, dan zieh te onder-
werpcn.
Daarentegen hadden zij ook wcl andere dan prijsbare hoeda-
nigheden : zij waren uitermate bijgeloovig, beminden de werke-
loosheid en sleten gaarne den tijd, buiten de jacht, met slapen,
elen, drinken en spelen. Soms brachten zij dag en nacht in den
drank over, zonder zich dit tôt schande te rekenen, hierin gelijk
met hunne voorgangers, welke , gelijk wij gezien hebben, zoo
zeer aan die ondeugd waren verslaafd, dat zij van den drank, aïs
't w^are, hunnen god hadden gemaakt. Met de teerlingen en de
bikkelen spelen was hun grootste vermaak; daar gaven zij zich
zoo driflig aan ovcr, dat zij, na al hun bezit vcrloren te hebben,
r 31 )
somiijds hunne vrijhcid zclvc vcrtuischten, hoewcl zij die meer
achttcn dan het levcn. Dcze drifl naar drank en spel was oorzaak
dat er dikwerf hevigo twistcn ondcr hcn oprezcn, waarin men
gewoonlijk van woorden lot daden overging, en waaruit niet
zelden doodslagen volgden.
De disch, noclitans, waarbij icder zijnen eigcn slocl en tafel
had ', was eenvoudig en zuinig; het voedsel bestond mecstal uit
wilde vriichten, vlcescli, visch, eicren en gcstremde melk, doch
hunne meest gcliefkoosde spijs was varkensvlecsch. Moeskruiden
of groenten schijncn hun zooveel als onbekend te zijn geweest,
en wat hunne dranken betreft, deze bestonden uit ecn afkooksel
van garst of koorn, dal naar ons hier geleek ; uit mee, voortko-
mende uit de gisting van honig, geraengd met water, en, naar men
V, il, ook uit jenever ^.
Het gebruik, uit buffelshorcns te drinken, ofwel uit de sche-
dels van verslagene vijanden, was bij de Germanen insgelijks in
zwang; zij lieten ook nooit na hunner gasten gezondheid voor te
stellen onder het uitsprekcn van : wacht heil! drink heil ! en
men had hun smaad aangcdaan, daarbij niet eerst van den aan-
geboden drank te proevcn,ten teeken, waarschijnlijk,dat er noch
verraad noch bedrog onder schuilde.
Hoewel niet van gcestesgaven ontbloot, maakten zij weinig
werk van verstandelijke oefeningcn ; zij kenden noch kunsten
noch wetenschappcn; het gros des volks leerde noch lezen noch
schrijven, maar van kindsbeen af hardden zij hun lichaam tegen
de vcrmoeinissen en de guurheid des weders. Zij hielden veel van
zwemmen, te paard rijden, jagen en de speer werpcn. Bij deze
en dergelijke oefeningen bepaaide zich geheel hunne oefening.
Zoolang de zonen der Germanen minderjarig waren, telden zij
voor niets in de maatschappij; zij stonden ondcr het toezicht van
dcn vader, die hen in den wapenhandel oefende; doch cens den
vereischten ouderdom bereikt hcbbendc, leiddc men hen in de
volksvergadering en ontvingcn zij schiW en lans, waardoor zij
' Tacitus, Mor. Gcrm., cap. 22.
^ Anton, Geschichte der Deulschen La7idwirlhscliaft, I, 32.
( 52)
opliielden alleen den gezinne te behooren en mondig werden
verklaard.
Nietvoor de jongeling twinlig jaren was geworden en getooud
had in staat te zijn om het vaderland te verdedigen, koos hij,met
goedvinden zijner ouders, eene echtgenoote, waarbij deugd en
onschuld vooral zijne aandaclit vestigden. De docliters liadden
geene vrije keuze, maar moesten zich den jongeling lalen welge-
vallen, dien hare ouders, of na dezer overlijden, liare broeders of
yerwanten haar oplegden. Ook bracht de vrouw geenen briiid-
schat aan den man, maar deze aan de vrouw. Deze bruidschat
beslond gewoonlijk in cen opgetuigd paard.een paar ossen,bene-
vens een scbiid met framei en zwaard. Hierdoor kon de vrouw
zich steeds het mannelijk bestuur herinneren, waaraan zij zich
onderwicrp en waarnaar zij luisteren moest, evenals een gctoomd
paard naar zijnen berijder; den arbeid, welken zij met haren
man, tôt onderhoud van het gezin te verrichlen had, evenals
een koppel ossen, die le zamen den plocg irekken, en eindelijk
het gevaar dat zij, zoowel als de genoegens, met hem te deelcn
had, zonder hem daarin te verlaten. Door het wapentuig, dat de
vrouw dan ook gemeenlijk aan den bruidegom gaf, werd deze
daarenlegen herinnerd wat zijne roeping was, en wat zijne
gezellin, die zich aan hem oveigaf en toevertrouwde, van hem
cischen en verwachtcn kon *. Eens de overeenkomst gesloten,
had de trouwbelofie of onderli'ouw plaats, hetgecn gcschiedde
met de verwisseling der ringen, waarna ten bepaalden dage de
echt werd gevierd in 't mallum of gouwding, ten bijwezen der
magen en vrienden van de verloofden.
's Anderdaags gaf de echtgenoot aan de vrouw een geschenk,
gcheeten morgengave^ en kwamen bloedverwanten en vrienden
liaar insgelijks met geschenken vereeren. Zoohaast de vrouw die
ontvangen had, werd heur haar gevlochten en opgebonden; van
dan af begon hare laak van huisvrouw en blecf zij haren man in
ailes ondergeschikt.
^ Van der Aa, Aardnjksliundig woordenhoek der Nederlaiiden, I, alge-
meen overzii^t, bl. 6.
(53)
Het schijnt niet dat voor de invoering des christendoms onze
Germaansche vooroiiders de trouwbelctselen kendcn : immers
nog in 554 zien wij Rad\vig,koningder Warners (ecn heidensclie
volksstam in Fricsland), zijne sclioonmocder liuwen, tcrwijl nog
in de X*" ceuw de bewoners van 't eiland Walcliercn met hunne
zuster, en ja met hunne eigene moeder trouwden '. Ilct gebeurde
zeiden dat de huwelijksplichten overtreden wcrden : wanneer
dit bij de vrouw plaats bad, onderging zij dan ook cène voor-
bceldige bestrafïing : de ecblgenoot sneed haar de haarlokken af
en joeg haar, in de tegenwoordigheid harcr bloedverwanten,
gansch naakt uit den huize, zonder er nog naar om te zien. De
echtseheiding kon niet dan om zware rcdens, als overspel,
onvmchtbaarheid dcr vrouw en onvermogen des mans, soms
ook wel door den vrijen wil beider echtgenoolen, worden uilge-
sproken. Het was zeldzaam dat de vrouw, weduwe geworden, een
tweede huwcb'jk aanging.
Er waren dric, of liever vier standen bij de Germanen : de adel,
de vrijgeborenen, de vrijgemaakten en de lijfeigenen. Het opper-
hoofd of de koning, die een zeer bcperkt gezag uitoefende, werd
uit den adel gekozen, en wel voornamelijk uit diegenen, welke
door schranderheid, beleid en doorzicht boven anderen uit-
blonkcn. Zoodra de keuze gedaan was, werd de verkozene op een
scbild gezet en door uitgelezene jongelingen in de hoogte gchcven.
De daarop volgende oversten droegen den naam van hoofdrech-
ters of opperhoofden; deze hadden, ieder in zijne landslrcek,
le beslissen over zaken van gewoon belang, terwijl de groote aan-
geiegenheden wcrden verhandeld op landdagen of volksverga-
deringen, waar ieder vrijgeborene spreken en stemmen mocht.
Dcze vergaderingen, welker bijwoning niet verplichlend was.
wcrden in de opene îucht, bij nieuwe of voile maan, gehouden,cn
eindigdcn gewoonlijk met een gastmaal.Aan iederender genocmde
boofdrechters wcrden, op dezelfde wijzc, bonderdmannen (cenle-
narii) toegevocgd, die een rechtsgebied van minderen omvang
hadden, hun tcvcns tôt raden verstrekten en hunne vcrricli-
' Wage.naar, Vaderlandsche historié, I, 316.
Tome XXXH. 5
(34 )
lingen gezag bijzetteden.Dcze laatsten dienden den opperhoofden
in vrcdesfijd tôt luister, en in tijden van oorlog tôt bcscherming,
want elk ijverde om het naast bij zijn opperhoofd te zijn en hem
in manhaftigheid te evenaren, zoo niet te overtrefTen.
De vrijgeborenen hadden, als de edelen, de uitgestrektste pcr-
soonlijke vrijheid en onafhankelijkheid; allcn hadden gelijke
rcchten en gelijk stemrecht in de volksvergaderingcn, behalve
dat de edelen na den koning het woord voerden en de bestuur-
lijkc ambten hiin bij voorkeur werden opgedragen. Deze stand,
die, evenals de edelen, geene belasting betaalde, maakte de aan-
zienlijkste raacht der natie uit.
De vrijgemaakten waren zulken, die slaaf geweest waren en
hunne vrijheid bekomen hadden, 't zij om bijzondere getrouwig-
heid of om eenige uitstekende daad in den krijg. Zij mochten
geene getuigenis afleggen noch openbare ambten bedienen, en
vormden alzoo eene klas tusschcn de vrijen en de lijfeigenen,
nagenoeg gehjk aan de lidi der Salische wet en aan de laten der
middeleeuwen.
De slaven, of lijfeigenen, eindelijk, waren zondcr rang in de
samenleving. Alhoewel geheel en al in de macht hunncr meesters,
zonder wier toestemming zij zelfs niet mochten in den echt
treden, waren zij echter niet, gelijk bij de Griekcn en de
Romcinen, aan ruwe mishandelingen blootgesteld. Zij verrichtlen
den huisdienst of het landwerk, bewoonden afzonderlijke hutten
in de nabijheid van de hoeve hunner eigenaars en wisten voorts wat
zij dezen in vergelding der hun overgelatene gronden, in koorn,
vee of kleedingstukken, hadden op te brengen. Het waren der-
halve geene slaven in den vollen zin van het woord, maar veeleer
dienstbaren, aan hun kort gesneden haar en bijzondere kleeding
van de vrijen en de vrijgemaakten te onderscheiden. Dusdanigen
waren de kinderen der onvrijen; de krijgsgevangenen; dcgcnen
die door spel, hongersnood of andere ongelukken hunne vrijheid
verloren hadden, alsmede dezulken, die hun verschuldigd weer-
geld niet konden betalen.
Gelijk men eenige regelen hooger gezien heeft, was de volks-
macht bij de Germanen zeer uitgebreid. Dit uitvloeisel hunncr
(35 )
vrijheidszuclit blonk vooral iiit op de aîgemeene landdagen,
waarop vrede en oorlog of andcre belangrijke zaken aan hct
gemeen goedvinden onderworpcn werdcn. Indien liet gedane
voorstcl misliaagde, werd dit met algemeen gcmor afgekeurd;
bcliaagde hct, dan werd zulks door het schiidden der speren aan-
getoond. De door lien gekozene oversten liadden geen ineerder
gezag dan de onderdanen, maar moesten zich naar de mccrder-
heid voegen; zelfs den koning werd geen meerder voorrcclit toe-
gekend dan hen ten oorlog te geleiden en hiinne vergadcringen
voor te zitten; zoodat hunne politieke inrichting, nagenoeg gelij-
kende aan die van Zwitserland, aïs de grondsiag onzer hedcndaag-
sche instellingen, beheerscht door het princiep der volkssouve-
reiniteit, mag worden aangemerkt.
Wij zien in de boeken van C^sar en Tacitus dal de grondei-
gendom bij de Germanen door gansch andere wetlen, als later
Icn onzent in voege gekomen, beheerd werd. Niemand van hen,
zegt C^SAR, had vaste, bepaalde akkers, maar elk moest zich te
vreden houden met hetgeen de kantonrechters jaarh'jks onder de
verschilh'ge familiehoofdcn ter bebouwing aanwczen. indervocge
dat dczelfde grond nooit gediirende Iwee achtereenvolgendc jaren
in iemands bezit bleef. De oorzaak van dit gebruik schrijft bij
daaraan toe, dat men wilde belctten dat het volk, zich te veel aan
het plaatselijke levcn der landbouwers hechtende, zijnen oorlogs-
geest zoude verhezen; dat de toenemende vergrooting cens
grondeigendoms eindigen zou met de rijken machtig genoeg te
niaken om de armen te verdrukken, en dat de bezitlingsgeest, tôt
ecne noodlottige begeerhjkheid aanleiding gevende, twisten en
oneenigheden zou doen ontstaan en het gevoel der gehjkheid ver-
nictigen *.
Naarmate een volksstam zich in eene onbewoonde landstreek
kwam nederzetten, kreeg elk hondcrdtal famihën, waaruit de
gemeente was samengesteld, een deel grond, dat in loten of
kavels gesplitst, tusschen ieder van hen werd onderverdeeld.
Deze loten waren min of meer beduidend, volgens het aanzien
^ C.ïSAR, VI, 22.
{ 30 )
en dcn rang der familiehoofdcn, wclke ze, op hunne beurt, aan
hunne dienstlieden ol' lijfeigenen afstonden, om door dezen, mits
de hooger aangeduide vergelding, tôt den vruchtenkweek te
worden aangewcnd '.
Het aldus verworven eigendorasrecht kon niet worden ver-
vreemd dan met inachtneming van streng nageleefdc bepalingrn.
Kwam de vader te stervcn, zoo vervicl zijne bezitting van rechls-
wege op dcn oudsten zoon of, indien hij geene raannelijke erfge-
namen achlerliet, op den naasten vaderlijken bloedverwant, want
de vrouwen waren van aile bezitrecht uitgesloten. In vergoeding
>verden aan de andere zonen nieuwe loten in de gemeentegronden
afgestaan, waardoor zij gelijke rechien in den Staat verkregen en
bijgevolg gclijkelijk bedeeld wcrdcn"^. Het opvolgingsrecht was in
voîkomene overcensteraming met de inrichting der familie; bel
had zijnen grondslag in het princiep dal de onroerende gocderen
om zoo te zeggcn eene massa uitmaakten, wclke toebeboorden aan
de familie, als gerechtelijke gemeenle bcschouwd. Binncn zijn leven
kon de bezitter dezer goederen er niet vrijlijk over beschikkcn ;
de bloedverwanten hadden het recht zich legen de ontvrecin-
dingcn, die hij zonder hunne loestemming deed, te verzcltcn.
Na zijne dood kwam het bezitrecht zich in den persoon van den
erfgenaam vcrcenigen, met de rechten, die hem te voren, in zijne
boedanigheid van lid der familie, waren toegekend. Hij volgdeden
overledene op in zijne goederen, gelijk hij hem opvolgde in de
plichten van beschcrmingen familiewraak, die ermede vcrbonden
waren ^.
Het strafstelsel der Germanen was even weinig ingewikkeld en
gansch in ovcreenkomst met hunne staalkundige inrichting.
Alleen tegcn de verraders, de overloopers, de lafaards en de
eervergetenen, zcgt Tacitus, werd de doodstraf uitgesproken; al
de andere misdrijvcn en overtredingen werdcn slechts als per-
soonlijke belccdigingcn aangczien, w^elker beslraffing men over-
* Tacitls, 3/or. Germ , cap. 26.
2 Ph. Blommaert, Aloude Geschiedenis der Delgen, 480.
3 Ganser, Le droit coutumier (Delg. jud., X, 150).
i
( 37 )
liet aan degenen, die in hunnen pcrsoon of goederen waren le
kort gedaan. Het was zelfs eene plicht voor iedcreen hct hem
toegebrachte leed niet ongevvroken te laten , gclijkmede voor elk
lid dcr familie van den beleedigde het recht van wraakneming,
dat men faidha noemde, uir te oefenen. Dat hier misbruiken iiit
sproten, is te begrijpen, en 't was dan ook om die le keer te gaan,
dat de Germaansche wet op den duur een bevredigingstelsel
invoerde, door de zaken van dien aard aan het oordeel der
rechters te onderwerpen. Deze bepaalden derhalve het bedrag der
I)oete, door den misdadige op te brengen, en waarvan de Iwee
(lerden, of het eigenlijke weergeld, aan den verongelijkte of dezes
famille, het overig derde aan àcn vorst of aan den slaat toekwam.
De grootste misdaden, als doodsiagen, brandslichtingen en dief-
stallen konden aizoo, gelijk de lichle belcedigingcn, door het
weergeld worden afgekocht, maar de verzoeningsprijs verschilde
natuurlijk naar gelang van het misdrijf of de overtreding. Wan-
neer de boetplichtige niet voldoen kon, bleef ei^ hem niets anders
over dan met zijne vrouvv en kinderen in dienslbaarheid le
Ireden, of wel gebruik te maken van het hem toegestane vour-
rechl, de hem opgelegde plicht « van zijnen nek te schudden »
en er zijne naastbestaanden mede te belasten. Dit zonderling
gebruik, chrenecliriida geheelen, en dat eerst in 595 door koning
(]hildebert kon worden afgeschaft, bestond hierin : de veroor-
deelde riep zijne bloedverwanten bijeen, nam met de linkerhand
een weinig aarde uit de vier hoeken zijns huizes, ging zich ver-
volgens op den drempel der woonst plaatsen, met het gelaal naar
binnen gekeerd, en wierp de aarde over de schouders zijns
naasten blocdverwants, die daardoor met de belaling van het
weergeld belast bleef. Daarna ontkleedde hij zich lot op het hemd,
sprong blootshoofds en barvoels, met eenen stok in de hand, over
de haag, die zijn eigendom afsloot, na vôor twaalf getuigen te
hebben gezworen dat hij boven of onder de aarde niets mecr
bczat, dan hij had aangeboden. Dit gedaan, kon hij voor de op hem
• drukkende boete niet meer vervolgd worden, tenware de verschil-
lige leden zijner familie, op welke hij alzoo beurlelings de chrene-
chruda loepaste, niet betalen konden, in welk geval de boel-
( 58 )
plichlige, na viermaal door den klager te zijn aangemaand gcweest,
de doodstraf onderging *.
Alhocwel heidenen, liechtten onze voorouders een groot belang
aan hunne godsdienslige plechligheden; zij oefendendiebij voor-
keur op de heuvels en in het dichtste der wouden, aan bronnen of
rivieren, en hadden een zeer hoog begrip van de godheid, welke
zij, gelijkTACiTus ons leert, niet vatbaar geloofden om in tempels
te worden opgesloten. Evenals hunne hutten was de offerplaats
afgeslotcn door een gracht of paalwerk, en daar te midden, naar
de oostzijde, stond het ou ter van steenen blokken, hetwclk door-
gaans rond en bedekt was. Rondom deze plaats vvaren loofhulten
van boomtakken met banken, waar men de godsdienslige feest-
malen hield. Dat zij naderhand ook tempels bouwden, blijkt uit
de ievensbeschrijving van St. Elooi, waarin men vindt dat deze
geloofsprcdiker, in Menapië gekomen, daar vêle tempels ver-
nielde : fana nonnulla deslruxit, waar Thor, Woden en Freyr
werden aanbeden.
Hunne godenleer was niet min uitgebreideningewikkeld als de
mythologie der Grieken. Hun grootste god was Woden, bij C^sar
en andere Romeinsche schrijvers door J/ercMn'Msaangewezen,en,
als de schepper van het lieelal en het menschelijk geslaeht, ook
wel Alfador, Alfadur, Alvader %(inoQmà. Daarop volgden Thor,
de god des donders en der luchtgesleldheid, en Freya, Wodens
echtgenoote, als de godin der liefde, des huwelijks en der vrucht-
baarheid vereerd. Voorts hadden zij JVîord, den god der winden,
der zee en des vuurs; Tyr of Dys, in de Edda als de dapperste
der goden, naast Woden, beschreven; Bragi, beroemd wegens
zijne wijsheid en welsprckendheid; Hehndallrj ook de witte god
genoemd, van wien men zegt dat de negcnde niaand (November)
hem is toegewijd; Baldet, Vidar, Loki en meer andere goden,
ascn en asinen, die ieder de eene of andere deugd of hoedanigheid
verpersoonlijkten. Ook wil men dat de nog tegenwoordig bij ons
gebruikt wordende namen van de dagen der week aan de namen
hunner godheden onllcend zijn. De twee eerste waren, namelijk,
* ScHAYES, La Belgique et les Pays-Bas, I, 258.
(59)
nan de Zon en de Maan, door lien mede als godheden vereerd,
toegewijd ; de derde werd naar Dijs, dcn dapperen strijdgod,
genaamd; de vierdc naar Woden; de vijfde naar Thor; de zesde
naar Freyr of Freya, terwijl de laatste, naar men wil, zou afgeleid
zijn van de Romcinsche godheid Saiin^nus, die ook bij de Kellen
werd vereerd.
Het Walhalla was de plaats, waar de zielen der op 't slagveld
gesncuvelden door zekere goddelijke raaagden of witte vrouwen,
Nornen en \Yalkuren gchceten, werden opgenomen : aldus eene
soort van lieldenhemel, in tegenstelling met HeÂheim^ de ondcr-
aardsche verblijfplaats van de zielen der anders gcstorvenen.
Boonien, waterpoelen en bronncn, ja tôt kocien, paarden en
vogelen werden door onze ^oorouders insgelijks vereerd; inzon-
derheid den eik, dit zinnebeeld van macht en grootheid, schreven
zij eene gebeimnisvolle kracht toe; zij bescbouwden hem als den
stamvader der menschen en des menschelijken geslachts, in wiens
kruin zich de godheid bij voorkeur verborgen hield, en voor
niets ter wereld zoiiden zij hunne bijl erhebben aangeslagen, zelfs
dan, wanneer bij door oiiderdom vergaan was of een slorm hem
had neergeveld.
Ter verricliting der godsdienstige plechtigheden had men
priesters, zangers en priesteressen; de eerstgenoemden, met eene
buitengewone macht bekleed en bijzonder invloedrijk, waren
de offeraars bij gewone feesten en vergaderingen, raadpleegden
de goden bij algemecne onheilen en landsrampen, bewaarden de
onschendbaarheid der heilige woudenenofferplaatsen, hielden de
orde in de volksvergaderingen en bij het léger en voerden de dood-
vonnissen iiit. De zangers of skalden zongen den lof der goden,
beiirden door hunne liederen den strijdlust bij het volk op en
maakten deel van den geestelijken stand; terwijl de priesteressen
oî alrunen niet alleenlijk profezeerden, maar ook de geneeskunde
bcocfenden. Eene dergelijke priesterin was Velleda, die in den
krijg der Belgen tegen de Romeinen, oiider Civilis, haren land-
genooten heil en Romes ondergang voorspelde. — Wichelaars en
waarzcgslers bezaten ook grooten invloed, dewijl deze in aile
belangpijke omstandigheden werden geraadpleegd.
( iO)
De offers bestondcn in aile slag van vec en gevvassen, vooral
paarden, ossen en slieren, welker vleesch gczoden en onder de
gildegenooten (want de Germanen waren tôt gezamenlijke offerande
en wederzijdsche verdediging genoolschappelijk vereenigd) werd
iiitgedeeld. Het bloed van het geslachte dier werd in bekkens of
vaten verzameld, waarmede men den heiligen disch en het outer
bestreek en de deelnemers besprengde. De eerste beker werd
Woden toegedronken voor des konings zege en het landsheil; dan
1er eer van Niord en Freya, voor den zegen over de vruchten der
aarde en den vrede; de andere bekers, ter gedacbtenis van
beroemde helden of der afgestorvene bloedverwantcn. De wijze,
waarop onze Gerraaansche voorvaderen bij het ofFeren te werk
gingen, was, zoo men ziet, eenvoudig en stichtend, en niet zoo
wreed als bij de Gallen, die hunnc offers op eene waarlijk
onmenschelijke wijze ombrachten. * Het dient evenwel niet ver-
zwegen te worden, dat groote misdadigers of gevangenen somtij'is
ook, tôt bedaring van den toorn der goden, werden geslachtofferd.
Even eenvoudig doch indrukwekkend was hunne begravings-
wijze. Nadat het lijk gedurende drie dagen en drie nachlen door
magen en vrienden bewaakt, en de overledene door lofliederen
wasbezongen geworden,droegmen het naar de grafplaats,dichtbij
het gewijde woud. Daar werd het lijk op eenen houtstapel lot
assche verbrand en de asch in eenen aarden pot of lijkbus ver-
zameld, welke men daarna met graszoden overdekte. Dit gedaan
zijnde, hield men het doodenmaal en dronk de zoon sin faders
minne; hoe meerdaaraan medehielpen, hoe grooler eer den over-
ledene bewezen werd. De lijkbrand hadgewoonlijkplaats bij onder-
gaande zon, wanneer het tôt weemoed stemmend tafereel der in
rust zijgende natuiir nog den indruk van het treurige tooneel kon
vergrooten. Bij den lijkbrand van vorsten of andere aanzienlijkcn
des geslachts verbrandde men ook de voorwerpen, die de afgestor-
vene meest had gelicfkoosd, als zijn paard, den bond en soms den
slaaf van den hcld. Wceklachten en tranen hielden spoedig bij
hen Oj).
* DiODOR. SlCDL. lib. V.
( 41 )
Vcclvuldig waren de plaatsen, waar de vcrbrande overblijfsclen
derovcriedenen aldiis werden hijgezet. Die grafheuvclcn (tumuli),
zooals men er hier te lande thans nog verscheidene aantreft *,
waren gewoonlijk eenen halven lot vier voet hoog en liadden van
() tôt 20 schreden in den omvang. Nevens de gemelde asch- en
beenderurnen werden sonilijds kleinere geplaatst met spijs en
drank voor de afgestorvenen, niet zelden ook met allerlei andere
voorwerpen, als : metalen ringen, armbanden, halsversiersels en
dergelijke.
Wij zegden liooger dat onze Germaansche vooroudersongcmeen
bijgeloovig waren. De antwoorden hunner waarzeggers werden
aïs godspraken geëerbiedigd; men gaf acht op het geluid en het
vliegcn der vogelen en op het gehinnik van witte paardcn, tôt dat
einde in eene afzonderlijke plaats gevoed. Zocht men den uitslag
van eenen moeilijken oorlog te kenncn, men liet eenen vrcemden
krijgsman met eenen eigen landgenootin het strijdpcrk gaan en de
lîitslag wcrd als een voortecken opgenomen. Het vuur kende men
eene heilzame kracht toe; zelfs de rook had een wonderbaar ver-
mogen, terwijl de asch met de handen weggcdragen en op de akkers
gestrooid werd, in de hoop van eenen goeden oogst te bckomen.
Onderlusschen geloofde men vrij algemeen aan een opper-
wezen en aan zijne alomtegenwoordighcid ; men verwaehtte een
onstcrfelijkleven in Wodens paleis, het prachtigc Walhalla, waar
de zaMgen oud hier zouden drinkeniiit de schedelsder verslagene
vijanden, hetgeen ons de twec groote trekken van den aard der
Germancn te kennen geeft : eene voortreffelijkc gave — de dap-
perheid; eene groote ondeugd — de dronkenschap.
Aangaande liunne godsdicnstige feesten is 't een opgemerkt
feitjdat die levens als volksvermaken waren ingericht. Die feesten
hadden vooral den eerdienst der naluur lot grondslag en de jaar-
gelijden speelden daarin de hoofdrol. Dusdanig waren de vier
groote jaarlijksche feesten of ofTerdagen onzer voorouders, welke
* Namelijk in de omslreken van Ronse, te Roeselare, SL-Denijs-Wes!rem,
Merendre, Melle, Dikkelvenne, Mespelare, Waasmunster, Baasrode, Aslenc
(in Vlaanderen), te Rethy, bij Postel (Anlvverpen), le Savenlhem (Brabant), le
Ampvin, Avesnes (Luik) enz.
( 42 )
nog heden len dage omirent dezelfde tijdstippen, doch onder
andere benamingen en met anderc slrekkingen, gevierd worden.
De eerste dezer pleclitighedenjhet Joel-of Midwinlerfeestgenaamd,
was verreweg de belangrijkste en ingesteld ter verlicerlijking der
nieuwe zon, waarbij de goden op de aarde neerdaalden om den
menscben heil en vreugde aan te brcngen. Zij ving aanwanneer
de zon, aan den zuiderkeerkring gekomen, hare terugreis tôt ons
schijnt te bernemen, dus in den nacbt van den 21 Deceraber,
waarmedc de eerste maand des jaars begon en een nieuw licbt en
levcn opging. Dit feest, dat bij de invoering van 't Christendom
in 't Kerstfeest overging, duurde twaalf dagen en werd op de
luidrucbligste wijze, onder zingen, spelen en drinken, bij naclite-
lijke vreugdevuren en feestmalen gevierd. Den dertienden dag
werd bet gesloten, en die dag werd daarom Dertiendag genoemd,
zooals nog beden in vêle streken Driekoningendag, de dertiende
dag na Kerstdag, Dertiendag wordt geheeten. Gedurende bet Joel-
feest werd aile grof werk opgescborst ; de misdadigers waren
alsdan voor de vervolgingen des gerecbts bevrijd, en aile twist of
gcvecbt werd uitgesteld. Men braoht zijncn vrienden bezoeken,
deed elkaar gescbenken, en zoo men met iemand in oneenigbeid
bad geleefd, men poogde zicli weder te verzoenen.
Hct Iweede groote feest, dat gevierd werd bij de lenteëvening
en met den voornaamsten der algemeene landdagen samenviel,
droeg den naam van bet Oosterfeest. Dan voerde men bet beeld
des doods of des winters naar den vloed of de grens van de gouw
en bracbt bet sierlijk gebulde beeld der herlevende natuur jube-
lend in de plaats.
Het derde, dat Midzomerfeest werd gebeeten, viel op bet tijd-
stip dat de zon baar hoogste standpunt aan den bemel bereikt,
dit is rond 20 Juni. Dien dag, evenals op bet Oosterfeest, werd
bet Noodviiur aangestoken, ter berinnering aan den dood van
Balder en den wereldbrand.
Ilet vierde der groote jaarlijkscbe feesten, eindelijk, bad plaats
bij de berfstevening en droeg den naam van bet Oogstfeest.
De Germanen voerden ook in pleehtige optocbten hunne goden
door de gouwen rond, opdat ze bun eenen rijken oogst zouden
( 43 )
schenken en andere gunsteii en voordeelen aanbrengcn. Dit
geschiedde op den gewijdcn wagen, die overdokt was met cen
kleed en voortgetrokken werd door witle paardcn, of somtijds
door koeien, als 't symbool der vruchtbaarheid.
Een onniisbaar vcrmaak bij de Germaanschc fcesten was
't dansen om vuren en 't springen door of over de vlammen; ook
liaddcn zij hunne scbouwspelen, docb niaar van ëcne soort, te
weten den zwaardendans : naaktc jongelingen wierpen zicb met
eenen sprong tiisscben zvvaardcn en dreigende frameeën, en badden
van die oefening eene kiinst gemaakt, wclke met bcvalligheid
gepaard ging. * Dat zwaarddansen, gebjk wij verder zullen zien,
bleef tôt het einde der middeleeuwen, ja in Vlaanderen tôt aan
onzen tijd nog in den smaak, al sprong men niet meer naakt en
op 't einde door stokken of liouten zwaarden.
Onder de andere spelen, die tôt lichaamsbeweging en tijdverdrijf
strekten, waren bet steenwerpen, 't spiesslingeren en 't springen
de meest geliefkoosde, en de vrouwen vermaakten er zicb mede
zoowel als de mannen. Koningin Brnnehilde, in 't Nevelingenlied,
was in die spelen zoo bebendig, dat zij geenen vorst tôt echtge-
noot begeerde, of bij moest haar daarin overtreffen. Nog hadden
de Germanen de bolspelen, wedloopen en 't klimmen, ongeliik-
kiglijk , zoo wij zegden, ook het dobbelspel, waarbij zij zelfs, als
ailes verspeeld was, hunnen eigenen pcrsoon op bet spel zetteden.
Om nu deze schets van de zeden en gewoonten, het huiselijk
en openbaar leven onzer Germaansche voorouders te volledigen,
boeven wij er nog eenige woorden bij te voegen in verband met
het hoofdzakelijkste deel dezer verbandeling : himne landbouvv-
kennis en hunne handels- en nijverheidsbetrekkingen.
Dat, in de eerste tijden hunner bezetting van onzen grond, de
Germanen zich niet, gelijk hunne voorgangers de Kelten, op den
akkerbouw toelegden, is een punt dat ons door de oude schrijvers
te wel is bewezen, om het te mogen in twijfel trekken. Om hen
echter, gelijk men gedaan heeft, af te schetsen als geenen land-
bouw drijvende, of ten minste als zicb daar weinig mede ophou-
* Tacitus, 3Ior. Germ., cap. 24.
( 44 )
dcnde, zouden wij gegronde redens raoeten hebben om de
getuigenis der ouden legcn te spreken. Inderdaad wij lezen bij
C^SAR, dat de Belgenzichin onze gewesten iicderzettcndc, daartoe
waren aangelokt door de vnicbtbaarhcid van dcn bodem : propter
loci fertilitalemj en tocn Tituriiis en Cotta hunne legioenen in de
gouwen der Menapiërs leidden, wordt er gezeid dat zij de korcn-
velden verwoestten, terwiji dezcifde CiESAR verhaalt dat hij, het
overrijnsche Germanie ontvluchtende, waar zijn léger gebrek aan
Icvensmiddelen zou gehad hebben, zijne troepen op de vruchtbare
velden der Ebiironen en Ncrviërs tcrugbracht.
Een ander geloofwaardig schrijver, Plinius, na gemeld le
hebben lioe zij hunne korenlanden bewerkten, voegt er bij dat de
Trevieren, toen hun koren in eenen buitengewoon strengen
winter door de geweldige koude bevrozen was, hunne landen
in de maand Maart opnieuw bezaaiden en aldus eenen zeer rijken
oogst bekwamen. Eindelijk Cerealis,zooaIs Tagitus schrijft, noemt
diizell'deland, en Gallia Belgicain 't algemeen, /<:ectmrf/s simum
solum; bewijzen genoeg, nieenen wij, dat de velden van Vlaan-
deren, Brabant, Limbiirg, Henegouw en Luxemburg, hoevvel
doorsneden door uitgestrekte bosschen en moerassen, voor cen
groot deel door de bebouwing waren vruchtbaar gemaakt.
Wij willen aannemcndat de landbouw toen echlor nog maar in
zijne kindsheid was : de aangehaaide oude schrijvers bewijzen
het; doch waar rogge, garst, baver, vlas, boekweit en meer
andere veldvruchten groeiden en een aanzienlijke veestapel de
voornaamste rijkdom der natie uitmaakte, zulk land, neen, kan
nict worden voorgcsteld aïs eene wildernis, en de verschillige
volksstammen, die er, onder de schaduwe der vrijheid, hunnen
zctel hadden opgeslagen, kunnen geene barbaren geweest zijn.
Onder de hooger genoemde volkeren van den Germaanschen
stanijdie in C/Esar's tijd België bewoonden, waren de Menapiërs
de meest be>chaafden, en degenen die een min zwervend leven
leidden. Allioewel in een bij uitstek ongunstig oord gevesligd
bebouwden zij hunne velden met zorg en kunde en hadden geleerd
het slijk en de mergelder rivierenmet het dorre zand van duin of
heide lot meerdere vruchtbaarmaking le vermengen. Zij gingen
(43 )
nit op de jacht en op de vischvangst en vcrzorgden eene aanzicn-
lijke gnnzcn- en vceteelt. De ganzen zonden zij met gelieelc
kudden naar Rome, ahvaar die, evcnals het rund- en varkcn-
vleeseh, dat zij bijzonder smakelijk wisten te bcrciden en te
rooken, als lekkernijen gezocht werden. Zij drcven handcl met de
bevolking der kusten van Groot-Briltanië, en bezigden daartoe
schepen, gelimraerd van eiken balken, die door groote ijzcren
nagels waren bevestigd en voorzien van ankers, kettingen en
zeilen, — deze laaste gemaakt uit goed bereide, slappe dieren-
vellcn. De vrouwen sponnen de wol der schapen, weefdcn Iaken,
vervaardigden de kleederen en voorzagen in de buiselijke be-
hoeften.
De Nerviërs, daarentegen, bemoeiden zicli zooveel niet met den
landbouw en dreven in het geheel gecnen koophandel; zij ge-
doogden zelfs op hun grondgebied de tegenwoordigheid niet van
vreemdc kooplieden, uit vrees dat de wijn en de pracht hunne
krijgers zouden bederven en verweekelijken.
Ten opzichte der geheele natie was de nijverheid nog in harc
wieg en bepaaide zicli bij het maken der voorwerpen van aller-
eersle noodzakelijkheid. De vervaardiging hunner wapenen, van
liunne nog onvolmaakte landbouwwerktuigen, van grove stoffen
voor hunne klceding en van wat huisgerief, waaronder grof
poltenwork, eeaige gclijkenis aanbiedende met dat wat ons van
hunne voorgangers, de Kelten, is ovcrgebleven, ziedaar waarin,
vôor de Romeinsche overheersching, de nijverheidsvJijt der
Germaansche Belgen bestond, terwijl, wat hunnen koophandel
betreft, builen dengenen, dien wij hiervoren hebben geschetst
van de Menapiërs en de Morienen, deze zich insgehjks bepaaide bij
de eerste levensnoodwendigheden, althans ons niet genoegzaara
Lekend oni er meer, dan wij hier doen, over uit te weiden.
( 46
§4. — België onder de Romeinsclte overheersching ; — onder
de Franken. — Invoering des Christendoms.
De in de voorgaande bladzijden geschetste zeden en gebriiiken
onzer Gerraaansche voorouders bleven voor het grootste deel in
zwang onder en zelfs nog na de heerschappij der Romeinen, die
België, gelijk men weet, eene halve eeuw voor de tegenwoordige
tijdrekening veroverd en in eene Romeinsche provincie her-
vormdhadden.De pogingcn vankeizer Augustusen zijne opvolgers
om deze gewesten geheel en al op zijn Romeinsch in le richten,
sluitten op de diep gewortelde gehechlheidhunner bewoners aan
ailes, wat hun eigendommelijk was, en hadden alleenlijk voor
gevolg ben in zekere mate te bedwingen, zonder de aloude zucbt
naar vrijheid en zelfstandigheid in bunne ziel te versmacbten.
De meeste schrijvers zijn bet op dit punt volkomen eens, dat
de Romcinscbe besebaving bier te lande weinig of niet doordrong;
len lioogste scbijnt zij barcn invloed meer of min te bebben doen
gevoelen in de groote centrums der bevolking, als te Trier, te
Bavai, le Doornik en te Tongeren, gelijkmede misscbien in bet
oostelijk en zuidelijk gedeelte des lands, alwaar de bewoners met
de er zich nedergezet hebbende Romeinen in aanraking kwamen
en dczer meer gevorderde beschaafde levenswijze van lieverlede
zullen bebben aangenomen; overal elders, zoowel ten noorden als
in 't westen van België ondergingen de voorouderlijke zeden
sellier geene verandering en bleef de Germaanscbe volksgeestzijn
eigenaardig karakler bebouden.
De aardrijkskundige Strabo, die omirent 70 jaren na de
verovering van Gallië scbreef, schildert de Belgen nog onder
dezelfde trekken af als de groote Romeinsebe veldbeer-gescbied-
scbrijver. In Tacitus, die eene balve eeuw na Strabo leefde en in
wiens keurige gescbiedenis zoovcel merkwaardige bijzondcrbeden
over Belgisch Gallië en zijne bewoners voorkomen , treft men
siechts eene enkele plaats aan, waar van bet toenmalig bijzondcr
leven der Belgen wordt gewag gemaakt, dâar, namelijk, waar bij
{ 47 )
van den Germaanschen oorsprong der Nerviërs en Trevicrcn
sprekende, le kennen geeft dat hct wocst karakter en de ruwheid
van de zeden der voorouders nog bij de afstammelingen, althans
voor een gedeelte, wordt tcruggevonden.
En dit is niet te verwonderen, wanneer men, met de cvcnlijdige
schrijvers in de hand, eenen blik werpt op de geheele Bclgische
landstreek, welke slechts eeuwen na den val van het Romeinsche
rijk, ten gcvolge van ganscli andere oorzaken dan de maclit der
wapenen, van uitzicht begon te veranderen. Strabo en Plinius, en
na hen Dio Cassius, schilderen Vlaanderen af als een armoedig,
onvruchlbaar en verlaten gewest, gebuld in nooit opklarende
nevelen en koude, onvoorzien van groote volkrijke stedcn en
vlekken,met hier en daar wat ellendige hulten in heide en moeras,
waar de jager, de herder, de visscher of de landbouwer zich zeker
over geen benijdenswaardig lot verheugen mocht. Nog in de
IV* eeuw hing de H. Paulijn geen ander tafereel op van Menapië;
Iweemaal daags bedekten de zecgolven de lage vlakte lot verre in
het land, zoodat de bewoners dier streek lelkens genoodzaakt
waren zicli op hoogten, door de natuur of menschenhanden
gevormd, te beschutten. Het oude land der Nerviërs vertoonde
gedurende de geheele Romeinsche overheersching éene woeste,
moerassige landstreek, met hier en daar cenige openliggende
bouwlanden in de nabijheid der rivicren, terwijl Taxandria en
orastreken bijna éene heivlakte uitmaakte en het overige des
Belgischen bodems schier geheel en al door het Koolwoud {Silva
Carbon aria) was bedekt.
De staatkundige inrichting en de maatschappelijke toestand der
bevolking w erden, het is waar, merkelijk gewijzigd. Niet alleen
legden de overheerschers de hand op eene groole iiitgestrekthcid
laiiderijen, de beslc welke zij maar konden aantrefFen, en die zij
ten voordeele van den Staat verhuurden, of ter belooning van
bewezene diensten aan hunne vrienden en beamblen wegschon-
kcn; niet alleen werd de bloem der jongclingschap bij de
Romeinsche légers ingelijfd en kwam de lijfeigenschap,onder den
vorm eener wezenlijke slavcrnij, lot stand; maar geheel 't inwen-
dige besluur, de ziel der nalie, werd op vreemden leest geschoeid,
( 48 )
ongeminderd een gansch hatelijk stelsel van belastingen, welke
toi onderhoud der légers en bezoldiging der talrijke bedienden
mocslen wordcn opgebracht.
Deze belastingen bestonden vooreerst uit het boofdgeld, of de
schalting op de ingezetenen ten voordeele van den keizer, van
welke allecn de onderjarigenen,naar 'tscbijnt, ook de ouderlingen
warcn vrijgesteld. Dit boofdgeld, door den veroveraar van Gallië
het eerst in voege gebracht, belicponderhet stadhouderschap van
Jiilianus tôt niet min dan 2G goudslukken per persoon, helgeen
in bedendaagsche geldwaarde op ongeveer 500 franken neer-
komt. Vervolgens had raen den grondlast, ofjugeratio, die volgens
een nauwkeurig kadaster in ieder gewest geregeld was en geliclil
werd op al de landen zonder onderscheid, zelfs op die welke door
den Staat waren verpacbt, deze laatste voor den jaarlijkschen
cijns van het tiende deel der veldvruchten, van het vijfde deel der
boomcn en van eenen geslelden prijs voor iederen kop van groot
of klein vee in de weilandstreken. Waar noch geld noch bouw-
land was, geiijk bij de Friezen, werd de toi gesteld op het vee en
belaaide men met ossenhuiden. Doch nog drukkender belastingen
waren die op het zout en de verschillige eet- en koopwaren, op de
erfgoederen, op de beroepen en ambachten, in éen woord op ailes
wat eenige waarde had of arbeid verlegenwoordigde. Aile vreemde
waren mocslen inkomende reehten geven, welke soms lot het
achtsle der gansche waarde klommeri : al de grenzen, al do
riviercn, al de groote banen waren bezet met tollenaars. Voor de
eetwaren, op de openbare markten gebracht, bctaalde men soms
den honderdsten, soms den veertigslen penning; de soldalcn
alleen waren daar vrij van, voor zooveel echter zij niet méer
kochlen dan voor hun gebruik noodig was. Men voege daarbijde
reehten op nalalenschappen en de ergiften (5 ten honderd), bel
vijf en Iwinligste gedeelle der koopsom van iederen slaaf en het
honderdste voor aile andere verkochtc goederen — dit ailes uit-
wijzens een tarief, voor de overwonnene provinciën in Gallië
vaslgesleld *, en men zal zich een gedacht kunnen vormen van
1 Des RoceeSj Hist. ancienne des Pays-Bas, II, 209-302.
r 49 )
het ontzaglijk inkomen cler Romeinsche schatkist, ten nadeele
onzer bevolking, en ^an de gegrondlieid der klachten, welkc een
dergelijk regeeringstelsel, gegrondvest op liet recht van den
sterke, iiit den schoot der verdrukten deed opstijgen.
Van eenen anderen kant , wij zouden ongelijk liebben het niet
te bekennen, voerden de Romeinen hier verscheidene werken van
openbaarnut uit, welke het algemeen uitzicht des lands eeniger-
wijze verbeterden. Zoo rezen er in talrijke plaatsen, versterkte
posten en villas op, betrokken door Romeinsche veldoversten
en bestuurders, en legden deze, het land door, groote en gemak-
kelijke wegen aan,in verbinding met de volkrijkste steden en
vlekken, die van heverlede opkwamen — het eenig wezenHjk
beschavingselement, zegt een schrijver *, door hen ten onzent, al
was 't ook meest maar met een krijgskundig doel , ingevoerd.
Daarenboven bewezen de keizers, met het oog de onder hun
gebied staande volkeren aan de vreemde meesterschap te gewen-
nen, wel hier en daar eenige persoonlijke voordeclen, door onder
andere aan de voornaamste familiën het Roomsch burgerschap
te verleenen, met het recht van openbare ambten te mogen
bekleeden, — eene gunst, welke zij zoo vrijgevig, daar ze hun
niets kostte, uitdeelden, dat omtrent het midden der eersteeeuw,
onder keizer Claudius, al de vrije inwoners van Gallië dit burger-
schap bekomen hadden.
Ook schijntde Romeinsche overheerschingonzenlandbouw niet
ongunstig te zijn geweest; het gebruik van den ploeg, den vlegel
en de pik, dat zij mogelijk van de Kelten hadden geleerd, werd
door hen, misschien met eenige verbetering, voortgezet. In
westehjk Europa, en bepaaldehjk in ons vaderland ook, scliijnen
de voornaamste woorden op landbouw en veeteelt betrckking
hebbende aan de taal der Romeinen ontleend , het zij deze wezen-
hjk die voorwerpen hebben ingevoerd , het zij ze, die aantref-
fende bij de Gallen,zulke benamingen gegeven hebben 2. Zoo werd
^ L. Hymans, Hist. pojmlaire de la Belgique, bl. 21.
2 Grimm {Geschichte der Deutschen Sprache, I, S. 15 ff., 28 ff., 55-70),
bewijst dat er vroeger echt Germaansche bewoordingen voor landbouw en
veeteelt in gebruik waren: « P/^'igen und malen (zegt hij) haben Deutsche uiid
Tome XXXII. 4
( oO )
het Latijnsche ager tôt onzen akker ; zoo hoort men 't Romeinsche
satum in ons zadd ; de furca der Romeinen werd onze hooivork;
hunjugum ons jiik; 't oude vannus klinkl nog weer in ons wan;
van 't flagelliim der ouden maakte men ons dorschvlegel, van
hun secula onze sikkel, en van hun spatha onze spade. « Zoo
ook, merkt Koenen aan, schijnen de West^rsche benamingen van
graa?i [granum), wikken {vicia), kool {caiilis) en andere voort-
brengselen van onzen land- en luinbouw, met de kunst van die te
kweeken, tôt de nieuwere volkeren te zijn overgekomen. »
De teelt der tarwe en eenige andere gewassen werd bier zoo
goed verzorgd, zegt ergens een scbrijver, dat, twee eeuwen na de
verovering, onze landbouw geene mindere achting genoot dan die
van Italie. Geheel Gallië, volgens de getuigenis van Strabo, bracbt
eene aanzienb'jke boeveelbeid tarwe, gerst en eikelen op en was
heinde en ver om zijnen veekweek bekend. De vlasteelt werd
niet rainder op prijs gestcld en maakte van dan af een der
bijzonderste bestanddeelen uit van den nationalen rijkdom. Ook
verscbeidene nieuwe soorten van tuinvruchten en fruitboomen
werden onder de Romeinen hier uit vreemde streken overgeplant,
lerwijl men bij Plinius gewag gemaakt vindt van den plataan,
die vooral gekweekt werd bij de Morienen, en er zelfs reeds ten
tijde van Augustus pogingen werden aangewend om hier den
wijngaard te doen wortel schieten.
Deze uilbreiding van den landbouw moet echter niet in
te hoogen zin worden opgenomen. De uitdelgingsoorlog, door
C^SAR ondernomen , had het land een groot deel zijner bevolking
doen verliezen, tôt zooverre dat zijn opvolger de gebeele ver-
latene streek tusscben Maas en Rijn ter wederbevolking aan
andere Duitsche volksstammen afstond, hetgeen later opzichtens
andere gedeelten van België, ten voordeele van Romeinen, meest
uitgediende soldaten, plaats had. Ook mag deze colonisatie der
vruchtbare streken onzes vaderlands door de Romeinen als een
Slaven weder von einander noch von Rômern iind Griechen erlernt, aber neue
Arien des Getraides, volkommnere Weisen der Ackerbestellung môgen durch
Mittheilung dahin und dorthin, friiher oder spàter, verbreitet worden sein. »
( SI )
hunner grootste werken worden beschouwd, welke op de ontwik-
keling onzer bevolking en ja, voor de beschaving, niet zonder
invioed gebleven zijn. Doch de eigenlijk gezegde klas der laiid-
bouwershad er niet het minste voordeel bij; immers, met het ver-
lies hunner onafhankelijkheid en de berooving van wat hun
rechtmatig had toebchoord, al bestond dit slcchts uit het onont-
beerhjke om door de w ereld te geraken, waren de oude bewoners
des lands, die niet tôt de begunstigden behoorden, werktuigen
geworden in de handen hunner nieuwc meeslers, oprechte slaven,
wier taak het was den grond, aan welken zij ora zoo te zeggen
waren vastgekluisterd en die methen werd verkocht, voor hun-
nen arbeid te bevruchten , zonder voor al hun zwoegen en zweet
eenige aanspraak op belooning te mogen doen gelden. Van de
vreemde meesters toch was geene lotsverzachling te verhopen.
Zegde de Romeinsche wet niet : « Non tam vilis quam nullus »
— de slaaf is zelfs niet vil, hij is niets? Nu, dit beginsel was enkel
de bekrachtiging van den tijdgeest, uitgedrukt in de schriften van
de wijssten en vroomslen der oudheid. Aristoteles leerde immers
dat er vrije menschen waren, en schepselen, voor welke het
nuttig en rechtvaardig is in slaafschheid te leven, daar deze
maar van de dieren verschillen door het begrip, dat zij bezitten,
van 't verstand bij de vrije mannen , zonder voor hen zelven
daarvan 't gebruik te hebben. Cato , de deugdzaamste man der
oudheid, raadde aan, de oude slaven, gelijk een oud paard, te
verkoopen, en Plato zelf, die verhevene denker, schreef dat de
slavernij door God gevesligd was, terwijl de dichter Lucanus, in
een bekend vers uitriep : a Het menschelijk geslacht is gemaakt
voor enkele mannen! » — Met dergelijke begrippen in eene
machtigingerichtemaatschappij,konden, eilaasîdeoverwonnenne
en dienstbaar gemaakte volkeren geene hoop hebben op ver-
zachting van hun lot, en zij lieten dan ook geene pogingen onbe-
proefd om het dwangjuk van zieh af te schudden, getuigen de
onlusten , door Julius Florus, een Trierenaar, onder keizer Tibe-
rius verwekt, en bijzonderlijk de opstand der slaven, laten en
cijnsplichlige landbouwers in 't midden van Gallië, welke door het
onderdrukkend bestuur der Romeinsche machthebbers getergd,
( S2)
de hoofden te zamen staken en, onder den naam van Bagauden ,
in dorpen en steden eene ijselijke verwoesting aanriehtten.
Doch, evenals aile menschelijke instellingen, begon het reuzen-
gebouw der Romeinsche overmacht weldra op zijne grondvesten
te wankelen om al spoedig in duigen te storten. Met de derde
eeuw onzer jaartelling geraakte geheel Europa in eenen bajerl
van verwarring door de invallen der Barbaren. Ontelbare zwer-
men van woeste volken , uit het noordwesten van Azië afgezakt,
vielen als een stortvloed op Europa neder , ailes op luinnen
doortocht verwoestende en verdelgende. Alom vernielden zij de
gedenkstukken van kunst en wetenschap , alom w erden de oude
bewoners of uitgeroeid of verdrongen , en de overblijfselen ver-
smolten onder de overwinnaars. De stad Rome zelve viel in de
handen der Barbaren , en toen tegen het einde der V^ eeuw deze
geduchte omwenteling voltooid was , bleef er van het ontzagwek-
kend Romeinsche rijk nog slechts eene schaduwe over.
Ook in ons vaderland had er intusschen een geheele omkeer
in de bestaande orde van zaken plaats gegrepen. De gelegenheid
te baat nemende, welke de verzwakking van Rome zoo gelukkig
aanbood, hadden een groot getal Duitsche en Kimbersche volks-
stammen, in de geschiedenisbekend onder den naam vanFranken,
een verbond aangegaan om het j uk der Romeinsche overheersching
af te schudden. Zij toefden niet hunne verdrukte broeders in
Gallië ter hulp te snellen en bezit nemende van den grond, die
voortaan hun nieuw vaderland bleef, mochten zij er in gelukken
den gemeenen vijand uit zijne bezittingen te jagen.
De vestiging van het rijk der Franken , dat nu begon, kon niet
anders dan door de inboorlingen met vreugd en hoop op eene
betere toekorast onthaald worden; immers de eenen zoowel als
de anderen waren van hetzelfde bloed, loten van denzelfden
Germaanschen stam,met dezelfde neigingen, zeden en gewoonten,
en het viel derhalve het nieuwe bewind gemakkelijk zijne
heerschappij over deze gewesten als eene weldaad te doen
beschouwen.
Het ligt in ons bestek niet, hier de staatkundige hervorming te
doen kennen, welke de opneming van ons land in het Frankische
( 33)
rijk voor gevolg had. Deze had overigens een gansch Gerraaansch
karakter, gegrond op den geest van vereeniging en wederzijdsche
bescherming, die de Germaansche volkeren zoo in het oog loopend
kenmerkt, en had voop bijzonder uitwerksel op eene bijna
volledige wijze de slavernij te vernietigen, op den voet, zooals zij
door de Romeinsche wetgeving was ingevoerd geworden. Men
zag zelfs welhaast onder dit nieuw beheer de landbouwklassen
een deel van den politieken invloed herwinnen , dien zij op een
ander tijdstip bezeten hadden, en eene meer of min overwichtige
roi spelen in de gebeurtenissen, die alsdan voorvielen.
Waren niet al de leden der natie onder de Franken gelijk,
hunne maatschappelijke inrichting toch draagt de sporen van
eenen zekeren democratischen geest en huldigde het princiep der
volkssouvereineteit , waardoor het gezag des konings aan streng
bepaaide rechten en plichten onderworpen was. Evenals onder de
Germanen voor de Romeinsche overheersching had ieder gewest
of kanton {pagus) zijne bestuurders, gekozen door de vrijen of
stemgerechtigden , en welke de zoogenoemde rechtbanken der
raclumburgi uitmaakten, voorgezeten door eenen overste, met
den titel van graaf (co»ies), als vertegenwoordiger des konings, en
die door dezen naar willekeur modit worden afgezet. De uitoefe-
ning der reehterlijke en burgerlijke justilie was aan de zorgen
dezer bestuurders opgedragen, terwijl er ook,als bij de Germanen,
algemeene volksvergaderingen bestonden , waarop ailes, wat tôt
nut en voordeel des lands strekte, verhandeld werd.
De invoering der Salische wet *, die de Nederduitsche Franken
,of Saliërs beheerde, droeg er niet weinig toe bij om de uitoefe-
* De Salische wet dagleekent van vôor de bekeeiing der Franken tôt het
Christendom, vermoedelijk tijdens de regeering van Clovis. Naar de meeste
waarschijnlijkheid werd zij opgesteld in Brabant, waar de eersle Salische
Franken woonden, en zoo was België niet alleen de wieg der Frankische
monarchie, maar ook de bakermat hunner nationale wetgeving. Deze wet
draagt de sporen eener ontkiemende beschaving bij een volk, dat nog maar
weiuige wetten bezat. De crimineele strafbepalingen zijn er overheerschend :
GuizoT telt er 345 zulker artikels in, en enkel 63 nopens andere onderwerpen.
Het eigenlijk burgerlijk recht was bij de Franken nog in de wieg. Uitwijzens
(34)
ning der justitie, en in het algemeen de raaatschappelijke rechten
der bevolking, op vaste grondslagen te vesligen, gelijk de nieuwe
inrichting tevens het bezitrecht des grondeigendoms regelde, tot-
dan toe bij de Germanen verwaarloosd, zoo niet verstooten
gebleven.
Er waren drie soorlen van grondgoederen bij de Franken : de
allodiaUf of onafhankelijke gocderen, de bénéficiaire en de
cijnsbare goedercn.
De allodiale eigendom , die uitsluitelijk in handen der grooten
was en het volkomen beschikkingsrccht over grond en bodem ,
met het hooge en lage gerecht over de er op wonenden begreep,
kon alleen, als nauw met het landsbestuur verbonden en lot den
krijgsdienst verplichtende, den vrijen in den Staat toebehooren
en mocht door den bezilter verkocht of op aile andere wijze ver-
vreemd worden, zonder de toestemming van eenigen overheer te
moetcn inroepen. De vrouwen waren van het bezitrecht zulker
gronden uilgcslolen.
De bénéficiaire landgoederen , welke later onder den vorm van
leenen overgingen, waren zulke, die door den vorst,ter belooning
zijner getrouwen, werden weggeschonken, en keerden gewoonlijk
Da den dood des begiftigden tôt de kroon terug, hierin gelijk met
de ambten en waardigheden, welke onder dezelfde voorwaarden,
dit is onder den titel van bénéfice, werden uilgegeven.
De cijnsbare gronden, eindelijk, waren landerijen, welke de
grootegrondeigenaars aan de lijfeigenenofook wel aan landbou-
wersjdievrij waren, tegenzekere lasten en verplichtingen ten titel
van cijns afstonden. De houders van zulke gronden , welke de
groote klas der landbewerkers vormden, noemde men laten of
gasten, in'tLatijn /iospi7es. Sommigen hunner moesten dehelft der
vruchtcn van hunnen akkerbouw afstaan; anderen hadden een
schaap, een varken, een hoen, een dozijn eieren, een brood of
de korte inleiding dier wel blijkt, dat de Salische wet door het volk zelf werd
opgesteld, en namelijk door hunoe rechters (proceres), die er zieh minder op
toelegden een eigenlijk vvetboek samen le brengen, behelzende al de deelen
van bel rechl, in eene logische orde, dan wel de beslaande oude costumen
na elkander te schrift te slellen.
andere voorwerpen van dicn aard te leveren ; ecnigen slonden
ten karweidienste, moesten spitten, maaien, voeren; het meeren-
deel echter waren slechts gehouden tôt de betaling van eenen
geringen jaarcijns, die van lieverlede, naarmate de waarde van
het geld verminderde, onbeduidend werd*. De betaling geschiedde
gewoonlijk tweemaal 's jaars : in de lente en in den herfst , ten-
zelfden tijde als de groote volksvergaderingen , wanneer den
vorst, naar oud landsgebruik, geschenken werden aangebracht ^.
De zoo even vermelde uitgiften van beneficiën en grond-
vercijnzingen werkten gunstig op den landbouw en hadden de
vermeerdering der hoeven {mansi) voor gevolg, welke in mansi
ingenuiles en maiisi servîtes bestonden en over 't algenieen twaalf
bunder gronds bevatten, toereikend om eenen ploeg met twee tôt
vier ossen of evenveel paarden aan den gang te houden. De
gewone manse derFrankische soldaten {mansus ingenuis) hestond
uit eene woning, eene schuur, stallingen en andere gebouwen, in
de oude oorkonden bekend onder den naam van castica, en met
de omliggende landerijen binnen hagen en grachten, gelijk bij de
Germanen, bcsloten. Er waren evenwel ook hoeven van mindere
uitgestrektheid, ten gebruike der onderhoorigen van den grond-
bezitter, en welke uit dien hoofde dan ook minder dan de andere
in de rijksschattingen, die weldra in voege kwamen, werden aan-
geslagen. Deze landbouwgebruiken hadden gewoonlijk zes bunder
grootte en stonden in de nabijheid der mansus dominicatus, de
woning, het hof {ciirtis, aida, ook de zaal , vroonhof, dinghof
genaamd) des landsheeren,diena verloop van tijdzijne bezittingen
op eene aanzienlijke wijze zag aangroeien.
Ongelukkiglijk voor den landbouwenden stand, was deze ver-
meerdering van den rijkdom der grooten de oorzaak, dat zij tôt
een wezenlijk misbruik van gezag werd aangewend. Nog was de
herinnering aan den grooten Clovis, den grondlegger der
* A. DE Vlaminck, De stad en de heerlijkheid van Dendermonde, in de
Gedenkschriften van den Oudheidkundigen Kring der stad en des vGorma'
ligen Lands van Dendermonde, IV, 19.
" Blommaert, Aloude Geschiedenis der Belgen, bl. 184.
( 36 )
Frankische monarchie, niet uitgestorvcn , of het land werd in
verscliillige burgeroorlogen gewikkeld, die 't in zijnen zoo heil-
zaam begonnen vooriiitgang tegenhielden en 't besluur met ver-
lamming sloegcn. Hiervan gebruik makende, eigenden de heeren
zich met eene weergalooze onbeschaamdheid allerlei rechten en
voorrechten aan, welke de regeering, die met lien had te rekenen,
scheen te gedoogen,alt]ians niet bij machte was h un te ontnemen.
Schier overal werdcn de veldbewoners door de rijke grondeige-
naars ongestraft beleedigd en verstoolen, met belastingen gekwol-
len en ten onder gebracht, zoodat liet arme landvolk, door zijne
wettige beschermers verlaten, op den duur geene de minste
rechten noch vrijheden meer bezat en, met de berooving zijner
zuurgewonnen liave , welhaast voorgoed in de ketenen der dienst-
baarheid werd gekionken...
Midderwijl was er in het Oosten een beschavingslicht opgegaan,
dat, beter dan de zegepralende wapenen der Romeinen, ook het
volk van deze gewesten uit de barbaarscbheid zou trekken en
zijne toekomst verbeteren.Wij bedoelen de stichting des Christen-
doras, die grool,e gebeurtenis in de geschiedenis der menschheid.
Het staat niet met voile zekerheid aangeteekend wanneer de
godsdienst van Cbrislus het eerst in België is bekcnd gemaakt;
alleenlijk schijnt het, dat de Belgen de eerste begrippen des
gcloofs ontvingen van de Christene soldaten, welke zich onder de
légers bevonden die Rome, op de oevers des Rijnstrooms , tegen
de invallen der Duitschers onderhield. Wat er van zij , stellig is
het, dat reeds in de tweede eeuw eenige kerkgemeenten in het
oosten onzes lands bestonden, en dat men in de derde eeuw,
niettegenstaande de vervolgingen der Romeinsche prefccten, het
Christendom in de voornaamste slreken van België gevestigd
vindt. Tôt de bekende geloofspredikers van dien lijd behoorden
de heiligen Piatus en Eubcrtus, bij de Ncrviërs, en Chrisolius, in
West-Vlaanderen. Zij vielen aïs marteiaren voor de edele zcnding
welke zij zich hadden opgelegd. Ongelukkiglijk deed de Christe-
lijke lecr gedurende de vier eerste eeuwcn weinig voortgang en
werd de godsdienst in het begin der V^ eeuw door de invallen
der Barbaren zoo goed als uitgedoofd.
(57 )
't Was ook eene lastige, bijna oniiitvoerbare taak de Belgen tôt
eenen anderen godsdicnst te bekeeren ; immers, wij hebben gezien
met welke hardnekkigbcid zij aan hunne voorouderh'jke zeden en
gewoonten gehecht waren, en welke moeite de hen overheer-
schcnde vreemdeb'ng te vergeefs inspande om hen van levenswijze
te doen verandcren , de kiemen eener mildere beschaving in
hunne harten te doen opschieten; ook stonden zij schier overal
op tegen de missionnarissen , die hun het woord van 't Evangeîie
kwamen brengen, en aanvaardden zij dit eerst voorgoed onder de
regeering van Dagobert en zijne opvolgers , die de heilverkon-
digende leeraars van Christus in hunne zending krachtdadig
ondersteunden. Zoo noemt de schrijver der St.-Medardslegende
de Menapiërs, welke het slechts den H. Amandus, omstreeks 628,
gelukte tôt het Christendom te bekeeren, een woest volk , hard-
nekkig aan den dienst zijner afgoden vcrkleefd *. Deze getuigenis
wordt in de volgende eeuw vernieuwd door St. Ouaan opzichtens
de bewoners der strcek van Antwerpen , en door de levens-
beschrijvers van den H. Ursmar voor de bevolking van Luxem-
burg en het omliggende. De H. Livinus , die in dezelfde eeuw
zijnen apostolieken iever met den marteldood bekocht, schetst de
inwoners van den pagus Brachatensis af als Barbaren , gedom-
peld in de duisternissen van het heidendom, zich kenmerkende
door allerlei ondeugden en buitensporigheden , als het overspel,
den doodslag en den roof, door geweldenarijen, meineedigheden
en andere hatelijke misdaden, welke, zoo schreef bisschop Boni-
facius, slechts door hunne wetten en landsgebruiken, die er hen
toe machtigden, eenigcrwijze kunnen gerechtvaardigd worden ^.
Nog in de gemelde eeuw waren de heidensche dweeperij en de
ruwheid der Taxandriërs zoodanig dat niet éen Christen geloofs-
prediker, vôor den H. Lambertus, bisschop van Tongeren , dit
1 « Ferocem Flandrensium gentem suae noviomensi ecclesiae sociavit. —
Erat enim gens ipsa fera et indomilabilis, durae cervicis populos et implaca-
bilis. pravis adniodum subdilus obsequiis idolorum et cum multa obslinatione
suorum defendens culturum deorum. » (Fortunat , Vita S. Medardi.)
2 Acta SS., II, 438-459.
(S8)
ongastvrij gewest , welks inwoners als onhandelbare barbaren
worden afgeschilderd, had durven bezoeken.
Deze volharding van het meerendeel der Belgen in den gods-
dienst hunner vaderen , ondanks de strenge bevelen door de
Christenc keizers tegen het heidendom uitgevaardigd en in 554
door Childebert vernieuwd , zou alleen toereikend zijn om den
geringen invioed te bewijzen dcr Roraeinsche denkbeelden in een
gpoot gedeelte van noordelijk Gallië, en de soort van onafhanke-
lijkheid, die er de bevolking weten te bewaren had. Ook zou die
afkeer onzcr voorouders voor de nieuwe begrippen nimmer over-
wonnen geweest zijn indien, gelijk wij zeiden, de wereldiijke
macht er niet ware tusschen ge^omen. De waarheid behaalde
echter in dezen strijd, vol van opofFeringen en geduld , de zege-
praal; doeh,zoo de Belgen er eindelijk in toestemden den eer-
dienst hunner goden te verzaken en kinderen der beschaving ver-
spreidende kerk van Christus te worden, niet al hunne godsdien-
stige gebruiken en bijgeloovigheden konden worden uitgeroeid.
De bekende herderlijke aanspraak, door St. Eh'gius tôt de
bewoners van de legenwoordige provinciën Antwerpen en Vlaan-
deren, moge dit bevcstigen ; hoe groot ook zijn apostolieke iever
was, toch gelukte de moedige bisschop er niet in de heidensche
gewoonten uit te wortelen, en de geloofspredikers , die na hem
kwamen,hadden dezelfde bijgeloovigheden, vooral de eikvereering
en den boomdienst in het algeraeen te bestrijden. De canons van
't in 745 gehouden concilie van Leptines (bij Binche) treffen met
den banvloek eene menigte bijgeloovige volksgebruikcn, waarom-
trent men het document, getiteld : Indiculus super stitionum et
paganiarum, door Schayes en door de schrijvers der Histoire des
Carolingiens bekend gemaakt , met vrucht raadplegen kan. Ook
Karcl de Groote en verschillige pauzen moesten er tcgen ijveren,
doch konden evenmin ten voile in hunne pogingen gelukken. Nog
op het einde der XIII* eeuw, zegt Lodewijk van Velthem, was een
eik tusschen Sichem en Diest het voorwerp der openbare veree-
ring, hetgeen niet te verwonderen is, als men weet dat nog in onze
eeuw eenvoudige buitenlieden in ons land zekeren boomen eene
bijzondere heilkracht toeschrijven. Het land van Chimay, onder
( S9 )
andere, schijnt gedurende verscheidene eeuwen na de prediking
des Christendoras de aloude overleveringen bewaard te hebben,
terwijl de meeste onzer tegenwoordige feesten op den buiten, aïs
het Vastenavondfeest, het St.-Pietersvuurmaken en dergelijke, in
het heideHdom onzer voorouders hunnen oorsprong vinden.
(W
IP HOOFDSTUK.
Sedert de vestiging van het Christendom lot aan de verbrokkeling des rijks van Karel
den Groote. — Vrijmaking der dienstbaren. — Staat der beschaving. — De
kloosters leggen den grondslag van den akkerbouw in ons land. — Bestuur van
de landelijke bevolkingen.
Het lot der lijfeigenen ging onder den onweerstaanbaren
invloed der edelmoedige gedachten, door Christus in de wereld
verspreid , verzachten. Welke rechtschapene ziel, welk edelden-
kend mensch zou weerstand hcbben geboden aan eene leering,
die 't licbt bracbt in de duisternis des verstands, die broeder-
lijkheid en liefde predikte,in plaats van onderdrukkingengeweld,
en van wiens verkondiger de wereld wist dat zijne onmetelijke
liefde voor de menschbeid met een weergaloos lijden en eenen
schandigen dood was bezuurd. Hoe zouden vooral de ongeluk-
kigen, die verreweg ^t grootere getal uitmaakten, dien scbit-
terenden dageraad eener gansch nieuwe wereld niet met geest-
drift hebben begroet , wanneer hun uit den mond der predikers
van 't nieuwe geloof de blijde mare toekionk : « Er zijn onder u
geene Joden en Grieken , geene vrijen en slaven , maar gij allen
zijt éen in Christus. » Geen wonder, dat door dergelijke beginselen
de grondslagen der heidensche samenleving , welke niets kende
dan macht en slavernij,ondermijnd en ten laatste geheel verdelgd
raoesten worden.
Het werk vorderde echter maar langzaam, ja, er zouden eeuwen
noodig zijn alleer de laatste slaaf tôt den stand van een vrij raan
zou verheven zijn; maar den gang der gedacbte te stremmen, het
vermolmd gebouw der vroegere maatschappij redit te houden —
daartoe zou al de macht van een harteloos dwangbestuur niet in
staat zijn. En al kostte het, ookin ons vaderland, menigen verkon-
diger der blijde tijding het leven, uit het bloed der gemartelden
schoot het zaad der nieuwe beschaving veelvuldig en welig op.
De Kerk ging niet met overhaasting, maar met wijze omzichtig-
I
( ei )
heid te werk. De canonieke wetten verzekerden den lijfeigene
opvolgendlijk de vrije uitoefening zijner persoonlijke rechten, en
ook het burgerlijk gezag moest, van zoohaast het de richting
volgde, behoedzaam te werk gaan. De banden der lijfeigenschap
toch waren vroeger uit staatsbelang vastgesnoerd , en deze nu in
eens los te maken kon niet, zonder de maatschappelijke inrichting
in gevaar le brengen. Wij zien dcrhalve in de III^ en IV^ eeuw
onzer jaartelling nog een aanzienlijker getal dienstlieden dan
vrije raannen , raaar deze laatsten waren omirent het einde der
V* eeuw reeds merkelijk vermeerderd. Toen St. Remigius,
bisschop van Reims, ten jare 48d Clovis geluk wenschte over
zijne verhefîing op den Frankischen troon, schreef hij hem : a Zie
u thans in het bezit van geheel de fortuin uws vaders (Chilperik);
bedien er u van om slaven le koopen en hun de vrijheid te
schenken K » En de Kerk, de daad voegende bij bel woord, ont-
voogde een aanzienhjk getal hjfeigenen , waarvan velen lot den
geestehjken stand werden opgeleid, de anderen aan den landbouw
bleven.
Er was bij de Franken eene tweede klasse van dienstbaren, die,
hoezeer aan den grond gekluisterd, zoo men 't heet, toch eenige
vrijheid genoten en zelfs de wapens mochlen dragen. Eene
derde klasse bestond uit mannen, die, aanvankelijk vrij, wegens
misdaad lot slavernij waren veroordeeld. Deze laatsten noemde
men « lijfeigenen van den fiscus » ; ook zij beploegden het veld
of arbeidden aan de openbare wegen.
Wil men den toestand der landbouwers van dit tijdvak kennen,
dan is 't noodig eenen blik te werpen in de wetten, welke lien
beheerden. Een Capitularium van koning Childebert , van S95,
bepaalt in het 15° artikel, dat de lijfeigene van de kerk of van den
fiscus, voor 't verhelen eener diefte, gestraft zal worden met de
dood; dat het zondagswerk zou te keer worden gegaan met eene
boete van 5 gouden stuivers (ongeveer 50 fr. onzer huidige munt),
en bij gebrek van betaling, met de geeseling. — De capitularia
^ Ddbos, Histoire critique de l'établissement de la monarchie française
dans la Gaule (Paris, GifFart, 1741, IV, 320).
(62)
van 630 bepalen in 't 440* artikel, dat de lijfeigene , die zijnen
meester aanklaagt van eene niisdaad, welke strafbaar is met de
dood, op staanden voet zou worden omgebracht. — Eene lijfeigene
dochter, bij charter of vôor de kerk in vrijheid gesteld, en nadien
trouwende met eenen lijfeigene, valt, door dit huwelijk, weder
in dienslbaren staat (18* hoofdstuk). — Wat de lijfeigenen in
voile dienslbaarheid, de slaven, betreft, met dezen mochten
geene zaken aangegaan worden (74® hoofdstuk) *.
Bij de Franken omirent den Rijn werd de lijfeigene, overtuigd
van diefstal, gehangen, maar een, die 's nachts had brand gesticht,
ontkwam het met eene boete van 36 gouden stuivers (ongeveer
600 fr. onzer munt),boven deherstelling der schade.Daarentegen
werd degene, die eenen lijfeigene van 't leven beroofde, tôt gelijke
boete veroordeeld, en mocht een vrij man zijnen dienstbaren
niel meer dan drie slagen toebrengen, Voor elken slag meer
betaalde men eene boete van 1 gouden stuiver, terwijl de geeste-
lijke of koninklijke bediende, wegens zulke overtreding, drie-
maal meer moest betalen. Eindelijk eenen lijfeigene 't been te
breken werd beboet met 9 gouden stuivers (nagenocg 145 fr.)
Wanneer men deze strafbepalingen vergelijkt met de voile
meestcrschap, welke de slavenbezitters onder 't Romeinsch beheer
genolen, mag men zeggen dat de Franken in de VI* en VII* eeuw
het lot hunner lijfeigenen merkelijk hadden verzacht. Men deuke,
onder andere, aan het res mancipi, waar de Romeinsche slaaf
staal ingeschreven nevens de huisdieren Overigens, hier hadden
de lijfeigenen, hoezeer ook vernederd en bedwongen, het recht
des huwelijks en het genot der familie.
De bezorgdheid van den Frankischen wetgever voor den land-
bouw blijkt duidelijk uit de Salische wet, waarbij in het 48* arti-
kel den bezitters van vrij-eigene goederen (alleuds) wordt ver-
boden de plaats, welke zij bewoonden en lot cultuur brachten, te
verlaten, ten einde daardoor den lijfeigenen geen slecht voorbeeld
le stellen. Indien bijgevolg de bezitter eens vrijcn gronds zijne
verblijfplaats verliet en naar een ander oord ging wonen , werd
2 Baluzius, I, 50-62.
( 63 )
hij gestraft met eene boete van 30 stuivers, en bicef bij in zijne
nieuwe woonplaats, de boete verboogde , tenzij er wederzijdsche
overeenkomst bestond {de villa ad villam). Om dezelfde rcden
was bel in 't algemeen den grondbezitters verboden bunne
lijfeigenen te verkoopen met bet doel zich elders te gaan vestigcn.
De verzacbting van den toestand der landbouwers gedurende
het Frankiscbe tijdvak blijkt nog duidelijker uit het 57* artikel
der boogergemelde wet , bepalende dat een eigenaar zijnen
dienstbaren de vrijbeid mocbt scbenken vôor den koning *, betzij
door zich zelven , betzij door eenen derde , op voorwaarde
nochtans dat bet goed des ontvoogden aan de scbatkist komen
zou, ingeval bij kinderloos kwam te sterven. Dit verraogen om
slaven vrij te maken was evenwel nog onder Karel den Groote,
ingevolge zekere bepalingen van 't Romeinscb recht, beperkt ^.
Hocveel prijs er aan de bevrijdingderlijfeigenen werd gehecbt,
blijkt uit de plecbtigbeden,welke daarbij plaats vonden. Beboorden
de dienstbaren toi de kerk of verlangden zij in den dienst der
kerk te treden, dan werden zij doorgaans in eene taiiijke verga-
dering van geestelijken gebracbt, of in den tempel, ten bijwezen
des bisscbops, van priesters en edelen, vrijgemaakt. De vrijbrief,
gewoonlijk vôor bet altaar gegeven, moest bezegcld zijn niet
alleen door den kerkvoogd, die de plecbtigbeid voorzat, maar door
al de aanwezige beeren, priesters en leeken, en den naam
beheizen van dengene, die ontvoogd werd. Gescbiedde de vrijma-
king namens den koning of eenen aanzienlijken leek, dan bracbt
men den lijfeigene, naar inboud der Salische wet, voor den vorst;
daar, recbtstaande of knielende, bood bij eenen penning aan tôt
afkoop of rantsoen der slavernij, welke penning de koning of ecn
zijner dienaren, of de eigenaar des dienstbaren, bem uit de band
sloeg, aldus te kennen gevende dat de slavernij vernietigd was.
Daarop verleende de vorst, of de voormalige meester, eenen
vrijbrief, die aanving met eene vrome aanroeping '.
* Baluzius, I, 40.
• Idem, I, 260.
5 « In nomine S. Trinilatis, Odo... rex... notum sit omnibus.,, quia nos
ob anorem,Deo aeternorumque remuneralionem... servum jt^ris nostri, nomine
( 64 )
Het verleenen eener beperkte vrijheid geschiedde met minder
plechtigheid. Den lialf ontvoogden werd in de hand of op het
hoofd gelegd eene charter, inhoudende dat zij wel ontslagen
waren van dienstbaarheid, raaar tôt andere in 't schrift uitge-
drukte diensten verpHcht bleven. Doorgaans had de vrijmaking
van Hjfeigenen plaats op godsdienstige feestdagen, ofwel op
heughjke tijdstippen van 't famiheleven, zooals ter gelegenheid
van een huwehjk, eene geboorte, of door kranken op hun
doodsbed. Zoo raoet het niet verwonderen , dat de charters der
vrijmakingen meest eene godsdienstige bevveegreden daartoe
opgeven, zoo als : « pro remedio animae, pro retributione aeternaj
pro remissione peccatonim, » voor de zaligheid der ziel , voor de
eeuwige belooning, voor de vergiffenis der zonden. Edoch, er
kwamen voor 't bevrijdingswerk ook andere gcdachten op. De
ervaring had geleerd , dat de arbeid der vrijen beter was dan
deze dermannen, die, aan den grond gekluisterd, noch recht,
noch levensgeluk kenden, maar weinig beter dan 't redelooze dicr
werden behandeld en derhalve niets kenden dat hunne eigen-
liefde en moed tôt aanprikkehng kon dienen. Gedwongen, met
gelieimen weerzin, vervulde de dienstbare de zware dagtaak,
onbewust of hij geene mishandelingen zou bekomen in stede
van belooning, zonder de minstc vergelding voor 't meedeelen en
toepassen van zijne waarnemingen en bevindingen omtrent de
gesteltenis van bodem of lucht, de behoeften der staldieren , de
inschuring of bevvaring der oogsten, al hetwelk den eigenaar
alleen voordeelen verzekerde. De meester wist het : liefde doet
wederliefde ontstaan; door mildere behandeling zijncr Hjfeigenen
verkreeg hij meer en beter werk, overvloediger vruchten, rijkere
winsten, en dit ailes vermeerderde naarmate de landbouwer
daarvan een grooter deel verkreeg. Zoo geleidde de vrijmaking
der mannen tôt die van den bodem, en de grondafstanden, na in
den beginne gansch voorwaardelijk en beperkt geweest te zijn,
N.... astantum in conspectu nostro et fidelium procerumque nostrorum manu
propria e manu ejus excutientes denariùm secundum legem salicam... liberlum
facimus atque ad onini vinculo servitulis absolvimus.... praeciplentes charta
an, 887.... » (Dccange, V, manumissio).
( (>'i )
(zooals bij voorbeeld voor ecnen zekcrcn tijd, met bcpaling van
't cleel dcr opbrengst van dcn landboiiwer) veranderdcn van
licverledc in het voile bezit, legen betaling van cencn jaarlijk-
schen eijns en cnkelc dienstplichten , welke nien karweien
heette. Het onderscbeid lusschen den vorigen toestand en den
iiieuwen was dus, dal de lijfeigene, die het hofgoed zijns races-
ters had bevverkt, maar éenen dag 1er week bad voor de verzor-
ging zijncr eigene zaken, lerwijl de vrijgemaakte gebouden was
twee of drie maal 's jaars zijn werk op den akker of de boeve te
ondcrbrcken , om de beerlijkc karwci te gaan kwijten. Dit was
en blcef , nog eeuwen lang, eene berinnering aan den staat der
slavernij, een overblijfsel van het recht des meesters om alléen
over den arbeid des lijfeigenen te beschikken , maar de nieuwc
toestand bracbt eene te groote lotsverzacbting mee dan dat de
licbte dienst. welke van den ontvoogde gevergd werd, niet met
gediild — wat zeggen wij ? — niet met erkentcnis en genoegen
zoii verricbt worden.
Zelfs de onvolledige vrijbeid, na den staat van volkomene
dienslbaarbeid, was den landboiiwenden staat allerbeilzaamst.
Vooitaan recbtstreeks belang hebbende in de meerdere op-
brengst van den bodem en het grootere getal staldieren, zal bij
zijne besle licbaamskracbten en al de gaven van zijnen geest te
werk stellcn om het best mogelijke resultaat te bekomcn. ]\u
eerst begint voor hem het huiselijke leven in de volbeid der
genietingen, want bij weet nu, voor wie bij zwoegt, terwijl de
liefde voor zijne huisgenooten zijne kracbt en nioed verdubbelt;
nu eerst heeft de plaats, waar bij geboren is of bij zijnen rang
verkrijgl naast de andere slervelingen, voor hem eene blijvende
waarde, vcrmits bij weet, dat geene wet of recht hem er uit mag
drijven, en bij die mag overlaten aan zijne kinderen. En tenzelf-
den tijde met het huisgezin ontstaat opvolgendlijk het buurtgilde,
de gemeente en de kerkelijke parocbie, met nicuwe welteii,
nieuwe rechlcn, veclal ook met privilèges en andere gunslen,
die nieuwe middelen van stoffclijkcn vooruitgang doen ontslaan
en alzoo wccr den grond leggen tôt eene meerdere bcscbaving.
De arme veldeling staat niet langer afgczonderd; deel makeiide
Tome XXXII. 5
( 66 )
van een talrijk ovcr de vlakte verspreid gezin, begint voor hem
het niaatschappelijke leven , streeft hij met honderden of duizen-
den natuiirgenooten naar een zelfde doel, met hem in dezelfde
vreugde en denzelfden zegen verbonden, deelgenoot van de
eigene rampen en beproevingen , met allen te weer in den eigen
nood. Op zijne heurt gevoelt de landbouwer dat hij een vader-
land heeft.
De ontvoogding der lijfeigenen was niet enkel een zegen voor
den landbouw, voor de veeteelt en hijgevolg voor de volksvoe-
ding, maar de overvloed der veldvruchten en de hehoefte aan
talrijke voorwerpen voor de landbewerking deden weldra
nieuwe nijverheden geboren worden en eenen uitgebreiden han-
del ontstaan, al hetwelk vroeger door de lijfeigenen meest op
rekening van hunnen meester werd verricht. De middelstand^
die zonder den kleinen eigendom onmogelijk was geweest, kwani
op deze manier te voorschijn.
Maar met welketrageschreden de maatschappelijkehervorming
ook g'^komen was, toch vond zij al de raannen, die zij bevoordee-
ligde, er niet ganseh rijp voor. Bij velen waren geaardheid en
zeden niet verheterd , wat pogingen ook de moedige geloofszen-
delingen in ors land aanwendden om meerdere beschaving te
vcstigen. Het oud Germaansche gilde heerschte nog in zijne voile
kracht, en de offerdagen gaven dikwijls aanleiding tôt groote
uitspattingen en zedeloosheid , zelfs tôt samenzweringen tegen
het gevestigde gezag. Dat daardoor de arbeid minder geregeld
en niet zoo goed verricht werd als wel behoorde, zal men licht
bcgrijpen. Vooral in de VIII' en IX*" eeuw, toen de Carlovingische
heerschappij zoo uitgeslrekt en moeilijk te beheercn was, zag het
bewind zich genoodzaakt strenge maatregelen tegen de gilden te
nemen en Karel de Groote eindigde met ze ten eenenmale te
verbieden, zelfs diegene, welke een menschlievend doel betracht-
ten en de deelgenooten tegen brand en schipbreuk verzekerden.
Dit verbod werd vernieuwd in een capitularium van 794, en ook
door het concilie van Nantes en den aartsbisschop van Reims,
Hincmar. Edoch, 't was moeilijk het gilde te dempen. Nog in
821 moest Lodewijk de Goedige er tegen opkomen in 't capitii-
I
(67)
larium van Diedenhoven (Thionville), rechtstreeks gericht tegen
de bewoners van Menapië, aan de Vlaamsche zeekust. Daar
leefde, inderdaad, een Saksische stam, samengesteld uit landbou-
wers, visschers, wevers of handelaars, waarvan de meesten zich
nooit tôt dienstbaarheid liadden verlaagd, en die zich nu en dan
vereenigden in samenzweringen, die uitliepen op onlusten en
miiiterijen tegen de vorstelijke ambtenaren ^ In de geschiedenis
bekend onder den naam van KerelSy leefden zij onder eigene
wetten, onderhielden hunne oud-Gerraaansche zeden en wilden
aanvankelijk niets weten van het christen geloof, hoewel, reeds
in 745, de kerkvergadering van Leptines voor hen eene formuul
tôt afzwering van het heidendom en van 't giide had opgesteld 2.
Lodewijk de Goedige beval den oversten dier weerspannige heden
elk ^erbond of gilde onder deze te beletten, hen zelven dreigende
met eene boete van 60 stuivers, ingeval er eene overtreding
mocht vastgesteld worden ^.
Het waren evenwel de Kcrels alleen niet, die de heidensche
gebruiken bleven aanhangen : verreweg het meeste getal bewo-
ners onzes vaderlands, hoewel christen gedoopt, schijnen er aan-
vankehjk niet te hebben kunnen van afzien. Dit geldt vooral het
doodenmaal , hetwelk magen en vrienden op het graf van de
afgestorvenen plachten te vieren. De vêle misbruiken, daaruit
* Pertz, Ié^^es,238. — Baluz., I, 773.
- Uit dit formuul blijkt dai de Saksen de Dietsche taal spraken :
« Ec forsacho diabolae end allum
(Ik verzake den duiyel en alleu
diabol-geldey end allum diaboles toercutn,
duivelsgilde, en allen duivels werken,
Thunaer ende Woden, end Saxonote end allem
Thor en Woden, en Saksenot en aile
them unholdum, the ira genotas smt. »
de onheiligen, die hunne genooten zijn.)
(Lebrocqdy, Analogies linguistiques. Bruxelles, 1845, 52bis.)
5 Pertz, Monumenta Germania historîca, I, 230. — A. Wauters, Les
gildes communales au Xb siècle (Bulletins de l'Académie, 2^ série,
t. XXXVII).
( 68)
gesproten, hadden recds in 598 het concilie van Karthago, in
566 en 567 hefgene van Tours, in 745 dat van Leplines, bewo-
gen, om met kracht daartegen op te komen; maar toen Karel de
Groole de onmogelijkheid zag van gemeld gebruik uit le roeien,
poogde liij er eene godsdienstige kleur aan te geven door de
bevelcn, dat er maar ëen doodengerecht zou zijn, namelijk ten
dagc der iiitvaai't, en dat dit zou worden voorafgegaan van missen
voor de zielsrust des afgestorvenen *. Bovendien moest de keizer
verbiedcn licht te ontsteken vôor boomen, stcencn en bronnen,
waar men eene goddelijke kraclit aan tockende, en andere
gebruiken uit den tijd des beidendoms. Men moet niet verwon-
derd zijn over dit standbouden van veroudcrd geloof, dewijl dit
op verscbillige tijdperken in de Iiand was gevverkt, vooreerst door
de invallen der Franken, nadien door de vestiging van Saksische
koloniën in onderscbcidene gewesten van Bclgië, en waar men
bardnekkig aan bet oude versiaafd bleef. Leefdcn rceds in de
IV* ceuw (uitwijzens eene oorkonde van keizer Tbeodosius) de
boogcrgemelde Saksen aan de westergrens , welke van hen bare
benaming verkreeg (littus Saxonicum) , lalcr kwamcn er andere
stammen omirent de zuidoostebjke grens , bcpaaldebjk in de
Ardcnnen, waar bun spoor leruggevonden wordtin verscbeidene
plaalsnamen, zooals Sassenheim , Sachsenhaiizen cnz. Hier en
daar worden nog overbbjfselen van volksfeesten uit die lijden
opgcmerkt. Lovpville (provincie Luxcmburg) was onder 't Ro-
meinscb belieer eene villa, en rceds op 't einde der VIII* ceuw
een dorp met ccnc kerk, zooals in eene bulle van paus Léo III
(795-81 C) is te zien. Te dier plaatse is ecn iumidas, la Hoquette
(booglc, beuvel) gebeeten, en waar tôt op bet laatst der vorige
ceuw ieder jaar een volksfecst v/erd gevierd , dat opklinit tôt dcn
nacbt des tijds. Op den kermisdag namelijk vcrcenigde zicb al
Iict volk der gcmeente rond den grafbeuvel, en danstc er, wat
men de Hoquette noemde. SpccUiedcn en dansers kregen er,
scdert onbeuglijken lijd , eene gift, die verstrekt werd uit bet
^ Vandaar de dertigste, alsook de missen, welke in de Vlaamsche streiien
de derde en zevende worden genoemd.
(69 )
inkomen der kerk. Deze jaarlijksche dans Iiieid maar op met de
Fransche revolutie, wanneer de gift niet langer werd betaald.
Geen twijfel, of dit gebruik dagteekende van de voorchristelijke
tijden , en zal, gelijk menig ander, door de Kerk moeten gedoogd
geworden zijn nadat nien 't eene cliristelijke bediedenis liad
gegeven. En echter, Karel de Groote vervvaarloosde niets om de
bescbaving te verbreiden, zelfs onder de geringste volksklasse.
Vôor bem waren er geene andere dan geestelijke scbolen, boofd-
zakelijk bestemd tôt de opleiding van priesters en andere kerk-
dienaren; de beroemde vorst legde er zicb vooral op toe, de
letterkunde en de wetenschap algemeener te maken. Bij zijn
capilularium van 789 noodigde bij namelijk de bisscboppen uit
om Iwee soorten van scbolen te boiiden, de eene voor 't leeren
lezen en scbrijven aan de kinderen , de andere voor 't onderwijs
der Nviskunde, taalkunde en den psalmzang. Dat hieraan gevolg
gegeven werd bewijst bet capitulariiim van Theodolf, bisschop
van Orléans, tôt de bem onderhoorige geestelijkbeid gericht,
waarbij bij baar aanmaant openbare scbolen op te ricbten,
niet alleen voor de bewoners der steden , maar ook voor die
der buitengemeenten. « De priesters (zoo scbreef bij daarbij)
zullen scbool bouden in de steden en dorpen, en zoo een der
geloovigen bun zijne kinderen wil toevertrouwen om ben in de
letteren te bekwamen, dat zij ben niet weigeren te ontvangen en
te onderwijzen, maar daarentegen ze met eene volmaakle liefde
opleiden, zicb berinnerende dat er gescbreven staat : zij , die
geleerd zullen geweest zijn, zullen scbitteren gelijk de starren
des firmaments; en zij, die er velen in den weg der recbtvaar-
digbeid zullen ondervvezen bebben, zullen in aile eeuwigbeid
blinken als starren. » De kinderen leerende, zal men daarvoor
geene vergelding vragen en niets aanvaarden dan 't geen de
ouders bun vrijwillig en uit genegenbeid geven zullen ^. »
De groote keizer bepaalde zicb niet tôt bet sticbten en begif-
tigen van scbolen, maar maakte van de geleerdheid eene aanbe-
veling tôt bet bekomen van eerambten. Hervormer op geheel
' Theod. Capit. § 50.
( 70)
het verstandelijk gebied, verbeterde hij ook de bijzondere wetten
en de rechtspleging, strenge straffen bepalende voor misdaden,
welke totdan loe met geld waren geboet geweest. In ailes lict
hij zich richten door den geest des Christendoms, overtuigd dat
die godsdienst niet enkel een doel, maar ook een middel was om
de barbaarsche volkeren te beschaven en te verzedelijken ^
Als het eerste en nuttigste voertuig der beschaving werd door
Karel den Groote de volkstaal vereerd. Deze vaste regelen te
geven, haar te verbeleren en te verfijnen , met het oog op een
volkomen begrip der wetten, was hem eene aangename taak.
Hij stelde zelf eene spraakkunst op, gaf Dietsche namen aan de
twaalf raaanden des jaars en aan de windstreken, welke hij in
twaalf verdeelde, en legde alzoo den grond niet alleen van het let-
terkundige Dielsch , maar meteen van het eigendenkend geestes-
leven zijner land- en stamgenooten 2.
Eindelijk, den lust voor de eigen taal nog meer, en op eene
bestendige wijze, willende bevorderen , deed hij de helden-
zangen en volksHederen der onde Germanen opzoeken en te
schrift stellen, trachtende daarmede de groote deugden der voor-
gangers in den geest der nakomeHngschap te bewaren ^. Jammer,
dat de Capitularia van latere Frankische koningen niet alleen
den geestelijken, maar ook den leeken het zingen van wereldsche
' Warnkoenig et Gérard, Histoire des Carolingiens, T, 372,
* 'l Is ongeveer van dien tijd, of weinig vroeger, dat onze gemeenten en
gehuchten hunne benaming kregen, hetzij naar een dier, het zij naar eene
beek of rivier, berg of dal, veld of laar, broek of weg, doorgaans in den uit-
gang aangeduid. Voorbeelden zijn hiervan : Beveren , Evere , Bosmeer, Wol-
verthem, Wambeek, Lippeloo, Buggenhout {beukenhosch)^ Lindeti, Eikevliel,
Assche (Esch), St-Lievens-Essche , Boondale , Moere, Boermond, Schelde-
rode, Koekelberg, Scherpenheuvel, Zoetendale, Ertvelde, Zandvliet, Edelare
en dergelijke meer.
Het sele (in Zèle, Bekkerzeel, enz.) wijst lerug op een oud sala of kasleel ;
hem of heim (in 't Fr. hameau) duidt eene woonplaats aan, bepaald door
't eerste deel des woords ; ing^ overeenkomstig met het Fransche ignies
(Bouvigjiies), ognies {Gognies), egnies [Trazegnies) en met het agne en
ogneàev Ardennen (Mortagne en Bastogne), hedieôl gemeenteweide, enz.
^ EiNH., Vita Karl, imp., c. 29.
( 71 )
liederen verbood; dat Lodewijk de Goedige, door al te viirigcn
godsdienstijver aangezct, de gezangen der voorchristelijke voor-
ouders deed vernietigen en uit de scholen verbande, alzoo elke
recbtstreeksche gemcenschap met de Germanen der vorige
eeuwen afbrekende en voor altijd de bron dempende, waaruit de
voile kennis van hun leven, karakter, zeden en begrippen
onvervalscht en onvervreemd vloeide.
Dit is de oorzaak, dat slcchts weinige Nederduitsche gedichten
uit de verre tijden tôt ons gekomen zijn, en zonder de boeken
der Scandinaviscbe godenleer, de Edda, zou men heden weinig
of niets van de begrippen en den graad van besehaafdheid onzer
heidensche voorouders weten, tenzij uit de schriften van Romein-
sche geschiedverhalcrs, wier gegevens zeker niet aile den toets
der waarheid kunnen onderstaan. Een stuk nochtans, geîukkiglijk
een hoogst merkwaardig, kwam tôt ons, ten minste wat den
geest betreft, maar de vorm (eene Hoogduitsche vertaling uit het
Dietscb) behoort tôt de XIII^ eeuw. Wij willen spreken van de
Goedroen, in hoofdzaak neerkomende op het volgende :
Goedroen, eene koningsdochter, levende op het eiland Wulpen,
aan de Vlaamsche kust, wordt geschaakt door eencn koning der
Noordmannen; de maagd blijft evenwel getrouw aan den geliefde
uit eigen slam, verduurt liever aile vernederingen en ontberingen
dan meineedig zieh over te leveren aan den woesten sehaker, en
wordt ten laatste door haren broeder en haren verloofde, aan de
spits eener groote heirmacht, bevrijd en aan hare betrekkingen
terug gegeven. — Ziedaar een trefFend beeld van de zuiverheid
en trouw der Germaansche vrouw!
Het bestaan van dichteriijke tradiliën onder de Franken van
Zuid-Nederland wordt nog bewezen door 't even bekende JVeve-
lingenlied , geboren aan den Nederrijn, doch hetwelk in tegen-
stelling der zachte gevoelens, welke in Goedroen de overhand
hebben, kracht, haat en woestheid ademt.
Na de vernietiging der oude letterkunde werd , een tijd lang,
eene nieuwe beoefend, namelijk in de kloosters; want de monni-
ken, na den grond te hebben gelegd van den huidigen landbouw,
lieten van lieverlede de bebouwins hunner akkers over aan
( 72 )
leekebroedcrs of andcre dicnstlieden, ofwel zij gaven de door
hen ontgonnen gronden in cijnspacht uit om zich toe te leggen
op de ontginning van een ander veld, dat nog nieer zorg ver-
eischtc, niaar gcen minder rijken oogst voor de samenleving
zou opleveren; het menschelijk verstand zou door hen ontwik-
kcld wordcn en de vruchten hunner ernstige studie als nieuwe
zaden voor wetenschap en beschaving heinde en verre verbreid
wordcn.
Was de aloude volkspoëzie vernietigd, eene nieuwe moest in de
plaats treden, en 't was de geestelijkheid, die ze leveren zou;
maar in hare lianden kon die geene andere dan de kerkelijke
richting volgcn. lîier nochtans deed zicli eene groole mocilijkheid
voor de nieuwe volksschrijvers op : wei was er eene gesprokene,
ecbter niet eene geschrevene taal, altbans nog geene, die voor de
letterkunde gescliikt was. Die te vormen koslte vecl moeite,
omdat, gelijk D"" Jonckbloet te recbt opmerkt, de geestelijken, die
ze scbrijven wMldcn, in hunne Latijnsche geleerdbeid niet eens de
noodige teekens vonden om de Duitsche klanken uit te drukken
en uit dien boofde genoodzaakt waren eerst de taal zelve te
leeren ^ Overigens, de spraakkunst van Karcl den Groote zal wel
niels dan eene procf geweest zijn, onvolmnakt, daar na liem de
Benedietijnermonnik Otfried, der abdij van Weisenburg, die ver-
beteren moest.
Omtrent hetzelfde tijdperk werd ook bel Romaanscli gevormd.
Uit de mengebng van deze taal in het Dietsch was de taal der
Franken ontstaan, of het Fransch, betwelk op den duur het
Dietseh in een deel van Noord-Frankrijk vcrdreef; dit Fransch, in
zijnen oorsprong ruw, gaf zelf het aanzijn aan ondersclioidene
dialeeten, namelijk hetWaalsch, dat de sporen beliield van zijne
Keltische, Latijnsche en Dietsche oorsprongen 2,
De vruchten der nieuwe letterkunde werkten heilzaam op het
gemocd des volks; zij bevorderden, van den eenen kant, het
onderwijs van den godsdienst, door eene menigte schriften lot
1 D' .JoNCKRLOET, Gpscfiierlenis der midden-Nederlandsche letterkunde, I.
^ Wachter, Gloss. Germ. prœfatio,^ 49, — Ernst, Histoire du Limboiirg, 1.
(75)
verbreiding en opwekking des geloofs, terwijl zij, van den anderen
kant, den sniaak louterden en door zachtere gevoelens de aange-
borene rnwheid van 't Gerraaansch karakter temperden. In deze
orde van gedachten zullen wij ons bepalen te wijzen op het oudst
bekende sluk, waarin men den Nederlandschen taalvorm teriig-
vindt, namelijk eene prozavertaling der psalmen , opklinimende
tôt den tijd van Karel den Groote, en op den Hêljand [Heliand ,
Heiland) een fragment, wil men, eener volledige bijbelvertaling,
door Lodewijk den Vrome aan eenen Saksischen dicbter opge-
dragen. Uit dit tijdvak hebben wij nog een volksgezang, in Vlaan-
deren door eenen monnik ter eere van Lodewijk III vervaardigd,
en handelende over de schitterende zege diens konings, in 881 bij
SaucoLirt en Vimeux behaald. Hier ziet men, hoe groot de weg
reeds is, op verstandelijk en zedelijk gebied sedertde voorcbriste-
lijke tijden door het volk algelegd. De ruwe Germaansche toon is
verdwenen; den dicbter bezieit geen woeste strijdliist, geen dorst
naar wrake meer; Lodewijk zegepraalt omdat hij zijn vertrouwen
op God steit, en God de weezen in zijne hoede neemt. Vergelijkt
men daarbij een oud Scandinaafsch heldenlied over Ragnar
Lodbrog, den beroemden bevelhebber der Denen, welk een ver-
schil neemt men waar! De heidensche zanger, de wapenfeiten der
noorderbenden in de velden van Vlaanderen {j Flœmingja veldi)
verbeffende, eindigt met den kreet van woeste vreugd : « Den
wolven werd veel voedsel gegeven! » [môrg thà or tafu fèkst
vorguni); het Lodeivijkslied daarentegen sluit met een gebed :
« De Heer behoude hem (Lodewijk) door zijne genade ! » {Gehalde
inan truhlin bi sinan ergrehtin.)
Omtrent dien tijd moet ook Iiet Roelandslied {la Chanson de
Roland, la chanson de Ronceveaux) gedicht zijn , een algemeen
gekend en geliefkoosd volksgezang der middeleeuwen, dat de
Frankisch-Germaanscbe heldendeugd in Karel den Groote ver-
eeuwigt en door de innigheid van 't godsdienstig gevoel, dat er in
uitgestort is, den vromen geest der pasbekeerde heidensche
bevolkingen in hooge mate bevredigen kon. Eeuwen lang zou dit
lied in de Dietsche en Fransche taal, gelijk in 't Hoogduitsch,
door minnestreelen bewerkt en opgesierd, tôt de nakomelingen
( 74 )
der koene Germanen spreken van de eer en groothcid hunner
helden :
« De Carlemagne et de Rolant
Et d'Olivier et des vassaux
Qui moururent en Rainscevausc. »
Wat de Romansche lettcrkunde betreft, de oudste stukken in
deze gaan ook tôt de IX*' eeuw, maar van gedichten is er eerst
sprake in de XP eeuw.
Dat de volkstaal wezenlijk beoefend en in de scholen van de
plattelandsgemeenten uitsluilelijk aangeleerd werd, is men ge-
neigd op te maken uit het feit, dat de kennis van 't Latijn in de
IX^ eeuw ten onzent zoozeer verrainderd was, dat de kerkver-
gaderingen (onder andere die van Tours, in 813) den pastoors
bevolen onder de mis het epistelen het evangelie aan degeloovigen
voor te lezen in de taal, door het volk gesproken. Overigens, het
Latijn werd dan nog enkel beoefend in de kloosters en stede-
scholen, maar niet meer zooals voorheen. De taal van Rome ver-
basterde hier weldra tôt de zoo geheetene basse latinité, in welk
dialect voortaan de charters met betrekking tôt kloosters, parochie-
kerken , gemeenten of lijfeigenen werden opgesteld, een gebruik
dat algemeen in zwang zou blijven tôt het midden der XIIP eeuw.
Als maatstaf derFrankische beschaving onder stoffelijk opzicht,
en van de huiselijke weelde, hebben wij een vrij aanzienlijk
getal sieraden, welke in begraafplaatsen van dien tijd ontdekt
zijn. Uit menige tumuli werden , benevens landbouwwerktuigen
en wapens, voorwerpen opgegraven, die laten zien dat de
Romeinsche zeden in Haspengouw evenzeer als in Vlaanderen
haddenwortel geschoten. De wet der XII tafelen,waarbij verboden
was gouden of zilveren voorwerpen bij de asch der aflijvigen
neer te leggen, werd stiptelijk nageleefd, maar mcn treft er
daarentegen andere voorwerpen van pracht en weelde, uit Italie,
Griekenland of zelfs uit Egypte hier aangebracht, in groote hoe-
veelheid aan, benevens fleschjes in gekleurd glas, vergulde
bronzen vazen, lampen,gelijkende aan degene welke men bezigde
ij den eeredienst van Appolo, munten, drijfwerk met figuren,
I
(73 )
waarvan de oogen met zilver waren geïncrusteerd enz, *. Elders
treft men kralen aan van rooden amber, die dienden voor halsban-
den, en ongelijk van vorm en grootte; witglazen perels met sporen
van verguldsel, oorringen van wit glas, in den vorm eener peer, en
meer bewijzen van de ijdele praalzucht der menschenkinderen 2.
Tevens gaf de lust naar weelde zieh bij de Franken lucht in 't
oprichten hiinner grafplaatsen, die grootscb en duurzaam waren
integenstelling der eenvoudigvan aardc cngraszoden opgeworpen
terpen, w aaronder men de asch der oiidere Germanen terugvindl.
Deze meerdere weelde doet natuiirlijk het vermoeden ontstaan,
dat in de tweede belft der VIII'' en de eersle der IX"^ eeuw de
bevolkingen onzes lands onder stoffelijk opzicbt tôt een zeker
welzijn waren gekomen. Inderdaad, Karel de Groote had niet
enkel getracbl verbetering te brengen op verstandelijk gebied,
maar zijne bezorgheid uitgestrekt tôt den landbouwenden stand.
Het groofste deel zijner bezittingen uit groote hoven [curtes)
bestaande, wilde liij dat daar de woonplaatsen der veldwerkers,
alsook de stallen, schuren, bagen en grachten sleeds goed onder-
houden werden , en ieder hof voorzien zou zijn van een bed met
pluimmatras en dekens, onverminderd kleine bedden voor de
kinderen, lakenen kleeren, tafels en zitbanken. — Zou de geringe
boer der XIX^ eeuw het wcl veel beter hebben dan zijn voor-
ganger van over duizend janr?
De huizen der hoeven waren van bout getimmerd en bestreken
met klei; de verblijven der dienstliedcn, stallen en schuren waren
bezijden. De grootere hoeven {villae) in welke men den oorsprong
der latere dorpen en steden te zoeken heeft, bevatten akkers,
weiden , bloemperken en eenen boomgaard. Men vond er aile
slag van werklieden, althans volgens de Capitularia van den
keizer, de villis ^ moesten er in de hoven, van de kroon afhan-
gendejhoef-en goudsmeden, kleermakers, wagenmakers, draaiers,
wapensmeden, brouwers van hier en mee, bakkers, vogelvangers,
zeepmakers enz. gevestigd zijn.
Gemeld eapitularium de villis , hetwclk te recht de bewonde-
* Aldus, 0. a., te Walsbets (Hemelrijk),te Monlenaken en op audere plaatseu.
2 Gelijk te Yedrin (prov. Namen), te Lede (Oost-VlaaDderen) enz.
( 76 )
ring van [Montesquieu heeft gaande gemaakt, is inderdaad ten
hoogste belangrijk om den staat des landbouws in het begin der
IX' ecuw te doen kennen. Men vindt er naiiwkeurig eene opgave
van al de voorlbrengselen in graangewasscn,groenten,huisdieren,
wild enz., welke op bevel des grooten keizers ter markt moesten
gebracht worden en ook te dien tijde de voornaamste inkomsten-
bron des rijks uitmaakten.
Reeds ten tijde van Karel den Groote had de ooftteelt hier
eene groote uitbreiding verkregen. Op zijn bevel werden in de
villas verschillige soorten van appelen, peren, pruimen, per-
ziken en kersen aangekweekt, ook niispels , kwee, hazel- en
walnoten. In 794 deed de vorst den prijs vastellen der voor-
naamste gewassen, en dit wel op den volgenden voet : 1 mud baver
werd gesteld ten prijze van 1 denier; 1 mud garst op 2 deniers;
l mud rogge op 5 deniers; 1 mud boekweit op 4 deniers; twaaif
brooden van boekweitmeel kostten zooveel aïs 15 van rogge,
20 van garst en 25 van baver '.
Het vee stond niet boog in prijs. Bij de Ripuarische Franken ,
bij voorbeeld, had een gehoornde os, gezond en niet biind,
dezelfde waarde als een schild en een lam, en zes maal minder dan
een goed harnas of een afgerichten valk; eene gezonde koe werd
geschat op de helft van eenen os, welke, uitwijzens een capitula-
rium van 't einde der VIII" eeuw, 10 scheliingen gold , gelijk-
staande met 60 mud koorn. Volgens de wet der Rijnfranken gaf
men eenen goeden hengst in ruiling tegen eenen versierden
helra of twee harnassen , of tegen eenen valk , waarmee men op
jacht kon gaan naar den kraanvogel. Een merriepaard had de
helft dezer waarde. Omirent dienzelfden tijd gaf men twee hennen
voor eene gans, twee ganzen voor een speenvarken, drie kalveren
voor eene koe enz.
Ook de geestelijkheid trok zich het lot der landbouwers aan.
Wij weten reeds hoe zij ijverde voor de vrijmaking der lijfeige-
nen ; in 858 had er eene vereeniging plaats van bisschoppen der
* Tijdens eenen hongersnood in 806 werd per mud betaald : haver, 2 de-
niers; garst en spelt, 3 deniers; rogge 4, en boekweit 6 deniers.
(77 )
provinciën Reims en Rouaan (onder welke kcrkvoogden verschei-
dcne lot in onze geweslcn geestelijk gebied hadden), en daar werd
met toestemming deskonings vastgesteld,dat de vorstelijkcambte-
naren zieh bepalcn moesten te w aken op den landboiiw en de aan
den fiscus toebeboorende gronden,namelijk op zulke wijze, datde
werkzaamlieden bij tijds konden verricht worden en de opgelegde
taak de gcscbiktiieid of de kracbten der arbeiders niet te boven
mochten gaan (14^ artikel).
Hadden de eersle landontgingers bij voorkeiir de vruchtbaarste
plaatsen uitgekozen , bepaaldelijk zulke, welke, dooisneden van
beken of in de nabijbeid cener rivier of kreek, en omtrenteen
bosch, den meester het genot van jacbt en vischvangst verze-
kerden, gebeel anders gingen doorgaans de kloosters te werk, die
reeds op 't cinde der Romeinsebe heerschappij , docb voorna-
melijk in schuts der Frankiscbe koningen opgekomen, liefst de
woeste, dorre en afgelegene plaatsen opzocbten K Zoo geraakten
aile streken van ons vaderland langzamerband bevolkt. Het taaie
geduld der monniken , afgezonderd van 't gewoel en de zorgen
der wereld, geene andere bekomraering kennende dan met
betrekking lot hunne dagelijksche taak, gelukte er overal in om
de aanvankelijk woeste natuur te herscbeppen lot vriicbtbare
akkers en lachende weiden , hier en daar bezet met zindelijkc
gebouwen, welke van lieverlede vermenigvuldigd, lot dorpen, en
vele zelfs toi steden zijn uitgebreid ^^
Over het algemeen mag men zeggen, dat de boer, die klooster-
* De eersle kloosters in ons land schijnen opgericht te zijn in de IV^^ eeuw,
door St. Vitricius, Jeerling van Sl.Marten, en namelijk in hel zuidweslelijk deel
der streekj die la 1er Vlaanderen werd genoemd.
^ Men denke slechts aan de kloosters van Sint-Truiden, Sinl-Omaars, Fosses,
Leuze, Ronse, Gent, Nijvel, Marchiennes, Lobbes, Saint-Ghislain, Soignies,
Bergen, Maubeuge, Aulnes, Malmédy, Doornik, Siavelol, Sithiu (Sint-Berlijn)
cnnienige andere, in den loop der VII« eeuw lot sland gekomen.
^Yat de dorpen belreft, deze waren reeds talrijk in de FX" eeuw : men vindt
er versclieidene houderden opgenoemd in de lijsl der plaalsnamen van 'l eersle
deel der Table chronologique des chartes et diplômes imprimés, publiée par
Alph. Wauters.
( 78 )
land beploegde, daar verschillige voordeelen bij vond, welke
andere pachters misten; wij zullen hier enkellijk wijzen op de
gunstige omstandigheid, dat hij geene veranderirig van eigenaar
had te duchten, en zijne pacht derhalve duurzaam was. Het
klooster toch wist hij een bezitter te zijn, die nooit stierf ; hij was
zeker, dat de eiken van het bosch, toen deel makende van schier
elke groote landhoeve , in Brabant en Vlaanderen evenzeer als
in de Ardennen of het Henegouwsche , niet bedreigd waren door
de bijl van eenen geldzuchtigen of spiizieken eigenaar, en zoo
werd de huraar nooit gekwollen door een ontmoedigend voor-
uitzicht, eene kwellende onzekerheid, welke den ijver en de zorg
van andere pachters dikwijls verlammen moest. Wic « onder den
staf » wilde arbeiden, mocht zich zelf als 't ware bezitter achten
van het landgoed , dat hij bewerkte, in dezen zin , namelijk, dat
hij er blijven raocht voor geheel zijn leven , althans zoo lang de
toestand zijns gezins en de bevrijding van groote rampen, die niet
kunnen voorzien of vermeden worden, hem zouden vergunnen
de voorgeschrevene plichten te kwijtcn. De kloosterlingen, niets
voor lien zelven mogende bezitten of anderen opdragen , als ver-
bondcn door den eed, het eigendom der Kerk tegen elke ver-
vreemding of berooving te zullen beschutten, waren dus maar
enkel vruchtgebruikers van het goed, dat der instelling was
geschonken, en 't is aan deze omstandigheid te danken, dat meer
dan éenc en dezelfde famille honderdjaren en meer het klooster-
goed bewoonde, hetwelk vier of vijf opvolgende geslachten van
eigen bloed met hun zweet hadden bevochtigd.
Er blijft ons nu nog, aleer dit tijdvak te sluiten, te spreken
over de bestuurlijke en rechterlijke inrichting, welke de Franken,
vooral onder Karel den Groote, behccrde.
Tôt aan dczes komst was er aan het bestuur in de rechtsple-
ging weinig verandering toegebracht. De pagi bestonden nog ;
de graven, oudtijds eenigerwijze oversten van den stam, waren
allengs agenten des opperbestuurs geworden, in wier handen de
krijgsmaeht, de politie en het bestuur uitsluitelijk vereenigd
waren , en die tcvens de rechterlijke macht uitoefenden , ten
( 79 )
minste daarop het hooge toezicht hacldcn. In vcrgelding daarvan
hadden zij het gcnot van ecnig landgoed of domein ^
Karel de Groote bracht aan de inrichting der justitie gewichtige
veranderingen toe, namelijk door het instellen van het schepen-
dom. Wel is waar vindt men, hoewel slechts enkele malen, reeds
vôor hem melding gemaakt van schepenen '^; maar eigenlijk weet
men niet wat soort van bediening deze uitoefenden. Stelh'g
was 't de groote keizer, die het collège of de bank van schepenen,
als bestendig rechterlijk korps, in voege bracht, en wel ter ver-
vanging der voormalige rachimhurgi van elk pagus. De oorzaak
dezer hervorming is niet onbekend gebleven. Een capitularium
van Lodewijk den Vrome (829) zegt iiitdrukkelijk dat de vica-
rissen en honderdmanncn de gedingen te zeer hadden vermenig-
vuldigd ^, veeleer iiit begeerlijkheid naar de boetgelden der afwe-
zigen, dan in het belang der gerechtigheid ; nu, om dit misbruik
te keer te gaan en het volk van langduriger kwellingte bevrijden,
verbood hij tôt die gerechtszittingen op te roepen al wie er geene
zaak te verhandelen had , ter uitzondering der zeven schepenen,
die er altijd moesten aanwezig zijn. De wijziging in 't justiciebe-
heer was derhalve eene nieuvve weldaad van Karel den Groote,
waarbij hij, steeds met het oog op het welbegrepen volksbelang,
nog bepaalde dat geen graaf ter gerechtsplaats zou komen, tenzij
nuchter zijnde en kalm van zin * ; dat de zittingen niet te kort-
stondig mochten zijn en de graaf er 't genot der jacht en der tafel
voor verschuiven moest ^; dat ieder bisschop, abt of graaf eenen
goeden grilïier zou hebben, schrijvende eene leesbare letter ^.
' Zie het capitularium van 803, cap. V, c. 19.
- De geleerde Warnkoenig ontdekte in het staatsarchief van Cent eene
charter van 745, voorlkomslig van de Sint-Bertijnsabdij, en waarin, naast
andere handleekeningen, die is le lezen van Gumharii scauuini (zie : Flcin-
drische Staats-und Rechtsgeschichte^ I, appendice^ 9-11, en de Fransche uit-
gave (met een fac-similé).
5 Baluzius, I, 671.
* Capit. Caroli Magni, anno 805, cap. 15, ap. Baluzius, bl. 393.
s Idem ann. 807, cap. 4 ; ibidem, I, 459.
^ Idem, ann. 805, c. 4; ibidem, bl. 421.
( 80)
Eindelijk, de iiilvoering van deze en mcer andere wijze verordc-
ningen ^^illende verzekeren , stelde Karel de missi dominici in,
die tôt last liadden vierniaal s'jaars de verschillige graafschappen
des rijks le doorloopen , de misbruiken van allen aard te verbe-
lereii en hem verslag le doen van hunne bemoeiingcn '.
De missi kregen eene bepaalde macht, toen Karel de keizers-
kroon had opgezet. Het land vverd verdeeld in groote dislricten,
waarvan ieder verschillige graafschappen en dioceezen bevatte.
Onmiddeliijke vertcgenwoordigers van den vorst, krcgcn zij een
uitgestrekt gezag, niet alleen over de graven, maar zelfs over de
bisschoppen, ablen en abdissen, wier openbaar en bijzonder leven
zij moeslen Irachten te onderzoeken. Tevens was hun opgclegd ,
te waken op de goede a erslandhouding der burgerlijke en geeste-
lijke overheden,op het goed van kerken en kloosters, dat zij
tegen de aanmaligingen der booze inpalrners en legen de aan-
slagcn van rinve over\\eldigers beschutten moeslen. Vooral was
hun aanbevolen een oog in 'l zeil te houden, opdat de graven
goed rechl zouden oefenen , en waar dit niet geschiedde, zelven
rechl le plegcn lotdat de graaf zijncn j)lichl weer kwijten zou ^.
Ook de missi plachten vier maal 's jaars zitling te houden, waar
zij de klachten des volks aanhoorden en recht verschaften.
Boven deze inrichting stond de regeering, welke Hincmar, aarts-
hisschop van Reims, volgenderwijzc naar de bekende beschrijving
van Adalhard doet kennen :
Het hooger of iniddcnbestnur bestond uit den keizer, bijgcslaan
door zijnen bijzonderen raad en door eene algemeene vergade-
ring : placila generaliaoï gencrales conventus. Deze bijeenkomsl
had tweemaal in het jaar plaats, te wclen in de lenle (Mei) en in
den hcrfst, en werd verdeeld in Iwee sectiën : eene voor de gecsle-
lijke, de andere voor de burgerlijke zaken. De bijzondere raad
zetelde beslendig.
Op de herfstvergadering bracht men de gil'ten bijeen voor den
* Capit. Caroli Magni^ ann. 802, c. 25. — Baluzius, I, 370. — Pertz,
Leges, I, 96; II, 10.
2 Warnkoemg et Gérard, Histoire des Carolingiens, 1,540-341.
(81 )
vorst; raen onderzocht er de zaken voor het volgcnde jaar, aïs
't noodig was, en de inissi kwamen er versiag doen van ailes, wat
zij namens den vorst hadden verricht of wat zij belangrijks
hadden opgemcrkt. Deze placita waren de voorloopers der Alge-
nieene Staten, later opgericht, alsmede van de parlementaire
instellingen, welke nog heden in voege zijn.
De algemeene vergaderingen werden op verschillige plaatsen
gchouden. Tijdens de regeering van Karel den Groote telde men
er vijf en dertig, waaronder evenwel slechts twee op Belgischen
bodem : in 771 te Valcnsijn (later aan Henegouw ontweldigd) en
in 812 te Boulogne (nadien van Vlaandercn afgescheiden).
Zooals wij tôt nu toe den toestand van het landvolk deden
kennen — veiligheid voor hâve en goed, verzekering van recht,
rust in het binnenland, bescherming van den arbeid — zou
men allieht tôt het besluit komen dat het lot des landbouwers in
de VHP en IX^ eeuw gunstig, ja benijdenswaardig was. En even-
wel, den toestand goed onderzoekende, vindt men eene keer-
zijde.... Er waren toen ook openbare lasten, die de menigte,
vooral op het platteland, tegen de borst moesten stooten, omdat
ze vooral op haar drukten. De bisschoppen en abten waren
gehouden den keizer en zijn talrijk gevolg op zijne veelvuldige
reizen te herbergen, eene verplichling, die ook den graven was
opgelegd, doch welke laatsten in zulke gevallen zorgden, zich
door den armen boer te doen vergoeden. De belasting, hun uit
dien hoofde gevraagd en de adventu régis geheeten, was ongeluk-
kiglijk de eenige niet, die van de vruchten des nijveren land-
bouwers werd afgeperst; ook het voeder, noodig voor de uittrek-
kende krijgslieden, moest door hen worden verschaft en ver-
moedelijk ook wel de wagens en 't gespan, om het te vervoeren.
Hoe zwaar deze bclasling toen reeds op den geringen man drukte,
kan men afmelen naar de bittere klachtcn, die in de volgende
eeuwen tegen de dikwijls herhaalde opeischingen van dien aard
door de buitenlieden werden geslaakt.
Tome XXXli.
LÎ5.;
III* HOOFDSTUK.
Verdrukking van het landvolk. — De zwakken zoeken bescherming bij de kloosters. —
Ontwikkeling der persoonlijke vrijheid, gevolgd door de ontvoogding der gemeenten.
— Uitbreiding van den landbouw. — Verbetering van zeden en beschaafdheid.
Toen Karel de Groote, na een langdurig streven ten nutte der
nienschheid, liet moede hoofd ter rust had gelcgd, openbaarden
zieh twee richlingen in den staat, ganscli strijdig met elkander.
Aan den eenen kant de zucht om het geringe volk uit de banden
der lijfeigenschap los te raaken, aan den andercn eene bepaalde
strekking onder een aantal machtige grondbezitters om zich ten
koste des armen landzaats door allerlei afpersingen, zelfs door
geweld en misdaad, le verrijken en weder onder 't juk tebrcngen.
Beide stroomen gingen naast elkanderop, verwarring brcngcnde
in de hooge en lage slanden der samenleving, terwiji ook in de
regeeringskringen begon wanorde te komen. De wijze wetten,
door Karel den Groote uitgevaardigd, werden niet loyaal uitge-
voerd of bleken niet aile doeltreffend te zijn. De openbare ambte-
naren hadden een uitgebreid gezag, hetvvelk zij gemakkelijk tôt
eene volstrekte meeslerscbap wisten te maken, doordien bun, te
gelijk met hunne bediening, groote landgoederen warenafgestaan;
de instelling der missi dominici was onloereikend om de uit-
voering der wetten te verzekeren en de orde te bandhaven; de
nationale vergaderingen waren slecht ingericbt, hunne betrek-
kingen met het koninklijk gezag al te onbepaaid. Verschillige
opperhoofden streefden om zich onafbankelijk te maken van de
kroon en zieh in het bun toeverlrouwde gewest als vorst te doen
erkennen. Deze en nieer andere oorzaken werktcn medc om de
ontbinding des weleer zoo machligen rijks le verhaastcn, die
eindelijk plaats had ten jare 843.
Karel's opvolger had, na vier en twintig jaren zonder glans te
hebben geregeerd en op 't iaatst door zijne eigcne kinderen, die
zich tegen hem gewapend hadden, gevangen te zijn genomen,
drie zonenachtergelatcn,diehetkeizerrijk in drie deelen splitsten.
( 85 )
Lodewijk krcrg de landen tcn wcsten van den Rijn; Karel
bekwam degene ten wcsten dcr Schelde, en geheel de streek
tusschen beide rivieren viel te beurt aan Lotharius, die aldushet
gebied verkreeg over de meeste onzer provinciën.
Ondertusschen viclen andere gebeurtenissen voor, die eenen
tijd lang aile pogingcn om aan de wanorde in den staat een einde
te stellen, dwarsboomdcn. De noordsebe barbaren, de zwakheid
der regeering en de verdeeldbeid onder 't volk te baat neraende,
waagden nieuwe invallen in ons land en vonden geenen ernstigen
tegenstand. Had Karel de Groote lien aanvankelijk door de kracht
der wapenen gestuit, zijne afstammelingen paaiden ben met
gond.... Hierdoor stouter geworden, verdubbelden zij bunne
invallen, maakten zich meester van al de steden en abdijen, welke
van bunne kostbaarbeden werden beroofd en daarna in ascb
gelegd, en ranlsoeneerden of verdreven de veldbewoners, alom
schrik en verdelging, dood en rouw verspreidende. Die bacbelijke
loestand duurde nagenoeg eene balve eeuw, namelijk totdat de
Noordmannen omirent Leuven eene bloedige neerlaag leden en
bunne slrooptocbten opbielden.
Die betrekkelijk lange aanwezigbeid der barbaarscbe benden
op den bodem van België was zeker niet gescbikt om bet werk
der vrijmaking te bevorderen: integendeel, de woestaards, die in
dezen benardcn tijd, en lang nog nadien. bet arme volk van den
buiten op allerlei wijzen onderdrukten, volgden m.aar in bunne
geringe omgeving na wat de Noordmannen op breede scbaal
hadden verricbt; en mogelijk waren er onder de bewoners der
kasteelen, die op menig punt van België ter verdediging der
bevolkingen na de eerste invallen waren opgericbt. ruwe zonen
uit bet noorden zelven, die de oorspronkelijke bezilters badden
verjaagd of gedood en van uit de overrompelde sterkten bet weer-
looze landvolk ongenadig onder bet ijzeren juk bielden. Daaruit
onlstond, in de XP eeuw, eene algemeene zucbt naar vrijbeid,
het rusteloos woelende gedacbt der menscbelijke gelijkbeid, dat
nog in onze dagen naar eene oplossing zoekt. Maar zware binder-
palen kwamen de zelfs gedeeltelijke uitvoering dezes ontwerps
verijdelen. Geene pen zal ooit bij macbte zijn in bet gescbiedboek
( 84 )
der menschheid de hopelooze pogingen en bittere crisissen aan te
teekenen, welke dien harden langdurigen kamp kenmerkten.
Reeds in'tjaar 1000 stippen de kroniekschrijvers samenscho-
lingen aan van boeren, aan wie het onverdraagzame juk der
grooten zal lierinnerd hebben, dat ook zij raenschen waren, met
de vorsten en rijken der aarde gelijk vôor God, zooals het Evan-
gelie leert. Elke proef, nochtans, sluitte op de sterkere macht en
't geweld der gebicders, en er bleef dcn ongelukkigen niets anders
over dan dcn geboortegrond vaarwel te zeggen, waar zij noch
rceht noch vrijhcid genoten, en waar van den anderen kant
onophoudchjke overstroomingen, herhaaide pestziekten, honger-
snood en andere volksrampen het leven allerlastigst niaakten.
In 't midden der XP eeuw gingen Vlaamsche landbouwers zich
vestigen op de grenzen van Walles en Schotland, dàar geroepen
door Willem den Rosse. Onder de regeering van den Luikschen
bisschop Wazon begaven honderden Luikenaren, vluchtende voor
den hongersnood, zich naar Hongarije, alwaar koning Andréas 1
hun ten jare 1046 eene vruchtbare landstreek in 't diocees van
Erlau tôt vaste woonpiaats had aangewezen.
De faara der Vlaamsche landbouwers was aldaar in den bcginne
der XII^ eeuw reeds in verre landen en over de zee verspreid.
Hendrik Beauclerc lokte er een groot gelai naar de graafschappen
van York en Pembroke, terwijl nagenoeg op hetzelfde tijdstip
Nederlandsche boeren waren uitgeweken naar 't bisdom van
Bremen, in Holstein, naar Meisen, Mecklemburg en andere gewes-
ten van Duitschland, ja naar 't comitaat Zips, waar zij door konin-
gin Helena geroepen waren, alsmede naar 't comitaat Ugocsa enz.
Maar ofschoon de vreemde vorsten onzen boeren groote voor-
deelen deden aanbieden, ten einde de uitgestrekte heidegronden
van hun rijk door ervarene en wakkere handen op korten tijd in
vruchtbare akkers en lachendeweiden herschapen te zien,denken
wij toch dat er eene sterkere drijfveer moet hebben gewerkt om
de Belgen zoo ver uit het land hunner geboorte te lokken en hun
cen hcil te doen zoeken te midden van bevolkingen, van welke
zij door laal en zeden gansch verschildcn.
En evenwel waren onze uilgewekene landgenooten niet allen
( 85 )
gelukkig, vooral de Vlamingen die zieh niet uilsluitelijk aan den
landbouw hielden, raaar niet vergeten konden dat zij afstamden
van dappere krijgers. Zij vcrleenden in Duilschland onderstand
aan de Saksen en Turingers, tegen de Slaven, en in Engeland
aan de Anglo-Normandièrs tegen de Galliërs, maar eilaas! ten
kosle van hiinne rust en geluk. Zij, die op uitnoodiging van
Hendrik van Saksen, loen deze een groot deel der Ballische kust
had overweldigd (1161), zich aldaar, en in andere hem toebe-
hoorende gewesten, gingen neerzetten *, werden eenigen tijd
nadien door een Slavisch opperhoofd te Mecklemburg onvoor-
ziens overvallen. Zich niet willende overgeven met verlies van
hâve en goed, werd de plaats belegerd, ingenomen, in asch
gelegd, nadat al de weerbare mannen vermoord, de vrouwen en
kinderen als slavinnen weggevoerd waren... ^
De Vlamingen, die zich in 't diocees van St. -David hadden
gevestigd, hadden eenen harden kamp uit te staan tegen de oude
bewoners van dat gewest; de Galliërs kwamen in opstand tegen
Hendrik I en verwoestten het grondgcbied , door de Vlamingen
belrokken ^.
Wat degenen betreft, die in 't vaderland gebleven waren, aan
tegenstand was niet te denken ; overigens het lot der Fransche
boeren kon zekerlijk weinig geschiktzijn om de onzcn tôt gewa-
pend verzet aan le sporen. Dâar was elke opstand tegen verdruk-
king bloediggekastijd geworden en een verschrikkelijk voorbeeld
gegeven, vooral aan de bewoners van Normandie en Bretanje.
De Norraandische kroniekschrijver Guillaume de Jumièges eene
dier pogingen tôt bevrijding verhalende, hangt van de straf het
volgende ijzingwekkend tafereel op :
« Ten jare 997 vereenigden zich de boeren op verschillige
plaatsen en besloten algemeenlijk te leven volgens hunnen wil,
verklarende dat zij, zonder bekommernis aangaande hetgeen door
* .... « Qui eliam de Flandria adduxit mullitudinem populorum et collo-
cavit eos in Magkeienburg et in omnibus terminis ejus... »
(Hermanni Corneri, Chronicon, bl. 719.)
" Idem, bl. 723.
3 Zie Ordericus Vitalis, Hisloria ecclesiaslica, kal. 941.
( 86 )
de wet was verboden, zich zelven naar eigene wetten beheeren
zouden, en ten einde deze te bekraclitigen, zond elke groep van
dit woedende volk twee afgevaardigden naar eene algemeene
vergaderingder stamnien,om die wetten aldaar te erkennen.Maar
niet zoodra was dit feit ter ooren gekomen van den hertog of
bij zond graaf Rudolf en eene menigte krijgslieden tegen de
boeren op, met last dezen opstand te dempen en bet landvolk
uiteen te drijven. De graaf maakte zich meester van al de afge-
vaardigden des volks en vêle andere liedcn, deed bun banden en
voeten afkappcn en zond die ongelukkigen alzoo naar bunne
stamgenoolen terug, om dezen te ontraden nog dergelijke proef
te wagen en, door bun droevig voorbeeld, ben voorziebtiger te
maken, opdat bun niets ergers zou overkomcn. De boeren, op
zulke vreeselijke wijze onderricbt, zagen inderdaad van bun ont-
werp af en keerden terug tôt den ploeg ^ »
In België nocbtans was er een stam, die niet kon ten onder
gebracbt worden. In den uitersten weslboek leefden nog altijd de
ruwe Kerels, wier trots en overmoedigbeid, even groot als bunne
zucbt voor vrij en onafbankelijk bestaan, zelfs de weerwraak der
leenbeeren moet bebben gaande gemaakt, tôt zoo verre dat deze
tegen ben een lied dicbtten, betwelk over Vlaanderens vlakten
als een scberpe oorlogskreet den stouten Saksenkinderen zal
bebben in 't oor gedreund :
« Wi willen van den kerele zinghen :
Si sijn van quader aert;
Si willen de ruters dwingen;
Si draghen enen langhen baert.
Haer clcedren die zijn al ontnait;
Een lioedekin up haer booft ghecapt,
tCaproen staet al verdrayt,
Haer cousen ende haer scoen ghelapt.
Wronglen, wey, broot ende caes,
Dat eit hi al den dach ;
Daer omme es de kerel so daes,
Hi êtes meer dan hijs macb. »
* Collection de chroniques nationales, Guill. de Jdmièges, livre V, ch. II.
— Traduction de Guizot.
(87)
Uit deze strophe Iceren wij den (oestand der Kcrcls kennen.
Schilterend was die voorwaar niet : gelapte kleederen, sobere
spijs, maar loch moed, zelfs overniocd en, mogen wij den adel-
lijken zanger of den zanger van den adel gelooven, eene neiging
om de toeii zoo machtige hceren de wet te stellen. Moet dit niet
strekken tôt een bctoog, dat in die tijden de strijd tusschen kapi-
taal en arbeid, tusschen bczit en gebrek al even vinnig was als
tegenwoordig?
« Enen groten rucghinea cant
Es barde wel sijn ghenouch,
Die neimt hi in sijn hant
Als hi wil gaen 1er plouch.
Dan comt tôt hem sijn wijf, de vule,
Spinnende met enen rocke,
Een sleter entrent haer mule,
Ende gaet sijn scuetle brocken... »
Dit deze en de overige strophen blijkt hoe diep de afkeer was,
welke de adel voor den minbeschaafden, niet te bedwingen Kerel
koesterde. Er waait uit deze verzen waarlijk geen milde walni van
liefde en mededoogen voor den man, die, zonder zijne schuld,
nagenoeg aan de laagste sport der maatschappehjke ladder stond.
« Ter kermesse wil hi gaen,
Hem dinct datti es een grave;
Daer wil hijt al omme slaen,
Met sinen verroesten slave.
Daer gaet hi drincken van den wine,
Stappans es bi versmoort ;
Dan es de werelt sine,
Siede, lant ende poort... b
De Kerel ging dus, in minachting voor de wet, gewapend. « Een
verroeste stave, » maar zeker wel sterk genoeg om, als 't nood
deed, den ridder daarmee door 't harnas te slaan. Als 't feest was,
had hij 't bêler, dan dronk hij ook zijnen beker wijn. 't Neder-
landsch spreekwoord : « Eënmaal kermis is niet altijd armoê, »
zou tôt den lijd der Kerels wel kunnen opklimmen.
(88)
« Wi willen de kerels doen greinsen,
Al dravende over tvelt;
Hets al quaet dat si peinsen,
le weetse wel bestelt.
Men salse slepen ende hanghen,
Haer baert es al le lanc;
Sine connens niet ontganghen,
Sine dochten niet sonder bedwanc... * »
Deze laatste strophe getuigt van eene woestheid en wraakzucht,
die zekerlijk niet slroken met den verheven geest der wetten,
welke den middcleeuwschen ridder voor al zijne daden waren
voorgeschreven. Onze dichter spreekt van vervolgen en ver-
delgen— omdat de armeKerel mogelijk wat trotschwasen onhan-
delbaar, nu en dan zicli in den wijn vergat — maar zeker toch
niet meer dan de cdelman? — en in dien toestand nog minder te
temmen was. Edoeb, zou de middelecuwsche slotheer in 't uur
der dronkenscbap minder baldadig geweest zijn dan de arme
dorper, dien bij wenscbte uit zijncn weg te drijven?
« Sine docbten niet sonder bedwanc, » zoo besluit de dichter.
't Ran waarheid geweest zijn, maar « slepen en hangen » is het
werk van barbaren, niet van menschen.
Er was nocbtans cen schild tegen het geweld der grooten, en dit
vonden onze voorouders in de scbuts der kloosters. Wel is waar
moesten zij zich afhankelijk maken van het slicbt, in welks hoede
zij begeerden te staan, doch dit bad niets vernederends ; ware het
zoo geweest, er zouden van de VIII' tôt in de Xllh eeuw niet
zooveel lieden geweest zijn die zich cijnsplichtig maakten van
eene abdij, en men zou de nadeelige voorwaarden wel in de aklen
van opdracht terugvinden. De oudstbewaarde oorkonde van dien
ag,P(j — deze, waarbij zekere Erembert twee zijner lijfeigenen
afstaat aan de abdij van St.-Pieter, te Cent ^, verschilt in vorm en
» Nederlandsche Dichterhalle, volgens dichlvakken en ouderdom gerang-
schikt door J.-F.-J. Heremans, I, 57.
Dit lied behoort, wat den vorm betreft, lot de Xl\' eeuw, maar ongelwij-
feld leefde heltoen reeds lang in den mond des volks.
* Zie A. VAN LoKEREN, Chartes et documents de Vabhaye de Saint-Pierre,
I, 23.
(89)
bepalingen weinig van de latere, en de opdrachtcn en afslanden
hielden ongeveer drie honderd jaren aan. Bedoelde akten behel-
zen niets dat doet denken aan slavcrnij, of zelfs aan karwei;
maar degcne, die door zijnen gebieder aan cen klooster werd
afgestaan of, reeds vrij zijnde, zich zelven onder de schuts eener
godsdienstige vereeniging slelde, had enkel eenen jaarlijkschen
cijns, somtijds (doch dit was zeldzaam) een bepaald deel zijner
veldvruchten jaarlijks op te brengen. Daarvoor was hij zeker van
zijne veiligheid en die zijner buisgenooten en goederen, wanl het
klooster stond onder de hoedc en bescberming van pauzen en
vorsten, en de middeleeuwsche overweldigers dachten er twee-
maal aan aleer zich den banvloek der eenen en de strenge
kastijdingen der anderen door 't aanslaan van kerkelijke goede-
ren op den bals te laden.
Zoo weinig vernederend was het toen zich afhankelijk le
maken van den slaf, dat vermogende, ja zelfs adellijke lieden
openlijk daartoe overgingen '. Het doel is klaar en duidelijk
uitgedrukt in eene akte van opdracht, ten voordeele van gemelde
St.-Pietersabdij te Gent ten jare 1155 afgeleverd; raen leest
daarin namelijk, dat eene vrouw zich cijnsplichtig had gemaakt
pro indefmenti libertate optinendâ. Geen Iwijfel dus, of de
toevlucht tôt een klooster was toen schier noodzakelijk om zich
eene volkomene vrijheid te verzekeren 2, hoewel er enkele voor-
beelden zijn aan te balen van oneerlijke grooten, die zich meester
raaakten van cijnsplichtigen, tienden of andere bezittingen der
abdijen, zoodat de kloostervoogden weleens genoodzaakt waren
* Oorspronkelijk stuk in 'l Staatsarchief te Bergen, gedrukt in de Bulle-
tins de la Commission roijale cVhistoire, 2^ série, IV, bl. 257.
Voorbeelden hiervan zijn genoeg voorhanden. Wijzen wij slechts op de
volgende: « Hec ego Vergioe de Wenlina altendens cum ex ingenuiset nohi-
libus parentibus procreata essem... » — Vrouwe Geertruid... « quod quedam
nobilis malrona Gertrudis nomine... cum esset-libera et liberis parentibus
oriunda, iribuiarium se consliluit..., » benevens veie andere, inzonderheid
gedurende deXtlI^ eeuw. (Zie Van Lokeren's beroepen werk).
* Zie Van Lokeren, Chartes et documents de l'abbaye de Saint-Pierre,
1,23.
( 90 )
het ontweldigde vôor de vierschaar le gaan opeischen, hun redit
bezwerende op de Evangeliën. Alzoo deed, onder anderen, de abt
van St.-Pieter ten jare H70, loen de nakomelingen van zekere
Gerlinde, die zicli onder de bescherraing van dat kloostcr gesteld
bad, namens den graaf van Vlaanderen Pbilip van den Elzas
waren afgevorderd; alzoo moest diezelfde vorst in 1183 aan de
abdij van St.-Bavo een aantal lijfeigenen afstaan, welke bij zich
bad aangemaligd, docb die beweerden vrije lieden te wezen ^
Ten bewijze, dat het vvel de zwakbeid was, die bescberming
zocbt bij den raachtige, kan dienen dat, op weinige uitzonde-
ringen na, al de bedoelde afstanden, welker akten men aantreft
in de cbarterboeken der abdij van St.-Pieter, gedaan werden door
of namens vrouwen.
Het is nog altijd meest in naam van den godsdienst, of voor
't geestelijk welzijn der bevrijders, dat de opdracbt aan een
klooster of altaar geschiedt. Jan, béer van Lens (Brabant), stelde
zijne lijfeigenen den vrijdag vôor « Pâques fleuries (1304, o. s.)...
pour Dieu et en aumousne... » (zegt bij) « pour le salut de mon
asme et la remission de mes pecbies et de mes ancisseurs, » in de
boede van « Dieu et medame saincte Waldrut de Mons ^. » Bou-
dewijn, ridder en béer van Fontaines, twee lijfeigenen de vrijbeid
scbenkende in 1327, verkiaart dit te doen « pour Dieu et pour
le salut de nostre ame et de nos ancisseurs et a le prière de noble
dame no Ires cbiere et amee compaingne medame Alyneor de
Kevrens. » — De vrijmaking van drie lijfeigenen door Willem,
graaf van Henegouw en Holland, ten jare 1334 (o. s.) ten voor-
deele der abdij van Hasnon, gaat vergezeld van de verklaring dat
het gebeurt « pour Dieu, purement et en aumosne et à le pryere
nobles hommes le signeur de Boussut et Henry de Liedekerke,
chevaliers ^ »
* Serrure, Cartulaire de l'abbaye de St-Bavon, 64, 05.
* Bij de plechligheid dezer bevrijding waren aanwezig Izabella de Wal-
lenghien, Izabella de Gupigni, Margareta de Barbenchon, Joanna de Bayus,
Gatharina de Wildeberghe ea Joanna d'Angherial, kanunnikersen van
S»«'-Walburga te Bergen, benevens vier leenmanneu van graaf Willem.
5 Er zijn meer voorbeelden op le noemen dat vorslen zelven de veiligheid
(91 )
Van des te meerdere waarde raoest de bescherming ecner
raachlige abdij den zwakken, wcerloozen lieden zijn, daar er, in
wedervergelding, zoo wcinig van hen gcëischl werd. Inderdaad,
de hiin opgelcgde belasting was licht ora dragen; de drie lijfei-
genen, door genoemden graaf Willem aan de kloostergemeente
van Hasnon afgestaan, waren enkel verplicht twee deniers in
't jaar, en bij den dood zes deniers aan den abt op te brengen.
Welk verschil er ook in de op te brengen som was, deze was toch
overal gcring, en 't erfcnisrecht, dat de vrije lieden van onzen
tijd den Staat geven moeten, drukt zeker wel zwaarder en is niet
minder hatelijk dan de zoogenaamde « sterfcoop. »
Hel is natuurlijk dat de vrijgemaakten, opgeleid tôt de priester-
lijke bediening, van aile cijnsbelasting onlslagen waren ; maar
ook leeken,afliangende van eene geestelijke genieenschap, werden
op den duur bevoordeeligd. De boeren van Xhoris, namelijk, die
cijnspliclitig waren van de abdij van Stavelot, zagen ten jare 932
de hiin opgelegde belasting verminderen *, en van zulke edel-
moedige trekken, ook vanwege leeken, zijn verschillige voor-
beelden aan te halen. De gedachte : de toestand der geringe
klasse raoet verbeterd worden, won dagelijks veld; er bestond
sleehls verschil in de manier om die tôt daad te maken. Wanneer
Margareta van Constantinopel in 1245 het lot harer onderhoo-
rige dienstbaren, in hare avouerie van Henegouw, verbeterde,
besprak zij voor zich en hare nazaten het beste voorwerp, dat in
erkenden, welke de lieden, afhangende van de klooslers, genolen. Reeds in
954 had Adela, gravin van Vlaanderen, Iwee harer dienslbaren mils eenen
jaarlijkschen cijns aan de abdij van St.-Pieter te Genl afgestaan (Diericx,
Appendice aux mémoire^ sur la ville de Gand, bl. 72, in nota); in 1130
geschiedde de opdracht van een groot gelai lijfeigenen aan 't sticht van den
H. Bavo ter genoemde stad, door graaf Dirk van den Elzas. Laatstgemelde
afsland, beginnende met de aanroeping : « Sanclus Livinus... » was gedaan
« ob memoriam et salutem meam et praedecessorum meorum quedam
raancipia mea quorum nomina subscribunlur cum omni sobole sua et poste-
ritate sancto Livino precioso martyr! in Gandensi ecclesia sancli Bavonis
libéra et absolula traditione coram bominibus et baronibus meis praesente
abbate... » (Serrure, Cartulaire, bl. 54).
* RiTz, Urkunden zur Geschichte des Niederrheins, bl. 27.
( 92)
't sterfhuis van elken dier lijfeigenen zou worden aangetroffen,
wat eene aanzicnlijke verzachling voor de weinig begoeden was,
daar zij vroeger, bij het overlijden, de heift hunner goederen aan
den vorst moesten afstaan *. Minder edelmoedig ging, in 1304,
gemelde Jan, lieer van Lens, te werk; de verkiaring afleggende
dat hij voor altijd afzag van aile soort van dienstbaarheid en afper-
sing len voordeele van drie zijner lijfeigenen, vorderde hij van
hen 2 blanke deniers 's jaars, 12 stukken van dezelfde munt bij
hun huwelijk en evenveel bij den dood, ailes ter giinste van de
Ste-Waltrudiskerk te Bergen.
Aangaande de lijfeigenen, welke nog niet tôt het genot der
vrijheid werden geroepen. ook dezer toestand verzachtte onder
den invloed der machlige beweging, die aan aile zijdcn tôt de
ontvoogding aanspoordc. « Ter uitzondering van een klein getal
(zegt A. Wauters) 2, die tôt den huisdienst bestemd waren, en
wier bestaan meer afhing van de grilligheid des meesters, was de
groote meerderheid aan 't bewerken van den akker en enkel
met eenen bepaalden cijns belast; zij konden niet aan den
geboortegrond ontrukt noch aan den vreemde verkocht worden;
* Ziehier een uittreksel uil de daart.oe belrekkeîijke charter, verleend
door Margareta in uitvoering der begeerle van hare zusler, de gravin Joanna,
uitgedrukt « en sa plaine santé « :
... « Ke lûtes les gens de sainleur {servitude) de tote la terre de Hainau,
ki esloient de s'avoerie, qui ele avoit partis a moitiet à le mort, fuscent al
mellor chatel à le mort, kar preudomnie li avoient soventes fois dit ke partir
ne pooit seurement tels gens, ne al salut de s'ame. Et, por çou ke nos tro-
vames, al consel de nos haus homes de Hainau, à qui nos en demandâmes por
le chose plus fermement assummer, ke tôt cil de sainleur, sicom il mius
creoient, dévoient eslre al mellor chalel à le mort, et ke, par acoustumance
de balliiis plus ke par autre droit, avoient esté parti des chi a ore, nos, par le
volente et la promesse nostre chiere seur Jehane devant dite a acomplir, et
par nostre greanche {gré) et nostre assentement ke nos très donc a ceste
chose avuec sa volenle mesimes, et encor i metons, por nos et por nos oirs
ki après nos venront, volons etc.. »
(Oorsproukelijk sluk in het Staatsarchief te Bergen, medegedeeld
door Gachard in de Bulletins de la Commission royale d'his-
toire, 2« série, IV, 255-236.)
' Histoire des environs de Bruxelles, II, 10.
(95)
wel is w aar leverde hun bestaan niets schitterends op, en was er
voor hen geene lioop tôt lotsverzachting, maar dank aan bet
nationaal karakier en dcn invloed van den godsdicnst, gevvende
men zich er aan, hen op zachte wijze le behandelen. Somtijds
zelfs bezaten zij grondgoederen en werden zij bekwaam en
waardig geacht om in de plaats van hunnen meester in openbare
plechtigheden op te treden. » — Inderdaad, wij lezen bij Hemri-
couRT {Guerre d'Awans et de Warous, § 5, bl. 529) van eene
b'jfeigene yrouw, levende in de XIl^ eeuw, « et qui estait riche de
moibles et d'yretage, » terwijl ten jare 4093 een dienstbaar man,
Sleypo geheeten, in naam van zijnen afwezigen meester eene gift
overbrengt aan 't klooster van Jette. Voor 't overige men vergeté
't niet : de dienstbaarheid is geene vinding der middeleeuwen,
gelijk al te lang beweerd werd, maar eene merkeb'jke verzachting
der slavernij, die bet beidendom, bij de Kelten en de Germanen
evenzeer als bij de Romeinen, bad tôt stand gebracht. Dienstbaar
of enkel cijnsphchtig, was de landman in de vroege middeleeuwen
ten onzent niet ongelukkig, althans bij had bet beter dan in menig
ander rijk van Europa, waar de lijfeigene minder edelmoedig
werd bejegend en, bij gémis van burgerlijke rechten, enkel de
rechten der menscbelijkbeid kon inroepen, welke hem nog niet
altijd waren gegund. Hier was de vrijheid van den hiiiselijken
haard gewaarborgd, en als de Luiksche poorter in 1200 met trots
liet hooren : « Povre homme en sa maison roy est, » sprak hij
een woord, dat weldra voor schier de algemeenheid der Belgen
zou waarheid worden.
Alzoo beschouwd, komt het eenigszins vreemd voor, dat Jacob
VAN Maerlant, die in de XIIP eeuw leefde, den val der oude feo-
daliteit of, wil men, van de macht der slotheeren, beschouwde
als eene groote overwinning, een oordeel, dat later werd bijge-
stcmd door verreweg het meeste getal geschiedschrijvers, die tôt
op onzen tijd de féodale inrichting als eenen vioek voor het volk
brandmerkten. Waar Maerlant het oude stelsel als eene strek-
king tôt tirannij, zelfzucht en ongelijkheid der menschen afkeurde,
was hij zeker niet gansch bezijden de waarheid; imraers de feoda-
liteit herschiep het land in geen Eldorado, voerde de boeren niet
(94)
temg totden gulden herderstijd,zoo gemoedclijk door Theokriet
in de oudheid en door Gessner in de vorigc eeuw bezongcn; het
kasteel, ja, beheerschte, met de kerk, gansch het dorp, en weer-
klonk weleens van den jammcrkreet eens ongenadig verdrukten
dorpers. Maar, onverlet gelaten dat de landbouwer het idealisch
leven nog in onze XIX* eeuw niet heeft gevonden, mag men, bij
de beoordeeling van middelecuwsche toestanden, niet uit het oog
verh'ezcn dat onder de scliuts der schietgaten van die geduchte
sloten eene massa dorpehngcn leefde, en daar bij vijandelijken
aanval niet enkel hiinnen persoon, maar ook hun goed bevei-
ligen moehten; dat de adel, door zijnen ridderlijkcn geest, veel
heeft bijgedragen tôt verzachling der zeden, ter bevordering van
beschaving, en aan het hoofd der middeleeuwschc gemecnten
staande, onzeghjk veel heeft meegewrocht om deze in macht en
slerkte en luisler op te voeren, totdat eindelijk het uur der bur-
gerij zoude slaan.
En de beweging voor de volksontvoogding werd inderdaad zoo
groot, dat niets in staat was dien stroom van richting le doen
veranderen of te stutten ; het zijn nu niet langer alleenstaande
personcn meer, met een betrekkelijk gering vermogen en invloed
in de samenleving, die de zoete vruchten der vrijheid aan mede-
menschen te gcnieten geven, ook de Staat aeht het uur gekomen
om de machligc beweging te volgen, en aan geheele bevolkingen,
gansche gemecnten wordt ineens, de eene na de andcre, hetbur-
gerlijk recht geschonken, minder uit eenen geest van godsdiens-
tigheid, gelijk weleer, dan in 't belang der landheeren, of wcl om
staatsredenen. 't Was onder de groote regeering van Boudewijn
van Rijsel (1056-1067), een even slerken en dapperen als vromen,
wijzen en zachtzinnigen vorst, dat de Vlaamsche steden begonnen
onlvoogd te worden, maar 't zou eerst in de volgende eeuw zijn,
dat aan de dorpen van dit gewest de vrijheid werd vergund. De
beweging strekte zich uit tôt de verste streken van het noorden.
Ten jare 1171 komen een groot getal bisschoppen te Armagh
(lerland) samen, en verkiaren, in den name Gods, al de slaven
van hetland vrij. Eene halve eeuw te voren, bepaaldelijk in 1125,
had de prins-bisschop van Luik dezelfde verklaring, in voordeel
I
( 93)
van al de mannen ondcr zijn gebied en dat zijner geestelijkheid
staande, met zijn zegel bekrachligd. Uitwijzcns eene overeen-
komst, in 't jnar 1212 tusschen Ilendrik, hertog van Brabant, en
Godfried van Breda geslolen, werd kort te voren de dienstbaar-
heid afgescliaft in Oosterwijk, Arendonk, Herenlhals^ Turnhoul,
Hoogstraten, Biisk (?), Lier en Sichem *. Onder degemeenten van
het Waalsche land, welke al vroeg tcenemaal van dienstbaarheid
werden ontslagen, is Frasne te noemen, een groot dorp op onge-
veer drie iiren van Cbarleroi. Godfried III, hertog van Lotha-
ringen en graaf van Leuven, gaf die plaats in 4160 een aantal
rechten, welke zelfs raenige opkoraende stad haar toen benijden
mocht 2. Haspres, in Henegouw, kreeg zijnc keure in 1176, en
werd daardoor met eene schepenenbank begifligd ^. Arnout Lan-
dras, heer van Eine, bij Oudenaarde, bevrijdde al zijne lijfeigenen
in 't jaar 1222; Aleida van Boelare de hare op Witten Donderdag
1258; Hugo, kastelein, en zijne gemalin ontvoogden hunne dienst-
baren uit het land van Waas ten jare 1245, en Godfried van Breda
de zijne in 1246 *.
In dit edel werk waren de landheeren doorgaans de vorsten
voor, en deze laatsten schijnen de beweging maar al tastende,
met aarzeling gevolgd te hebben; allhans het Vrije van Brugge
bekwam zijne keure maar in 1224, en toen Margareta van
Constantinopel in 1268 de bewoners van Desteldonk, Sleidinge
en Lovendegem met eene keure begifligde, zonderde zij van de
vrijmaking hare cigene lijfeigenen uit ^. Het moet evenwel gezeid
zijn dat deze vorstin cenige jaren vroeger, bepaaldelijk in 1252,
het lot harer lijfeigenen merkelijk verzacht had ^. Ook enkele
landheeren handelden op weinig edelmoedige wijze.
Ogy en Isières, in Henegouw, verkregen hunne keure in 1283.
Arnout, die ze voor deze zijne heerlijkheden bekrachtigde, was
* MiRiELSj Opéra diplomatica, I, 565,574.
* Annales de l Académie d'archéologie de Belgique, XI, 64.
^ Jos. DE Saint-Genois, Monum. anciens, 479.
''• MiRyEus, Opéra dipL, II, 51o, 321, 75o, 764.
» DiERicx, Mém. sur la ville de Gand, I, 117.
6 WARNKœNIG, I, 558.
(96)
zoon van Gijzelbrecht van Oudenaarde en van Richilde van Mor-
lagne, doch 't was niet zonder legenstand dat de heer van Oude-
naarde de vrijheden vergunde; men moest, om dezen afstand van
hem te bekomen, een arbitraal vonnis uitlokken van de kerk van
Kamerijk, waarhij deze hare rechten op genoemde plaalsen deed
gelden *.
De geheeleXIII^ eeuw was geluigc van den ongestuitcn voort-
gang der volksontvoogding, in 't noorden als in 't zuiden, in
't oosten gelijk in 't westen van België; wij willen hier een bewijs
van bijbrengen door de aanhaling van een aantal bevrijdingsakten
uit dit tijdvak, ten voordeele van dorpen afgeleverd en waaronder
vêle vergezeld waren van eene keure 2.
d09*. Steenwerk, door graaf Robrecht den Jonge (vernieuwd in 1160
door Dirk en Philip van den Elzas; 00k voor Berkin).
1154. Brogne, in 't graafschap Naraen.
1159. Mont-Saint-Guibert, door Godfried, hertog van Lotharingen.
1160. Frasnes en Baisy, door denzelfde.
1161. Reninghelst, door Dirk en Philip van den Elzas.
1163. St-Amand, door Philip van den Elzas.
1174. Favril.
1175. Brusthem, door Geeraard III, graaf van Loon.
1178. Oberchicourt en Pocquencourt, door Boudewijn van Henegouw.
1180. QuESNOY (Kanoot), door Albert van Beieren.
* De oorkonde, gedagleekend van 21 Januari 1233, besluilaldus :
« ... Pronontiamus, ut ecclesia B.M. Camer. possidet altam et bassam super
hospites, suos in villis de Ogy et de Isier justiciam itae possideat ipsum
D. Arnulphum super perturbalione praedicta per eamclem sententiam con-
dempnantes et inhibentes eidem Arn. de Aldenardis ne possessionem ipsius
ecclesiae in alta et bassa justicia apud Ogy et apud Isier de caetero perturbet,
ducendo hospites ecclesiae in angarias, vel in exeritum, vel leges aut bannos
super hospites ecclesiae proponendo vel instituendo, sed ipsam ecclesiam sua
possessione altae et bassae justiciae super hospites apud Ogy et apud Isier
hbere et paciflce gaudere pcrmittat... »
{Bulletins de la Société historique et littéraire de Tournai,\] (1860),
^ Hierbij zijn een aantal plaatseu uit bet noorden vau Frankrijk, weleer
deel makende van een der zuidelijke Belgische gewesteu. Wij troflfen ze aan
bij Arth. Dinaux, Archives, 3« série, 10.
(97)
4191. Ramousée, door Wouter, heer van Avesnes.
119o. Ten Hamere, bij Biervlict, door Hendrik, brocdcr des graven van
Vlaanderen.
1197. Haspres (Henegouw), door Boudewijn, graaf van Henegouw.
1202. SoLESMES, door Walter, voogd van Solesmcs.
1204. 3IarilleSj Lij Geldenaken, door Hendrik I, hertog van Brabant.
120o. DÉCHY en Férin, door de abdij van Sint-Amand.
1206. Halen, door Hendrik I, hertog van Brabant.
1209. Beauraixg, door Thiebault, graaf van Bar.
1211. Neerijsche, door Hendrik I, hertog van Brabant.
12**. Croisettes, door de abdis van Meesen.
» Ham-lez-Lillers, door den abt van Ham.
« Harnes, Annay, Loison, door den abt van St.-Pieters, te Gent.
1213. VoRST (Forest), door den hertog van Brabant.
» Leeuw of Zout-Leeuw (Léau), door denzelfde.
1215. Jamoigne, door Hugo de Rumigny, heer van Florennes.
1216. OisY, door Jehan, heer dier plaats.
» Dongelberg, door Hendrik I, hertog van Brabant.
1218. Frévent, door G. van Châlillon, graaf van St.-Pol.
1219. Po\T-DE-Loup en ChÀtelet, door Boudewijn, avoué van Châtelet.
» SoMMAiiVG, door de abdij van Cisoing.
1220. Trazegnies, door Otto, heer dier plaats.
1222. Chapelle-lez-Herlaymont, door Otto, heer van Trazegnies.
x> Rosières, bij Wavre, door Hendrik I, hertog van Brabant.
V Fauquemberge, door Willem IV, kastelein van St.-Omaars.
1223. AviOTH, door Lodewijk, heer van Chiny.
1225. Grimbergen, door Geeraard, heer dier plaats, en Agnete, zijne
vrouw.
1226. Incourt (bij Geldenaken), door den hertog van Brabant.
» Dlisberg, door denzelfde.
1228. Gouy-en-Ternois, door Hugo van Châtillon, graaf van St.-Pol.
« CouRiÈRES (deel van Farailleureux), door Hendrik I, hertog van
Brabant.
122* . Geel, door Hendrik Berthout, heer dezer plaats.
1229. Hénin-Liétard, door Boudewijn II, heer van Hénin.
» Baasrode (Mariakerke), door Hugo, kaslelcin van Gent.
1250. La Hulpe, door Hendrik, hertog van Lotharingen.
» RiCHEBouRG, door Jan, abt van St.-Vaast.
Tome XXXII. 7
(98)
i231. Neufville en St.-Amand, door Fernand van Portugal en Joanna
van Constantinopel.
1232. St.-Oedenrode (Rode), door Hendrik I, hertog van Brabant.
1253. RocouRT, door denzelfde.
1234. IJsscHE, door denzelfde.
J236. Gedinine, door Boiidewijn, heer van Orchimont.
1237. Valincourt, door dcn heer dier plaats.
1238. VicQ en Escaupont, door Gillis, heer dier plaatsen.
» Marquion, door den heer van Oisy en Marquion.
» Breux en Esclapy, door Arnout, graaf van Loon en Chiny, en
Hebrant de Breu.
1239. MoNTMÉDY, door Lemzone, heer dier plaats.
1239. Beeringen, door Arnout, graaf van Loon en Chiny.
1240. Piètre, door Bertoiil, heer van Belle.
» Charvency, door Arnoiil, graaf van Loon en Chiny.
« CuRAiNGE, door Arnold^ graaf van Loon.
1241. Famiers en Curlu (?), door de hecren dier plaatsen en denabt van
Arouaise.
» Revogne, door Robrccht, bisschop van Luik.
« Wymi, door Walter, heer van Avesnes.
» Kapruke, door Thomas van Savooieen Joanna van Constanti-
nopel.
» Het Land van Waas, door dezelfden.
1242. Corbion, door Hugo, ridder, heer van Corbion.
« Proisi, door Hugo, abt van Mouson.
» De Vier Ambaciîten, samengesteld uit de dorpen Assenede, Ert-
vclde, Kluîzen, Wachlebeke, Winkel, Zelzate, Hertinge, Huger-
sluus, Moerkerke, Nieuwerkerke, Pereboom, Steeland, Vroondijk,
Willemskerke ; — Boekhoute, Bassevelde^ Oost-Eekloo ^ Pieté j
Wevelswale, Koudekcrke ; — Axel, Zuiddorpc,Moere, Westdorpe,
Beoostenhlijdej Zaamslag, Othenee^ Aandijke, Trinileit, Terneu-
zen, Boschkapclle ; — Hulst, Hontenisse, Ossenisse, Heinsdijk^
St.-Pauluspolder , Lamswaarde, Namen.
1243. SiRAULT, door den abt van St.-Amand, met tusschenkomst van
Willem van Brakel en andere heeren.
1245. Marvilles, Taismères, Noyelle-sur-Sambre, Morbaix.
« Lalleu, door den abt van St.-Vaast, te Atrecht, en Robrecht vàn
Bethune, avoué van St.-Vaast.
.{^9)
i 245. OuDEGEM, bij Dendermonde, door Robrecht, heer van Bethune en
Dendermonde.
1246. Ellegnies, door Jacob van Condé, heer van Belle.
1247. Onnaing en Qi'arouble, door 't kapittel van Kamcrijk.
» VLOEDGAT(bij Oost-Duinkerke), door Margareta van Constantinopel.
1248. LoMBARDziJDE, door dezclfde.
» Berg en Neder-Okkerzeel, door den hertog van Brabant.
« EsTROEUNGT, door Jan van Avesnes en zijne vrouw Alix.
» Langle (land van), door Robrecht II, graaf van Artois.
12**. (!« helft), Waalhem, door de Berlhout's, heeren van Duffel en
en Geel.
1251. Merchtem, door den hertog van Brabant.
1233. Montigny-sur-Sambre, door Godschalk, heer van die plaats.
1258. Saucoive, Geonsan, Morthomme en Nessoulaix, door den abt van
Orval.
1260. Saint-Mard en Vieux-Virto\ , door Arnout en Lodewijk, graven
van Loon en Chiny.
» MexNthon en Clémency, door Arnout, graaf van Loon en Chiny.
126*. HoBOKEN, door de heeren van dit dorp.
1261. Zaffelare, door den abt van St.-Pieters, teGent.
1263. GnLL\, door Nicolaas van Condé.
» Arleux-en-Gohelle, door 't kapittel van St.-Pieters, te Rijsel.
1264. Moorsel, Gevergem, Wieze, door Robrecht, heer van Bethune en
Dendermonde.
» SiGNY, Vaux, Montlibert, door Lodewijk V en Jan, prior van
Vaux-lez-Moines.
1265. Ziesele, door Margareta van Constantinopel.
» Pieté, bij Boekhoute, door den abt van St.-Pieters.
1266. Baàsrode (St.-Amands-), door Robrecht, zoon des graven van
Vlaanderen, den abt van St.-Amand en Léo van Aa, heer van
Grimberge.
1268. De dorpen van de kastelnij des Oudenburchts, omtrent Gent.
» Desteldonk, Sleidinge en Lovendegem, door 3Iargareta van
Constantinopel.
0 Orges en Herbeumoivt, door Jan van Rochefort.
1271. Moiry, door Geeraard, heer van Chavency.
1273. Bonne-Espérance, door Jacob, heer van Chaumont.
1275. Marquain, door Jan, heer van Mortagne.
( 100 )
1280. OiGNiEs, door Hugo van Anloing, heer van Epinoy.
1283. LiEDEKERKE.
1284. Vance, door Aubert, heer van Vance, met zijne beide zonen.
» Olizy, door Geeraard van Loon, heer van Chauvency.
1 291 . Bray, Estinnes-au-Val en Estinnes-au-Mont, door Jan van Avesnes.
1301. ToRGNY (Luxemburg), door Hendrik, graaf van Luxemburg.
1302. SicnEM, door Godfried van Brabant.
1503. Waalwuk, door Jan II, hertog van Brabant.
1304. Meerhout, door denzelfde.
1323. MoiLLY, door Raoul van Chauvency, heer van Moilly en Olizy.
1331. Belleren (Haut-Bellain), door Jan den Blinde.
1344. ToNNELETiL, ToNNELLE en Bavier, door Arnout, graaf van Loon
en Chiny.
1366. Herbevaux, door Wenceslaus van Bohemen, hertog van Luxem-
burg enz.
In den loop der XIIP eeuw hadden Brabant, Limburg, Vlaan-
deren en Luik van de dienstbaarheid niets bewaard dan den cijns,
eenige banaalrechten voor molens, markten, brouwerijen enz.
Hier en daar, nochtans, waren door de heeren bij 't verleenen der
vrijheid en keure zekere bepalingen gemaakt, die bewijzen dat
zij niet gemakkelijk van de verouderdc denkbeelden, de voile
nieeslerschap konden afzien. Zoo leest men in de akte waarbij
Lodewijk, graaf van Chiny, en Jan, prior van Vaux-lez-Moines, de
dorpbewoncrs van Signy, Vaux en Monllibert onllrekken aan de
wet van Beaumont * en stellen onder die van Montmédy, dat dit
duren zal « tant que le comte de Chiny le vouldra souffrir; » zoo
verbiedt de ontvoogdingsbrief voor Malendry aan de ingezetenen
dier heerlijkheid le gaan wonen « en aulcune ville ou chasteau
^ De keure van Beaumont is bijzonder merkwaardig door hare mildheid
en duidelijkheid; ook werd zij door versebeidene vreemde steden, slaande
onder 't rechtsgebied van den aartsbisschop van Reims, aauvaard. Men vindt
ze ingeschreven in 't register der charters van 't hertogdom Luxemburg,
(Januari 1600, n° 3, litl. pp. fol. 367) en in afschrift ter Bibliotheek van
Burgondië, n" 12,376; zij Avcrd gedrukt in de Histoire de Lorraine, door
D Calmet, II, 537, en o. a. besproken door Merlin, Répertoire (art. Loi de
Beaumont).
{m )
appartenant au comte de Chiny, » en Aubert, heer van Vance,
schreef voor, dat diegenen zijner onderhoorigcn, welke gehuwd
waren, in het dorp verblijven moesten; dat al degenen, welke
zich elders wilden vestigen, voor hun vertrek hun goed verkoopen
of afstaan moesten aan andere ingezetenen, en dat, bij vcrzui-
menis daarvan, de goederen van den vertrokkene ter beschik-
king zouden bb'jven van meier en scbepenen. De heer van Vance
behield zich 't gebruik voor van de bosschen en weiden zijner
heerh'jkheid, voor 't geen zijn huis of veckudde mochtcn noodig
hebben, met de bepaling, evenwel, dat bijaldien zijn vee eenig
nadeel zou veroorzaken aan 't goed of de vruchten zijner boeren,
hij dit vcrlics zal vergoeden zonder nochlans te kiinnen geboet
worden. De heciiijkheid bleef onder de afhankelijklieid der graven
van Bar en Chiny, aan wie de heer van Vance de hclft der
rechten en der boelen voor misdaden en overtredingen afstond; —
van hunnen kant verbonden zich de beide graven, met tocstem-
ming van den heer van Vance, de dorpehngen in 't genot te laten
der hun toegekende privilèges, zelfs tegen den heer van Vance '.
Gelijk de vrijmaking van eenen enkelen landman doorgaans
moest vergolden worden met eenen jaarlijkschen cijns, zoo werd
dit ook gevraagd bij de ontvoogding van eene gansche gemeente;
edoch,aan menige plaats werd daarbij het een of ander voorrecht
geschonken, zooals het vrije genot eener weide, van een bosch enz.
De hertogen van Brabant en de heeren van Aa, te Anderlecht,
gaven daar een schoon voorbeeld van. Hendrik van Brabant,
Iweede van dien naam, gaf in Maart 1228 (o. s.) den inwoners
van Anderlecht den eigendom van een moeras, of liever van eene
weide, zich uitstrekkende tôt aan Kuregem 2. Wanneer Jan van
Avesnes, graaf van Henegouw, de lijfeigenschap afschafte voor de
dorpen Bray, Estinnes-au-Val en Estinnes-au-Mont, verleende hij
den bewoners dezer plaatsen een vrij geweid, en de graaf van
Henegouw vergunde in 't jaar J200 aan de gemeenten, welke
* Annales de Vlnslitut de Luxembourg, X, 233-237.
^ Archieveu der Rekenkamer. Reg. n» 433 (gedrukte Inventaris). —
A. Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, 1, 32.
( 102 )
't zoo geheeten Alloé't de Binche vomiden, het recht van gebruik
te niaken van al de bosschen, in genoemde heerlijkheid gelegen.
De heer van Wiltz deze gemcente in 1437 — laatlijdig genoeg! —
de vrijheid gevende, ontsloeg haar van de verplichling, de muren
en wallen der sterkte aldaar te herstellen en le onderhouden; hij
verbond zich om nooit iemand tôt den staat van dienstbaarheid
te zullen terugbrengen, tcnzij met toestemming van den burge-
ineester, van de schepenen en liet volk; gaf iedereen op zijn
heerlijk goed het recht van te gaan wonen, waar 't hem lustte, en
beloofde geenen ingezetene van Wiltz in hechtenis te zullen nemen
of zijne goederen aan te slaan tenzij den gevatten persoon
onmiddellijk aan zijne natuurlijke rechters te zullen overleveren.
Alzoo kwam, met langzame schreden, de vrijheid in aile
gewesten en gouwen van ons land zich vestigen, hier minzaara,
daar met achlerdocht, elders met tegenzin onlhaald, maar toch
vroeger dan in de ons omringende landen, waar de bevol-
king nog lang nadien om verzachting naar haar lot zou wachten.
Dat, inderdaad, van hier iiit de weg werd gebaand tôt de
ontvoogding des volks in westelijk Europa, is door de geschiedenis
bewezen en door de geleerden reeds lang erkend. « Les Flamands
ont été nos maîtres » (zegt Bouthors, een Franschman, in zijne
Étude sur les origines et le principe de la ruralilè, waar hij
gewag maakt van de opkomst der gemeenten); « nos pères ont
appris d'eux à conquérir les privilèges de la liberté civile, mais ils
n'ont pas su les imiter dans la colonisation, la protection des
intérêts ruraux. »
En dat is waarheid î Met de ontvoogding der gemeenten ging
gepaard de uitbrciding van den landbouw, en de XIIl^ eeuw was,
ook in de bloot stofîelijke orde, een tijdvak van verbazende
ontwikkeling en bloei.
Wij hebben gezien hoe Vlaanderen in de eerste ecuwen onzer
tijdrekening het uitzicht cener woeste, armoedige, schier onbe-
woonbare streek aanbood, bedekt met bosschen en moerassen,
terwijl de zee bij iedere hooge tij de laag gelegene gronden
onder water zettc. Oorkonden uit de vroege middeleeuwen schii-
deren dit gewest met geene mindere sombere kleuren af, tôt
i
( 105 )
zooverre dat het dcn weiiiig vleicnden naam van « Woud zonder
genade, » bevolkt met roovers, ontving '. Gansch de streek
tusschen Gcnt, Brugge en TorhoiU, alsook omirent Maldegcm,
was nog in de VIP ecuw een ondoordringbaar boscb, en de zuid-
kant niets dan znndige heidc en kreupclhout. Het woud van
Wijnendale grensde aan dat van Torhout, en tusschen IJperen
en Popcringe strekte zich het Thigiihusca uit, begrensd door moe-
rassen ; in 't oostelijke deel van Vlaanderen en in Brabant had men
de bosschen van Liedekerke, Mechelen, Rotsbergen en andere,
zich uitstrekkende tôt liet ontzaghjke Ardennerwoud, terwiji
andere vlakten ook liier gedurigaan overslroomingen blootgesteid
waren^. Zoo was het ook in 't Namensche en in een groot deel van
Limburg, Luik en Luxemburg. De gcdichten van Venantius For-
TUNATUS, in de Vl^ ceuw geschreven, noemen, aïs de Ardennen
bevolkende : den béer, den eland, dcn w ilden stier, os en ezel,
en geen twijfel of dcze dieren werden loen ook in de andere
boschstrekcn van België aangetroffen. Wat de Kempen betreft, die
op sommige plaalsen reeds in de IV^ eeuw door raenschen waren
bcwoond, dit gewest Avas gedurende de acht eerste eeuwen
onzcr jaartelhng nog eenzamer en treuriger dan Vlaanderen en
Brabant.
Dcze droevige toestand was omtrcnt het tijdstip van de vrijma-
king der gemeenten reeds aanzienhjk verbcterd, ja het land der
aloude Belgische volksstammen gansch van uitzicht veranderd.
Niet alleenhjk daar, waar in de jongstverloopen eeuw'en een
geestelijk sticht was opgerezen, werd nu groei en bloci, leven en
beweging waargenomen, maar de monniken, oin de talrijke arms,
waarover zij beschikken konden, te benutligen en hun ontgin-
ningswcrk te spoediger te kunnen voortzetlen, hadden op vêle
plaatsen,zelfs verre van hun kloosterjCene groote hoeve gebouwd,
eene kapel daarnaast, en w'cldra eene proosdij of priorij aldaar
ingericht, waar rondom eene blociende gemeente was tôt stand
* MiLO, Vita metrica S. Amandi^ Boland., I, Febr. 880.
2 Ruishroek, Melsbroek, Willebroek enz. herinneren ons de vroegere
gesteltenis dezer plaatsen.
( i04 )
gekomen K Uitgestrekle bosschen waren langzamerhand verdwe-
nen 2; heiden heploegd, moerassen droog gelegd, het geweld der
Zee bedwongen, ja de Zee achteruit gedreven! Eene lange slrepe
lands, ongeveer twee uren breed , werd op de zoute golven
afgewonnen en herschapen in polders, die de rijkste beeraden en
de weelderigste akkers werden. En dieper in het land, waar het
zeewater bij elkc hooge tij over de vlakte gestroomd, en kreken,
poelen en meren gevormd had, werden deze afgedijkt en door
grondige kennis en aanhoiidende arbeid tôt een land vol zegen
gemaakt.
Deze groote werken, bestuurd door mannen van kennis, moed
en volharding, uitgevoerd als plicht en regel ^, deden den vader-
* Men denke hier slechts aan de proosdijeii van Papingloo, te Maldegem;
van Eename, te Kluizen; van Drongen, te Nevele en Tusschenbeke; van
Sl.-Amand, te Korîrijk; van Corbie, te Huise; aan de priorij van Kluizen, te
St.-Gillis, en de groote klooslcrlioeven van St.-Pielers, te Cent, opgericht in
Vlaanderen, nanielijk te Idegem, Smeerhebbe, Mater, Dikkele, Letterhouten,
Crombrugge (Merelbeke), Desselgem, Meilegem. De monniken van Terka-
meren, bij Brussel, hadden eene groote hoeve te Houthem enz.
In de proosdijen en priorijen waren 't meest broeders, die de gronden
bewerkten en zelfs aan de groote vrouwenkloosters waren dergelijke broe-
ders-landbouwers verbonden.
Toen de H. Bernard us in de XI1« eeuw den bisschop Stephanus, van
Doornik^ verslag deed over zijnen toclit in Vlaanderen, schreef hij... « ivi
apud sanctum Amandum, ubi inveni patres, non multum amabiles, tum
adivi Frigidum montem, ubi, vide, Frigidos fralres. >. Deze Frigidi fratres,
gezonden naar Froidmont, in 't Doorniksebe, waren niet anders dan broeders-
landbouwers.
^ Uit een capitularium van Lodewijk den Goede (825) blijkt dal de uit-
roeiing der bosschen bij de koningen van het eerste en tweede ras een voor-
werp van groote bezorgdheid was. Reeds in 650 had Dagobert aan de abdij
van St.-Amand het bosch van Elnon (Pevele) ter oniginning afgestaan.
(MiRiEUs, Opéra diplom. I, 123; II, 1158, 1240). Koning Sigebert droeg aan
de abdij van Sl.-Remacle de landen en bosschen op van Malmédy enz. — Het
ontginningswerk werd onafgebroken voorlgezet. De abdij van Cambron
begon ten jare 1177 de ontginning van het woud van Geterlau, bij Lombi-
sœul (Henegouw), alsook de zeer beboschle omstreken der gemelde plaats.
' De regel van St. Benedictus, hier aanvankelijk in de kloosters gevolgd,
bield een kapittel in, getiteld : De labore maniium quolidiano.
( los )
landschen akkerbouw met reuzenstappen vooruitgaan. De oude
werkwijze werd verbeterd, de vcrdceling der vruchtwinning
geregcld, de oude waterwegen hersteld en nieuvve geopend, en,
dank aan de kruisvaarten,nieuwe gewasscn,groenten en vruchten
ingevoerd *. De noodzakelijkheid der \ctle werd hoe langer zoo
meer gewaardeerd en aïs bestanddeel eener goedecultuur overal
aangcwend. De oude charters leeren ons, dat de Cisterciënsers,
die landbouwers bij uitmuntendheid, aanzienlijke kudden onder-
hielden, welke natuurlijk eene groote hoeveelheid voortreffe-
lijken mest verschaflen ^, terwijl de ervaring hun al de voor-
deelen had doen kennen, welke uit de acclimatcering van goede
dierenrassen voortspruit. Wijd en zijd over Europa verspreid,
gedurig met elkaar in betrekking, was 't hun gemakkelijk zich
de diersoorten te verschalTen en verder wonende broeders aan
te bevelen, die onder 't opzieht van voorlteling, gezond en sma-
kelijk vîeesch, melkopbrengst cnz., de meesle voordeelen ople-
verden.
Toen, op 't laatsteder XIIP eeuw, de groote dichter Dante niet
langer de lessen aan de Parijzer Sorbonne van zijncn beroeraden
meester Zeger van Kortrijk (of van Brabant) mocht hooren, deed
hij eene reis naar Vlaanderen en zag daar de schoone en breede
dijken, die de lage landen tegen de overstroomingen van zee en
rivieren beschutten. Hij kon zich niet weerhouden zijne bewon-
dering uit te drukken over zulk aanzienlijk werk, dat het génie
der Vlaamsche landbouwers, in strijd met de krachten der natuur,
zoo heerlijk deed uitschijnen, en die kamp tegen de golven trof
hem zoo zeer, dat hij hem grootsch genoeg achtte ora te dienen
* Tôt het tijdvak der kruistochten doet men de invoering in België opklim-
men van de boekweit, door Dodoens flos Constanlinopolitanus geheeten.
Eene oude traditie, door Faipoult herinnerd in zijn Tableau statistique du
département de r Escaut, wil dat in de kerk van Zuiddorpe het gebeente rusl
van eenen kriiisvaarder, die, uit Azië teruggekeerd, zijn vaderland met de
kostelijke boekweit begifligde.
' In de middeleeuwen waren er abdijen, die toi 1,000 schapen, SOO koeien,
3,000 zwijnen, geiten en paarden in evenredigheid op stal hadden. {Études
sur les abbayes Cisterc. des XII^ et Xllb siècles.)
( 10G )
tôt een beeld in cenc zijner heerlijkste besehrijvingen van zijn
ontslerfelijk gewrocht :
« Quale i Fiamminghi tra Guzzante ' e Bruggia,
Temendo 'I fiolto, che in ver lor s'avventa.
Fanno lo schermo perche '1 mar si fuggia,
E quale i Padovan lungo la Brenta,
Per difender lor ville, e lor caslelli,
Anzi che Chiarentana il caido senta... - »
De beschaving bield gelijkcn tred met de vrijheid en de ontwik-
kelingvan dcn landbouvv; hiervan bebben wij een schoon bewijs
in den uitslag, aan de grens van westelijk Vlaanderen, verre van
groote steden, bekomen. Daar bad in ^1107 een vrome beremiet
het klooster van de Duinen gesticbt, op eene plekke gronds,
onophoudelijk door de baren der zee bestookt en te midden van
eene echt barbaarsche bevolking, die de Romeinscbe dicbter de
meest verachterde van de wereld nocnide... Eene eeuw was
nauwebjks sedert de slichting vervlogen, of de abt der Duinen,
Nicolaas van Belle, getuigde : « Ecclesia de Dvnis est quasi nions
argenteus indeficiens si tamen a sapienlibus gubertietor. s En inder-
daad, dank aan de vrucbtbare bcdrijvigbeid, welke 't kenmerk is
der groote Cisterciënserskloosters, was er te midden vandat woeste
voik, in eene uiterst zandige streek, een brandpunt van weten-
schap en bescbaving gekomen, en er is niet aan te twijfelen, of de
daar overbecn verspreide menigte zal den lieilzamen invloed van
dit edel werk bebben onderstaan. Toen waren er niet min dan
honderd twintig monniken en twee bonderd veerlig broeders, die
allen ijverig en arbcidzaam, de meest verscbeidene werken uiloe-
fenden. De meesten, landbouwers, maakten de dorre zandvlaklen
vrucbtbaar; andere verwerklen bout of ijzer of zaten aan het
weefgetouw om de gemeensebap van kleeren te voorzicn. Pbilip
van den Elzas en andere Vlaamscbe vorsten stonden bun moeren
af, tusschen Veurne en Bergen, en verlrouwden bun 't bestuur
^ Guzzante of liever Gazzante, Cadsaud, volgens Glicgiardini.
2 Uit den XV'^° zang der Bel.
( 107 )
der sluizen toe, op het grondgcbicd van Vcurne en Nieuwpoort
gebouwd ^ Ditwas cen geliikkig gedacht. Om de duincn vrucht-
gevcnd te maken was er water noodig, en de mocren moeslen
drooggelegd zijn om er den ploeg te kunnen op slellen. Er was
dus enkel 't overtollige water uit de meren en poelen naar de
zandstreek te leiden, waar er ontbrak, en 't evenwicht was
hersteld. De monniken begrepen het, en de heerlijkste uitslag
bekroonde hunne pogingcn. Het water der moeren decd gras in
de duinen opschieten; de w^eide werd bevolkt met vee, het vee
leverde mest, en door behulp van den mest verkreeg men de
rijkste oogsten. Overvioed en weelde vervingen aldus, op nau-
welijks honderd jaren, de onvruchlbaarheid en de armocde, tôt
zooverre, dat een geschiedschrijver de pracht en de buitensporige
uitgaven van den abt, in 1265, vermeldt.
De vorsten ook toonden zieh zeer genegen voor den landbouw^
niet alleen door den af'stand van iiilgestrekte hciden, moeren en
bosschen aan de kloostcrs, welke zij w isten die woeste gronden op
korten tijd te zullen veranderen in vruchtbare landouwen, niaar
tevens door onlginningen op eigcn last uilgevoerd. Zoo ken-
merkten zich de graven van Vlaandcren Dirk en Philip van den
Elzas, in de tweede helft der XII*' eemv, door verschillige edel-
moedige daden ten beste van land en volk. De streek Vinje?! of
s' Wallen vrijeti, in de kastelnij van Veurne, vormde toen nog
eene uitgestrekte woeslijn, die door genoemde vorsten in 11G1
werd afgestaan aan ieder, die er zich vestigen wilde, vragende
alleenlijkeenennederigen cijnsin haveren hofgevogehe. Zij riepen
er ook lijfeigenen van heeren uit het omh'ggende, voor wie zij de
vrijheid verzochlen en die zij kwijtscheldinggaven van aile lasten
en diensten, waartoe de overige bevvoners der domeingronden
gehouden waren, hiervan alleenlijk de heirvaart tôt 's lands ver-
dediging uitzonderende 2. Acht jaren nadien beval Philip van den
Elzas werken, tusschen Watten en Burburg, die de openbare
» MiR^us, Opéra dipL, 111,01; IV, 211.
' Sanderus, Flandria illuslrata, III, 126. — Mallebranche, de Morinis,
lib. II, c. 89.
( 108)
gezondheid en de uitbreiding der landbebouwing hoogst moesten
bevorderen : een moeras van niet minder dan 758 hectaren uitge-
strektheid,enwaar geen ploeg kon op gebracht worden,werd door
hem lot uitmuntend land en weidc gemaakt ten koste van zware
geldsommcn en lastigen arbeid : « feci sumptibusmeis cum expensa
multisudoris, » gelijkde begiftigingscharter zich uitdriikt. — Geen
twijfel, of overal waar zulke noeste vlijt werd aangetrofFen en
zulke schoone voorbeelden van overleg en werkzaamheid gegeven
werden, heerschle orde, naast stoffebjke welvaart, en had de
beschaving geene raoeite om in de menigte door te dringen.
L"p
IV^ HOOFDSTUK.
De boerenstand onder 't leeustelsel gedurende de middeleeuwen. — Betrekkingea
tusschen heeren en leeimiannen. — Wet en justitie.
Inraiddels had de feodaliteit, met of korts iia Karel den Groote,
in de maatschappelijke betrekkingen, vooral der veldbewoners,
eene groote omwenteling gebracht. Zij werd voor verscheidene
eeuwen de sociale wet in Europa, en hoel't uit dien hoofde hier in
hare wording, wezen en werking met vluchtige trekken geschelst
te worden.
Ten einde zieh zelven en hunnen nakomelingen de oppermacht
te verzekeren, hadden de Frankische koningen de gronden, die
weleeraan de Romeinen of hunne aanhangers hadden toebehoord,
mils zekere verplichtingen onder hunne vrije weermannen ver-
deeld; edoch, de verdeeling was zoo willekeurig geschied en had
tôt zulke groote ongelijkheid onder de Franken aanleiding
gegeven, dat daaruit langdurige twisten ontstonden, die eindigden
met de onderwerping der zwakken aan de sterkeren, welke
laatsten, op hunne heurt, eenen nog machtigeren grondbezitter,
den vorst zelven, als heer en beschermer, te erkennen hadden.
Uit die staatsinrichting sproot dan de feodaliteit, ofhet leenstelsel,
waarbij de eene mensch ondergeschikt was aan den anderen,
echter niet, zooals men lang geschreven heeft, op eene verlagende
of onteerende wijze. Integendeel, die toestand, beschouwd van
't standpunt der vroege middeleeuwen, toen hij in 't leven werd
geroepen, is veeleer aïs eene weldaad te beschouwen, daargelaten
de misbruiken en buitensporigheden, die deze instelling, gelijk
welke andere ook, hebben gekenmerkt.
Augustin Thierry, in zijne Considérations sur l'histoire de
France, crkent zonder omwegen dat het feodaal beheer, kalm en
onpartijdig onderzocht, te achten is « comme une révolution
» nécessaire, comme un lien naturel de défense entre les seigneurs
( 110 )
» et les paysans voisins, lien qui avait pour origine le don et la
» reconnaissance, le serment et la fidélité. »
LiTTRÉ geeft ook eene gunstige getuigenis over de feodaliteit,
waar hij zegt : « Il est digne de remarque que l'origine de la
» féodalité, ainsi que le prouvent les documents, avait laissé dans
» le peuple des souvenirs favorables. » Een andere Fransche
schrijver, Dareste, verklaart « que la féodalité a commencé par
être populaire et que cela est fort simple; car le système féodal,
dans les circonstances où il a eu lieu, loin d'avoir été une oppres-
sion, fut plutôt une délivrance. » Eindelijk de feodaliteit, volgens
de alleszins gepaste uitdrukking van Alph. Wauters, vormde in
de Xlll^ eeuw a un réseau immense, qui, partant des sommités de
la société, s'élargissait sans cesse à mesure qu'il descendait vers
les classes inférieures '. »
Het hoofdbeginsel van het leen was eene overeenkomst van
wederzijdsclien bijstand en getrouwheid; al de verplicbtingen,
waartoe die overeenkomst den vazal voor dcn dienst van zijnen
leenheer onderwierp, gingen samen met plicbten van bescher-
ming, door den leenheer jegens zijnen leenman te vervullen.
De bezitter der heerlijkheid of van een groot leen bewoonde
op den buiten een bof of kasteel, bevatlende de heerenhuizing en
't neerhof voor den pacbter. Aanvankelijk waren beide woningen
slechts van bout getimmerden door paalwerk en wallen beschut;
raaar in de XlPeeuw werden die liclit verdelgbare woningen ver-
vangen door sleviger gebouwen, ecbte kasteelen met torens en
ophaalbruggen en andere verdedigingsmiddelen. Zelfs het neerhof
werd eenigerwijze versterkt, hier met een of meer torentjes op de
hoeken en insgelijks door eenen wal beschut. De ambtmannen en
dienstlieden van den heer woonden rond het kasteel en leefden
doorgaans van de opbrengst der landen, hetzij deze hun op cijns
of in leen gegeven waren ^.
Uit de bescherming, welke deleenman van den leenheer genoot,
* Le duc Jean et le Brahant sous le règne de ce prince, 1267-1294 {Mém.
couronnés de VAcad. (m-8», XIII, 246).
^ A. Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, I (Introduction).
( m )
en uitde hulde, die deze van gcnen onlving, sproten voor beiden
zware vcrplichtingcn. De beschermer had de voogdij over de
mindcrjarige kinderen des bescbermden, alsmede het recht dezes
dochter uit te buwclijken; hij mocht zijne onderhoorigen nocli
krenken, noeh vernederen, nocb verdrukken, terwijl de Icenman
verplicbt was zijnen heer bij te staan met raad en daad, hem in
den oorlog te volgen, tcnzij er w ettebjk beletsel mocht zijn, en bij
de eerste opeisching verschijnen moest voor het leenhof, vvaar
aile zakcn met betrekking tôt de leenroerigheid geoordeeld
werden.
De wijze, waarop in de middeleeuwen de féodale pliehl
tussclien den leenhecr en den leenman, bij de inbezitneming van
het goed, werd gekweten, is meldenswaardig. De leenman ver-
seheen voor hem met ontdekten hoofde en gekleed metden maliën-
kolder; op de knie gezeten, Icgde hij zijne handen in die van den
leenheer, die hem den mondzoen gaf, tenzij de vazal een monnik,
of het leen in bezit was eener vrouw. Daarop sprak de leenman :
a — Heer, ik breng u, als een trouw vazal, hulde voor mijn
leven. » — « Ik aanvaard die, » gaf de leenheer ten antwoorde, en
sloeg den vazal op den schouder, of legde eene greep aarde of een
stuk bout in zijne hand, als zinnebeeld van 't afgestane leen. Dan
sloot de leenman de plechligheid met de woorden : « Van heden
af Word ik uw man, van lid en leven, tôt aardscher eere, en zal ii
getrouw zijn en loyaal. » Van zijnen kantbeloofde de heer zijnen
leenman in ailes te zullen beschermen K
In bezil komende van een leen, betaalde men kamerlinggeld,
of recht voor 's leenheeren kamerling, en een ander voor het
leenverhef bij 't feodaal hof, welk laatste doorgaans bestond in de
opbrengst van ëen jaar of een deel van 't jaar. Wat het cijnsgoed,
ook erfelijk goed geheelen, betrcft, hiervoor betaalde men enkel
eenen jaarlijkschen cijns, die dubbel was bij 't overlijden van
dengene die 't bezette.
Aan zekere leenen waren verpiichiingen gehecht, welker zon-
derlingheid het vreemd of vroolijk karakter hunner bezitters doet
* Capefigue, Histoire de Philippe- Auguste, I, 50,
( 412 )
kennen; andere waren uilerraate geschikt om goede, ja rainzame
betrekkingen tusschen den lecnheer en den vazal te onderhouden,
wat voornamelijk geschiedde op de buitengeraeenten.
Een der drolligste leenen van België was dat vanHeduint,afhan-
gende van Templeuve en Dossemetz, in het Doorniksche. Ondcr
andere verplichtingen, den leenhouder voorgeschreven,was deze,
dat hij bij 't verhef van zijn goed den heer, aan tafel zittende,
eene hesp van Metz, met gesuikerden mostaard gekookt, moest
aanbieden, onder 't zingen van een zedeloos lied, getiteld RegnauU
de Montauhan ^
Het dorp Momalle, in Haspegouw, afhangende van 't kapiltel
van St.-Lambert, was verplicht ieder jaar het oudste en leelijkste
wijf der gemeente, meteene gans, naar de kapittelheeren te zenden,
welke zij eenige oogenblikken verlustigen moest door het trekken
van drollige gezichten. Verschillige leenen van den graaf van
Vlaanderen, te Boezinge, in de kastelnij van IJperen, verplichtten
tôt het geven van een paar handschoenen en een paar wiltc
sporen, andere tôt drie schachteny of tôt eene lans, eenen pijl en
eenewerpspies. — Te Vinderhoute (bij Cent) was een leen van twee
gemeten land, waarvan de houder, op St.-Jansmisse, den heer dier
plaats de beste vruchten en eenen rozenhoed moest brengcn,
namelijk wanneer de leenheer op gezegd tijdstip in Vlaanderen
was. — Den heer van Coppensdamme, le Evergera, moesten ver-
scheidene laten, op zijne gronden gevestigd, telken jare een mes,
eenen riem en een paar zokken geven, « alzulc als de heeren van
Loos draghen. » — Te Aalter was een leen, bestaande uit akkers en
vijvcrs, en dat bij ieder verhef twee pond wassen tafelkaarsen gaf.
— De abdij van Echternach gaf weiden in leen, die jaarlijks de
aanzienlijke som van 1,500 tôt 2,000 pond opbrachlen en den
houder, onder andere verplichtingen, dwong tôt het plaatsen en
wegruimen der zetels van den abt en zijne monniken, telkens dat
de eerste plechtstatig officieërde 2. — In de gemeente Zingem was
* Registre iatitulé : Rapports et dénombrements des fiefs tenus de la salle
de Lille i\6l^),\). 130.
^ Frans de Potter, Aardigheden uit den ouden tijd.
( 113 )
een kampioenleen der St.-Pie(ersabdij, dat wil zeggen, dat de
bouder daarvan verplicht was de kampioen te zijn van den prelaat
des genoemden stiehts, wanneer deze \6or 't krijt was geroepen *.
Dezelfde abt bezat te Merelbeke « diverscbe... schoone leenen,
waervan dat den erfachtigen scbuldigb is soo wanneer mijnbeere
den prelaet uytsent volck van waepenen met onscn gbeduchten
becre, ofte anderssins, den balliu van de mannen een paer nieuwe
taraeb'jcke spooren te spannen 2. »
De leenverplicbtingen verscbilden tôt bet oneindige, om zoo te
zeggen, ai naar de gril des leenbeeren, of naar de behoeften der
plaats, of naar de omstandigbeden van den tijd, waarop zij eerst
ingesteld vverden. Le livre des f'eudataires des comtes de Flandre
au pays de Waes, auxXlV% XV' et XV P siècles, uitgegeven door
den ridder de Schoutheete van Tervarent, toont aan dat den leen-
mannen in die streek meest wapens en iiitrustingen voor mannen
en paarden werden gevraagd. Deze moest dienen « met eenen
paerde van m liber parisis, ende met eenen zweerde ende met eenen
porpointe; met eene plate, met een bec*keneele, met eenen baerde
en met twee ijseren anscoen, aise de heere oorlogbet met sinen
mannen ^; » gène moest dienen « met eenen paerde van stave, met
twee scapenen anscoen -*; » een derde diende « met eenen paerde
van 100 scbellingben parisis ende met eenen boedc, met eenen
baerde ende met eenre jacken ^; » een andere moest « sijn bedient,
soe wanneer de... grave oorlogbet met sijnen mannen, met eenen
paerde van 100 scbellingben parisis, met eenen breydel ende met
eenen sadele 6; » elders was 't « met eenen ijseren boede ende met
twee crabben » enz.
Dergelijke verplicbtingen vinden wij in de kastelnij van IJperen
op de leenen, die den graaf van Vlaanderen tôt béer erkenden.
In Paschendale,bij voorbeeld, moeslen een aantal laten bera in den
' Spieghel derEenv. prelaelen van St.-Pieters. Hs. in't Staatsarch. te Cent.
- Idem.
3 Le livre des feudataires enz., bl. 3.
* Idem, bl. 6.
5 ldem,h\. 61.
« Idem, bl. 136.
Tome XXXII. 8
( 144 )
krijg volgen met een paard en eenen baisberg [haubert, harnais);
te Boezinge waren de mansebappen scbuldig ieder jaar drie
schacbten {javelot, dard, flèche), een paar handscboenen en een
paar blanke sporen. — Anderen gaven op Nieuwjaarsdag een
paar handscboenen van sebapenleer en in den oorlog twee paarden
« om zijn harnasch te voerne. »
Er zou een boek te vullen zijn met de opsomming der zonder-
linge leenplicbten tijdens de raiddeleeiiwen, vooral van buiten-
lieden gevergd, en die niets anders bewijzcn moeten dan dat de
heeren in dien tijd nog al bielden van de prêt, voorzek^î maar
ook, dat op bet einde der niiddeleeuwen de feodaliteit al den
glans bad verloren, waar zij bij baren oorsprong mee praalde,
loen al de leenen uit seboone landen en beerlijkbeden beslonden.
Le livre des feudataires de Jean III, duc de Brabant, door Gales-
LOOT in 't licbt gegeven, bebelst er een groot getal, die vrij
aardig zijn; andere waren vooral profijtig voor den becr. Het bof
van Auwen moest jaarlijks teLuxemburg 22 malder rogge leveren
voor « weebterborn » (slot- of torenwacbters?) en 6 voeder bout
aan 't Griinewald ten dienste der kalkovens.
Te Beauffort moest iedere burger, door den heer opgcëiscbt
op 't kasteel komen waken gedurende zes weken en drie dagen, en
was de béer in den krijg gevangen genomen , dan moesten de
ingezetenen bem belpen en rantsoeneeren. — De meier van Monte
genoot bet recbt in die gemeente, kracbtens zijne bediening,
welkebij in leen bield, gedurende ganscb bet jaar eenen béer en
stier te laten rondloopen, iets waarmee de boeren natuurlijk
bitter weinig in bun scbik konden zijn, en de vrouwen en kin-
deren evenmin. De laten van Cbacoux, Nassogne, Ulez, Linciaux
en Tiègnes (Namen) moesten de ten strijde trekkende burgers van
Ciney voorzien van eenen wagen, bespannen met een boorndier
en vier paarden, om bonne mondbeboeftcn te vervoeren *. — De
heer van Familleureux (Henegouw) eisebte Iwce onde grootcn en
een paar handscboenen van elk, die zich op zijn gebied in 't buwe-
lijk bcgaf, een rccbt dat nog den 50 December 1623 door de scbe-
* Cartulaire de Ciney, bl. 10.
( M3 )
penen van Nijvel werd bekrachtigd. — De lieer van Sebourg had
jaarlijks van elke haardstede ongeveer 't achtste deel van eencn
hectoliter haver, en ieder stuk land, waar zooveel graan op werd
gezaaid, was den heer eene belasting scbiildig van 12 blanken ;
wie niinder land beploegde stond aangeschreven voor 12 deniers,
welkc som nog op de helft verminderd was voor den boer, op
wiens land enkel een balf wittel kon worden gezaaid, en zoo in
evenredigheid voorts. Ziedaar eene gunst, den kleinen eigendom
reeds in de XIIP eeuw toegestaan *.
lets bijzonder kluchtigs was de leenplicbt, waartoe zekere
Lodewijk Varin, heelmeester te Crèvecœur, gehouden was jegens
den kastelein dier plaats, ridder Jacob van Montmorency. Deze
verleende hem namelijk den 18 Juli 1606 een stuk grond, twee
peertsen lang en evenzoo breed, met last er, binnen den tijd van
twee jaren, een huis op te bouwen, en daags voor Kerstfeest en
Paschen de baarden en het haar van den kastelein en zijne edel-
lieden te komen snijden. Deze dienst was verplichtend voor al de
opvolgers van den leenman en slechts door eene boet van
12 deniers te ontgaan ^.
• « Ly sires a à touttes maisons où on fait le feu, le mois d'Aoust, se franc-
quise ne l'en hoste, un wiltel davaine de poursoing.
» Chascune wittclee de terre, hormis les francques, ou jugement de
Sebourg, doit au seigneur douze blans de taille à le quinzaine de led'. Remy.
Et quiconcques n'a tant de terres que pour paier xii blans de taille, il est a
XII deniers des dousaiues; et qui n'en auroit que demis wittel, il ne seroit
que a vi deniers, et ensy de desoubt et de deseure en deseure. »
{Staatsarchief van Bergen.)
2 « A tous ceux qui ces lettres verront ou orront, R. Lommelon, sieur de
la Patoudière et de la Vrillaye, garde du sel aux obligations de la vicomte
d'Auge , salut . Savoir faisons que pardevant Jehan Manchon et Gilles
Lecharlier, tabellions royaux en ladite vicomte au siège de Crèvecœur, fut
présent hault et puissant seigneur messire Jacques de Montmorency, cheva-
lier, etc.. seigneur et châtelain de Crèvecœur en Aulge, lequel de sa franche
et libérale volonté bailla en pure vraie et perpétuelle fieffé et rente, afin
d'héritage tant pour lui que pour ses hoirs, à honnête homme maestre Loy
Varin, chirurgien, demeurant au bourg dudit lieu de Crèvecœur, présent
preneur pour lui , ses hoirs et ayant cause , c'est à scavoir une portion de
terre assise audit bourg, contenant deux perches de long et deux perches
( 116 )
Vêle dcr middelceuwsche leenpiichten doen ons, mannen van
beschaafder, verlichter lijden, schokschouderen; edoch 't getal
derzulke, welke als vernederend of hatelijk voor den vazal waren
te beschouwen, telde men niet vecl, en verrewcg de meeste
werden in de XVP eeuw door eenen geld- of vruchtencijns ver-
vangen *. Aan vcrscliillige leengoederen daarcntegen waren ver-
plichlingen vcrbonden, die eenen gelukkigen invloed moestcn
hebben op bet karakter en de levenswijze des landmans, door
bem veeltijds in betrekking te stellen met zijnen landheer, en,
daardoor, bem zedelijke genocgens en ook wel stoffelijke voor-
ou viron de large : jouxte d'un côté et d'un bout ledit seigneur, d'autre côlé
Jean Gilles, maréchal et dans la rue dudit lieu; à la charge par ledit Varin
d'y faire construire et baslir une maison dedans deux ans de cejourd'hui.
» La présente fiefife faite pour le prix et somme de sept sols six deniers
tournais et ung chappon... à la charge aussi par ledit Varin de faire la barbe,
cheveux dudit seigneur et de ses gentilshommes deux fois l'an, à savoir,
aux vigilles des jours de Noël et Pasques, et en cas qu'il y auroit fille de
chambre ou auîre servante pucelle, demeurant audit château, icellui Varin,
chirurgien, sera tenu le jour que cette fille de chambre ou servante sera
mariée... * et à faute de faire la barbe, cheveux dudit seigneur et de ses
gentilhommes, icellui Varin sera tenu de payer de rente audit seigneur par
chacun an au terme de Noël, douze deniers...
« Ce fut fait et passé au château dudit lieu de Crèvecœur, avant midi, le
13'' jour de juillet l'an mil six cont et six. « {Charterboek van Crèvecœur.)
* Menige adellijke leenman zelfs, afhangende van eenen machtigen leen-
heer, werd onder 't feodaal stelsel vernederd. Een voorbeeld moge volstaan
cm dit te bevvijzen :
Jan, heer van Oudenaarde, bekomt in 1248 van Albert, abt van Ende, een
goed in Woodeke en Kain, omdat hij erkend heeft man der abdij te wezen
en van haar in leen te houdeu de avouerie van Ronse, Kain, Hoorebeke,
Eizele, Brakel, Woodeke en Acren. De leenhouder krijgt tôt last, elkeu nieu-
wen abt, die naar Vlaanderen komt, te begeleiden van uit zijn sticht iiaar de
stad Ronse en hem aldaar hulde le doen, terwijl de abt te paard gezeten is.
Als de prelaat van 't paard komt, moet de heer van Oudenaarde den stijg-
beugel houden, dien hij bekomt tôt belooning, terwijl zadel en breidel voor
den abt zijn. {Eerste Charterboek van Henegouw, n» 112. —
Rood Charterboek, bl. 72 )
* De hier volgende bepaling lalen w ij, uit eerbied voor onze lezers, weg.
(117)
(leelen te verzelvercn. Aldus bezat de abdij van Sint-Baafs te Rijs-
bergen (meierij van Breda) cenc kleine liccrlijkbcid en proosdij,
met name Sombckc ; den 25 Oclobcr van ieder jaar was de proost,
of ecn vertrouwd nian, vcrpliclit met zes paarden zich naar Zun-
dert te begcven, ten cinde daar de laten af te halen, met v^clke de
recbtszitting zou gehouden worden. De proost moest die manncn
daaronthalen op een goed banket, samcngesteld iiit al de spijzcn
des seizoons, begolcn met eenen behoorlijken teiig wijn. Den
volgenden ocbtend was het de beurt van den proost of van zijnen
gezant, om op een lekker maal te worden vcrgast; was bij
gekomen met Iionden en vogelen, wat bij doen mocht, ook deze
kregen bun kermismaal, en opdat de zes paarden 't bunne zouden
hebben, werd bun een viertel Brabantsclic gerst voorgezet. Na
den discb ontving de proost 18 stuivers, Lovensclie munt, waarop
men naar Rijsbergen reed,waar de rossen gestald werdcn en ieder
van ben eenen roggcschoof ontving. De pacbîer of leenbouder
van bet bof te Rijsbergen diende dan cène aan 't spit gebraden
gans op, met twee brooden en eenen stoop bier, boven 18 deniers
zakgeldvoor den proost. Na afloop der zitting te Rijsbergen keerde
men met paarden, vogelen en bonden des avonds teriig naar
Zundert, alwaar den lalen dezelfde spijzcn als daags te voren
werden opgediscbt *.
* In Sente Scverijns daghe, de welke valt op den XXIIIst'n dach van
October, es te vaerne de proest van Sombeke ofte siin seker bode lote Zon-
dert, met ses parden, dar es Gherart van Tiechelt, Byxtus sRoden.... ende
dandre laîe, diere tce behoeren haren cost te doene savons ende hereleke
tonlfane beide van ^vine ende van spisen ende van andren dinghen als men
elken goeden man es te doene. Op den andren dach sniorghiins es de proests
ofte sine boede te varne tote den persoen met vi parden ende met haren
wert, dar sij tsnachts mede laghen, ende de persoen es hem den proest ofl
sinen boede ende haren wert heerleke tontfane van wine ende van spisen,
alsoe alsemen elken goeden man esie doene al quame hij met vogelen ende
met hondeu, dat hii doen mach of hii wille. Als men gaet eten es men scul-
dich te phevene sinon parden ene virtaele ghersten van dien lande; als men
gheten heeft es de persoen hem te ghevene xviii st. lovensche. Dan sitsij up
ende varen ten goede te Rijsberghe; dar set men hare parde in den stal;
dar es men sculdech te ghevene elken parde enen rugghen scoef. Dat goed
("8 )
De meeste groote abdijen onzes lands hadden leenhouders of
pachters waar zij, op hunne reizen afstaptcn, dcn maaltijd namen
en voor ëenen of meer nachten uitruslten. Naar hiin voorbeeld
werden door de edelen en rijke poorters ook zulkc besprekken in
de huurcontracten of leendenombrementen bepaald, en op die
wijze verkregen de bctrekkingen tusschen den nederigen land-
boiiwer en den machtigen grondbezilter eene innigheid, die
scdert lang niet meer bestaat.
De boer, zijnen heer dienende met al den eerbied, dicn dezes
stand en vermogen vergde, in voile vertroiiwelijkbeid met bem
ncergezeten, had aldus eens of mcermaals 's jaars gelegenbeid om
zijne naarstigbeid en zorg voor 't bem toevertrouwde land te doen
waardeeren, terwijl van zijnen kant de béer al de wenscbelijke
verbeteringen aan buis en bof doorzicb zelven Icerde kennen.
De boer zag in den dorps- of ieenbeer niet enkel eenen gebieder,
bekleed met gezag en vermogen, maar, gelijk wij reeds de gele-
genbeid baddcn op te raerken, eenen bcscbermer in aile nooden;
hij wist dit niet alleenlijk door de bepaling der féodale wettcn,
maar telkens dat een iiieuwe heer in 't dorp werd iiigebuldigd
klonken bem, bij eene indrukwekkende plccbtigbeid, gevierd met
al den liiister der Kerk, de beloften van bescherming van 't altaar
Icgen, terwijl op sommige plaatsen deze verplicbting zelfs ten
boofdc der costumen gcscbreven stond. Zoo Icest men op de
eerste bladzijde van de Usages de la ville et de la terre de
Sehourg en HaynauU \ suivant une charte de la contesse Mar-
es dan sculdech te gevene eue gans rou ghepluct ane enen sptl ende ii broet
ende enen stoep biers, ende xviii den. lovensche ; Isavonts so varsij weder te
Zondert up de laie met haren parden ende met haren voghelen ende met
haren honden, dar sij de vorseide late haren cost sculdech te doene gelikers
wijs dat sine tsavons te voren daden; als enech van desen laten oft enech
van den laten, dieu behoreu te desen goede, sterft, soe es men sculdech dat
goet te versoukene ane den proest van tSompeke, ofte ane sinen sekeren
boede tôt iSompeke, gheliker wijs dat andre laten van tSompeke hare
goed versouken ane den proost van tSompeke ofte ane sinen sekeren
boede... » {Archieven van Sombeke.)
' Sebourg, een zeer oud dorp en heerlijkbeid tusschen Valensijn, Bavai
( 119 )
gheritte (XÏII« eeiiw) : « Premiers, est-il assavoir que quant les
hoirs qui doit estre sires de Sebourg se voelt apparoir et nionstrer
comme sires, il le doit laissicr seavoir à Sebourg, par aucuns de
ses lieutenans, à une journée nommée qu'il luy plaist à y estre.
Et à cellui journée doit estre tous li communs de le ville de
Sebourg assemblez au mouslier {église) ou en l'attre {cimetière)
de cellui, et chiux qui doit estre leur sires avecq yaulx {eux).
« Liquels sires doit aller au grant auteel du moustier, et jurer
sour les sains et evangilles et par se foy, qu'il maintenra les gens
de ce lieu, tant qu'il en sera sires, bien et par loy, et à tous les bons
usages, comme ont fait sy devantrin. Et sy homme le doivent
recevoir a seigneur et jurer qu'il lui seront bon homme et léal.»
Moge de féodale baad op sommige plaatscn meer dan op andere
gekneld hebben, dit hing meer af van de grillen of geaardheid des
leenheers dan wel uit de wet zelve, en er zijn voorbeelden dat, in
voile feodaliteit, dorpen zich aan 't gezag van leenheeren wisten
te onttrekken, zich voorrechten deden geven, ja zich vrij maakten
van aile belastingen jegens wie ook, al heetle de vorst of graaf van
Henegouw, of hertog van Brabant, of prins-bisschop van Luik.
Virginal of Verzenault, op de grens van Brabant en Henegouw,
nauwelijks een honderdtal bunder groot en drie tôt vier honderd
ingezelenen tellende, was zulk eene gemeente, en had, metsleed-
sche fierheid, die overwinning in haar wetboek — haar eigen wet-
boek ! — ingeschreven, hoevvel aanvankelijk twee machtige ge-
bieders, in plaats van éen, voor zulk gering plekje gronds elkaar
het gezag hadden betwist '. Men leest daar, inderdaad :
« Tous et chacuns bourgeois sont esté de tout temps immé-
en Quiévrain. Deze plaats heeft hare geschiedenis : Histoire de la terre et
vicomte de Sebourg, jadis possédée par les comtes de Flandre et de Hai-
nault... par Pierre le Boucq, Bruxelles, J. Mommaert, 1645, in-4o.
* In 633 werd het dorp door S'« Reinilde gegeven aan de abdij van
Lobbes. De prelaat van dit sticht benoemde eenen avoué om de rechten der
abdij op Virginal te bewaren, maar van lieverlede eigenden de avoués zich
zelven heerlijke vermogens toe, zoodat ten slotte de jurisdiclie tusschen de
abten en de avoués verdeeld was. De toestand werd in 1543 door eene
wederzijdsche overeenkomst bekrachtigd.
( 120 )
morial francq de toutes tailles, gabelles, mandements du roi,
princes, dueq de Brabant, comte de Haynault ou aultres provinces
qu'on pourroit nommer (§ 47). »
« Sy sont encoire lesdits mannants et bourgeois du mesme lieu
francqz et exempts des morte mains et de congé aux deux sei-
gneurs, ne les recognoissant seulement que de leurs cens et
rentes seigneuriales et foncières sur les biens de chascuns bour-
geois, en conformité de leurs registres et cartulaires pour les dits
cens faits (§ 56) *. »
Ziedaar wel een echt democratiscb beheer, en geen uitzon-
derlijk geval. Erkende men op de meeste plaatsen de recliten van
den heer, betzij deze tôt dcn gecstelijken of tôt den leekenstand
behoorde, elders had het volk zich zelven weten te beheeren en
aile beerlijkevoogdij van de handgewezen. Zoo geschiedde, onder
anderCjte Pologne (Veulen) in Limburg, en in verscbeidene andere
plaatsen van dit gewest. De ingezetenen vergaderden er telken
jare hetzij op de openbare plaats, hctzij in 't welhuis, en kozen
eenen dorpsmcester en vier sehatmannen (raadsbeeren). De bur-
gemeestcr ontving de belastinggelden en deed de gestemde uit-
gaven, na ieder dienstjaar openbaarlijk rekening doende van zijn
beheer. Het genot dezer gemeentelijke vrijheden, lot het uiterste
gebracht, hield slechts in 1796 op.
Dat de leenroerighcid den toestand der vrije mannen zeer moet
gewijzigd hebben, daaraan valt niet te twijfelen, maar het is
geoorloofd te denken dat in de Vlaamsche gewesten de eigenaars
van kleine vrije goederen (alleux), gelijk er overal werdcn aan-
getroffen, zich vroegtijdig hebben moeten vereenigen om het
gevaar af te wenden, waaraan hunne afzondering in de nieuwe
staatsinrichting hun blootstelde. Indien men op verschillige
plaatsen personen ontmoet, die niets hadden op te brengen, dit
spruit voort uit de omstandigheid dat een aantal vrije mannen,
zich vereenigd hebbende om eene bcpaalde streek te ontginnen of
tegen 't zeewater af te dammen, van de vorsten privilèges hadden
^ Het geheele stuk komt voor in de Histoire de Virginal, par Stroobakt
(1858).
(121 )
bekonicn ter vergocding van de aanzienlijkc gelden, welke die
waarlijk rcusachtige werkeii van openbaar mit haddcn verslondcn.
Van zulkc vereenigingen zijn, inderdaad, menige voorbeeldcn
aan te halcn : de polder van Kalloo, in de XIV'' ccuw door eene
groote overstrooming geteistcrd, wcrd in d43l luringcdijkt door
Joost Triest, Jan Vijt, Simon van der Banc, Colaard Lefebvre,
Jan Losscbacrt, Jacob Bicse, Pbiiip Wiltebroot en anderen; de
polders van Melsele en Beveren werdcn in de ecrste jaren der
XV* eeuvv aan de wateren onlweldigd door eene verecniging,
samengesteld iiit Steven van Liedekerke, Lodewijk van der Moere,
Pbiiip Steenlant, Jan Scrsanders, Joost Vijt, Hendrik Symoer,
Geeraard Brijssinc en Jan Oste.
Wij weten het, er is eene scbaduwzijde van bet Icenstelsel; het
was niet allijd bescherming, die de boer vanwege zijncn béer
genoot; er was geene vrijbeid om den eigen akker tegen de vraat-
zucbt van bet beerlijke wild te vrijwaren, boewel in zekere
gewesten toch meer dan tegenwoordig ^; de banmolen dwong
* In Brabant, onder audere, geuoot het volk een waarlijk uitzonderlijk
voorrecht in zake van jacht. De blijde incomste van 13o5 verzekerde iedereen
het recht te jagen « bayr met hayr ende pluym met pluym, » wat men zegde
te zijn : «jagen op pdele wijze. » Men leest aldaarin de 29^ en 50'^ artikelen :
« item, accordoDs à los sujets brabançons que chacun puisse garder ou
faire garder ses biens propres, et dans ce but, avoir des chiens les jarrets
non raccourcis, sans caleoge; et s'il arrivait qu'un chien tuât ou blessât
quelque pièce de gibier, qu'on laisse ladite pièce sur les lieux; et si le
chien la mange, que le propriétaire ne soit pas inquiété de ce chef.
» Et accordons que tout homme puisse chasser aux lièvres et aux renards
par tout le Brabant sans être calengié. »
Een ander arlikel dezer gulden keure liet elkeen loe te jagen naar hazen
en vossen, maar 't groote wild was alleen voor de edelen, behoudens in de
vrije warandeu, welke waren de bosschen van Soniën, Saventerloo, Groot-
heist en Meerdale.
Krachtens eene charter van 1553, verleend door hertog Jan III, was geheel
het dorp ^Yillebri^gen, in zijne païen tusschen Meldert, Op- en Neervelp,
Beauvechain, Vertrijk en Kumptich, tôt eene bijzondere jacht of garenne
gemaakt, waar Jacob van Limminge en zijne erfgenamen, hunue jagers
en ook de hertog van Brabant en zijne officieren 't uitsluitelijk recht hadden
te jagen. (Tarlier et Walters, Géogr. et hist. de la Belgique, I, 266.)
( 122 )
hem, elders niet dan dâar zijn koorn te doen nialen; er was op
vêle plaatsen ook eene banaaibrouwerij, of een banaaloven, waar
hij 't bier en 't brood zijner lafel moest halen ^ ; duiven moeht hij
niet bouden; de visscherij op gansch het heerlijk gebied behoorde
uitsluitelijk den bcer; beambten, zelfs leengoederen, hadden
't recht oni eenen stier, eenen os of béer (zwijn) vrij en vrank op
al het land der heerlijkheid te laten rondloopen 2; er waren
lienden en karweien...
Het hooge justitierecht ging doorgaans gepaard of was, zoo men
wil, gekenmerkt door bot recht van den heer op de nalatenschap
der vreemdelingen, op 't gebied der heerlijkheid overlijdende; op
het goed dei' bastaarden, slervende zonder afstammelingen; op de
openstaande goederen, de voorwerpen op den oever der zee of
rivicren, zijne heerlijkheid bespoelende, gestrand; op de schatten,
in de heerlijkheid uit den grond gedolven enz. Ook was het
bedrag der boeten, in de vicrschaar uitgesproken, le zijnen voor-
deele, alsmede het verbeurd verklaarde goed der misdadigers;
doch de kosten der justilie waren te zijnen lasle. Dit was reeds
veel, maar echter nog maar 't geringste deel van het hoogheerlijk
vermogen. Wie de justilie in den boogsten graad oefende, had het
recht, polilieverordeningen af te kondigen; karwei te vragen aan
zijne onderhoorigen; zich eigenaar te noemen der wegen en
daarop geplante boomen; toi te heiïen te water op aile vaartuigen,
en doortochtrecht te lande op voetgangers, rijtuigen en koop-
waren.
Zekerlijk, verscheidene van deze rechten moesten der platte-
landsbevolking zeer onaangenaam zijn, en slrooklen in 't geheel
niet met den geest van vrijheid en zelfslandigheid , welke de
gemeente beheerschle en in de keure was uitgedrukt; doch, ver-
scheidene van die impopulaire wetsbepalingen werden langzamer-
* De heerlijkheid van Schubbeke te St.-Pieters-Rode had zulken banaal-
oven; ook in 't Luxemburgsche waren er verscheidene.
* H Hof te Sichem, bij Leuven, bezat zulk een recht, in de leendenombre-
menten uitgedrukt : « Deen jaer eenen verre ende dander jaer eenen béer
op de gemeynte gaende. » {Register des leenshofs van Brahant, n° 92.)
(125 )
hand minder drulvkcnd, gelijk de banaalrecliten, die met den
aangroei der bevolking, met de verbetering en de ontwikkeb'ng
der gemeenschapswegen moeilijk konden gehandhaafd worden.
Voor 't overige, nog beden, in onzen zoo bescbaafden, verlicbten
lijd zijn al de heerbjke rechten nict tecnemaal afgescbafl, niet al
de grieven geweerd, waarover de middeleeuwscbe landbouwer
zich met reden bedroefde. — Bestaat er heden eene vrije jacht,
eene vrije vischvangst? Geniet ëen Belgische biirger thans liet
recht, dat de Brabander in 't raidden der XIV* eeuw verkreeg?
En de karwei — de reebtsgeleerde Raepsaet merkte het reeds in
't begin dezer eeuw op : indien cr een heerlijk recht is, waartegen
lang en luid, als een barbaarseb dwangmiddcl, werd uitgevaren,
dan is 't zeker wel de karwei, die men bescbouwde als een teeken
van ontcerende dienstbaarheid. En evenwel vergat men, dat de
karwei juist een bewijs van onlslaving was, eene overeenkomst
tiisschen den bevrijder en den vrijgemaakte, tusscben den grond-
eigenaar en den pacbter; men dacbt er niet aan, dat in geval de
laatste weigerde den gevergden dienst te verriehten, in verreweg
de meeste plaatsen de heer niets daartegen vermocht, maar de
uitspraak aan de natuurlijke rechters van den landbouwer loe-
kwam; men vergat dat de karwei eene belasting was, welke de
boer oneindig liever met zijnen arbeid (of met zijne vruchten,
gelijk de liende) kwijt, dan met klinkende penningen; vooral
hicld men geene rekening van de omstandigbeden, onder welke
de karwei was ingevoerd. Ilad de heer die aanvankelijk gevraagd
uit willekeur en tirannij, om zijn recht of macht te slaven, om
den onderhoorige de herinnering te doen bewaren van zijnen
dienstbaren staat? Geenszins. Toen de edelman in 't bezit kwam
van het dorp, en daar nog zoo menige uitgestrekte plek gronds
bemerkte, die woest en dor en onbeploegd lag, last bijbracht
in stede van voordeel, toen lustte het hem, natuurlijk, die te ont-
ginnen, eensdeels om daardoor eene meerdere vrucht- of cijns-
winst te bekomen, anderdeels om zijn domein aangenamer,
gezonder, beter te maken en de bevolking er te zien aangroeien.
Nu, hoe dit gedaan in de vroege middeleeuwen, wanneer de
kanden zoo schaarsch, de arbeid zoo duur waren? Geen beter, of
( 124 )
liever geen ander middcl om de vruchtbnarmaking des bodems te
bevorderen dan de opgelegde dienst, de licht le donne karwei, de
minst impopulaire bclasting die toen kon ingcvoerd worden.
Zonder dit niiddel was de vaderlandsclie landbouw gedurende
de middeleeuwen stellig niet zoo vooniitgegaan, dat hij loen
reeds den lof der beschaafdc wereld verdiendc; ja zouden nog
lieden in menige stieck van België even dorre en wocste plaatsen
worden aangetrolïen als men vindt in het Kempenland.
Beschouwt men de karwei van dichtbij, het is mocilijk er dat
hatelijk karakter aan toe te kennen, hetwelk een lichtvaardig
oordeel er aan gegeven heeft. Laten wij ze in 't kort cens onder-
zoeken.
Onder het Frankisch bcheer was elke hoeve van 't alleud te
St.-Pieters-Leeuw (boven de jaarlijksche belasting van 5 stuivers,
een mud haver, eene hen en zeven eieren) verplicht tweemaal
's jaars vier mud tarwe, of vijf mud rogge, of zcs mud haver te
voeren tôt aan de Zennebrug, te Î3rus3el, uit welke brug een balk
werd gcschoven om door de opening het graan te gieten in vaar-
tuigen, welke de opbrengst vervoeren mocsten naar Keulen
(St.-Pieterskerk). Nog waren de bewoners van gezegd domein ieder
jaar verpHoht gedurende éenen dag de landen te helpen bezaaien
en cenen anderen dag te helpen inoogsten. Voor degenen, die de
landen bewerkten (te weten negen dagen : drie in de lente, drie
in den zomcr en drie in den herfst) was de op hun hof gelegde
cijns verminderd tôt 50 deniers. Al de arbeiders kregen op de
karweidagen brood en hier in genoegzame hoeveelbeid om
behoorlijk gevoed te zijn ; weigerde men hun dit loon, dan mocht
de arbeid onlzegd worden '.
Ogy en Isier, twee dorpen van welke wij reeds gesproken
hebben, hadden volgens hunne keure van 1234 drie karweidagen
's jaars, namelijk in Mei, Juni en Juli. Op elk van deze tijdstippen
moest de landbouwer, die geen paard gebruikte, éenen dag voor
den dorpsheer werken, te weten van zonsop- tôt zonsondergang.
De boer met ploeg en paard was insgelijks daartoe verplicht;
* Alph. Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, I, 85.
( 425 )
doch niemand mocst in persoon verschijncn, iedcr had het recht
of eenen arbeider, of een paard met plocg ter aangeduide plaats
te zenden. Dezc laatste omstandigheid was recds cène merkelijke
verzachting voor den opgelegden dienst, raaar zelfs van dàt kon
mcn zich ontslaan : mitseene geringe belasting (vcrmoedelijk den
huurprijs van man, paard en plocg vcrbccldendc), was mcn van
't een of 't andcr vrij. Mcn gaf voor clke karwci, te verrichten
zondcr paard, 5 deniers, Arteziscbe munt; de beziltervan paarden,
al haddc bij cr vier of mecr op stal, gaf, naar vcrbouding van
zijn vcrmogen, van 5 tôt 18 deniers. Mcn zict, cr bestaat in
't geheel geen dwang, geenc de minste willckcur, geene onge-
lijkheid; de rijkste boer der gcmeente werd opgeroepcn evenals
de armste dorper *.
Schier altijd en overai, uitgezonderd in 't Luxcmburgsche, was
de karwei gevraagd in 't belang van den landbouw, te weten
voor 't werk met den niest, met den plocg (zomer- en winter-
koorn) bet hooi, den boutvoorraad; enkele malen vindt mcn ook
gewag gemaakt van dorscbcn, 't bediencn van den metser, schalie-
dekker of timmerman, werkende aan 't pacbtbof enz. De laten
des heeren van Ncvcle (Oost-Vl.) waren zekere dagen in 't jaar
* « Jo Ernols arai trois coruees en lan des ostes de le glise a Ogi et a
Ysier teuans maisnie, lune en mai, lautre ghieskerech (juin) et iautre en
fenerech (juillet), en tel manière ke li hom kl nara point de keval doit servir
à mi un jor en mai, un jor en ghieskerech et le tiers en fenerecli et mouvoir
de sen ostel de soleil levant et repairier a sen ostel de soleil luisant. Et se li
hom ne velt u ne puet servir en se propre persone, u par autre soufisant, il
me doit doner einc deniers artisiens a chascun jor kil devroit faire la coruee;
et se li hom a kerue, de se kerue me doit servir un jor en may, un jor en
gieskerech et un jor en fenerech chascun an ; se li hom ne veut u ne puet
çou faire, il me doit donner, par le jor quil ne voira servir, dis wit deniers
artésiens, sil a quatre kevaus, por lui et por ses kevaus; et sil a mains de
kevaus, il en paiera mains au vaillant, fors tant ke cil a un keval, sil ne veut
u il ni puet aler, il paiera cinc deniers artésiens por lui et por sen keval. Et
quant je deverai avoir les coruees, ci com dit^ est, mes serjans le dira au
serjant de le glise, et li sergans de le glise les semonra et fera ens venir, si
com il est devant dit... »
{Bulletins de la Société historique et littéraire de
Tournai, VI (1860).
( 126 )
verplicht met wagen en paard hem te dienen, zoo voor het uit-
vocren van den mest als voor het inoogsten van het hooi en
't verzamelen van het brandhout. De laten, die wagen noch paard
bezaten, moesten den mest helpen laden en op 't land uitwerpen,
het hooi verzorgen enz. Op elken karweidag was de heer van
Nevelehun eenen maallijd schuldig *.
De boer, die in België den heer op zijn land diende, had het
doorgaans beter dan in Frankrijk, waar de werker gewoonhjk
zelf voor zijne voeding te zorgen had en daarom dikwijls tegen
den heer in procès ging. De parlemenlen van Parijs, Metz en Tou-
louse moesten in de XVIP eeuw, wanneer de meeste karweien
len onzent al lang waren afgeschaft, lusschen beiden treden, ten
einde de heeren te verplichten de op hunne akkers of hooivelden
zwoegende laten spijs en drank te verschaffen 2.
In 't graafschap Wiltz (Luxemburg) moesten de karweimannen
den wijn, op de heerenvelden gewonnen, voeren van de Saar en
Moezel tôt aan het kasteel te Wiltz. Op hunne beurt waren de
gemeenten Goesdorf en Heiderscheit verplicht de wegen, langs-
waar de wijnoogst vervoerd moest worden, in goeden staat te
houden. — Het dorp Asselburg verzorgde den weg, dienende tôt
het vervoer der tiendevruchten van den graaf naar Linster, en de
karweiers gingen insgelijks den wijn opladen, dien de heer te
Diekirch op de Moezel en de Saar oogstte. Voor het laatste werk
ontvingen zij, bij 't vertrekken, een brood voor den voerman en
eenen bundel baver voor het paard. — De boeren, die daar aan
den mest werkten op 't land des heeren, ontvingen eene « sop,
und eine schussel mit musz. » 't Was weinig, maar wanneer er aan
den oogst te werken was, hadden de boeren het beter; des
morgens ontvingen zij « ein sop, ein stuck kees und ein stuck
brots geleich den kees grosz, und ein bêcher mit hier; nacht-
mittages aber, einem jeden ein schussel mit musz, ein schussel
mit erbesen, ein stuckelgen spccks, ein stuck kees, jederem ein
weisz und ein rocken miitsch, den stalen gleich so man von alters
* Geschiedenis van Nevele, door De Potter en Broeckaert.
* Aldert Babeau, le Village sous l'ancien régime, bl. 1 88.
( 127 )
hat ^ Item einera jederen ein bêcher mit biers und ein bêcher
mit weins und weiters nicht... ^ »
Dit was nu bijzonder wel, ja we zijn geneigd te gelooven, dat de
boeren van Asselburg naar dcn heerhjken karweidag verlangden
als naar eene dorpskermis! 't Is waar, overal ging het niet zoo
wel. Te Marner, bij voorbeeld, gaf 't klooster van St.-Maximijn
alleenlijk « ihrc zemlich kost als arbeitsleutten eignet 5. » —
Te Lintgen gaf het klooster aan de karweiers de spijs « und borns
genug*. » — Wie te Lorentzweiler voor de abdij van Echternach
arbeiddcjwerdbehandeld naarvolgens de volgende stichlsverordc-
ning : « Ein herr zu Echternach sei einem jeden pflugh und
darzu gehorenden fronern ein brott, wie man dasseîb den hirten
auszer dem golleshaus Echternach zu geben, in gewohnheit zu
handtreichen verpflicht. »
De ingezetenen van Wiltz waren verplicht den heer niet enkel
in bepaalde gevallen van oorlog, maar zelfs op de jacht ten dienste
te staan. Dit was de karwei van 't nuttige en noodige landbouw-
werk uitgestrekt tôt het enkel genot van den heer; maar de
heeren van Wiltz vergden nog meer van hunne laten : deze
moesten aanvankelijk ook het kasteel en de omheining des parks
onderhouden. Zijne hooiers kregen twee pond brood en ëen pond
kaas, of twaalf stuivers : zeker een hoog dagloon voor dien tijd.
Dit deze en vorenstaande mededeelingen leeren wij de gewone
voeding der boeren kennen, in den tijd, dat er nog geen sprake
was van aardappelen.
Wanneer de karweiers van Rollingen in 't hooi wrochten voor
den heer van Schœnfeltz, gaf deze hun eenen sackpfeiffer, wien hij
voeding verschaftc. De dorpelingen hadden tôt plicht de schapen
van den heer te wasschen en te scheren, maar 't scheersiijpen was
ten koste van den heer.
1 Dit is, de mitsch moest zco grcot zijn aïs 'l modcl, dat vanouds op het
kasteel werd bewaard.
2 Weistiiumer, bl. 443.
2 Idem, bl. 476.
* Prof. Weis.
( 128 )
In 't Liixeraburgsche waren karweien van bijzonderen aard,
welke elders in België weinig werden aangetroffen. Zoo moeslen
de boeren van St.-Jansberg *, die hecrb'jk goed beploegden, het
bout en de ladder bijbalen wanneer de heer het hoog gerecht
uitoefende; zoo waren de ingezetenen van Greescb verplicht elken
ter doodveroordeelde tegeleiden tôt aan de brug van Ansemburg,
waar andere laten bem in bunne boede namen en bracblen tôt op
de strafplaats van Luxemburg.
In de gemelde beerlijkbeid van St.-Jansberg was nog eene
andere karwei, welke wij niet zoo zwaar in Brabant, Liniburg of
Vlaanderen bebben aangetroffen. Wanneer de heer ten strijde
trok, of uitreed ter sleebting eener veete, waren de Icenbouders
genoodzaakt bem gedurende zes weken en drie dagen met wapens
en paard te volgen, maar de voeding was ten koste van den heer.
Had, na verloop van dien tijd, de heer nog bunne bulp noodig,
dan waren zij verpHcht bij hem te blijven « parmi les gages qu'on
donne à d'autres soldats. » Verders waren al de onderboorigen,
niemand uitgczonderd, gehouden de kasteelen van Dudelingen of
St.-Jan te bewaren, welke verplicbting ieder gezin, waar eene
haardstede was, kon afkoopen mits 20 beiers in 't jaar. Eene
weduwe betaalde maar de helft zooveel ^.
Gaan wij nu naar 't graafscbap Namen, wij vindcn daar andere
karweien, zelfs door vrouwen te doen, hetgeen ons doet ver-
onderslellen, dat daar nog minder mannelijke werklieden te
bekomen waren dan elders; allbans wij lezen in een record nopens
de hecrlijke rechten van Geeraard van Bossu, als proost van
Couvin, op 't jaartal 1454 :
« Item at desus ledit seigneur corrueez de cbevalz à tous les
ahanniers^ de Boussut. C'est assauvoir à chescun ahannier ii eor-
^ De heerlijkheid van St.-Jansberg bestond uit de dorpen Dudelange,
Burange, Budersberg.
2 De feodaliteit drukle zwaarder in 't Luxemburgsche dan in de Vlaamsche
gewesten. Bovengemelde vcrplichting werd nog vernieuwd ten jare 1575,
{Publications de la Société pour la recherche, etc., des monuments
historiques dans le Grand-Duché du Luxembourg, II, 55-56.)
' Ahanniers, landbouwers. Dit woord komt van ahannière, Waalsche uit-
( 129 )
rueez de wayen [regain) l'an, de otteil puissance de chevalz de
quoy ils font leur labeur. Et ossy se aulcuns en y auroit qui
eusisse chevalz ung ou deux se dige qui doyent corueez comme
les ahanniers. Et tous aultres bourgois doyent corueez de bras
unne l'an, et les femmez pareillement de teille mestier qui se
mellent ^ »
In de heerlijkbeid Celles (Namen) vinden wij, boven eene
belasling op don ploeg, de verplichting om voor den heer in het
hooi te werken; de boeren, die de vracht naar 't kasteel voerden,
kregen vier brokken brood en een stuk kaas; zij, die 't hooi in
den meersch verzorgden, een stuk kaas en twee stukken brood.
Maar beide gemeenlen haddcn, bij 't instellen van de karwei,
van den heer een voordeel bekomen, dat wel tegen den last des
arbeids kon opwegen : zij hadden namelijk eene gcmeene weide
tôt hun gebruik gekregcn met het daaraan palende water, voor
den geringen cijns van zes blanke deniers 's jaars^.
drukking, \vaarmee men bediedt een beluik, palende aan 't pachthof, en
bestemd voor de teelt van teere groenlen en gewassen.
^ Comte de Villermont, Essai historique sur Couvin et sa châiellenie,
in de Annales de la Société archéol. de Namur, XÏI.
2 « Chesque charues du village de Gendron doibvent au seigneur de Celle
XÏIII palars et I gros escheans à payer iceulx chacun an au jour St. Remy,
premier jour doctobre qu'on dit les grandes assizes, saulf ceux qui doivent
masuuage; iceulx doibvent seulement pour et à raison dudit masuuage
XI patars et III gros, et à faulte de payement audit jour, pouvoir par le ser-
geant dudit lieu faire déférer leur errer*; et ne pondront faire aucune-
ment labourer, n'est que premièrement ils ayent payé et satisffaict ladite
assize...
« Les manans et habitans de Gendron, excepté les laboureurs, doibvent au
susdit seigneur par chacun an, chacun un pattar et demy... Les laboureurs
du village de Gendron doibvent par chacun an charier et mener aux fenaulx
mois en la grange du château dudit Celle les foing des deux preitz de des-
soubz Weve.
« Et les autres mannans aussy dudit Gendron sont tenus les fenner de
* C'est-à-dire enlever le fer de leur charrue (errer) pour qu'ils ne puissent plus
s'enservir.
Tome XXXIL 9
( 430 ]
In de Brabantsche streken waren de meeste karweien toege-
past op den landbouw. Te Diegem, Etterbeek, Machelen, Peuthy,
Melsbroek, Nosscgem, St.-Slcvens- en St.-Lamberts-Woluwe, waar
de hertogen van Brabant aanzienlijke eigendommcn bezaten,
waren delaten, die met paard en wagen werkten, verplicht eene
vracbt hooi le vocren naar Brussel, Tcrvuren of Vilvoorde; de
andere landbouwers moesten éénen dag in 't jaar aan den hooi-
oog^t wcrken *.
In het herlogdom Limburg herinneren verscbeidene karweien
aan den wijnbouw, welke gedurende de middeleeuwen aldaar veel
werd uitgeoefend. Tôt de erfelijke diensten, door de bewoners
der bank \an Gclcen voor den heer van Valkenberg te verricbten,
behoorde dat de landbouwers, « die wagen ende peerd hebben,
sciildich sijn le voeren die wyngartstekken van den bossche ^
naer den wyngart, soe vêle als men daertoe verorbert ^. »
De béer van Scbourg, in Henegouw, mocht er zich in de
XVIIP eeuw op beroemen, nagenoeg de meeste karweidagen te
bon temps et heure, tellement que le dit seigneur n'y ait intérest, autrement
seront tenus restituer audit seigneur autant de foing.
» Les mannans et habitans du village de Weve sont tenus de les mettre
en la grange dudit Celle, et entasser les devant dits foings, parmy par ledit
seigneur donnant aux d!ts lab3ureurs mennans lesdits foings à chacun
quattre rn'ches de pain avec chacun une pièce de fromage, et aux fenneurs
fennans les foings desdits deux preitz chacun deux miches et chacun une
pièce de fromage.
» Les laboureurs de la terre de Celle, exceptés ceux de Gendron, sont
tenus mener et charier en la grange du chàleau dudit Celle les foings d'un
preit communément nommée et appelle « le preit al saulx, » etc.
... » Encore avons nous donnet et donnons ces poëstez des dites villes, pour
leur commun usaige, Houduintries, les pastures enlour atenans et ajoignans
Il auwe et les aa'sem9ns des dittes poëstez absolutement, a tenir de nous et
de nos hoirs contes de Haynnau perpétuellement, parmy six deniers blans
de cens a payer à nous chascun an à la Nativité Sainct Jehan Baptiste. »
{Annales du Cercle archéolog. de Mons, XV, 191.)
* Alph. Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, 98. — Zie ook bl. 84.
2 Bosch, 's Heerenbosch, nu Ravenboscli, bij Valkenburg.
" Oorkonde in het Rijksarchief te Brussel.
( 131 )
hebben, te weten ncgen, buitcn de maanden Maart, Juni en
Augustus, voor al de mannen zijns gebicds. De dienst was evenwel
af te koopen, naar bcliefte van den heer, en degene, die met kar
en paard opgeroepen werd tôt de karwei mocht, de gestelde dag
hem te on passe komende, het werk den daarop volgenden dag
verrichten. Kwam hij dan evenwel niet, zoo mocht de heer een
gespan huren gelijk aan dit, hetwelk gevraagd was, en dat de
afwezigc betalen moest. De karwei mocht maar zoo lang duren dat
de arbcidcr nog bij zonnelicht op zijn hof kon terug zijn K
Hooger dcden wij reeds eene karwei kcnnen uit de Vlaamsche
streek; ziehier nog eene andere, welke bewijst dat de arbeid voor
den heer aldaar ook gcvorderd werd in 't belang van den akker-
* « Ly sires a à tous les manouvrlers qui sont manœvres de leurs bras,
ou jugement de Sebourg, hormis mardi, wain {foin, oogstlijd) et laoust, trois
coruwez lan, se prendre les woelt; et sil est que ly manouvriers ne puist ou
voeille aller à la coruwée, ly sires puet faire prendre wage {gage) pour
chascune journée, dont le manouvrier seroit en deffaulte, de quattre
bians.
» Ly sires a encores trois coruweez Fan, hormis aoust, mardi et wain...
{de tous ceux) qui se sceunt mesler d'aucune marchandise ; et sy ne le
puelleul racatler, se ly sires ne voell. Et se chil manouvrier et chil marchant
nen sont poursievyl dedens l'année, on ne les puet jamais poursuivyr ne
demander nulle chose de chou que passel seroit.
» Ly sires a encores a tous cheulx qui sont ou jugement de Sebourg, qui
ont clievaulx trayans, m coruweez lan, hormis mardi, aoust et wain, de le
campz que on ahanne.
» Et s'il est ainsy que ungs preudommes ait clievaulx, et ly lieutenans du
seigneur viengue et l'appelle par son nom et lui die : il vous convient demain
venir à le coruwée le seigneur ? Ly preudous poel dire s'il voelt : je ne puis
demain aller. Se ly lieuxtenans du seigneur lui dise dont : y venez après
demain; se chiux ne va à le coruwée, ly sires peut leuwer ung harnais
{attelage) ossy souffissant que chiux a; et le doit, chix qui fauroit {manque-
rait} à le coruwée, payer.
» Et sy ne poelt li sires tous harnas qui vont à ses coruweez, ne tous
autres manouvriers et marchans, se besongne eu avoit, mener sy loncq, ne
tenir tant qu'il ne puissent revenir de solleil luisant en leur maison. Et sil
ne sont poursuiwoit devens {dans) l'année, ensy que dit est pardevant, on ne
les puet jamais poursieuwer de l'année qui passée seroit. »
{Staatsarchief te Bergen.)
( 152 )
bouw en niel ondoenlijk was. Tergemeenle Afsneê was eene heer-
lijkhcid, met name Darupt, gering van omvang (zij had slechts
dO blinder 140 roeden) en bewoond door laten, die penning-,
lioender- en eene kleine rogge-of kapoenrent hadden op te bren-
gen. Dezewaren vrij van karwei, maar de landbouwers, die jaarlijks
55 halster rogge moesten leveren — dus de raeestbegoeden —
waren voor ieder mud in den mest- of oogsttijd verpiicht éenen
dag met paard en wagen te arbeiden, of de waarde van dezen dienst
te betalen, volgens keuze van den heer. Bovendien bad deze,
uitwijzens het dénombrement zijner beerlijkbeid, eenmaal 's jaars
recbt op « twee maeyers ende de dry deelen van eenen maeyer;
vier hooyers ende de dry deelen van eenen hooyer; dry waeghe-
diensten ende de dry deelen van eenen waegbedienst in de
meslaede, elcken waegben met twee paerden ende eenen meslae-
dere '. »
Karweien, aan gebeele districten en 't jaar door opgelegd, waren
ook niet zeldzaam. Zoo beslond er eene in de ambachten van
Assenede en Boekboute, volgens welke al de landbouwers dezer
streken verpiicht waren elken maandag den graaf van Vlaanderen
te dienen met paard en wagen, zeker geen geringe last in eene
streek, alwaar de wegen in de middeleeuwen slccbt of niet
gebaand waren. Dcze uitzonderlijke karwei werd ten jare 1242
door Thomas van Savooie en Joanna van Constantinopel, tôt groot
genoegen van de Vier-Ambachtsche boeren, afgeschaft ^.
Uit al het bovenstaande heeft men gezien, dat de tijdstippen
en het getal dagen voor de karwei om zoo te zeggen van beer-
lijkbeid tôt beerlijkbeid verschilden.
Te Oisy (Namen) was, volgens de keure van April 1216, elke
ingezetene verpiicht tôt zes dagen; elders was 't eenige meer of
eenige min. In Luxeniburg moest de karwei den boer lastig zijn;
immers dit land bracht niet genoeg voor zijne eigene beboeften
op, uit hoofde der uitgestrekte bosschen en woeste gronden,
welke men er aantrof, en van 't klein getal arbeiders, waardoor
1 Geschiedenis van Afsneê, door De Potter eu Broeckaert, bl. 28.
'^ Zie het laatste § der keure, bij Scarp, Geschiedenis van Axel.
( 133)
nieuwe ontginningen gedureiide verscheidene eeuwen onmogelijk
waren. Ook is er op te merkcn dat de karwci, voor werken van
openbaar of plaatselijk belang gevorderd, met minder genoegen
werden verricht dan zulke, die in 't belang van den dorpshcer
gevorderd waren, mits in dit laatste geval de arbeiders schier
allemaal de voeding kregen, bij oude keuren of verordeningen
vastgesteld. Dit mocht beschouwd worden als eene verzachling,
die teenemaai ontbrak wanneer er hoefde gewrocht te worden aan
straten, beken, bruggen of gebouwen.
Ten overige, er was recht voor degenen die onbelioorlijk wer-
den behandeld. De Brabantsche boeren hadden in 't begin der
XV^ eeiiw reden tôt klagen, en Antoon van Burgondië, de mis-
bruiken der karwei willende beteugelen, bepaalde bij charter van
9 Juni 1404 « om de ondersaten vanden platten lande in rusten
ende in vreden te hoiiden, » dat er geene karwei ineer mocht
opgelcgd, maar deze door geld zou afgekocht worden i.
Ziedaar eene korte, doch onzes inziens voldoende schets van de
heerlijke karwei in de verschillige gewesten van België. Vindt
men daarin over hct algemeen zooveel hatelijks, zooveel ver-
lagends en onteerends voor de bevolkingen, die er aan onder-
worpen waren? Onze voorouders beschouwden die met zulke
leede oogen niet als wij, ja, wel verre van daar kwaad in te zien,
aanvaardden zij de karwei in hunne pachtakien voor goederen,
die niels feodaals hadden, zooals wij verder gelegenheid hebben
zullen te bewijzcn. Waren dergelijke voorwaarden toen inderdaad
hatelijk geweest, het is zeker dat de landboiiwer al het niogelijke
zou beproefd hebben om er,aan te ontkomen, dut de grondeige-
naar zou getracht hebben dergelijke diensten door andere mid-
delen te verkrijgen.
De maatschappelijke toestand der boeren gedurende de mid-
deleeuwen wns dan ook, zoo al niet benijdenswaard, dan toch
minder droevig dan men langen tijd heeft gemeend, Delisle
erkent dit, onder andere, in zijne schoone Étude sur la condition
de la classe agricole en Normandie, waar bij zegt : « A part
^ Register van charters der Rekenkamer, te Brussel, n» C, 13".
( 154 )
quelques faits isolés, nous avons vainement cherché dans la Nor-
mandie les traces de cet antagonisme qui, suivant les auteurs
modernes, régnait entre les diverses classes de la société au
moyen âge. Les rapports des seigneurs et de leurs hommes n'y
sont point entachés de ce caractère de violence avec lequel on se
plaît trop souvent à les décrire. De bonne heure, les paysans sont
rendus à la liberté; des le onzième siècle, le servage a disparu de
nos campagnes. A partir de cette époque, il subsiste bien encore
quelques redevances et quelques services personnels ; mais le plus
grand nombre sont attachés à la jouissance de la terre. Dans tous
les cas, les obligations tant réelles que personnelles sont nette-
ment définies par les cbartes et les coutumes. Le paysan les
acquitte sans répugnance; il sait qu'elles sont le prix de la terre
qui nourrit sa famille, il sait aussi qu'il peut compter sur l'aide et
la protection de son seigneur. »
Wat meer is, wij zcgden 't reeds : indien de hcer rccbten mag
doen gelden, hecft hij ook plicbten te vervullen; hij is bulp en
bescherming verschuldigd aan zijnen leenman, en de feodaliteit
onderhicld tusschen al de leden van den Staat, van den eersten tôt
den laatsten, van den vorsttot den armsten dienstbaren laat eene
beslendige wederzijdsche wisseling van bewezcn en ontvangen
diensten. Zijn de laten verplicht, om redenvan den grond, welke
zij ter bebouvving ontvangen, een gedeelte van hun koorn, van
hun vee of van hunnen arbeid aan den béer te geven, deze is op
zijne heurt gehouden hunne akkers, \vijnbergen,kudden, hunnen
eigenen persoon en familie te verdedigen, en hen in hunne ver-
liezen, rampen en ongelukken bij te staan.
Wij kennen tôt hiertoe den toestand der landbouwers ten
opzichte van den leenheer, maar er blijft nog eene andere zijde
van zijn openbaar Icven te beschouwen, namelijk in welke ver-
houding hij stond tôt het bestuur der heerlijkheid en der justitie,
hoe beide op het dorp werden uitgcoefend.
Elk volk, dat het land bewerkt, trek- en andere diercn onder-
houdt en voor de bewaring zijner oogsten zorgt, heeft wetten
noodig voor den eigcndom, de openbare orde en tucht. De lan-
(133 )
delijke wetten zijn nagenoeg zoo oiid aïs de menschheid; men
vindt er sporen van in oud-Egypte, en Pastoret duidt in zijne
Histoire de la législation (III, 283 en volgg.) Israëlitische veror-
deningcn aan voor drinkputten, fonteinen, wcgcn, ectwarcn, jacht
en vischvangst. Gecn wonder derhalve dat de Frankcn cr ook
hadden, niet verzameld in geschrevene wclboekcn — maar ons
land, gelijk de plakkaten zeggen, was « coiilumier, » in andere
woorden : de justilie werd er van oudslier geocfend naar een
aantal gebruiken (costumen), welke door eene lange reeks van
uitspraken verplichtcnd waren geworden. De gebruiken van
gewest tôt gcwest, van district tôt district verschillcnde, zoo is
't niet te verwonderen dat de wettelijke voorschriftcn daarora-
trent niet overal gelijk waren. Zij droegen (gelijk De Gryse op-
merkt) den slempel hunncr afkomst en verbeeldden door hunne
eigenaardigheid de verscbilligheid der streken, waar zij, gelijk
planlen uit den grond ontschoten en gegroeid waren K
Aanvankelijk waren de Costumen dus niet te sclirift gesteld;
het gebeugen der recbtsplicbtigen, de getuigenis der oudsten van
het volk dienden den recbteren in twijfelacblige zaken tôt richt-
snoer. Daaruit volgde, dat ailes onbepaald bleef, zoowel de vorm
der overecnkomsten als de uitlegging en uitvoering der wet. In
HenegouNV, waar men reeds in de V^ eeuw sporen van costuura-
recht ontmoet, moet men afdalen tôt de inrichting der pairs te
* Eene rechtsqueslie van vaderlandsch belang. — Op de algemeene wet
die de Fracken beheerde (de Salische wet) hoeven wij hier niet terug te
komen. Buiten deze was er nog eene voor een gedeelte van Beigië, namelijk
de wet der Ripuaires of Oosi-Franken, die de Rijuoevers bewoonden en
welke tusschen de jaren 511-554 werd opgesteld. Deze wet getuigt reeds
van eene meer gevorderde beschaving; het burgeiiijk recht beeft er eene
ruimere plaals dan in de Salische wet, en zelfs vindt men er eenige schik-
kingen in, onlleend aan 't Romeinsch recht. Heylen (Mém. sur F usage du
droit romain en Belgique^ 1782), D'Hoop, in zijne verhandeiing over het
recht in België gedurende de VlI-XIile eeuwen (1776) en Raepsaet (ill, IV, V)
betoogen klaar dat de wetten der Salische en der Oost-Franken hier tôt de
XIl*" eeuw kracht hadden, ja dat de keuren en costumen van ons land,
inzonderheid voor Vlaanderen, sporen van 't oud Frankisch recht ver-
toonen.
( 136)
Bergen, onder Richilde (1080), ten einde de eerste regelmatig
ingestelde rechtbank te ontdekken *.
Wanrieer een rechtsgebruik of costuum niet door eene lange
en aanhoudende praktijk als rechtsleer was erkcnd, moest het,
om een onbetwist gezag te kunnen hebben, eerst en vooral door
eene turbe (tiirba^ menigte) goedgekeurd zijn. Dit gebruik, den
Romeinen nageieerd, bestond hierin, dat tien of twaalf der oudste
en vrocdste mannen der plaats of des kantons bunne zienswijze
nopens het betwiste punt deden kennen; echter was de proef niet
volkomen, zoolangde beslissing niet door eene uitspraak in gelij-
ken zin bekraclitigd was.
Wic deed die uitspraak, wie gaf het vonnis in de eerste tijden?
Ongetwijfeld eene rechtbank, insgelijks samengesteld uit ouder-
lingen, die erkend waren aïs wijze en rechtvaardige lieden. Der-
gelijke volksuitspraak, men beseft het licht, moest in menig geval
gebrekkig en wilickeurig zijn, want in dien tijd, gelijk op onze
dagen, liet de menigte zieh licht door bekrompene, eenzijdige
beweegrcdeneii leiden. Er kwamen dus misbruiken, om welke te
voorkomcn en te verijdelen men in de XII" eeuw het besluit
nam de oude costumen te schrift te stcllen.
Deze eerste proef moet natuurlijk zeer onvolmaakt, maar toch
een vooruilgang geweest zijn op het rechtsoefenen volgens tra-
ditie. En nog geschiedde dit maar in Henegouw en Vlaanderen,
op last van Boudewijn van Conslantinopel (1194-1204). Weinig
lijds nadien bracht de wetenschap aan het Belgisch costuum-
recht eene groote onlwikkeling toe door de invocring van het
Roraeinsch rccht.
Onder den invloedder staatsinstellingen konden de gemeenten
zich goedontwikkclen. De steden bekwamen uitgebrcide rechten
en privilèges, doch de vorst bleef meestcr om hun die te ontne-
men; de dorpen verkregen geenc gemeentecharters of keuren,
maar de hecren, die er gezag over voerden, badden hun, bij de
afschalïing der dienstbaarheid, min of meer belangrijke voordee-
len afgestaan, zooals eene sehepenenbank om hen te besturen en
* Declèves, Historique de la législation.
(157 )
te oordeelen, niet in name der wet, luaar van den hcer. Niet elk
dorp of stad stond op zich zelve; men vond er, die afhingen van
den vorst, eene abdij of eenen bijzondere, en die gezamenlijk of
éene heerlijkheid uitraaaktcn of in 't gemccn door eigene niagis-
traten, naarvolgcns eene keure, wcrden bclieerd. Zoo liad men
in Brabanl de schependommen van Zandhoven en Ukkel *, van
St.-Pieters-Leeuw '^, het rechtsgebied van Wezemaal ^ enz. ; in
Vlaanderen, Veurne-Ambacht en de Vier-Ambachten (Assenede,
Boekhoute, Axel en Hulst).
Ook kon een geheel district {pagus) onmiddellijk afhangen van
den vorst, en in zulk geval vormde het eene gemeenschap, wel-
ker inrichting nagenoeg overeenstemde met die der steden, zooals
het Vrije van Brugge, 'l Land van Waas enz. *
De meeste dorpen hadden eenen heer, wiens erfgenaam hem
opvolgde en die 't recht had de heerhjkheid te vervreemden.
Voor de bereddering der burgerlijke zaken, gelijk voor 't uitoe-
fenen der justiiie, had men eene schepenenbank, met den baijuw,
als vertegenwoordiger van den heer, tôt opperhoofd, namelijk
nadat de rondreizcnde rechtbanken van vroeger, gckend onder
den naam van duerginghe, doorgaende waerlieyt, waren afge-
schaft. Uit de overgeblevene dorpskeuren der middeleeuwen
leeren wij gemakkeh'jk de betrekkingen kennen, welke tusschen
den heer en de oiiderhoorigen, opzichtens de wet, bestonden. Zien
wij, onder andere, de Usages de la ville et de la terre de Sebourg
en Haytiault, suivant une charte de la comtesse Margheritte
* Het schependom van Ukkel bevatte de ammanij van Brussel, l)ehoudens
eenige dorpen, waar men de costumen van St.-Pieters-Leeuw en Rode, van
Nijvel, Brussel of Leuven volgde,alsmede eenige dorpen van Waalsch-Brabant
en 't kwartier van Leuven (A. Wauters, Histoire des environs de Bruxelles,
III, 606.
^ 't Oud schependom van St.-Pieters-Leeuw bestond uit deze gemeente,
met Vlesenbeek, St.-Laurens, Berchem, Oudenliken en Elingen {Idem).
5 Samengesteld uit Wezemaal, Weslerloo, Toelen, Zoerle, Gindel en
Hulshout (Ed. Poullet, Les juridictions et la propriété foncière au XV^ siècle
dans le quartier de Louvain. (Mém. de l'AcadfImie, in-S», t. XVIII).
* Zie Warnkoenig, I, 307.
( 158)
(XIIP eeuw), wij vinden daar de manier bcschreven op welke het
magisti'aat uit het volk gckozen werd :
« Et tantost apries ce fait [de inhiddiging van den nieuwen
dorpsheer) ly Sires doit appeler ung homme souiïisant à faire
maieur. Chiux maires doit eslre mis à serment et jurer par le foy
de son corps quil wardera les droix le seigneur et les droix de le
ville, lophéae (l'orphelin), le vesve, et fera loy hastive à len-
sengnement des esquievins, à tontes les fois qu'il en sera requis.
y Et quant chiaux maires sera faix, ly sires doit appeler deux
de ses homes de le ville, preudommes souiïisans a faire eschevins
chil doy {deux) cskievin doivent estre mis a serment qu'il war-
deront les droix le seigneur et les droix de le ville, lofene et le
vesve; et feront loy hastive avoeq leurs compagnons, du plus tost
quil en seront sage.
» Et quant chil doy esquievin sont fait, ly sires ne sen doit plus
mesler; ains doivent chil doy esquievin, par le conseil ly ungs de
lautre, appeler ung homme preudomme de le ville, soulTisant
pour eslre eskievins, et faire faire otlel serment que li autre
esquievin ont fait pardevant.
» Et quant chieux tiers esquievins est faix, il doit appeler ung
aultre homme de le ville par le conseil de ses compagnons.
» Et quant chiux quors esquevins est faix, il doit appeler le
chincqysme esquievin par le conseil de ses compagnons.
» El quant chiux chincqysme esquievins est faix, il doit appeler
le VI* esquievin, preudomme souiïisant, par le conseil de ses
compagnons.
» Et quant chiux vi* esquievins est faix, il doit appeler le vn® es-
quievin, preudomme souiïisant, par le conseil de ses compagnons.
)> Et doivent faire chil esquievin ottel serment que ly doy pre-
mier cskievin. Et leur doit le sire faire avoir tels hommes que
ledit esquievins avisent pour le mieulx. Et ne puet nuls hommes
le seigneur refuser à y eslre esquievins; mais li maires le refuse
bien sil voelt...'. »
Men mag dus voor Sebourg zeggen, dat het magistraat uit en
* Staatsarchief van Bergen.
( 139 )
door bet volk werd gckozen. Hetzelfde liad nagcnoeg plants in het
noorden van Vlaandcrcn. In de Vier-Ambachtcn mocht nicmand
dezer streek zelvc tôt baljinv of onderbaijuw aangestcld worden.
Het schcpcndom werd cr jaarlijks volgondcr wijze vcrnieuwd :
degraaf van Vlaandcren benocmdc vier mannen uit de gcmeldc
ambachlen, die zich bij hem moesten begeven en zweren, ieder
eenen anderen persoon te zullen kiezen « die heiirlieden oorboir-
lixt ende prouffitelixt dincken totter olïicie. » Wie een jaar sehe-
pene geweest was, mocht biiinen de drie volgciide jaren niet
weder benoemd worden. Elk ambacht had zeven schepenen. Kon
men iemand door drie schepenen overtnigen dat hij de bedie-
ning had verkregen door omkooi)ing, hij werd gestraft met eene
boetc van 10 pond (eene bctrekkelijk zware som voor dicn tijd)
en mocht daarna niet meer in bediening komen. Niemand mocht
zijn ontskng geven gedurende zijn schcpcndom, maar degene, die
bevonden werd een vaisch vonnis te hebben gegeven, werd door
zijne medegezellen afgesteld.
Uit deze mededeeling mag blijken, dat de landman der Vier-
Ambachten tegen willekeur en onrccht in 't uitoefenen des
bestiuirs en der justitie voldocnde gewaarborgd was; de keure
houdt daaromtrent zelfs een bijzonder artikel in, vaststellende
dat bijaldien een ingezetene door den baljuw « tscependom ghe-
weygert oft ontzeyt, » en zulks bekend was aan drie schepenen,
de geheele wet van 't ambacht moest <t uphouden ende cesseren
van recht te doene, totter tijt dat dieghene, die tscependom ont-
zeyt was, dat vercreghen zal hebben. » Laten wij het maar be-
kennen : zoovcel Avaarborg van goed, degcHjk recht geniet de
burger der XIX^ eeuw niet !
Uit het vorenstaande zien wij dat de justitie op het dorp
gansch in de handen was van den heer, die den baljmv of opper-
sten ambtenaar benoemde, naar goeddunken afstelc.e, en deze
bediening of voor eenigen tijd verkocht of in pacht gaf. Maar
niet iedere groote leenheer bezat het voile justilievermogen, dat
is het hoog, middelbaar en laag gerecht; de eene had enkel
't laatste, of grondrecht, dit wil zeggen dat hij alleenlijk zaken
mocht beoordeelen welke betrekking hadden met den grondei-
( 140 )
gendom en strafbaar waren met geldboeten; een andere had
daarbij het middelbaar of correctionneel recht, namebjk over
civiele zaken, ook strafbaar met geldboeten, benevens over per-
soneele en recelé acliën; eindclijk de groote leenheer bezat bij de
twee gemelde reehtsgraden daarbij de hooge justitie, te weten
« waer lijf ende let an cleeft, » dit is : waarvoor gestraft werd
met het verlies van een lid des lichaams of met de dood, « door
put ende galghe. «» Hier echter waren eenige misdaden uitgezon-
derd en de uitspraak overgelaten aan den vorst, als te weten :
brandstichting, schaking of verkrachting van vrouwen, moord
en diefstal, onder de generieke benaming van causae arduae in
de oude doeumenten aangediiid.
Wat de beliandeling der bloot bnrgerlijke zaken betreft, zooals
het sluiten van wettelijke overeenkomsten aangaande het ver-
koopen, verpachlen, berenten of wegschenken van onroerende
goederen (bij testament of inter vivos), deze geschiedde nu eens
voor de schepenenbank, dan vôor het laat- of cijnshof : de aard
der gronden wees de bevoegdheid van het hof aan.
De bcërving of onterving van een allodiaal of vrij goed gebeurde
vôor den vorstelijken of heerlijken beambte en de schepenen,
bijgestaan door Iwee andere allodiale pairs. Eindelijk bel belee-
nen van grond werd verricht in 't feodaal hof, door den heer of
zijnen baljuw, in bijzijn der leenmannen, met al de oude plech-
tigheden van huldc en mansehap *.
Met betrekking lot de bestuurakten op den buiten mogen wij
niet vergeten melding te maken van de wettelijke pleegvormen
en gebruiken, die bij 't verkoopen of afstaan van een eigendom
waren in acht te nemen. Dit geschiedde namelijk met zinncbeel-
dige teekenen, iets wat men 't symbolisch recht of de poëzie van
't recht zou mogen noemen, en dat ook, althans gedeellelijk, tôt
het laatst der vorige eeuw is bewaard gebleven.
Volgens de Salische wet moest een onroerend eigendom in het
plechtig goudîng of in de vergadering van de besturen der kan-
tons, waarin deze eigendom lag, verkocht worden. Er waren
* PouLLET, Les juridictions et la propriété foncière au XV^ siècle etc.
( 141 )
daartoe drie zittingen en drie werpingen noodig. Was er geen
tegenzeg gedaan en achtte men den aangeboden prijs billijk en
vergoedend, dan werd de koop met eenen hamcr of stok toege-
slagen. Die slag of klop mocst evenwel van al de aanwezigen kun-
nen gehoord worden, dewijl er geene geschrevene overeenkomst
van dien overgang des bezits werd opgemaakt. De slag of klop
was dus eigenlijk de verkoopakte, en aanstonds bracht de aanne-
mer een offer aan de goden, opdat die overeenkomst door hen
moebt beschermd worden. Voor kleine eigendommen bestond
dit offer doorgaans in het plengen of drinken van den eenen of
anderen drank.
Voor het invoeren der scbriftelijke overeenkomsten (welke
siechts van de XIIP eeuw dagteekenen) waren bij de verkooping
van groote eigendommen een zeker getal getuigen noodig, waar-
onder eenige kinderen, welke laatste men gewoonlijk eene bui-
tengewone behandeling, hetzij goede of slechte, deed ondergaan,
opdat het feit, waarbij ze tegenwoordig waren, beter in hun ge-
heugcn zoude geprint blijven.
De verschillige symbolen bij de overdracht eens eigendoms
waren niet willekeurig, maar veranderden volgcns den aard van
het teverkoopen voorwerp.Wildc iemand zijne familie onterven of
zijne goederen « uter warmer hant » wegschenken, dit geschiedde
vôor den rechter van het gouw in plechtige vergadering. De ont-
erver verscheen er met vier kleine elzen stokjes,brak die op zijn
hoofd in vier stukjes en wierp deze in 't midden der zittingszaal.
Was dit rechtsgebruik volbracht, men beschouwde den onterver
als vreemd aan zijne familie, die bijgevolg geene aanspraak op het
bezit van den eigendom meer maken kon. Vandaar het spreek-
woord : de vriendscliap hreken^ met nog meer andere uitdruk-
kingen van alouden oorsprong, tôt heden bij ons volk in zwang
gebleven.
De bedoelde symbolen kunnen omtrent de XIP eeuw, w anneer
de kennis van hunnen oorsprong vcrloren geraakt was, willekeu-
rig geworden zijn; toch werden ze, volgens de getuigenis van
D. Devaines in zijn Dictionnaire diplomatique, meestal zorg-
vuldig in 't archief der parochiekerk bewaard. Men toonde
( 142)
aldaar de graszoden, stokjes, stroohalmen, boomtakken, hand-
schoenen,raessen, ringen, kelken,kruisen, kandelaren en wat dies
meer, die bij de eigendomsoverdrachten gebruikt gcweest waren.
Die symbolen, zegt Ducange, strekken tôt bewijzen der traditie.
De mceste symbolen bleven ook na de invoering der scbrifte-
lijke akten in zwang. Op sommige plaatsen werden er verscbei-
dene te geb'jk in acbt genomen, zooals, onder andere, bij eenen
verkoop van gronden te Ertvelde, in het jaar 1405, vermeld staat:
« .... Aldaer es comen Ileindric Plasch, cnde es te buten ghegaen
van al deser voors. erfven, mcrscben ende landen, met handen *,
met monde -, met halme ^ ende met werpinghe...; in Brabant « met
russche ende met rijse, ochte met clepele ende metclinken. »
Hetzelfde grcep plaats in de beerlijkbeden toebcboorende aan
de macbtige St.-Pietersabdij van Cent, zooals wij zien uit het
charterboek, n° o, bl. 90 : « Sij ghinghens ute ende worpens
ende daden d'toe met cdm, hande ende monde, al dat sij sculdich
waren te doene om bemlieden daeraf tontervene. »
De oude wijze om koopen symbolisch toe te slaan is hehouden
door de Vlanmsche notarissen, die voor elke toewijzing zeggen :
eenwerfj anderiverf, derdewerf. Ook bij openbare veiiingen van
roerend gocd wordt nog in vêle plaatsen elke koop met den hamer-
slag, en die tussrlien bijzonderen met den handslag, bevestigd.
Sehepene zijn op een dorp was eene belangrijke, gevvichtige
bediening, waartoe al de begoede en vroed erkende ingezetenen
om zoo te zeggen bij beurt werden opgeroepen. Het getal was in
de denombrementen der hecrlijkheid doorgaans aangeduid : drie,
vijf, zeven of negen. Er waren echter ook eenige plaatsen, waar
eigenlijk geenc scbcpcnen met den schout of baljuw te recht za-
ten, en daar, gelijk de kcure kiidt: « ghebiedt » de boogc ambte-
naar zijne « drie mannen, » welke bij noodig heeft. « Gcbieden »
is het woord. De eerste de beste, die hij vinden kon, deed hij
« manen, » zonder te vragen of zij te huis, of op den akker, of aan
* Met handslag.
2 Met eenen zoen.
5 Oud charterboek.
(U5 )
de brouwkiiip, of op dcn molcii gcmist konden wordcn. Natuur-
lijk viel de keus doorgaans op de besten en vroedsten van 't ara-
baclit, en wie opgcroepen was, moest verschijnen op zware boete,
juist aïs tegenwoordig de gezworenen onzcr assiscnboven. ,
Maar niet alleen de begoede liedcn der dorpen warcn door de
wet verplicht'de belangen van bet algemccn ter bartc te neraen,
ook de geringste landman was, op boete, daartoe gcbouden. Te
Mébaigne (Namen), om gcene andere plaatsen op te noemen, had
driemaal 's jaars de algcmcene volksvergadcring plaats, aangekon-
digd op den predikstocl, alsmedc door 't geluid der klok, en nadat
al de ingezetenen te hunnen huize waren verwiltigd geworden.
Gevvoonlijk ving de zilling aan met de ondervraging der aanwe-
zigen of zij eenige klacht wisten voor te brengen, hetzij van
bijzonder beiang, zooals betrekkeb'jk den staat der wegen, politie,
drinkbuizcn enz. De klacht mocbtmondelijk en schriftclijk gedaan
worden; zelfs door tusschenkomst van de zonen of vrouwen der
kkigers. Ziedaar wcl niet de volksregeering, maar toch eeniger-
wijze de declneming van 't algemeen in 't bestuur der openbare
zaken, — en dit in de XIII^ eeuw ^ î
Het geding werd meest gehouden op den dinsdag, maar toch
was dit niet uitsiuitelijk zoo; men gaf acht op 't beiang der par-
lijen, en iedere dag der week was even goed om rechtszitting te
houden als de dinsdag. Men vergaderde ten minste eens op de
veertien dagen, een gebrnik dat opklimt tôt de verste oudheid 2.
De scliepenen van Ukkel vergaderden den vrijdag, volgens de akte
van Philip den Goede, gedagteekend van 1451.
De heerhad van zijne schepenen niet te duchten dat er tegen
zijn beiang of dat de verplichligen eenige samenspanning zou
gebeiiren; in schicr al de schependommcn was 't regel en wet,
dat niemand langer dan een jaar moest schcpen zijn, en weder-
^ Omirent het midden der voorgaande eeuw hadden de algemeene welsver-
gaderingen le Méhaigne plaals in de schepenenkamer. (Zie Eug. del Marmol,
Notice sur le village de Méhaigne, in de Annales de la Société d'archéologie
de Namiir, II.)
^ Tacitus, de Mor. Germ. cap. II,
( 144 )
keerig kon niemand van zijne bediening afgezet worderi tenzij
voor gevallen, als hooger vermeld. — Zoo bezat het geringste
dorpje van ons land wat de geleerden der oudheid beschouwden
als de beste inrichting eener gcmeente ^ : de krachlige leiding
door ëenen, den raad der besten en bekwaamsten, en, in hoogst
gewichtige bestuurzaken (als voor 't verdedigen des grondge-
bieds tegen den vijand en 't heffen van nieuwe belastingen) de
beslissing door al de ingezetenen bevestigd, en afgekondigd door
het van allen gcëerbiedigde hoofd, den vorst of diens plaatsver-
vanger 2.
Nu denkt men allicht : zekerlijk, niemand verdiende meer ver-
trouwen voor rcchterlijke uitspraken dan de meestbegoede, de
onafhankelijke lieden van het dorp, bekend als van rijpen rade en
ondervinding te wezen; maar — waar bleef de rechtswetenschap?
Was elke boer, hoe rijk bemiddeld en eerlijk 00k, « de eerste
de gereedste, » bevoegd om in een gewijsde tusschen te komen?
De rechtswetenschap was in de meeste gevallen totaal overbo-
dig. Imraers, er was toen geen diploom gevergd, bewijzende dat
men den lecrgang eener hoogeschool bijgewoond en met goed
gevolg de examina afgelegd had, om als openbare beschuldiger,
taalman, verdediger of rechter plaats te nemen in de groene
vierschaar; de kennis van 't Latijn was nict noodig, want de
leengebruiken hadden met de Romeinsche wetten niets gemeens.
De schepencn kenden de plaatselijke « costuymen » en dit was
genoeg voor de beslissing der eenvoudige zaken, die in 't dorp
geschiedden : Je keure had nagenoeg ailes voorzicn. En was er
al een punt, hetwelk twijfelachtig voorkwam, of « dat men niet
vroed » was, men ging te rade bij het algemecn of het landrecht,
ofwel men riep de loffelijke gewoonte van een naburig baljuw-
schap of van eene daartoe aangeduide schepenenbank in ^.
* CiCERO, de Re publ. lib. I, cap. 29, 39, 49 enz. — Tacitls, de Mor. Germ.
cap. II, 7.
* H.-A. Van Berkel, Een holîandsch dorp in de XIV'' eeuw.
5 Idem.
De schepenen der Vier-Ambachten mochton « advijs halen » bij die van
Cent; maar de reiskosten waren le hunnen laste.
( 145 )
Langen lijd hadden de dorpsheerlijkheden geen eigenlijk raad-
luiis, tenzij alleeri cenc archievenkamer in cène hcrberg of ten
huize des grifïiers; op velc plaatsen waren de oudc oorkonden
geborgen en bewaard in eenen koffer, slaande op den loren of in
de sacrislij der kerk; de gerechtsziitingen geschiedden, zelfs lang
nadat er voor de andere bijeenkomsten der magislraten een raad-
huis was 0|)gericbt % op het kerkhof, gelijk le Belsele nog iii
1507, te Ukkel en te Meerbeke, bij Ninove (in dcze laatste plaats
nog ten jare 1220) 2, te Sinaai nog in 1361 {inter duas portas
monasterii de Bodelo), of in de scbaduwe \an eenen oiidcn
breedgetaklen lindenboom, die 't sieraad en de roem was van het
dorp of gehucht en veelal oprees tusschen de zetels van het twee-
derlei gezag : het geesleh'jk en het burgerlijk, nanielijk de kerk
en 't heercnslot. Daar ook kwaraen des avonds, na de afgezwoegde
taak, de ouderh'ngen der gerneente bijeen om in vriendelijk
gekout algemcene of bijzondere belangen na te gaan, of vond de
dartelzieke jeiigd een groen en lustig dak om vrij en vroolijk het
oude danslicd te zingen of 't spel van het seizoen te spelen. Zoo
had raen in het Land van Waas den Schaùboom j die zich op
's heeren motte verhicf, en de oefenplaals en te gehjk het zinne-
beeld was der justilie. Daarom ook waren beide onschendbaar,
diep geëerbiedigd, en volgens de Wasche keure onvervreemd-
baar, in dczen zin, dat zij, evenals het opperhuis of de zetel
der heerhjkheid, evenals de steenen duivenkeet, dat ander ken-
leeken van feodaal vermogen, bij den dood des vaders buiten de
verdeeling der grondgoederen moesten blijven en den oudsten
zoon als opvolger in 'l heerhjk recht toekwamen ^.
Dat rechtsocfenen onder den blooten hemel had zekerhjk zijne
gebreken, en wij, kindcren der meer beschaafde XIX* eeuw, ge-
woon aan al de gemakken, welke de w eelde heeft uitgevondcn,
wij kiinnen ons raoeilijk voorstellen hoe 't spannen van de vier-
* Op sommige dorpen lot in 1793.
2 Henné et Wauters, Histoire de Bruxelles, I, 54. — A. Wauters, Histoire
(les environs de Bruxelles, ï, 512.
^ Costumen van het Land van Waas, Rubr. II, § 19.
Tome XXXII. iO
( 146 )
sehaar in opene lucht gedurende zoo langen tijd heeft kunnen in
zwang blijven; daar toch waren rechlers en verdcdigers, evenals
getuigeii, belicliten en nieuwsgierigen, bloofgesteld aan al de guur-
lieid en de wissclvalligheden van het weder. Maar had men dan
geen prachlig justiliepaleis, versierd met kunslige zinnebeelden
der eeiiwige Gerechtigheid; geen zoo grootsch toestel van de
openbare macht, en, in bijzonder belangrijke of recht afschuw-
wekkende gedingen, geen « nitgelezen piibliek » , dat op « voorbe-
boudene plaatsen » met koortsige spanning de debalten volgt en
den tweestrijd van welsprekendheid lusseben de belichling en
verdediging — tocb bezat de dorpsjustitic in hare naakte armoede
en uiterslen eenvoud iels dat te prijzen valt, namelijk de groote
openbaarbeid met welke zij geschiedde. Wie wilde, was er bij, en
in den breedcn kring geschaard, kon men ailes booren en ailes
zien ; de valscbe getiiigenis was minder te vreezcn dan legen-
woordig, daar gansch bet dorp gereed stond den meineedige op
staanden voet te logenstraffen, waar 't zaken gold, die nagenoeg
van algemeene bekendbeid waren. « Houd uwe schare bare! * »
klinkt bet in 't volkslied der drie Lanlslieren, en onze middel-
eeuwscbe voorouders verzuimden niet dien wijzen raad na te
ieven, ook al kostte 't bun bijwijlen wat mcer bille of koii dan
zij onder een scbaliën- of ticheldak zouden bebben gewaar ge-
worden.
Neen, de boer bad in ons land geene reden om de groote stad
lianr pracbtig gcbouw, met van fraai beeldwerk en gcscbilderde
glasramen voorziene zalen te benijden ; hem moet bet wel ter
ooren gekomen zijn lioe ginds, aebter bet fluweelen of saaien
kleed der trotsebe reebters — adellijke beeren of rijkbegoede
poorlers — soms een bart schuilde dat niet aUijd voor reclitvaar-
digbeid en waarbeid klople, maar bczield met veete en parlijscbap,
gedreven door gouddorst of wraakzuclit, de onscbuld bevlekle en
schaamteloos onrecht pleegde. Men dcnkc siechts aan de klaehten
* Schare, voor vierschare; bare voor openbaar. — Zie het stuk in de
Gedichten uit de verschillige tijdperken, door J.-A. Alberdingk Thijm,
l'^ bundcl,bl. 152.
( 147 )
derBrugsche « meentucht » van d280 tegen de schepenen dier
stad ' ; ann de bedroevende openbaring gcdaan door Boendale in
der Leeken Spiegliel (1530) over misbruikcn in bet gerechtsbof,
welke waarlijk erg moelen hceten :
« Daer die raeds manne altoos spien
Om haers selfs winnen ende baten,
Ende ghemenen oorbaer achter laten :
Want ghemenen oorbaer waerlike
Es voor arme ende voor rike,
Ende wie dit le brekene beghaert
En heeft die slat lief noch waert :
Ende die en soude ^, vrooch noch spade,
Ghenaken der slat rade. »
Nog scherperis, onder dit opzicbtjdeklacht, omirent denzelfden
lijd uilgebracbt door Jan de Weert, den dichter van die Niwe
Doclrinael. Deze zegt :
« Die ooc beleit hebben van steden,
Ende dan bi nachte van gierichede
Nuwe assisen ende scalke ockelten
Op tfolc visiren ende insetten
Opdal sire af ghenielen mocjhen ;
Of van den heleyders, die daer poghen
Dat si der ghemeenlen goet van der poort,
Dat lolten ghemeynen orboer hoert,
An haer selves bâte legghen... ^ »
Was op den biiiten ailes dan altijd ricbtig? gebeurden er geene
misbruikcn, geene willekeur, geene builensporigheden?Zekerlijk,
en te lichter kon dit plaats hebben dewijl daar de wethouders
dikwijls menschen waren met weinige of geene geleerdheid, die
den zitdag weleens bcsclioiiwden als eenc gelegenheid om vroolijk
samen te zijn en den beker te laten rondgaan. Maar daarom was
in vêle costumen voorgescbreven het recht te oefenen voor den
middag. Die van Stavelot, onder andere, maande den schepenen
* Zie Warxkoenig en Gheldolf, Histoire de Flandre, IV, 2o3.
2 Soiul', voor moest.
5 Voormeld werk, v. 513-521.
( 148 )
aan om aile manier van overdaad te vermijden, zitting te houden
in behoorlijke plaatsen, en niet in diinkhuizen of tusschen dron-
kaards, «f comme souventes fois entendons arriver *. »
De mceste costumen bestonden nog tôt in de XW eeuw maar
in 't geheugen der menigle, boewel de bcrtogcn van Burgondië
herbaaide keeren getracbt badden ze te doen bocken. Karel V
dacbt er ernstig aan, toen bij door zijne ordonnanlie van
7 Oclober 1531 voorscbreef de costumen te scbrift te stellen, en
de bundel, te Brussel den 4 5 Maart 4553 afgekondigd, gaf aan
eenige dier wetten eenen bepaalden vorm, wel is waar onvol-
maakt, maar tocb voldocnde om ze met vrucbt te raadjjlegen. De
meeste gemeenten nocblans badden de vorstclijke verordening
alweer in den wind geslagen , mogelijk denkende dat bet een
nutteloos werk was in scbrift te brengen wat reeds eeuw bij eeuw
met goed gevolg, volgens traditie, was gedaan en wat eenieder
zoo goed kende; misscbien ook wel bcducbt dat er acbter die
herbaaide aanmaningen een of ander plan scbuilde, strekkende
om 't voorvaderlijk recbt te kortwieken. Wat er van zij, negen
jaren nadien verscbeen er eene andere ordonnantie van keizer
Karel, berinnerende zijne eerste opzicb.tens bet boeken der costu-
men, « betwelck overal niet gheobserveert, gheacbtervoigt nocbte
gbedaen en is gbeweest. » Deze nieuwe oproep werd almede
maar weinig beantwoord, en er zouden een aantal jaren van de
volgcnde eeuw verloopen eer de meeste Belgiscbe costumen
zouden gescbreven, eenige gedrukt zijn.
Er zijn weinig zekerder bronnen voor de kennis der zeden en
bescbaving op bet platte land dan die plaatselijke wetten; willen
wij weten hoe de openbare orde en tucbt onderbouden, de per-
sonen en eigendommen bcschermd, de overlreding en bet
misdrijf gekastijd werden, wij zijn verplicbt die bronnen te onder-
zoeken en met de strengbeid der strafbepalingen de diepte van
het beerscbende kwaad te meten.
De gebeele landelijke wet in al bare vertakkingen voor ieder
misdrijf te doen kennen, is bier niet noodig, maar al wat tôt bet
( 1^9 )
openbaar leven in het dorp behoort, zullen wij uit de vooi-
naamste costumcn ophalen '.
Beginncn wij met de
Openbare zedelijkheid, rust en goede orde.
In de kastelnij van IJper was het niet gcoorloofd herberg te
houden op weinig bewoonde pleJ^ken, maar wel rondom het
kerkhof, en ter plaatse waar minslens acht huizen bijeen stonden
of waar vanouds getapt wcrd '^.
Overal was het drinken in de herbergen verboden tijdens de
hoogmis en vespers op zon- en heiligdagen ; in 't IJpersche, alsook
in eenige andere streken, waren hicrvan iiitgezonderd reizende
Ueden, en zulke, die drank noodig hadden. Herbergier en drin-
kers werden in geval van overtreding geboet ^. — Gediirende
< Men tek in België meer dan honderd verschillige costumen. Brabant en
Vlaanderen hadden er meest : daar had, om zoo lezeggen, iedere gemeente of
groep van gemeenten haar welboek, tcrwijl er maar éene algemeeiie keure
was voor 't prins-bisdom van Luik, het land van Slavelot, de hertogdommen
van Luxemburg en Limburg, Bouillon en Gelderland, de graafschappen
Henegouw, Nanien en Loon (Defacqz, Ancien droit Belgique). — Er is
evenwel rekening te houden van eenige keuren, door abdijen of heeren van
verschillige plaatsen verleend, en politieverordeningen bevaltende. Tôt deze
soort behoorden,onder andere, de kenre der heerlijkheid de la Rosière, gegeveu
door de abdij van Cambrai ; die van Sebourg enz.
* « Que dors en avant on ne tiendra taverne en aucuns lieux dans le chastel-
lenye que seulement au cimelière [kerckhof) et au lieu ou d'ancienneté on a
tenu taverne et aussy aux lieux où il y a un amas de huit maisons ou plus, à
poine de l'amende de 111 liv. par. et chacun qui y boira 111 llv. par. »
(Loix, cousiumes, ordonnances etc. de la cliaslellenie
d'Y près, ch. CXXIV )
' « Item que personne, tel qu'il soit, ne boira en quelque taverne ou hotel-
lery que ce soit pendant les temps de la grand'messe ou des vespres, tant aux
jours de dimanche qu'aux jours de fesles de con>mandemenl {sondaeghs noch
op heylige geboden misdagen) sy ce n'estoil des gens passans ou aïant besoing,
à poine de 111 liv. par. à encourir par j'hostelier, et chaque buveur à poine
de XX sols par., ny pareillement ne joura aux fuseaulx à la paulmè ny autres
jeu ou jeux à peine de semblable amende. » (Loi^reic, rf'Fpres, chap. Il, art. I.)
( 150)
de wintermaanden bleef de herbcrg niet langer dan tôt zeven, in
den zomer lot negen ure 's avonds open *.
« Quaede herberghe » mocht men ncrgens houden, « by daeghe
noch by nachte, » zegt de keure van Nevele. Wat men daardoor
verstond leeren ons ook de costumen van 't IJpersche : « Loger des
gens bannis, des ruffîens (putliers), des femmes de léger estât
{vrouwen van lichtcn stale, van lichten levene) ou de conditions
douteuses, des belistres et d'autres mauvaises compagnies ^. »
Dergelijke gasten waren dan ook in de hcerlijklieid van Nevele
volstrekt niet gedoogd; van zoohaasl men ze lierkende, moesten
zij voort ^.
Overigens was de politie der drinkhuizen met zorg gercgeld.
« Die anderen bcgote met wine, met bière ochte met enigen
dranke, al willens, lii es om X se. » geboet, zegt de keure van
St.-Pieters-Leeuw, opklimmende tôt 1284- ; en bij, « die anderen
slaet met enen potte, hi es om III pont; bloede bi, bijs om C se. ^ »
Het hooge bcdrag dezer laatsle boete laat vermocdcn dat het
vechten vroegerlijds gecne zeldzanmlieid was; en inderdaad de
ruwe aard der oude Belgen was in de XIIP eeuw nog weinig ver-
* « Item que personne tel qu'il soit, ne s'avanture de rester ny de boire en
aucune taverne à scavoir depuis la St -Bavon jusques à Pasques, plus tard que
jusques à sept heures du soir, et depuis Pasques jusques à la St.-Bavon plus
tard que jusques a noeuf heures du soir, et quiconque feroit le contraire,
chaque buveur ou restant en seroit à l'amende de III liv. par. et Thoste ou
l'hoslesse, cabarctier ou cabarelière à semblable peine. Et sy lesdis buveurs
restent beuvans plus tard qu'il est dit cy devant, malgré le cabaretier ou la
cabaretière, ils paieront les deux amendes de III liv. par, »
{Luix etc. d'Ypres, chap. Il, art. 2.)
* Loix etc. d'Ypres, ch. CXXII.
5 « Item dat de rybauwen ende rybauwessen, hoeriers ende putliers Irecken
uter vrihede van Nevele binnen zonneschine, ende waert zoo dat zij boven
dien daer binnen bevonden worden, dat ware up haer upperste cleet, aizo
dicwels ais zy daerinne bevonden worden.
» Item dat niemandl ribauvven noch ribauderessen, hoeriers noch putliers en
herberghe, ende waerl dat alzoyemandldade, dat ware upde boeie van XX s. p.,
alzo dicwels ende menichvvaerf a!s zy daerinne bevonden worden. »
* Belyisch Muséum, 1842, bl. 299.
( 151 )
zacht, in Brabant gclijk in Vlaanderen, in Luik gelijk in Hene-
gouw K
lemand met wapenen treffen, vooral kwelscn met hct zwaard,
werd slreng gestraft 2. Te Desteldonk en le ZnfTolarc (Oost-Vi.)
was raen bijzonder wrced voor het toebrengcn van wonden : « So
wie dat yemene wont met knivc ofte met torkoise, kolve ofte
boghe, met schiblen of piken, zal verliesen een hanl^ en si dat
bise verdirighe sgraven gbenade; maar bi moct teerst gbcnouch
doen den gbewonden, na de groole vander wonden, na scepenen
wîjsingbe ^. »
Elders was mcn genadiger, maar dit sproot voort, dcnkelijk,
uit de omstandigbcid, dat men daar niet zooveel met bet mes of
den kolf spcelde. Te Sebourg betaaldc iedcre vecbler de boele van
10 stiiivers; twee vecbters, die bloed vergoten, 60 stuivcrs, nage-
noeg gelijk in de beerlijkheid van la Rosière, loebeboorende aan
de abdij van Cambron *. In de beerlijkbeid van Loon werd een
* « Item quiconque frape un autre avec les poings ou des mains en son
visage, ou le presse sur la poitrine à mauvais dessein, ou le pousse avec le
pied, le lire par les cheveux, le mouille de boisson (begieten met drank) et à
vouloir le faire boire malgré lui, et contre sa volonté, sera en l'amende de
III liv. par. {Loix etc. d'Ypres, ch. XL).
« Die enen andren sloege met enen stock, sonder bloet reysen, lii waers
om XX se. versloghe hi ne oie ler eerden, sonder bloet, lii waers om XXX se. ;
ende bloede hi sonder mincsele, ochte been uten hoefde te doene, hi waers om
III pont; vermincl bine, ochl gaen bem been uten hoefde van die colveslhage,
hi waers om C se. » {Keure van St.-Pieters-Leeaw.)
^ « Wie een zweert trocke, andren mede te veine, sonder daet, hi waers
om XX se.
» Waer dat hire iemene mede sloege, dat hi bloede, sonder mincsele, hie
waers om C se.
» Ware oie dat sake dat iemene anderen vermincle, sonder met verloefde
wapene, sonder let te verliesene, hi waers jegen den hère om VII pont. »
{Keure van St.-Pieters-Leeuw.)
5 Keure van Desteldonk. — In de Vier-Ambaditen enz. Avas dilook zoo.
* « Item quiconque^ mettera main par ire sur aullruy, sans arme esmolue,
ou baston affaiclié, il escherra envers ladicle église en trente solz blancs de
loix; et se s'est d'arme esmoiues et de baston affaiclié, soit quil y ayt sang ou
non, soixante solz blancs... »
(Perkamenten rolle in 't rechlcrlijk archief te Bergen.)
( 132)
vuistslag bcboet met 7 schellingen, ten profijtc van den heer, en
met eene bedevaart naar St.-Joost, ter voldoening van den gesla-
gene. — Ecne « zijpende wonde » strafte men daar met eene
bedevaart naar St.-Joost, voor den heer, en met eene andere naar
Vendôme, voor de beleedigde parlij. — Was er « wieekende
wonde, » men betaalde 7 rijnsgulden aan den heer en men moest,
ter voldoening des getrofTenen, eene pelgrimage doen naar Roc-
Amadour. — Eene verminking(« vinger ofl teen aff »)v\'erd gestraft
met 8 rijnsgulden voor den heer en eene bedevaart naar St.-Jacob
(van Compostella?); en was een hand of voet afgeslagen, of bleef
iemand, ten gevolge der mishandelingen, mank of kreupel, dan
eischte men, namens den heer, een tocht naar St.-Jacobs en
naraens de parlij eenen anderen naar Cyprus. — Verre, lastige
reizen? Ja, en de arme was wel verplicht den staf te nemen en
de bedelnap, land en familie te verlaten voor wcken of maanden,
zonder te welen of hij onderweg niet van ontbering of door onheil
zou omkomen. Daarloe was de arme boer verplicht, zeggen wij;
maar de bcmiddelde kon die bedevaarten afkoopen naarvolgens
een bepaald larief. Voor 'l gemelde Loon was de « lantsoene » of
pelgrimage vasigesleld : naar St.-Jacobs, op 20 realen; naar Ven-
dôme, op S realen; naar St.-Joost, op 3 realen; naar Roe-Amadour,
op 10 realen; naar 't eiland Cyprus, op 40 realen (elke reaal gere-
kend aan 50 sluivers) ^
Over 't algemeen nochtans gold hier het woord van Mozes :
« Oog voor oog, tand voor tand, » gelijk men in verscheidene
keuren, bij voorbeeld die van Desteldonk, zict uilgedrukt : « Die
yemene hant, ofle voete, ofte oghe, ofte let afslaet, hij es sculdich
een alsulck le verliesene, dat es let iegen let, oghe iegen oghe. ï
Te St.-Pielers-Leeuw ging 't nog erger : « Ware dat sake dat hi
dlet verlore, Ici jegcn let; slorve hi, lijf jegen lijf ende 't goet
sheren wille, half. d Zoo ook bepaalden de keuren van Incourt,
Waalhem, La Hulpe en Gaasbeek.
Ook le Sebourg was doodstraffe voor doodslag, «se francquise
ne l'en hosle, » maar met verbeuring van al de meubelen desgenen
* Costumen van Loon.
( 153 )
« qui seroit homicides. » Hier kon men zcifs de woning des moor-
denaars docu verdwijnen : « Et si il a la maison mannuauble, on
lui art {brûle) se ly sires voelt. »
De groote afstand, die den middeleeuwschen boer van den
edelman seheidt, is duidelijk te zien in de onderstaande arlikelen
der Brabanlsche keure, Avaarbij straffen worden vaslgesleld voor
het dooden of mishandclen, ook zonder bebulp van wapens,
van adellijke personen. Men leest daar namclijk voor het eerste
geval :
« Ende doet {doodt) ecn dorpman eenen ridder, hi ees orn hon-
dert sccllinge, ende doet een dorpman eenen cnape*, die van rid-
ders aerde comen es, ende noch es cnape, hi ees om XX scellingc. »
Wat het mishandeien belreft : « Sloc die dorpman enen ridder
mit handen, hi hadde die hant verloren. Sticte bine mit voete, bi
hadde den voet verloren. Ende sloege een dorpman enen cnape
die van ridders aerde comen es ende noch es cnape, ochte stiele
mellen voete, hi waers om C scellinge. Viele die cnape ter eerden
van dien siaghe, ochte stote die dorpman, waers om VU pond
ende X scellinge. Bloede die cnape van dier daet, die dorpman
waers om X pont. »
Er waren verscb illige wapens, welke het nict geoorloofd was
te dragen; in Brabant droegeii zij den naam van knij/'{eene soort
van lange messen); gepinde slave (slaaf met pinnen; gocde-dng?) ;
gescliut (band- en voelboog): handaks; spafuul o( paffimt (soort
van biji); giserme (de bipennis der Romcinen); schild met prie-
men, dien men op den armen droeg enz. — De keure van Destel-
donk noemt nog : turkoyse en pike, terwijl in degene van Rupel-
monde melding gcmaakt wordt van « daggben, pijcken, gîaiven,
boghen met scerpen ghcscutle ende hacben of valckebeckcn. »
De talrijke slrafbepalingen voor gewelddadcn, welke men in de
keuren der Xlil^ eeuw ontmoet. bewijzen wat wij booger zegdcn :
dat de zeden gediircndc de middeleeuwen nog ruw waren, in
Brabant vooral. Dâar mocht men « in dbetveede » [doodveete) en
* De knaap (edelknaap) was de gezel van den ridder en deelde met hem
liefen leed.
( 154 )
« butcn vrcden » allerlei wapens dragen tcn einde elk oogenblik
gerecd te wezen zijn leven te verdcdigcn *. De wet van Beau-
mont eischle de procf met het water voor ieder, die, iii geval van
zelfverdediging, cenen doodslag beging (17'^ art). Hij, die eenen
vrede verbrak, « sal mcn in vieren deelen, » ende vier stucken
van 't lichaam « sal men doen setten op vier radere, » te planten
aan de vier boeken der heerlijkbeid 2.
Diefstal en brandstichting werden met niet minder strengbeid
te kecr gegaan. Beliep het bedrag van 't gestolene boven de
5 scbellingen, dan was de plicluige « in shcercn niacbt van live
en van goed, » beboudens dat zijne vrouw de helft der bczitting
bebield. Diefstal van min dan 5 scbellingen werd te St.-Pieters-
Leeuw zelfs met brandmerk gevonnist ^. In het graafscbap Cbiny
(Luxemburg) en overigens in al de dorpcn, beheerd door de wet
van Bcaumont '% werd ieder, die van diefstal was beticbt, onder-
worpen aan de proef van bct water.
Het koopen van gestolen goed werd dan evenmin toegelaten
als tegcnwoordig; wie zicb daaraan plichlig maakte werd zelf als
dief gevonnist ^. In sommige streken, zooals in het bertogdom
van Bouillon, waren al de ingczetenen verplicht de dieven en
moordenaars acbterna te zetten ^.
Een misdrijf, betwelk in de middeleeuwen veel gestraft moest
worden, was de lastertaal en 't kwaadspreken. Te St.-Pieters-
Leeuw betaalde eene boete van 5 scbellingen ieder « wie ande-
* « Voort es te wetene, dat elken loebehoort zinen lichame bescermene ende
noodvveerene, sonder eenich mesdaet, als bij dat doet sonder verbodene
wapene. »
2 Keure van St.-Pieters-Leeuw.
3 « Die slale beneden V se. men soudene tekenen ; van de menne geteekent,
ende anderwarven slale, hi hadde dlijf verboerl. Stalene iemen boven V se, hi
hadde dlijf verboert ende half tgoet sheren wille. »
^ « Si quelcqu'ung est accusé de larcin sont conné, es s'il ne proeuve au
contraire par la déposition de deux hommes non réprochables, sera submis au
jugement de l'eau... » (45^ art.)
s Keure van Zaffelare.
6 Règlement pour les mayeurs de village (21 févr. 1322).
( 155 )
ren logestreept * ochte seget : Godsat hebdi! ^ ochte : Geonneerd
werdi! ochte : Glu sijt een quaet^ met felheiden... » De costumen
van Beaumont, die de wet werden van een groot golal Waaische
gemeenten, hielden voor de beleediging eene strafbepaling in,
ontleend aan de Carlovingische zeden, en volgens welke de vrouw,
die wegens 't bcleedigen eener andere vrouw veroordeeld was
geworden tôt boete, en dcze niet bctaaldc, gcdwongcn was den
zondag in de processie te gaan, gekieed in haar bcmd, en beladen
met sleenen, waarvan de zwaarte in verhouding was met het
bedrag der boete.
Geenc orde is er in de maatschappij mogelijk tenzij het
magistraat geëcrbiedigd wordc; daarom werd het kwandspreken
van schepenen op de meeste plaatsen door groole geldboeten
gestraft. « So wie scepenen wederseghet, aise dat zij quact von-
nesse gheseit souden hebben, ofte dat hem ne gheene wet was
ghedaen, ofte cenich leelic woort ofte zwaer, hi boet elken sce-
penen III pont, ende den grave Xpont. » — Te Dcurne en te Kiel
was de boete bepaaid op 6 gulden en op kastijding vanwcge den
heer, indien de wethouders uit hoofdc hunncr bcdiening waren
gehoond geweest. — Mindcr nochtans was 't in de heerh"jkheid van
La Rosière : « Item (fuiconques desdira à son tort Tcdict et ordon-
nanche renduz par les echevins, il escherra en six solz blancs. »
De straffen, uitgesproken tegen de godslasteraais, zullen nie-
mand verwonderen die weet, in welke innige gemcensciiap Kerk
en Staat vroeger leefden. Toen de vrouwe van Hoboken, Félicitas
van Traynel, bij akte van 8 December d260 hare polders aan de
ingezetenen van genoemde gemeente, mits eencn jaarcijns van
10 pond afstond, besprak zij daarbij eene boete van 12 deniers
telkenmale in eenen twist het vloekwoord Golschat zou gesproken
worden, namelijk 6 deniers voor den heer der plaats en C voor
den pcrsoon, tegen wien het vloekwoord was uitgebracht ^.
* Logenstrepene, anders : logeiislroopen, bij Kiliaan : arguere sive insi-
mulare.
2 Gods haat heb-di.
3 Sladsarch.van Anlw. : Privilegiehoek, I, '215'^. — Kvyl, Hoboken, 230-231.
( 156 )
Te Deiirne werden de vloekers gestraft met eene boete van
20 stuivers; was de blaspliemie gezegd tôt de schepenen, men
betaalde het dubbel dier som, en door icmand van buiten het
dorp, 80 stuivers.
In de beerlijkheid Lummen betaalde men voor eene godslaste-
ring ook 20 stuivers, maar men was daarbij verplicht in de kerk
gedurende don zondagdienst twec toortsen te laten branden *.
Die straffc was dubbel, wanneer men in 't misdrijf herviel, en voor
de derde maal was bepaald « twelff uren aen de kaek te staen
oft een gloyen eyser door syn tonge gesteekcn te worden. » leder,
die hoorde blasphemeeren, mocst bij de justitie aanklacbt doen.
Strcnger nog was de straffe in bel IJpersche; danr betaalde men
voor de ecrste maal, dat men van « sweeren ofte blasphemeeren »
overtuigd was, de boete van 10 pond parisis en « arbitraire
correctie» naar gocddunken der recbters; de tweede maal dubbel,
en de derde maal werd men op een scliavot gebracht en de tong
meteen glocicnd ijzcr doorstoken,tenzijdc schepenen eene andere
voorbceldige straffe nutlig oordeeklen. In gemelde landstreek was
de godslasteraar niet meer toegelaten totden eed, tenzij na reha-
bilitatie 2.
Wat altijd vecl aanleiding gaf tôt twist en krakeel, was het
tuischspel; ook spreken de meeste costumen en keurcn boeten
iiit tegen degenen, die zich plichtig maakten aan « dobbel-,
keghel- ende queecspel, » en dubbel wanneer het 's nachts was
gebeurd.
Ook het doen van koopmanschap tusschen kan en beker had de
bezorgbeid van den rechter gaande gemaakt ; immers in dergelijke
* Cueren ende Statuten... van Lummene, l*^ arlikel.
* « Quiconque jurera ou blasphémera le nom de Dieu, de Marie, sa sainte
Mère, ou de ses Saints, en vain, encourera l'amende de x liv. parisis pour la
première fois qu'il en sera repris, et de plus d'eslre puni arbitrairement à la
discrétion du juge. Pour la seconde fois double amende, et autre punition plus
sévère arbitraire, el pour la troisième fois d'eslre mis sur un esschaffaut et
d'avoir la langue persée d'un fer rouge et ardent ou d'estre autrement puni à
la discrétion de la loy et déclaré inhabile d'estre receu à serment, sans réha-
bilitation. » {Loix etc. d'Ypres, chap. VI.)
( <S7 )
gevallen gebeurde het meermaals dat de eene of andere partij,
of ook wel bcide te gelijk, iiet voile besef hunner handcling niet
meer hadden. In de kaslelnij van IJper was, volgcns de keure,
aile koopmanschap in de hcrberg onder dronkene liedcn gesloten,
nietig verklaard, fenzij de parlijen drie dagen nadien, in nuchteren
toesland, den gedanen koop hadden goedgekeurd *.
De enkele bedreiging van mishandeling en geldafpersing door
bedreiging werd in 't JJpersche streng gestraft ^. De Brabantsche
landkeuren gingen evenwel zoo ver niet. Onderscheiden in woor-
delijke en wezcnlijke bcdreigingcn, beschouwde mon daar de
eerste als de gevaarlijkste en dicnden deze in sommige gevallen
tôt een vermoeden van plicbtigheid. De keure van La Hulpe,
bijvoorbeeld, veroordeclde als brandslicliter den man, die eenen
anderen met vuur had gedreigd, namelijk wannecr bij den be-
dreigde een brand uilbarstle (5® art.). De landkeuren van Brabant
en de keure van Gaasbeek waren misschien de eerste, die de woor-
delijke bedreiging kaslijdden met boeten van 10 pond, den plich-
tige dwingende zijnen legenstrever veiligheid en waarborg te
geven (art. CI).
Misdaden, welke in de raiddeleeuwen ten onzent veel gepleegd
werden, waren de vrouwenschaking enverkrachting; zij gesehied-
den mogelijk meer uit woestheid van aard dan uit bedorvenheid
en wulpschen drift, niaar de gekende zuiverheid der oudger-
* « Item par ce qu'il arrive journellemeDt que beaucoup de sortes de marchés
sont faits dans les tavernes d'où il en provient souvent des conteslaiions et des
procez, parcequ'ils ne pou voient s'entendre l'un l'autre que fort mal au moïeu
de ce que de tels marchés sont faits pour la plus part après que les deux
partyes sont prinses de boisson, il est ordonné et statué que dores en avant
tels contracls et marches faits dans la taverne ou yvresse seront tenus pour
nuls, sy ce n'est que les contractants, dans le troisiesme jour, estans à jeun,
ratifient et conforment les dits conlracts et marchés. »
{Loiœ etc. d'Ypres, chap. III.)
* « Item quiconque seroit trouvé qui menaçât quelqu'un, li fil craindre, ou
luy fit donner quelque argent ou autre chose par menace, ou luy fit paier son
es cot (syn ghelagh doen belalen) ou autrement, en quelque manière que ce
fut, ce seroil a estre puni criminellement ou arbitrairement de la loi sous
laquelle cela seroit arrivé. » (Eod. ch. XIV.)
( ISS)
maansche zeden was in onze wctgeving overgegaan, met dit
onderscheid dat de enkele sebaking niet overal even strenggestraft
werd als de verkrachting. Te Zaffclare sprak men levenslange
baliingschap iiit tegen elke vrouw, die plichtig was bevonden van
verleiding \an jeugdige meisjes. De keure van St.-Pieters-Leeuw
strafte de medeplicbligheid aan sebaking met verbeuring van lijf
en goed. De sebaking strafte men te Zaffelare met iOO pond boete
ten voordeele van den graaf, dOO pond aan de ouders der ont-
voerde maagd, en 200 pond aan bem, die er verbes door leed,
waardoor vermoedebjk de verloofde of de briiidegom werd be-
doeld. In de Vier-Ambacbten werden verkracbting en sebaking
gebjkelijk gestraft met verbeuring van bjf en goed '. In Brabant,
evenwel, werd de verkracbting op de wreedste wijze te keer
gegaan; wie zicb aan dat euvel pHcblig raaakte zaagde men, met
eene plank, bet boofd af ^.
In geval van sebaking was de toestemming der vrouw geene
oorzaak van verontseliuldiging; bleef zij bij den ontvocrder, al
baar goed kwam aan den fiscus, en dit voor zoo lang als de onge-
oorloofde betrekking duurde. Na baren dood viel baar goed te
beurt aan bare naaste blocdverwanten, ter uilsbiiting nocbtans
van de kinderen, welke zij bij den scbaker bad gewonnen. Deze
bepaHngcn waren zeker uiterst streng, maar men tracbtte daar-
mede den bandel te niet te doen, aandruiscbende tegen de wet
en vooral tegen de openbare zedeHjkbeid.
Landbouwbelangen.
De groote, de bijna eenige nijverbeid op bet platte land moest
in de keure en costumen bijzondcrlijk bescbermd zijn; geen
wonder dus dat de welsverordeningen der XiPeeuwrecds bepa-
lingen bevatlen, door welke de eigendom en de arbeid des land-
bouwers tegen boosaardigen aanslag, scbennis en roof werden
bescbermd. In de keure van Ukkel ontmoet men bepalingen met
* De Potter en Broeckaert, in de geschiedenis der gemelde gemeenten.
^ Landkeureu van 1292, art. 14. — Keure van Waalhem enz.
( 459 )
betrekking lot het koopcn en verpachten van land; in die van
St.-Pielers-Lceuw slaan boetenbepaaldvoor't kappenvan boomen,
't breken van bofafsluitingen, 't slelcn van hooi, koren of andere
veldvrucliten, 't niisliandclen van vee, en zelfs, wat wij in gcene
andere hebben teruggevonden, een arlikel aangaande 't ondcr-
kruipen in zake van landwinning K
De grootste bezorgdheid des wctgevers in het noorden van
Vlaanderen was geweest deze streek tcgen doorbraak van duin en
dijk te bescbiilten ; niets nafuurlijker, dcwijl dergeiijkc onge-
vallen onberekenbare verliezen plachten te veroorzaken, uitge-
strekte landen gcdurende vêle jaren aan landbouw en veeteelt
onttrokken en ontzaglijke somrnen gclds vorderden om het
overstroomde weer droog te maken. De keure dcr Vier-Ambachten
(rubriek : « nootsakelickheden van den lande ») bepaalt, dat er
voor schepenen vervolg mocht ingespannen worden wegens het
verwaarloozen van « dijken, delven, hcrstralen, sluysen, water-
ganghcn uutselten, insetten ende van diergelijke saken, » daar
waar ook de dijkwerken niet aan 't oordeel van kastelein of graaf,
raaar aan dat der schepenen waren onderworpen. Gemelde keure
erkcnt het recht van visschen aan al de personen, door wierland
een watergang werd gedolven, tenzij ze op eene andere manier
vergoeding hadden gckregen.
In geval van dijkbreuk was icdereen in Vlaanderen, die in de
Vier-Ambachten geen land bezat, verplicht aldaar te gaan werken
met de spade, te weten drie dagen op hunne eigene kosten, en,
was een langduriger arbeid noodig, dan ten koste dergenen, die
in de Vier-Ambachten grond hadden. Ter vergoeding van dien
arbeid mocht ieder, die in gemelde Ambachten geen land bezat,
aldaar vrijelijk gaan visschen en gebruik maken van al de wegen,
leidende naar de weiden, wat den grondbezitters aldaar niet
geoorloofd was ^.
* « Voert willen wi Heinrec van Lovene, hère ^an iïerstal, dat {die) pointe
ende die gewoente, die glieweest heeft in elcken dorpen van onsen lande te
Leuwe ende elre, van iaulwiunioglien deen den anderen londer gane, dat dal
blive staende ter selver niisdaet, diere men lote hare geplogen heefl. »
^ De Poïter en Broeckaert, Geschiedenis van Assenede.
( i60 )
De dorpswciten schreven ook voor, de straten en wegen op
hunne behoorlijke breedte en in goeden staat le houden. De keure
van Lummene, onder andere, zegt in 't \ 4^ artikel : « Aile gebuerten
sullcn t' samen der bandt comen aile saferdagben, ten tijde alst
gecondigtsal wordcn, omme de straten te maccken. » Mcn begon
daaraan 's namiddags om twee ure, op 't geluid der bel en onder
behoorlijke leiding.
Voor goede hofafsluiting werd ook overal gezorgd. « Aile
heymselen ende thuynen (zeggen de costumen van Kiel en
Deurne) tusschcn twee gebueren erven staende, syn gemeyn
ende moeten ten gclycken coste op de gerechtigbe paelen van
de twee erffven gemaeckt ende onderhouden worden, ten waere
dat bleecke van eenighe servituyt ter contrariën... » (X* titel,
1** art.).
Andere strafbepalingen, den akkerbouw betreffende, zullen
verder, ter plaatse waar wij meer bepaald den toestand des
pachters onderzoeken, beter te pas komen ; zeggen wij hier, dat
de keuren en costumen nagenoeg al de gcwone misdrijven en
overtredingen verbandclden, en dat, van zijnen kant, de rechts-
plichtige waarborg had voor goede juslitie. Was men van den
eenen kant verplicht de uitspraak des recliters te eerbiedigen,
van den anderen kant vindt men ook strenge straffen tegen de
schepenen, wanneer bet bewezen kon worden dat deze onrecht-
vaardig vonnis badden gestreken. De wet van Bcaumont, onder
andere, veroordeelt zulke ambtenaren, in 't bewuste geval, tôt de
aanzienlijke boete van 100 sluivcrs. — Op die manier toch was
en de onafhankelijkheid der recbtcrs verzekerd en bet misbruik
dier onafhankelijkheid te keer gegaan.
Niet aile dorpswetten, evenwel, bleken proefhoiidend te zijn;
er waren er onder, die niet duidelijk de rcchlen en overtredingen
vaslstelden en den weg openlieten tôt misverstand of wiilekeur.
Zulk eene, onder andere, was de costume van Ilelkijn en St.-Denijs,
twee dorpen die in de XIIl^ ceuw afhidgen van den bisschop van
Doornik, en die zoo duister schijnt geweest te zijn... « selonc
lequel usage li houns pierdoit une queriele par aucune raison, et
par celi meisme raison wangnoit uns autres une semblant querile
( \6\ )
et moult de gens se plainsiscent por eau... *. De bisschop van
Doornik, liet volk dcr gcnocmde dorpcn gehoord liebbende,
scbafte de oude costumen af bij brief van 28 Oclober 1235.
Wij kenncn nog eene andcre costume, die omirent dcnzclfden
tijd werd gewijzigd, namelijk degene van Sirault, docli biertoe gaf
de weerspannigbeid der bevolking tegen den abt van St.-Amand,
loen deze de avouerie des dorps had gckoclit, aanleiding. Tôt
boeverre 't verzet en de gewelddaden der bevolking jogens den
prelaat van een macbtig slicbt gingen, kan men zien uit de onder-
staande oorkonde, boogst merkwaardig voor de kennis der mid-
deleeuwscbe zeden; de mannen van Sirault baalden even weinig
voordeel als eer van hunnen tegenstand, want zij boetlen dien met
bet verlies van 'l gebruik der abdijbosscben, waar zij placblen
bun vee te laten grazen, en met eene niet in luin voordeel
gewijzigde keure 2.
* A. Wauters, De Vorigine et des premiers développements des libertés
communales en Belgique... bl. 130.
^ « Saceni tout cil ki siint et ki avenir sunt ke en lan del Incarnaiion Nostre
Seignenr M. CC. et XXXVII, li abbesWatiers de Saint Amand vint a Syrau a se
maison a Forest, la manda il les homes de le ville et il i vinrent; li abbés lor
uionstra quil avoit acquise lavoerie de Syrau al seigneur de Jauchequi avoes
en est et pour lor bien lavoit il acquise et moult li avoit cousleit. Si lorrequist
quil li fesissent aie a cel acat. Il respondirent communalment kil nen feroient
nient; dont lor defFendi li abbes devant dis kil nalassens plus en ses bos ne en
SOS estpules, se il ne pooivent monstrer raison par le quele il i deussent aler.
Il alerent a conseil et quant il revinrent, il disent ke \i bos estoit leur et pour
cou kil avoient clamé le ireffons Saint Amant. Li abbes lor demanda kil don-
nassent pièges damender le clain kil avoient fait del treiïons Saint Amant u de
poursivre loi; il disent kil nen donroierit nul. Li abbes les volt arrester, et il
efVorcierent labbe et laidengierent et ferirent après lui, ensi kil ferirent s"n
palefroi, sour quoi il estoit, et brisierenl son paufit et a force en alerent. Li
abbes pour cest forfait les Hst aiourner a Syrau el moustier, en iour de
diemence, par ses homes a quinsaine a Saint Amant au kief liu, ensi com il est
acostume danciennele. Li abbes warda sen iour; il ni vinrent nient; il furent
raiourné autre fie et tierce et quarte, et bien ^varda li abbes sis iours duskes
a loi; et il ni vinrent ment. Quant ce vint al quint iour, li abbes coniura ses
homes kil li desissent kel en avoit a faire; li home disent ki ne le savoient
dire; mais il en forchast se court, u il les fesist mener au sens del pais; il
Tome XXXIÏ. H
( ^62 )
Over 't algemeen niag er gezcgd worden, dat de dorpswctten,
geschoeid op den lecst der stadswetten, gelukkige iiilslagen
opievcrden en meer orde, veiligheid en rust aan den landbou-
wenden stand verzekerden.
Eenige woorden ihans over de bfdastingen. die in de middel-
eeuwen op den grondeigendom en den landbouw drukten.
Zooals nu, waren er gewone en buitengewone laslen. De
gewonc noemde nicn : bede {aide); de buitengewone : hulpgeld
(subside); edoch toen, evenals nu, hadden de buitengewone lasten
veelal niets dan den naam er van en werden zij allengs bestendig.
Men noemde die ook : iwinligste, omdat zij in bel begin geschat
waren op bet twintigsle deel van 't inkoraen. Het aandeel van iedere
gemeentc wcrd vastgesleld door de vorslelijke ambtonaren van
't gewest; in Brabant bedesellers, in Vlaanderen pointers ende
setters gebeeten. Voor laatslgerneld gewest was de verdeeling
onverandeilijk bepaald volgens den zoogenaamden « transport
van Vlaanderen, » die geniaakt was in bel begin der XI V^ eeuw.
De Icengoederen waren tôt aan de inrichting der bestendigc
légers van de belasling uitgezonderd, onder voorwendsel dat elke
leenbouder verplicbt was tôt krijgsdienst; ook waren van belas-
ling onlslagen de heiden en woestijnen, onlangs lot eultuur
i furent mené et contèrent le fait tel ke devant est dis. Li eonsaus kerka con les
devoil fonrjugier de cors, de loi et davoir, et mist bors ciaus ki adont erenl
hors del pais, se pius ne se raloierent a iaus... Li home revinrent a Saint
Amant et li abbes lor misl iour de rendre lenqueste ; li home vinrent a cest
iour et li abbes les coniura kil desessent loi et il disent : Nous foriugons les
homes de Syrau por le forfait devant dit, de cors, de loi et davoir, hors cels
ki erenl adonl fors del pais, se puis ne se raloierent a els...
« Et quant cils Jugement fu ensi rendu, il aviut ke li abbes a se maison a
Syrau, la vinrent li home de le vile, et quant il virent kil erent foriugiet de
cors, de loi et davoir, ensi com dit est, il se misent en le volonlet labbe del
tout, et quant il si furent mis, li abbes lor deffendi kil nalassent plus en son
bos con apele des Braies, ne menassent lor besles. Et pour chou ke li abbes
vit ken le loi de Syrau avoit a amender, il lamenda ensi com il est escrit
après... » (A. Wauters, De l'origine et du développement des libertés
communales en Belgique, bl. 142-143.)
(163 )
gebracht; de polders van Brabant en Vlaanderen, gewonnen o\)
de schorren van Schelde en Zee; oude stokgoederen en gronden,
toebchoorcnde aan kerken en geestelijke gemeenschappen, regel-
matig geamorliseerd, alsmede zekcre ambtenaren, die daarvoor
al de exploiten ter inning van de geiden kosteloos nioesten ver-
richten. De poldergronden bleven vrij van belasting gedurende
eenen meer of min langen tijd, bepaald in het daarloe vereischt
zijnde vorstelijk octrooi.
De lasten, die meer in 't bijzonder op den grondeigendom
drukten, waren van onderscheiden aard. De féodale, waartoe
de verpliehte krijgsdienst bchoorde, hadden hunnen oorsprong
genomen in de bevrijding des bodems en der dienslbare laten, en
werden, aile misbriiiken daargelaten, geheven le wettelijken
litel; bieronder waren begrepen de renten in hoenderen,
kapoenen, ganzen, eiers, baver, inlandscbe wijn, penningen, de
derde, vierde of vijfde schoof, of de belftwinning, wat de naam
genoeg te kennen geeft *.
Dan bad men nog de lasten voortspruitende iiit oude overeen-
komsten, zooals berenlingcn en andere scbulden, en deze waren
zeertalrijk; men mag zeggen dat de meeste gronden, vooral in
Brabant en Vlaanderen, den eenen of anderen last, betzij ten
voordeele der bcboeftigcn, betzij aan een klooslcr, kerk of gods-
buis, betzij anderszins,te kwijlen badden. Deabdij vanSt.-Truiden
bad sedcrt onbeuglijken tijd in verscbillige dekenijen van Luik
eenen jaarlijkscben cijns van eenen penning op iedercbaardstede,
welke belasting, ook in zekere gedeelten van Brabant gebeven,
aldaar veel tegenstand ontmoette. Te Neerlinter wilde bet volk er
van af geraken en stond met dit doeî een bunder land af, dat met
7 sUiivers 's jaars, Leuvensebe miint, werd belast.
De belasting, welke scbier altijd en overal in natiira werd
^ De bijzondere lasten bestonden aauvankelijk in natura, bppaaidelijk lot
de XIII'" eeuw; loen was het geld minder schaarsch gewordea en begon men
overal de laksen van aile slag leeischen in nuint. Wat de doode hand belreft,
deze hatelijke belasting werd, evenals het niet minder gehale verbod van
trouwen builen deheerlijkheid,indeXII<" eeuw in een eenvoudigmulatiereclif,
en eene ûskale schalling veranderd.
( 164 )
gekweten, was de zooveel besprokene tiende. De bollandist Victor
DE BucK ziet daarin een overblijfsel van de contributiën, hier
door de Romcirien ingevoerd en later door de Frankische vorsten
in voege gehouden, terwijl andere schrijvers de invoering er van
toeschrijven aan Karel den Groole, ten einde de geestelijkheid
een behoorlijk bestaan te vcrschaffen. Hoe het zij, de beroenide
keizer, die reeds in 779 en 794 de betaling der tiende verplich-
tend had vcrkiaard, deed ze door eene ordonnaniie van 801 in
drie deelen splitsen, waarvan 'teene voor de behoeftigen, 't andere
tôt het ouderhoud en versiering der kerken, 't derde voor den
dienstdoenden priester was bestemd *.
Wanneer men al de hooger opgenoemde lasten te zamen neerat
ziet men, dat de iniddeleeuwsche landbouwer eene harde korst te
bijten had; doch er is in aanmerking te nemcn dat niet al deze
lasten op éene en dezeifde streek, op den dorp, op elke hoeve
wogcn ; dat er ora zoo te zeggen, buiten de gewone contributie,
— w elke slechts drukkend werd wanneer de oorlog zware opoffe-
ringen kwam vergen, of uitzonderlijke rampen een gansch gewest
kwamen beproeven, — verschil was van vorstendom tôt vorsten-
dom, van heerlijkheid tôt heerlijkheid, en dat de landman over het
algemeen het niet zooslecht hadalsraen,oppervlakkigbeschouwd,
zou meencn.
Dit hoofdstuk, dat te lang zou kunnen wordcn, eindigende,
zullen wij, ter vollooiing van de schets des dorpslevens ondcr
bestuurlijk opzicht, nog zeggen. dat het volk een groot aandeel had
in het bestiiur, en \ sel fgover ment ten onzent reeds in de middel-
eeuwen een aangewonnen rccht was. De schepenen waren uit het
volk gekozcn; ieder dorp had zijne eigene inkomsten en goe-
deren; de rekeningen der genieente, en voor vêle parochie-
kerken, moesten in 't openhaar worden voorgedragen; de kerk-
meesters werden niede door het volk aangeduid; de belastingen
onder al de ingezetenen door eigene bedeelers vastgesteld. De
behoeftigen genolen onderstand uit de H.-Geestlafel of den Disch,
samengestcld uit bcgoede ingezetenen der genieente, met den
* Baluzius, Capilularia regum francorum, I, 259.
( 465 )
pastoor lot hoofdman; de scliool, schier overal opgericht, stond
onder het toezicht des herders, waar ze niet door hem zelven
was gehouden; vêle dorpen bezaten een godshuis of hospitaal,
bediend door leeken, met eenen kapelaan, ofwel door klooster-
lingcn; in 't kort, er was doorgaans in aile groole behoeften des
maatscliappelijken levens voorzien.
ilU)
V« HOOFDSTUK.
Famille en eigendom, volgens de oude keuren en costumen.
De groote grondeigendom, dien wij in 'l koninkrijk der Frankea
hebben opgemerkt, was, zoo wij zagen in de vorige bladzijden,
overgcgaan in lieerlijkheden, welke gcdeeltelijk in eenvoudige
leenen werden verbrokkeld. Wat dus aanvankelijk toebehoorde
aan den hcer, en lot hem moest terugkeeren, was in handen des
leenhouders erfelijk geworden, en deze, met zijnc kindercn en
kleinkindcren, vormde als 't ware eene associalie van landbou-
wers, die 't vruebtgebruik des boderas genoten. Slicrf hct hoofd
des gezins, niets was veranderd : het recht des overledenen ging
over tôt de nagelalene betrckkingen. Edoch, lot verdere ver-
brokkeling des eigendoms, evenmin als lot scheiding der familie,
leende zich de feodaliteit nief.
Familie en eigendom hangcn aan elkaar en zijn nict te
scheiden; als wij deze doen kennen, dan zal men ook een begrip
hebben van de samenstelling van gène.
De invloed der christene denkbeelden op de welten, die de
familie gcdurcnde de middeleeuwen beliecrschten, blijkt duidelijk
uit den loestand der vrouw, wier rechl en vermogcn als mocder
erkend waren. Wees bel Romeinsch recht 't gezag over de kin-
deren uitsluitelijk den vader loe, de costumen zeiden : de kinderen
zijn en blijven in de macht en onder 't beheer van hunnen vader
en moeder lot hun vijf en twintigste jaar, of lot den dag hunner
ontvoogding *. Gedurcnde het huwciijk werd dit recht door den
vader allcen uitgeocfend, als hoofd des huisgezins. — Een andcr
bewijs van den heilzamen invloed der christene gcdachtcn op wet
en samcnleving was de bepaling dat de vrouw niet gehcel meer
* Costumen van 7 Land van Dendeimondc (Rubr. XIII, 1« art.)
i
( 167)
uit de vaderlijke erfenis geslotcn bleef, wat men voor Brabani zien
kan uit de cosliimen van St.-Pieters-Lecuw en Rode en deze van
Nijvel. De huwelijksovereenkomst was niet allecnlijk vôor, maar
in vêle slrekcn, ondcr andere in Brabant, zclfs na bet sluiten van
den echt locgekalen. In het bisdom van Luik moest bet contract
niet eens gescbrcven zijn.
De statu Icn voor 't prinsdom van Stavelot legden de verplich-
ting niet op, bet contract te doen goedkeuren; de verzuimenis
dier i^ocdkcurinijf was nocb in bet bisdom van Luik nocli in bet
graafscbap Nanicn eene reden tôt nieligbeid, maar zij bcroofdc de
contractantcn enkellijk van 't wczcnbjke recbt op de goederen,
ovcr wclke de overeenkomst bescbikt bad.
De ecbtgenoot was de nnluurlijke voogd zijner vrouw. bad
recht op 't bebeer harer goederen, zonder die, builen bare toe-
stemming, le mogen verkoopen, en vorderde, zonder daartoe
door baar le moelen gemacbligd zijn, de baar verscbukligde
gelden in *.
De vrouw mocbt geene scbuld leggen op bel goed des ecbtge-
noots 2, maar met dezes toestemraing was 't baar tocgelalen baar
eigen goed te vervreemden ^. In bet prinsdom van Stavelot
nocbfans bad de man bet recbt om de onroerende goederen
zijner vrouw zonder bare goedkeuring te geldc te maken ^, wat
niet gedoogd was in Luxemburg, 't graafscbap Bouillon en 't
kwarlicr van Leuven ^.
* « Item dal de man altijts is momboir van sijnder huysvromve, ende dat hij
vermach aile heur schulden, aclie ende credieten met redite te heysschene
ende le vervoighene, sonder authorisaîie oft consent vander huysvrouwe,
ten waere dal deselve man insolvenl en waere bedegen, ende voor .suick hem
voor sijiie scliuldenaeren hadde verborgen, ofl dat hij andersints in prodiga-
Uleyt en waere gestelt... »
{Costumen der heerlijkheid van Kiel, Vile litel, l*'art,)
^ « Gherns mans wijfen mach maken commer op hâve en op erve sonder
haren wellegen man, » - {Heure van Ukkel.)
' « Een vrouwe mach haer ontgoeden op dat haer man willecoert voer de
welh, mol vremden momboer. » (Idem.)
* Nam( lijk lot in 1716, wanneer bij een edict anders werd bepaald.
* Costumen van Luxemburg, S^ titel, 7* art. — Idem van Bouillon, 11« kap.
8« art. — Idem, van Leuven, 12*= kap., 8^ art.
( i68 )
Er bestond op de meesle plaatsen gcmcenschap van goedercn
tusschen man en vrouw, zoowel van r >erende als van onroe-
i-ende; in verscheidene coslumen was er CiiIlcI gemecnschap voor
het goed, gedurcnde het huwelijk aangcworven *, en hetgcen de
echtelingen bezaten vôor hunne vereeniging bleef ieders bijzonder
eigendom.
Dit laatste gold niel in 't prinsbisdom van Luik : daar brachten
de coslnmen al bet vrouwelijk goed onder de meesterschap des
mans 2; ja, vermeerderden dezer verniogen tôt op de bescbik-
kingen uit lioofde van het overbjden der vrouw. Evenvvel had,
volgens de meeste costumen, de echtgenoole baars mans toe-
stemming niet noodig om bij uilerslen wil over baar goed te
bescbikken ^.
In 't graafschap Henegouw was de nian niet de lijdelijke
hezitter van de goedcren zijner vrouw; bij kon, na de onlbinding
des huwclijks, die bekomen door verjaring.
In eenen tijd, dat de onroerende goederen 't voornaamste
élément van den rijkdom der familiën uitmaakten, wcrd bunne
bestemming op 't oogenblik der buwelijksonlbinding bepaaid. De
overlevende echtgenoot verkreeg bet genot van beider crfgoed,
docb kon zelfs niet over zijn eigen goed, ton nadeele bunner
kinderen, bescbikken.
Er was dus voor den overlevenden eebtgenoot eenigermale
onteigcning. In de meesle costumen was die evenwel maar voor-
waardelijk en bing zij af van 't overleven der kinderen of bunner
nakomelingen *.
In 't Luxemburgscbe beboorden den overlevenden echtgenoot
» Costumen van Limburg, 9« litel,5e arl; 12e m^i^ ge art.; lô* lit., S^art.—
Idem van Namen, 51^ art. — Idem van Luxemburg, 8« tilel, ô*' art. — Idem,
van Leuven, 12<" kap., 7^ arl. — Idem van Stavelot, 11« kap., IS^ art. —
Record van 19 Mei 1705 voor 'l graafschap Loon.
' Costumen van Luik, le kapiltel, 1^ art.
' Costumen van Limburg, 8^ litel, 3^ art.— /rfem van Luxemburg, 10" tilel,
7« art. — Idem van Leuven, 12^ kap., 4^ art.
* Costumen van Limburg, 11^ tiiel, 5* en 4^ art. — Idem van Leuven,
U«kap., Ile art.
( ^69 )
al de rocrende goederen der geraeenschap, alsook het vrucluge-
Lruik dcr onroerendc goederen, hetzij er kindcrcn warcn of
niet, a parniy entretenant lesdits enfaiis bonnesleinent, selon ses
facultés, et les mariant quand ilz seront venuz en cage eonipclant,
et en payant les debles et funérailles du premier trespassé, et
entretenant lesdits biens en bon père de famille et payant le cours
des cliarges réelles d'iceux. »
Anders was 't volgens de costumen van Namen en Siavelot: in
die gesvesten bad de overlevende ecblgenoot enkel 't vrucbtge-
bruik zijner cigene goederen, en vverden de kinderen cr, bij de
ontbinding des buwclijks, eigenaars van. De costumen van Rode
en Leeuw, in Brabant, kenden den overlevenden gemaal bel
vrucbtgebruik toc van de eene belft der goederen van de gemeen-
scbap, terwijl de andere helft onmiddeHijk 't eigendom werd van
de erfgenamen des overledenen *. Te Desteldonk (Oost-Vlaan-
deren) kwamen de kinderen maar in 't bezit van de belft der
goederen als zij meerderjarig waren. Elders volgden de kinderen
op in den blooten eigendom zoowel der eigene goederen van den
overledene aïs in de belft der aangeworvene. Dit recbt kon men
afstaan en overdragen, uitgezonderd in 't graafscbap van Loon
en 't prinsbisdoni van Luik ^.
Dé vrouw, in 't graafscbap Henegouw baren ecbtgenoot over-
levende, maar geene kinderen bebbende, genoot bet vrucbtge-
bruik niet der goederen, den overledene eigen. Door de cos-
tumen van Rode en Leeuw komt bet oudersbuis 1er bescbikking
van den langstlevende der ecblelingen, ter uitzondcring nocb-
tans van de verslerkle plaats « (tgbelegbe sonder forteresse). »
Won de overlevende der echtelingen eenig goed na de buwe-
lijksonlbindiiig, dit vormde een nieuw, bijzonder erfgoed, bet-
welk, in geval van een tweede buwelijk, 't aandeel werd der
kinderen van bet tweede bed, die niet erfden in 't onroerend
goed van de eerste vereeniging '^.
* Gemelde Coslumen, 5« art.
' Record dcr scliepenen van Yliermaal, van 27 Oclober 1057,
3 Costumen van Luik, 11«" kap , 28<'-o0t' art. — Records van Leuven,
■ ( 170 )
Onder Vlaaiidercns costuumrecht maakten de lecnen, tijdens
het huwelijk aangeworven, geen deel der gemeenschap, maar
waren eigen aari dengene der eclitelingen, die cr in 't bezit van
werd gestcld. Hetzelfde costuumrecht begrecp de leengoederen
niet in de algcmeene schikking van al de goederen.
Te Lceuw ging een goed, dat de man alleen gckocht had, na zijn
overlijden en wanneer liij geene kinderen had, onmiddellijk over
aan zijnc bloedverwanten of vrienden ; maar het door de gemcen-
schap aangeworven goed kwamdcn weduwnaar in het voile bezit,
tervvijl de weduwe er niets van kreeg.
De ongelijkheid die men, in zake van erfenis, tusschen man
en vrouw waarnam, beslond ook onder de kinderen. Voor al de
leengoederen was de lilel van mannelijkheid en van eersigeboorte
het hcerschcnd bcginsel der erfrcchts. Hier zag men den oudslen,
elders dcn jongstcn zoon boven de andere kinderen bevoordee-
ligd. Aan den oudsle kcnden de coslumen van Lnon, bcliah e zijn
aandeel naast de broedcrs en zusters, het ouderlijke huis toc, met
eene slrepe gronds daar rondom, waarop cen ladder kon staan
om het dak te kunnen hcrstcllen, en met eenen behoorlijken moes-
tuin '. Dit doelt op de stokgoederen, welke dczelfde coslumen
volgendcrwijze omschrijven : « Item soe wes dat coempt vnn aider
vader ende mocder oft van vader ende moedi'r, dat hielt hien
voor stockgoct » (2i^ arlikel). — Slokgocderen kcerdcn terug
naar dcn slam, wanrvan zij gekomen waren, maar te Kiel, Dcurne
en op eenigc andere plaatsen mocht de eigenaar cr anders over
beschikkcn bij uiter.>len wil 2.
gedagteekend 16 April IGlô, 10 Juli 1629, 10 Sepiember 1650, 7 Februari
1680. — Costumen van Slavelot, 11« kap., 5^ art. — Idem van Limburg,
12» lit., -i« en o^ art. — Idem van Namen, 11^ art.
^ « lleni als gesusteren ende gebruederen deylen stock goederen, alsoo verre
daer holTi'ijsiiighe is {huis met hof).... een allsle broeder sal die hoffrijsinghe
voor uyl hebben, alsoo verre het gaet die plaetsen eender ledder, daer men
die daecken mede decken niach, ende ooek eenen rcdelijcken wermoeslioff ,
ende voorts sullen sij die erfîguederen gelijck deylen. »
{Coslumen van Loon, ^G*" art )
* « Item dai atle erffelijeke goeden succederen endegaen len slruycke waerts
( 171 )
De cosliimeii der hecrlijkheid van Mechelen zeggen : « Den
outsten sone volglit de hcerlijckheyt mette sterckc forlrcssen,
coJlaliën ende gbiftcn van olïîlicn ende tvoorder bedrijiï van de
heerlijckiic} t, daertoe behoorende, midsgadcrs de twee derden
deelen vaii de sekcre ende ordinarisse innecomen, blijvende
treslcrende deel tôt behoeff van de andere sonen gelijckelijck ^ »
Dit cerstgcboorterecht was in de meeste landebjke welboeken
volkomen ; in t Luiksche, onder andere, hadden de jongere broe-
ders geen dcel in de féodale erfenis 2, maar in andere plaalsen
werd bet bcginscl der onverdeeibaarbeid enkel toegcpast op 't
oudersbuis en de daaraan verbonden recblen ^. — Waren cr in 't
graafscbap Namen verscheidene Icengoederen te erven, dan had
daar de oudsle zoon slecbts de cersle kcuze, en ieder der ovcrige
kindercn na hem, in orde van Iceftijd. Al de docbters, evenwel,
waren iiit de lecngoederen gesloten, ook al telde men van deze
meor dan 't getal zonen bedroeg *.
De costumen van Stavelot kenden 't leen toe aan den oudsten
zoon, maar deze moest de andere kinderen beboorlijk ver-
goeden ^.
De ongclijkbeid tusschen de kinderen was geheel anders te
Rode, St.-Pieters-Leeuw, Laken, Ukkel, Valensijn en Grimbergen.
Hier had niel de oudsle, maar wel de jongsle zoon bet buis, waar
vader en moedcr gestorven waren, tenzij de erfenis zoo gering
was, da( dit huis zelf moest in verdeeling worden gebracbt. De
daarbij gcvocgde grond mocbt eene uitgestrektbeid bebben van
ecn haïr bunder, wanneer de erfgenaam lot den sland der meys-
seniers bchoorde, en van een dagwand , indien bij onder de
van daer die gecomen zijn, (en waere dat, bij disposilie teslamenlaire van den
proprielaris, de selve achtergelaeten hebbende, {anders) en vvare gedispo-
neerl. » {Costumen der genoemde dorpen, 4^ arl.)
^ 3e litel, le art.
' Costumen van. Lw'k, 13» hoofdst., 1« art.
5 Costumen van Luxemburg, 12e titel, 2e art. — Idem van Bouillon^
18e hoofJst., Ile en 12e art. — Idem van Limburg, 18e liig]^ \e en 2e art.
* Idem van Namen, lOoe art.
^ Gtnielde Costumen, lie hoofdst., le art.
( 172 )
cossaten was gerangschikt ^ Deze begunstiging van den jongsten
zoon legt men uit door de omstandigheid, dat, aangczien in het
féodale stelsel icdere leenman tôt krijgsdienst was verplicht, de
jongste zoon, in de nieeste gevallen de zwaksle, bêler geschikt
was ter bewaking van de voorvaderlijke woonst en daarmee
ook de minste roern te winnen was ^. Van den andcren kant
was de oudste zoon door de féodale wet bevoorreeht in 't genot
van de Iwce derde deelen der vaderlijke goederen en in gansch
het rechlsgebicd ^.
Hceft de féodale wetgever niet bij voorkeur de ongelijkheid
betracht? Men zou betzeggen, wanneer men de honderd verschil-
lige bepalingen in zake van grondeigendom, door bem gemaakt, in
aandacht neenit. Zicbicr nog eene andere : de a meysseniers » in
Brabant badden het vruchlgebruik van al het roerend goed der
erfenis; de cossaten, daarentegcn, genoten slechls de belft van de
meubelen der gemcenscbap, en werd liet hun tocgestaan de
andere lielft gedurende hun leven te behouden, dan waren zij
genoodzaakt borg le slellen *.
Kon de begunstigiiig des oudsten zoons onder \ opzicht van 't
behoud des stams en van zijnen glans eenigermate gebillijkt
worden in eenen lijd, dat men zulk eenen boogen prijs bechtte
aan afkomst, naam en blazoen, de naluur roept al de kinderen
van betzelfde bloed lot de ouderlijke nalalenschap, en het bur-
gerrecbt van schier al de bescbaafde volken ging daar niet tegen
in. In de vrije goederen (en hieronder begreep men ook de allo-
* De meysseniers en cossaten waren eertijds de bewoners eener heerlijk-
heid. Eersigenoemden, de opvolgers van den ouden mansionarius (van
wanst/s), hadden een landbouwbedrijf van 12 bunder; de cossaten{âe cassati
der oude oorkonden) wier naam is afgeleid van casa (hul) waren de dagloo-
ners, de boeien van den laagslen stand, die gewoonbjk land bebouwden voor
eigene rekening, maar in daghuur gingen arbeiden.
2 Metlerlijd werd deze bepaling niet overal meer in acht genomen. In
Brabant, onder andere, was hel oude voorrechl des jongsleu broeders in de
XVIP eeuw nog slechts te Griml)ergen en te Laken in zwang.
' Costumes féodales de Brabant, art, 21.
* Costumen van Rode en Leeuiv, art. 7 en 25.
( i73)
dialc) Iiad ieder kind een gelijk aandeel * ; in de leenen — wij
zagen rceds hoe de niannelijke erfgenamen daar bedeeld werden.
Maar nog erger stond het met de dochters ; overal , waar deze
naast mannelijke hoirs van denzelfden graad stonden, werden zij
ongenadig uitgesloten. Het aandeel eener zuster in de onderlijke
bezitting bedroeg Iwee derden van dat eens brocders, wat nien in
de costumcn van Loon in de volgende woorden omschreven ziet :
« Voorts meer in deyiinge tusschen susters ende brocders, twee
gebroeders alsoo veel scbuldigh syn te hebben als dry gesusters,
dat is te verstaen ; een broeder anderbalff deyiinge tegen syn
sus ter 2. »
De dochter verkreeg geene grondgocderen, volgens de cos-
tiiraen van Rode en Leenw, maar wcl koornrenten, en in stede
van huizen, weiden, meerschen, bosschen of vijvers, bekwam zij
gclden bezet op een deel der erfenis ^. — In de verdeeling der
nieubels krecg ieder kind, zonder dat het geslacht in aanmerking
kwam, een gelijk deel.
Ukkel's keure erkent aan de dochters geen hoegenaamd recht
op cijnsgronden, en dit gold ook voor 't prins-bisdom Luik *. In
Henegoiiw was men milder jegens de vrouvvelijke erfgenamen :
daar konden de leenen, met toestemming van vader en mocder,
ook aan meisjes overgezet worden, en in Zandhoven , zeggen de
costumen dezes dorps : als vader of moeder niets dan lecngoe-
deren nalieten, en zij evenwel kinderen, zonen of dochters
^ a Ttem, dat naer de doot van vader ende moeder aile de kinderen, bij de
selvc twee gehuysde achtergelaeten, succederen even ende hoofigelijcke in
aile de goederen, soo patrimoniale als geconquesteerde, bij den selven vader
ende moeder achtergelaeten. » {Costumen van Kiel, 12^ iitel,5e art.)
« Les alleux étaient primitivement, au pays de Liège conmie ailleurs, des
biens libres de redevances. Et quoique des seigneuries fussent comprises dans
les biens allodiaux, il n'y avait, à l'égard de celles-ci, ni droit de masculinité
ni droit d'aînesse. Tous les enfants succédaient également à cette sorte de
biens sans distinction de sexe ni de primogéniture. »
(Defacqz, Ancien droit belgique).
* Costumen van Loon^ 28^ art.
3 29'' artikel.
* Raikem, Coutumes du pays de Liège.
( 174 )
hadden, mochten deze bij middel van leenen, bij rade van bloed-
verwanten en vrienden , en volgens rechlerlijke uitspraak, be-
hoorlijk begiftigd worden *.
De uitsluiling der dochters uit de erfenis der leenen was evenwel
meer in schijn dan in wezenlijkheid; de ongelijke verdeeling der
goederen onder de kinderen van eenen zelfden vader en eene
zelfdc nioeder werd zoo weinig gunstig beoordeeld, dat de belofle,
aan éender kinderen gedaan,vo]doende was opdat allcn eengelijk
deel bekwamen.
Evenals er ongelijkheid bestond onder de mannelijke erfgcna-
men, was er op verscheidene plaatsen ook onder de vrouwelijke.
De féodale costiimen van Meclielen bepaalden dat, bij aldien in 't
sterfbuis niets dan docblers waren , de oudste dezer, ten nadeele
harer zuslers, écn of meer lecngoedcren erven mocht, in dezelfde
verhouding als bet voordcel, dat eenen ondsten zoon was tocge-
kend. — Stierf in genoemde heerlijkbeid de oudste zoon ofondste
dochter, 't goed werd onder de andere broeders en zusters « totten
leslen loe » verdeeld. (Art. 8.)
De rechten der kinderen van verscbillig bed waren niet overal
dezelfde. De costumen van Leuven sloten de kinderen van het
tweede bed ten voordeele dergene van het eerste huwelijk, wan-
neer de tweede echt door bunnen vader was aangcgaan; niaar
had de overlevende vrouw een tweede huwelijk aangegaan, dan
volgden al de kinderen, gesproten uit de verschillige vereenigin-
gen, hunne moeder te gelijken titel op 2.
Te Ukkel volgde men andere gebruiken : « Kinder van II
bedden , al dat versterft van den eersten bedde hebbcn deersie
van vadcrlcken erve alsoe lange als enich leeft. » — Verders :
« Brueder en suster van II bedden, dat eerst compt uyt zijnen
struckCjdat volght de struyck dacr uyt comen es, al slervet sonder
oer, dat ghecrijcht uyt vremder liant, dat deyit dechterste metlen
eersten. » — Eindelijk vinden wij daar nog de bepaling : « Van
vader erve en blijfl den echtersten kinderen nijet no van der
* Gemelde Costumen, 94« art.
2 H-- hoofdsluk, n^ en 13« ariikel.
( I7S )
vorsten kirideren, al storven zij aile van den gocdc, dat van den
vadcT compt. »
Wij hebben lioogcr gezien, dat de kinderen eigenaars werden
van 'tgoed, door vader of moedcr achtergelaten. Weinige cos-
tumen bepalen den tijd daartoe; volgens die van Zandhoven
moest de scheiding in verdeeling des nagelalenen eigendoms
door den overlevenden echteling, wanneer liij daarloe aanzocht
was, geschieden binnen de zes weken na het overlijden.
Gehuwde kinderen, van deze wereld sclieidcnde zonder af-
slammelingen, werden in 't bezit hunner goederen door hunne
ouders opgevolgd, en waren deze overleden, door hunne nabe-
staanden K
Wanneer de kinderen stierven zonder afstammelingen, vôor
eenen dcr overlevende ouders, dan zetteden zij geen erfrecht van
den overledenen ouder voort, wiens bezit in dat geval verdeeld
werd als had hij nooit kinderen in 't huwelijk gehad.
Bij ontslentenis van opklimmende lijn werden broeders en
zusters lot de erfenis geroepen , maar de voile ncef sloot de
inaagschap van vaders en moeders zijde uit. Dit voorrecht des
dubbelen bands^, welk raen niet in het Gallo-Romeinsch recht
noch in de Frankische wetgeving terugvindt, was, zegt Defacqz,
het uilwerksel van den familiegeest, ingevoerd 1er bchoudenis
van de eigene goederen aan den eigen stam. Aldus was de voor-
keur voor de « naerhede van den bloede » {retrait lignager)
verleend aan den vollen broeder, waaruit de voorkeur voor het
erfdeel sproot.
Ouder^ooze minderjarigen werden door de schepenen voor-
zien van eenen voogd; de wettige voogdij der Romeinen, dit is : de
voogdij ingesteld kraclitens voile recht en zonder tusschenkomst
der welhouders, bestond in Vlaanderen niet.
De minderjarigheid duurde doorgaans lot het 25^ jaar, « ten-
waere dat sij {de kinderen) eer tôt eenigen geestelijcken of weire-
lijckenstaet gecomen en waeren,oftandersinlsdat(s?}' bij) de v^eih,
door atleslatie van heure naeste vrienden ende macgen, bevonden
* Keure van Desleldonk.
( 176 )
werdcn bequaem ende grootelijcx hen proffîjt te wesene hunne
goeden zclve te administereren *. »
De wet van Virginal bepaalt de minderjarigheid op 24 jaren,
na welken leeflijd de jonge lieden luin goed mochtcn ver-
vreemdcn, tenware hun zulks bij testament of buwclijkscontract
verboden ware 2. Voor Leeuw en Rode ving de meerderjarigheid
zeer vroeg aan, te weten op het 15^ of 16'' jaar voor de jonge-
lingen en op bet 14^ en 15^ jaar voor de meisjes.
Dit was een overblijfsel der wet van de Frankiscbe Rijnbewo-
ners, betgeen niet verwonderen zal wanneer men weot, dat de
kerk van Keulenomtpcnt Brussel groote landgoederen bezat en zij
den bewoners van deze eene wet zal bebben verleend, in verscbil-
lige deelen overeenkomende met degene, die aan de oevers van
den Rijn in zwang was ^.
De ecrste costumen in België hadden eveneens de meerderja-
rigbcid op bet voile j 5^ jaar bepaald, welk lijdstip 00k de féodale
ontvoogding medebracbt;die leeftijd was bebouden door de natio-
nale wellen der XIV^ en XV^ eeuw, en zou door Karel V, bij zijne
ordonnanlie van 7 Juli io5l, op bet 20^ jaar worden gebracbt,
alibans wat den leenman betreft. De wet van 5 Juli 1572 ver-
scboof bet tijdstip der meerdcrjarigbeid tôt bet 25" jaar.
Eeniedcr moebt over zijn eigendom bescbikken bij testament,
bctzij voor de scbcpenen, betzij, in latcr lijd, voor notaris. Te
Wodecq, in Henegouw, mocbt geen jongeling beneden de 18,
geen meisje beneden de 16 jaar eenig goed bij uitcrsten wil
toewijzen "*. In 't land van Liiik mocbt men niet over zijne
bezittingen bescbikken tenzij voor de justitieboven ; evenwel
mocbt bet ook op het doodsbed gebcuren. Lag de vrouw in den
uilersten nood , dan was bet den man niet gcoorloofd een testa-
ment te maken, zelfs al bad de vrouw, gezamentlijk met bcm,
scbikkingen gemaakt; immers de vrouw kon niet bescbikken over
* Coslumen van Kiel. I3<'tilel, 7'^ art.
' Idem van Virginal, 2<^ art.
3 A. Wauters, Histoire des environs de Bruxelles, I, 85.
* Costumen van Wodecq, 9« titel, 2e art.
( 177 )
eene crfenis, tenzij liaar echlgenoot haar daartoe geraachtigd had
vôor het hof van hetwelk die erfenis afhing. Zulke vcrklaring
moest de man aflcggen voor het bevoegde hof, in voile gezondlieid.
Eene wet van 12 Oclober 1353 wijzigde de bovenstaande bopa-
lingen in dezen zin, dat ook het testament, gemaakt in voile ge-
zondheid, geldig was.
De costumen van Wodecq lieten niemand over meer dan een
derde deel zijner bezittingen bij uitersten wil beschikken; was er
meer besproken, het werd tôt het derde deel verminderd ^
De wet van Loon liet toe, dat men zijn erfgoed aan éen kind,
ter uitsluiting der andere, vermaakte, edoch de schijn moest
bijgebracht worden als had men voor het benadeelde bloed toeh
iets over : de vader, die zulk testament maakte, moest namelijk
« alsullich kint yet cleyns uyt sijn erve laeten , oft bij moet in
syn testament redenen allegeren, waerom bij alsullich kint niet
laetende is 2. » 't Moest waarlijk eene bittere spotternij wezen,
voor het achtergestokene kind , wanneer het 't sterfhuis verliet
met de kleinigheid, een voorwerp van geene of uiterst geringe
waarde, terwijl broeders en zusters rijk bedeeld waren!
In 't graafschap Loon mocht men ook al zijne erfgenamen bui-
tensluitcn, want (zegt de costume) « een iegelijck is heer over
dat sijne. »
Natuurlijke kinderen waren van geenen tel, maar in Loon
mochten zij begiftigd worden; zouden zij echter het hun toege-
kende deel of de gift genieten, dan moest die onmiddellijk gedaan
en den bastaard in de gelegenheid gesteld worden jaar en dag
eigenaar te zijn, anders Hep bij de kans door de wettige erfge-
namen onteigend te worden. — Men mocht er ook een natuur-
lijk kind iets achterlaten bij uitersten wil, doch onder beding
van wederschat, dat wil zeggen : dat de bastaard 't goed bezitten
mocht tôt zoolang de wettige erfgenaam hem den wederschat, of
de waarde van 't geschonkene goed, had bctaald. Was de som niet
bepaald,het testament werd nietig en de bastaard kreeg niels.
* 3«^ en ¥ ariikel.
2 47"^ ariikel.
Tome XXXIL 42
( 178)
Een testament mocht verbroken en door een ander vervangen
worden. Het 46* artikel der keure van Loon steit daaromtrent het
volgcnde vast :
€ Item oft eenich man sijn testament gemaeekt hadde, ende ten
heyligen gesworen dat hij sijn testament niet vvederroepen en
soude, ende hij daer over sijn testament broecke ende wederriepe,
ende Het een deel sijnre goederen die geestelicheyt, ende ontsettc
die sijne erven, questie es wellicht testament van werde soude
gehalden worden, dat eerste oft dat leste? Antwort is : dat leste,
want nieniant hem soo hertelijck verbinden kan, hij en mach
wel sijn testament hermaecken, ende dat voorste wederroepen,
ende der geesthcheyt laeten om sijn siele te versien oft hij dies
vergeten hadde. »
Den bastaard was 't niet gegund uiterste wilsbeschikkingen
te maken : daartoe was een oclrooi noodig van den vorst. —
Naluurlijke kinderen werden uit voile recht wetlig door het latere
huwelijk van hunnen vader en moeder.
Onder het oude recht was de opzoeking der vaderschap niet
verboden en men kon den staat van wettig kind inroepen om te
voorzien bij 't gémis van de aanduiding des vaders in de geboor-
teakte of bij gérais der erkenning door dczen.
De kinderen tôt tegenslrijdig betoog ondersleld zijnde wettig
te wezen , zoo was het bewijs des huwelijks van vader en moeder
niet noodig, mits in eene openbare akte, en in 't bijzonder in
degene voorikomende van den priester, het kind erkend was als
voortgesproten uit eenen vrijen man en eene vrije vrouw.
Vêle punten onzer oude wetgcving moeten ons heden niet
weinig zonderling toeschijnen, maar niet min zonderling is, dat
eerst op het cinde der XVI 11^ eeuw de rechtsleer zooveel voort-
ganghad gedaan, of wil men, machtig genoeg was geworden om,
met behulp van de staatkundige reden, de burgerlijke wetten lot
eenheid te kunnen brengen en te ontdoen van die eindelooze
verscheidenheid van vormen , die de rcchtswetenschap vroeger
nagenoeg gelijk moest maken met eenen schier onuitkombaren
doolhof.
up
VP HOOFDSTUK.
Pachters, pachten en landbouw gedurende de middeleeuwen. —
Andere dorpsnijverheden.
Wij kennen reeds den toestand der landbouwers onder het
opzicht der leenroerigheid, maar de schets welke wij \an hen
ophingen, zou onvolledig blijven, indien wij de betrekkingen niet
deden kennen welke buiten die wet tusschen eigenaars en pach-
ters bestonden. Om daarin te beter te slagen en ook den toestand
des akkerbouws te doen uitschijnen hebben wij de voorwaarden
opgespoord van een aantal pachlhoven uit Brabant en Vlaanderen,
waar de landbouw te allen tijde niet alleen dien der overige stre-
ken van België, maar zelfs der andere Europeesche natiën vooruit
was. Maar vooreerst een woord over de verschillige manieren, op
welke de gronden door hunne bezitters aan de bewerkers werden
overgeleverd.
Aanvankelijk schijnen de meeste landen door de heeren in
cijns te zijn uitgegeven, hetzij voor geheel het leven, hetzij in
erfpacht, hetzij voor eenen bepaalden termijn, aan akkerlieden
van vrijen stand. In den beginne konden de gronden, evenmin
als het bénéfice, overgedragen worden, maar toen 't bénéfice
ophield een levenslang vruchtgebruik te zijn, werden zij erfelijk.
Zoo lang het bezit tôt het leven des gebruikers was beperkt,
waren de bedoelde gronden enkel maar onderworpen aan de
gewone bepalingen van den pacht, maar wanneer zij bestendig,
overdrachtelijk en erfelijk geworden waren , moesten in de con-
tracten een aantal bepalingen worden gevoegd : 1° van burgerlijk
recht, tôt regeling van 't vermogen om er over te beschikken,
voor de erfopvolgingen derechten desoverlevenden echtgenoots;
2° van fiscale wetten, tôt aanduiding der rechten van dengene,
{ ^80)
die den grond afstond, en van hetgeen hij bij de mutatie van eige-
naar vorderen mocht; 5" van staatkundige wctten, len einde de
diensten en verplichlingen (e verzekeren waartoe deze bezitlers
zouden staan ten opzichte van den heer, of jegens elkander. De
groote plicht was, dat de bezitter zulke gronden zelf bewonen en
bebouwen moest '.
Dat de vastheid der rent een krachtig raiddel was ter begunsti-
ging van den landbouw, zal men licht begrijpen wanneer men
nagaat dat al de verbeteringen , welke den landen toegebraclit
werden, ten uitsluitelijken voordeele bleven van den bebouwer.
De kruisvaarten bracliten veel bij om de erfpachten mils vaste
rent te vermenigvuldigen en alzoo den algemcenen toestand der
landbouwers ongemeen le verbeteren, ja al langer zoo voordce-
liger te maken, doordien de waarde van bet geld gedurigaan
verminderde en de opbrengst, naarmate van de vlijt des bewer-
kers en den aangroei der bevolking, bestendig vermeerderde Zoo
werd, op den duur, de eenmaal vastgeslelde prijs eene waarlijk
bespoltelijke vergoeding voor den uilgcver. Men betaalde, bij
voorbeeld, eenige deniers per dagwand als onverjaarbare en onaf-
koopbare renie. Zulke loestand moesl denondergangder grondei-
genaars, die niet zelven bij machlewaren hiinne landen te doen
beplocgen, ten gevolge hebben , en men liet ten laatste dit stelsel
varen om den eigcnlijken pacht in te voeren, welks prijs aanvan-
kclijk deels in spcciën , deels in vruchlen te betalen was, ofwel
men voerde 't bcheer der zoogcbeeten tcrrage in , onder helwelk
de landbouwer de vrucbten van den hem toevertrouwden bodcm
deelde met den eigenaar, in eene verhouding, die volgens plaats
en omslandighcden verschilde, maar schier altijd in vcrband was
met de wezenlijke waarde der oogsten. Ook dit laatste stelsel
moest den landbouwer zcer profijtigzijn; altbans in de voorbecl-
den, welke wij cr van aangelroffen hebben, had gcene enkele ter-
rage meer dan het zesde deel der vruchtenopbrengst aan den
eigenaar der gronden te Icveren 2.
* BoLTHORS, Élude sur les origines et le principe de la ruralité, I, 381.
' Zie Delisle, Études sur la condition des classes agricoles et l'état de
l'agriculture en Normandie au moyen-âge.
( 181 )
Reeds op het cinde der XII* eeuw waren de verpachtingcn in
Vlaanderen en Brabant de hoofdzaak; ongelukkiglijk zijn ons uit
dien tijd en van vroeger weinige oorkonden overgebleven, waaruit
de toestand der pachters is op te raaken. Een der oudslbcwaarde
voorscbriften betrekkelijk den akkerbouw in ons land wordt
ons bekend gemaakt doop den beroeraden Eginhard, in zijnen
brief aan de monniken der St.-Pietersabdij, te Gent , en waaruit
wij zien, dat destijds zekere Foderik te Dordonet eene hoeve
gebruikte, waarvoor bij jaarlijks 20 brooden, 30 pinten bier, een
varken, het derde van een pond vlas, eene hen, 5 eieren en eene
mud baver moestgeven. Men ziet, hier is geene quaeslie van munt,
die in de IX" eeuw nog uiterst schaarsch was. — Dit stuk is 't
eenige van dien aard uit de vroege middeleeuwen , dat te onzer
kennis is gekomen, en van dan tôt bel bcgin der XIIP eeuw is ons
niets van belang in 't ooggevallen. Ten jare 1210 gaf de abdij van
St.-Baafs, te Gent, een bunder weide en 't derde deel van een bun-
der zaailand, te Wondelgem, in buur, en vroeg daarvoor 3 trach-
ters (2 hectoUters) tarwe en 3 kapuinen, boven de helft van 't
hooij dat van den meersch zou komen ^
Eene andere oorkonde der XlIP eeuw wordt ons medegedeeld
door A. VAN LoKEREN, in zijne Histoire de l'abbaye de St-Bavon
(91-912); wij leeren daaruit, dat deabdijen, tôt beter beheerhun-
ner uitgestrekte landgoederen, in de dorpen meiers {majores)
hadden aangcsteld, die mede gelast waren met de rechlspleging
namens de kloosterheerlijkheid en met de handhaving der alge-
meene rust. De bedoelde oorkonde heeft betrckking tôt den meier
van Gijzenzele en dagteekenl van 23 Juni i214; de beambte moest
de abdijgronden aldaar op eigene verantwoordelijkheid doen ont-
ginnen en bebouwen, de kosten van het zaaigraan, van den mest
en het dagloon der arbeiders betalen en de helft der vriichten
afstaan aan de abdij, met beding, dat dezer vruchlen vôor de zijne
moesten gedroogd en ingeschuurd worden. Ter vergelding voor
die zorg en moeite mocht de meier de laten der abdij bezigen tôt
* Zie Em. de Laveleye, De Landbouwkunst in de Nederlanden^ \, 233
en 237,
( 182 )
den veldarbeid en had hij geene tienden te betalen.Evenwelstond
het den abt vrij naar goeddunken tebeschikken overdebeploegde
landen en hem diegene, welke slecht verzorgd bleken te zijn, te
ontnemen. De meerschen moesten door gezegden amblenaar
onderhouden en door hagen en grachten omringd worden, ailes
ten uitslnitelijken profijte der abdij. 't Huis, dat de abt hem Het
bewonen, moest hij zorgvuldig doen onderhouden, den tuin en
boomgaard afsluiten met hagen en grachlen enz.
Eene andere oorkonde uit dit lijdvak, voortkomende van de
machtige en rijke abdij van St.-Pieters, te Gent, handelt over de
meierij van Krombrugge, te Merelbeke, alwaar ook de vertegen-
woordiger des kloosters denlandbouwopgroote schaal uitoefendc.
Hier, nochtans, vinden wij andere voorwaarden, hoewel het stuk
mede tôt de XIII'' eeuw (1203) behoort. De meier van Krombrugge
mocht op het kloostergoed een huis bouwen of herstellen, voor
eigene woning bestemd, en eene schuur optimmeren; de abdij
zou hem in dit geval de twee derde deelen der kosten vergoeden ;
het slroo, noodig om huis en schuur te dekken, zou ook voor de
twee derde deelen geleverd worden door de abdij; het slroo, op
't goed gewonnen, mocht niet verkocht, maar moest ten gemeenen
profijte van 't hof gebruikt worden; de abdij levert den meier
twee paarden , welke uitsluitelijk dienen moeten om 't land van
Krombrugge te bewerken , maar de ambtenaar moet een derde
paard leveren, van gelijke w^aarde als degene, welke de abt zal
zenden ; het zaad, voor de bezaaiing der landen noodig, is te leve-
ren door den abt; éen bunder gronds moet met garst, een ander
met baver bezaaid worden, beide ten voordeele eencr prébende
in genoemd stichl, terwijl een derde bunder, ook tôt die prébende
bestemd, braak zal blijven. Wanneer in oogsttijd de korengarven
op het veld zullen staan, zal de dienstknecht of beambte van den
abt dit deel garst en haver, loekomende aan den meier, aanwijzen.
Tôt het hof der meierij behooren zes bunder meersch, waarvan
de helft, gedurende drie opeenvolgende jaren, door de laten der
meierij moeten bezaaid worden met zaad, hetwelk insgelijks door
den abt moet geleverd worden, terw ijl de wederhelft moet blijven
om tôt weide te kunnen dienen. Dit moet gedaan worden op zulke
( 183 )
wijze, dat elke drie bunder van drie tôt drie jaren in akkcr of
weide verandere. Het liende deel van cçeheel dcn oogstis ten voor-
deele des meiers, doch hij raoet daarora het hooi maaien, 't koorn
pikkcn , in de schiiur tassen cnz. De boomcn en slruiken, was-
sende op de nabij het hof gelegene heide, die twee blinder uitge-
strektheid had, moet de meier bezigen tôt afsluiting der landen
en andere benoodigdheden; is het noodigdaarop een halsterzaad
uit te strooien, dan moet dit door den abt geleverd worden. De
vruchten, voor 't klooster bestemd, moeten in dezes schuur wor-
den gebracht; de mest, die er verzameld wordt, moet strekken
tôt vetle voor 't hofiand en der prebendebunders. De meier moet
twee dorsehers in de schuur hebben, en een derde dorsclier moet
geleverd worden door eenen anderen man , die uit dezen hoofde
reeht heeft op een tiende der opbrengst. Eindelijk bespreekt de
abt dat hij eenmaai 's jaars, op den dag zijner keuze, de herberg-
zaamheid in het meiershof genieten mag, maar dat de twee der-
den der kosten, welke daaruit voortspruiten zullen, uit zijne heurs
te vergoeden zijn ^ — Deze akte betrekkelijk de meierij van
Krombrugge is vooral hierdoor merkwaardig, dat zij verscheidene
bepalingen vervat, die in de latere middeleeuwsche pachtakten in
stand zijn gcbleven en misschien de grondslagis geweest, waarop
het elgenaarsrecht en de pachtersplicht in Vlaanderen gevestigd
werden.
a Helftwinningen » waren te dien tijde niet schaarsch. Walter en
Lennoot, zonen van Willem Corthals, te Gent, gaven ten jare 1215
aan Arnout en Boudewijn, zonen van Onuif van Lanclare, in helft-
winning 20 bunder 2 gemeten land te Stekene, mits 51 stuivers,
Vlaamsche munt, in 't jaar, en onder de nagemclde bepalingen :
op éen bunder mogen de pachters hun huis bouwen en Woiiter
en Lennoot eene schuur; ailes, wat de pachters op dat bunder
zaaien zullen, behoudens groenten en vlas, zal tôt de helftwinning
gcrekend worden ; wat de overige gronden betreft, op deze zullen
de pachters ieder jaar minstens de helft zomer- en de helft win-
tcrzaaiing doen, onder parlijen te vcrdeelen 2.
' A. VAN LoKEREN, Cliartes et documents de V abbaye de St.- Pierre^ I.
^ Charters der abdij van Boudeloo.
( i84 )
De abdij van St.-Pieters schijnt den landbouw ongemeen bevor-
derd te hebben, wat lichtelijk te verstaan is, doordien zij zulke
iiitgestrekte grondgoederen in bezithad en haar belang vorderde
die eene rijke opbrengst te doen geven. Eene anderc harer oor-
konden van de eerste helft der XIIl^ eeuw, bepaaldelijk van 't jaar
1246 en betrekking hebbende met een grool pachtbof te Planken,
bij Overboelare, leert ons hoe ditsticht toen zijne landen in hiiur
gaf. De duur des pachts was vijftien jarcn en de vruchten moesten
lusscben den abt en den pachter verdeeld worden, met bepaling,
dat bel aandeel des klooslers door zij nen afgevaardigde zou gekozen
worden. De inschuring moest verricht worden door den pacbler
en den scbuurmeester van 't Hof le Mushole, in Deftinge (land
van Aalsl), en wcl op laatstgenoemde plaals. De landen moesten
bezaaid worden met het zaad des hiiraars, die tijdens den duur
van zijnen pacht eene uitgestrektbeid van vijf bunder velten
moest met mergelaarde en ieder jaar een half bunder met mest;
jaarlijks moest bij op 't Hof te Mushole acht razieren tarwe
leveren, geteeld op den « opstal, » die vroeger door zijnen vader
was bewerkt geweest. Voorts moest bij er al de boomen planten,
welke men er noodig zou oordeelen , gcene uitroden en enkcllijk
de knotwilgen uilsnoeien om 't kloosterland op beboorlijkc wijze
af te sluiten K
Gcmelde abdij, die te Hollain uitgestrekte eigcndommen bad,
gaf aldaar in 1269 een pacbthof in huur voor den tijd van vier
en Iwintig jaren, mits de som van 214 pond parisis 's jaars, vijf
mud graan en een sluk linnen van 14 ellen ^. Omirent eene eeuw
later was de pacbtprijs reeds gekiommen tôt 500 pond parisis,
een klaar bewijs van den voorlgang des akkerbouws en de ver-
meerdering der vrucbtwinning.
Pacblakten van de XIV^ eeuw zijn nog niet veelvuldig voor-
handen, omdat de meeste scbepenenboeken van 't grootste deel
dezes tijdvaks niet bewaard zijn, maar men treft er eene groote
hocveelheid van aan in de scbepenenregisters der XV^ eeuw en
' Derde Charterboek der abdij ^ bl. 72 v».
* iO'^ Charterboek van Sl.-Pieters, hl 34.
( 185)
laler. Niet alleen vinden wij hier menige punten van vergelijking
tusschen de toestanden der verscbillige gewesten, maar men raag
zeggen door die akten ook de welenschap te hebben van 't geen
eene eeuw vroeger onder dalzelfde opzicht werd geplogcn, daar
die hiiurcontracten, op wcinige bepalingen na, gedurende langen
tijd dezelfde zijn gebleven. Wij onlleden derhalve cen tiental
pacbtakten iiitgemeenten van de tegenwoordige provinciën Ant-
werpen, Brabant, Oost- en West-Vlaanderen, denkende hiermede
genoegzaain de gebruiken en gewoonten onzer boeren aan 't licht
te kunnen brengen *.
De middeleeuwsche hofsteden, waarvan de meeste, die eene
belangrijke uitgestrektheid hadden, van de mindere door eenen
bijzonderen naam onderscheiden waren, bestonden gewoonlijk
uit « winnende lant, meersch, bosch, water, ettinge ende heet »
{heide), dikwijls ook uit de tienden dier landen, en met « woon-
huus, schuer, stallinghe, » met de « cathylen, » waarbij de oude
pacbtakten somtijds eene duivekeet en bakhoven noeraen.
De pacbt werd aangegaan voor eenen meer of min langen ter-
mijn, uiterst zelden voor drie of zes, maar doorgaans voor negen,
twaaif of meer jaren. De twee laatstgemelde termijnen komen
veelvuldigst voor (in 't kwartier van Leuven raeest twaaif jaren),
en zijn in de liuurvoorwaarden van 't Gentsch kwartier duidelijk
nitgedrukt door de bewoordingen : « negben vromen heffende
ende neghen pachten geldende ^. » Omirent Mecbelen ging men
zelfs tôt 1 8, ja tôt 24 jaren. 't Goed Oudenberge, te Schille, werd in
' De slukken over de Antwerpsche dorpen zijn afgeschreven in 't archief
van Anuverpen ; degene over Brabant zijn ontleend aan de verdienstvolle ver-
handeling van Edm. Polllet, Les juridictions et la propriété foncière au
XV*" siècle dans le quartier de Louvain; diegene over Oost-Vlaanderen
deelden wij mede in onze Geschiedenis van de gemeenlen der provincie
Oost-Vlaanderen , of iroffen wij aan in andere openbare archievendepots ;
eindelijk eenige slukken over Wesl-Vlaanderen^ijn onlleend aan verscbillige
uilgaven over dil gewesl, 1er beboorlijke plaals aangeduid.
"^ Statistische verhandeling over den voormaligen en hedendaagschen
sto/felijken en zedelijken toestand der gemeente Nazareth, door De Potter
en Broeckaert, bl. 35.
( i8C )
1595 voor 6 jaren, een pachlhof te Deurne in 1394 voor H jaren
in huur gegeven *. Zelfs zijn er voorbeelden dat de pacht ver-
leend werd voor 't gehecle leven des bewerkers, doch dergelijke
afstand werd scliier alleenlijk gedaan door de kloosters 2.
In 't Leuvensche behielden beide parlijen zicb het rccbt voor,
den pacht op half termijn te breken, niits de eene den anderen
daarvan bericht te geven zes maanden of éen jaar te voren. Het
87*artikel der costumen van Loon eischte dat le Gors-op-Leeuw
de pachter zijn land opzegde vôor St.-Andriesmis, op straffe van
den nieuw ingeganen termijn te moeten betalen.
J)e huur gingin ofwel met de maand Mei, ofwel met St.-Jans-
dag, ofwel te Kerstavond. Gebeurde het, dat de eigenaar eenen
pachter ontmoette, die de middelen niet bezat om een zoo uitge-
strekt goed als 't zijne te bewerken, of dat hem, beginnehng, de
noodige ahu ontbrak om met voordeel den arbeid te kunnen aan-
* De akten worden verder medegedeeld.
^ « Kenlic zij etc. dat broeder Loy Jacops, als prioer vanden convente vanden
Auguslioen in Ghend, broeder Jan de Kersmaker, onderprioer, broeder Lievin
Slorm, procurateur, broeder Jan van Biervliel, als costre, ovcr e de in den
name vanden ghemeenen convente vanden Auguslinen in Ghend, sijn comnien
voer scepenen enz. ; kenden ende hden dal sij hebl)en ghegheven in loyalen
lijfpachte omme nutscap, orbore ende proffijt vanden voorn ghe>meenen con-
venl, haerlieder goed, gheleghen in de prochie van Nazareth, groot sijnde
entrent 28 bunre lettel min of meer, onder lant, mersch, bosch, eltinghe ende
heet, alsoet Siraoen Alaerl te besitlene plach, sonder andere leveringhe, mel
allen den huusinghen ende calheylen diere up ghestaen ende gheleghen sijn,
ten live van Janne Boye, fs Jans, van Eecke, ende Willeme ende Godeverde,
aile beede sijne kinderen, omme hembeden le ghebrukene haerlieder leven
lanc ghedurende, ende den lancslen levende van hem drien gheel behoudende
ende geheelen pacht ghevende... ende voert so es voerwaerde, waeri dal Jane
sijne vors. iwee kinderen ontstorven ofle onlwilderden, dat hij Iwee andere
van sijnen kinderen stellen mach in die stede, ende so wanneer dat Jan ende
beede sijne kinderen sullen sijn ghevaeren van live ter dool, so sal tvoorn.
convenl hant slaen aen haerlieder vors. goed, alsoel zij dan vinden sullen, met
allen den caltheylen diere op wesen sullen, herlvast ende naghelvast... Actum
XXIII die Maij anno XIIII^XIIII. »
{Jaarregùler van Cent, 1414-1416, bl. 73. — De Potter
en Broeckaert, Geschiedenis van Nazareth, bl. 9.)
( 187 )
vangen, de grondhcer, bekend met de iiaarstigheid, vlijt en
braafheid van den aaiivrager, verstrekte dezen ofwel geld om
't een of 't ander te koopcn, ofwel leverde hem liet ontbrekende
gereedschap.
De pachter van 't Goed ter rooder Meeren, te Lede, kreeg in
1450 van den eigenaar twee paarden, een veulen, drie koeien,
dric kalveren, een wagen, eene ploeg enz., lot een bedrag van
6 pond 4 schellingen groole, te betalen op twce termijnen : de
helft drie maanden na de ingebruiklreding des goeds, de vveder-
Iielft vier maanden nadien *. — Jan van Hoedevelde, wien in 1 592
^ «Kenlic zij allen lieden dat Jan Vilse, Jaiis zone, heeft genomen in zekert-n
voorwaarde en loyalen pachte ieghen Dieric den Vremde zijn goed 1er roeder
meeren, gheleghen in de prochie van Lede, groot zijnde in winnende lande,
meersscbe, bosschp,\valre en weede XXXII buendre iullei meer of min, daerof
dal zij eens zijn van den maten, ende dit eenen lermijn van neghene jare
lanc... omme de somme van XI ponden gr. tsiaers, le belaelne aile jare le iwee
payemenleii le wetene te Kerssavondeover deen beelft ende isinle Jansmesse
midszomer over dander heelfl... Ende de vors. Dieric houd uute aile de bos-
schen.broukeende watre,die den vors. goede toebehooren, zonder den pachter
eenich recht daeran ihebbene, noch ande weeden vanden bossche, uulgesle-
ken de weeden vande bosschen ten windgate, ande nieugrachl, ande breed-
strate neven Piet van der Hulsl, voor Clans Moens ende vanden bossche en-
trent hof; es ook voorwaerde dat de voorn. pachler zijne beesten te welene
hoerenbeeste ende scapen niet en zal laien gaen in de bossche als zij gehouwen
zullen zijn voor dat de scole oud zulien zijn twee jaer, ende de voorn. pachter
zal dit vors. goed moeten laten len hende van zijnen termine ghelijc dat hijt
vant isijnen ancomene, te wetene een half buendre up den contre te Spexaert
waert dat Griele van den Breemt was, item een dachwant ende een half boven
tSmolsputte in den hove dat her Piets van Bussche was. Item Vg dachwant
op sNeckersdal, dat ooc svors. her Fiels was, Ilem 7^ dachw. ende XXV roeden
anden Ghalghedriesch, dat Zeghers Eghaelt was, item LX roeden op den Heve-
ricxpulle in een ('p {sic) ove half buendre ande Herlsaghe, al besayt met tarre-
wen, item drie dachwant in den Heimrix putte, een half buendre in de putten
te Soleghem,een half dachwant dat Matthijs Scrijnmakers was, een dachwant
op de Haemsche vorre dat 's vors. her Piels was,-LX roeden ande Herlsaghe,
LXXV roeden anl Steene Stichele, ende VI dachwant XV roeden, al besaj't
met mestelluyn ende met rogghe na den heesch vanden lande.... Item zal de
vors. pachlere eens binnen zijnen termine houwen de canlhout hiernaer vol-
ghende.... Item moet de pachler aile jare zelten zijnen lermijn gheduerende
{ 188 )
het Goed ter Biezen te Nazareth toehoorde, leende zijnen pachter
de sora van 3 pond groote, Vlaamsche munt, welke hij slechts in
de laalste zes jaren van zijne huur mocst teruggeven *. Ook uit
de pachtvoorwaarde van 't Goed 's Riken, le Nazareth (eene hof-
stede van 60 tôt 70 hunder uitgestrektheid), bhjkt dat men aan-
zienhjke landgoederen kon huren zonder bemiddeld te zijn. Doar
ontving de pachter, tegelijk met het hof, ailes wat er noodig was
aan staldieren om de exploitatie te beginnen : twee paarden,vier
koeien, vier kalveren, eenen wagen, ploeg en harnassuur, IShoen-
deren, en boven dit ailes nog de som van 2 pond 46 schellingen
XXXI polten.Ende dit naervolghende zija de thuine ende beheyninghe.... Item
ivors. wintercoorne moet de pachler lalen met viere ghelideghen voore wel
bedreven en horelic ghemesl ghelijc dat hijl vaut tsijnen ancomene. Noch es
voorwaerde dat de vors. pachter nieuwers en zal moghencomen noch houwen
binnen zijnen termine an eenich upgaende houl. Item moet de pachter noch
gheven aile jaren IIII sleene vlas, IIII steen boteren, een val boene, een vat
erwelen, een hondert eyeren, een lam ende II mandele slroes, dies moet hem
zyn meesler gheven elx jaers viere keerels, of voor elken keerle V s. gr. Item
de voorn. Dieric houd Ihemwaert zijn camere met de.... ende zijnen lochting
ende de vivere,den rijstal met datter loebehoorl.... Item zal Dieric hebben half
de duven die up 't duufhuus vallen zuUen ende de pachter dander heelft, dies
moet de pachler de duven tetene gheven zonder Diericx cost .. Moet ooc de
pachter dit voorn. goed bevvaren van strate, waterganghe, balleuke ende dat
daer toebehoort... ende gheschiede eenighe scade up dit goed bi onghevalle van
brandeuut verwaerloosheden vanden pachter, zijne wijve,bode ofgheselscepe,
dat soude deselve pachter uplegghen ende restilueren ten zegghene van goeden
lieden.... Item de vors. pachter heeft gecochl de voorn. Dieric zijne meester
Il peerde, een vuelen, drie coyen, 111 caivers gheheelen jaerlinghe, eenen \va-
ghen, een plouch met aile hueren toebehoorlen, omme de somme van VI 1.
IIII s gr. te beîaeine deen helfi teBamesse eerstcomende ende dander helft ten
Vrouvvedaghe Lichlmesse naervolghende. Item noch heefi denzelven pachter
ghecocht jeghen den voorn. Dieric honderd ende XXX scape te XVII gr. tstuc,
draecht de somme JX I. IIII s. II d. gr., die hij beloofl heeft te belaelne te twee
payementen enz... Actum XXVII Junij 1450. »
{Schepeiienboek van Aalsl, UoO, bl. 18.)
* « Ende Jan van Hoedevelde heeft gheleend Willeme voorn. drie pont
gr. in Vlaemscher nobelen, ende die sa! Willem betalen binnen den achter-
slen ses jaren, elcx tsjaers lien sceli. gr. den nobel over neghen scell. gr. of
andersins in advenante. »
(m)
6 deniers groote in klinkende penningen — ailes zonder intrcst *.
Het gcld werd, wel is waar, doorgaans maar gegeven mits inlresl,
doch daarmede was het iedereen, bemiddeld of niet, maar de
vereischte bedrevenheid, raoed en ondernemingsgcest bczittende,
mogelijk cen aanzienlijk landbouwer te worden.
De hofhuizing moest door den pachtcr in goeden staat gehou-
den worden. Het onderstegedeelte was op vêle plaaisen aan zijne
zorg overgelaten, maar de groote herstellingen, gelijk het dak,
bleven ten laste des eigenaars in Vlaanderen , evenwel, ook ter
verzorging van den pachter. Omirent Gent schijnt het onder-
houd der huizing algemeen ten laste geweest te zijn van den
pachter, ten minste in het begin der XIV^ eeuw, want als de
eigenaar van 't Goed ter Beke, in 't dorp Afsneê, ten jare 1323
eenen nieuwen pachter aanvaardde, schreef hij in de voorwaarde
dat die « de husinghe houden {sal) te ghereke up sinen cost
alsoe de pachtre sculdich es te houdene metten rechte. » Elders,
gelijk in 't kwartier van Leuven, betaalde de eigenaar het dag-
loon der arbeiders, voor 't herstel gebezigd, maar was de bewoner
verpHcht het bout of andere bouwstoffen bij te halen en den
werklieden eten te geven. Men duidde dit algemeenlijk aan met
de woorden « te houdene in goeden ghereke van dake ^ » of « te
ghereke vanvursten ^. » Vêle pachtakten houden de bepaling in,
dat er door den huuraar op het goed geene huizen mochten ge-
timmerd worden of, ingeval dit geschiedde, de bezitter des
gronds er eigenaar van bleef *. De schade, aan 't huis toegebracht,
^ « Corat de somme zeven lib. viertien s. gr., welke prise de vors. pach-
tere belalen sal ten afscheedene van sinen pachle ter weerden dal hijtontfaen
heeft.... «
^ Pachtvoorwaarde van 't Goed Oiidenberge, te Schille.
s Akte voor 't Goed te Scheldevelde, le Nazareth, in onze hooger vermelde
Statislische verhandeling.
* « Kenlic zij allen lieden dat comen es voor scepenen vander stede van
Aeist Arendl Doyens gheseyt de Ledersnijdere , kende ende verclaerde bij
zijnen vrijen dancke ende eyghenen wille hoe dat hij in loialen pachte ende
voorwaerden ghenomen hadde jeghen eerwcerdeghe in gode vrauwe Mar-
griete van Liedekerke, abdesse des godshuus van Vorst bij Bruessele, deszelfs
( 190 )
was door den pachter te vergoeden * ; « geschiede an de husin-
ghen eeneghe scade van brande bi den toedoene van den pachter
godshuus hof geheeten thoff le Meerhem oft van Doorne, metten huusen,
schuren ende stallen, metoocden duufhuse daerop slaende. melten ihienden,
laoden, bosschen, meersschen ende allen anderen zijnen loebehoorten , ghele-
ghen in de prochie van Lede in den lande van Aelst, metooe eenre ihienden
in de prochie van Hofstade gheleghen , alzo verre als die den godshuuse loe-
behoort, dat es le wetene deen derdendeel derzelver thienden, daeraf incgenste
deel der capeirijen van Hofstade loebehoort, ghelijck tselve hof met zijnen
voors. loebehoorten Govaert van Miggherode gheheeten Govaerls ghehouden
heeft... eenen lermijn of spalie van twaelf jaren... omme vier en t^vinlich pon-
den gr. vlaemsch... met voorwaerden ende condilien merckelicke hierinne
ondersproken, dat de voors. pachler aile Islroo vanden lande des voors. hofs
ende ooc vander ihienden jaerlix commende, sal moeten bringhen in tselve
hof ende dal met zijnen beesten slijlen ende niesl daarafmaken, ende dat
daerenthenden vueren opl landl desselfs hoofs len meesten proffijle, alzo wel
op iversie vanden hove als'l naeste gheleghen. Item en mach de voors. pach-
lere gheen landl den voors. hove toebehoorende binnen den lesten drie jaren
verandsaden of lalen verandzaden; ilem zal de voors. pachtere laten int hende
van zijnen voors. termijn de goede den voors. hove loebehoorende inde ma-
nieren hiernaer volghende... Item sal de voors. pachtere hebben ende ghe-
bruycken tvoors. hof melten toebehoorlen met alsulcke vrijheden als daer
loebehooren, te wetene tselve hof metten bijvanghe vrij van vleeschlhienden,
ilem ivoors. vvinnende landt zo verre dal leyl in Lede vrij van thienden op
denXXXII«° scoof, ilem ende dandere landl, zo verre dat leyt in Hofstade op
voile thiende behoudelic hem des godshuus deel in dezelve thiende ghelijc
voors. es Item moet hij jaerlicx belalen op zijnen costen alsulcken pachl ende
rente als tgodshuus zelve zoude moelen betalen , te wetene den honden van
Vlaenderen twee sacke evenen ende XX gr. vlaemsch. Item en mach hij ooc
iselve goedl in al of in deele nyemende overgheven noch verpachlen zonder
orlof ende consent van mer voors. vrauwen of hueren proost len tijde
wesende. Ilem aile de stralen, weghen ende walerloopen tolen voors. goeden
behoorende zo verre die ligghen buyten den scependomme van Aelst moet de
voors. pachtere maken, ruymen ende onderhouden zonder tgodshuus cost.
Item in de opgaende houlen die nu ter tiji op de voors. goeden staen of bin-
nen desen termijne daerop wassen zuUen, en sal dese pachtere gheen ghezach
hebben. Item de Iruncboomen ende ooc Iscaerhout van den bosschen mach hij
truncken len behoorlicken tijde omme die le lalene len eynde van den ter-
mijne ghelijc die voren ghescreven zijn. Item zo waer hij eenighen verdrooch-
* Zie de akte van 't Hof te Meerhem of ten Doorne.
( 191 )
of in tocoison van hem, of bi roukeloosheden van sinen mcsnie-
den, die scade soude die pachtre... moelen betalen ende iiprech-
ten bij prise van goeden lieden vanden ghebueren, die sij an
beede sijden daertoe kiesen souden... *. » Voor 't kloostergoed
van Vorst waren tôt de prijzij noodig « goeden mannen, hem
dies verstaende. » Maar geraakte de huizing in brand door 't bhk-
semvuur of door den moedwil van oorlogslieden, dan was de
schade te vergoeden door den eigenaar, die in deze gevallen dik-
wijls ook de beschadigde veldvruchten betaalde, zelfs tôt beloop
van cen jaar pachtsom. Deze bij uitstek edehnoedige voorwaarde
hebben wij alleenhjk voor kloostergoederen aangelroffen, gelijk,
onder andere, voor 't Goed le Scheldevelde, te Nazareth : « Vielt
so dat de husinghen vanden goede of de vruchten yet messchiede
bij horloghen, tempeesten of van vlighenden viere, deraf soude
de aeiraoesenier den pachter instaen ghelijc costumen ende land-
recht, maer niet voorder dan de pacht van cen jare ghedraeght^ »
den boom afhuwet daervore moet hij iwee polen vanden zelven aerde planten
ende die houden groeyende. Item daerenboven moet de selve pachtere binnen
dcsen lermijiie planlen op den voors. goeden len minsleu hondert opgaande
poten abbeelen ofte eycken ende die laten wassende ten eynde van desen ler-
myne. Item de vloeghe moet bij laten wel gberect van nesten en gespijst met
hondert paer duyven. Item den scaepstal moet bij laten ommegacns metlen
scaepsbennen ende ooc van schelfbouten al wel overschelft. Item waut aile
de husinghen opt voors. goede wesende den godshuuse toebehoorende, zo es
voorwaerde dat de voors. pachtere op dezelve goederen gheenderhande huy-
sen en maken mach, ende of hij daerop eenrghe huus maecte dat die huusen
zullen blijven den godsbuuse zouder rastoir of belalinghe dacraf te doene....
Hem gheviele eeneghe scade van biande int voors. hof, dat God verhueden
wille, die toequame bij ocsuyne van den voors. pachtere of zijnder famiiien,
die scade zoude dezelve pachtere den voors. godshuuse moeten betalen na
lauxatie van goeden mannen hem des verstaende, ende desghelijcx ghesciedde
daer eeneghe scade van brande die toequame van des voors. godshuus
weghen, die scade zal iclooster den voors. pachter insgelijcx moeten beta-
len, ende van ghemeene orloghen ende tempeesteti op dat eeneghe gheviele
daeraf sal Igodshuus den voors. pachter voorsien enz... Den XX'*'» dach van
Meije XV« XVI. » {Schepenenhoek van Aalst, 1516, bl. 10.)
^ Akte van 1410 voor 'l Goed 's Riken, te Nazareth.
^ Akte voor't Goed te Scheldevelde, 1430.
( 192 )
Voor zulke vergoedingen raadpleegde men doorgaaiis de plaatse-
Jijke gebruiken.
't Is ook zeer natuurlijk dat de iever des pachlers, waardoor
't hofgoed onder zijn behcer verbeterd was, werd vergolden.
De Laveleye, in zijn voortreffelijk werd over de Landbouwkunst
in de Nederlanden {België), zegt dat, zoo verre men bij de op-
zoekingen in bet verledene opklimt, men in het Vlaamsche land
een gebruik in zwang vindt, dat, door de oude costumen bekrach-
tigd, den landbouwers eenige zekerheid nopens de vergoeding
voor hunne moeite en arbeid geven moest, namelijk het pach-
tersrecht. Wij bebben, inderdaad, zulke voorwaarden gevonden
in de akten van 'tLeuvensch kwartier, gelijk in die van Antwerpen
en van Vlaanderen; schier overal vindt men ten minste dat be-
sprck, dat de pachter bij zijn afscheid 't land « moet laten....
besaedt ende ghewonnen als hijt vant tsinen aencommene *. »
Maar « liele hijt argher, dat soude bij iiprechten; liete hijt beter,
daeraf soude hem sijn meester inslaen ende uprechten alsoet
behoeren sal. »
Met betrekking tôt de betaling der pachtsom vindt men in
eenige keuren bepalingen, die niet ten nadeele van den boer zijn.
Aldus, bij voorbeeld, luidt het 86^ artikel der keure van Loon, dat
een pachter, die een hof gedurende vijf, zes, zeven of acht jaren
bewoond en den pachter vergolden had nu cens in muntspe-
ciën, dan cens in vruchten, niet verplicht was daarvan zijnen
meester de rekening te doen, wanneer dcze er eene mocht verlan-
gen, tenzij alleenlijk van de drie laatste jaren des pachts. Had de
boer twaalf jaren 't hof bewoond, zonder dat de eigenaar hem
de rekening vroeg, dan was bij niet genoodzaaktdie over te bren-
gen en moest de heer zich voldaan toonen, aangezien bij 't gansch
den duur van den pachtwas geweest.
De prijs van den pacht was in de middeleeuwen niet altijd
in éene som gelds voor gansch het goed vastgesteld; in 't kwar-
tier van Leuven vindt men in de voorwaarden zorgvuldig aange-
teekcnd wat de weide, het bosch of de vijver jaarlijks hadden op
* Akte voor H Goed 1er Galeyden, te 'Nazareth, in onze gescbiedenis van
dit dorp.
( 193)
te brengen *; voor Vlaanderen licbbcn wij zulke bespreken niet
ontraoet, tenzij in de pacbtvoorwanrde van 't Goed ter Galeyden,
te Nazaretb, waar men leest, dat « de businghcn, iip tgoed staende,
uutgesteken de scbuere, behoiren dcn paclitere toe ende mach er
sijnen willc mede doen. » Wij gissen, dat er bier sprake is van
een siecht, vervallen getimmerte, betwelk de boer naar goeddun-
ken tôt zijn geraak herstcllen of berbouwen mocbt.
Evenals aanvankelijk de belastingen, mocbt de boer zijnen
pacbtprijs in voortbrengelen van den bodem, in stroo, fruit, stal-
dieren, boenderen, eiers enz. voor een nog al merkwaardig deel,
betalen. In de middeleeuwen was bet geld nog scbaarscb, tcrwiji,
van den anderen kant, de beeren en rijke poorters toen bunnen
boogsten trots stelden in 't onderbouden van een groot gelai die-
naren en in welbezette stallingen.
De buurcontracten waren doorgaans zoo gerekend, dat de rijke
grondeigenaar uit zijn land al, of een aanzienlijk deel van 't stof-
felijk onderboud zijner farnilie en dienstboden trok 2. De pacbter
van bet Goed ten Torre, le ZafTelare, was verplicbt lelken jare
aan zijnen meester, den abt van St.-Pieters, te Gent, te leveren
twee niud baver, 1,000 rniitsaards, een vet varken (of de som van
10 grooten) eenen pot room en 26 pond 40 scb. groote. — Te
Deurne betaalde de pacbler van 't mcergemelde goed aldaar in
1594 met 0 zester rogge, iO motoenen, 27 gulden Vlaamscb voor
den motoen, 5 kapuinen en 4 hoenders. — Den eigenaar van
't hofte Oudenherge, te Scbille, was de buuraar in 1593 verplicbt
telken jare te geven 4 zester rogge, 4 zester ruwe baver, 1 balster
boekweit en eene rent van 60 scbellingen, waarmede 't goed be-
zwaard was ^. In 't kwarlier van Leuven vrocg men den boer
' PouLLET liaalt er een voorbeeld van aan : de pachler van den Leeuwer-
driesch, te Tildonk, had zijn land in liuur voor lo razieren rogge; zijne
« eenselen » voor 8 gulden van 42 « plekken »; 'l ^voonlluis voor 2 mud rogge.
{Schepenenhoek van Leuven, 1434, !« kamer.)
2 Edm. Poullet, Les juridictions et la propriété foncière au AT« siècle
dans le quartier de Louvain.
5 « Jan Drake van Sciile verhuerdeendegaf tepachteWouterenTymmerman
van sGravenvvesele tgoed gheheeton Oudenberghe inde prochie van Sciile met
Tome XXXII. 15
( 194 )
allerlei granen, maar ongedorschen : « mel walmen ende vederen
wel bereit. » Eindelijk in Franscli-Vlaanderen bedroeg de pacht-
prijs van het hof der abdij van Flines, te Coustices, sleclits 5 mud
Iiaver, « acqiiitable à censé et à rentes, » doch de pachter moest
daarbijdeop't bof gevesligdelasten kwijten*, eene bepalingwelke
wij schier altijd in deVlaamsche huurcontracten terugvinden.
De verpachting der weiden, bosseben en « eenselen »gescbiedde
in 't kwartier van Leuven voor muntspeciën van aile waarde, veel-
al herleid in stuivers van 5 plekken Brabanlscb. In 't zelfde ge-
west moest de boer de pachtsom in natura leveren op St.-An-
driesdag; de geldsom opSt.-Martensdag(winter).Omtrent Anlwer-
})en leverde men den rogge te Kerst- of te Lichtmisse, 't geld
gedeeltelijk op eerstgemeld tijdstip, gedeeltelijk op St.-Jansdag
« midsomere. » Dit laatste feest was ook bepaald voor de leve-
ring van 't hofgevogelte 2. De Vlaamscbe boer betaalde doorgaans
huysioghen , hoven, gronde, lande ende dat daer toe hoert, van Meye ingaende
yerstcomende VI jaere lanc gheduerende, tsamen omme IIIJ sisler roghs
omme IIIJ sisler ruw evenen ende omme I halsler bocweyden,dandum Nalalis
vel Purificationis ombegrepen , tAnlwerpen te leverne daer Jan Diake liefst
sal hebben. Daer loe soe ghelyc hi Wouler dese jaerscharen lanc aile jaere le
betaelue LX oude scillingen die de vrou van Liedekerke daer op heeft ende Jan
Draken daer af ontheffen ende wel quiten sonder Jans pacht. Voerdane soe
ghelyc hi de huysinghen die op tvors. goed slaen sine jaerscharen lanc te
houdene in goeden ghereke van dake ende van weeghen ende dlant in sine
ghercchte laghe ende alsoe le latene ten eynde van sinen jaerscharen ghelyc
ende in al dier manieren dat een goed laet sculdich es te doene ende dlant
ende de heyninghen wel gheloken ende bevreedt. Det es vorweerde dal hi
Woutere ane de bossche oft ane dopgaende houlgheen recht hebben sal. Ende
omme aile dese vorweerde ende ghelyc dese jaerscharen lanc wel ende volco-
melic le houdene ende te voldoene in aider manieren voers soe heeft de vors.
Wouler daer vore verbonden ende te pande gheset hem selven ende aile syn
goed welkerhandt dadl es, dat hi heeft ende ghecrigen mach. XVIIJ die Marcii
(anno XCV".) {Scabinale protocollen der slad Anticerpen^ 1394-1408,
bl. 10G% in 't stedelijk archief aldaar.)
* Zie bijlage n» i.
2 « Rynier van Ypere gaf te pachte Gielys den Boc sijn hoeve ende goed
binnen Doerne, mel huysinghen, schueren, lande, hove, gronde ende met al
daller toehoert, van Sint Jans daghe yerstcomende XJ jare lanc daerna , tsamen
I
( 193 )
op Kerstmis en op St.-Jansfecst, ofwel op laatstgenicld tijdpcrk en
« 't Onzcr Vi'oiiwcn Lichtmcsse, » Iclkens bij liclfl. Belioorde hct
liof aan cen kloostcr loe, dan was de tijd vastgeslcld waarop het
koorn, 't stroo, 't gevogcllc, de vetlc zwijnen of scliajx'n moeslcn
ingcbracht wordcn, 't gecn vcelal inviel met een van die banket-
ten, welke men in de middelecuwen bij de groolen, leeke of gees-
lelijke persoonen, zoo kosteb'jk wist in te richten. Hel geld moest
altijd len huize des grondoigenaars en in zijne banden, of in die
zijns rentmeesters, wordcn overgeteld; maar 't koorn ging gc-
woonlijk naar 't kasteel of de stadswoonst van den lieer, of, gelijk
de eigenaar van 't Gocd te Oudenbercfe vordcrde, « lAnlwerpen...
daar bi licfst sal bebbcn. » De kloostervoogden dcden sonitijds
Iiet koorn, t brandbout enz. voeren of naar de abdij zelve of
naar bel refugebuis.
De middeleeuwscbc pacbtakten leeren ons, welke vrucblen in
(lien tijd gewonnen, bijgevolg welke de gewone voeding van den
boer en steeman was. Guicciardini scbrijft ergens dat de Bra-
banders in de XVl" eeuw, buiten de granen, geene andere gewas-
scn kenden dan de erwten, boonen en vitsen ; dit is zeker mis.
onime VJ sistcrroghs Xmoloenen, XXVIJ guldenen VIecms vore den moloei»,
oft de wecrde daer af glielyc dal aiidcre laïc harcn paehihccren voro ghelikeu
moloen gheven sullen, onde omme V capocnc ciulc I1I.I hoondero, dandum den
rogglic le Kersmisse ofl ter Lichlmisse omhegrepen, eiule lialf tghell le Kers-
misse, ende de capoene ende hoendere ende dander lielft vanden gelde tSinl
Jansmisse lAnlwerpen le lieerenchys. Ende allen andcren commer die daer
meer uut syn mach die sal Reynier betalen ende Gielys daer af onlheflen alsoe
dat hl niet meer dan den vors. pacht Jaerlic daer af gh(!V(Ui en sal. Voerdane
es vorweerde dal Reynier dese \ors. liuysinghen die opl gnet staen den lael
leveren sal custbaerlec te ghereke van dake ende van weeghen ende alsoe
glielyc Gielys sine jaerscharcn lanc te houdeuc ende te latenc ten eynde van
sineu jaerscharen, ende ten eynde van sinen jaerscbaren sal hi lalen tder-
dendeel in braken vanden besten noch vanden archsten, ende aise hi vanden
goede scheydt op diersle jaer soe sal hi opt goed lalen XJ« hoepe stroes. Ende
omme aile dit voldoene soe verbinl hi hem sclven ende aile syn goed ende aile
de bave die hi op tvors. goed bringht oft heeft, ende Igoed hanteren alsne
1 goed laet. Op alderkinderen dach (anno XCIIIJ). «
{Scabinale protocollcn enz., bl. 58'.)
( 196 )
Het is wel waar, dat de oorkonden van dien tijd, in betrekking
met den landbouw, voornamelijk of zoo men wil alleenlijk spre-
ken van rogge, tarwe, garst, spelt, erwten, boonen, rapen, kool-
zaad en, onder 't opzicbt van vruchten, appelen, peren en krie-
kcn noemen *, maar 't is buiten kijf dat reeds ten jare 1510 te
Assche koolen werden gekweekt : « ortus ibidem rétro jacens, in
quo caulœ excohintur 2. » Verraoedelijk echler waren de nioes-
kruiden en kleine groenten toen weinig in gebruik en werden zij
alleenlijk geteeld hetzij op den boomgaard, hetzij in 't hofje bij de
huizing, derhalve op geringe schaal; althans de boonen en erwten
bleven (met den haring sedert het einde der XIV^ eeuw) tôt den
tijd dat de aardappel hier werd ingevoerd en zijne groote popu-
lariteit verwierf, de voornaamste voedingsmiddelen in dorp en
stad.
De pacht der wijngaarden werd gewoonlijk geheel in natura
betaald, namelijk op het tijdstip van den oogst, met een gedeelte
daarvan ^
* Volgens een door Diericx medegedeeld exlract {Mém. sur la ville de
Gand, II, 119) verkocht men te Genl op de fruitmiirkt in de XV^ eeuw
appelen, geheelen « oegelinghen, crolrettinghen,groeninghen en slininghen; »
peren , onder den naam van « huvviers , craypeeren , keyserpeeren en Nevel-
sche surreelen. »
^ Charlerboek der ahdij van Affligem, I, 294 {Rijksarchief te Brussel).
3 De wijnleelt behoorde \an de vroegste middeleeuwen toi het gewone
landbouwbedrijf in een groot gedeelte van België. 'IWas, beweren eenige
geschiedschrijvers, keizer Probus die den wijnstok in Gallië invoerde, terwijl
wij van den anderenkant welen,dat devaderder Belgische beschaving,Karel
de Groote, in al zijne hoven en landgoederen wijuplantingen beval. 't Oud
vaderlandsch bier werd éditer niet verloochend, maar de wijn, hoe gering
van hoedanigheid 00k, verkreeg den voorrang bij plechtige omstandigheden.
Inderdaad , onze middeleeuwsche volksliederen spreken in den regel weinig
van bier, nooit van jenever, maar bij voorkeur van den « koelen wijn » en
van den « nieuwen most. » Koelen wijn werd de onze geheelen om hem le
onderscheiden van de producten des Franschen en Bovenrijnsehen druif-
kweeks.
De voornaamste wijnlanden w aren aan de 3Iaas, in Luik, Namen en Luxem-
burg; men trof er ook aan in de orastreken van Beaumont (Luxemburg), als-
medein 't kwarliervan Leuven (alste Roeselbergen, Galgeuberg, Doreuberg,
( 107 )
Niet zelden deed de eigenaar door zijnen pachter een varken
of cen lam vetten, dat hem weleens op voorhand betaald werd ' ;
\ oor 't Goed ten Torre, te Zaffelare, was de levering van 't varken
bcgrepen in den pachtprijs. De monniken van St.-Pieters, te Gent,
vorderden van den pachter van hun Goed te Berchem ieder jaar,
voor Kerstavond, niet min dan vier vetle zwijnen, maar hij moeht
er den prijs van eischen, die in 1465 vastgesteld was ter somme
van 24 deniers parisis ^. Eiders, namelijk in 't kwartier van Leu-
Kesselbergen, Loobergen, Wezemaal, Neerijsche, Ste-Agatha-Rode). Eene
charter der abdij van St.-Pieters, le Gent (9 Juli 942) gewaagt van wijnbergen
aldaar, lerwjjl in verschiHige andere documenten, hier kortheidshalve on-
vermeld gelaten, genoegzaam le zien is dat ook in 't nevelige en vochlige
Vlaanderen de druif geteeld en tôt wijn werd gemaakt. Een brief van Gerva-
sius, aartsbisschop van Reims, aan graaf Boudewijn V (omirent 1060), prijst
dezen vorst voor zijne pogingen om den landbouw in Vlaanderen, en zegt
onder andere: « 't Is ute danken,dat het voik de gaven van Bacchus,\velke hem
vroeger onbekend waren. heeft leeren waardeeren. » Hieruit zou men mogen
opmaken dal Boudewijn V den wijnslok deed planlen in 'l westelijk deel van
Vlaanderen.
De schrale bergen in den omlrek der slad Diest leverden reeds in de
XI1I« teuw eene groote hoeveelheid wijn op. De kannunik Heylen verzekert,
dal er in 't land van Diest nog ten jare 1512 niet min dan 72 wijnakkers wer-
den geteld, onder andere op de hooglen van Oostmaal, Mariënberg, Lange-
berg, Lazarijberg, Kluisberg enz.
Nog in 't midden der XV« eeuw was de landwijn in België het voorwerp van
eenen niet geringen handel. 't Schepenenboek van Aalst over het jaar 1454
rept 0. a. van den verkoop van 100 amen « landwijns, » ten prijze van
1 2 schellingen groote.
Men weet, dat er nog inlandsehe wijn wordt gebouwd in 't Walenland,
alsmede in de abdijen van Westmalle, Tongerloo, Averbode en Postel.
^ PouLLET haait zulk een voorbeeld aan uit het schepenenboek vanLeuven,
IMiamer (Akte van 1 Februari 1433).
2 « Kenlic zij ailen lieden dat comen es voor scepenen Pieter Calleboul,
kende ende lijdde dat hij ghenomen hadde ende heeft in zekeren voor-
waerde ende loialen pachte jeghen minen heere den prelaet ende convente des
cloosters van Ste Pielers bi Ghendt huerlieder goed te Berchem, nietter ua-
teî^mol(7ie ende allen zijnen anderen toebehoorten , also dat ghestaen ende
gheleghen is, eenen lermijn van XII jaeren lanc gheduerende deen dacder
eenparelic vervolghende, omme XXV lib. X s. gr. ende VIIJ mudden lar-
{ 198)
ven, was er cen eigenaar die tôt beding maakte dat hij zal « tôt
sijnder gelieften moegen seynden aile jare op sijn voors. hof XVII
we... boven de rente ende den comere uute voors. goede gaende ende die de
pachlers gheplogben hebben te belaelne, te betaelne den voors. ghepacht te
twee payemenlen te vvetene deen helft teiken kerssavonde ende dander helft
lelken Sent Jansmesse, danof deersle payement vallen zal enz .. item de voors.
VIIJ niudden larwen te leveren int voors. clooster tSente Pieters IX IIIJ d.
van der bester teiken kersavont.... Item zal de voors. pachter boven dezen
noch leveren int voors. clooster ten voors. kerssavond een mudde arweten,
item zal myn voors. heere den prelaet hebben int voors. goed elx jaers IIJ
ghislen als hij se nemen wille en te ontfane zine boden of dienaren met alsul-
ken spise als eenen pachter toebehoort. Item moet de vors. pachter jaerlix
leveren voor kerssavond naer vrome viere vette varkenen weert wezende
XXIIIJ d. p. of XXIIIJ d. p. daervore, XII ellen amelakenen ende XII ellen
dwalen suffisant wesende te mi.jns heeren lafele of XII d. p. daervoren, ende
*/2 C ghehuys van XXX coorden. Item moet de vors. pachter onderhouden
ende maken de brugghen ende straten voor thof ende meer ander 't sinen
co<te ende insghelijx de dijken jeghen dwatere vanden moleu, dies moet
heme miju voors. hcer gheven ende doen vvijsen te halen thout dat men ter
voors. brugghen orboren zal. Item moet de vors. pachter voort onderhouden
Ihof van den vors. goede naer loiaien pacht ende den molen van aile reparatie
diere an behooren zullen binnen zijnen termijne tôt V s. p. ende onder, tsine
costen, maer up dat anden zelven molen eenighe meerdere coslen an ghedaen
woiden, dat sal wezen ten coste van minen voors. heere, uutghesteken den-
ghene dat loiaien pachter toebehoort. Item en zal de vors. i)achter binnen
zijnen termijne gheen stroo of mes van desen goede comende uuten zelven
goede vueren, vercoopen noch ontvremden, nemaer moet dat slilen ende
veranboren up tvoors. goed te meesten profijte. Noch en zal de vors. i)achter
binden lesten III jare van zinen termine tvoors. goed niet moghen veranzaden.
Item moet de vors. pachter len afscheedene van zinen termine laten XII
bunder bezaedt met goeder tarwen ende V bunder met mestelune al bedreven
met IIIJ ghetidighen voren ende ghemest alzoot behoort, item XV buudere
met evene, II bundere met vilsen, boone ende arweten naer den heesch van
den lande, al bedreven met twee ghetidighen voren Item ne mach ooc de
voors. pachter dit goed niemende voort verpachten, ten ware bi consente van
minen vors. heere. Ende omme den vors. minen heere den prelaet ende gods-
huse van Sente Pieters wel bewaert le zine van hueren pacht in allen voor-
waerden voorsch. zoo heeft de vors. Pieter daervoren in zekere ende conter-
pande ghestelt de perceelen van eerven hiernaer gescreven : eerst eene stede
groot zijnde Va dachwant metten husen ende woonsten, schuren ende stallen
daerup wesende, gheleghen te Nieuwerkerken binden scependomme van
( 199 )
oft XX capuynen, om aldair te moegcn gaen, behalvcn dat liij se
sal doen nieden met sijnen granc... *. »
Boter, kaas en eieren waren ook veel gevraagd, laatstgcmelde
niet alleen van dcn pacliter, niaar insgelijks van den Icenliouder.
Alph.Wauters spreekt in zijnc Histoire des environs de Bruxelles
(III. 695) van eene heerlijkhcid, welke in de XIV'^ eeuw, onder an-
der inkomen, 58 kapuinen en 2,600 eieren had. De abdij van
Park genoot ieder jaar iiit haar Hof van 's-Hertogendaal niet
min dan 500 « liantcasen » en ccnen pot boter van 52 sluks (elk
stuk wegende 7 pond). Het Hof ter Meeren, te Afsneé, leverde
zijncn eigenaar in 1417 ieder jaar 2 steenen boter; 't Hof 's Riken,
te Nazarelb , 6 steenen; 't Goed te Axele , terzelfde gemeente,
16 steenen enz. 't Goed ter Rooder Meeren^ te Lede, was onder
andere jaarlijks gesteld op 100 eieren, een vat erwten, een vat
boonen, vier steenen boter enz. Willem van Munte, die in 14i8
bel Goed te Pelkem bezat ter gemeente Gijzegem, vroeg jaarlijks
van zijnen pachter onder andere zes steenen ingelegde boter, te
leveren in Speltraaand. Zulke bepalinghebben wij elders niet ge-
vonden. Omtrent Leuven bespraken sommige eigenaars ook eene
zekere hoeveelheid rapen, boonen, erwten en koolzaad ^.
In Vlaanderen vinden wij eene gansch uitzonderlijke voor-
waarde, volgens welke de eigenaar van 't Goed te Brakele, te
St.-lVfartens-Laathem, telken jare aan zijnen pachter « 50 ton-
harincxendeSOdroeehharincx » leveren moest^. Debedoeldepaclit
werd aangegaan in 1422, dus weinige jaren na de onschatl)are
vinding van Willem Beuck|lsz, die aan de Nederlanden eene
Aelst... item ^a bunder land gheleghen up den berch... item 1 dachwant land
gheheelen Trighelvelt... item 1 oud dachwant up tmolenvelt... Item zo heeft
Jan Callebout gheleent den vors. Pielren zinen broeder ende in zekere ghe-
stelt 1 dachwant lant luttel min of meer, gheleghen up Hovervelt.... item
^2 dachwant lant gheleghen upHeeiiinghevelt e^is... Aclu m IIII Junij 1465. «
(Schepenenboek van Aalst, 1465, bl. 18^.)
^ Edm. Poullet, voormeld werk.
2 Schepenenboek van Leuven, 1^ kamer, akte van 7 Januari 1455.
5 Geschiedenis van St-Marlens-Laathem, door De Potter en Broeckaert,
bl. 4.
( 200 )
overvloedige spijs en den handel eene onuitputtelijke goudmijn
had verschaft.
Hct fruit, dat in de middeleeuwen evenzeer gesniaakt was als
tegenwoordig, inoest natuurlijk elken eigenaar, dieop eene keurige
tafel was gesteid, voor een deel in de hand komen. Een groot getal
pachtaklen van 't meergemeld tijdvak houden dan ook de bepa-
ling in dat de helft van 't op den boomgaard wassende ooft den
eigenaars moest worden toegezonden, zooals ten opzichte van het
Goed ter Borch, te Vinkt, voor het Goed te Rehage, te Wonter-
gem, voor liet Goed ter Hellen, te Zaffelare enz., terwijl de ver-
huurders eener hofslede te Deurle in 1450 zorg liadden te bespre-
kcn dat de paehler hun éen of twee fruitplukkers moest leveren.
Hier en daar eischte een lekkerbek ook iets raeer om te snoepen :
de molenaar van Beaucaire, in de heerlijkheid van Moriensart,
was verplicht jaarlijks op karnavaltijd aan den meier Lodevvijk
Pynnock eenen koek (wastrau) te zenden.
De groote hoeveelheid duiven, welke vroeger door onze heeren
en boeren gekweekt werden, laat ons toe te onderstelien dat
zulk een gebraden diertje mede tôt de lekkernijen behoorde. De
voorwaarde van vele pachthoven bepaalden het getal duiven,
welke de boer te onderhouden had, gehjk die voor 't Hofte Meer-
hem of ten Doorne, te Lede, waar nien leest, dat de « vloeghe »
(keet) moest gelaten worden « wel gherect van nesten ende ghe-
spijst met hondert paer duyven. »
De echtgenoote van den heer besprak ook haar aandeel in de
voortbrengsl, namelijk een deel van 't vlas; dit zegt genoeg dat
de adel- en rijke poortersvrouwen, zelfs diep in de XV^ eeuw, het
zich niet toi schande rekenden het spinnewiel te draaien, net als
hunne grootmoeders hadden gedaan. Het vlas, inderdaad, was,
gelijk wij gezien hebben, in België reeds zeer vroeg een voor-
naam deel van den akkerbouw; eene oorkonde van 't jaar 1087,
voorkomende in het Chronic. Alde?ib., bl. 84, rept reeds van eene
vlastiende, en 't moel wel zijn dat er veel meer verwerkt dan ge-
teeld werd, aangezien de Oosterlingen er sedert de XIIP eeuw in
Vlaanderen brachten. De pachter van 't Goed te Steeland, bij
Kortrijk, moest in 1448 zijnen meesler twee sleenen vlas opbren-
( 201 )
gen voor ieder jaar zijns pachts',welke hoeveelheid ook le leveren
was door eenen boer omstreeks Leuven, met dit onderscheid dat
hij zelf geen vins bouwde, maar dit op de markt der gczegde stad
koopen moest 2. Dâar, waar gewevcn werd, vroeg de meester
somlijds eenige ellen weefgoed, gelijk bepaald was in de pachtakte
voor 't hof te Hollain, hooger gemeld, alsmede voor 't mcerge-
melde Goed te Berchem : « XII ellen amelakenen ende XII ellcn
dwalen suffisant wesende te niijns heeren tafele. » Dat de stoffe
bier goed moest zijn zal men lichtelijk gelooven, wanneer met
weet dat de eigenaar van 't hof niemand anders was dan de rijke
prelaat der abdij van St.-Pieters; maar was de boer nict op
't weven gesteld, of voldeed het aangeboden goed niet, dit mocht
ten prijze van 12 deniers parisis worden vergoed.
Het stroo, dat den heeren moest geleverd worden, diende niet
alleenlijk voor de slallen, maar tevens voor het dekken der wo-
ningen, ook in steden. De abdij van Park vroeg ieder jaar van den
pachter van 's-Hertogendaal 800 bussels stroo ^. In Vlaanderen
nochtans was dit besprek minder ingevoerd, dewiji de meeste
pachters zclven met het onderhoud der daken gelast waren.
Nu hebben wij nog het bout; aan 't opgaande, of de booge boo-
men, had gewoonlijk de pachter niets; aldus in 't kwartier van
Anlwerpen gelijk in dat van Leuven, in Vlaanderen gelijk elders.
« 't Es vorweerde, » zegt de akte van Schille, dat de pachter
a ane de bossche oft ane dopgaende bout gheen recht hebben en
sal. » De keure van Ukkel bepaalde den tijd, waarop de boomen
van verschillig gewas behoorden gesnoeid te worden; wilgen
tronkte men het derde jaar na de planting, eiken het zesde, 't els-
bosch het negende en 't eikenbosch het twaalfde jaar. Te Naza-
reth mochten de wilgen na drie, maar de eikenboomen na vijf
jaren met bijl en snoeimes worden gedund *. Te Astene moest de
1 Fr. De Potter, Geschiedenis van Korlrijk, I, 70.
2 « Item es voerweerde dat de wijnne der liuysvrouwe des voirs. Jans
jairlijks sullen coepen te Loven, op de merckt, twee sleenen goets vlas. »
{Schepenenboek van Leuven, 2« kamer, akte van 23 Januari 1496.)
3 Schepenenboek van Leuven^ 1^ kamer, akte van 17 Mei 1484.
* Akte van 't Goed ter Biezen, 1410, bij De Potter en Broeckaert.
( 202 )
pachter 't bout « onderhouwen met ghetideghen houwe also
verre alser haecx ende houmes over gheloepen heeft, dats te
wetene, eekinhout te acht jaren, elshout te seven jaren ende
wulghout te drien jaren ^. » Overal wordt den pachter opgelegd
rondom zijne akkers en weiden eiken, witte of Italiaansche pop-
pelen of wilgen of abeelen te planten, soms, gelijk voor 't Hof te
MeerJiem te Lede, tôt minstens 100 opgaande abeelen of eiken
poten. De pacbter der abdij van Flines, te Couslices, bad er zelfs
niet min dan 2,000 te planten « sur les waresques ou es plus
nécessaires lieux, et [les] tenir verdes tant quelles soient bien
reprises 2. »
Waar de pacbter eenen dooden boom uitroeide, moest bij Iwee
poten van betzelfde gewas in de plaats stellen en aan den groei
houden; maar 't dorre bout was voor bem. Aan vele pacbters
was 't opgelegd bun vee niet te laten in de bosscben gaan vôor
dat de loten twee jaren oud waren.
Ook de boomgaard was bet voorvverp van de aanboudende
bezorgdbeid des eigenaars. In 't kwartier van Leuven moesten
de wortels der fruitboomen om de drie jaren ontbloot en met
mest belegd, daarna weer gedekt worden zooals 't beboorde.
Dit bemestingstelsel onderbield men te Nazaretb ook, met dit
onderscbeid, dat bet er aile jaren werd verricbt, wat minder
verwonderen zal als men de dorbeid van den bodem dier
gemeenle in acbt neemt ^.
Te Eeke, op 't Goed ien Bossche, en in andere plaatsen mocbt
de pacbter in den boomgaard « locbtinen metten spade, sonder
ploucb ende sonder beesten eenegberbande der in te doene^. »
Deze groote zorg voor de boomen boeft niet te verwonderen :
altbans de buizen waren in dien tijd, in de steden evengoed als
op bet platte land, scbier aile van bout getimmerd en eene andere
brandstof werd weinig gebezigd.
'■ Geschiedenis van Astene, door De Potter en Broeckaert, bl. d.
2 Voormelde pachtakte van 1424 (1^ bijiage).
'^ Geschiedenis van Nazareth, door De Potter en Broeckaert.
* Id.xan Eeke, hl 5 {iiOi).
{ 203 )
De wegen en waterloopen op en rondom het pachlhof moesten
door den boer gocd onderhouden worden; dit werd hem herin-
nerd in denzelfden volzin dcr pachtvoorwaarde, die 't onderhoud
der daken bcval. Men zonderde liiervan alleenlijk uit die wegen,
welke op last der gemeente of des lands moesten gereinigd en
hersteld worden *.
De huurcontracten vermelden ook dikwijls hoeveel stuks vce
men op 't hof onderhouden moest, en onder dit opzicht deelt
PouLLET in zijn vorenaangehaaid werk een voorbeeld mee, dat
nagenoeg de verhouding doet kennen, welke in 't Leuvensche
tusschen 't getai staldieren en de grootte der ciiltuur was aan-
vaard. Jan van Nelken (zegt genoemde schrijver) verphchtte ten
jare 4455 zijnen pachter, die een hof van 46 bander bewerkte,
cm altijd ten minste vijftien hoornbeesten op stal te hebben,
benevens 100 schapen, 5 goede paarden en de andere dieren naar
zijn goeddunken '^.
Over 't algemeen werd het belang van eenen goeden veestal
door de boeren der Vlaamsche gewesten goed begrepen. De wel-
stellende boer had een tiental ossen op stal, paarden naar even-
redigheid, een twaalftal koeien, een groot getal schapen, ver-
scheidene varkens en een talrijk hofgevogelte. 't Spreekwoord :
Armoede op stal,
Armoede overal,
is oud en gansch inheemsch, en elk legde er zich op toe om het
verwijt en teeken van minachting, daarin opgesloten, te ont-
komen.
De groote hoeveelheid mest, op het hof vergaard, kwam den boer
des te meer te stade, aangezien overal, waar heidegronden te vinden
* « Item de voors. wijone sal de vlieten veghen ende ruymen tôt sijnen
laste, alsoet ghewoenlic is, het en ware dat sonderlinghe gebode quame van
ons genade heeren weghen, dat sal Willem {de pachter) doeu repareren ende
de voirs. jouffrouw {de eigenares) sait hem cortlen ten yerslen termijne, die
hij sculdich sal sijn. » {Schepenenboek van Leuven, 1484, 1« kamer,
akte van 6 September.)
* Schepenenboek van Leuven, 1433, 1*^ liamer, akte van 17 Januari.
( 204 )
waren, den pachter de verplichting was opgelegd ieder jaar eene
zekere hoeveelheid grond te ontginnen. De abt van Parkeischte
van zijnen huraar te Lubbeek, dat hij jaarlijks een gemet heidc
tôt vruchtgevend land zou omwerken; een ander schrcef in het
huui'contract, dat de pachter ieder jaar, gedurende acht dagen,
eene woesle plek, weike hem aangewezen werd, zou ontginnen.
Te Nazareth, zoo lezen wij in de geschiedenis van dit dorp, werd
den pastoor in 1259 door de abdij van St.-Pieters eene voorwaarde
verleend, met het beding dat hij ieder van de negen jaren zijns
pachts twee bunder heide zou in cultuur brengen en wel bemes-
ten, waarvoor de abdij hem jaarlijks 3 pond, Vlaamsche munt,
zou betalen. Plaatsen, welke door water dienden bevochtigd le
werden, moest de pachter doorsnijden van grachten : « elcx
siaers doen delven LXX roeden grachts ten meesten profïijle ende
orbuere van den selven goede; ende bij alsoe dat Iiij hieraf in
ghebrekc ware een jaer, dat hij dan den jaere daernaer doen
soude; ende bij also dat de pachter meer doive dan de LXX roe-
den, so soude [men hem dat) betalen deen heelt '. »
Om te beter de bemesting te verkrijgen en den boer daartoe te
dwingen, bevolen de eigenaars dat al het stroo, op 't hof
gewonnen, ook daarop met zijne dieren « gesleten » en alzoo tôt
mest gemaakt moest worden ^. In 't Gentsch kwartier, evenwel,
bijzonderlijk op plaatsen, welke meer of min vette bodems had-
den, is dit bevel beperkt tôt de laatste drie jaren van den pacht :
« al dat God up dachterste drie jaer verleenen sal up tgoed, dat
moeten sij {de pachters) up tgoed verteeren ende te messe brin-
ghen met haren beesten» ^, Van den pachter te Deurne eischte
men dat hij bij 't afscheid 600 bundels stroo op 't goed moest
achterlaten, terwijl de nieuwe pachter van 't Goed ter Beken, te
Afsneê, in 1523 « te sinen incomene » vond « twaelf hondert
s. stroos ende caf deraf, » wat hij ook op 't goed laten moest « te
sinen utfaerne, » met « een bintvoeder boys. »
* Akte voor 't Goed te Axele, le Nazareth (1450), medegedeeld in onze
geschiedenis dier gemeente.
2 Akte \oor 'l hof te Meer hem of ton Doorne, te Lede.
5 Voorwaarde voor 'l Goed ten Bossche, le Eeke (1405).
( 205 )
Bij 't verbod van stroo-uitvoeren was in de hcerlijkheid van
Montenaken nog bepaald, dat er geen verbrand moclit worden.
De keure dier plaats zegl daaromtrent : « Dat men egheender
hande vetgien van stroy, van thienden noch van anderen, noch
mest vercopen sal (om) buyten der vrijheyt te vueren, ende dat
noch briers (brouwers), noch beckers, noch teppers gheen winter-
slroy in den oefven verbernen en sullcn. »
De hoeveelheid mest verschilde natuurlijk volgcns de hocda-
nigheid van den bodem. Voor een hof te Nazareth moest men in
de XV^ eeuw op éen bunder land van 't Goed ter GaUrjden niet
min dan zes en dertig voeren mest uitstrooien. Maarmen bezigde
nog ander mest : het slijk, door de vroege bewoners van ons
vaderland tôt bevruchting hunner akkers gebezigd, was nog in
de XV^ eeuw van tel, ja zeer gemeen, bijzondcrlijk in 't kwartier
van Leuven, waar, volgens Poullet, de nieesle eigenaars hunnc
pachlers bevolen een zeker getal dagwand van mergel te voor-
zien. Die vette werd betaald door den heer, doch de pachter
moest ze op zijne kosten gaan halen en op 't land uitbreiden. —
hi 't Leiivensche waren verscheidene mergelputten, onder andere
le Lubbeek.
Uit deze voorschriften blijkt genoeg dat de boer het hem toe-
vertrouwde land niet mocht laten versiechten, maar wel « altoes
te beterne ende niet te aergheren * ; » ook was 't hem op de
meeste plaatsen verboden het pachlhof aan andere personen te
verhuren, zonder toestemming van den meesterjwas hem dit
geoorloofd, bij bleef verantwoordelijk voor de schade, die er aan
't hof mocht toegebracht werden.
Overal vond men in de middeleeuwen braakland en zaaide men
veel in de stoppelen van den vorigen oogst; die geschiedde echter
maar op zulke gronden, die niet teiken jare moesten gevet
worden. De pachtvoorwaarde voor 't hof te Deurne schrijft voor,
het derde deel braak te laten « van den besten noch van den
archsten, » terwijl Poullet eene akte aanduidt, waarbij de
* Pachtakte voor 't Goed 1er Augustijnen, te Nazareth (U14), in onze
geschiedenis van dit dorp.
( 206 )
pachler verplicht wordt tijdens den duurzijns termijns iederstuk
land twcemaal te bemesten en eens om de twaalf jaren te beraer-
gelen '. In Afsneé vinden wij len jare 1523 een uitgestrekt hof,
waar de tocn nieuw opkomende pachter « vant... ghemest ende
ghesayet seven hondert roeden en al dander land so vant hij
brake, » hetgeen hij, zegt de pachtakte, « sculdech es te latene
tcn hende van sinen pachte ^. »
In 't Walenland was de groote cultuur gedurende de middel-
ceiiwen verdecld in een derde winlerzaaiing, een derde zomer-
zaaiing en 't ovcrige in braakiand, steeds met elkaar afwisse-
lend, zoodat ieder dcel opvolgendiijk met koorn, met haver of in
braak stond. De aldus gercgelde landen noemde men roieSj of
stukken met cène vore doorploegd, van 't eene eindnaar 't andere
des akkcrs getrokken ^.
Het gctal voren, tusschen welke iedere graansoort moest
gestrooid vvorden, was zorgviildig in de Vlaamsche gewesten
bepaald of herinnerd : a vier ghetidige voren » waren gevergd
voor de larwe en masteluin op 't Goed te Berchem en in 't kwar-
tier van Leuven; drie voren voor de garst enz. ^. Ook de vvijze
om bij de trekking der voren met den ploeg om te gaan wordt in
sommige aklen aangeduid, zooals in degene betrekkebjk 't bof
der abdij van Flines, te Coustices, alwaar staat dat de pachter
zijne landen met rechte voren te beboiiwcn had : « maintenir les
terres à droite roye, ainsi que elles ont esté accoustumées a coppcr
a droite coppe et en saison. »
In sommige slreken vroegen de meesters ook karweien van
hunne paclitcrs, verschillende weeral volgens de plaatselijke
beliocften. In 't kwartier van Leuven zond mcn de boeren met
^ Schepenenboek van Leuven, 2« kamer; akte van 6 Auguslus 1497.
2 DiERicx, Gentsch Charterhoekje, bl. 195.
5 Dit gebruik scliijnl nog hedenin eeu deel vau Luxemburg te bestaan.
* « llcm sal de voirs. wijnne... de voirs. landen wel ende loflijc wijnnen,
werven ende besaeyen op sine gelide voeren , dat es te weten , den rogge ende
de lerwen op vier ghetidegen voeren, den gherste op drie voeren ende de
cueren op twee voeren. »
{Schepenenboek van Leuven, \^ kamer; 18 Mei).
(207 )
paard en wagen toi aan Liiik om kolen le lialen, want loen waren
cr geenc openbare voerdienslen zooals nu. De eigenaar van
't Goed te Meerem, in Afsneê, schreef ten jare 1417 in hetliuur-
contract dat de pachler hem driemaal 's jaars mel zijn gespan in
eencn omkring van zeven mijlen voeren moest, ter plaalse, waar
't hem lustle, maar buiten zaad en oogsttijd. Op een ander pacbt-
hof van gelijken naam, te Nazareth, was de boer in 1450 verplicht
« Iw ee waerf siaers van Ghend te Nazareth ende weder thuus te
voeren met zijne waghene ende perde, sonder ('s eigenaars) cost.»
DcrgeHjke voorwaarden moetcn in Vlaanderen veel in gebruik
geweest zijn; de pachter van 't Goed 's Riken moest zijnen
meester « ende sijn gheselscip eenwarf siaers halen ende weder
thuus brenghen vanden goede mel sijnen waghene ende peerden,
aist (deti eigenaar) ghelieven sal, » dus om 't even in welk
seizoen. Deze voorwaarde is van 1417, maar later eischte de
meester hem « le dienene, hem ende sin huusghesine, oft
deghene, diet hem believen zal, te voerne met eenen waghene
ende twee perden, vier daghe in ele jaer, behouden de costen
vanden pachter ende zine perden, » die ten laste bleven van den
eigenaar. Dergehjke bepalingen doen veronderstellen dat in de
middeleeuwen vêle pachlhovcn toebehoorden aan poorters, die
er geen gespan op nahielden, en nu en dan met hunne familie
of vrienden zich op den buiten kwamen verlustigen. Zoowerden
de belrekkingen inniger tus^chen heeren en pachters,.die gewoon-
lijk een tijdje bij elkaar bleven : de heer van 't Iiof te Meerem, in
Afsneê, behield voor zijn eigen gebruik « den grooten sleen, »
den nieuwen stal, de poort bij den wal, den oven enz.; die van
een pachlhof te Deurne alleenlijk de poort (vermoedelijk met een
kamertje daarboven) en den paardenstal (1450); de eigenaar van
't Goed 's Riken, te Nazareth, « de nedercamere metten man-
tele, den solre daerboven ende de sponde tsinen aysemenle, »
terwijl de heer van 't Goed ter Beken, in. Afsneê, in 1523 « eene
camere, eenen solre ende eene stede in de scure » koos *. Ja, de
middeleeuwsche poorters hielden zich op den buiten met weinig
* \i\i.v,\cx,GentschCharterhoekje,\)\. 193.
( 208 )
te vreden en de lust bekroop hen niet om naast het kasteel van
den dorpsheer een slot te bouwen, waarop ieder, die in onzen tijd
fortuin bezit, licht is gesteld.
De kleinere diensten, welke de middeleeuwsche boer zijnen
heer placht le bewijzen, werden door dezen ook met uiterlijke
leekenen van dankbaarheid vergolden : telken jare, of om de
Iwee jaren, krecg de pachter van den eigenaar een bovenkleed of
keerle, gelijk zijne dienstboden droegen, eene livrei die den
Viaamschen boer niet tegen de borst moet geslooten hebben,
aangezien het gebruik eeuwen lang in zvvang bleef. Een der
oudste voorbeelden daarvan vinden v^^ij aangebaald in de geschie-
denis van 't dorp Astene, waar den pachter van zekere hofstee ten
jare 1591 bij de voorwaarde beloofd werd « elcx jaers een froc-
laken ende spachters wijf... telken tween jaren viere ellen lakens
van sestien groten délie '. » Een <(. froc van den saisoene » werd
in 1404 toegezegd aan eenen der pachters van't Goed ten Bossche,
te Eeke, terwijl de tweede er eenen mocht doen vervaardigen
« vanden selven teekene, up sijns sellefs cost.» Mogen deze laatste
woorden niet voluit beteekenen dat het door den landbouwer der
middeleeuwen raecr als eene eer dan als eene vernedering werd
beschouwd, een kleed te dragen dat zijne ondergeschiktheid aan
een vermogend man maest betoonen? En dat er hier wezenlijk
quaestie was van eene Hvrei blijkt genoeg uit de omstandigheid,
dat in vêle akten (o. a. voor 't meergcmelde Goed te Steeland)
duidelijk staat uitgedrukt dat de keerle, door den meester te
leveren, geheel gelijk was aan 't kleed, welk diens bedienden
droegen. De eigenaar van 't hof ter rooder Meeren, te Lede, gaf
in 1450 niet min dan vier kerels of opperkleeren voor elk jaar van
den pacht, of 5 schellingen parisis voor ieder, terwijl in d432 de
pachter van 't Goed ten Bossche, te Afsneé, eenen « keerle vanden
saeysoene » der toenmalige eigenaars ontving, of daarvoor de som
van 6 schellingen groote mocht vorderen. 't Kleed was overal voor
den zon- en feestdag, waarom de pachter van 't Goed te Axele,
te Nazareth, in 1451 dan ook « vier ellen scoone lakene » besprak.
* Geschiedenis van Astérie, door De Potter en Broeckaert, bl. 3.
( 209 )
Om met de pachtakten te eindigen zullen wij nog zeggen, dat
de eigenaren overal eene goede borgstelling eischten. Te Deurne
verbond zicli de pachter « hem selvcn ende aile sijn goed ende
aile de hâve, die hi op tvoors. goed bringht oft heeft, ende tgoed
hanteren alsoe een goed laet ; » te Schilde « soe heeft de vors. Wou ter
daervore verbonden ende te pande gheset hem selven ende aile
sijn goed welkerhandt dadt es, dat hi heeft ende ghecrighen
mach; » te Nazareth beloofde de pachter de aangegane voor-
waarde « wel te vulcomene, up hem ende al tsijne, » of « up al
zijn goet, waert ghestaen ende gheleghen es. » Vceltijds ook
werden twce of meer begoede lieden gevraagd om voor den
nieuwen pachter borg te blijven, zelfs tôt acht, gelijk voor
't Goed te Groeningen, ten dorpe van Nazareth (1416).
Uit al het voorgaande zien wij duidelijk welke verplichtingen
de middelecuwsche boer ten onzent had waar te nemen en hoe 't
met den akkerbouw toen gesteld was. Maar wij mogen ook niet
vergeten op te merken dat de groote grondeigendom en de groote
cultuur hoe langer hoe meer verminderden, of, om juister te spre-
ken, dat de groote eigendom wel gebleven, maar met den voort-
gang der vrijheid en der beschaving de landbebouwing ongemeen
verdeeld was geworden. Van deze verbrokkeling getuigen bijzon-
derlijk de menigvuldige benamingen van perceelen gronds, die
men aantreft in akten van goederenverdeeling , verpachting,
berenting en veiling, in de oude land-en rentboeken der voorma-
lige kloosters en heerlijkheden. Die verbrokkeling wordt niet
slechts op de cijns, — maar ook op deleenroerige en féodale gron-
den waargenomen. Poullet haalt eene schepenenakte van Leuven
aan, gedagteekend van 1 December 4485, en waaruit te zien is
dat eene groote hoeve te Humelgem destijds verdeeld was in
9 dagwand il roeden op 't veld, geheeten de Mere^ liggende in
onderscheidene perceelen, en in 25 ^2 dagwand, mede verbrok-
keld, op 't ffoogvelt j een dagwand in Nosseghemvelt j 36 */2 dag-
wand, weer gesplitst in verschillige stukken, op Borchvelt ; een
half dagwand op Hocquenseele velt; 4 ^2 dagwand op Wijnloirs-
velt enz. Meer dan honderd jaren vroeger, te weten in 1353,
Tome XXXII. 14
( 240 )
trefîen wij omirent Nieuwpoort, ter zijde van eenen « arveliken
weghe » een groot gelai perceelen lands aan van verschillige
grootte en aan verschillige eigenaren toebehoorende, bewijs dat
reeds dan de verbrokkeling der gronden in die streek, op groote
schaal gedaan, een mogelijk lang voltrokken feit was *. Kcerden
* Wij vindenin de desbetreffende akte namelijk :
« Een slickelkiii lants, twelcke... Jan die Keghelare cochte jeglien Jan
Urbane...
» Capelrie lant, comende vanden heere Salemoen Verdeboude ..
» Dabdt en de convent {van St.-Nicolaas)... sa) weghen over desen vorseiden
wech .. met vichliene ghemele een Une ende vicbtich roeden lants, eude aile
diegene dies ghelike navolgliende...
» Heinric van Meelkerken vorseit mel elleve gheraeten...
» Jan Willard mel twee ghemete lants.
» Willem van den Brouke met neghene ghemete...
» Michiel Vardeboul... met viii ghemete...
« Jacnb Zigher, met xii ghemete...
» Clais Simoen, met vu ghemete...
» Maerlijn Buninc, met viu linen lanls.
» De weduwe Jan Urbaens met vu ghemete lants...
» Jan Schierinc, met twee ghemete eude een half...
» Wouter Volkeraven, met een ghemete...
» Heinric Ghisebrecht... met viere ghemete...
» Pieter Baert, mel een ghemete lants...
» Frans Zegheman, met vijf linen lants.
» Jan die Teghelaere, met een half ghemet...
» De weduweende die kindre Pielers Ghiberts, met twee ghemete...
» Roebrecht Vardebout... mel een half ghemele.
» Jacob die Roemer, met drie ghemete...
» Die kinder Willem Kuckuuts, meteen ghemete.
» Clais die Wreede, mel viii ghemele.
» Pieter Scierinc, een ghemete. ,
» Jan Jans sone, mel m ghemele.
» Jan Pikepau, met drie ghemete ende een half.
» Jan die Zwaertvaghere, met drie ghemete.
» 'i Gaslhuus van der Nieuwerpoort, met drie ghemete...
» Den d;sch van der Is'ieuwer poort, met un ghemete.
» Die wedue ende die kindre Jan Vocx, mel m ghemete.
» Die disch van Ooslduunkerke met anderhalf ghemete. »
{Chronicon et Carlularium abbatiae S'' Nicolai Furnemis, 169-170.)
( 211 )
wij nog verder in do tijdcn Icriig, gcen twijfel of wij vonden rceds
in de XIII^ eeuw dcn grond te allen kantc verbrokkcld; en dit
gold niet alleen de landen, niaar zclfs de pachthoven welke, geiijk
de huizen in de stad, soras in verschillige declen waren gcsplitst
en verschilligen cigenarcn tochoordcn. Ilalen wij ten bewijze
daarvan éen voorbeeld onder vêle aan : Nicolaas de Vleeschouder
en zijne vroiiw Elizabeth bezaten in 1420, te zamen met Willem
van Mooregbem, bel vierde deel van dcn goede ten Dale, te Viie-
derzcle en Zonnegem, en verkochten dit aan Boudewijn de
Griitere, « ghelijc dat toebeboorende was dcr {clen heer) Laiiwc-
rijns de Maech, pbr. » De andcre drie dcelen van gomcld pacbt-
hof waren destijds in 't bezit van Jan van der Hoegbenhuiis , die
ook zijn paarl aan gezegdcn Boudewijn afslond '. — Drie ceuwen
waren nauweb'jks noodig geweestom de ontzaglijke domeinen der
Frankische koningen in een eindeloos getal perceelen te verbrok-
kelcn, en biertoe badden binnenlandscbe oorlogen, kruistocblen,
't fcodaal stelsel, begiftigingen van klooslers, bospitalen, kerken
en armendisscben kracbtig medegewerkt, terwiji, met de ont-
wikkeling dcr kleinc cultuiir, de vernieerdering der dorpsbevol-
king daardoor ongcmeen in de hand was gewerkt. Wij bocven
nauwelijks te zcggen dat aan die verdeeling van den bodem onze
velden bunne groote vrucbtbaarbcid verscbuldigd zijn.
Zekerbjk, de pacbters van die tijden badden zware verplich-
tingen na te komen , groote lasten te torscben , zuren arbeid uit
te staan, maar zooveel arnioede aïs later, en vooral op onzen Icef-
tijd, Irof men op den buiten zelden aan. De boer was niet teene-
maal ovcrgelaten aan de ongenadige bardbeid van betlot en onge-
val; bier en daar, zoo wij gczien bebbcn, kreeg bij vcrgoeding in
groote rampen, en op verscbillige punten van Vlaandcren, dat
men niet ontkennen mag gedurende de middeleeuwen aan de spits
derBclgiscbe volksstammen te bebben vooruitgcstreefd in de baan
der bescbaving, vindt men in de XIII^ eeuw onloochcnbare sporen
van onderlinge verzekering tegen brandgevaar. en ja! tegcn 't
verbes van staldieren. Eene cbarter van 1241, welke wij overge-
^ Schepenenboek van 1420-1422, bl. 27, in 't stadsarchief van Aalst.
( 212 )
sclireven vonden in het Cartularium ahbatiae S" Nicolai Fur-
nensis, leert ons dat graaf Thomas van Savooie en zijne echtge-
noote Joanna, met toestemming der schepenen en « ceurheers »
van Veurne, aan de St.-Nicolaaskerk aldaar dezelfde voorwaarden
en dezelfde bescherming verleenen als de leeken in de kastelnij
van Veurne genoten, wat betreft de branden, welke tegen den
wil des eigenaars plaats grepen, mits genoemd sticht, in verbou-
ding zijner bezittingen, wilde bijdragen tôt herstelling der schade,
door anderen geleden ^. — Wat de onderlinge verzekering aan-
gaat tegen het verbes van vee, eene charter van 1292 laat ons
duidelijk zien dat al de ingezetenen van Veurneambacht ver-
plicht waren daartoe bij te dragen : « 11 soit costume et usaigie
dedens le dit tieroir de Furnes... que tout chil qui i diraorent
et aparlienent doivent payer Hamelmgh. » Het verlies van de
staldieren werd door de opbrengst dezer belasting gedekt, en
deze moest toen reeds wel dagteekencn van overlang, aangezien
de abt van St.-Nicolaas in de beroepen oorkonde verzekerde
dat zij gestort hadden in de kas der « hamelinghen de sy loing-
tains dont il n'est mémoire, et en ont argent paiet et leveit et
en sont bien chartreit de nos très chiers contes et contesses de
Flandre 2. »
Deze twee allernultigste inslellingen verwonderen ons niel :
Veurne lag immers in't hart van 't Kerelsland,waar de Germaan-
sclie geest van bond en gilde in de XIIP eeuw nog niet kon uilge-
doofd zijn. Misschien bestond er aldaar eene derde onderlinge
verzekering onder de boeren, namelijk ten opzichte van 't verha-
gelen, verschroeien of in brand geraken van het koorn; immers
eene charter van d275 maakt ons bekend met eene belasting,
Musepeneghe geheetcn, en te betalen aan den Spijker van Veurne :
« Ce est a savoir a chascun des trois termines de la recepte, de
chascun hoet de fourment quatre deniers, et de chascun hoet da-
voine deux deniers de nostre mouoie de Flandres ^. »
* Zie de charlers in 't Cartularium, blz. 99, 109 en 193.
2 Zie de charter van 1292, bl. 195.
3 /d.,bl. 110.
( 213 )
De boer, evengoed als de burger en de edelman, had in de mid-
deleeuwen het voile bewustzijn van zijne waarde en nultigheid
in den Staat. Fier tocli klinkt bel XlVeeuwscbe lied van de Edele
lantman :
« Als ic aenmercke al dat de werelt hout bevaen
So gaet die landtman verre le boven
So mij dunct naer mijn verstaen
Hij is seer duechdelic van seden.
Dus moel hi prijs van mi onlfaen,
Want nacien, landen, sloten, sleden,
Voet hi met sine sweetige leden.
» Den goeden landtman tôt aider duecht verhit
So loyael diet wel onlknochte,
Hi eert, hi delft, hi haect, hi spit,
Als menich edelman leet op sijn bedde sochte,
Peynst, of die landtman niet en wrochte,
Wie soude ons dan met trooste laven ?
Pausen, coninghen, princen, graven,
SuUen si leven hi moet beslaven... »
Eigenlijke daglooners kende men in de middeleeiiwen hier
wcinig, althans de docunientcn zwijgen er van, en de prijs van
hun dagwerk is niet aangestipt. Wie een hof beboiiwde, hoe ge-
ring ook, kon met vlijt en spaarzaamheid de twee einden aan
elkaar knoopen, zoo men 't heet, ja zelfs grondeigenaar worden,
gelijk wij genoeg zien uit de oudste staten van goed en testa-
menten. Arme pachters vond men overal — ze zijn hedendaags,
voorwaar, geene zeldzaamheden? — maar in den tijd, dien wij
bespreken, had men ook velc buitenlieden die langzamerband
in aanzien wonnen en in goed, en wier afstammelingen later den
kleinen landadeldom, of vervallen of uitgestorven, vernieuwen
zouden.
En daar wij hier spreken van edelen , mogen wij niet nalaten
op de diensten te wijzcn, welke deze den landbouw gcdurende
de middeleeuwen bewezen. Men dcnke toch niet dat de heeren
en ridders van die dagen, zooals meermaals werd gcschrcven,
zich enkellijk bekommcrden met den wapenhandel, gedurig uit-
( 214 j
trokken op oorlog en tournooi, of, toen deze ontbraken, op jacht
gingeii naar avonturen en dcn ecncn of anderen adellijken buiir-
man voor de poort van zijn slot gingen uitdagen en in 't krijt
roepen. Aanvankelijk kunnen er wel zoo geweesl zijn, die elke
andere bezigbeid dan met lans en zwaard veracbtten — inaar de
meeste, allhans in de XIV^ eeuw, en vroeger misschien ook —
wissclden de kunst van oorlogen en vernielen, 't bedrijf van bar-
baarscbheid, af met de bescbavende kunst om de dorre naluur te
bedvvingen en hare krachten grooter en dienstbaarder te makcn
aan de samenleving.De béer van Naslc (bij Bergen), ton jare 1357
overleden, was een dier edellieden, welke zicb niet schaamden
aan 't boofd te staan van eene uitgebreide landbebouvving, in dier
voege, dat hij op zijn bof te Beauvoir acbterlicl : 67 schapen,
68 hamelen, 21 lammeren, 14 koeien, 2 vaarzen, i stier, 6 veu-
lens, 2 wagens met al hunne toebehoorten,70 stuks hofgevogelte,
200 pond boter, 150 kazen, eene aanzienlijke boeveelbeid wolle,
10 mud 4 razieren koorn cnz. Te Anderlues, Bièvene en Ever-
beke liet dezelfde edelman op de hem aldaar loehoorende land-
gocderen eene groote boeveelbeid graan van aile slag acbtcr ^
Mcn ziet bet : de béer van Naste was een landedelman in de
voile kracht des woords, en gclijk bij was, trof mcn er op aile
punten des lands aan.
De gelukkigste onder de landbouwers waren de baag- of bui-
tenpoorters, gelijk men de vrije boeren beette, die 't poortcrs-
recbt verwierven in eene stad, maar hun verblijf namen te lande,
en de stedelingen, welke zicb buiten de païen van bun sebependom
gingen vestigen, maar tocb hun stadsrecht bebielden. Waarom
zij de voorkcur gaven aan 't verblijf op den buiten is licbt te
raden. 't Leven was er rustiger, beterkoop, gezonder dan binnen
de enge stadsmuren en ongekasseide straten, terwijl de binnen-
poorters vanouds bet voorrecbt bezaten allerlei bedrijf te mogen
uitoefenen in den kring van eén uur rondom hunne stad. Dit
werd zoo zeer op prijs gesteld dat bet getal baagpoorters op kor-
ten tijd aanzienlijk toenam en de leenheercn begonnen te vreezen
' Zie bijlage n° 2.
i
( 213 )
door hen op den diiur over 't hoofd te zuilcn gezien wordeii.
Inderdaad, door hunnen handel of nering vcrwierven zicli de
stadslieden rijkdom geiioeg om uitgestrekte grondgoederen te
koopen, waartoe zij dan ook geene gelegcnhcid licten oiUsnap-
pen; hoe meer dit geschieddc, des te nadeeliger werd liet voor
de dorpelingen, aangezien de poorters, gelijk de geestelijken, in
zake van belastinggrooten vrijdom van rechten gcnotcn, en der-
halve hct aandeel van ieder dorp te zwaarder driikte op lien,
die niet waren bevoorrecht. Zoo kwam het, dat de stadsburger
langzamerhand meester werd van een groot gedeelte des bodcins
op den biiiten, ook in Brabant, ofschoon daar eenige beperking
aan gcsteld werd door de keure van Gaasbeek (l!284), welke de
burgers verbood in die heeriijkheid grondgoederen te koopen
zonder toeslemming van den béer •.
De Antwerpscbe biiitenpoorter genoot al de vrijheden dcr bin-
nenpoorters, ter uitzondering van de vrijbcid van loi en wagen
in Brabant, en van drie der beden.
Wat de baagpoorters van Gent betreft, dezer getal werd in de
X[V^ eeiiw merkelijk vermeerderd nadat graaf Lodewijk van
Nevers, op verzoek van Brugge , IJper en Gent, den « vrijen
steden van wette » alléen toestond het weefambaeht iiit te oefe-
nen, zoodat een aanzienlijk getal wevers, in de dorpen gevestigd,
gedwongen was ofwel hunne nering te laten varen, ofwel het
steedsche poortersrecht aan te werven, ofwel te arbeiden voor
rekening van eenen vrijen wever. De Gentenaars gelukten er in,
de strengheid van bedoelde verordening te verzachten door. ten
voordeele hunner wevers, liunncn omkring gedurig iiit te brei-
den, 't geen ook werd gedaan voor de volders en molenaars ^,
maar zij toonden zicb weinig edelmoedig jegens hunne landge-
nooten op de dorpen buiten gezegden omkring, die, nu en dan
het vorstelijk verbod overtredende, daarvoor herhaalde keeren
werden aangevallen. De dorpswevers meendcn te meer rechl te
hebben hun bedrijf te blijven uitoefenen, daar zij zegden al het
* Alph. Wauters, Hist. des environs de Bruxelles.
2 Zie Meyerus, Annal.^ an. 1342.
( 216 )
laken, dat van hun getouw kwara, ter markt te brengen van de
slad, welke er dus 't voordeel van genoot. De Gentsche wevers,
len hoogste naijverig op hun privilège, zonden eenige hunner
mannen gewapend naar buiten, met last de weefgetouwen, welke
zij er zouden vinden, aan stukken te slaan of op wagens te laden
en naar Gent te voeren, J. Huyttens geeft in zijne Recherches sur
les corporations gantoises uit de stadsrekeningen de lijst van die
gewapende tochten in de eerste helft der XIV* eeuw, en wij zien
er uit, dat de wevers telkens vergezeld waren door eenen of nieer
schepenen, den hoog- of onderbaljuw , eenige volders of droog-
scheerders enz. Het Land van Aalst, de Vier-Ambachtcn, het
Land van Waas, de streek tusschen Brugge en Gent waren meer
dan eens getuige van zulke gewelddaden.
Elders, waar het weven nict verboden was, werd dit uitge-
oefend op de dagen, dat het landwerk stil lag, en die tweede
hoofdnijverheid, wijd en zijd vermaard wegens de deugdelijkheid
en de wanrde van het product, trok eenen regen van gond over
onze gewesten , die aanhoudend door de groote kooplieden van
Europa bezocht werden.
Eindigen wij dit hoofdstuk met eenige regelen over de andere
nijverheden, welke de Belgische buitenlieden eertijds bcoefen-
dcn.
In het vdormalige Brabant en Limburg, alsook op Vlaanderens
moerasgronden, placht het laiidvolk zich veel bezig te houden
met het turfstcken, en daaruit ontstond, bijzonderlijk in de Ant-
werpsche Kempen, zooveel bezigheid en eene zoo groole handcls-
beweging, dat verscheidene dorpcn er hunnen oorsprong, andere
de uitbreiding hunner bevolking aan te danken hadden.
Tusschen Nispen, Kapellen en Wuustwezel strekte zich een
ontzaglijk heideveld uil, afhangende van de heerlijkheden van
Kalmj)thout enEsschen, 't huidige dorp Rozendaal en de Holland-
sche gemeente Nispen. In 4299 verzekerde de hertog van Bra-
bant aan de abdij van Tongerloo het voile bezit van de allodiale
plaatscn Kalmpihout en Esschen, de ingezetenen en leenhouders
der raonniken ontslaande van de belastingen, welke zijne andere
( 217 )
onderdanen hem verschuldigd waren *. Krachtens dit privilège,
dat la ter herhaalde keercn door de opvolgers van genoemden
vorst bekrachtigd werd, verleende 't sticht in de XV* eeuw oorlof
aan verscheidene personen om turf te sleken uit het moeras van
Esschen, alsook watergangen aldaar te delven, ten einde langs deze
de producten der nieuwe nijverheid op platte vaartuigen verder-
op in Brabant, naar Rozendaal en Breda, te vervocren 2. Wij hoe-
veii zeker niet te zeggen hoe uiterst voordeelig die vaarten voor
de Kerapen zijn geweest; men bedenke slechts, dat het turfste-
ken cen groot getal arbeidcrs naar de streek moest lokken, te
meer daar, boven de gelegenheid van een bestaan te vinden, het
levcn er minder hard was uit hoofde der gemelde voorrechten.
Alzoo kwamen de gchuchlen Wildert, Achterbroek, Nieuwmoer
en Gooreind, raisschien 00k Wiekevorst, tôt stand.
Tusschen Berg en Nederokerzeel was een groot turfbroek, dat
in 1238 door Hendrik III van Brabant aan de bevolking dier streek
werd afgestaan. Uitgestrekte turfputten en moeren vond men 00k
in 't noorderdeel van Vlaanderen. De gravin Margareta van Con-
stantinopel verkocht ten jare 1278 een groot moeras tusschen
Wulfsdonk (Moerbeke) en Kalve (Wachtebeke) aan de St.-Baafs-
abdij 5; graaf Robrechts oudste zoon^ in 1299, niet minder dan
180 bunder 2 gemeten 141 roeden moer ter beide laatstge-
noemde plaatsen en te Assenede, aan zekeren poorter van Gent,
mci name Woitin van derMeere. Laler (1350) kocht de abdij van
St.-Baafs 25 bunder grond te Moerbeke, om turf te steken *.
Dit ailes vergde veel arbeid, vêle handen, zoodat elk, die ge-
zond van lijf en leden, geen vijand was van den arbeid, in de turf-
landen gemakkelijk bezigheid kon vinden. Eene aanteekening in
't handboek des heeren van Ncvele, wel is waar van latere dag-
teekening, maakt ons bekend dat de stekers of delvers van turf,
1er vergelding van hunne moeite, recht hadden op de helft van
* WiLLEMS, in de Brabantsche Yeesten, l, 690.
* Analectes, X, 255.
3 .los. DE Saint-Genois, Monuments anciens.
* A. VAN LoKEREN, Histoire de l'abbaye de Saint-Bavon, 118.
( 218 )
den turf, dien zij voortbrachten. Geen twijfel of dit loon was vol-
doende tôt het onderhoiid der werkcrs.
Nog belangrijker moet de steennijverheid geweest zijn, welke
inen niet alleen in de Waalsche gewcsteii, niaar ook in Brabant,
Limburg en zelfs in Vlaanderen van diep in de middeieeuwen uit-
geoefend ziet. De groeven van Diegem leverden twee soorten
van steenen, namelijk voor fondatiën van gebouwen, en hardere,
voor dijkherstellingen ; te Oudergem wrocht men op 't einde der
XIV* eeuw, te Pamele reeds in de XII1% in groeven, die bouw-
steen leverden; ouder nog zijn de groeven van Meldert, bewcrkt
in de XIPeeuw,enwier voortbrengselen naarHollanden Dtiitscli-
land werden gezonden tôt in het midden der XVIII* eeuw. De steen
van Grimbergen diende voor 't bouwen van verschillige monu-
menten, als de kerkvan St.-Rombout, te Meehelen, terwiji de pro-
ducten der groeven van Affligem onder andere gebezigd wer-
den tôt de oprichting der O.-L.-Vrouwekerk van Antwerpen, de
St.-Pieterskerk te Leuven, het stadhuis van Aalst enz. De oudst-
bekende groeven schijnen die van Loo, in Brabant, te zijn; im-
mers men vindt geschreven dat ze de Gallen reeds benulligden.
Voorts had men nog de groeven van Elsene en St.-Gillis, lot het
maken van kalk en 't kappen van steen voor gebouwen en dij-
ken; van St.-Stevens-Woluwe, Asbeek, Rotselare, Saventhem,
Dielbeek en Vilvoorde, in Brabant; in Vlaanderen : Balegem, met
welker steenen de voornaamste monumenten der stad Gent ge-
bouwd werden, Vlierzele, Oosterzeele en Lede; in Limburg : de
groeven der omstreken van Maastricht; in 't Walenland : de groe-
ven van Avesnes, die den sleen leverden voor ons middeleeuwsch
beeldwerk, van St.-Denis (Henegouw), Castiau, Doornik, Ecaus-
sines en meer andere.
De kolennijverheid vergde ook, alvroeg, een groot getal wer-
kers, gelijk zij aanleidinggaf tôt eenen uitgestrekten handel. 't Is
bekend dat die kostelijke brandstof omtrent M9S len dorpe van
Plainevaux werd gevonden door zekeren hoefsmid, met name
Hullos, wien men deswege de volgcnde légende toedicht.
Een grijsaard met sneeuwvvitten baard en praehtig kleed wan-
delde voor de smidse eens armen hoefsmids, dezen den goeden
dag en eene goede winst wenschende.
( 219 )
— Winst, zegde de sraid, wilt gij dat ik overlioude? Ailes wat
ik met mijn lastig wcrk verdien, wordt opgeslorpt door den ann-
koop der lioutskolen, die tlians schromelijk duiir zijn.
— Goede vriend, zei de grijsaard, ik weet raad voor u. Ga naar
den Monniksberg, krab de opperviakte van den grond weg en
neeni de zwarte steenaarde, die gij er vindt. Dat is de beste brand-
stof, die gij wenscben kunt.
De smid dacht nos aan 't sezei^de van den onbekenden ouder-
'O """ " Ô^'^^O
ling, toen bij bemerkte dat dezc verdwenen was, zonder te weten
hoe of langs waar. Ganscb verbaasd en over die wonderbare ver-
schijning en over de woorden des onbekenden, begaf de smid zich
naar de aangeduide plaats, begon er te gravcn, baalde inderdaad
eene steenacbtige aarde uit den grond en ging er de proef mee
nemen. De uitsiag was al wat bij kon wenscben. 't Goede nieuws
vverd aan buren en vrienden raedegedeeld en op korten tijd was
eene nieuwe nijverbeid, een nieuwe handelstak voor 't volk van
't land van Luik geboren. Het moet ter eere onzer middeleeuw-
sche voorgangers gezegd worden : vrouwen werden niet door ben
in de mijn toegelaten, maar enkellijk aan de opperviakte gebe-
zigd.
De aanzienlijke ontwikkeling van de nijverbeid in de XIV^ en
XV^ eeuw, eensdeels te danken aan den bloei en voorspoed der
macbtige gemeenten, anderdeels aan de vermenigvuldiging der
groote jaarmarkten, kon niet nalaten eenen beilzamen invloed
op den toestand der dorpen uit te oefenen. Dit bracbtecbter ook
zijn kwaad mee. Overbevolking was er op den buiten nergens,
zoodat, bij de invoering elker nieuwe nijverbeid, bij de opening
van elken nieuwen bandelsweg van belang, arms werden onttrok-
ken aan den akkerbouw, die er nooit genoeg bad. Zoo kwam bel
dat,vooral na eenen oorlog, welken de dorpsbewonerseener streek
op de vlucbt gedreven en de cuituur tegengehouden bad, de ian-
den aldaar druk waren bezocbt van wolven en andere schadelijke
dieren, die de pogingen der akkerlieden verlamden wanneer, na
de dagen van gevaar en beproeving, een nieuw tijdperk van werk-
zaambeid en viijt was aangebroken. De overbeid loofde wel pre-
miën uit aan ieder, die eenen wolf of kraai vangen en inbrengen
( 220 )
wilde *, doch hiermede verminderde de overlast van 't roofge-
dierte weinig. Niet alleen in de Ardennen, waar, tijdens de mid-
deleeuwen, de meerderc helft des bodems met bout bezet was en
tôt scbuilplaats diende der wilde dieren, maar ook in Brabant en
Vlaanderen werd de boer door de onwelkome viervoeters bitter
op de proef gesteld.Het Soniënbosch (zegt Alph. Wauters) was in
de middeleeuwen bevolkt met wilde ossen, beren, wolven, zwij-
nen, herlen en reebokken ^. Het Briigscbe Vrije was op bet laatste
der XIV* en in gebeel de XV^ eeuw verontrust door een aanzien-
lijk getal wolven en kraaien, die den landbouwer van die streek
eene onnoemlijke sebade deden ^.
* Men leest in het Groot Gemeyn-boeck der stad Loven op het jaartal 1433 •
« Van den woljfpanden. Inder manière hierna bescreven es getaxeert, bider
stad RaJde, xxix daghe in April, in tjaer XIIlIc XXXIIJ, den cost ghedaen aen
de wolfspande liggende te Wesemale, die beliep op cj gripe, xl plecken voir
elkgripe, op vueghe wouder enich van den dorpen hiernae bescreven hen
met den voirscreven panden om wolve te vaen behulpen, dat sij die te Wese-
male selen mogen halen, ende hoeren oiber gedaen sijnde, daer wederbrin-
ghen, op dats elc van hen daer weten moghe te vijnden.
« lerst in 't dorp van Wesemaele op. . x gripen.
Holsbeke x »
Cortelke X »
Rode X »
Nuwerode Vlii »
Hondert X »
Rotselair X »
Gheelrode un »
Wiltsele iiii »
Herent ende Oesterhem v »
Lynden m »
Libbeke • 'Vii »
Lovengoel un »
Cortbeke over Loe m »
Pellenberch m »
« Ilem, want dit der ghemeynder dorpen orber is, soe hebben dese vu
{laalste) dorpen mede ghegouden ten onderwise ende beede van der Stat,
behoudelic enen yegenliken sinen rechten. »
' Alph. Wauters, Ifist. des environs de Bruxelles, I, 372.
3 De bestuurders der genoemde kastelnij reikten ook belooningen uit aan
( 221 )
Nu zou nog de vraag kunnen gesteld worden : welk was de
tocstand der armen en gebrekkelijken op den buitcn? Was er,
naast de bron van voorspoed, den door 't lot begunstigden man
ontsioten, ook eene toevlucht voor den zwaarbeproefde in de
dagen van ontbering, ellende en ziekte?
't Is moeilijk op eene nauwkeurige en volledige wijze den toe-
stand der behoeftige klasse, vooral van het platte land,gedurende
de middeleeuwen te schetsen , maar was baar lot in verhouding
met den staat der vermogenden van dien tijd, dan zal het zeker
ellendig zijn geweest. Er blijkt uit de feiten en omstandigheden,
door de geschiedenis bekend gemaakt, dat de eenvoudige burger
onzer dagen een meerder zedelijk en stoffelijk welzijn genoot dan
de personen, die roofvogelen of wilde boschdieren vingen. Wij lezen in de
rekeningen van 't Land van den Vrije, berustende in 't Slaatsarchief te
Cent, hieromlrenl de volgende poslen :
1309. « Ten selven jaere wierden ghevangheu elf wulfven, vijf wulfvinnen
ende xxv wulfve jonghen.
1403. » In desen jaer ghevanghen twaelf wulfven, een wulfvinne ende xxv
wulfve jonghen.
141 1-1412. » Ten voorschreven jaer wierden ghevanghen veerthien wulfven,
veerlhien wulfvinnen ende zeven wulfven jongen.
1419. » Ten selven jaer wierden ghevanghen thien oude wulfven, achtoude
wulfvinnen ende xxi wulfve jonghen.
1420-1421. » Ten selven jaere wierden ghevanghen elf oude wulfven, ses
oude wulfvinnen, drije jaghende wulfven ende xxiiii jonghe wulfven.
1422. » Ten selven jare wierden ghevanghen acht oude wulfven, ses oude
wulfvinnen, derthien wulfve jonghen,
1423. » ... seven oude wulfven, seven oude wulfvinnen.
1424.» ... acht oude wulfven, vijf oude wulfvinnen, vier jaghende wulfven
ende twaelf wulfven jonghen.
1425.» Raeckende de wulfven ende wulfvinnen en sal voortaan gheene
mense hier ghemaeckt worden ende es tselve hiervoren gheschiedt tôt
belhoone van de woestijne des lants.
1480. » Nota, dat ten desen jaer wierden ghevanghen xix'nv'=iiii"x crayen
(19,590) ende mengaf voor elck hondert, zesthi^n stuvers.
1 481 . » In desen jare wierden ghevanghen thien duysent ende dry en tzeslich
crayen.
1482. » Nota, dat ten desen jaere ghevanghen wierden acht duysent drij
hondert ende zeventhien crayen. »
( 222 )
een landheer van oudtijds ; dat de boer het zelfs beter had dan de
op zijne vrijheid en voorrechten zoo fiere stadsbewoner. De hon-
derd gemakken van het leven waren onzen vooroudercn schier
niet bekend; het tafelgereedschap, althans de vork, bestond niet,
de slralen dcr steden waren meestal zonder steenen , verzame-
lingen van vuilnis, moerassig in het regenseizoen, eng, donker en
verviild met bedorvene lucht. Eene eenvoudige roetkaars was nog
in de XIV^ eeuw een artikel van weelde. De slechte, ongezonde
toestand der groote bevolkingsplaatsen gaf gedurig aanleiding tôt
groole, besmelteh'jke ziekten, die duizenden en lienduizenden
wcgmaaiden, gelijk de hongersnood na jaren van oorlog en on-
vruchtbaarheid. De geschiedenis haalt, onder de versehrikke-
lijkste pestziekten. welke in de middeleeuwen ons land teisterden,
diegene aan van het jaar 1036 in 't graafschap Hencgouw ; van
4094. die de Iwee dcrdcn der bevolking wegraaaide; van H29,
4150, 4192 et 1226, die vooral in Hencgouw lang woedden; van
1272 en 1273, in hetzelfde gewest en die den landbouwenden
stand zwaar beproefde door 't verlies der staldieren * ; van 1313
en 151 G in 't markgraafschap van Antwerpen ; van 1549, wanneer
het vijfde deel van Europa's bevolking door de zwarte pest werd
weggerukt; van 1539, wanneer te IJper, in drie maanden tijds,
niet min dan 4,000 personen stierven; van 1409, toen de stad
Doornik en het omliggende zwaar werden beproefd enz. 2.
De hongersnooden waren niet niinder talrijk, hetgeen niet ver-
wondert als men bedenkt, dat ons land geen koorn genoeg op-
bracht om zijne bewoners te voeden. In de XP eeuw werden
gcwesten niet min dan zeven maal, gedurcnde de XII^ eeuw tôt
elfmaal toe door grooten hongersnood geteisterd.
a Mil ce cens L\ et douse
Vint une mors laide et hidouse
Qui pani (par) ces pays passa
Dont mains riches hom trespassa
Et des.vacches laulre an apries
Fu li mortories [mortalité] tout clii pries. »
{Oude handschriftelijke kroniek van Doornik.)
Zie ToRFS, Fastes des calamités publiques, 1859.
( 225 )
Ten jare 1196, onder andere, vicl er zoovcel regen, dat de
vriu'hlen in de aarde bedierven en de prijs der levensmiddelen
lot cenc recht fabelachtige hoogte slegen : de maat koorn, die in
gewone jaren ten prijze van 5 of 6 sclicllingen te koopen was,
gold er toen 50 of 60, zoodat de arme lieden het brood missen
lïioeslen, en ratten, muizen en slechte kniiden al hun voedsel
uilmaakten.
In de XlIP eemv was bet gelukkiglijk onder dit opzicht beter
gesteld; doeb in de XIV*' eeuw telt men alweder niet min dan
vijfgroote hongersnooden, waaronder degene van 1315 zoo ramp-
spoedig was, dal een overgroot getal « scbamele lieden zom ibuys,
zom up straten,ende eencgbe ooc in die portalen van der kercken
van peuren bonglier ende gbebreke smolten ende jammerliek
vergbinghen, dat Gode claghelick was '. »
De bedclarij moest alvroeg door weltelijke verordeningen be-
teugeld worden. Dit deed, onder andere, Karel de Groote, die de
rijksgraven verplicbtle de noodlijdenden bijsland te verleenen.
Ook bestond toen reeds de armentaks.Na de ontslaving der dienst-
bare mannen nam de armoede ongemeen toe; de beboeftige
dorper, onlvoogd, maar alleen staande in de wereld, zonder goed,
zondcr bescherming, verloor met zijnen meester het bij dezen
gewaarborgde brood , betwelk bij voortaan zoeken , doeb niet
altijd vinden zou.
Bij de beteugeiing der bedelarij gingen aile vorsten evenwel
niet met edelmoedigheid te werk. In den keiirbrief voor de stad
Brugge op bet einde der XII^ eeuw door Pbilip van den Elzas ver-
leeîid , lecst men : Indien een bedelaar ol" bedelares {scîirra)^ die
bij u de gastvrijbeid becft genoten, weigert daags nadien uit uw
buis te vertrekken, bet is geene misdaad hem te verdrinken. —
Dit was nu eigenlijk geene nieuwigheid : bij de oude Germanen
werden degenen, die te lui waren om te werken, in 't water
geworpen.
Op het laatste der middeleeuwen deed de ellende de zwervende
* Despars, Cronijcke van den lande ende graefscepe van Vlaenderen, II,
197.
( 224 )
bedelarij ontstaan, die zelfs eene maatschappelijke kwaal werd.
In dorpen en steden zag men een groot getal armen ronddolen,
die huis en arbeid hadden verlaten om ten koste der welheb-
benden le leven. Regeering en plaatsclijke besturen zagen zich
genoodzaakt strenge verordeningen uit te vaardigen en hen zelfs
uiterlijkekenteekens van hunnen staat te doen dragen.
Philip de Goede was de eerste onzer vorsten, die zich het vraag-
stuk van het paupérisme ernstig ter harte trok. Zijne ordonnantie
van 14 Augustus 1439 schijnt evenwel machteloos geweest te
zijn om de kwaal uit te roeien, doch bracht te weeg dat verschei-
dene kaslelnijbesturen op hunne beurt raaatregelen namen,welke
evenwel door het steeds toenemend getal bedelaars en landloo-
pers in de meeste plaatsen zonder uitwerksel bleven.
In die algemeenerampen bleef deehristelijke liefdadigheid niet
werkeloos; de armendisch , in iedere parochie des lands met de
kerk zelvc opgericht, kreeg talrijke giften en bezetten en reikte
al de aalmoezen uit, waarover hij mocht beschikken, terwijl, in
prangenden nood,de blok en de schaal in den tempel en de omha-
ling ten huize het te kort geheel of gedeeltelijk aanvulden.
Een groot getal dorpen werd begiftigd met een hospitaal voor
arme lijders ofwel zij bouwden hutten voor de ongelukkigen, die
met de ongenadige, verschrikkelijke ziekte der melaatschheid
besmetj niet met de gezonden in aanraking mochten komen en
de wezenlijke parias der middeleeuwen zijn geweest ^
' Melaatscîien werden, uit hoofde hunner afzondering op het veld, ook
akkerzieken geheeten.
Enkele woorden zullen volstaanomden toestand dier oDgelukkigen te doen
kennen. Niel alleen was hun 't eigen huis, maarook de kerk ontzegd. De melaat-
schen werden eenigerwijze builen de wet gesteld. De leden der Grafelijke
Audientie in Vlaanderen bezegelden ten jare 1372 eene verkIaring,inhoudende
dat eene akte, door eenen lazaruszieke onderleekend, zooals opzichlens
groudgoedereD, rentenenz. van geener waarde kon zijn.
iu^
VII« HOOFDSTUK.
Beschaving en zeden gedurende de middeleeuwen.
Een wonderbaar feit Ireft den denker, die de vadcrlandsche
geschiedrol voor het tijdvak der middeleeuwen doorloopt. Geen
was zoo bevvogen door inheemsche onlusten, bloedige volksop-
loopen, muilerijen en oorlogen van allen aard, waarbij steden en
dorpen ontvolkt, geheele landstreken verwoest en verpestendc
ziekten verspreid w erden ; geen ander tijdvak was door het
gémis aan veib'gbeid en rust minder gunstig ter ontwikkeling
van beschaving, geleerdheid en kunst, ter uitbreiding van nijver-
heid en handel en wat dit ailes dienstbaar kon zijn — en niet
te min is er bezwaarlijk een tijdperk te noemen waarop elke
kracht van den menschelijken geest zoo hoog te klimmen en zoo
ver zich uit te breiden wist. De schilderkunst, de architectuur,
de schoonschrijfkunde, de beeldhouwkunst schiepen wonderen,
waarvan menige in de nieer verlichte tijden niet overtrofTenjZelfs
niet geëvenaard zijn. Diehters stonden op, edele waarheidpre-
dikers, die, groot van harten hoog van moed, het verongelijkte
volk den weg der wijsheid en der vrijheden wezen ; kroniek-
schrijvers, die de glansrijke wapenfeiten in de volkstaal te boek
stelden; wijsgeren, die den naam van hun vaderland op vreem-
den bodem beroemd maakten en, glansrijke lichten der Sorbonne,
te Parijs, voor himnen leerstoel de wijssten onder de denkers en
de geniaalsten onder de diehters — eenen Dante Alighieri zelf î
— zich zagen komen neerzelten Alom werden scholen voor de
volkskinderen en voor de studieminnende jongelingschap opge-
richt; godgeleerdheid, wijsbegeerte, genees-en rechtsleer werden
grondigonderwezen ; in éen woord : de beschaving, door hetwa-
pengerammel en de woestheid der opgeruide menigte herhaai-
delijk verdreven, werd ook telkens teruggevoerd, en de bewoners
Tome XXXII. 15
( 226 )
onzer verschillige landstreken gaven in iedere eeuw bewijs van
eene onbegrensde zucht tôt kennis en veredeling, gelijkmede van
volstandighcid en geduld,die aile wederwaardigheden verachtten
en met glans te boven kvvamen. De Belgen gingen op bloot ver-
standelijk gebied le werk gelijk de kust- of rivierbewoner die, na
al zijne bave en goed,zijn huis en dorp door de toomlooze golven
te hebben zien aanranden en verzwelgen, na de eerste Iranen van
wee geschreid en bel snerpendsle leed der ontbering uitgestaan
te bebben, met verjongden moed en verscbe kracbt de spade in
de hand nam, bet vernielend élément acbteruitdreef , 't land bem
voet voor voet betwistte, totdat eindelijk zijne noeste vlijt be-
kroond en de spade in den bodem was geplant ter plaatse van de
oude afdamming, zoo niet verder op 't vrocgerc watergebied.
Was België de bakermat van duizenden kunstenaren en geleer-
dcn, tevens mag het de wieg heeten van miilioenen helden. Geen
plekje gronds toch, hoe gering ook, dat, inzonderheid gcdurende
de middeleeuwen, niet getuige geweest is van den heiligen kamp
voor vrijbeid en recbt; dat niet het bloed heeft gedronken van de
strijders en geheiligd is geweest als 't graf eens martelaars voor
de goede zaak.
Men kan in dit geschiedkundig overzicht van onzen boeren-
stand niet vergen, dat wij het lafereel zouden schetsen van al de
oorlogen, waarvan onze velden getuigen zijn geweest; edoch,
zullen wij de hooge beteekenis van den verstandelijken vooruit-
gangtijdcnsde middeleeuwen op behoorlijkewijzcdoenuitkomen,
zoo mogen wij niet nalaten in enkele breede trekken de voor-
naamste feiten te doen kennen,welke sedert den inval dcr Noord-
mannen totaan betbegin der nieuwere tijden bij machte geweest
zijn dien te stutten of tegcn te werken.
Het eerste feit, dat wij in deze orde te vermelden hebben, is de
inval der Hunnen of andere barbaren, die omtrent het midden
der X* eeuw in het zuidelijke deel des lands het verdelgingswcrk
der Noordmannen vernieuwden. Omtrent dienzelfden tijd was
Lorreinen het tooneel van eenen hardnekkigen burgeroolog
lusschen twee partijen, waarvan de eene Fransch-, de andere
Duitschgezind was. Nauwelijks was de XI® eeuw aangebrokcn, of
( 227 )
in Vlaanderen ontslond ecn krijg lusschen den vorst van dit ge-
west en den keizer van Duitschland, tervvijl eene bctwisting over
Lorreinen de Brabanders en Hencgouwers tegen Godfried van
Ardennen in 't harnas joeg. Een veertigtal jarcn nadien ontstond
er een nieuw geschil over dezelfde landstreck tusschen hcrtog
Godfried den Moedige en keizer Hcndrik III, een oorlog die ge-
voerd werd tôt in Vlaanderen, welks vorst tegen den laatstge-
noemde in verbond was gegaan. Toen voigden de bloedige twist
over Richilde van Henegouw, en de kruistochten naar het Ooslen,
welke de beste krachten des lands, de dappersle en vermogendste
heeren en ridders met duizenden wakkere landbouwers den ge-
boortegrond deden verlalen.
De XU^ eeuw was voorai een tijdvak van oorlog en veete. Zij
zag eenen strijd tusschen Brabant en Limburg, eenen anderen
tusschen Brabant, Namenen Luik, en de achttienjarige veete tus-
schen de Bertiiolds, heeren van Mechelen en Grirabergen, en den
Brabanlsclien vorst; daarbij kwamen nog een oorlog tusschen
Vlaanderen en Duitschland; de woeling in Vlaanderen, veroor-
zaakt door den moord, gepleegd op Karel den Goede; de krijg tus-
schen Godfried 111 van Brabant en den graaf van Namen en
Luxemburg, verbonden met den graaf van Vlaanderen; tusschen
Dirk van den Elzas en Boudewijn IV van Henegouw; tusschen
Philip van den Elzas en den koning van Frankrijk, eenerzijds,
en de hertogen van Brabant en Limburg, anderzijds. Een twist
tusschen Boudewijn van Henegouw en Hugo van Edingen , door
Godfried III aangevuurd,gaf aanleiding tôt eenen oorlog tusschen
den eerste en den laatstgenoemde,waaraan de vorstcn van Vlaan-
deren, Namen en Luxemburg deel namen ; eindelijk trokken Dirk
van Holland en de hertog van Brabant tegen elkander op en ge-
raakten de graaf van Vlaanderen en de koning van Frankrijk
opzichtens het bezit van Artois slaags.
Ook de XIIP eeuw bracht veel oorlogsw&e en jammeren over 't
land. De Franschen vielen in Vlaanderen, bcmachtigdcn het schier
geheel en haalden duizenden strijders onder den kling Braban-
ders en Luikcnaren trokken tegen elkander het zwaard. Een ver-
bond tegen Frankrijk, nadat koning Philip-August schreeuwende
( 228 )
geweldcnnrijen had gepleegd,en in hetwelk Brabant, Luik, Vlaan-
deren en Duilschland vereenigd oplraden, eindigde rampspoedig
in de vlaklen van Boiivines. Dan volgde de twist tusschen de Dam-
pierre's en Avesnes, waarin men eenen zoon de wapens zag
opheffen tcgen zijne raoeder, terwijl de vorsten van Namen in
dit tijdvak gedurig door de graven vanLuxeniburg en Vlaanderen
waren bedreigd, en ten laatste genoodzaakt waren het gewest aan
Gwijde van Dampierre te verkoopen. De diefstal eencr koc ver-
wekte omtrent dien lijd eenen geweldigen krijg in 't zuidoosten
van België en stortte bet edelste bloed der Luxemburgers,Namen-
schen, Luikenaren en Brabanders, len getale (zcgt de kroniek)
van J 5,000... Korts nadien ontstond tusschen Reinout van Gel-
deren en Jan I van Brabant over het hertogdom Limburg een
oorlog, die ook de Luxemburgers in het harnas joeg en te Woe-
ringen ter eere van den Brabantschen vorst, maar ook, geluk-
kiglijk, ter ontwikkeling der volksvrijheden eindigde.
De XIV" eeuw, het glansrijkste tijdpunt voor de Belgische
gewesten, begon in Vlaanderen geh'jk de XIII^ eeuw had geëin-
digd : met jammeren en beproevingen; — maar weldra werd het
groote pleit tusschen defeodaliteit en de gemeentemacht beslecht
op 't onvergetelijke Groeningerveld.Dan kwam, na nieuwe pogin-
gcn tôt onderdrukking, een man uit het Kerelsland, de dappere
Zannekin, die niet in zijne edele poging gelukte maar met zijne
makkers den dood der heldcn stierf op den Kasselbcrg.
Ook aan martelaren voor de volkswelvaart zou 't niet ontbre-
ken : tegenover den Franschgczinden vorst van Vlaanderen ver-
rees de grootste burger van dit gewest, Jacob van Artevelde,wijs
en beraden, kloek en onbeschroomd, maar die eilaasî zijne volks-
en vrijlieidsliefde met eenen verraderlijken dood moest bezuren.
In 't bisdom van Luik woelden de partijschappen der Awans
en Waroux , van 1297 tôt 4 555, gelukkiglijk ook met dit gevolg,
dat uit dien kamp de heeren verzwakt, maar de burgerij met
grootere macht lerugkeerden. Brabant werd geteisterd door de
Linfars, eene bende landroovers, die het gewest prijs gaven aan
verdelging en aile wegen onveilig maakten. Hieruit ontstond een
oorlog tusschen Brabant en Gulik , alsmcde tusschen laatstge-
( 229 )
noemde en Wenceslaus van Luxemburg, die, gevangen en op
ranlsoen gcsteld, Iiet geld eisclilc van zijne onderdanen en daar-
door zware onlusten verwekle. Dan had Brabant nog cenen
oorlog tegcn den vorst van Gelderen,die in de Kempen viel, «roo-
vende endc blaeckende, beroovende het arme lantvolck. » Ein-
delijk in Vlaanderen deden zieh zware onlusten op onderLodewijk
van Maie, gekenmerkl, onder anderc gmwelen, door de moor-
derij der IJpersche burgcrs en door den ongelukkigen veldslag
van Rozebeke, waar Philip van Artevelde en duizenden Gente-
naren het leven liclen .
Even rampspoedig was het tijdvak,hetweik nu volgde. De strijd
ora de erfstaten van Jacoba van Beieren en waarin de Braban-
ders, Luikenaren, Henegouwers en Vlamingen gcmengd werden ;
de oorlog tusschen Frankrijk en Engeland, waarbij de herfogen
van Burgondië vvaren betrokken, zeker niet len voordeele van
Vlaanderen; de opstand der boeren van 't graafschap Loon die,
onder den naain van Cluppelstaghers, moegetergd door afpersing
en willekeur, in 1461 hunne lang verkropte woede kwanien bot-
vieren te Loon; de sluwe, verraderlijke staatkunde van Philip den
Goede, die de kioekste en onverschrokkenste kampioenen voor
de gemeentevrijheid op het slagveld door vreemde huurbenden
deed vermoorden, of naar 't schavot dced siepen of, zooals in 't
Land van Waas, zijne tegenstrevers van kasteel tôt kasteel, van
hutte tôt hutte acht dagen lang ging opzocken, hen over de kling
halende en hiiizing en oogsten vernielende; eindelijk de val van
Gent, de machtigsle en beroemdste onzer middeleeiiwsehe ge-
raeenten — ziedaar,in welke droeve omstandigheden de zon dier
diepberoerde tijden ten ondergang neeg.
Wat al jammercn, wat al weeî
Voorwaar, er zijn stroomen bloeds vergoten, oogen blind ge-
weend, gansche familiën en gchuchten weggemaaid, steden ont-
volkt, dorpen uitgebrand en uitgemoord in die eeuwen van
barbaarseh geweld , wanneer duizenden en lienduizenden nien-
sehenlevens harteloos aan de heerschzucht of den gril der groo-
ten werden opgeolïerd.
En toch, hoeveel moed heeft het volk van Maas en Schelde, van
( 250 )
Haine en Rupel, van Ourthe en Nelhe aan den dag gelegd om de
hooge plaals, die het in de rij der volkeren had gewonnen, te
handhaven of weer te winnen!
Wat veel daartoe bijdroeg was de ontvvikkeling van liet onder-
wijs, vooral sedert het concile van Latran, in 1215, waarop hct
decrcet werd uitgevaardigd dat de behoeftige kinderen van de
weldaad des onderwijzes niet mochlen verstoken blijven, en dat,
overal uitgevoerd, de volksschool niet alleen in de stcden, maar
ook in de groole dorpen deed tôt stand komen. Ook leckedichters
spoorden daartoe aan. Jacob van Maerlant voegt in Aristoteles''
leer dcn vorsten toe :
« In sleden dire mogenlhede
mac scolen, ende doe ieren mede
de kinder van dinen lande i. »
De boerenjeugd kon zich dus in de meeste plaatsen bckwamen
in de onmisbaarstekennissen, terwiji degenen, die gedreven waren
door zucht naar studie, de kennis van het Lalijn en het hooger
onderwijs konden bekomen in de goedbezochte kloosterscholen.
De burgerlijke besturen slonden de Kerk in harc poging bij ; zij
verleenden ondcrstand hetzij aan den leek, die onderwijs gaf,
helzij aan Av. uitstekcndsten onder de leerlingen, die de middelen
niet bezatcn in den vreemde hunne sludiën voorl te zelten; en
om de kinderen der volksklas naar school te krijgen, gaf mcn hun
op vêle plaatsen (zooals nog heden, onder andere bij de Trap-
pisten, te Westmalle, geschiedt) het middagmaal.Zoo verre slrekle
zich de zorg voor de arme jeugd uit, dat Udalrik, in het IIl" bock
der Coutumes de Cluni/j verklaart, dat het moeilijk zou geweest
zijn cenen koningszoon in zijn paleis met meer zorg op te voeden
dan te Cluny het laatste der behoeftige kinderen was. Die toe-
stand was geene iiitzondering ter gnnste van Frankrijk : ook in
ons land wcrden gedurende de middelceuwen, langen tijd nog na
Karel den Groote, de kinderen der landwerkers en dorpcrs met
die der edelen op de schoolbank vermengd.
» Vs. 725.
( 251 )
Men ontkent liet niet : de godsdienst mag in dit werk van
vercdeling op ecn ruim aandecl bogcn; waar men spreekt van
« geloovige nnddeleeuwen » zegt men eene waarheid, die de even-
tijdige schrijvers bevesligen. Hel volk geloofde diep en de geest
des chrislendoms behecrscbte aile inriclitingen en aile onder-
nemingen. De liefdadigheid verrichtte wonderen van zelfopoffc-
ring; icdcre mensclielijke ellende werd verzorgd en iiit de sticb-
lingsbrieven van bospitalen en godsliiiizen blijkt duidelijk genocg
dat de onlelbare weldadeii vooral aan den geest van vroomheid
zijn te danken. Jan Boendale, die in de eerste jaren der XlVeeuw
bloeide, leert ons die ontwikkeling van den godsdienstzin tege-
lijk met de meerderc eerbiediging van de wet, in de volgende
verzen :
a ...Men siet Ifolc bal gaen ter kerken
Ende te sermone daghelijx nu
Dant noyt dede, dat segghic u,
Ende ten aflaet wert lopen,
Ende oec missen horen met hopen,
En bringhen haer offerande
Met devotien tspriesters hande
Dant hier voeriuaels ye ghedede.
Aelmoessen gheeft men oec mede
In allen steden wel ter core,
In kerken, 1er straten ende ter dore,
Ende kerken in elke stat
Sietmen versieren ende maken bat,
Ende capellen ende nuwe outare
Siet men fonderen hier ende daer ;
Nuwe gasthuse ende capellen
Machmen in lanc so meer tellen
Beyde in dorpen ende in steden,
Dit duncken mi al salighe seden.
tFolc en was nie so wel beset
Beyde int ghelove ende in die wet
Alst heden es op desen dacli... * >>
Het was, wij hcbben 't hooger reeds gczien, bet christendom
geweest, dat de vrijbeid der dienslbare laten bevorderde en de
verbefïïng der vrouw bad bewerkt; onverminderd de stoffelijke
* Jans Teesteye ^uiigegexcn door Snellaert, vu. 471-492.
( 232 )
voordeelen, wclke daaruit voor de begunstigden ontstonden, was
er ook eene meerdere zedelijkheid uit voortgesproten en eene
verfijning van geaardheid en karakter. Foulques, bisscliop van
Toulouse, in de cersle jarcn der XlIP eeuw naar het land van
Luik gekomen om er tegen de Albigcnzen te prediken, kon den
kardinaal Jacob van Vitry zijne bewondering voor de deugden
en bel geloof der vrouwen van 't Luiksche niet verzwijgcn, en
eene vergelijking makende lusschen de Luikscbe en Fransche
vrouwen, verklaarde bij bet prins-bisdom « bet beloofde land
der vrouwelijke deugden » te zijn.
Men denke nu evenwel nict, dat de niiddeleeuwscbe saraen-
leving de volniaaktbeid bad bereikt of nabijkwam. Er is eene
scbaduwzijde aan bet beeld, dat wij zooeven voorstelden; naast
de deugden, die ons volk uit die lijden kenmerkten, zijn ook
Icelijke, groote gebrcken te vernielden. Tegenover bet geloof
stond bet bijgeloof, dat den geest verstompte en de ziel bcdierf;
tegenover de reine rnaagd, die in de enge kloosterpanden biddend
en boclend omdwaalde of aan bet veege bed der lijders een
levenslang offcr van verzoening plengde, bad nien de zooge-
noemde tooverbeks, verdaebt met de belscbe geesten om te gaan
en door martelpijn en scbandedood gekastijd ; tegenover de
verengelde menscbenliefde, die waakle op den nood en 't lijden
der bedrukten, bad men nog de recbterlijke proeve, overblijfsel
uit de tijden van barbaarscbbeid, en die duizenden onscbuldigen
moct overladen bebben met onecr en in den dood gejaagd ; ook
bel domme, barbaarscbe kampgevecbt, betwclk te beslissen bad
in menige veete, gescbil en recbterlijke betwisting, en waartegen
de Kcrk en de burgerlijke macbt bcide langen tijd te vergeefs
moesten worstelen ^
* In de charter, waarbij Jan I, hertog van Brabant (gedagteekend van 1277,
o. s.) aan den ridder Jan van Lier hel dorp Wommelgem in leen geeft, vinden
wij het bewijs, dat te dien tijde het rechlerlijk tweegevecht nog volop in
zwang was. Ziehier hoe de vorst zich daaromlrcnt uitlaal :
•* Et sest asavoir sil avient chose que bataille de champ soit apelleie ou prise
en la ville de Womelghem devant dite,mesires Jehaus devant diz doit et puet
ce camp mener par jugement de ses eschlevins juskes au conbaclre. Et quant
(255 )
De oorspronkelijk ruwc geaardheid van ons volk was oorzaak,
dat de beschaving nog allijd maar met traagzame schreden vor-
derde. Gevechteii en doodslagen — wij zagen 't vroeger iiit de
strafbepalingen der keiiren — waren hier gedurende de raiddcl-
eeuwen nict zekizaam. Boendale spreekt cr van in zijn Teesteye,
cenigerwijze met verscbooning, als volgt :
« ...Dat tfolc nu ghewapent gael
Ende deen den andren verslaet,
Ende vanden cledren de selsene sneden *,
Ende meneghe andre selsene seden,
Diermen nu pleeght op desen dach,
Waendi dalmen die noyt en sach
Hier voermaels nocli noyl eer ?
Jaet, VVouter, vêle raeer...
In vechten, in slriden noch in doetslaen
So en ligghen niet, sonder waen,
Verradenesse, valscheyt no loesheyt,
Maer onghelemperde haestecheyl ;
Want heeft mi een man raesdaen,
Ende gae ic dan heymelike slaen,
Verholenllike vroech ende spade,
Na sijn ère, sijn lijf, sijn scade,
Dat es vêle meerre valschede
Dan of icken selve bestrede
Ende doet sloeghe int openbaer... 2 »
De schuld van de voortdiiring dezes toestands wijt Boendale
aan de heeren en rechters, die de onde keuren niet met streng-
ce venra au conbaclre, mesires Jelians devant diz nous doit livrere les cham-
pions a coron de sa ville devant dite, et nous les ferons conhactre sour le
nostre. » {Hcg- n** 95, bl. 24o, Leenhof van Brabant.
— Rijksarchief.)
De keure van Desieldonk, uitgevaardigd in 1268, bevvijst dal het tweege-
vecht ook in Vlaanderen in zwang was. Men leest^daar namelijk : « Nieraant
ne orlooft andren binnen scependomme te beroupene te campe, en si bi
harer beeder vville. »
' Selsene, zeldzame, zonderlinge.
2 Jans Teesteye, voormelde uitgave, vn. 678-700.
( 254 )
heid, tôt verminking des lichaams en doodstraf toe, toepasten, en
zich door geld lielen verzoencn :
« ...Die gierecheyt der heren
Die doet den volke leren
Doet slaen, roven ende vechten,
Om dat si niet wel en rechten.
Namen si lel voer let ende lijf om lijf,
Ende niet en spaerden des mans no wijf,
Ofte dat si meer int lant en quamen
Ende gbeen glielt daer vore en namen,
Het sticht nu menech overmoet
Die hem verlaet op sijn goet,
Hi soude dan vêle ghemater sijn *. »
De groote schuld lag aan de heeren :
« ...Ende sider dat oec dat ghesciede
Dat de wel gheboren liede
Quade knechte over droeghen,
Die tfolc transeneerden ende sloeghen,
Ende die hilden over hare maghe,
So sijn ghemeerret die doelslaghe;
Want dien knechlen dunct wel dat,
Dat sijs ghemint sijn te bat -
Van haren riken maghen
Dan ofle sijs niet en plaghen. ^ »
Toch was er, in den aanvang der XIV'' eeuw, eene groote
beternis gekomen in den toestand des boerenvolks. Hoort hoe
BoENDALE in zijn Boec vander Wraken (ï, 740-762) den voorma-
ligen toestand schetst, die dan had opgehouden :
a Vormaels doen daer int lant saten
Mechteghe liede uterniaten,
Aise ridders ende knapen menegherande
Die daer saten inden landen,
* Jans Teesteye, vn. 704-714.
* Bat, beter, meer.
' Jans Teesteye, vn. 716-72o.
( 235 )
Verdructen si die mate also
Dat sijs dicke waren onvro.
Haddc yeman vanden gheburen,
Hoe zere dat lien werl te suren
Een vet scaep ofte een swijn,
Dat raoeste mijns heren sijn.
Aise dwijfken boter sloech,
So waest mire vrouwen ghevoech ;
Ja, waest kieken ofte gans,
Dat moesle aen mire vrouwen dans.
Dus sat dat volxken daer
Sere verladen menech jaer
Onder die mechteghe heren... »
Kon liel anders, dat cr misbruiken en misdrijven ondcr 't volk
bleven, als degrooten 't voorbeeld gaven en de steden aan groote
ongebondenbeid waren overgegeven? Dâar toch, zelfs in de beste
farailiën, Iieerschte zedcloosheid en trof nien een groot gelai on-
ecbte kinderen aan, tôt zoo verre zelfs dat niemand, de priester
niet uitgezonderd, scbaamle had vôor de scbepenen te ver-
scbijnen om, door wetlelijke akten, giften en geschenken aan
zijne natuurlijke kinderen te doen *. In dien lijd waren geheele
straten der groote steden aan de ontuclit overgelaten, als bewoond
door « vrouwen van lichten ende oneerbaren levcne, » « femmes
communes ou filles de folle vie, » die onder sclierp toeziclit inoes-
ten gebouden worden 2. Overigens, de weelde, het uitvlocisel en
^ Op den buiten deed mcn, schijnl het, heel aoders. Er is eeue scheids-
rechlerlijke uilspraak bekend nopens de verpiichlingen der abdijen en kloos-
lers van Aywiers, Florival, Valduc, Lerines en la Ramée, ten opzichte van de
pasgeboren kinderen, welke aan de poort dier klooslers werden te vinden
gelcgd (1265). Het misdrijf moesl veel gepieegd worden daar het de welte-
lijke overheid noodzaakle maatregelen tegeu de gevolgen le nemen (Zie de
Annales de V Académie d'archéologie de Belgique^ XI, 65-66).
^ Reeds in de XIII* eeuw was de gravin Margareta verplicht de ontucht in
de stad Bergen le beleugelen (Vinchant, Annales du comté de Hainaut
VI, 37). Te Antwerpen, Cent en andere groole sleden beval men den onlueh-
tigen vrouwen hun verbiijf le vestigen op daarloe aangewezene plaalsen.
Zoo verre gingde zedeloosheid onder de regeering van Philip den Goede, dat
deze vorsl, bij bevelschrift van 5 Juni 1438, uilgevaardigd op verzoek der
schepeuen, der twce dekens en der drie leden van de slad Cent, strenge straf-
( 256 )
eenigermate de spiegel der beseliaving zijnde, mag men daaraan
den algemeenen loestand des lands in de middeleeuwcn beoor-
deelen, de uitspattingeii des volks aan het slofTelijk welvaren
loeschrijven. Onze oude kroniekschrijvers erkennen dan ook
zonder omwegen dat bet weclderige leven bet peil der openbare
zedelijkheid deed zinken. Men leest in de Mémoires van Philippe
DE CojiMiNEs (bl. 6), waar deze schrijver bandelt over 't middcn
derXV^ eeuw :
« Pour lors (1464) avaient les sujets de cette maison de Bour-
gogne grandes ricbcsses, à cause de la longue paix qu'ils avaient
eue, pour la bonté du prince, sous qui ils vivaient, lequel peu
tailliait {imposait) ses sujets, et me semble que pour lors, ses
terres se pouvaient mieux dire terres de promission que nulles
autres seigneuries qui fussent sur la terre. Ils étaient comblés de
richesses et en grand repos, ce qu'ils ne furent oncques depuis,
et y peut bien avoir 25 ans que cecy commença. Les dépenses et
habillement d'hommes et de femmes grands et superflus; les
convis et banquets plus grands et plus prodigues qu'en nul autre
lieu, dont j'ai eu connoissance; les baignoiries et autres festoye-
ments avec femmes, grands et désordonnés et à peu de honte. Je
parle des femmes de basse condition. En somme ne sembloit pour
lors aux gens de cette maison que nul prince ne fust suffisant
pour eux, au moins qu'il les sçust confondre et en ce monde n'en
connais aujourd'hui une si désolée. »
Wat Philippe de Commines zegt van de buitcnsporige wcelde in
de kleederdracht sloeg inderdaad over toi zoo groote buitenspo-
righeid, op den buiten evenzeer als in de stad, dat de vorsten
zich meer dan cens verplicht zagen verordeningen daartegcn
uit te vaardigen. Jan de Weert, cen IJperling, die omirent het
bepalingen voorscheef legen degenen, die eene vrouw zouden schaken of ontee-
ren, aangezien (zegt hij) « pluseurs prinses, ravissemens, efforcemens et
violences de pucelles et autres femmes aient esté soubz umbre de mariage
failles et commises par aucuns en noslre ville de Gand, par convoitise davoir
leurs chevances et autrement, dont mauix et inconveniens irréparables se sont
ensuivis et porroienl encoires plus faire, se provision et remède convenable
ny estoit par nous mis, si comme ilz dienl... »
( 237 )
niidden der XIV* eeuw zijnen JViwe Doctrinael schreef, meldt
ons uit zijnen tijd :
« Men vint vêle lude, die plien
Dat si ghemeine costumen ^lien,
Ende ordineren niewe dinghen
Omdat si willen sonderlinghen
Dat niewe te kennen geven,
Om daer bi te sine verheven,
Ende prise ende siet hem na... i »
't Was ook zoo in Brabant en elders. Boendale sprak in dcr
Leken Spieghel van lieden, die :
a ... in die kerke staen ghepoyt,
Ghelijc dat hem vrouwen poyen -
Met hoornen ende met sloyen ^,
Haer hooftslop ■* zo wide
Dat men in elke zide
Hare lijf scouwet an... »
De boeren bleven bij dit vertoon van weelde en pracht niet
ten achter, maar hulden zich in rijke stoffen, die zij voerden met
bont, gesneden als voor de heeren der stad en der kasteelen; in
't kort — zij Irachtten, geb'jk een Fransch dichter der eerste
helft van de XIV^ eeuw zegde,
<• Pour les bien nobles ressembler, »
gevoelende dat zij vrij en rijk waren.
De beschaving werd ongemeen in de hand gewerkt door de
* Uilgave van Ph. Blommaert [Oudvlaemsche Gedichten, III, 77, v. 222-
228.
2 Poyen, opsieren.
5 Sloyen, soort van vleugels of waaiers, van achter uitstekende aan de
zoogenaamde hoornen, en met deze het hoofdhulsel der middeleeuwsche
vrouwen uilmakende. Zulke hoofdsieraden ireft men nog aan bij de boerin-
nen van zekere streken in Brabant en Vlaanderen.
* De cpening van een vrouwekleed, waaronder het hoofd gestoken wordl,
dus de hais van 't kleed.
( 258 )
beoefening der dichtkunst in de beide talen des lands. Het Latijn
had, in 't midden der XI IP eeuw, schier overal als taie des be-
sluurs uitgediend *, en 't Franscb was reeds in 1 197, het Dietsch
in oorkonden van 1249 ^ door onze wethoudersgebezigd. Dit was
te danken aan den invloed der burgerij, ondersteund door den
kleinen adel, en aan 't gebriiik der volkstalen door de dichters
van dien tijd.
Een gansche ommekeer was in de lelterkunde gekomen. Op de
heldensagen der oude barden en de Karlovingische zangcn was
de berijmde roman of épopée en 't minnelied gevolgd, zoowel in
bel Dietsch als in het Franscb, maar meest, althans wat de
gedachte betreft, van zuidelijken oorsprong. Die zangen verheffen
bel avontuurlijke leven en de dappere daden der ridderen, bene-
vens de liefde, en maakten de schoone kunne tôt een voorwerp
van diepe vereering. Ongevcer twee honderd jaren bleef deze
letterkunde in bloei, maar uitsluitelijk voor den adel gescbapen en
beoefend, den boorder of lezer voerende naar eene overdrevene,
onnatuurlijke gedachtenwereld, kwamen de geestelijke stand en
de verstandige leeken ten laatste tegen haar in verzet, en er ont-
stond cène nieuwe scbool, welke, meer dan bloote uitspanningvan
de edele dichtkunst vorderende, het idéale of denkbeeldige leven
verving door eene alledaagsche, praclische werkclijkbeid. De
nieuwe scbool leverde, onder andere merkwaardige gewrocbten,
Reinaerl de Vos, geschreven in 't ecrste vierde der Xll*" eeuw,
een ecbt mcestergewrocbt, waar geene vrcemde lelterkunde iets
evenwaardigs vermag tegen te stellen. Ook Fransche dichters
bewerklen de oude dierensage, en le Couronnement de Renart,
alsook Renart le Novel, erkent mcn als allervoortreffelijkst.
* Behalvc, evenwel, voor de sladsrekeningen, welke meest lot het einde der
XIII ^ eeuw in 't Latijn opgesteld bleven. Maar misschien was dit eerder aan
de gemeenteklerkeu, al mannen van studie in dien tijd, te wijten?
^ Zie B. DuMORTiER, Notice sur Vépoque de l'introduction de la langue
française dans les actes publics au moyen-âge, voorkomende in de Archives
Tournaisiennes, 30:2-504. — Zie ook de oudstgekende Fransche en Vh\amsche
charter bij Serrure, Geschiedenis der Nederlandsche en Fransche lelter-
kunde in Vlaanderen.
. { 239 )
Met Jacob van Maerlant vooral (geboren omirent 1220,
gestorven in 1300), verkrceg die diciiterlijke Icerschool eenen
grooten invloed en deed de beschaving in ons land met reuzen-
schreden vooruifgaan. Hetzij « de vader dcr Dietsche dichter al
gader » de veder opvat om te onderwijzen, of den roskam om te
hekelen, of een vroom, stichtend lied aanlieft, overal komt liij
voor als een groote denker, een warme vricnd des volks, een
voorvecliter van waarheid, wetenschap en wijsheid. Vooral was
't zijne betrachting, de menigte te onderrichlen en den kcnnis-
schat te ontsluiten; de wetenschap, verborgen in de Latijnsche
schriften, en alleen voor geestelijken en eenige weinige andere
uitverkoornen, mede te deelen aan 't geraeen door behulp der
moedertaal; den evenmensch zedelijk te verbeteren. Andere dich-
ters schreven rijmkronieken *, welke te zamen met de opkomende
tooneelstukken van ernstigen en boertigen aard (de eerste aan-
vankelijk onder de godsdienstige plechtigheden vertoond) aan-
zienlijk bijdroegen tôt vermeerdcring der kennis van de ker-
kelijke en wereldsche geschiedenis. De Vlaamsche schrijvers
inzonderheid beseften hunne maatschappebjke zending volko-
raen, en hunne kloek uitgewerktc poëzie had den heilzaamsten
invloed op de vorming van liet mannelijk, krachtig karakter der
poorterij, die de macht der edelen wist te fnuiken. Zoo is het niet
te verwonderen dat de democratische geestten onzen zoo levendig
werd, ja dat de strijd tegen 't onrecht wcleens aanleiding gaf tôt
groote ontevredenheid en denkbeelden deed onlstaan, welke zich
lucht gaven in schriften tegen de rijken. Zelden toch werden
harder woorden gezegd dan door den Waalschen dichter eener
satyre van de XIV^ eeuw, die eenen goochelaar en monnik spre-
kend tôt elkander doet optreden, en schinipt en gceselt, en
hoewel hij zijne uitvallen door den priester doet verzachten,
toch zegde wat hem op het hart lag; geen enkele stand, zelfs
* Noemen wij enkel Jan vais Heelu, die den Slag van Woeringen schreef;
âeGrimbergsche oorîog; de Brabantsche Yeeslenen Vandenderden Edward,
door BoENDALE, onder de Vlamingen; Jean en Gilles le* Bel, Jean d'Outre-
MEusE, Gilbert de Tournai enz., onder de Walen.
( 240 )
de boerenstand niet, vond bij hem genade. — « Sire (zegt de
dichter tôt den pater) :
« — Sire, raisons est morte, ne m'en parlés jamais
Car je prains loyauté et tricherie lais *
Chevir ^ ne me porroie, car il n'est clers ne lais
Qui ne soit bareterres ou en dis ou en fais.
» — Amis, tu dis péchié; trop seroit grand damage
S'il n'estoit des preudomes. S'uns fox dit son outrage,
Ne pren pas garde à lui, mais aies bon corage :
Ensi conquerras-tu dou saint ciel l'iretage.
i; — Par foi, je vous croiroie, se me saviés nommer
Mestier dont je me puisse chevir sans baréter
— Ge te l'ensaignerai : se te vés labourer
En terres ou en vignes, bien te porras sauver.
» — Certes se vous crérie, trop seroie musart.
Païzant de village scèvent plus de renart 5
Que nulle gent qui vivent : trop sont de maie part.
Vilain * seront preudome, quant chien venderont lart.
» — Amis, il ne sont mie tout d'une volenté.
Les loiax laboureurs taigne s Diex en sainte !
Quant de ce ne me crois, je me sui apenlés,
Que boulengiers de viegnes plain sont de loiauté 6. »
Dezelfde gevorderde denkbeelden vinden wij terug bij eenen
kroniekschrijver, te Âalh geboren in de XIV*' eeuw, en die den
armen, deugdzamen boer verheft boven den ondeugenden edel-
man :
« 11 te vault mieulx d'ung vilain estre
Engendré sage et vertueux,
Que d'ung noble home avoir prins estre
Et estre fol et vicieux.
Le fils d'ung noble home est ignoble
Et vilain, s'il vit vilement;
Mais le fils d'un vilain est noble
Et gentil, s'il vit noblement. »
^ Lais, je laisse.
' Chevir, acquérir, se servir, s'aider.
' Renart, ruse.
* Vilaiîi, dorper.
5 Taigne, tienne.
6 Hs. N» 10,576 der Burgondische Bibliotbeek te Brussel.
( U\ )
Gedachten van enkele ontevredenen warcn dit niel : de
schriften van vêle onzer middelceuwsclic dichters bevatlen, zoo
niet zulke bepaaid socialistische beginselen, als hier staan uit-
gedrukt, dan toch» bij Maerlant onder andere, uitvallen tegen
de grooten, ontstaan uit de heilige zucht naar recht en recht-
vaardigheid, en die meer dan eens onze voorouders de wapens in
de hand hebben doen nemen om verdrukking en willekeur le
doen ophouden.
Intusschen, was de tijd der middeleeuwen onder stoffelijk
opzicht somber en droef geëindigd, gebeel anders was het op
verstandelijk gebied : het eerste vierde der XV^ ceuw had de
rijke bron van algemeene verlichting, de boekdrukkunst, zien
geboren worden een nieuwe dageraad brak voor de bescha-
ving aan.
i
TosiE XXXII. IG
(2f^;
VHP HOOFDSTUK.
NieQwere tijden. — Algemeene oogslag. — Religietwisten. — Toestand van den
landbouw in de XVI'= eeuw, — Zeden en bescliaving. — Gilden. — Rederij-
kers. — Dorpskermissen, — Kleederdracht.
Nicuwe tijden, nieuwe bcgrippcn, nicuwe loestanden; weldra
nieuwe ommekeer in de maatschappij. Wij liebben den naeht der
barbaarschhcid zien opklaren voor de koesterende zon der chris-
tene bescbaving; de fcodaliteit zien wijken voor de opkomende
niacbt der genieenten ; den ijzeren arni van den gebieder zien
neervallen voor de liefelijke verscbijning van de Vrijbeid; niaar
nu wij nog slecbls de sebira en scbaduw voor onze oogen bebben
van de groole maclit, die eeuwen lang de samenleving bebecrscbte
en ricblte, kost bel ons niets te erkennen dat zij ook goeds
plecgde en bare zending in de vvereld beeft vervuld. Wij mogen
het, inderdaad, der feodaliteit danken, dat zij de samenleving
hoedde voor regeeringloosheid en den weg des vooruilgangs ont-
sloot; dat zij den familiegeest en 't eigendomsrecbt, die twee
groote grondslagen der maalscbappij, versterkte, en elkecn bet
bescf gaf zijncr kracbt, waardigbeid en vrijbeid, betgeen de
vorige tijden niet vermocliten. Door baar waren de buiselijke
zeden en meteenen bet sociale leven gelouterd en ontwikkeld,
allbans de wapenlicden van boogen stand, die 't gebied badden
en de Iciding, bad zij den degcn onigegord en 't barnas aange-
gespt oni de zwakbeid en bet redit te verdedigen, teiwijl zij 't
gevoel van eer tôt bet boogste punt opvoerde. Zijn 't belere
tijden, die wij nu zien aanbreken? Gaat de nieuwe bescbaving
eene meerdere ontwikkeling aan de vrijbeid geven, zal de volks-
welvaart, tijdens de middelecuwen ten toppunt gekiommen,
vooruitsnellen met de gedacbtc?
Heteerste, wat wij nu opmeiken, is de builengewone versler-
king der vorstelijke macbt, de inricbling ccner besluurlijke cen-
( 245 )
iralisatie, waarvan nien in de middeleeuwen schier geen gedacht
Iiad. Wij hoeven niet meer te zeggen om te doen zien dat de
bloeitijd der groote gemeentcn icii einde, de gang der vrijhcid
hierdoor raerkelijk gestremd was.
De beschaving, lot hiertoe uitsluitelijk gcsteund en voorgelicht
door liet christendom, slaat nieuwe wcgen in. Wonderbare zaak!
De berstelling van de letterkunde der Grieken en Romcinen, door
de kloosters voorgestaan en verbreid tcn gevolge der duizenden
afschriflen, die daarvan gemaakt werden, bracht de zoogeheelen
« renaissance » le wecg, niet enkel in de kunsten en fraaie
lelteren, maar tevens terugwerkende op staatkunde en zeden,
en ten laatste allerwege den invloed der paiizen verzwakkende.
De hervorming lag in bet genioed van velen lang voor zij een feit
werd , en 't is eene crkende waarbeid dat zelfs de Roomscbe
geestclijkheid den weg voor haar baande : in de hooge sferen
(zegt een kalhoHeke scbrijver) door het gémis aan grondige studie ;
in de mindcre rangen door bedorvenbeid. Ailes sebeen er toe
mee te werken ; de vorsten , loldan loe door den geesteb'jken
scbepter van Rome in bun gezag gekorlvviekt, slreefden naar
onbeperkt gezag; de leiders vonden eenen macbligen steun in
de boekdrukkunst, het uitstekendsle middel van propagande;
terwijl de rcderijkerskringen zicb door den stroom der nieiiwe
denkbeelden lieten medcslepen en er misscbien de meesle van
al loe bijdroegen om de gemoederen lot de nieuwe geestesom-
wenteling voor le bereiden.
De bervorming bad evenwel niet alleen met de Spaanscbe Iroe-
pcn en vêle gemeenlelijke wetbouders te worstelen, ook de boe-
rensland toonde zicb, voor verreweg bel grootsle deel, vijandig
aan de denkbeelden, welke ganscb bet stclsel, waarondcr bij tame-
lijk vrij en gelukkig bad geleefd,dreigden in dengrond te boren '.
* « Peri,'entes tameu illos (iconomitchos) infestîs armisundique sggrediun-
tur ruslici, cxsisque corum pluribus, reliquos fugant. » Zoo scbrijit Strada,
{de Dello Belgico, I, 231). Reeds vroeger had hij ten aaiizien der omstrcken
van Rijsel geschreven : « Obvi Seclinenses aliique ejus viciniœ coloni, raptis
undique telis, paratos sese ad propulsandam religionis injuriam oslendunt. »
( 244 )
Wanneerde Statcn van Rolland nog in 1587 de verklaringafleg-
den, dat gccn liende deel der ingezetenen de hervormde icer
aankleefden (in de dorpen vermoedelijk), dan was zulke verliou-
ding der Belgische boeren tôt die der stedcn zcker nog grooler *.
Dien ontzagwekkenden kamp te besclirijven valt niel in ons
j)lan ; cenieder toch wcet, hoe gcweldig de schokkcn zijn geweest
die het vadcrland er door ondervond, maar wat misschien min-
der is gekcnd is de toesland, dien hij voor de plattelandsehe
bevolking in het leven riep. De rampen, welke vroeger op ver-
schillige plaatsen, wel is waar dikwijls herhaald, maar toch meestal
slechts voor korlen tijd de bevolkingen hadden neergcdrukt,
hieldcn nu meer dan twintig jaren schier onafgebroken aan en
wel ovcr gansch de uitgestreklheid van België.... Wij nioeten, om
een denkbeeld van dcn toesland te geven, ons bepalen lot eenige
breede trekken en enkele vluchtige schetsen, hier en daar uit de
jïienigvuldige voorbeelden, die bij de hand liggen, gekozen.
Niet zoodra was het volk in beroering gekomen, of gewapende
benden liepen het land af, verwoestende niet alleen de kerken en
kloosters, met al de gedenkstukken der middeleeuwsche kunst
en de onschalbare handschriften, welke de gescliiedenis der
cerste tijden van ons volk behelsden; maar plunderden en
beroofden ook het arme landvolk en verjoegen het van 't ouder-
lijke erfgoed als de minste poging werd gewaagd om eigendom of
personen le beschermcn. Dan kwaraen de koninklijke soldaten,
(lie evcnvecl geweld pleegden en door allerlei afpersingen het lot
der buitcnlicden nog honderdmaal erger maakten. Wanorde in
den staat, schrik en angst in elke gemeente, onrust en jammer
' Zie Groen van Prinsti:rer, Handboek van de geschiedenis des Vader-
lands, § 199. Het bewijs Liervan is te zoeken in de vervolgiDg der Hollandsche
boeren door Sonoy, breedvoerig bij Hooft aangeteekend , alsook in de
omstandigheid, dat, toen de Staatschen ten jare 1581 de boeren in Friesland
onder 't krijgsvolk in slagorde stelden, zij bij de ontmoeting met de Renne-
bergschen, zonder slag of slool af te wachten, met wapens en al over de sloo-
len, beken en grachten sprongen en zelfs de overige manschappen in liunne
vlucht medesleepten. (Van Meteren, Nederlanisclie Geschiedenissen, III >
b02.)
(243)
aan elke haardstede, verval en verwoesting alom — ziedaar in
weinige woorden de geschiedenis van liet hachelijke tijdvak,
welke gansche boekdeelcn beslaat, waarin nien niets ontwaart
dan Irancn, bloed en vuur, galgcn en brandstapels, slachtcrijen
op grootc en kleine schaal, liaat, verdelging en vloek !
De schroraclijke belastingen, door al de parlijen geëischt, en
de gednrig herhaalde strooptochten der zwervende krijgsbenden
hadden aile kassen uitgcput; maar er was nog eene andere
onistandigheid, welke den toestand der dorpelingen oneindig
vcrergerde, nanielijk de krijgskarwei, duizendmaal hatelijkerdan
de minst populaire dienstplicbt der vroege middeleeuwen. leder
dorp moest bestendig voorzien zijn van legerwagens, paarden en
voerliên om 't reisgoed der troepen van de eene plaats tôt de
andere, ja van 't eene eind des lands toi het andere te voeren, en
niet zelden vvaren de boeren nog van den eenen tocbt niet terug-
gekeerd als reeds een ander bevel toekwam om nieuwe benden
te volgen. Waren de troswagens niet gereed, dan kwamen de
soldaten geweld plegen, het dorp op schatting stellcn en de
boeren, 't mes op de keel en de tromp op de borst, dwingen om
spoed te maken. Welhouders, landlieden, geestelijken, de nota-
belste ingezetenen der gcmeenle werden veelmaals als gijzelaars
weggevoerd en moesten dan te duren prijze door de overgeble-
venen worden afgekocht *. In dien toestand, men begrijpt hei-
licht, gingen duizenden en duizenden landlieden op de vlucht,
om in de eene of andere stad persoonlijke veiiigheid en meerdere
rust te vinden; ook waren de meeste steden vol buitenlieden,
die daar al Iiun lilbaar gocd en hun vee gingen beveiligen, maar
ook somtijds daar zoo veel overlast veroorzaakten dat zij door de
wethouders vverdcn gedwongen eene andere toevluchtsplaals te
gaan opzoeken.
Niets mcer bezittende, kon de boer niet voldoen aan de hem
opgelegde belastingen en was de regeering wel verplicht de
gemeenten gedurig geheele of gedeeltelijke vermindering van
*■ KuYL, Hoboken, 51. De boeren van deze gemeente werden ten jare 1572
tôt in Vlaanderen en Friesland gezonden.
( 246 )
contribuliën te vcrleenen. Verzockschriften, door de dorpen van
Brabant aan de Slaten dezes gcwestes met ziilk doel den 12 De-
cember 1587 toegestuurd, hangen een waarlijk treurig tafereel
op van de ellende, waar toen het platteland in gevallen was.
Ziehier den toesland van eenige gemeenten :
Esschen had geenen enkclen inwoner meer.
Kaimpthout, wa&r voor 't uilbarsten der religietwisten 750 com-
raunicantcn waren, telde nu geene 6 huisgezinnen meer.
Westmalle had van de 300 huisgezinnen er nogslechts 24, die
schuilplaats gekregen hadden op 't kastcel.
Zandlioven telde maar 40 bewoners meer.
Halle [St-Marten] was onbebouwd sedert \ 579, na welk tijd-
stip er nog 1G dorpelingen werden geteld, die hun verblijf hadden
raoeten nemen in de kerk.
Oostmalle had zijne bevolking van 550 communicanten zien
vcrsmeUen tôt 55 schamele huisgezinnen.
Lille, met 700 communicanten, had er geene 60 meer.
Voorscholen (Viersel) was gansch afgebrand en verlaten.
Massenhoven telde nog enkel 6, Herenthout nog 60 bewoners.
Gansch de bevolking van Wechel-ter-Zancle bestond uit
40 zielen.
Kasterle en Loenhout waren zoozeer door plundcring en brand
geteisterd, dat mcn er met moeite eenige dorpelingen aantrof.
Wtnistwezel had nog eenige ingezetenen, die huis moesten
houden in de kerk.
Meer had de vier vijfde gedeelten zijner bevolking verloren.
Minderhoul bestond nog uit vijf zcer schamele hutten.
Worlel en verscheidene andere gemeenten waren gansch een-
zaam en verlaten...
Bij Van Grasen [Handschriftelijke kroniek), lezen wij verdcr,
dat de Staatschen den 4 Augustus 1585 een groot gctal pacht-
hoven en schuren, vol graan gelast, te Hoevcn en Boekhout,
alsmede de dorpskerk van Vremde, in brand stakcn. 't Jaar
nadien, zegt dezelfde schrijver, verergcrdcn de soldaten hunne
aklen van barbaarschheid door een echt beuienwcrk : zij staken
't vee in de stallen dood of voerden 't mec, braken de huizen af,
( 247 )
beroofdcn de licden van kleeren en lijnwaad, sloogen eenigen
armen en beenen aan stukken, of vclden ze ter plaatse dood, en
pleegden op vrouwen en dochlers delaagste misliandeIingen...Den
10 Juni verbrandden de Staatsclien de kerk van Broekhem, den
molen van Vremde en schicr al de liofsteden daaromtrent. Den
24 Augustus werd Duffel aan de vlammcn overgeleverd en vêle
i[igezetenen doodgeslagen. Het jaar nadien werd de kerk van
Heist-op-den-Berg afgebrand en bleef ook daar veel volk dood.
Eindelijk den 26 iMei 1589 staken dezelfde troepen 't vuur aan de
kerk en den molen van Wommclgcm, waarbij weeral een groot
getal boercn hun leven en bun goed verloren.
Dit ailes gesebieddc in gcmoenten, welke zeker niet onder de
rijkste des lands te tellen waren ; wat moct bet dan geweest zijn
in de plaatsen, waar bet volk door eeuwenlange werkzaambeid
tôt eencn boogen trap van welvaart was gekomen en de boer er
« warm » in zat? Het antwoord op deze vraag vinden wij gedeel-
telijk in den toestand van 't bloeiende Land van Waas, waarom-
trent de kroniekscbrijvers verkiaren dat die streek gedurende al
den lijd der onliisten de groote voorraadscbuur was van de lé-
gers, welke van Vlaanderen naar Brabant of Zeeland trokken
Een niet min batelijke dienstplicht als bet gedwongen vervoer
der legerbeboeften was bet wacbtbouden in beslotene steden of
aan de grens, den landlieden opgelegd, terwijl de dorpelingen
wisten dat middclerwijl bun eigen goed weerloos was overgela-
ten aan de roofzucbt der tuebtelooze troepen, bunne ecblgenoo-
ten en docbters aan de woestbeid der eervergetene krijgsbenden.
Dergelijke verplicbting werd, onder andere, in 1577 opgelegd
aan de bevolking van Couvin en Boussu, welke laatste weigerde,
docb dit verzet beziiren moest met bet verlies van a! bet vee, dat
er in de stallen gevonden werd.
Een Brabanlsch klooster, dat altijd veel zorg bad besteed aan
zijn uilgestrekt landbouwbedrijf, nanielijk de priorij van Belb-
leëm, le Herent, was door de partijcMi zoo zeer geplunderd gewor-
den, dat de scboone inricbting scbier te niet was geraakt. Jan de
Cokere, prior^ stelde daarover in \o9i de volgende verklnring op:
« In den yersten nopende ende aengaende die bertsteden die
( 248 )
ghclcyhen zyii int syn quartier oft gehuecht van Oesterhem.
rontsomme liet clooster van Bethieeni, onder Herent gheleghen,
in den gooden tyt, wcl gcweest te hebben XVll huysghesinne en
is cnde daller int selve gheliuclit doen ter tyt waren onder die
voorsclireve huysghesinne wel drye ploegen, daer nu niet een en
is. Ende dit selffste godshuys doen ter tyt hadde drye ploegen
daer sy nu maer een en hebben, qualyck gespannen.
» Item, 't voerschreve godshuys hadde, in den voerschreven
goeden tyt, wel of daerontrent neghentich verckens, soe groel,
soe cleyn, nu niet een.
» Ilem, noch doen ter tyt wel Iwee honderd, somtyds drye hon-
derd scapen, nu niet een.
j> Item, noch doen ter tyt wel achlhien borne beesten, nu
maar XII.
» Item, noch doen ter tyt wel hondert en XL hinne en hanen,
nu maer sesse.
» Item, noch daerenboven hadde ons godshuys doen ter tyt
drye treffelycke duyffhuysen die jaerlyck wel uitbrachtcn hon-
dert duyveii,nu lecnemael ghedestrueert ende verbrant, soe dal-
ter niet een duyffhuys en is *. »
Het dorp Linden was in 1397 geheel en al ontvolkt. De meier
Jan van Vlasselaer getuigde in een openbaar schrift « voer de
rcchtveerdige waerheyt, dat binnen den voerschreven dorpe ende
heerlycheyt van Linden tegenwoordelycke niet en syn, noch in
vêle jaeren niet en hebben geweest, cenige huysen ot inwoonde-
ren derselve,maerdat alleen dcliuyssen binnen den voerschreven
dorpe ende heerlycheyt, voer de troublen, syn ail te samen gehee-
lyck ende gansscheIyckaffgebroecken,vervoert ende't houtdaer-
alî gecomen verbrant byden soldaten, ten tyde van 't groot garni-
soen,annoLXX VIII ende LXXIX (1578-79) binnen dcr stadtLoven
gelegen hebbendc ; sulx dat Iselve dorp is gchcelyck ende ganssche-
lyckgedepopuleert vanallen ingesetenen ende onbewoont,in sulc-
kervucgcn dat in Iselve dorp niet meer en is staende dan een huys
van plaisance, toebehoirende joncker Peeler van der Tommen,
» Van Even, Mengelingenvoor de Gescliiedenis van Brabant, bl. 77-78.
( no )
gnnsschelyck geruineert ende uytgebrokcii, sulcx dnt tselve is
Oîibewoonbacr, mede eene dcsolale affgcbraiulo kercke ofte ca-
|)clle...i. »
Heverle, Oud-Heverlc en Eigenhoven bodcn op 't ciiide der
XVh ecuw ook niets dan puin en wildernis aan. Daar waren,
iiilwijzens de vcrklaring der wetboiidcrs van 1598, negen en
twinlig bofstedcn <r geheelyck geruineert;» aeht brouwerijen,
zes herbergen, vier en zeslig buizen van nering en bandel, « ten
gronde geruineert, » benevcns een papierniolen en luslhuis.
Vôor 't uitbreken der troebelen leefden daar in betrekkeb'jken
welstand ooO communicanten, nu waren er enkele, die schuilplaals
bndden gevonden op bel beerensiot of in ellendige hutten ver-
toefden. De zeven kudden scbapcn van vroeger waren vermin-
derd tôt éene, het groot getal pacbtboven lot twee 2. Moesten wij
de gesehiedenis van Vlaanderen raadplegen, slellig vonden wij nog
droeviger naricblen omirent den loestand des plalten lands; éene,
aangehaaid door Kehvyn van Lettenhove in zijne gesehiedenis van
Vlaanderen, moge dienen toi een staal daarvan: le Vinkeni waren
nog drie, te Wulveringem in 1584 nog siechts vijf ingezclenen;
van Zomergem lot aan Brugge was gansch het gewest ver-
la lenî 3
Uit deze enkele voorbeelden is genoeg het diepe verval des
landbouws, den bedroevenden loestand der boeren in de tweedc
belfl der XVI^ eeuw op te maken. Een gevolg daarvan was, dat
gedurende dien tijd en lang daarna de sehaarsch aan te Ireffen
akkerlieden door eene groole menigte wolven en andere bosch-
dieren groolelijks werden veronlrust en erg beschadigd, vooral
wat de slaldieren en 't hofgevogelte betrof. In de Kempen waren
de wolven zoo zeer vermenigvuldigd, dat mcn er de premiën
voor 't aanbrengen dezer dieren verminderen moesl; zelfs meldt
ons Van Grasen dat zij de dieren ongedeerd lieten, maar bij voor-
keurde menschen op bel lijf vielen. De bevestiging van dit feit
* Van Evex, voormeld werk, bl. 79-80.
« Idem, hl 1 00- 158.
3 Kervyn VAi\ Lettenhove, VI, 341.
( 250 )
vinden wij in de Geschiedenis van Vlaanderen, door Kervyn van
Lettenhove, waar men leest, dat er te Lokeren op éen jaar niet
min dan zeventien menschcn door wolven werden verslonden \
alsmede onder de brieven van den Raad van Vlaanderen (28 Ja-
nuari 1586), waar er gesproken wordt van « velc wilde ende fclle
dieren, als onder ander meniehte van wolven, veslinghende {sic)
peerden, coeyen, scapcn ende ander bestial, tselfs jonge kinderen
ende volwassen persoonen, niannen ende vrauwen. » Zoo groot
werd betgevaar inde kastelnijen van Oudenaarde en Kortrijk en
in het Land van Aalst en Geeraardsbergen, dat het eeuwenoude
jachlrecht der heeren en van de kroon voor den tijd van drie
raaanden moest opgeschorst worden en elkeen vergund werd
op boschdieren en roofvogelen jacht te maken 2. Nog baatte
het niet veel, want voor het einde des jaars moest door het kas-
telnijbestuur van Oudenaarde eene groote kiopjacht ten dorpe
van Ansegem bevolen worden. Zij had plaats den 19 Oclober 1586
en staat in eene handschriftelijke nota van D' D.-J. Van der
Meersch volgenderwijze aangeteekend :
« De heeren Hoogpointersder Casselrye van Oudenaerde, reeds
menigvuldige klaglen ontfangcn hebbende over 't quaed, twelke
door de wolven en wilde swynen gepleegd wierd op verscheyde
prochien van hun grondgebied, hadden besloten een générale
wolvejagt te doen, om op eenmael de rustige landslieden van het
bezoek dezer schadelyke dieren te verlossen ; ten dien eynde
wierden aile de brakeniers of jagers der casselrye uilgcnoodigt om
zig op hedcn te lalen vinden in 't bovengemclde dorp (Ansegem).
Het getal jagers die aldaer byeenquamcn beliep tôt 70, met on-
lrent200 iiytgelczene honden. De jagt wierd aengevangen. Boven-
loobosch en andere omliggcnde bosschen wierden doorkruyst :
het gedruys der hoorens en hetgeblaf der honden was verbazend
' Kervyn van Lettenhove, Vf, 341.
2 Dergelijke vergunuingeu weiden wel meer verleend. De boeren der
Vlaamsche duinstreek in 1477 buitengewoon gekwoUen door de wilde
konijnen, kregen van Maria van Burgondië 'l redit om gemelde dieren van
hun land le jagen en hunne lioUen le stoppen (Gilliodts-Van Severen, Cou-
tumes du quartier de Bruges, II, 89;.
( 25.1 )
groot en joeg zoodanig den sclirik aen dcze wilde dieren dat zy
hunne schuylplacls verlieten en aldiis de gewenschle prooy wier_
den. Men schoot op dien dag 11 volwassen wolven en 21 jongcn,
benevens 7 wilde swynen. Dezc vernieling was ecn waerlyk be-
langryke feest,loen men ook de landslieden in zoo groote vreugde
zag, want velc peerden, koeyen, schapen, verkens, vvaeren door
deze razende gediertens verslonden geweest *. »
Ware het iand niet gedurende twintig jaren doop den biirger-
oorlog geleisterd geweest, mogelijk zou in geene eeuw de akker-
boiiw zooveel voortgang gedaan bebben als gedurende de XV 1%
uit hoofde van de maatregelen, door de regeering en verschei-
dene heeren genomen om de groote nijverheid te beschermen.
Dit doel wordt bereiktlangs verscbillende wegen, maar aile zijn
de rechte niet; in de vorige eeuwen dacht men den landbouw te
begunsligen door het stelsel van verbod van uitvoer en door eene
tôt het uiterste gedreven regeling van al de daarmede verbonden
belastingen. Sederl heeft de staathnishoiidkunde groote vorde-
ringen gemaakt en de middelen afgekeurJ, welke voorheen als
doeltreffend werden beschoiiwd. Wij hoeven noch de eene noeh
de andere te onderzoeken, maar bepalen ons te doen kennen wat
ten onzent geacht werd als het boerenbedrijf gunslig te wezen.
Uitvoer van verbod van granen, groenten, vee, paarden enz.
werd bepaald telkens dat er gevaar was ëen dczer artikelen te
kort te bebben; ook verplichtte men de boeren met al hun koorn
en vee, dat zij verkoopen wilden, naar de markt te komen. Biii-
len deze bepalingen waren er ook andere wezenlijk nuttig en
voordeelig en niemand hinderlijk. Het toebrengen van akker-
schade en de schennis van 't boschhout werd bij plakkaat van
* De aanwezigheld van 't groot getal boschdieren in de kastelnij en van
Oudenaarde en Kortrijk wordt nader bevestigd^door de rekeningen dier
gewesten, welke nog in 't jaar 1599 uitgaven inhouden, gedaan om de boeren
van die lastige en gevaarlijke bez,oekers te bevrijden ( Zie de rekening
n» 33,812, bl. 31, Rekenkamer, in 't Rijksarchief te Brussel). — De wolven
vermindertlen naarmate dat de landbebouwing weer toenam; daar werden
er evenwel nog gevangen in voile XVIP eeuw.
( 252 )
7 DccembeT 1536, uitgevaardigd door Karel V, en bij een later
van !1 Januari 1548, met'boete geslraft. Pbilip II toonde zich ook
niet onverschillig aan den vooruitgang des landbouws; in 1564
liet hij eene ordonnantie afkondigen, waarbij de verkoop der
assche, in de kastelnij van Kortrijk gebezigd tôt het vettcn der
landen, geregeld werd, en een plakkaat van 25 Maart 1581, dat
den landbouw hoog aanbeval en prees, stelde de bocren in de be-
scherraing en hoede des konings, de soldaten, die hen geweld of
overlast aandeden, bedreigende met de galg. Wij weten het: deze
laatste verordening baatte ons landvolk weinig, en de schuld er
van mag wel aan Philip H geweten worden, wiens tegenwoor-
digheid in België, tijdens de bloedige jaren van ornwcnteling en
oorlog, mogclijk vêle rampen hadde kunncn vermijden. De regee-
ring beproefde verder de treurige verlalenis der dorpen te doen
ophouden door bij plakkaat van 25 Maart 1581 uitzonderlijke
voordeelen toe te &taan aan ieder, die onbebouwde landen wilde
bewerken, en liet hun die geheel en al over; zcs jaren later ver-
scheen een ander plakkaat, hetwelk verbood de wcgens civiele
zaken vervolgde veldwerkers, die vagc landen lot cultuur brach-
ten, in hechtenis te nemen.
Dergelijke maatregelen waren te meer noodig, daar ons land
zich nog altijd bij vreemde natiën voor het ontocreikendc zijner
oogsten nioest voorzien. De Meyere erkent dit, waar hij zegt dat
een groot gedeelte van Vlaanderen te zijnen tijde meer tôt weide
dan tôt akker was geschikt, en men daarom toevlucht nam tôt
Artois, Verinandois, het Kamerijksche enz. Er kwam ook koorn uit
Denemark, Engeland en Spanje; maar de baver, garst, boonen, vit-
sen, kemp, vlas enz. wasten in Vlaanderen in genoegzame hoe-
veelheid, zelfs in overvloed. Men maakte olie van vlaszaad, noten
en knolrapen. Frankrijk leverde ons zout, maar de Vlamingen
verkochten 't geraflineerd. Zoutziederijen waren er vanouds
aan de Vlaamsche zeekust. Holland leverde ons velc paarden,
Friesland en Normandie ossen, hoewel de Vlaamsche paarden
eenen goeden naara hadden en in Frankrijk zeer waren gezocht*.
^ Rerum Fland., 39.
(253 )
Men herinnert zich liet vers van den Gentschen dichter Jacob van
Zevecote :
« Naer Drongen mette schuyt
Te varen heeft nu uyt,
Rontom de groenc weyen,
Daer d'ossen, die het lant
Van Denemarcken sant,
Haer vetten en vermeyen, »
Het was ook in de XVI^ eeiiw dat het dagloon der veldarbei-
ders werd vastgesteld, een maatregel die zoowcl het voordcel der
boeren als der daglooners tôt doel had *.
' Onder de ons bekende wettelijke voorschriften van dezenaard deelen wij
hier degene mee van 1588, betrekkelijk de raaaiers, dorschers en werkiieden
van allen aard :
« Manouvriers, moissonneurs et autres.
» Les paysans soieront et ameubliront les bledz, soilles, scorions, entilles
et bosche ainsi qu'ilz ont accoustumé de faire de tous temps et ancienneté et
ne pouront exiger plus grands salaires que le dixielme ou unziesme, selon
'l'ancien usage de chascun lieu où ilz besongneront,
» Et pour salaires d'amasser les avoines, ne pouront demander plus grand
salaire que trois garbes à chascun cent, ou au lieu de ce se contenteront de
deux boysseaux de bled pour chascune pair de moissonneurs.
» Pour faucher les avoines ne se pourra exiger pour la mencaudée. Quant
icelles se fauceronl par ceux qui soient et moissonnent les bleds des censiers,
plus de V s.
» El quand elles se faucheront par autres, non soians lesdits bleds, pour la
mencaudée vi s.
» Et au regard de ceux que on y voudra emploier à journée ne pouront
demander plus de xii sols.
» Faucheurs de foin pour jour six sols vi s.
» Et pour la mencaudée x s.
» Fouisseurs de terre par jour vi s.
)) Les batteurs en grange n'exigeront plus grand gaignage que le xx, xxi
ou XXII, selon qu'ils sont accouslumez gaigner es lieux où ils besoigneront.
» Et en besoignant à la journée v s.
» Le jardinier par jour ^ vi s.
» Et généralement pour tous autres manouvriers par jour . . un s.
» Faiseurs de glos de bonne gauge de chacun cent . . . . xn den.
» Et besoignant par jour tant ausdits glos qu'autres bois . . vi sols. »
{Gedrukl te Dowaai, bij de wed. Boscard, 1588.)
( 254 )
Naarhet voorbeeldderregeering werkten ookvele dorpsheeren
en gcinecntelijke welliouders tôt de uitbreiding en verbeleringof
wel lot bescherining des landbouws mede. Plaatselijke keuren of
politieverordeningeii [Politieke ordonnanliën noemde men die)
geluigen daarvan. Pbilip, béer van Croy en hertog van Aarscbot,
deed in 1571 een règlement op de « champiage » afkondigen in
bet Henegouwscbe dorp Rai>ce, vvaarin wij onder andere lezen :
a ... Seniblablement deffendant à tous fermiers, censiers,
laboureurs de vendre ny transporter, ny mener au debors dudit
village aucuns fourrages.
» Pareillement est probibé d'abbattre ny coeiller pommes et
poires sauvages avant les termes pour ce limités et désignés, si
comme pour les poires avant le mois d'aoust, pour les pommes
avant la St.-Remy *. » — De wilde vruchten, biervoren vermeld,
dicnden doorgaans toi bet vervaardigen van cider of appeldrank.
Dank aan de uitgebrcide betrckkingen, welkeonze middeleeuw-
scbe bandel met de verslgelegene landen van Europa onderbield,
alsook de reizen, welke vcrmogende lieden uit bloote nieuws-
gierigbcid en zucht naar meerdere kennis tôt in andere wereld-
deelen, ondernamen , was in de XV 1^ eeuw de moesbof met ver-
scbeidene nieuwe groenten verrijkt, die de ontwikkeling der
landbcbouwing bevordcrden, gelijk zij de tafel der grooten met
nieuwe spijzen vcrrijkten. Op de groene kool van Milanen badden
onze boercn de spruitlaten wassen, die, naar andere landen zelfs
vervoerd, voor ben eene nieuwe bron van winst werd. Brabant
leverde reeds ten jare 1597 de beste snijboonen, bier ingebracbt
door kooplicden, die in betrckking waren met Turkije.
Het scborseneerzaad werd bier ingevoerd uit Spanje op bet
einde der XV^ eeuw. In 1597 bracbt men te Anlwerpen bet zaad
van den konkommer en de zurkel. Daarentcgcn vroeg Engeland
ons op bet laatst der XV*" eeuw zaad van articbokken, rneloenen,
koolen, salade, benevens stekelbezië- en abrikoosplanten.
De andijvie werd bier gekweekt voor 1548, maar de aardappel,
in 1588 door Pbilip van Sivry, béer van VValbain en gouverneur
^ Annales du Cercle archéologique de Mons, VIII, 208.
( 255)
van Bergen, aan Clusius gegeven en door hem bekend gemaakt,
zou nog ongeveer Iw ee eeuwen moctcn wachten vooraleer het
brood der armen te worden *.
Was in de XVP eeuw de loesfand van den leenhouder jegens
den leenheer al veel veranderd, tcn voordeele van eerslgcnoemde,
de betrekkingen tusscben eigenaar en huraar bleven nagenoeg
gelijk als in de XV* eeuw. Eene pachlakte van 1559 betrekkelijk
eene bofstede te Erondegem, en die samengestcJd was uit land,
bosch en nieersch, ter grootte van 44 bunder, geeft op als buur-
waarde 2 godspenningen en 150 Karolusgulden 's jaars, iOO pond
boler, ingelegd in looftijd, vier steenen vlas, en een vet lam te
Pascben of le Sinksen, 1er begeerte van den eigenaar. De betaling
moesl gedaan worden bij helft, te weten op St.-Jans-en op Licht-
misdag. De eigenaar bebield tôt zijn gebruik de kamer boven de
vont en gelastte den pachter met de herstelling en 't ondcrhoud
van stakcn en leem , waaruit men mag opmaken dat toen nog aan
de boerenbuizing geen baksteen werd gebczigd. leder jaar moest
de paehler de daken beleggen met 100 pond stroo en '( bout der
opgaande boomen mocht door bijl noch door snoeimcs worden
verminderd. Op bemest land mocht de pachter niet meer dan
iwee opvolgcnde vruchlen lelen, en ten einde den houtkweek te
begunstigen werden hem 2 schellingen, Parijzische munt, loege-
zcgd voor icder eiken of wilgen plantsoen, dat bij slellen zou. De
nfgaande pachter leverde zijnen opvolgcr zeven bunder bezaaid
met koorn, gewonnen in brake en in niest, alsmede zeven bunder
linzen, gewonnen in rogge stoppels ^.
* De pauselijke legaat had ivvee aardappelen aan genoemden heer gegeven,
en Clusils maakle deknollen door de gravuur in eene beschrijving bekend.
(Zie Ch. Morren, Notions des sciences naturelles, 4^ partie, Butauiqve, 82. \
"^ « Den 11*^1 dach van hoymaenl anno XV'^ ende XXXIX zo vei huerde Jan
Tytgat doude an Audries Boston f^. \V., een zyn goel ligghende in Heede-
ghem, grool XLIII bunderen onder landt, busch endc meersch ende emmer
alzool Clays Vierick ghebruucl heefl met Iwee godspenuinghen, eenen pacht
van XVIII jaeren wesende, twee pachten elc van neghen jaeren, wanof dese
iwee pachlen innegaeu zullen te Meye anno XV" een en veertich eerslconi-
( 256 )
In 't kort, de mecstc raiddeleeuwsche voorwaarden vindt men
in de pachtaktcn dcr XVI* eeuw weinig of niet veranderd terug,
tenzij dat de hiiurwaarde lioe langer zoo meer in muntspeciën
werd gevraagd. Een pacht van verschillige partijen land bij Me-
mende, ende alzo voortsde voorn, XVIII jaeren lanck gheduerende, eude dalle
oiTime de somme van hondert ende vichlich karoius guldens Isiaers, eicken
guldenen van werde van veertich scell. par., istick, hondert ponden bueter
innegheleyt, in de raepe looftyl, vier steenen vlas ende een vet lam, le betae-
lene desen pacht ten tween payementeninelcjaer,te wetene lelcken St.-Jans-
messe ende lichtmesse, wanof deerste payement vallen ende verschinen zal
le lichtmesse anno XVc ende een en veerlich leerste, ende dander payement
le St.-Jans messe W'^ iwee en veertich daernaer volghende, ende alzo voorts
van payemente te payemente , XVIII vromen heffende ende XVIII pachlen ghel-
dende, te betaelene ende leverne de voors. hondert pont bueter in den raeptyt
ende llam le Paeschen of Sinxene ten wille vanden voorn. Jan Tytgat, dies es
bespreck dat den voorn. Tylgal of zyn huusvrouw ofte zyn hoirs ende
naercommers thueren wille uulhauden de camere boven de vaute, den
voorn. pachtere moet houden ende onderhouden aile de huusen ende slallen
wesende op tvoorn. goet van staken ende leeme souffisautelic alzoot behoorl,
moet ooc legghen aile jaere op de voors. huuse hondert larwen geleys oncost
den voorn. Tylgat, den vcorn. pachler en mach niet hauwen met haex
noch haumes an eenige opgaende bomen wesende op 't voorn. goet, den
voorn. pachter en mach maer sayen Iwee vromen in een mes, den voorn.
Tydgal zal de huusen, boomen ende hau den pachter leveren ten aengaene
van den pachte, die hy thenden pachte zo goet ende den nombre leveren
moet by gelale, den voorn, pachter zal hebben van eicken plantsoene isy
eecken ofte wulghen die hy planten oft zal op laelen groeyen synen pacht
gheduerende op tvoorn. goet zal dacof belalinghe hebben van den voorn.
Tylgat ofte zyne hoirs ende ancommers II s. p. van eicken plantsoene becle-
ven zynde, die hem afslach doen zullen thende pachte in minderinghe van
zynder somme die hy sculdich wert ter causen vanden voorn. pachte, den
voorn. afgaenden pachter zal leveren den voorn. Andries Boston in leeninghe
den nombre van zeven bunderen coorens wel ghewonnen in brake ende in
messe ende VII bunderen lenten ghewornen in cooren stoppele, zal hebben
ende ontfaen al de vetle in den messincput tsynen proufryt,zal ooc den voors.
afgaenden pachter laeten VI of Vil bunderen landtsghescyfelt alzoot behoort,
iwelcke den voorn. pachter Ihendcn voorn. XVIII jaeren zo goet leveren moet
alzoot behoort ghelyck voors. es, met condiiien erde bespreken indien den
voorn. pachter in ghebreke waere ende sculdich zynde twee gheheele jaeren
vul ghevallen ende onbelaelt, in dat cas zo hef fi den voorn. Jan Tylgat ver-
( 257 )
chelen werd ten jare 1524 aangegaan voor den diiur van vier en
tvvintig jaren, met besprek (in vêle akten van den onitrek der
genoemde stad voorkomende),dat de huraardaarop geene huizen
mocht tirnmeren; dat de pachter of zijnenakomelingen de grach-
ten der weiden bchoorlijk onderboudcn en afsluiten mocst enz. *.
huerder ofte zijne hoirs ende naercommers cause ende aclie hebbende den
voorn. pachter te priverene van zynen voorn. pachte ende ohcie den voorn.
pachter te doen verhuusene indient hemlieden beliefde, aïs dien by hem ver-
huert hebbende. Dit was ghedaen ter presenlie van Willem Bosloen, Geeraert
van den Ende ende van den voorn. Andries, Gilles Willems, Jan de Jonghe,
f'. Joos, Jan Noppe; hier of zo es borghe bedeghen den voorn. Willem Bostoen
nopende den voorn. pacht ter presentie van Andries Nemegher ende Pieter
Willems, scepenen van Haerlebeke. » (Schepenenboek van Aalst,'[^o9.)
* « Opten XXIll dach van Octobre annoXY^XUlF soo heeft Jacob Robbyns
voer hem selven synen hoys ende na commeliughen gheliuert ende te pachte
ghenomen jeghen heeren Aerde van Diest, heeren Janne vander Aa, riddere,
ende Janne Staes, aile rentmeesters van de stede van Mechelen, alsulcken
diversche partseelen ende plecken van vvijnnende lande gheleghen opten pas,
met oock eenen beempdeken gheleghen neven dbollewerck , aandie beke
aldaer, ende oock met eenen cleynen stucxken vvynnens lants gheleghen over
de brugghe aldaer, ende es driehoukich, ende dat in aile der manieren alsoo
wylen Jan Wouters dat te liouden ende te bedreven plach, eenen termyn oft
spacien van vier en twintich jaren lanck gheduerende,deen naer den anderen
vervolghende, elcx tsiaers, voor ende omme sesse peeters, elcken peeter voer
IIII s. d.VIBrab. gherekent altijts vallende ende verschinende tôt Kersmisse,
daer af dat ierste jaer vallen ende verschinen sal tôt Kersmisse int jaer XV"
ende vyfthiene ende alsoe vervolghende de voorts. XXV jaren lanck ghedue-
rende, met vorvvaerde ende condicien hier inné bevorweert ende onderspro-
ken, als dat de voers. Jacob Robbyns ende sine nacommeliughen gheene
huysen en sullen moghen setlen oft doen maken op dat voers. lant, noch oock
voer dat lant op der heeren strate; item voorls soe sullen de voers. Jacob
ende syn nacommelinghen ghehouden syn aile dat voers. lant ende beempde-
ken te doen beheynen ende begraven tôt haerlieder coste ende lasle, alsoe sy
daer af prouffyt willen hebben, sonder der stad cosle ende last; item soe es
vorwaerde vvaert bij alsoe dat in toecomende tijden de regeerders oft rent-
meesters van der stad voers. eenighe stercten-vvouden maken aen den pas
voers. of daer omirent, ende men daerloe behouven soude eenighe van den
voors. plecken lanls oft dbeemdeken, dat sullen de voers. rentmeesters daer
toe moghen aenveerden van der siad weghen, daervore af cortende dat rede-
lyck syn sal, altoes tôt der discretien van den rentmeesters voers.; item es
Tome XXXII. il
( 258 )
Nagenoeg al hetzelfde vinden wij in de pachtakte van 't Goed te
liij/wve, omirent Ninove, en dat ten jare 1566 door Frans van de
Kethulle, een der beruchte aanleiders der Gentsche hervormers,
toebehoorde. Buiten de reeds vermelde voorwaarden met betrek-
king lot huizing en land eischte de béer van zijnen pachter dat
bij bem tweemaal 's jaars met paarden en wagen lialen en dan
weer te buis voeren zou, op den tijd, dien de eigenaar beliefde te
kiezen. Het pachtersrecbt was besproken,maar daarentegen kreeg
de biiraar last om de onvoltooide ingangpoort van 't bof te doen
voltrekken en daarboven een kamertje te bouwen,gelieel en al op
eigene koslen. Eene andere voor den boer ongunstige bepaling
luidde, dat na zijn overlijden zijne vrouw nocb kinderen op het
hof mocbten blijven K
oock voerwaerde soe wanneer dalmen opNeckerspoeleoft daer omirent stee-
weghen wille, dal men als dan aldaer sal nioghen savel halen aen deen syde
daer men dal ghecoslumeerl entle gheplogen heeft te halen, ende om dat
memorie sijn soude voer den toecomenden lijt vander voers. hueringhe, soe
hebben wy rentmeesters voers. dil doen leekenen te jare ende daghe voerg.
in den regisler glieheelen troolboeck. »
(Reg. N° 852, bl, 112, in 'l stadlsarcliief van Mechelen.)
' « Allen denghonen die dese présente lettren zuUen zyen ofte hooren
lesen, scepenen ende raedt der slede van Gheudt, saluai, met kennessen
der waerheden doen le wetene dat hedent date deser hieronder gheuoopl,
voor ons commen ende gliecompareerl zyn in persoone, Franchois vander
Kcllmlle, over een zyde, ende Joos de Mets, filius Cornelis, pachtere vvonende
upl Goedl te Ryliove, inl landt van Nyenhove, 1er andere, de voorn. Fran-
chois vander Kelhulle keude ende verclaersde in ioyalen pachle, hueringhe
ende voorAvaerde ghegheven ende verhuert hebbende, ende de voorn. Joos
de Mets ghenommen hebbende Ivoorn. pachlgoedl in aider manieren dal
Iselfs gheslaen ende gheleghen es in huusen, hove, winnende landen, niersch
ende hetlinghe, melgaders een half bunder ende twinlich roeden die plochle
le hauden Jan Coppins, metlen zelven goede ghevouchl, met noch een
dachwanl gbecocht vvesende by mejoncvrouwe vander Kelhulle, Franchois
joncvr. moedere, van vvelcke gronden de voorn. Joos de Mets hem le vreden
haiidl, ende ditle eenen Icrniyn van neghen jaeren , danof hel eersle jaer in-
neghynck alf maerle zesse en Izeslich, ende hel eerstejaer naer vrome vallen
zal te bamesse XV^ zevcn en izeslich, belalende elc jaer in zuveren ghelde,
den voorn. pachl gheduerende, vier en veerlich ponden groolen Isiaers, van
( 259 )
Gaan wij nu iiaar West-Vlaanderen, dan vinden wij daar nage-
noeg al helzelfdc, althans wat de hoofdvoorwaarden helveh/iGoed
te Wingene, ter gemeente Mouden (Moen), eene grootte hebbende
van 24 bunder, werd in de XVP eeuw verpacht voor de som van
welcke XLIIII 1. gr. hem afslach doen zullen Iwintich scellinghen groolen
tsiaers, uuten zelven goede gaende, ten proffyle vander capelrye van Pamele,
le betalen ofle beweghen waer dat hy vvonachlich of residerende wcrdt, zon-
der zynen cost, te betalene lelcken bamesse, up pachlbrake indient den ver-
huerdere beliefde, met zulcken ghelde aïs teicken termyne cours ende ganck
hebben zal binnen der stede van Ghend tende G. Ma', betaeit zal zyn van
zynen demainen. Es oick bespreken dat de voorn. pachlere leveren moet den
wyn die men oirboren zal omme drie messen in elcke weke, van ouder fon-
dacie, die men celebreert in de cappelle vanden voorn. hove, al spachters
coste, ende voorls de messen besurgen dat danof gheen ghebreck en ghe-
buere. Item moet de pachtere aile de vromen, die onse heere God verleenen
zal up het voors. goedt doe bringhen up tzelve goedt ende al istroo le messen
bringhen omme te voerene up tselve goedt ten meesten proffyte vanden zel-
ven, Jlem de pachtere en mach dit goedt niet veransaden binnen den leste
drie jaeren. Ilem en mach dit goedt niet splyten noch oock eenighe sticken,
voorts verhueren nochte tselve gheel goet, zonder het consent vanden ver-
huerere. Item de pachtere moei oock wachten Igoedt van aile schade van be-
heymene, quade strate ende dierghelycke, ailes tselfs pachters cost. Itrm
moet planten vande snoyeliughen redelick ende tamelick zonder den cost
vanden verbuerere, zonder oock de pachter eenich redit thebbene an dezelve
upgaende boomen. Item moet de pachtere tvoors. goedt laten te zynen aff-
scheedene in dricht, zade , messe, hoirten ende hoye de somnie van zesthien
ponden grooten, ende bovendien de grachten in de merschen redelick ghe-
ruumt.Itemghetydeghe luynenendeghetydeghelueken. Item moet de pachtere
voorts doen al dat loyalen pacht inhoudt ende begrypt. Item moet de pach-
tere onderhouden te zynen coste ende zonder afslach aile de huusinghen van
reparatien, hoedanich die zyn ofte ghebueren mochten, tenware dat eeneghe
vande voors. huusinghen by ongheweerle ofte dierghelicke bedorven worden,
zo dat men se niet en mochle helpen, dat zoude wesen ten lasle vanden ver-
buerere, ende indien de pachtere neggligent waere van dezelve huusinghen le
onderhoudene, zo zoude de verbuerere den pachtere daertoe moghen bedwin-
ghen ofle tselve doen doen spachters coste, ende'inden ghevalle dat eeneghe
vande voorn. huusinghen by de scult ofte verzwynthede vanden pachtere ofte
zynen huusghezinne by brande te nieuten ghynghe, dat zoude de pachtere
moeten innestaen ten zegghene van goede mannen, hemlieden dies ver-
staende, die zy van beede de zyden daertoe zoude moeten nemen, twelck byder
( 260 )
9 pond groole, vijftien razieren tarwe, vier steenen vlas, of, in
plaats van dit laatste arlikel, het vierde deel van liet op 't hof was-
send fruit. Te Heestert verhuurde Joost van de Maie in 1557 zijn
hof mils de volgende voorwaarden : het derde deel des fruits is
voor den eigenaar, te leveren in zijn huis te Kortrijk, benevens
eene zekere hoeveelheid vlas en hout, 200 halster stroo, vijf
vcntstoopen warme melk, le leveren op St.-Martensavond, op
Nieuwjaar-, Paasch- en Sinksenavond, vermoedelijk voor eenen
wafelbak of rijslpap. De meesler besprak voor zich het oostdeel
van het huis, boven en beneden, en eischle van den pachter,
boven de verplichting van geen ander land in huur te nemen, dat
gratien Godts gheen noot wesen en zal. Item voorls zo moet de voors. pach-
lere iweew^aerf isiaers commen halen den verhuerere met zynder huusvrouwe
ende met znik gheseiscap alsl hem believen zal, met waghene ende peerden,
ende hemlieden Ihuus bringhen ende voeren zonder eenich verghell Iheb-
bene.als den pachlere daertoe versochl zal wesen. Item hier nemende desen
paclU zo quyt de pachlere aile zulcke repaiatie als hy up tvoors. goedt zoude
moghen ghedaen hebben, oick transpoiteert aile de huusinghen zo zy ghe-
legheii zyn,weder scade weder bâte es, zonder prisantie, metgaders dat hy
ghehouden es up te doen maken de poorte die hy begonst heeft met een camer-
kin daerboven, zonder daeraf eenighe recompense te begheeren. Item een
reke kerseleers in een slraelkin gheplanl by den zelven pachlere, die zullen
commen sverhuerers proffyte als gaende metten zelven goede. Item indien
de verhuerere van zynne waere up het voors. goedt eenich liuus ofle temme-
raige le maken, zo zoude de pachlere ghehouden zyn dezelve materialen te
voeren, ende vermach oock den verhuerere te beplantene tselve goedl waerl
hem believen zal. Ende indien de voorn. pachlere overlede deser werelt voor
lexpireren van zynen voorn. pacht, zo zoude den pacht gheexpireert zyn ende
zyn weduweende hoyrs daeranne niet langer recht hebben dan lotalf maerte
naer spachters overlyden, betalende den pacht vande voorledene vrome ende
jaerschaere. In tonderhouden ende vulcommen van alwelcke de voorn. hue-
rere verbonden heeft zynen persoon ende goedinghen, présent ende toecom-
mende , belovende oick voor tinhouden van desen zeker souffisant te stel-
lene, dies van zynen meeslere versochl zynde, int vulcommen van a! welcken
scepenen voorn. deze voors. comparanten, ihuerl. verzouck ende begheerle,
ghecondempneert hebben ende condempneren by desen. Ghegheven in kennes-
sen der waerheden onder den zeghele van zaken der voors. stede van Ghendl,
den eersten Juny XV^ zessentzestich. »
{OorspronkeHjk stuk op perkament, in ons bezit.)
( 261 )
hij geen mest, op 't hof gewonncn, wcgvocren, en twee magere
varkens, die hij hem zou zenden, vetten zou *.
De karwei was nog niet teenemaal vergcten en afgeschaft.
Wanneer ten jare 1489 hel Goed te Meerhem, te Afsnce, werd
in hiiur gegeven, eischte de meester van zijnen pachter « hem
ende sin huusghesine le dienene, oft deghone, diet hem beheven
zal, te vaerne met eenen wagene ende twee peerden, vier daghe in
elc jaer... behouden de eosten van den pachter ende zine perden »,
die ten laste des eigenaars bleven. Ook hier was 't gebruik in
zwang gebleven van 't geschenk des kleeds, van zulke kJeur aïs
de eigenaar jaarhjks zijnen dienaar gaf, of 6 schellingen groole.
Dit gebruik schijnt zelfs op verscheidene plaatsen nog uitbreiding
te hebben bekomen, zoo als wij o. a. zien voor 't Goed ter Aleren,
te Nazareth, waar de pachtersvrouw ieder jaar van den meester
vier « curslakene » kreeg, of de waarde daarvan, bestaaade in
6 schellingen groote voor ieder kleed ^,
^ Schepenenboek van Korlrijk, 1357. — Stadsarchief.
- Zie onze Geschiedenis van Nazareth, bl. 13. — De verdienstelijke
scbrijver van de Landbouwkunsl in de Nederlanden^ Em. de Laveleye,
deeli, naar aanleidiiig- eeuer stalistische uitgave van 1590, eenige belangrijke
opgaven mede nopens den iandhouw in Vlaanderen gedurende de XVIeeeuw.
« Een gemet (44 aren) lichten grond,\vel gelegen, werd in 1375 verkocht tegen
8 a 12 pond (heUpond = 10 fr. 88 c). De larwegold een pond (10 fr. 88 c.) per
hoel van Brugge, bevaltende 170 liters, dit is 6fr. per hectoliter.
« Hel gemet van 44 aren werd verhuurd tegen 10 schellingen (o fr. 44), dit
is een weinig min dan de waarde van 1 hectoliter tarwe. Deze prijs is lager
dan de tegenwoordige, wanneer men rekening houdl van de kerkelijke laslen,
die, gelijk men zien zal, het beloop der rente overtreffen.
« De koslen voor een bezaaid gemet kwamen op 20 schellingen (10 fr. 88)
voor vette en bewerking. Men zaaide er eene mud en ^/g (60 liiers),die 7 schel-
lingen 6 deniers (4 fr. 05) waard waren. Men gebruikl tegenwoordig nog
dezelfde hoeveelheid.
» Twee paarden beploegden op eenen dag 1 ^j gemet (59 aren), en men
betaalde het gespan met den knecht tegen 6 sch., dat is 4 '/a sch. (2 fr. 45)
per gemet. Men gaf dus voor het werk van 2 paarden een weinig meer dan
eenen halven hectoliter tarwe, wat aan dentegenwoordigen gemiddelden prijs,
11 a 12 fr. zou wezen. Het is nog juist de som, die men ihans beiaalt.
» Het gemet gaf 300 schooven, die opbrachlen 7 hoeten en half (12 hect.
( 262 )
Naast den landbouw ontwikkelden zicli voortdurend anderc
dorpsnijverheden, lioewel de eerste altijd gebrek aan handcn had.
't Zal altijd zôo gaan : niet alleen doen nieuwe behoeften en
nieuwe vindingen, nieuwe bedrijven en handelstakken ontstaan,
maar er zijn overal lieden wien de ouderlijke nering misvalt en
die zieh toeleggen op iets anders, dat zij met hartelust, en zeer dik-
wijls met voordeel waarnemen. Hoegaarden en Leeuw brouwden
iiilmuntend bier; La Bassée (Fransch-Vlaanderen), Keiem, Hervé,
Upen, Borchloon en meer andere dorpen waren bekcnd om
hunne weverijën; Hoeke, Muiden en Monnikereede hadden tal-
rijkè visschers, handelaars in scheepsmasten, zout en granen;
menige dorpen van Henegouw en Luik leverden zich over aan den
handel in ijzer, steenen, lood, glas, kalk enz. In Namen en Luxem-
burg wrocht men op een aantal dorpen aan schaliën, marmer en
andere delfstoffen; in Vlaanderen (te Bazel), aan de steenbakke-
rijën enz., terwijl de stcengroeven in Brabant en Vlaanderen nog
steeds aan talrijke arbeiders bezigheid gaven.
In de XVl^ eeuw waren de zeden en levenswijze der buiten-
lieden weinig bij die der vorige veranderd. Wel was de diep gods-
dienstige zin onder de menigte der geloovige middeleeuwen hevig
geschokt,maar de overbeid liet geene gelegenheid voorbijgaan om
den volke tôt bet oude geloof terug te brengen. Een edict der Ber-
gensche wethouders, uitgevaardigd in 1515, na 't woeden eener
hevige pest, geeft van die strekking een juist begrip. Men leest
daar namelijk : « Considérant que ladicte contagion ne prend fin,
il est ordonné à cbascun de s'occuper en œuvres de miséricorde,
jeusner, exercer aulmones et prières, faire supplications publicques
et rien ne obmettre qui soit prouffitable à leur salut, x»
Intusschenhaddcbedelarij eene geducbte uitbreiding genomen,
80 lit.). De Kerk nam hiervan 50 schcoven,dat is 1 hect. 8 lit. lanve, geldende
15 schell. (8 fr. 10), wat maakt een vierde meer dan de eigenaar. De iand-
bouwer betaalde dus aan de Kerk en aan den grondbezilter ongeveerS hectol.,
dat is tegen den tegenwoordigen prijs, 42 fr. het gemet of nagenoeg 100 fr. per
hectare. Men zaaide er 2 mudden en half tarwe (1 liecl. 8 lit.). Men beploegde
met 4 paarden en iwee knechten tegen den prijs van 20 sch. «
( 263 )
tôt zoo verre dat lieden, die gcmakkelijk met den arbeid hunner
handen hun brood konden vcrdienen, zich aan bedelen over-
gaven. Wuts, in een bock over de kwaal, dat ten jare d526 in 't
licht kwam, getuigt dat de meesters in de sleden, noch de boeren
op het land genoeg gezcUen konden vinden oni het werk te doen
verrichien; de dienslboden, die van hunne meesters vaderlijk
behandeld werden, gingen wcg en... aan 't schooienî Die gewaandc
armoede werd een maatschappelijk problema, dat dringend oplos-
sing eischte.
Wilde de samenleving rust, veiliglieid en orde genieten, dan
moest het misbruik, op korten tijd algemeen geworden, dadaiijk
en krachtig worden te keer gegaan. Vlaanderen, dat er meest
door schiJMt gcleden te hebben, was er ook het eerst tegen gevva-
pend. De wethouders der stad IJper gaven in 1S50 eene veror-
dening over 't onderhoud der bedelaars uit, welke weldra door
een groot getal gemeenten, en 't jaar nadien door de regeering
voor gcheel het rijk aangcnomen werd. Het parochiaal armen-
besluur en een bestendig toezicht werden ingericht of liever vol-
ledigd; eene kas tôt stand gebracht om in het te kort van den
disch te voorzien enz. De regeering had de voorschriften der
IJperlingen nagenoeg geheel en al tôt de hare gemaakt, met
bijvoeging evenwel van enkele bepalingen, welke den geest des
tijds en de naïeveteit der regeerders betoonen. De arme lien (zegt
de bedoelde ordonnantie) mogen ook weleens in de herberg gaan :
« aucunes fois par récréation... boyre un pot de cervoise avec
leurs femmes, sans toutesfoys eux enyvrer. » Overigens, de
behoefligen, die onderstand kregen uit eene openbare kas,
droegen een uiterlijk herkenningsteeken :« Ilem que tous povres
vivans de ladite aumosne de la charité seront tenuz de porter
une marque sur leurs robes, à l'ordonnance des dis commis. »
Het waren éditer niet alleen de schaamtelooze armen, die de
bezorgdheid des welgevers gaande maakten ; ook degenen die
niemand hunnen nood dorsten klagen, mocliten op hulp en bij-
stand rekenen. De ordonnantie van Karcl V, gedagteekend 1S3I,
schrijft voor dat « quiconcque sçaura qu'aucunes personnes de
honte ou par simplesse n'ossassent découvrir leur nécessité, ils
( 264 )
cil avertiront les commis à ce qu'informacion par eux sur ce prise,
ils pourvoyent... » Waarlijk cen edelmoedig voorschrift, waarom
men Karel V prijzen mag.
De religielroebelen waren zekcr niet geschikt cm de bedelarij
te beteugelen; ook wcrd loen 't gctal schooiers, op den builen
gclijk in de stad, grooter dan ooit, en 't zullen wel lieden van zulk
slag geweest zijn, die bij de uilbarsling der onlusten gereed
waren om in kerken en kloosters, hospilalen en burgerswo-
ningen de vcrwoeslingcn te plegen, door welke die lijden geken-
merkt zijn.
Mochten, bij de gelukkige verdwijning der nielaatscbbcid, de
meeste leprozenbuizen bier te lande gedurende de XVI" eeuw
opgebeven en tôt eene andere bestcmming aangewend worden,
de pest, die in de vorige eeuvven zoovele slacbtoffers gemaakt
had, bleef in de verschillige gewesten van België met eene ijzing-
wekkende bevigheid voortwoeden. Inzonderheid in de Kcmpen,
waar de vreeselijke ziekte andermaal verscbeen in 1503 en er
gedurende 20 jaren lang bcerscbte, werden een groot gelai per-
sonen er door aangelast. Ten bewijze biervan zullen wij slechts
aanbalen dat van 1518 tôt 1321 in de Vrijbeid van Turnbout
alleen niet min dan 10,000 ingezetenen ten gevolge van de pest
ten grave daalden. Ook in verschcidene andere plaatsen dom-
pelde zij de bevolking in de uiterste verslagenlieid, met des te
m er reden dat de wetenscbap scbier geene bulpmiddclen kende
om de kwaal te doen opbouden. Waar ze verscbeen werden door
het bestuur evenwcl eenige meer of min docltreffende maat-
regelen genomen. De « gisle Gods » in 't Land van Waas zicb
bebbende vertoond, vaardigden de wetbouders der gemeente
St.-Pauwels in 1557 eene ordonnantie uit, die 't verkeer der
gezonde met de besmette lieden verbood, de buisgenooten van
dcze laaste verplichtte op slraat te gaan met eene lange witte roede
in de band, en uit de woning, waar een of meer zieken lagen,
gedurende zes weken eenen bussel stroo le bangen.Ook werd er
bevolen, de dooden gedurende den nacbt ter aarde te bestellen,
geen bloed of pleisters in gracbten of op straat le werpen enz.
Deze maatregelen, zoo men ziet, mag men zeggen ingcgeven te
( 263)
wezen door de voorzichligheid, niaar weinig cdelmoedig was de
bepaling, dat de ingezetene, die na de zes wcken, gedurende welke
de bussel stroo aan 't besmette buis gcbangcn had en daarin
trad om dat buis te bewaken, vcrplicbt werd daar » te bliven
zonder uit te gane veerlbien dagben lanc gedurende, om niemant
anders te bederven oft besmetten ^
De XVP eeuw levert nog andere bekiaaglijke feiten op, welke,
ongelukkiglijk, nog lang nadien tôt bedroevende, ergerlijke too-
neelen zouden aanleiding geven. Was het oud geloof verzwakt,
het bijgeloof, vooral aan heksen en tooveraars, won onder de
geringe klasse van den buiten veld. In elke oude, beboeftige,
eenigszins afgezonderd levende oude vrouw zag bet volk eene
tooverbeks, vooral wanneer zij leelijk was en misvorrad. De bij-
geloovige menigte scbreef aan die dubbel ongelukkige wezens
doorgaans ecn bovennatuurlijk scbadcnd vermogen toc, terwijl
de vrouw, door baar teeder, zenuwacblig gestel, alsniede door de
licbtbeid, waarmee hare inbeelding tôt overspanning en ontvlam-
ming geraakt, bij aile volken en in aile tijden voorkwam om de
droomcn des bijgeloofs voedsel te geven. Geen gewest van België
bleef aan die beillooze dwaling vreemd, en mag men geloof
hecblen aan ecne oorkonde, die in 't arcbief der stad Gent wordt
bewaard, dan zouden de beksenprocessen in ons land de ver-
scbrikkelijkste gevolgen gebad bebben. Men leest in bet bedoelde
document, gedagteekend van i4 November 1G64, docb op vorige
tijden terugziende : « De irreguliere proceduren in het stuck van
tooverye zyn voor een groot deel gbevonden van sulck een
quaede ghevolgh, dat men beeft ghesien ghebeele gemeenten
uytbranden ende de eerlyckste ende onnooselste persoonen in
perykel stellen 2. y> Er is stellig overdrijving in deze woorden,
raaar tocb moet de kwaal groot, de vervolging versebrikkclijk
zijn geweest, aangezien de scberprecbler van Duinkerke, met
name Jan Noorman, in een open scbrift verklaarde « wel gbevi-
^ Annalen van den Oudheidkundigen Kring van 'tLand van Waas,lW,'26l.
2 Aangehaaid in eene notice van Em. van den Bussche, gelileld : Un procès
de sorcier de Bailleul, en 1659 {La Flandre, 'i'' série, I).
( 266 )
siteert ende ghejusticiert te hebben ontrent de vyf ofte zes hon-
dert tooveraers ofte tooveressen, » en eene ordonnantie van
Philip den II, gedagteekend 8 November 1595, de verklaring
aflegde, dat de « pratiques diaboliques étaient tellement répan-
dues dans les Pays-Bas, qu'on pouvait compter dans certains
villages de quinze à seize sorcières exécutées par la justice. » De
gemeenten, waar zulke bekiagenswaardige feilen plaats grepen,
zijn ons niet al bij name bekend, maar wij weten dat er te Angre
en te Roisin (Henegouw) ten jnre 1565 negen van tooverij betichte
personen op den brandstapel gebracht, te Hollain, in 1590, zeven
andere door strenge kastijdingen gctroffen werden. In 1585 was
eene tachtigjarige weduwe te Kasterlé, beschuldigd van omgang
met den duivel, op de pijnbank gelegd en zoo vreeseiijk gemar-
teld, dat zij aan de gevolgen daarvan bezweek. In 't kort, de
registers der crimineele scntentiën onzer voormalige vierscharen
en hoogere gerechtshoven zijn vervuld met vonnissen, die zooge-
naamde tooveressen veroordeelen tôt levenslange ballingschap of
tôt den brandstapel, schier aile na door de ijselijkste folteringen
der pijnbank eene schuldbekentenis afgeperst te zijn. Hoe zeer
steken deze sombere tooneelen af tegen de anders veel verzaclite
strafwetten der middeleeuwen, toen men nog volop radbraakte
en veroordeelde *, en 't zoogeheeten « oordeel Gods » of rechter-
lijk tweegevecht, hoe fel door geestelijke en burgerlijke overhedcn
bekampt, nog de oorspronkelijke ruwheid van 't Germaansch
karakter al te zeer herinnerde.
Maar wenden wij de blikken naar bemocdigcnder, aangenamer
tafereelen, waar wij den landman zien verpoozen van zijnen
harden arbeid en drukke zorg, en waar hij verademing en nieuwe
krachten gaat zoeken om, na de enkele dagcn van ontspanning
en vermaak, weer met frisschen moed en verlevendigde hope de
taak te hervatten; volgen wij den boer op de parochiekermis,
waarvan hij, nog min dan de steedsche poorter en de edelman,
een vijand is.
* In de XVIe eeuw nog slechls zelclen; op vêle plaalsen paste men de dood-
straf meest toe met het zwaard.
( 267 )
GuicciARDiNi bevestigl, dat men het te zijnen tijde zoo hoog op
had met die jaarlijksche feesten, dat men eene reis deed van 25,
50 uren en meer, om op eene bepaalde plaals zicli in 't gezel-
schap van goede vrienden le verlustigen *. Laat dit nu ook
eenigszins overdreven zijn — het reizen ging in de XVI'' ceuw
zoo gemakkelijk niet als heden — 't is toch waar dat onze ker-
missen druk werden gevierd, soms eene week lang, ja, dat de
wetgever er dikwijls met beperkende bepalingen moest tussclien-
komen om de baldadigheden, die er veellijds 't gevolg van zijn,
te keer te gaan. Zoo zullen wij wijzen op eene ordonnantie van
Karel V, gedagteckend 7 October 1531, en waarin men een artikel
leest, dat duidelijk de noodzakelijkheid der bemoeiing van de
overheid aantoont :
<r Conséquemment pour remède aux desordonnées beuveries
et yvrogneries qui se font en nos Pais de par deçà en divers
cabarets, tavernes et logis qui se tiennent en lieux détournez hors
villes, bourgs et villages, au dehors des grands chemins et en
autres lieux en dedicasses, festes et kermesses, et pour remédier
aux débats d'homicides et autres inconvénients qui en procèdent.
Nous avons statué et ordonné, statuons et ordonnons que toutes
les festes, kermesses et dedicasses, en chacun de nos dis païs, se
tiendront sur un mesme jour, tel que par Nous ou par très chère
et très amée sœur la Royne régente en Nostre absence, vu l'advis
des gouverneurs, consaulx et juges provinciaux d'iceux païs, leur
sera en dedans quatre mois aujourd'huy déclaré et ordonné et que
les dites dedicasses et kermesses ne dureront qu'un seul jour, à
peine pour ceux et de chacun d'eux qui tiendroient lesdites ker-
messes et dedicasses, hors et plus longtemps que le jour à ce
ordonné, comme ceux qui se trouveroient, et sy souvent que ce
aviendroit, de XXX liv. par. pour chacun contrevenant. »
De beleugeling der dronkenschap en andere baldadigheden was
een wijs werk, maar het bevel om al de parochiekermissen van
een geheel gewest op eenen en denzelfden dag te houden, onver-
standig, in dezen zin, dat het hoogst nadeelig was aan den handel
' Descrittione di tutti Paesi Bassi.
( 268 )
en de belangen van iedere gemeente, onverminderd nog dat de
gewoonten, sedert de oudste tijden bestaande en trots aile weder-
waardigheden, lotsbestemmingen en toevallen in zwang gebleven,
niet uit de roeien zijn. Het bevel deswege, nog bij placcaat van
22Junii589 vernieuwd, kon evenmin steek houden aïs toen
omirent het einde der XVIII^ eeuw keizer Jozef II eene gelijke
verordening uitvaardigde.
En 't was niet enkel op de kermisdagen, dat het er ongemeen
lustig en vroolijk toeging, maar bij ieder bijzonder feest in 't
gezin wisten de boeren uiterst goede sier te raaken, te spelen en
te dansen, te zingen en te brassen dat het een aard had. Ook
hiertegen moest de wetgever herhaalde keeren de stem doen
hooren, wilde bij de openbare tucht en orde niet in gevaar zien
koraen. Voor de kastelnij van IJper schreef men daarom in de
oude costumen een beperkend en beteugclend artikel van den
volgenden inhoud :
« Item que dores en avant dans la chastellenye d'Ypres, on ne
tiendra aucune assemblée soit de noces, de ventes, de jeux du
soir (avondspelen), de jeux de jour, de distributions de pain {spin-
derijen) ou autre assemblée sans le consentement du bailly, à
peine de l'amende de III livr. parisis, saulf qu'aux nopces le père,
la mère, les frères, les sœurs de chascun coslé et les proches pou-
ront y venir et s'assembler ^ » Het verbod, meer dan twintig
personen tôt een bruiloftsfeest uit te noodigen, bestond voor
geheel het land, gelijk men ziet uit de ordonnantie van 1551 :
a Que ceux qui tiendroient nopces par tous nos pais et sei-
gnouries de par deçà ne pouront prier que leurs plus proches
parents et amis d'un costé et d'autre et ce au nombre de xx per-
sonnes au plus haut, et que la feste desdites nopces ne pourra
durer plus que le principal jour d'icelles nopces, et lendemain
jusqu'après midy, à peine d'encourir par ceux qui feroient le
contraire, tant ceux qui tiendroient les nopces que ceux qui y
viendroient en plus grand nombre et ne seroient les plus pro-
chains parents et aussi ceux qui y seroient plus longtems que dit
est, par chacun d'eux l'amende de XX carolus d'or. »
^ Rubr. XXIII, art. 1-d.
( 269 )
Wanneer wij ceneii blik worpen op de kermisvrougd onzcr
XVI* eeuwsclic voorvaderen, dan kennen wij ook de verschillige
spelen, die hiin deslijds lot oefening en uitspanning dienden,
want de lappers van dien lijd waren niet onbehendiger dan die
onzer dagen, en vvisten, vooral op de kermis, het volk naar zich
le lokken door 't uithangen van prijzen, met liet een of ander
spel te verdienen. Gaan wij dan eens rond in de parochie, waar
op den toren de traditionneele « mey » uitsteekt en de speelraan
de vedel doet kiinken.
't Voornaamsle,'t deftigste vermaak, dat den baljuw, de vvethou-
ders, zelfs den kapelaan,pasloor en dorpsheer bij elkander brengt,
is dat met den boog, hetzij men naar de gaaien scbiet op de hooge
stang, helzij men met den zwaren voetboog naar de doelen mikt.
Het gilde trekt er heen met trom of fifer, met vliegend vaandel,
geschiiderd blazoen, en wie er eenen zot op nahoudt, wordt bet
nieest door jong en oud toegejuicht. Onze groole dorpen hadden
meestal een schuttersgilde,sommige zelfs van in de middeleeuwen,
en wel voornamelijk daar, waar een heer zijn kasteel had en bij
gaarne met leenhouders en pachters in betrekking was. Op vêle
plaatsen was er zelfs een Iweede gilde, ontstaan in den schoot van
't onde, en hoewcl samengesteld iiit jonkheden (waarom men het
noemde :J07ig gilde), onder bet toezicbt der oudere schutters.
Wat verder, op de dorpsplaats (maar niet op het kerkhof, dat
verbieden de keuren streng!) wordt de bal geslagen. Dit spel is
ouder dan de XVl" eeuw, maar 't werd in dit tijdvak meer alge-
meen, vooral op den buiten *. Dit placht doorgaans 't gelief-
koosde spel te zijn van de jonkheid met kloeke armen en vereelde
handen, want er is kraeht en sterkte noodig om den bal goed uit
te werpen en vooral om dien goed terug le slaan :
« Voorwaar een aardig tijdverdrijf
Tôt oefening van koude leden. »
rijrat Westerop in zijn Hoorns Buitensingel.
* De heldeii van Homerus verlusligden zich met den bal, en de Romeinen
ook, die 't -vermoedelijk leerden aan onze Germaansche voorouders. Vinchant
{Annales de Hainaut) zegt dat het in dit gewest reeds bekend was in de
( 270 )
Op 't pleinlje vôor of achler de tapperij (zelden langs den
heirweg) zijn de bedaagdcr mannen te zamen met dczulke, die
nict van te groote vermoeienis houden, en zij staan rond de bolle-
baan. Medc een oud spel, want in 't Boeck dcr exploicten vcm
justiiien int lant van Walrelos (1440-1460) staat er te lezen :
a hij cam (quam) te Doornicke, daer hij ghijnc spelen in de bolle-
bane... » De prijsbollingen waren in de XVl^ eeuw, even goed als
de rederijkersbijeenkomstcn en anderc, verdacht, en daarom
schrecf de ordonnantic van den boogbaljuw des Lands van Waas,
in ]596, aan zijnen stadhouder gericbt : « Item en suit niet toe-
laeten dat men sal eenighe schietspelen om prijs, bollerijen, lote-
rijen oftc andere ghelicke saeckcn doen, daer vcrgadcringhe van
volcke gheschiet, tenzij bij consente van den bove... » Dan was
de overheid daar, ora verboden redevoeringen en gesprekken te
beletten, raaar op de kermis is die voorzorg noodeloos ; de boeren
geven dan den bras van politieke twistcn.
Ginder is eene andere kermisvreugd, als men 't redelijk zoo
mag noemen : liet scboone, teedere geslacht vermaakt er zicb met
gansknuppelen, — rijden of trekken. Een touvv is gespannen
tusscben Iwee boomen, en aan die touw hangt, den kop naar
beneden, eene levende gans. Is er quaestie van trekken, dan
besmeert men den uitgerekten bals van 't arme dier met vet, en
al loopende trekt elke mededingster de gans bij bals of kop — als
zij kan. Moet men slaan, dan gescbiedt dit met cenen goeden
knuppel, die een fatsoenlijk man niet gaarne op bet hoofd zou
krijgen Is er nu eene der mededingsters — tôt dit spel waren
onze XVI" en XVI P ceuwscbe grootmoeders bekwaam ■ — zoo
« gelukkig » den kop af te trekken, dan wordt er eene tweede
gans opgebangen, en zoo voorts, wel tôt vijf of zes.
Daarnaast staat een kramer, reeds beescli geschreeuwd,
omringd van eene menigte kindercn tusscben de zeven en de
Iwintig jarcn oud. Hier is een koek te kappen met een mes,
maar in cens, en wie dat kan (na eerst zijnen duit op de kapbank
gelegd te bebben) krijgt den koek; en die mislukt? wel de kramer
XV^ eeuw. In al de groote steden waren a caelsspelen », pleinen of huizen,
tvaar men zich ging oefenen.
(271 )
moet ook levcn ! — Dit spel beliaagdc de wcthouders niet overal ;
imraers het Geboclboek van Antwerpcn (anno 1004) houdt eene
ordonnantie in, bevclende « cremers met pcperkoek niet voorts
le staen noch te lalcn kappen op de Meire, op de vesten of andere
publieke plaetsen. » Geen twijfel of 't koekkappen werd ook wel
op vêle dorpen verboden, want « een ongeluk is gauw gekomen «
zegt de voikswijsbeid, en met « messen spelen is gevaarlijk. »
Meer lawijt en geroep gaat er op aan de kegel-, bciigcl- of
kolfsbaan. 't Kegelspel is niet ouder dan de XV% en werd gemeen
in de XVP eeuw; 't is een aardig spcl, dat ook veel kijkers uit-
lokt en gejuich, als de middelste kegel, de « koning, » getrofTen
neerstort; maar men moest, vooral in Brabant, eene niet gemeen
sterke hand hebben ora den zwaren, grooten bal behoorlijk te
kunnen doen vooruitgaan. Limburg, Brabant en Vlaanderen
hielden daar veel van en de kegelaars vereenigden er zich in
genootscbap, juist als de rederijkers en de scbutters. Maar in de
kastelnij van IJper was het streng verboden *.
In sommige slreken van Brabant en Limburg speelde men ook
op de beiigelbaan om 't gelag, dat te zamen werd uilgedronken.
Tergouw verzekert dat men in de genoemde gewesten « vroeger
geen herberg vond, die baar beugelbaan niet had ^. » 't Ging
daar, zooals een « rijmer » van 1G26 beschrijft :
« In het raidden staal een beugel
Die met een gestaelde vleugel
Vasl geplant is in der eerd,
En aen aile kanlen keert.
Groote met haer groote slelen
Konsliclî door den beugel spelen,
Maer de kleynljes in 't gemeyn
Bruyckea spaentjes kort eu kleyn. »
^ « Item que nulles personnes ne liendronl ni poseront des quiles {queeken
cncle kegelen) ou ne les feront mettre ou tenir en aucun lieu dans la chastelle-
nye, à poine de l'amende de X liv. paris. Chaque teneur de quiles ou chaque
joueur, à poine de 111 livr, par.,ef de cecy nuls ofSciers n'en pourront donner
consentement dans la chastellenye sous poine de pareille amende de X liv, par.
envers son seigneur suzerain. » (CXIII^ hoofdst.)
2 Tergouw, De Volksvermaken^ 535.
( 272 )
't Kolfspel is meer een Hollandsch vermaak, en werd buiten 't
noordelijk deel van Limburg weinig beoefend.
In 't herbejigje ginder, aan den uitkant en verscholen acbter de
linden, wordt weinig gerucbt vcrnomen; men viert de kermis
daar op eene bijzondere wijze; daar zitten de tuischers stil bijeen,
oin de opmerkzaambcid niet gaande te maken van den baljuw of
anderen dienaar des gereclits; immers er staat boete op het
oneeiiijke spel, en de lieden, die meest aan 't verboden spel
verslaafd zijn, hebben doorgaans 't minste geld. Toch is het te
vreezen dat er gedruisch zal komen, want de mannen drinken
als Tempeliers en hiervan, gelijk van het tuischen, komt door-
gaans gekijf en gevecht. Dan verschijnt de openbare macht,
vertegenwoordigd door eenen meier, schoiit of anderen officier,
en 't spel zal eindigen voor de vierschaar K
In West-Vlaanderen was een bijzonder spel, dat op en buiten
kermistijd veel beoefenaars vond : 't was de zoogenoemde baar-
loop, dat men gemeend heeft te beteekenen : « loopen achter de
baar, » dus begrafenis, begrafenisraaal enz., maar dat door eene
oorkonde, berustende in het stadsarchief van IJper en gedag-
teekend 1527, heel anders word uitgelegd; men leest daar inder-
daad dat er te IJpcr, buiten de Meezenpoort, een vrije baarloop
oî worstelspel plaats had « tusschen verscheyde mannen van eere
en jonghe ghesellen. » 't Slond dus in verband met den oud Ger-
maanschen zwaardendans of 't zwaardrijden, tegenwoordig in
gemeld gewest tôt eenen onnoozelen « koekezondag » of prijs-
spel met de kaart overgegaan.
Als 't avond begint te worden, dan stemt de speelman zijne
vedel of fluit en roept de danslustige jonkheid onder den linde-
boom of de leeggemaakte schuur bijeen; wie niet van deze prêt
* « Item d'autant qu'il arrive chaque jour plusieurs batteries et des désor-
dres aux nopees et dans les festes de villages dites dédicasses, il est ordonné
que quiconque sebattera aux nopees et dans les dédicasses, l'agresseur sera
en l'amendedeLXIiv.par.el chaque complice deXliv. par. en cas qu'il ne s'en-
suive point d'effusion de sang; et au cas que l'effusion de sang s'ensuyve, cha-
cun des complices encourera aussi LX liv. par. »
[Costumen der Kastelnij van IJper, LI" hoofdsluk.)
( 273 )
houdt, en licver op 't gemak zijne kan ledigt (al is die ook nienig-
maal opnieuw gevuld), die vormt met de eensdenkenden een
« tafeltje » en zingt de oude of nieuwe kcrmisdeuntjes; Gebrek is er
niet! Wie in 't naastbijzijnde klooster ter school Iieeft « gelegen, »
hield een liedjcsboek bij, waar al wat moois en aardigs, dat
gezongen kan worden, opgeschreven is; hier en daar is er al een,
die eenen gedrukten bundel uit den zak te voorschijn brengt,maar
dat is in dezen tijd nog weelde en alleen in de handen van rijke
boerenzonen, die ofwel den steedschen boekhandelaar of wel den
Antwerpschen schipper daarvoor hebben aangesproken. 3Iaar wat
men zingt, 't is meest deftig, en al konit er in van vrijen en
trouwen (twee zaken, welke nooit uit het gebruik ziilien gaan)
de deernen, die mee aan tafel zitten, zullen er weleens om lachen,
nooit om blozen moeten.
Op eene andere plaats van het dorp zijn de rederijkers ver-
gaderd om hunnen vrienden en voorstanders eene nog edeler
tijdkorting te geven. Welke verandering aan het toonecl sedert de
voorgaande eeuwen ! 't Spel in de kerk is reeds lang, alihans op
de raeeste plaatsen, opgehouden; in de processie gaat het maar
zelden meer mee. Men vertoont het nu meest op wagens, op de
straat, in de herberg op eene tafel of in eene overdekle tent.
Brabant en Vlaanderen zagen recds eene menigte tooneellievende
gezeischappen tôt stand komen, ook in de dorpen, want bij den
strijd der gedachlen op godsdienstig en staatkundig terrein vinden
zij stoffe genoeg voor hun vernuft en voor hunnen haat of liefde...
Na de bevrediging des lands gaat het echter heel anders : gcene
spotternijen meer tegen Rome, tegen de monniken, tegen de
plechtigheden als voor den beeldenstorm in de sleden, groote en
kleine, placht te geschieden. Ailes is, meer dan ooit te voren, aan
toom en band, ten einde de godsdienstige overtuiging der burgers
en den godsdienst van den Staat geenen aanstoot te geven. Het gilde-
wezen wordt niet gestremd, maar mag zich vrijelijk ontwikkelen,
want de godsdienst beheerscht elk genootschap, helzij van nut,
hetzij van uitspanning, en heeft den voorrang in al zijne feesten ;
van zijnen kant vereert het gilde elke godsdienstige plechtigheid
met zijne tegenwoordigheid, voorzien van al zijne teekenen van
TOME XXXII. iS
( 274 )
eere; ook, overal waar de nieuwe school van volksbeschaving en
kennis oprijst, wordt zij door pastoor en dorpsheer, door wet-
houder en boer om te zeerst beseherrad. Er is, na de bevrediging
der religietwisten, geen gevaar meer dat de stukken kettersche
denkbeelden en leerstellingen zullen verkondigen : de pastoor
ziet het handschrift, aleer 't van buiten wordt geleerd, nauw-
keurig na. Verscheidenbeid is er genoeg, te meer daar de voor-
stellingen gedurende het jaar niet talrijk zijn. Nu eens wordt
een eshattemetit opgevoerd, dat de middeleeuwsehe boerte ver-
vangt, en gispt en hekelt,spot en smaait met dwaling en misbruik,
lot en toeval; dan wordt men gestiebt en onderricht door een
sinnespel, waarin soras een wijsgerig denkbeeld ter sprake komt.
De « gesellen vander conste » vinden veel bijval en worden hoe
langer hoe meer populairj ook komt men van de naburige
gemeenten om het te zien, gelijk men uit het dorp zelf naar de
stad zal trekken, wanneer daar het « spel op den wagen is ^. »
Ziedaar eene kleine, vluchtige schets van de vreugden, welke de
XVP eeuwsche boerenkermis te genieten gaf ; maar wij vergeten
nog iets : de kleederdracht, welke op die pronkdagen zeker wel
iets merkwaardigs moest aanbieden? Minder dan men denken zou,
want Sluper, geboortig van Herzele en die in 4572 eene reeks van
kleederdrachten bezorgde, gedriikt en gesneden te Antwerpen,
leert ons dat de Vlaming van dien tijd geheel en al onverschillig
was aan de nieuwe snee :
Si du flamand veut scavoir la vesture
Sa courte robe, et sa manière aussy,
Tu le verras par ceste pourtraicture
Changer d'iiabit ce n'est point son soucy.
* « De guldebroeders van Ihelich Gheestgilde alhier verchierende de pro-
cessie met diversche verthooninghen uyler heyiige Scriflure, waer duere
diversche lieden van buyten alhier vergaderen, in hoofschede ghepresenteert
IX 11b. XII s. p. »
(Rekening van Oudenburg (West- VI.), 1560.— Medegedeeld
door Edm. van der Straeten, Le Théâtre villageois en
Flandre.)
(273 )
Hoe was die kleeding? Sluper beschrijft ze volgendcrwijzo :
« Effenlijf, uitgaande in een ondcrkleed,gesloten aan de lenden
met eenen riem; eene korte pijpkraag, ondersteund door eenc
andere, kleinere kraag; baard en knevels net afgesneden ; 't haar
kort, bedekt met eene platte voiiwmuts; spannende korte broek,
opgaande tôt onder het onderkleed tôt aan de heupen ; spannende
mouwen, aan 't einde met een geplooid bekleedsel versierd.
't Bovenkleed gestoffeerd en open, met blaasmouwen, aan den
elleboog gespleten, om den arm en voorarm te laten zien; 't
overige der valsche mouw met het bekleedsel van passement-
werk naar onder vallende. Tôt schoeisel eene lederen zok, ietwat
over den voet gehaald in den vorm eener muil. »
Dit was nu zeker 't kermis- of zondagskleed van den Vlaam-
schen man, want voor het werk was de oude eenvoudige kerel
wel genoeg. Maar zien wij ook cens naar de vrouw :
Au vif tirée est ceste pourtraicture
D'une flamande ainsi expressémeut,
Et sur les lieux vous n'allez, sa vesture
Est peinte ici laborieusement. »
't Is het beeld der Vlaamsche boerin ; zij draagt « eenen langen
rok, eenen witten voorschoot, een hoog opgaande en aan den hais
gesloten keurslijf; ter nauwernood ziet men er eene kleine pijp-
kraag boven uitsteken; aan de borst is hij gehaakt met ring-
kussens aan de knoopsgaten. Verders linnen mouwen, opgevuld,
bekleed met kleine aan de handgewrichten toegesnoerde hand-
mouwtjes; lijfsnoeren met hangstukken van voren ; kleine platte
muts, puntig op het voorhoofd staande met twee vleugelen, die de
ooren bedekken. >
In de kleederen was verscheidenheid en schilderachtigheid
door de kleur en de stoffe, en hierin kwam weelde. De rijke boer
en boerin konden iramers niet te voorscliijn komen in 't zelfde
pak als het gezin van den armen dorper, die maar éene magere
koe op stal had? Dit was nog al natuurlijk, maar dan was er ook
schier geen afstand meer tusschen den rijken boer en don
( 276 )
landedclman, en ook dat mocht niet gedoogd worden; een plak-
kaat van 27 Mei 1550 verbood den dorpsbewoneren zijden klee-
deren le dragen. Met dergelijke bepalingen waren vermoedelijk
de sleedsche zijdehandelaars al even weinig in hun schik als de
pronk- en behaagzuchtige boerenvrouwen.
(^;?;
IX« HOOFDSTUK.
De landbouw en de landbouwers in de XVIIe en XVIIIe eeuw. — Het geheele
land door de vreemde légers uitgebuit. — De Boerenkrijg.
Eene vrij belangrijke wijziging wordt in den toestand onzer
landelijke bevolking van de XVIP en XVII I* eeuw, vergeleken bij
dien der vorige eeuw, opgemerkt. Zachter zijn de zeden, hooger
is de trap van ontwikkeling, beter de huishoudelijke toestand,
al is er, over 't algemeen, weinig in het lot, gelijk in het openbaar
leven der boeren, veranderd. Buiten de zon- en feestdagen, op
welke nog altijd veel gedronken wordt, voeren zij eene sobere,
men zou zeggen strenge levenswijze, minder uit reden van
armoede dan uit eenen geest van zuinigheid, die overal aïs een
eerste inkoraen wordt beschouwd. De taak is even zwaar en lastig
als voorheen; — de oorlogen — wij moeten er straks van
gewagen — zijn langduriger, verwoedender, uitputtender dan
ooit; maar de landman vindt thans, zoo niet eene vertroosting of
bemoediging, dan toch eene reden minder om bittere klachten te
uiten, wetende dat hij niet alleen meer aan zware beproevingen
onderworpen is; dat ook de stadsbewoner, hoewel in mindere
mate, lijdt in den algemeenen nood, en, zoo hij de bHkken wendt
naar de kasteelen van zijn dorp, ook daar niet ailes voorspoed,
rijkdom, vergenoegdheid en zegen is. Opbeurend is het thans voor
hem te weten, dat de vruehten van zijnen arbeid niet strekken
om den kasteelheer te verrijken, maar het vaderland voor schan-
delijk verval, ondergang en vreemde overheersching te behoeden.
Gaat men de geschiedenis van dit nieuwe tijdvak na, dan doet
zich een belangrijk verschijnsel op. De wakkere, voorzienige boer,
niettegenstaande oorlogsrampen zonder einde, weet den welstand
te handhaven of zelfs uit te breiden, terwijl men een ta) van
edele, féodale familiën ziet stappen naar hunnen ondergang. Vêle
( 278 )
omstandiglieden werkten tôt dit laatste mede. In de eerste piaats
de vermindering der inkorasten, door het onvermogen der kleiiie
pachtersom de verplichtingen van het huurcontract na te Jeven;
verder de schier jaarlijks herhaalde krijgscontribiitiën, brand-
schattingen enz ; de hooge justitiekosten, door den leenheer te
dekken zonder dat het heerhjk inkomen in dezelfde verhouding
stijgt; het onderhoud der wegen en bruggen op vêle plaatsen
zelfs, waar een deel der tienden in wereldlijke handen is overge-
gaan ; 't onderhoud der kerk, lerwijl het dubbel verblijf — stad en
dorp -- de verzorging en de opleiding der kinderen enz. 't beste
deel der inkomsten opslorpen, ja vele heeren noodzaken hun
erfgoed met scbuld te bezwaren. Wel is waar, 't vroeger bestaande
verbod aan den adel, om handel te drijven, is afgeschaft ^, raaar
de handel is niet meer wat hij in de XVP eeuw was en — drijft
geene koopmanschap w ie wil. Menige familie, in de onmogelijkheid
den alouden rang op te hoiiden, beducht van eenen aanstaanden
val, zendl hare zonen naar het leger,de dochters naar hetklooster,
en slerft uit.
Maar hoe weinig gunstig de omstandigheden waren oin de
stoffelijke ontwikkeling te bevorderen, toch verzuimde de regee-
ring geene gelegenheid om de belangen der landbouwers voor le
staan. De vroeger afgekondigde ordonnantie nopens het bescha-
digen der akkervruchten werd door haar vernieuwd den i9 No-
vcmber 1G05, en de straffe bij decreet van 5 November 4 629 en
50 Januari 1744 telkens vcrdubbeld. De akkerdieven werden
volgens een plakkaat van 50 Juli 4740 als straatroovers gestraft,
namelijk met de dood ^. Het verbod van uitvoer kreeg in tijden
van oorlog en schaarschte nieuwe bekrachligingen, bepaaldelijk
den 6 Februari i694 voor de boonen, vitsen, erwten enz.; den
17 Deeember 1711 voor de garst; den 15 October 1740 en
18 Januari 1757 voor de aardappels; den 12 Januari 1755 voor
de houtassche (Vlaanderen), en den 20 September 1741 voor de
boler. — De regeling der pachtersrechten werd in de kastelnij
* Decreel van 30 November 1690, 15 Juni 1756 en 11 Deeember 1754.
2 Zoo was ook bevolen door Karel V, den 30 Juni 1546.
(279 )
van den Oudenburg in 1671, voor 't Land van Aalst in 1675
afgekondigd; die der navette door kalkassche, in de kastelnij
van Kortrijk, werd bepaald bij decreet van 1703, terwiji eene
verordening van 15 November 1712 het bouden van schapen
regelt in 't Land van Aalst, de kastelnijcn van Kortrijk en den
Oudenburg, eene andere, van 13 Augustus 1621, betrekking heeft
met de boppe, een gewas, dat toen reeds voor Vlaanderens land-
bouw bet grootste belang opieverde. Meiden wij in deze orde van
gedacbten nog eene schikking opzicbtens de maatregelen, tijdens
't woeden van veeziekten in aclit te nemen : voor Veurne-Ambacht
in 1744, voor 't bisdoni van Luik in 1755. In 't kortj geen belang
van eenigszins algemeenen aard kon in gebreke of gevaar komen
of de regeering waakte oni zooveel mogelijk ieders verplicbting
te bepalen.
Het bertogdom van Bouillon, onderhoorig aan den bisscbop
van Luik, genoot het reeht van vrije jacht en visehvangst, wat den
burgers dier stad en rijke boeren wel zeer aangenaam, maar den
geringen landbouwer ten hoogste scbadelijk en hinderlijk was.
Reeds had men de vrije jacht verschillige keeren verboden, raaar
zonder gevolg, daar de wethouders van Bouillon ijverden voor 't
behoud des ouden privilèges. Eindelijk toch werd het in 1675
afgescbaft en de desbetreffende verordening van den bisschop
getuigt van eene levendige belangstelling in het lot der kleine
landbouwers : « pour le plaisir de quelques particuliers, » leest
inen daar, « il ne doit point être fait préjudice au pauvre labou-
reur et nuire à ses labours. »
De pachtvoorwaarden zijn op de meeste plaatsen gewijzigd in
dezen zin, dat de huurprijs doorgaans in klinkende penningen
wordt gevorderd ^ de heer afziet van 't gebruik van een deel des
* In H VValenlancl niet overal. De laleii der heerlijkheid van Celles moesteu
in de XYII" eeuw aan huniien heer jaarlijks opbrengen : 2 mud haver; die van
het daarvan afhangend dorp Haibaiile 9 relz (?); die van Tressoigne 1 mud enz.
« à raison du paslurage des vaches es bois oiidit seigneur. » De cijnzen en ren-
len bestonden aldaar nog meest in natura : hoenders, kapuinen, spelt, vlas,
haver enz. {Rijksarchief le Brasse!^ Cartulaires et manuscrits, n" 928 B).
Bij den verkoop of de verpachliug van landgoederen werd doorgaans een
( 280 )
pachthofs, geene dieren ter verzorging zendt, het onderhoud der
gebouwen op zich ncemt, geene zoo langdurige pachttermijnen
gelijk vroeger toestaat. De Waalsche gewesten zijn onder menig
opzicht verre bij de Vlaamsche provinciën ten acliter. Hier toch
is schier nergens spraak meer van eene bijzondere erkenning
des beerlijken vermogens, door middelen, welke men uitzon-
derlijk mag noenien; in Limbiirg en Luxemburg houdt de karwei
nog stand, zelfs lot bet einde der XVIII^ eeuw. Een der droUigste
leenplichten, die wij voor België bebben kunnen opsporen, en
welke men zou zeggen uit de lucht gegrepen te zijn — zoo onge-
hoord komt liet voor — wordt nog in de XVIP eeuw geëischt
door den abt van St. -Hubert, als heer van Ansererame, telkenmale
dat bij aldaar op 't hcerlijk slot vernachten komt :
« Est à scavoir quà cbasque venue du seigneur tous et chascun
manants d'Anscresme sont tenus, à la semonce et commandement
de l'oiTicier ou sergeant, d'apporter en la mayson seigneuriale le
meilleur lict, traversin, oreillier, linceulx et couverte qu'il ont,
pour coucher la-dessus ledit seigneur et ceulx de sa suite, pour
tant et si longtemps qu'il y séjournera.
ï Item que ceulx qui tiennent la terre au raynes {grenouilles),
ou partie d'icelle, comme les représentans Léonard Blanche, sont
tenus de battre l'eaue pour faire taire les raynes {grenouilles) afïin
de laisser dormir le seigneur quand il est au lieu, et qu'il leurs
faict commander par le sergeant K » Misschien kwam de abt van
St.-Hubert niel veel naar Anseremmes? 't Was wel te hopen voor
de boeren dier plaats, want als zijn eerwaarde gaarne rustig sliep
— zijne laten ook, mag men veronderstellen?
geschenk voor den eigenaar, zijne echtgenoote of dienaars besproken. Con-
stant van Schynghem, lieer van Singelbaanst, handelende over zijne raoeder,
verpachlle in 1705 aan Norbert de Bree 'l Goed van Coudenberg^ groot
1 14 gemelen, in Eggewaartskapelle, Avekapelle en Pervijze, mits de somme
van 19 dobbelen « te Gode » (godspenning), 1 palacon voor ien knecht des
eigenaars, 2 pislolen voor een hofkleed en 1 1 pond Parijzische munt 's jaars,
boven aile laslen.
* Registre des Cenlz, rentes, etc. de l'église et monastère de St.-Hubert...
à Anseremmes (1639). — Archief der Société d'archéologie de Namur.
( 281 )
Te Veulen (Pologne), in Limburg, treffen wij nog eene karwci
aan, ook geheel overeenkomstig met degene die gediirende de mid-
deleeuwen in zwang waren. Het leenregister dier plaats, dagtee-
kenende van 1G21, maakt ons bekend dat in geval de heer door
den vorst ten krijgdienste wordt geroepen, zijne laten o\) hunnc
heurt hem dienen moesten « met vier goeder peerden, cm des
heeren van Veulen tente daerop te voeren. » Verder vinden wij
er de hepalingen :
« ... Soe wanneer den heere van Veulen eerstwerf heer wordt,
ridder geslagen, of een wyf neemt, in houwelycke jaere, oft oock
gevangen wordt, alsdan syn hem syne ondersaeten schuldig cen
redelyeke bede te geven.
» Item aile degene die ackerpeerden hebben tôt Veulen syn
sculdig een voeder coleii elcken waegen te doen aile jaere, sooals
wanneer sulcx hun geboden wordt metten schautet oft metlen
vorster, ende den lieere van Veulen thuys te brengen, en wie dat
niet en dede als hun bevolen waere, die soude verbeuren aen
den heere een rhynsgulden, alsoo dickwerf als sy ongehoorsaem
waeren; maer den heer moet hun den redelyken kost doen. »
Eindelijk waren de boeren van Veulen nog tôt den hooidienst
verplicht : wie paard en wagen had, moest het heerenhooi naar
de schuur voeren; de anderen arbeidden op het veld.
Ook te Gedinne (Luxemburg) werd het heerenrecht gelijk in
voile middelecuwen uitgeoefend, en zelfs, wat wij nergens elders
aangetroffen hebben, jegens kinderen, die nog aan de borst lagen :
« Item {le seigneur) a droit de reunion dans laditte terre de
Gedinne et de faire partager les bois contre ses subjets; chacun
bourgeois en laditte terre de Gedinne doit au jour St. Estienne
deux chapons et neuf liards et un gigot de bourgeoisies, excepté
que ceux de Patigny et Malvoisin doivent dix liards de bour-
geoisies et pour fournage payent de trois testes un patars jusques
aux enfans à la mamelle ^ »
Wij mogen 't echter zeggen : verplichtingen als deze, zelfs in
* Dénombrement der heerlijkheid van Gedinne (1693). — {Annales de la
Société archéologique de Luxembourg, IV.)
( 282 )
het Walenland, behoordcn tôt de zeldzaamheden, en over 't alge-
meen was de toestand der landbouwers zeer voldoende, in alleu
gevalle oneindig beter dan in de naburige landcn, waar de wel-
stand op de dorpen verre te zoeken was.
Dan, de toeneming der bevolking tijdens de rustige régeering
van Albert en Izabella (1599-1 635), niaar vooral in de XVIll^eeuw,
deed uitzien op de aanwinst van nieuwe gronden voor landbouw
en veeteelt. De gesteltenis der Kempische en andere Brabantsche
dorpen wekte bijzonderlijk de aandacht des bestuurs, en de sta-
tistieken uit dien tijd bewijzen, dat die bezorgdheid alleszins
gegrond was. Naarvolgens eene oorkonde van 1398 lagen te Rot-
selaar « ledich bat dan twee hondert bunderen beempt, weyde,
enssels, daervan geen profyt en is commende, doer dien allen
deselve allen d'jaer deur staen int water, ende meeslendeel niaras
zynde, beset met les, hegghe, hagben enz., daervan men bet waler
nyet en can doen afïloopen, deor dien de beempden en landen
liggende te Rymenam, Meerbeeck, Hevere ende daer ontrint, nyet
en worden gekuyst, nocb de grechten, walerloopen noch revieren
dier ane liggende nyet en worden uytgeleet.
» Item zijn onder Rotzelaer quaede schavyen ende savelach-
tige landen ende bosschen bat dan bondert bunderen, daeraff
oock geen proffyt en is commende, nocb en can gecommcn, toe-
behoerende Zyn Excellencie den Hertoghe van Aersschot *. »
De landbouwer lecd in die streke nog bet nawee der vorige
beroerten. Wij lezen in betzelfde document nog :
« Staet aîsnoch te considereren dat alhier zyn gesteltXLIXploe-
ghen, dewelcke naer het out gebruyck maer en behoiren genomen
te worden voer de bellicht vande ploegben, doordien men in den
voorgaenden goeden tyt met een ploecb meer landt te labeur
brocbten ende pachters in labeur badden dan men alsnu doet
met twee ploegben, daertoe oock dat de persoonen twee peerden
hebbende hen meestendeel gheneren om loon te varen, soe van
bout aen te voeren als der goeder lieden landt voer loon te belpen
opdryven 2. s
* Ed. vanEven, Mengelingen, bl. 105.
2 Idem.
( 285 )
Wij leeren den loestand van het Antwerpsche Kempenland
kennen iiit eene andere oorkonde, behoorende tôt de XVII^ eeuw
en zijnde eene opgave van de uitgestrektheid der bouw- en wei-
landen, bosschen, bciden, vijvers, moeren enz., voor de gemeenten
der a zeven quartieren van Antwerpen. » Deze belangrijke bij-
drage lot de kennis der genoemde streek laat zien dat te dien tijde
in een groot getal dorpen bet derde of vierde deel der geheele
uitgestrektheid onbeploegd lag ^
Kracbtige niaatregelen 1er ontwikkeling van den landbouw
werdcn in de provinriën Antwerpen en Limburg in deXVIPeeuw
niet genomen, en de pogingen, die honderd jaren later met dat
doel bcproefd werden, gevoegd bij betgeen in onze eeuw door
edebîioedige menscbenvienden werd verricbt, bebben de Kempen
nog niet gemaakt zooals men ze gaarne zoude zien.
Op een ander punt des lands was eene groote uitgestrektheid
stilstaand water, namehjk tusschen de steden Veurne, Duinkerke
en St.-Winoksbergen , en vormende twee raeren, waar men
schepen met voile zeilen zag heen-en vveervaren.Een Antwerpsche
bouwmeester, Wenceslas Coeberger, beproefde die watervlakte,
voor de gezondheid der bewoners van 't omliggende boogst
nadeelig, droog te malen en den landbouw met een nieuw veld te
verrijken. Zijne pogingen gelukten; begonnen len jare 1G20, was
de Moere — gelijk men de plaats heette — twee jaren nadien reeds
grootendeels, in 1627 geheel en al in 't vruchtbaarste wei- en
akkerland, ter grootte van ruim 7,098 gemeten, gewonnen 2. Dit
reusachtig werk was het eenige niet, dat in Vlaandcren in de
twee laatste eeuwen ter ontwikkeling van den akkerbouw tôt
sland werd gebracht; de bertog van Arenbcrg, wien een aanzien-
* Ziebijiagen'- 3.
^ Nadien niaakle de zee zich verscheidene malen van deze vlakte meesler,
ouder andere in 't laatste vierde der XVIII« eeuw, wanneer de gebroeders
Herwyn bel gedeelle der moeren op Belgischen bodem gelegen en nagenoeg
1,000 hectaren groot, weder aan bel water onlweldigden.Opnieuw met grool
voordeel bebouwd, kwam de vlakte in 1794, lijdens de belegering van Nieu-
poorljonder water, de nieuwgebouwde bofsleden en pas aangelegde bosscben
gansch vernielende. Toen bleef de bebouwing er twaalf jaren opgeschorst.
( 284 )
lijk deel der Wasche polders toebehoordc, maakte in 1785 en
1786 meer dan 600 bunder moeras tôt uitstekend bouwland,
hetgeen hem meer dan 600,000 gulden kostte.
In de andere provinciën onzes lands werd de ontginning der
bestaande beiden en houtkanten eerst omirent hct midden der
XVIII^ eeuw ernstig aangevangen. Voor Henegouw had de regee-
ring in de jaren 1755, 1757 en 1762, voor Brabant in 1772 en
1773 maatregelen voorgeschreven, die de landelijke besturen
verplichtten de beiden en vage landen te gelde te maken, aan-
zienlijke voorrecbten verleenende aan de koopers die ze zouden
in cultuur brengen, zooals in Henegouw vrijdom van belasting
gedurende tien, en van tienden gedurende twintig jaren; in
Brabant vrijdom van een en ander voor niet min dan dertig jaren
en de helft daarvan gedurende dertig andere jaren. De verdeeling
was niet gelijk, ziet men, maar de Kempen hadden ook op verre
na zooveel hulpmiddelen niet als van bemesting, vervoer,gemeen-
schap enz.
Evenveel wenschte bet staatsbestuur te doen voor de onbe-
ploegde landen in de provincie Namen, bij de voordeelen, aan
Brabant beloofd, nog een ander voegende, hetv^^elk wel van aard
was om den ijver der boeren op te wekken. Een edict van 1 5 Sep-
tember 1773, namelijk, stelde vast, dat in ieder dorp de tôt
cultuur te brengen plaatsen verdeeld zouden worden in perceelen,
door bet lot onder de buisgezinnen te verdeelen; dat deze recht-
matige eigenaars zouden zijn der aldus toegewezen gronden, op
beding evenwel deze te ontginnen binnen de tien jaren na den
afstand; dat de ontgonnen landen vrij zouden wezen van tienden
en contributiën gedurende de dertig eerste jaren, en voorts van
tienden, gedurende de dertig daaropvolgende jaren.
Hoe aanlokkend deze voordeelen ook waren, de bijval was
maar gering. Vêle dorpen wilden van de voorstellen niet liooren,
uit vrees dat zij 't weirecbl zouden verliezen op de ontgonnen
gronden, en zoo moesten de Staten van Namen zeven en twintig
jaren later (namelijk tijdens den opstand der Belgen onder
Jozef II) bet bedoelde edict intrekken, evenwel zonder terug-
werkende kracbt.
- ( 285 )
In Vlaanderen ging de akkcrbouw gocd vooruit, maar 't kostte
veel moeite om de gevolgen der langdurige twistcn en verlatenis,
tijdens de vorige beroerten, te boven te komen. Het taaie geduld
van den Vlaamschen boer gelukte er in aile hinderpalen, belem-
raeringen en lasten, zoo uitnemend zwaar in de XVIP eeuw, het
hoofd te bieden, en zoo mocht dit gewest den roem verwerven,
België, gedurende de verscliillige oorlogen, welke op zijn grond-
gebied werden gevoerd, door den rijkdom zijner oogsten van
eenen gewissen ondergang te redden. En toch Avas een aanzienlijk
deel der genoemde provinciën, Veiirne-Ambacht vooral, uithoofde
zijner nabijheid aan de duinen, in de eerste jaren der XVIF eeuw
evenzeer als op het einde der XVI% door wolven en kraaien
geteislerd ^, terwijl 't clders, gelijk in 't kwartier van Leuven,
krioelde van vossen 2.
Toen Dérival in de jaren 1782-1785 zijne rcisbrieven over
België in 't lieht gaf, vond hij den toestand van onzen akkerbouw
schier overal uitmuntend en spaarde er dan ook zijnen lof niet
voor. Die getuigenis van eenen vreemdeling mogen wij inroepen,
want zij brengt de bevolking van ons platteland de raeest onge-
veinsde, de bestverdicnde hulde. Van Brabant sprekende zegt de
schrijver :
<i Les terres de Brabant ne se reposent jamais; elles ne sont
pas généralement grasses, mais elles sont toutes fertiles, parce
qu'elles sont toutes cultivées avec le plus grand soin et fumées
* Uit de kastelnijrekening van Veurne-Ambacht, voor 1600-1601, blijkt
dat er dat jaar gevangen werden een 40lal wolven en ongeveer 8,000 kraaien.
— Men kan denken welke verwoesting deze dieren op het land en op het
neerbof van den Veurschen boer hebben aangericht, aleer in 't net of onder
het schot van de jagers le komen.
Op het einde der XVII^ eeuw werd het duinland ook bezocht door wilde
zwijnen; voor éen zulker schadelijke dieren werd door het bestuur in 1692
de som van 56 p. p. betaald.
2 « In dit jaer eenen sekereu landtsman niel verre van Loven heeft soo vêle
vossen ghevanghen en gheschoten, dat hy met het geldt van de vellen ghe-
coghl heeft een alf bunder landts » (16^24).
{Handschriflelijke kroniek van Justus Billet, loebehoorende
aan baron Philip Kervyn van Volkaarsbeke.)
( 286 )
avec la plus grande profusion. Les légumes qu'on cultive dans le
Brabant sont excellents; ils ont plus de goût et de saveur que
ceux des environs de Paris *. »
De hooge verdienste van den boer uit Vlaanderen ontging den
opmerkzamen geesl van den Franschen schrijver niet :
« Les terres sont généralement bien cultivées dans toute la
Flandre autrichienne; si elles sont d'un bon rapport, quoique
beaucoup plus chargées d'impôts que celles des autres provinces,
c'est que celles-ci n'ont pas autant de débouchés pour les produc-
tions de leurs terres qu'en a la province de Flandre. L'assurance
qu'a le cultivateur Flamand de vendre avantageusement les pro-
ductions de sa terre, l'encourage; il est laborieux, mais il man-
que d'industrie; il en a moins que le cultivateur brabançon et est
aussi plus que lui attaché à ses anciens procédés; pour les lui faire
abandonner, il ne faut pas avoir recours au raisonnement; il faut
faire ce qu'on veut qu'il fasse, et s'il voit que la nouvelle manière
qu'on emploie réussit, il abandonne la sienne pour prendre celle
qui auparavant lui repugnoit le plus...
» Les cultivateurs flamands laissent rarement reposer leurs terres,
mais aussi ils leur prodiguent les engrais. Celui du fumier et des cen-
dres de tourbe sont ceux dont ils font un plus grand usage. La grande
quantité de bestiaux qu'ils élèvent leur donne une grande abon-
dance de fumier et dans les cantons où la tourbe forme leur chauf-
fage, le cultivateur a une grande quantité d'excellentes cendres. »
Wij mogen voile verlrouwen slellen in deze regelen : het oor-
deel over den boer uit Vlaanderen "komt met den aard en het
karakter van dien landzaat gansch overeen. Het is juist, wat
Dérival zegt : de veldeling der Lei- en Scheldeboorden wilde
nooit, al was 't ook zedelijkerwijze, gedwongen worden deze of
gène doenwijze te laten varen en door eene andere te vcrvangen;
overpraten liet hij zich weinig, maar ervaring van anderen wist
hij zich, zonder overijling, wijselijk te nutte te maken. Zoo is,
over 't algemeen, de Belgische boer ook in zijne genegenheid :
door bluf zal hij zich zeldcn laten overrompelen en overtuigen;
* Dérival, Le voijageur dans les Pays-Bas autrichiens, I, 127.
( 287 )
de vriendschap wordt langzaam bij hem aangekweekt, maar is die
eenmaal in zijn hart vastgeworleld, zij is even duurzaam als oprecht.
Dérival zegt nog van Vlaanderen dat er daar elk jaar een derde
rneer vruchten werd gewonnen aïs voor de voeding van dit gewest
noodig waren, en dat er een ontzaglijke veeslapel bestond. De
boeren gingen magere staldieren koopen in Artois en Picardie,
aan kleine prijzen; lieten de dieren vetten en maakten er dan
groot geld van. De overvloed van melk liet toe eene aanzienlijke
hoeveelheid boter te vervaardigen, die naar aile gewesten des
lands, ja naar den vreemde verzonden werd.
Opzichtens het Land van Waas maakt de schrijver bekend, dat
deze streek, voor 't groote deel samengesteld uit magere, door
zich zelf onvruchtbare gronden, meer granen en vlas opbracht
dan eenige provincie van Nederland — een heerlijke triomf, door
de kunde en vlijt van de boeren dier streek op de dorre natuur
behaald.
Dérival maakt weinig melding van de groenten, en nochtans
werden hier, sedert de XVIl^ eeuw, allerlei moeskruiden met
voordeel aangekweekt. De tabaksplant was hier ingevoerd om-
trenl 1600; eene halveeeuw nadien vinden wij in een vonnis van
den Raad van Vlaanderen tegen de abdij van St.-Pieters, te Cent ^
opgenoemd : salade, spinagie, warmoes, radijs, ajuin, wortelen,
pastenaken, koolen en de aloude boonen, erwten en rapen. —
De teelt van den moerbeziënboora en der zijdewormen werd
beproefd onder Maria-Theresia, rond het midden der XVllI' eeuw,
en door Karel van Lorreinen opnieuw aangewakkerd, terwijl de
hoppekweek in de aan Brabant palende dorpen, zoo wel als om-
strecks Poperinge, met goed gevolg vooruitging en tôt eenen
zeer belangrijken handelstak in die gewesten aanleiding gaf.
Een Fransch advocaat, die in 1617 eene reis deed in België,
Bergeron, spreekt in zijn reisverhaal van de Mechelsche krieken,
door de boeren van 't omliggende gekweekt en naar al de gewes-
ten van Nederland verzonden : « Tout es environs de Malines ce
ne sont que cerisaies qui fournissent des cérisses tout le reste des
* A. VAN LoKEREN, Chavtes et documents dé l'abbaye de St.-Pierre, II.
( 288 )
Païs-Bas. » Ook in 't Brugsche was in die fiuitsoort ecn aanzien-
lijke handel.
De vorderingen van den akkerbouw waren in Waalsch-Bra-
hant, Henegouw en Namen niet zoo groot als in de evengemelde
provinciën; men hield zich daar niaar al te zeer aan 't nuttelooze
braakiand, terwijl de gronden, die van natuur vruchlbaarder
waren dan die in Vlaanderen, slechter bebouwd en rainder ge-
mest, dan ook geringer oogsten opleveren.
Alboewel, sedert de middeleeuwen, de grondeigendom van ons
land altijd meer en meer was verbrokkeld geworden, bestonden
er in de XVII'' en XVIIP eeiiw nog zeer vêle landbouwgebruiken
van groote uitgcstrektheid, en de openbare besturen ijverden
onopboudclijk lot eene vermindering van deze en van zooveel
gelijkheid mogelijk bij de verdeeling te wege te brengen. Eene
verordening van Maria-Theresia, van 2 Deceraber 1755, bepaalt
aldus op GO bunder zaailand en 40 bunder meerseb, elsbosch en
moestuin, die in het Henegouwsche door eenen enkelen pachter
moebten gebriiikt worden.Meer andere voorbeelden zouden daar-
van tôt staving kunnen worden aangeliaald. Zoo mocht een pacb-
tcr, die niet ten niinste iO bunder land hield, geene duiven liou-
den, en was liet allen landbouwer, die niet een zeker getal bunder
land ondcr den ploeg bad, verboden sehapen te kweeken. Dit feit
wordt ons bewezcn door een schriftstuk van de XVIII' ecuw,
waarin door landbouwers van zekere gemeente, met het oog op
misbruiken, die daaromlrent moesten ingeslopen zijn, het advies
van rechtsgeleerden gevraagd wordt. Dit advies luidde : dat « nie-
mand en vemocht met sijne sehapen te weyden op de straten ten
sij hij houdt 9 bunder labeur binnen de procbie, als wanneer hij
mach houden 50 sehapen, en dcgone 48 bunder labeur hou-
dende, mogen weyden met iOO sehapen, en alsoo augmenterende
naer advenante van 50 sehapen van elke 9 bunder, in welck cas
sij geen consent van den heer en moeten versoecken noch reco-
gnitie betalen *. »
^ Men zie deswege het Règlement ende Ordonnantie raecb-nde het houden
van schaepen (17 Juni 1647), voorkomende in de Coslumen van Eekloo, Gent,
P. de Goesiii, 1775, bl. 159.
( 289 )
Inlusschcn >vas er ten onzent ecn nicuw voedings- en handels-
artikel gekomen, bestcmd om ccnc volkomcnc omwentcling in de
volksspijzing tôt stand te brcngen : de aardappel was eindelijk,
vooral sedert 1750, op groote schaal gckweekt en verdrong aloni
de erwten en boonen, totdan de dagelijksche tafelspijs van werk-
man en burger *. Eene eerste plaag onder deze kostebjke knol-
vrucht ontstond in 17822, maar schijnt gelukkigb'jk geencn groo-
ten invloed gebad te hcbben op den prijs der levensmiddelen,
Erger was 't met de veeziekte, in 1769 uit Holland naar de Lim-
burgscbe Kempen overgebracht en van daar in gebeel Brabant en
Viaanderen verspreid; deze deed ongelukkiglijk een onlzaglijk
getal staldieren verloren gaan en zonder de krachtige tussehen-
komst der regeering ware mogelijk de gebeele Belgiscbe veesta-
pel verloren geweest. Dank aan de door baar genomen maatrege-
len, in decreten en plakkaten aangeduid, « werd den wortel van
deze plaeg gebeel weggenomen langs de kanten van Antwerpen,
in den omvang van Diest, in bet Land van Waes, omirent Gend,
in de Casselrijen van den Aiiderburg, alsook in het Land van
* In 1700 Nvas de aardappel nog weinig geacht; men teekle dien in de
hoven eeniger Brugsche rijken. De pachter Autoon Verhulsl, door vaderland-
scheu ijver gedreven, deelde kosteloos eene groole hoeveelheid aardappeleu
uit aan verschillige boeren, onder beding dat zij zouden meewerken om den
knol te verspreideu. Dit doel \verd bereikt en men ondervond dat de aardap-
pel goed was voor menschen eu dieren. De eersie aardappelen yerschenen op
de markt in 1740 en sedertdien deed de kweek aanhoudenden voortgang. De
Engelsche soldaten alen hier de anrdappelen reeds in 1715, maar konden
't gewas niel populair maken/t Waren de monniken van St.-Pieters, le Genf,
die de knollen in groolere acliting bracliten door hunne pachters te bevelen
hun de lienden in aardappelen op le brengeu, die regelmatig op hunne tafcl
kwamen.
- Wij kennen ze slechts door eene brochure, te Dordrecht gedrukt bij
Elusse en zoon, onder den titel ; Prysverhandeling om de ontaerding der
Aerd-apyelen, dat is den aerd en oorsprong verklaerd van het quaed, ivaer-
door het loofvan den Aerdappel zig inkrimpt, ofte krolt, benevens den hulp-
middel om dezelve te] verbeteren, op koste der kasselnje van Audenaerde
door de Keyserhjke en Koninglyke Académie van Wetenschappen te Brus-
sel in het jaer 1779 met den dobbelen Eer-Prys beschonken, door P.-J.
VAN Baveghem.
Tome XXXII. 49
( 290 )
Aelsl, in welke plaetsen dese plaege geenen voortganck meer
gehad heeft *. »
Het groote middel, door de overheden aanbevolen, was het
afmaken der besmette dieren; maar de boeren van West-Vlaan-
deren, bijzonderlijk der kastelnij van Veurne, wilden van dit
middel niet hooren en de plaag zette er hare verwoestingen voort.
Zoo was ook de nalatigheid der boeren van St.-Pieters-Leeuw, om
de beginselen der ziekte te bevecbten, oorzaak, dat het groolste
gedeelte van Brabant zijne stallen aangetast zag.
Dat ondertusschen de voortreffelijke uitslagen, door onze boe-
ren en den landbouw verkregen, voortdurend door den vreemde-
ling waren gewaardeerd, zal niemand verwonderen. Al de reizigers,
welke ons land bezochten, maakten als om strijd de lofrede van
't geen zij op onzen buiten bewonderen mochten; de faam der
Vlaamsche en Brabantsche boeren werd de beschaafde wereld
door verbreid en België geroemd als het klassieke land des akker-
bouws. Hadden de Engelschen in deXVP eeuwhunne landwinning
geheel en al naar de onze ingericht, in de XVIP en XVIIP toonden
zij op de hoogte te willen blijven van de vorderingen, ten onzent
indeonontbeerlijksteallerwetenschappen gedaan. Samuel Hartlib,
in 1650 2, Arthur Youngh, in de vorige eeuw, bewezen hun vader-
land eenen gewichtigen dienst door het de werkwijze onzer boe-
ren bekend te maken.
Was de landelijke bevolking in de Waalsche gewesten bij die
van 't overige des lands onder landbouwopzicht ten achter, bij
haar werd eene groote uitbreiding waargenomen der andere nij-
verheden in betrekking met het mijnwezen. De eerste hooge
smeltovens, waar de ijzererts in geutijzer werd veranderd, en
* Verhael van den oorsprong en voortgank der behaelyke siekte onder het
Hoornveein de Oostenrijksche provincien der Nederlanden.
^ Hartlib gaf o. a. uil : A discourse of hushandry iised in Brabant and
Flandres, shewing iconderfull improvement of land tliere and serving as a
pattern forour practice in tins common wealth (London, 1650, m-4°). — His
legacie or an enlargement of the discourse of hushandry used in Brabant
and Flanders (LondoD, 1631, in-i"). — Zie verder de Bibliotheca botanica
van Seguier, 's-Hage, 1740, bl. 367.
( -291 )
gcdiirende de XVP ecuw eerst gebouwd, vcrmenigvuldigden
alom. De mijnen van Henegouw kregen mcer belang in de
XVIP eeuw en lokten de niedewerking uit van groote kapitalis-
len. Van dergelijke ondernemingen wordt er zeer omstandig ge-
sproken in eene statistiek, opgemaakt krachtens bevel van Lode-
wijk XIV.Maar te dien tijde waren de koolmijnen in de omslreken
van Cliarleroi nog niet in exploitatie gebracht; slechts geschiedde
dit op eene uitgestrektheid van 7 mijlen lengte op 2 breedte, tus-
schen Quiévrain en Mariemont. Een reiziger van de XVII'= eeuw,
pater Du Mollnet, der orde van de régulière kanunniken van
St.-Augustijn, bezocht in 1682 ons land en verliet de stad Luik
niet zonder hare koolmijnen bezocht te hebben, die toen reeds
voor de hoofdstad van 't prins-bisdom eene der voornaamste
bronnen van Iiaren rijkdom waren. « Ce que j'y remarquai de
particulier, » merkt de reiziger op, « c'est la pompe qui en ex-
trait l'eau, qui se meut par le moyen d'un moulin que la rivière
fait aller, qui est quelquefois à plus de 500 pas de la pompe. » De
kalksteen,- leer- en sclialiënijverheden wonnen mede hoe langer
lioe meer in belang.
De lakenweverij, die weleer in Brabant en Vlaanderen zoo
welig tierde, maar door de oorlogen deels verjaagd, door de
Engelsche raededingiiig deels gedood was, hernam gedurende de
XVIIl'' eeuw in de provincie Limburg, waar toen meer dan
50,000 personen daarmee hun brood verdienden. De vervaardi-
ging van « groote gemeyne laeckens, » aldaar in 1715 vervallen,
werd vervangen door die van fijnere stoffe, welke men verfde,
en waartoe bekwame droogscheerders uit Holland, Saksen en
Frankrijk werden ontboden. In de heerlijkheid van Eupen telde
men ongeveer 400 zulker vreemde w erkgasten en hunne pro-
ducten kwamen zoo zeer in gunst dat de fijne Limburgsche lakens
niet alleen in geheel Nederland, maar in Duitscliland en zelfs in
Italie als de beste artikelen der markt waren geprezen. Ondcr
stoffelijk opzicht beleefden Eupen en 't omliggende toen waarîijk
goede dagen, maar de vreemde gasten, meest jong en ongehuwd,
gaven zich dikwijls over aan buitensporigheden en werkstaking.
Zij hadden (zegt eene oorkonde, deel makende van 't hooge hof
( 292 )
van Limburg) « somwylen seekere schaedelycke maximen en
nolanles als wanneer sy sonder redenen de winckels van de koop-
licden vuyl syn raaeckende en tôt dien eynde hun te saemen ver-
gaderen en imponeren groote straffen van tien, twintig tonnen
hier, van daerop te wercken, » wat beteekenen wil, dat de werk-
stakers in dien tijd niet alleen andere gezellen verboden aan den
arbeid te gaan, maar deze tamelijk zware boeten oplegden in
geval zij 't wagen dorsten zich van de oproerige bende los te
scheuren. Het was na cène dier werkstakingen in de fabriek van
de heeren Fey en Pois, om nietige redenen begonnen, en toen
de juslitie eene vervolging had ingespannen, zag men dat meer
dan 500 wevers uit Eupen vertrokken, en de andere dreigden
hetzelfde te doen, wanneer de vervolgingen niet gestaakt werden.
De burgemeester zelf zag zich gcnoodzaakt cen dergelijk verzoek
toi de juslitie le doen, tcn einde dcr gemeente geen nadeel te
berokkenen, dat niisschien onherstelbaar zoii zijn gewecst.
De handel op de dorpen nam in dit tweehonderdjarig lijdvak
ook eene groote onlwikkeling; op vêle plaatsen was ecne week-
of jaarmarkt, waar men van verre naarloc stroomde lievcr zelfs
dan naar de stadsmarkten, aangezien (zegt de Gentscbe kroniek-
schrijver JusTus Billet) men in de dorpen hceft «soelen transport
oft quote, vrij van soldatcrije, van waglilcn, tocbten, niet onder-
worpcn aen Isluytcn der poorten cnde andere last, dicmen in
beslotene sleden moet ondcrstaen. »
De trap van onlwikkeling, waarloe de boer in ons land, dank
aan zijne inspanning en vlijl, gekiommen was, ware echter nog
aanzienlijk hooger gewecst indien Bcigië in dit lijdvak niet de
ijselijke rampen des oorlogs hadde moctcn verduren. De reeks
twisten, welke om en op den Belgischen bodcm door bel vuur en
bet zwaard moesten worden geslecbt, is aîlecn vo!doende om cen
volk eene gcschiedenis le gcvcn, rijk aan feiten van bet grootste
gewicbt, maar, eilaas, ook aan jammcren en cllenden van allcn
aard. Inderdaad, niet zoodra was de eene oorlog Icn einde, of ecn
andere begon.
Van 1051 lot 1648 wocdde ecn kiijg lusscbcn Spanje en Frank-
( 29Ô )
rijk met HoIIand, die beslolen werd door dcn vrcde van Munster,
welke aan laatstgenoemd rijk de op ons bcniacluigde steden ver-
zekerde.
Van 1G48 toi 1658 vocht Spanje legen Frankrijk voort, en het
traktaat der Pyreneeën, waarmedc het geschil eindigde, had voor
gevolg dat een groot deel van ons grondgebied, waaronder ver-
scheidene grensstedcn van Vlaanderen, Henegouw en Luxcmburg,
aan Frankrijk werden afgeslaan.
Nieuwe oorlog van 1667 lot 1668 tusschen Spanje en Holland
tegen Lodewijk XIV, die beweerde recht te hebben op het bezit
van Brabant. Hoewel tegengehouden door de mogendheden van
het Noorden, bekwam hij door 't verdrag van Akenhct meesle deel
der steden, die hij had overweldigd.
Een gelijke oorlog ontstond in 1672 en duurde tôt in 1678; het
traktaat van Nijmegen, welk er op volgde,was weeral den Fransch-
man gunstig, daar weer verscheidene plaatsen van ons land hem
werden overgelaten.
Van 1688 tôt 1697 voerde Lodewijk XlVandermaal krijg tegen
Spanje, verbonden met Holland en Engeland; door den vrede te
Rijswijk werd een deel van het vroeger op ons veroverde weder
afgestaan, terwijl een aantal gemeenten van 't Doorniksche de
hezittingen van Frankrijk andermaal vermeerderdcn.
De Erfenisoorlog tusschen Frankrijk en Spanje, van 1700 tôt
1715, eindigde met het traktaat der Barrière, door hetwelk België
werd afgestaan aan Oostenrijk, en Holland de vergunning kreeg
in een aantal grenssteden van ons land bezctting te leggen.
Andermaal ontstond een twist in 1 722, bepaaldelijk tusschen
de regeering onzes lands en Holland over de stichting der Oos-
tendsche Handeiscompagnie; hij duurde tôt 1731 en eindigde
met het Weener-traktaat, hetwelk gemelde vereeniging, tôt stand
gebracht om den handel van Beîgië groote uitwegen te openen, te
niet deed.
Van 1 757 tôt 1759 oorlogde Oostenrijk tegen Turkije. Ons land,
rechtstreeks in dien twist niet bctrokken, was echter verplicht
den keizer met zware hulpgelden hij te staan. Zoo ook gescbiedde
vnn 1740 tôt 1748, terwijl Maria-Theresia tegen Spanje, Sardinië,
( 294 )
Priiisen, Frankrijk, Polen en den keurvorst van Beieren te \ ecliten
had. Eindelijk, tôt bekroning van zooveel bloedige geschillen,
hadden onze vaderen de beroerde rcgeering van Jozof II (1780-
1 790), de bctwisting nopens de Schelde, den inval en overrom-
peling van België door de Fransche republikeinen. — Zoo was,
twee honderd jaren lang, geen enkel geslacht van België vrij van
't oorlogswee; men streed ten onzent of rantsoeneerde ons, en
was de kamp verre van hier, onze vaderen moesten een aanzienlijk
deel daarvan bekostigen : allijd was ons land het slagveld en de
prijs der viclorie.
De scliets van den toestand der landelijke bevolking zou niet
volledig zijn, indien wij de onheiien, welke die onopboudelijke ge-
schillen over ons land riepen, stilzwijgend voorbijgingcn. Eenige
tooneelen uit deverwoestende plundertochten,gepaard met afgrij-
selijko gruwelen op het weerlooze boerenvolk zelf, door rnwe
krijgsknechlen, die in den waan verkeerden dat hun ailes vrij
stond tegen de vijanden van den « zeer christelijken koning, » zul-
len den lezer best in staat slellen te bescffen in welke diepe cllende
de akkerbouw en veeteelt gedurcnde al dien tijd verzonken lagen.
In den eersten grooten krijg, hierboven vermeld, werdcn de
boercn van het Kempenland op eene ongehoorde wijze door de
troepen des prinsen van Oranje geplunderd, op fourrageering
gesteld, en wat nog erger was, op reeht onmenschelijke wijze niis-
handeld. De nood was algemeen, de droefheid en vvanhoop ten
hoogste; vier jaren had de geesel geduurd, toen de billijke ver-
ontwaardiging des volks zich lucht gaf in verschillige schriften,
w^aarin de overmoed en baldadigheid der vreemde stroopbenden
in krachlige bewoordingen zijn uitgedrukt. Zoo zegt een boer in
den Ombijt van Loven (1055) over den prins van Oranje :
a 't Is een koey-dief in zijn hert,
Een brant-slichter van sleden,
Nochtans van 'l Frans verovert wert
In schelmery van zeden.
't Is waer, hy heeft Thienen verbraal
Haer huysen en haer kercken :
Maer 't Fransken lieeft de vrou vermant
De maeght vercracht in 't perck. »
( 295 )
De schrijver durft de griiwelen niet verhalen, die liet peil der
Fransche zedeloosheid moeten doen kennen, maar de weinige
woorden, welke hij er over mcedeelt, zijn ontzeltend van boos-
heid en woestlieid. Alzoo spreekt hij van « dorpen bloot » en van
lienjarige raeisjes, dood gcvonden — « waerom? kont ghy wel
raercken. » — Nog bitterder weeklachten worden aangebeven
door den dichter van Een droevigh beklagh van eeti Thiensche
Maeght, over de Tiranny van de Fransoisen ende Hollanders,
aile hun schehnstucken verhalende met bloedighe tranen (1635).
Hier leest men niet alleen van
... 0 Maeghdekens van thien en elf jaeren »
die 't
... « helsch ghebroet noch gheensins willen spaeren »
maar zelfs van « nonnekens, diegheen aen Godt hadden belooft
haer suyverheyt, » werden door de baldadigen onteerd;ja,
« Dit was hun niet genoech, noch dese fielen dorsten
» 't Onnoosel kinders bloet al aen des nioeders borsten,
» Sy wierpen se oni hoog en vinghens op hun pyck. »
Nooit, merkt de schrijver er bij op :
« Noyt hoordraen tiranny van Turcken dees gelijk. »
Even bitter laat zich de schrijver uit der Boeren-Litannie, o/'te
Claclite der Kempensche Land-lieden over de ellenden van dese
lanckdurighe Nederlandsche oorloglie, geschreven in 1640, dus
negen jaren na het uitbreken des oorlogs :
« Ach wee ons arm Land-volck ! waer sullen wij ons keeren
In desen langhen crygh ? Sal 't noch geen eynde syn ?
Sal de vremde soldaet dan steeds ons bloet rotteeren
End roepen : Or sa, Jehan Vilain, or sa coquin !
» Soo wie hun dan niet flucks van ailes voor en slellen,
Wy worden met de lout gedreyght, in brant gestelt,
Oft moeten slracks tôt boet hun een cluyt oft twee tellen.
EIck onder syn telloor, ende coopen soo met gelt.
( 296 )
» lut sweet ons aengesichts wy d'armen cost hesuren
Na d'aerde vroegh en laet neerbuygend' onsen neck,
Docli voor den vreradeling wy tassen onse scburen
Ja selfs ons huysgesind lydt dickmaels brootsgebreck.
» Het dorre Kempen-land met pyne wy bevrucbten
Tôt 's eygenaers genot end noot van wyf end kindt,
End hopend, op het lest te beuren onse vruchten
Eylaes ! het slaet ons mis, want ailes slracks verslindt.... »
Toen de krijg in Brabant had uitgewoed, begwi de verwoesting
in Vlaanderen. De prins van Oranje niaakte zich gereed met zijn
léger daarheen te trekken en de enkele aankondiging van dien
inval was genoeg om schier de gansche bevolking des Lands van
Waas naar Antvverpen en Gent te doen vluchten... Ook hier was
de verwoesting ontzaglijk, evenals in de kastelnij van Kortrijk,
waar de troepen des konings van Frankrijk in 1645 en 1646 de
gruwelijkste buitensporigheden bedreven. Eene offîciëele opgave
der verliezen, door de dorpen van die streek onderstaan, komt lot
het cijfer van 6 millioen 866,557 pond, waarin voor Harelbeke
283,304 pond, « ce quint causé la totale ruine; » 1,750,038 pond
voor Kuurne; 146,060 pond voor Zwevegem; 108,081 pond voor
Waregem; 121,521 pond voor Ingehnunster; 223,172 pond voor
Tielt, waar de oogst vernield, en de kerk, benevens een zestigtal
huizen, werden in brand gestoken; 272,000 pond voor Meulebeke,
waar ook de kerk en 25 huizen door de vlammcn werden ver-
nield; 264,100 pond voor Ruiselede, waar de soldaten van den
« kalholieken » koning insgelijks de kerk en een groot getal
gebouwen verwoestten. Voorts leed Wakken een verlies van
1 16,564 pond; Kanegem 116,000 pond; St.-Baafs-Vijve, 112,957
pond; Aarsele, 270,400 pond; de stad Deinze, 164,000 pond; Gul-
legem, 100,654 pond; Wevelgem, 185,124 pond; Geluwe, 11 7,000
pond; Izegem, 282,500 pond enz. Verscheidcne millioenen, op
nauwelijks twee jaren tijds, in een gcwest van nauwelijks enkele
uren omvang verloren!
Twee jaren nadien was Luxemburg het tooneel des oorlogs. Dit
gewest had twaalf jaren te voren rceds het bezock der Franschen
gehad en zijne bevolking met honderd duizend menschen door
( 297 )
hongersnood en zicktc zien wcgmaaien. De provinciale Raad had
in April 1636 den gouverneur des lands een ijzingwekkend ver-
toog van den toestand des gewestes meegedecld, waarin men o. a.
leest : « ... Tout est en brigandaigc et pillaigc, corps et biens des
subietz, pis que ne pourroient faire les plus inhumains ennemys
sans souey, sans respect, sans retenue, ombre ny apparence d'aul-
cune justice... y^ Het verhaal der mishandelingen, die de Luxem-
burgsche boeren te onderstaan hadden, komt schier ongelooflijk
voor, zôo afschuwelijk, zôo barbaarsch was het gcdrag der troepen
tegenover gansch weerlooze lieden.... « Le paysan (leest men
verder) par tous les quartiers n'a plus ni grains, ni fourraiges,
outils d'agriculture, chevaulx, bœufs, vaches, brebis, agneaux, ni
aulcune sorte de bestail, vestement ny habit, ny aultres meubles,
nul moyen de faire labouraige. . et n'y a ainsy apparence de
semaille en l'automne suyvant '. »
Even verschrikkelijk is het tafereel, dat de gedepuleerden van
de Staten dezer provincie in 1648 den landvoogd aartshertog
Leopold voorhangen, en waarin de toestand met de somberste
kleuren is afgeschilderd. Men leest daarin dat « le pauvre peuple
de cette province est sy exténué et sy bas qu'il est très difficile de
le pouvoir assé exprimer, quoyque peult estre des personnes non
pas informées de Testât puisse faire entendre le contraire, nous
ayans esté tesmoings oculaires, comme ung chascun aussy l'at veu,
et est notoire que des l'an 1656 la province endura une désolation
sy horrible par une multitude démesurée de gendarmerie qui
furent jettes sans règle, que par la famine, peste et maladies, qui
s'en suivirent, il y moururent misérablement des personnes par
cent et cent mille et ny resta pas la dixième ame vivante; tous
biens et bestaille furent enlevez, perdus et destruicts, et depuis le
petit reste qui est demeuré à continuellement esté travaillé, fatigué
et surchargé par des armées entières, passages, séjours, camps,
contributions, corvées, fournissement d'esleuz, eniretenement de
gens de guerre, par dessus les brandschatz, voleries et ravages de
l'ennemi, et est chose de très grande compassion de veoir et en-
^ Reg. 0, 594, 51 6-51 7. — Archief van 't Groothertogdom Luxemburg.
( 298 )
tendre leurs misères, les désolations, plainctes et doléances; avecq
se trouvent encore affligez par le fléau de la famine en la |)résente
année, en laquelle parceste extraordinaire continuation des pluyes
sont faillyz les graines en ceste province et tous autres fruicts de
la terre, tellement que l'on commence deia à crier la faim et de
vivre d'avoine et de légumes.... ' »
Het verzoek, in dit schrift uitgedrukt, werd niet ingewilligd;
enkel beloofde men der bevolking dat de troepen niet langer dan
drie maanden in 't Luxemburgsche zouden gebleven zijn. Drie
maanden nog van diepe ellende, plundering, brandschatting en
misbandeling !
Het volgende jaar was, eilaas! niet bêler... Het graan ontbrak,
de bongersnood beerscbte in gansch Luxemburg, vêle menschen
bezwekcn van ontbering, en al haalde men bet graan, dat rijke
lieden en koopbandelaars op zolder en in magazijn hielden, daar-
uit cm ter markt verkocht te worden, de nood was weinig ge-
lenigd, want geld was er schier niet meer.
Ook 'i jaar 1650 was voor genoemd gewest een tijdstip van
ellende. De legerkorpsen, die er verbleven, vooral der Lorrei-
ners, alsmede de gedurige afpersingen door den gouverneur van
Thionville, deden andermaal den nood ten boogste klimmen. De
Lorreiners, aangevoerd door graaf de Longeville, verwoestten de
Moezeldorpen, plunderden die teenemaal leeg van vee, voeder en
granen, en dreven ten slotte de geruineerde boeren van hun erf.
Te vergeefs zond de provinciale Raad een in krachtige bewoor-
dingen vervat smeekschrift tôt den bevelhebber der barbaarsche
krijgshorden 2; Longeville bleef doof , liet de plunderaars onge-
stoord hunnen gang gaan en bracht alzoo gansch de streek tus-
schen deMoezel en de Jaar tôt de uiterste armoede, tôt degrootsle
verlatenis. Eindelijk riep de provinciale Raad de tusschenkomst in
des gouvernements s, en kwam er uit Brussel een bevel om de
verwoestingen te doen staken.
< Publications de la section historique de V Institut de Luxembourg, XXX,
205-206.
^ Reg. R, 75 (14 Juli 1650) in 't archief vau 't Groothertogdoni Luxemburg.
^ Reg. R, 80 (50 Juli 1630). (Id.)
( 299 )
Ziedaar handelingen van troepen , welkc uilgezondcn wareii
om onze voorouders te beschulten en le beschcrnicn ; wanncer
deze zich aan zulkc henieltergende gruwelen plichtig maakten,
wat moesten dan de vijanden des lands ondcrnemen?
De Franschen, nu ook in Luxemburg gevalien, zetteden inder-
daad het werk der verdelging voort. Hoe erg het ging kan men
opmaken uit het volgende vertoog, den 2 April 1650 door den
provincialen Raad van Brabant aan den Staatsraad toegestuurd.
Het document heeft te veel belang oni het hier niet nagcnoeg
geheel over te neraen :
« .... Les misères, calamitez et oppressions publiques et conti-
nuelles du pauvre peuple de ce pays qu'il patit par les extorsions
et violences des gens de guerre ont donné occasion à ceux des
trois États de ceste province de les représenter à vos seigneuries,
et pour le devoir de noz charges, mesmes de leur réquisition ne
pouvons obmettre d'y adjouster que par la licence et liberté des
soldats et officiers de guerre le peu de suiets qui restent tant ez
petittes villes que du plat pays, sont reduicts à une telle extrémité
qu'après que l'on leur a extorqué des sommes excessives en
argent, qu'ils ont ramassé de ça et de là par la vente de leurs
biens, ravy et enlevé les chevaulx et bestail, consommé leurs
petites provisions de grains et fourages et raaltraicté leurs per-
sonnes, tant hommes que femmes et filles qu'ilz ont esté con-
straincts la plus part d'abandonner leurs maisons et se retirer
dans les bois et entre les rochers, où ils ont enduré la rigueur du
tems et la famine, en sorte que grande partie d'entre eux accablez
d'ennuyz et de misères, meurent l'un sur l'autre, ainsi que l'on
nous at informé que dans la seule mayerie du costé de St.-Vith il
y en a mort plus de soixante personnes depuis un mois en ça, et
les autres tous sont denuez de tout entretien, mesmes n'ont le
simple pain d'avoine à manger, et avons entendu qu'une femme
ayant ramassé un peu de grains pour sa nourriture et de ses
enfants, et icelluy grains luy estant ravy par un soldat, elle jeta
ses enfants dans la rivière et puis s'y précipita elle mesme : de
sorte que c'est une chose déplorable et digne de compassion de
veoir et entendre la misère du peuple poussé par les inhumanités
( 300 )
et dérèglements des gens de guerre logez en eeste province, notam-
ment de ces trouppes estrangères qui n'ayans pour but que la paye
et point d'attention pour Sa Majesté, ni pour le peuple, ny pour le
publicque, ne songent qu'a deslruire et ravager et secouent toute
obeyssance, s'accoustumans par le libertinage à faire les reveches
aux temps et occasions que l'on aura le plus besoing de leur
employ, et estans tels ny aura guerres d'apparence de pouvoir
tirer d'eux service qui vaille; outre les passages et rentrées des
trouppes Lorraines qui tousiours se conduisent à l'eur ordinaire et
les invasions de l'ennemy en divers endroicts du pays : Mais le
plus par les désordres de noz soldatz propres qui se gouvernent
comme dict est et les excès sont aussy notables aux principaux
officiers, lesquels n'ayans point le tiers des soldats qu'il font passer
par les monstres, lèvent et exigent sur les pauvres gens et mesmes
en leurs bourses toutes ces excessives rations, deniers, avoines et
fourrages. Outre ce, constraignent le peuple de donner la nourri-
ture aux soldats contre les ordres et réglemens de S. A. R. Et de
plus intimidans les officiers et gens de loy du pays, se font pro-
mettre et donner audessus de tout cela des sommes excessives
sousle tittre et prétexte de service, les uns de cent patacons par
mois, outre de deux cens patacons et mesme jusqu'à demander
vingt patacons par jour, soubs ombre de service, outre que desia
logez et proufitantz de tous les excès des places vacantes ou
volantes de soldats non efïectifs, avec menaces et rudoyemens qui
espouvantent les personnes et les contraignent de passer par leur
volonté, tellement que l'on ne peut rien venir de plus triomphant
en ces temps déplorez que les coronels et tels officiers qui tien-
nent trains et table de prince, n'ayans cependant rien de leur
patrimoine. Et d'avantaige susent de constrainctepar la force des
soldats, lesquels ils envoyent manger sur le peuple, soubs prétexte
et tittre d'exécution militaire, que l'on n'at oncques veu ny ouy,
moins pratiqué par le passé. Ces exéeutaires sont de vrais rava-
geurs qui dévorent et mangent les pauvres gens, destruisent tous
ou ilz entrent, havissent les chasteaux et biens et se font payer a
tittre de vaccalion autant de deniers qu'ils veuillent, comme pour
sallaire de leurs exploicls. Les vols sont en pleine licence, les
( 501 )
outrages, pilleries , batlitiires , meurtres se commettent sans
aucun chastoy j il n'y a nulle discipline ny ombre de justice, les
chemins partout occupez et infestez, tout ce qu'ils rencontrent
est volé; les églises violez et forcez, enlèvent les chevaulx de
labeur, ostent l'agriculture et le moyen et espoir de grains et de
moisson, voires tuent et massacrent les pauvres gens par pure
meschanceté et les traictent pis que na faict l'ennony, lorsqu'il a
faict irruption et invasion dans le pays , le tout inipujiement sans
chastoy, correction et sans aucun remède, nonobstant toutes les
plaintes qui se font.
a Le pauvre peuple est désolé et abandonné, accablé de tant
de maulx, se met au desespoir; les uns meurent et périssent de
fatigues, travaulx, famine et mesaises; les autres se sauvent du
pays, lequel ils achèveront de déserter....* »
De klacht ])racht geen voordeel bij ; de raad zond een nieuw
vcrtoog den 4 Juni daaropvolgende, doch weeral zonder uitslag.
Nukwamen de ruiterijregimenten van Turenne de dorpen Limerlé
en Steinbach bezelten, bleven er 29 dagen, en roofden cr ailes
wat kon weggcdragen, weggevoerd of weggesleept worden : tôt
zelfs de meubels der boeren, de oude schapraai, de nedcrige bed-
koets, de tinnen tellooren, ailes moest mee. De geschiedenis,deze
schier ongelooflijke feiten door menschen op menschen gepleegd
brandmerkende, bevestigt dai de helft der ingezetenen moesl gaan
bedelen î
Ilet harl krimpt ineen van verontwaardiging en toorn, wan-
neer men al de omstandigheden, die dcze afschuwelijke gebeurte-
nissen vergezelden, nagaat, en men vraagt bij elke sehrede, die
men verder in het onderzoek doet, of de ijselijke rampen, welke
ons vaderland in die dagen van diepen rouw te verduren had,
ook de natuurlijke beschermers van het arme volk gevoelloos
hadden gemaakt voor al zijne jammcren.
Vêle klachten bleven te Brussel onverhoord, of 't duurde lang
cer een antwoord kwani , dat al wcinig tevrediging stichtte. De
ongelukkige bewoners van Limerlé en Steinbach smcckten den
* Reg. R, 37, iu 'l archicf van 't Groothertogdom Luxemburg.
( 302 )
I
provincialen raad om voor Iwce jaren vrij te zijn van den ]\rijgs-
dieiist ^ ; deze vraag, zoo billijk, iiit hoofde van de weergalooze
ellende, die al de huisgezinnen dier genoemde plaatsen ter neder
drukte, kon niet worden inge^^illigd, op grond dat gansch het
gewest door even zw;ire beproevingen was bezocht. Het antwoord
op den smeekbricf hicld, o. a., in : « Vu que la riiyne est générale
et esgale avec ceulx de tous aultres sujets du pays, tant francs-
hommes qu'autres indifféremment et sans exception et tant par le
faict desdites trouppes que par autres amyes et ennemys, qui
depuis deux ans n'ont cessé de ravager ceste province et tous les
endroits et particulièrement cette année plus que jamais, car les-
dites troupes Turenaises se sont gouverné en effet hostilement
en tous les endroits du quartier wallon depuis l'entrée du castel
de Namur jusques à la rivière de la Saur et toute la largeur
depuis les frontières de la France jusques aux terres de Stavelot
et plus haut.
« Eta?tt obligé le peuple de vivre quatre mois entiers clans les
bois comme sauvages, la plupart sa?is pain, ny autres viande que
celles des bestes. Et en tous les aultres quartiers y at en trouppes
allantes et venantes et tousiours nouveaux ravages, en sorte que
de tout le peuple restant au pays, il n'y a pas le quart qui depuis
deux mois ayt eu le pain à manger.. .2 »
Deze waarlijk akelige toestand duurde nog op het einde van
1650. Honderden, ja duizenden Luxemburgers verlieten het land
hunner vaderen, waar zij geen bestaan, geen brood, zelfs geen
onderkomen meer vonden. Een verzoekschrift door de kloosler-
lingen van Munster den gedeputeerden van de Staten van Luxem-
burg op i Februari 1652 toegezonden, vervat een beknopt tafe-
reel der geledene verliezen, der bedroevende gesteltenis van de
dorpen der provincie. Wij zien daaruit, dat te Rekingen en Roet-
gen,waar voor den oorlog 16 onderhoorigen der abdij verbleven,
^ Recueil de chartes concernant le Luxembourg^ publié par M. Wurth-
Paquet, Ms., ad anno 1651.
^ Cart. francs-hommes de Bastogne; Wurth-Paquet, ad. an. 1651. {Ar-
chieven van 't Groolhertogdom Luxemburg.)
( 305 )
er nu maar S nieer waren, waaronder 5 gecn brood haddcn. Holt-
zem, vroeger met aclu onderhoorigen, telde er nog 5, maar deze
waren gansch geruineerd, met de omstandiglicid, dal de troepen
van Don Estauer Gamarra hen uitgcklecd en gelaten hadden « in
puris naluralibus. » Verder verkiaarden de kloosterlingen dat
zij vroeger te Mamern 6 onderhoorigen hadden, nu nog cen , die
bedelen moest; te Jarnich, vroeger, 7, nu nog écn; te Merll,voor-
lieen 55, ihans niemand meer; te Ham, waar vôor den oorlog elf
huizen stonden van de abdij , was ailes vernield; te Rodenborn
had het sticht vroeger 17 onderhoorigen, nu nog 5, waaronder
4 bedelaars; te Osselt et Ruh"ngen telde zij er weleer 17, nu nie-
mand meer; te Waldbredimus was er ook geen van de5 mannen;
te Roeth waren er nog 2 van 6, en éen doodarm; te Contern 2
van 7, twee behoeftige weduwen, die met hunne kinderen om de
aalmoes gingen ; te RoUingen en Mersch schoten er nog 2 over
van 27; te Ermsdorff, 2 arme lieden van 9; te Elvingen 2 van 7,
en een der overgeblevenen moest om zijn brood gaan bidden ; te
Gandren was er niemand van de 5 onderhoorigen der abdij te
vinden; te Enscheringen en Entringen, waar het sticht vroeger
80 manschappen telde, waren er nog 15 of 44 in de gevangenis
van Thionville opgesloten. Eindelijk de pachthoeven van Burll,
Hoendorff en Kroetelschener lagen geheel en al verwoest.
Die toestand duurde voor Luxemburg schier zonder onderbre-
king tôt 4656, maar toen waren de tweederden, andpren zeggen
de drievierden der bevolking of uitgestorven of in den vreemde
omzwervend met den bedelstaf.
In 1657 was Luxemburg andermaal onder het beheer van den
sabel, en vierden de regimenten van den prins van Condé er hunne
woeste driften bot. Een in Frankrijk geschreven lied, voorkomendc
in de Carabinage et matoiserie soldatesque, door Drachier d'Ar-
M0RNY(Parijs,1616) werd door de Fransche krijgsliedcn toen veel
gezongenen drukt in eene schaamtelooze rpndborstigheid de denk-
beelden uit, welke hen in hunne strooptochten bezielden :
« Tant que la guerre durera
Le paysan nous nourrira,
Mais que le moule du pourpoint n'y demeure,
Mais que le moule du pourpoint n'y demeure point.
{ 504 )
j) Si le paysan a du lion vin
Son bon vin est nostre,
Le vaisseau à l'hoste,
Mais que le moule etc.
» Si le paysan a des poulets,
Les poulets sont nostres,
Et la plume à l'hoste,
Mais que le moule etc. »
Nu éditer was liet geduld van het klein getal overgeblevene
Luxemburgers Icn einde. De boeren hadden niets meer te ver-
liezen dan het leven; zij konden nog de eer redden van hun land
en hunnen naara. Zij grepen naar de wapens, gelijk de Holland-
sche dorpelingen plachten te docn wanneer 's lands algemeen
belang een kloek verzet tegen den vijand vorderde. Waar Huy-
GHENS den boer uit de noordelijke Nederlanden levendig en aan-
schouwelijk afschilderde, daar gaf hij ook eene trouwe scbets van
den Luxemburger akkerman in 1G37 :
« Dan scliept hy uyt den nood het hert van wederspannen,
Door boeren-buerenhulp. Soldaeten, kiest de wyck !
Elck vlegel wordt een roer, en elcke pois een pyck.
De wraek sit in syn hert, de wanhoop in syn handen ;
En elck in yeder oogh; dan wenscht hy in syn tanden
Noch room noch schaepenkaes voor menschenvleis en bloet.
Soo wreed is die het is omdal hy 't wesen moet ! * »
Het volk der heerlijkbeden van Sept-Fontaines en Everlange,
Vianden en Neuersburg stond in 't geweer en toog de vreemde
verdrukkers te gemoet. Het bloed stroomde in geheel de pro-
vincie, en toen in Januari 1659 eene lelling werd gedaan der
haardsteden, bevond men dat 1525 doi^pen totaal verlaten waren,
betgeen met de boeven, die mede onbewoond stonden, te zamen
580 ledige plaatsen uitmaakte. Op bet eijfer der bevolking van
bet jaar 1C24 bad men nog slecbts een derde of een vierde, in
vcrscbcidene gcmeenten nauwclijks bet tiende der zielen over.
Luxemburg was anderlialve eeu\v vervallen en vcrarmd!
* Korenbloemm^ II, 151.
( 305 )
En hoe was het inmiddels in Vla;indcren gesteld? Ook dit
gewest verkecrde in cenen hachelijken toesland, welke iiog verei-
gerde in de jaren '60. De landbouwwas op vele plaatsen verwaar-
loosd; tusschcn Gent en Brugge bleven talrijke woningcn onbe-
trokken ; in verscheidene straten , waar vroeger drukke handcl
werd gedrcven, graasden de paarden ; 6,000 Gentsche huisvaders
ontvingen pasport; de vcrmogende lieden gingen vrede en rust
zoeken aan de overzijde van Schelde en Maas.
Ten jare 1675 deed de markies d'Humières eenen inval in l
Land van Waas, dat reeds verschillige keeren door den markies
van Chamilly doorioopen en gepkinderd was geworden. Hij ver-
brandde er meer dan 2,000 huizen en kasteelen en Irok niet
eer verder dan nadat hij er niets meer le vernielen vond.
Dat helsch verwoestingswerk herbcgon in 1677 op bevel van
Louvois, minister van Lodewijk XIV. Koelbloedig, aïs gold bel
eene alledaagsche, gansch natiuirlijke zaak, ja, met trots en zell-
voldoening lieten de Fransche opperbevelbebbers der regeering
weten tôt welken staat van ellende zij bet werkzaamsle en
bloeiendste gewest der wereid hadden gebrncbt.
« Nous brûlâmes au nord de Gand les plus beaux villages qui
se [)uissentvoir au monde.» — Zoo scbieef de markies d'Humières
aan Louvois, weinige dagen na de inneming der stad Gent door de
Franscbe troepen. Die woorden waren, eilaas! geene Fransche
grootspraak om den minister van Lodewijk XIV te believen ,
niaar voile waarhcid. Een spoor van blocd en vuur doorslingerde
al de dorpen van de Gentsche kastelnij : kerken, kasteelen, boe-
renhoven en molens, schuren en oogsten te velde, ailes werd vei -
woest en verdelgd; overal waren rookende puinen, onlvolkle
dorpen of jammerende bevolkingen. De verliezen worden niet
geschat op honderd duizenden, maar op millioenen en millioenen
gulden.
Men vindt de bevestiging der verschrikKclijke mededeeling van
den markies d'Humières in onze Geschiedeîiis van de Oost-Vlacm-
dersche gemeenten , althans wat de dorpen betreft in de omstre-
ken van Gent. De cijfers der aangericbte schadezijn ontzeltend
hoog, andere verliezen onberekenbaar :
Tome XXXI L 20
( 506 )
Melle. De Franschen steken hier den 27 September 4677 drie
liuizen in brand , en gunnen daarna den dorpelingen 't vermogen
om zich van verdere verdelging vrij te koopen. De boeren geven
aan den vijand 400,000 gulden.
Zaffelare. Reeds was dit dorp gedeeltelijk in brand gestoken
tcn jare 4675. Vier en iwintighuizen en hofsteden kwamen in de
vlaminen om op 25 Augustus 4676, nadat men 40,000 gulden
had betaaid als brandschatting; vervolgens nog 4 36 huizen, 't
wethiiis, tal van andere gebouwen en gansch den oogst (28 Sep-
tember 4677). Er bleven slechls vier of vijf huizen in gansch
liet dorp recht.
Evevgem en Sleidinge. In 4679 verbrandden de Franschen het
meesle deel der huizen en hofsteden. De ingezetenen wenden zich
versch illige keeren tôt de regeering ten einde vrijdoni van belas-
ling te bekomen; er wordt hun inderdaad, uit hoofde der onder-
stane rampen , eene groote vermindering toegestaan.
Loocliristi. De oogsten worden vernield, de hofsteden geheel
geplundcrd en daarna in brand gestoken. De voornaamste inge-
zetenen worden gevangen en weggeleid naar Doornik.
Heusden. In den nacht van 7 October 4675 staken de Fransche
troepen 't vuur aan de huizen des dorps en vernielden 400 ge-
bouwen.
Wondelgem. De kerk en een groot deel des dorps worden
gansch leeggeplunderd in 4678.
Sleidinge. Grootendeels door brand verteerd in 4678.
Desfelbergen. Tweemaal geplunderd en door de Franschen ten
jare 4675 in vuur gesteld, werd dit dorp den 29 September 4677
lolaal vernield. De kerk, de kapel van Bervelde en de prachtige
kasteelen der baanderheeren van Rode, van Notax en andere
werden in deze verwoesling ten grootslen deele vernietigd.
Hansbeke. De troepen van den markies de Créquy plunderen
hct dorp en de omstreken ten jare 4 668. De ondergang is volle-
digd door allerlei krijgscontributiën.
Landegem ondergaat een dergelijk lot.
Afeigem. De Fransche soldaten beroovcn al de boerenhoven en
voeren ailes mee.
( 307)
Vosselare. Den 18 Auguslus 1G84 kwamen 0,000 Fransclic
riiilers zich alhier en in de omstreken nederslaan, om de ingeze-
tcnen, die met het opbrengen hunner belastingen verachlerd
waren , tôt betaiing te dwingcn. De vijand, onder bevel van den
markies de la Tronche, vernielde gebeel den oogst en veroor-
zaakle onder de ingezetenen eenen zoo grooten sclirik, dat zij met
menbelen en vee naar de stad Gent vbiebtten en er op zolders en
stalien \erbleven, totdat de Franschen waren afgetrokken. In
1688 werd de kerk lot tweemaal toe en in 1691 en 1696 door
de troepen van Villeroy, die toen zijn kamp in de omstreken van
Deinze had, uitgeplunderd.
Bachte-Maria-Leerne. Door de Franschen in 1696 schier totaal
uitgeplunderd.
St.-Martens- Leerne. Dit dorp was in 1676 zoodanig uil-
gebuit dat het geene hoegenaamde belastingen meer kon opbren-
gen. In 1697 zat de burgenieester reeds sedert verscheidene
jaren, als gijzelaar, in het gevang, en waren de voornaamste
ingezetenen of in de uiterste armoede gedompeld, of op de
vlucht.
Lovendegem. De Franschen roo\ en hier gedurende verscheidene
jaren en leveren in 1691 de kerk aan plundering en verwoesting
over.
Mendonk. In dezegemeente en daaromtrentworden 400huizen
de prooi der vlammen (1675). Het jaar nadien versiaan de Fran-
schen de Hollanders bij de Vaart van Terneuzen en steken op-
nieuw 2,000 liuizen in brand in de richting van Mendonk, Zaffelare
enSinaai.
Desteldonk. Dorp en kerk worden den 28 Septembcr 1677
volkomen vernield. De Franschen laten hier slechts vier huizen
recht staan.
Moerbeke. 441 huizen worden in 1670 in assche gelegd.
Oostakker. Gansch het dorp is verwoest, de kerk geplunderd
en gebroken door de Franschen, die ze doen dienen tôt staliing
voor hunne ruiterij.
Wachtebeke. Het grootste gedeelte door brand vernield na den
doortocht der Franschen te Terdonk, in 1676, De brandstich-
( 308 )
tingcn volgden elkaar op van Terdonk tôt aan Zaffelare, zoodat
er nieer dan 2,000 huizen en hofsteden werden verdelgd.
Winkel onderstond hetzelfde lot op hetzelfde tijdstip. De pas-
lorij behoort tôt de afgebrande huizen.
Aalter. Onder de oorlogen van Lodewijk XIV worden talrijke
pachthoven en schuren in brand gestoken. De geraeente verliest
de helft harer bevolking.
Zomergem. Tijdens dcn Erfenisoorlog vernieien de Franschen
door het vuur gansch het deel der gemeente,dat zich ten noorden
der Vaîirt van Brugge uitstrekt, en dit uit wraak oradat de bevol-
king zich met de betaling der krijgscontributiën niet had ge-
spoed.
3Ialdegem. In December 1G85 aan de vlammen overgeleverd,
onmiddcllijk na de schier volkomcne vernietiging van Zomergen
en Waarschoot.
Waarschoot. De vijand komt de weeriooze bevolking over-
vallen en schier al de huizen der dorpsplaals aan de vlammen
overleveren.Eene aanleekening van den evenlijdigen pastoor van
Waarschoot verzekert dat er vari aan de kerk, tôt een kvvart uurs
in 't ronde, geen enkel huis gespaard was gebleven, ter uitzon-
dering van een a geneverhuis, waerin de soldaeten met dranck
ghepaeit werden. »
Knesselure. Hier verbrandden de Franschen huizen en schu-
ren tôt beloop eener waarde van 5,481 pond, terwijl de leve-
ringen van graan, vee en voeder niet min dan 5,026 pond
bedroegen. Op min dan twee jaren werd er door de gemeenten
Knesselare, Oostwinkel, Waarschoot, Sleidinge en Evergem in
dien hachelijken tijd 53:2,223 pond betaald *.
* « Frais, despends et desgats souffert par le Vieuxbourg de Gand.
Frais et pertes des villages, couverts des rivières :
Par l'incendie aux villages d'Oostwincle, Knesselaer, Waerschoot, Sleydinghe,
Everghcm et autres, au mois de Décembre 4683 310,623
Payé pour leur accord à la France 90,000
A REPORTER. . . . 400,623
( 509 )
Oostivinkel. Ook dit dorp word door de Franschen omirent
4684 geplunderd en in brand gestoken.
Ziedaar het lot van siechts een klein getal dorpen; kenden wij
dat der overige gemeenten uit die dagen, hoeveel verschrikkelijker
zou het tafereel der verwocsting en ellende zijn ! Alom , waar de
Franschen verschenen, deden zij , gelijk het volk zoo schilder-
achtig zegt, « den rooden haan kraaien », en hieven zij hetjuich-
lied der victorie aan in 't schijnsel van eenen ontzaglijken vuur-
gloed.
Was er ergens een winterkwartier zonder strijd ? Ailes, wat de
boer voor zijn huisgezin had gespaard : 't beste linnen, de hoen-
ders, eieren en boter, 't vleesch in de kuip, het geld in de kas ,
bestemd voor den hofheer, voor den koning of voor den oiiden
dag, ailes werd opgeëischt, opgespoord, gestolen, en de ongeluk-
kige boer was verplicht de barbaren te onderhouden, die hem
lot arraoede brachten en soms voor een woord van ongeduld,
Report. . . . 400,623
Logements, passages et repassages des troupes de Sa Maj'^ au mesine
quartier 7o,600
Levé à crédit pour payer le subside courant . . . . • 44,000
Payé, par exécution militaire selon l'ordre de monsieur l'Intendant sur
le mesme subside 12,000
532,223
Frais du quartier, qui est hors de l'accord.
Pour le fourrage au camp d'Harlebecq au mois d'Octobre 1683, livraison
des vaches, chariots, campemeus et pillages jusques au mois d'avril 1684. 244,987
Payé pour contribution et représailles en argent dol,000
Courses des gens de guerre pour le moins 50,000
445,987
Autres prétentions de la France à la charge dudicl quartier.
La France prétend encor pour la seconde contribution 86,270
Les quinze mandemens des représailles portent . \ 550,542
636,812
Total 1,615,022
[Papieren van deu Ouden-Burcht in 't Rijksarchief te Cent.)
{ 310 )
ceneri blik van veracliling of eenen verkeerd bcgrepen wenk mis-
handelden, uit zijn huis jaagden of doodsloegen.
In vollcn vrede, naraelijk gedurende de jaren 1680 en 1081,
zocht Lodewijk XIV het Spaansch gouvernement zijne overweldi-
gingen te doen erkennen, en zond met dit doel eene sterke ruiterij
over de Belgische grens, met bevel iederen aanval, tegen haar
gericlît, af te slaan, en in afwachting breed te leven op kosten
van den boer. Eenige maanden nadien, in Augustus 1682, komen
35,000 man in ons land met de bedreiging, dat bij het eerste vuur,
uit weerwraak ontstoken op Fransch grondgcbied, de raaar-
schalk d'Humières vijftig dorpen rondom Brussel lietzelfde lot
zou hcbben doen ondergaan. Vlaanderen werd eene belasting
opgelegd van 5 millioen gulden.
Lodewijk XIV had niet alleen de overmacht der wapenen te
zijnen dienste tôt uitvoering zijner veroveringsplannen, nog een
ander middel beval hij te gebruiken, dat hij meende evenzeer te
zullen baten: hij wilde, namelijk, gehecl België prijs geven aan de
verwoesting, en wel zoodanig, dat het voor langen tijd niets zou
kunnen opbrengen aan den Spaanschen landvoogd, hetgeen, vol-
gens 't woord van Louvois, « ne se peut faire qu'en y faisant beau-
coup de désordres. » Wij zagen reeds hoe 't inzicht van den
harteloozen Franschman bij voorbaat was gediend geweest, en
Louvois zou voor 't vervolg eene volkomene vokloening erlangen.
Uit eene oorkonde van 1081 zien wij, « que ces pauvres paysans
furent persécutés jusques au fond des plus grandes forêts et déserts
de l'Ardenne pour leur quitter la dernière bouchée de pain ; il y
eut des paysans bâtonncs depuis la tête jusqu'aux pieds, jusqu'à
leur arracher la barbe, les pendre h la cheminée, leur brûler les
plantes des pieds. »
De armoede van den buiten was zoo groot, dat volgens een
schiijvcn van den prins van Chimay, gouverneur der provincie,
gedurende negen maanden geen enkele zak koorn in de stad
Luxemburg was binnengekomen '. En toen deSpaansche troepen
* Zie, voor nieer hijzonflerheden, den bedoeldeu brief, gedruklin de Bul-
letins de la Commission roxjale d'histoire, ô" série, X, 361-370.
( 3H )
die eerlooslieden hadden beantwoord door op Franschcn bodem
krijgsschattingen te gaan lichten, verbood Lodewijk XIV zijnon
onderdanen de geëischtegeldsommen te betalcn, op straffe van de
galei, en beval hij vooreerst vijftig , vervolgens honderd dorpcn
ingloed te stellen voor ieder, dat door de Spanjaards zou in brand
zijn gelegd.
Nog in 1681 werd de kastelnij van Kortrijk op liare beurt
verwoest en uitgeplunderd , omdat de Spanjaards weerstand
boden in Luxemburg. Twee jaren nadien onderstonden geheel de
streek ten noorden der Brugsche Vaart en de dorpen van het
Brugscb kwarticrde ijselijkheden van den verdelgingskrijg Hon-
derden boeren werden gevangen genomen en op onmensche-
lijke wijze mishandeld ; kortom, de Franschen verdienden maar al
te vvel den naani van « Christene Turken, » gelijk de Vlamingen
van dien tijd hen noemden.
Een nieuw middel om het land te rantsoeneeren was door den
gouverneur van Maubcuge uitgevonden. Deze had, namelijk, de
dorpen wisselbrieven doen onderteekenen en gijzelaars gevraagd
totdat de afgeperste verplichtingen waren voldaan. Louvois
schrijft een woord van lof aan den gouverneur, maar daar de
betaling, uit hoofde der uiterste armoede, niet spoedig genoeg
naar den zin des vijands gedaanwerd, schreef hij hem : «Sa
Majesté trouvera bon que vous envoyiez encore enlever d'autres
pour faire compagnie aux précédents otages. »
Een Fransche schrijver, Rousset, wien wij enkele dezer bijzon-
derheden onleenen, voegt er bij dat, indien de buitengewone hulp-
middelen langs de kanten van den Rijn dag aan dag voor het Fran-
scheleger verminderden, de bron vloeienbleef uitVlaanderen,met
den overvioed van eenen stroom. De markies van Boufflers, een der
veldheeren in dit gewest, was onverraoeilijk. Er was geene week,
of de eene of de andere landstreek werd door hem verwoest of
geplunderd ; 't waren geene verkenningen meer van enkele benden,
geheele legerkorpsen rukten vooruit, gereed om slag le leveren.
De Gazette de France kondigde den Parijzenaars aan dat de markies
van Boufflers met 13,000 voetknechten, 6,000 paarden en lOstuk-
ken geschut uit IJper was vertrokken; dat hij 't klein fort van
( 312 j
Plasschendalc ingenomen en vernield had, de Brugsche Vaart was
0 verges tok en, eene der Gentsche voorsteden in assche gelegd en
gansch het rijke Land van Waas op schatting gesteld had. Die
uittocht alleeii bracht als buitengewone hulpmiddelen de som op
van i raillioen 800,000 pond.
De andere gewesten van België bleven niet verschoond. Van
1672 tôt l()77 waren de Liinburgsche boeren aan de beiirt om de
weeën des oorlogs te onderstaan. Franschen, Hollanders, Span-
jaards en Duitscliers schcnen le wedijveren in hetwerk van ver-
woesting en mensc.henmarteling.
Brabant leed niet minder.Zonder ons ook voor dit gewest bezig
te houden met de overweldigde en op schatting geslelde steden,
zallen wij ons bepalen bij de vermelding van eenige dorpen, die
in 't laatste vierde der XVII^eeuw te lijden hadden. Zelhk onder-
stond in de maand Juni j 673, bij den doortocht des Franschen
légers, eene schade van 11,135 gulden, terwijl de troepen der
verbondcne mogendheden er in 1675 en 1676 nogmaals al de
hulpmiddelen der bevolkingte niet deden en het dorp van 1691
lot 1697 bestendig werd gefourrageerd. Den 18 Januari 1684
werd door de Frnnschen de belangrijke gemeenle Assche aan de
vlammen overgeleverd : van 80 huizen bleven nog slechts de
muren en grondvesten over en het meeste deel der ingezetenen
was op de vlucht gegaan.
Leeuw en andere Brabantsche dorpen ondergingen de verwoes-
ling in 168i, en 't is nog een spreekwoord in Leeuw, dal de
boeren nlsdan van de zeven oogsten ervier door de troepen
ontnomen werden. Den 25 September 1689 werden Knpelle-ten-
Bossche, Humbeek, Wolverthem, Steenhuffel, Hamme, Maxen-
zeel, Meldert, Baardegem, Hekelgem en Esschene door eene
bende van 10,000 Fransche ruiters in asch gelegd, en twee jaren
nadien, den 7 Juli 1691 hadden dezelfde droevige gebeurtenis-
sen plaats te Esschene, Hekelgem, Meldert, iMaxenzeel, Molhem,
Kobbegem, Bijgaarden en Brussegem. Assche werd eene iweede
niaal verbrand, le weten in den nacht van 13 lot 14 September
deszelfden jaars, door de krijgslieden van den maarschalk van
Luxemburg; 52 huizen geraaklen in deze verwoesting len
( 313 )
gronde, tepwijl verscheidcne ingezetenen als gijzelaars werden
weggevocrd '.
Limbnrg en Vlaanderen werden omirent dien tijd andermaal
zvvaar geteisterd. Het dorp Berg, bij Tongercn , werd aan plun-
dering, de kerk aan verwoesting prijs gegeven ; al de oogsten, de
hoornbeesten en sehapen, ter uitzondering van een vijftiglal,
trokken de soldaten met zich mede; in 't kort , de boeren waren
zoozeer van ailes ontbloot, dnt de pastoor Jan van den Boscb
hun kwijtschelding geven moest der pachtgelden, aan de kerk voor
dejaren 1693 en 1694 verschuldigd.
En in Vlaanderen— daar werden al degruwclen van twintig jaren
te voren herbegonnen! De meeste dorpen van dit gewest moesten
de Fransche légers onopboudelijk van al hunne behoeften, de olïi-
cieren van ailes wat de gril en de begeerlijkheid lien ingaven,
voorzien. De kasteelen en boerenhuizen werden geplunderd en in
brand gestoken; de oogsten op den akker platgelrappeld en de
schuren geledigd ; de arme landslieden, als gijzelaars, weggevoerd,
raishandeld of doodgeschoten ; meisjes en vroiiwen onteerd en
op gruwelijke wijze vermoord...
Voorai de geraeenten der kastelnijen van Kortrijk en Oiide-
naarde hadden droeve dagen te beleven! In 1695, o. a., zien wij
hen den bisschop van Doornik verzoeken om bij den Franschen
koningbescherming te vragen tegen de soldaten, voorai der ko-
ninklijke lijfwacht, die gedurende dezen veldtocht de meeste pas-
torijen badden uifgeroofd, benevens een aantal kerken , gelijk
degene van Harelbeke, Helkijn en Moen. De pen weigert de gru-
welen te besehrijven, door de soldaten van Lodewijk XIV in ons
vaderland gepleegd... De naam van Franscbman was bier dan
ook in de tweede helft der XVII^ eeuw zoo diep verafschuwd en
gehaat, dat bij iedereen in de ooren klonk als een vloek. Met
opgehevene banden bad bet volk in kerk en kapel om tocb van
dien zwaren geesel verlost te raogen woRden , gelijk het voorge-
slacbt der X® eeuw de bevrijding van de Noordsche barbaren bad
afgesraeekt.
* Zie de Histoire des environs de Bruxelles , door A. Wauters, III. in de
beschrijving der aangehaalde dorpen.
( 314)
In 't Land van Dendermonde was 't nict beter gesteld : de op-
soraming der contributiën, logementskosten, levering van graan
en voeder, den genieenten dier streek opgelegd van 1689 tôt 1 Fc-
bruari IG94 bereikt het ontzaglijke cijfer van 2 milliocn 64,502
gulden. De gebeele schade, door de Franschen en de troepen der
verbondenen gedurende hetzelfde tijdslip in bet grooste gedeelte
van Vlaanderen aangericbt, bedroeg niet mirider dan 27 millioen
251,546 gulden.... Van 28 Februari 1694 tôt bet einde des jaars
1695 werd dezelfde landstreek andermaal door deoorlogvoerende
partijen verwoest, geplunderd en uilgebuit. De alleen door
de verbondenen toegebrachte scbade beliep : in 't Land van Aalst
lot 4 miboen 185,711 gl; in 't Land van Waas tôt 578,254 gl.; in
dat van Dendermonde tôt 829,645; in 't ambacbt van Assenede
tôt 154,747 gk; in de kastelnij van Oudenaarde tôt 1 millioen
440,161 fr. ; voor de stad Ninove en omliggende dorpen tôt
166,585 gl. Eindelijk betaalde het Land van Waas sedert 21 April
1689 tôt 1694, als krijgscontributie, de som van 144,458 gl. *.
Zoo was, gedurende bet grootste gedeelte der XVII« eeuw, België
cen slagveld, waar bet afgematte Spanje zijne laatste kracht ver-
spilde en bet nooit verzadigde Frankrijk eene reuzenmacht ont-
plooide om ons vaderland, brok voor brok, onder zijn gebied le
krijgen. Van de Maas tôt den User, van de Ourtbe tôt de Scbelde
was bet land verwoest en uitgeput en snakten de bewoners, le
vergeefs! naar een weinig verademing, vrede en vrijheid.
Het klaaggescbrei van duizend uitgebrande dorpen mocbt nog
niet opbouden: de Erfenisoorlog begon met deXVIlP eeuw, dit is
te zeggen : nieuwe verdelging, nieuwe afpersingen , nieuwe mis-
handelingen. Eene oorkonde zal voldoende zijn om den lezer te
laten oordeelen over de ontzetlende rampen, welke deze nieuwe
krijg over ons ongelukkig vaderland Irok. Ditmaal is 't geene be-
scbuldiging tegen vijandiijke benden, maar eene biltere klacbt van
den landzaat over de hemeltergende geweldenarijen, door Oosten-
rijksche bulptroepen op onze boeren gepleegd. Ziehier dit stuk:
* Rijksarchief te Brussel, Reg^e^s n»* 1284, 1285 en 1286 der Reken-
kamer.
515 )
a Alderglienadichste Heer.
» Dat onophoudelyck en voortbrekende lantverderf, jammer,
ellende,angst ende noot dat van de rampsalige Cosacken en ander
Uwer Majesleyts volck met rooven, moorden, j)lunderen, branden,
nederhouwen ende andere barbarische grouwelcngepleecht wort,
veroorsaect ons van wegen onse principalen ende het gansche
lant, onse toeviucht, naest Godt, nocb eens tôt Uwe iMajesteyt te
nemen ende onse voorige overgegeven klachte weder over te
geven, ende om alderghenadighste bescherraing onderdanighlyk
te versoecken.
» Want of wel Uwe Majesteyt menighraael is geclaeght hoe
het lant in 't gemeen verdorven, heeren ende lantluyden geplun-
dert, de huysluyden ten deele verslaghen, van huys en hofver-
jaeght, de wyngaert en 't gewas vertreden, de neeringh den
arnien man onltrokken, deugd, tucht, eerbaerheyd, politie, reeht
en gerechtigheid ende menighvuldige zonde, schande ende lasten
van de soldaten bedreven worden ende Uwe Majesteyt ons die
ghenadighste vertroostinghe ghedaen heeft sulcx met allen ernst
te willen beletten end daerover aen de veltoversten bevel gegeven
beeft, soo moelen wy doch, nyt grooten noot, Uwe Majesteyt oot-
moedighlyk ende met weenen, claghen dat soodanighe insolenlien
niet alleen op en houden , maer daghelyks hoe langher hoe meer
wassen en toenemen, ja zulke barbarisehe, onehristelycke en
onmenschelycke grouwelen begaen worden, dat wy schricken als
wy daer aen ghedencken , ende ons byna ontzien Uwe Majesteyt
te openbaren.
» Maer dewyl die onghereghelde soldaten dierghelyeke onghe-
hoorde, schrickelycke daden te pleghen haer niet ontsien, maer
daerin voorl varen, ende wy daer beneffens vernemen dat sooda-
nighe clachte Uwe Majesteyt van andere oock verthoont sal
worden, soo ist dat wy, ghenoechsaem yande saecke versekert
synde, met goede conscientie niet en konnen stilswyghen, dewyl
ons die ellende ende smerten ten hooghsten bedroeft en wy ons
seer geerne geholpen sagen , soo verhopen wy dat Uwe Majesteyt
ons niet ten qiiaden sal afneraen dat wy Uwe Majesteyt in eeni-
(316)
ghen manicren verhael doen van de grouwelen, daermedc uwc
onderdaenen geplaeght worden , alleenlyck tôt dien eynde opdat
Uwe Majesteyt aïs een christelyck potentaet en een sachtmoedigh
hecr des hiiysOostenrycs des te meer tôt bequame remedien ende
voorcominglie van sodaenich quaet beweecht mag worden,
» Ghelyck als nu de Waloenen en andere vreeinde soldaten dat
rooven en pliinderen, moorden en branden gaiit> ghcnioen , ja,
maerals een beghinsel van haer volghende quaet begonnen heb-
ben, alsoo heeft geen daet soo schrickelyck noch onmenscbelyck
nict connen wesen, tweick sy niet en hebben met aile moetwil,
bloeddorstigh bedpeven,want gheheele dorpen, vlecken en steden
bebben sy in brandt gesteken, der heeren en huysluyden sloten
en huysen ingbenornen,verdorven en gheplundert,de provianden
niet alleen van bare buysen gbenomen, rnaer oock de arme onder-
danen,die sy tôt arbeyden en scbantsen ghehuert badden, gbeen
stuck broot gbegbeven, maer van bouger slerven laten, mannen
en vrou-persooneUj naer sebrickelycke schendingen, weghghe-
voert, de hiyden, jongh en out, vrou en man, op allerley onge-
boorde wyse gemartert, met coorden ghebonden, met maten
gheperst, met tangben het vleescb van 't lyf geruct, in 't aensiebt,
scbeenen en kniën gbeboort, aen balscn, banden en voeten opgbe-
banghen, oude en jonge, van boogeu en legen staet, geestlycke
ende werelllycke persoonen, sonder onderscbeyt, overvvcldigt en
veel duysent onscbuldige scbrickelyck vermoort, sommige in bare
kasteelen jammerlyck omgebracbt, sommigbe met bare vrouwen
en kinderen tôt op het bemde uytgetrocken. 't Volck in tvelt gbe-
vlucbt synde, beeft daer nict connen seker zyn, maer syn van de
soldaten besprongben ende jammerlyck verslagben, ende wat van
soodanigbe ongbeboorde, onmenscbelycke bandebngben, grou-
welen en daden meer syn, die wy liever voor Uwe Majesteyt
verberghen, sooveel wy doen moeblen, als wytioopicb verbalen.
» Dcwyl wy dan weten dat Uwe Majesteyt aen dese sebricke-
lycke wercken geen gevallen beeft, maer veel meer, gelyc aile
christen, daerover schricken en sicb bcdroeven,ende te besorgben
staet indien Uwe Majesteyt niet eerstdaeghs ende gbenadicblyck
op ons versoeck goede antwoordt gbeeft, ende ordre stelt, dese
( 317 )
grouwelon geen eynde sullen iiemen, inacr liet gansche landt toi
(len gronde verderven, heercn ende oiiderdaiicii in de nylterste
ellende tôt Uwe Majesteyt en des gansschen loffelycken liuys Oos-
tenrycs achtcrdcel ende onverwinnelycke sehadc geslelt vverden,
bidden derhalve Uwe iMajebteyt oni de barmherticheyt Godtsende
dierbare wonden Onses Heeren Jesu Christi, met aile ootnioedic-
heyt ende eerbiedinghe, naer aengheborne beroenideOostenryck-
sebe ende keyserlycke niildigbeydt, desen noot, ellende en jamnier
dyner getrouwe onderdanen ende inwoonderen aldergbenadig-
Jykst te erbai inen, soo sal Uwe Majesteyt bierdoor bare voorhcb-
bende lusL lot vrede ende welstandt selfs bevorderen , syn vol-
cornen gbenoeghen ende eeuwighen lof by de nacommelingben
beeomen, ende de gbetrouwe onderdanen sullen baer met beboor-
lycke trou en gbeboorsaembeyt vvcderom bevlytigben *. »
De Erfenisoorlog duurde lot in 1715 en was, bijzondeilijk voor
Brabant en VIaanderen,rampspoedig. Eene opgave der « oncoslen
en scbaeden, « door de Franscbe légers aan de dorpen omstreeks
Gent veroorzaakt, en len jare 1708 opgemaakl, geeft het cijfer op
van 05,54:2 gl. voor levering van wagens, paarden, bout, « sauve-
gardes » enz., onverniinderd eene som van 2 niillioen 514,:2()1 gl.
il st. aan fourrageering, plunderingen, braak van buizen en
vernieling van boutgewas, lervvijl, lijdens betbelcg van genoemde
stad in gemeld jaar, in de gemeenten Oostakker, Drongen, Loo-
ehrisli, ZalTelare, Mendonk, Heusden, Destelbergen en Zeveneeken
door de troej)en der verbondenen eene scbade van 53o,(]21 gl,
werd aangericbl 2.
De inval der Franscben in België ten jare 1744,gedurende den
oorlog, dien Maria-Tberesia tegen Pruisen, Beieren en Frankrijk
bad vol le bouden, berokkende onzey provineiën alweer ontzag-
lijke nadeelen. Om maar enkele feiten aan te balen zullen wij
zeggen, dat op 't einde van Scptember 1746 de maarscbalk van
Saksen « het gcheel landt van Luyck tôt op de frontieren van die
* Vlugschrift van dieu lijd. — Bibliolheek der stad Gent.
2 De Potter en Broeckaert, Geschiedenis van de gemeenten derprovincie
Oost-Vlaanderen.
( 518 )
Luyxe Kempe » al het baver en liooi, dat op het platle land en in
de stadsmagazijnen le vinden was, « in abundantie moesten bij-
brengen, » en de vrachten waren zoo groot en talrijk « met tros-
sen van allerleye graeii , sonder exeeptie, so somergoet als win-
tervriichten, » dat, zcgt de aanteekenaar op bet Register van
Sint-Jacobs gasthuys hinnen Tongeren, uit betwelk wij deze
bijzonderheden overscbrijven , « men met rechl soude connen
seggen bebben :
« Soo menigh perdt met syne Irosse
Soo meenige wandelende nieyte van graan. * »
De biiit moet inderdaad ontzaglijk geweest zijn, want de locht
geschiedde in drie Icgerkorpsen met meer dan 40,000 paarden en
eene macht van wagens en karren. De dorpen Berg, 's-Heeren-
Elderen en degene langs de Tricbterbaan werden vooral van hun-
nen voedervoorraad beroofd. De volgende dagen gescbiedde bet-
zelfde in de licbling van Hasselt, St.-Truiden, Diest , Maastricbt,
Bree enz., en wanneer uit Limburg niets meer op te balen was,
dan baaiden de Fransehen hun baver, booi, meel enz. uit
Brabant en Vlaanderen.
Aleer deze scbets van de opeenvolgende ooriogen le sluiten,
zullen wij er bijvoegen dat de Belgiscbe ]andbouw nog meer dan
door stoffebjke verwoesting werd gebinderd. Niet alieen eisebte
LodewijkXIV den scbat onzer openbare kassenen onzer scburen,
maar ook manscbappen om onder zijne vlag te dienen, en was
daardoor onze eigene regeering genoodzaakt tôt hetzelfde niiddel
toevlucbt le nemen 2. Alzoo werden in de XVIl^ en XVIII^ eeuw
1 De aanteekenaar is Ant.-Gregory de Harzé; 'l handschrifl berust in 'l ar-
chief van het burgeiiijk hospitaal der genoemde slad.
2 Onder de stukken met betrekking toi de mililie, welke ons in de hand
gekomen zijn, is eeu uiltreksel uil de rekening der stad Aalst, over het
ja;îr 1701 : Hel luidt :
« Item betaelt aen burghmeesler eude schepenen den ontfangher pension-
naris ende twee greffiers, tsamen in ghelalle van derthiene, ieder de somme
van dry guldens, over de revue by hun gedaen tôt het opnemen van aile de
jongmans dcser stede, omme inghevoighe van Syne M»" ordre ende placcale
( 519 )
duizenden en duizenden jongelingen onttrokken aan den rustigen
vcldaibcid,ingelijrd bij de légers, vanwaar de meesten nietterug-
keerden , of , indien zij die kans hadden, het akker-en buiten-
leven gansch ontwend waren en 't getal behoeftigen in de steden
gingen vermeerderen. Het gcbrek aan veldarbeidcrs werd dan op
den buiten grooter dan ooit.
Van 1748, toen de vrede van Aken werd geslolen, toi 1789,
vooral gedurende de regeering der volksgeliefde keizerin Maria-
Theresia, genoot het vaderland rust en voorspoed. Het openbaar
welzijn groeide merkelijk aan, wat bewezen wordt door de ver-
meerdering van bevolking, de iiitbreiding der gemeenschapswe-
gen en van 's lands inkomsten, alsmede door den overvloed der
kapitalen '. Minder voorspoedig ging het onder de regeering van
Maria-Theresia's opvolger. In strijd met den geest, het karakter,
de traditiën en neigingen des lands voerde keizer Jozef II hervor-
mingen in op staatkundig, rechterlijk, maatschappelijk en zelfs
godsdienstig gebied, die, zooals genoeg gekend is, aanleidinggaven
lot de Brabanlsche omwenteling in den zoogenoemden Patriot-
tentijd.Aan deze bewegingnamen al de boeren onzes lands leven-
dig (lecl. Geen dorp , geen gehucht van België, waar niet een
coraiteit van weersland en een korps van vrijwilligers lot stand
kwam. leder oefende zich onverwijld in den wapenhandel; geld
het lot le Irecken ende le vinden de quota deser stede in de bataillons van
Vlaenderen. »
Een plakkaat van 1704, namens den koning van Frankrijk in onze gewes-
len uitgevaardigd, beval « te maecken eenighe soldaelen by lottinghe van de
jonghraans, so7ider imant exempt te laeten. « Bij een ander plakkaat werd
evenwel bepaald « dat de jonghmans, die alleene huys houden, ofle die van
huyshouden van de moeder onderhaut, vry sulleu syn van lottinghe ofte
dienst. »
Lodewijk XIV vroeg in 1746 aan Brabant, Henegouw, Namen en Vlaanderen
4,928 mannen en riep daartoe ter loting op al de jongmansvan 18 tôt 40 jaren.
De gemeenlen mochlen eveuvvel de loting daa^r laten, maar moesten in dit
geval plaatsvervangers leveren en deze onderhouden. Hetonderzoek van een
aantal dorpsrekeningen heeft ons bewezen dat vêle gemeenten van dit ver-
mogen ruimschoots gebruik maakten, maar 't was te duren prijze!
* Briavoinne, De Vindustrie en Belgique^ I, 84.
( 520 )
werd bijecngebraclu tôt dekking der ooilogskosteii en wapens;
zelfs de vroiiwen vormden op dcn bnitcn compagnies, en men
zag er vcrsclieidene, met sabel en geweer gewapend, met vaandel
en trom naar de sieden trekken om ook den eed van getrouw-
iieid aan de nicuwc orde van zaken te zweren en daarna hunne
gemeente, in de al'wczigheid van de naar bet léger of steedsch
garnizoen uitgelrokken mannen, te bewaken. Gelukkiglijk duurde
de koortsige spanning, in welke geheel België toen verkeerde,
maar ongeveer éen jaar en volgde op den dood van Jozef II de
verzoening met zijnen opvolger en de binnenlandsche vrede.
De rust was jammerlijk van korten duur : op bet losbarsten
der Franscbe revolulie volgde een nieuwe inval van onzen zuider-
buur... Wij hoeven de gesehiedenis van die droeve dagen niet te
schrijven; zij is algemeen gekend, gebjk de feiten, welke haar
kenmerkten, gewaardeerd en geoordeeld zijn.
In Frankrijk bestonden eenige misbruiken, zware grieven,
welke gemakkelijk het ontstaan der omwenteling uitleggen. In
dat land had de vrijbeid nog niet ailes verkregen, wat de
gevorderde staat der besebaving sedert lang noodzakelijk bad
gemaakt, iioewel de adel en de geestelijkheid vele bunner privi-
lèges badden tcn ofFer gebracht om voldoeniiig te gcven aan den
onweerstaanbaren drang der openbare denkwijze. Maar aïs de
Fransche republikeinen, ons land overrompclende, in de bkiffe-
rige taal bunner manifesten, redevoeringen en dagbladen den
Belg lieten booren dat zij bera de welvaart en de vrijbeid bracb-
ten op den punt bunner bajonnetten, dan spraken zij, misscbien
uit onkunde met onze toestanden, onwaarheid. Tusschen Frank-
rijk en België was een heraelsbreed verschil ; ginder, vooral op
het platte land, heerschte ellende, nood en veel willekeur ; ten
onzent genoot de boer eene zekere welvaart en leefde bij onein-
dig veiliger en geruster onder 't bebeer van milde wetten. Ge-
grond is deopmerking van eenen Franschen schrijver onzer dagen,
die, over de laatste jaren der XVIIP ecuw handelende, onbewim-
peld zegt : « De vrijbeid was in Frankrijk eene overwinning; in
België was mcn er aan gewend. »
Met ons zelfbestaan en vrijbeid ging onze welvaart onder. De
( 321 )
republikeinen brachten ons niets dan vernedcring, ongeluk en
dwang. Alomvernam men van strooptoclilcn, plundcringen, brand-
schattingen en gewelddaden , als waren de inrukkendc bendcn
door de bloedige verlialen van den « triumf » hunncr voorzaten
begeestcrd en bezield. Na den veldslag van Jcnimappe in 179^
doorkruiste de generaal de Beaulieu met 8,000 man de slreek
omirent Aarlen en Neufcbâteau, de boeren allcn denkbaren over-
last aandoende. Deze hadden goed bunne klachten aan den gene-
raal zelf toe te stiiren, er werden hun wel beloften van bescher-
ming gedaan, maar ook niets meer. ïoen het decreet der Nationale
Conventie van 20 Augustus 1795 zijne uitwerking over België bad
gebad, gelijk een vulkaan over ons land, en namelijk 400,000
man op onze grenzen bad gebracbt, waarbij 85,000 aan den
Moezel, wcrd de toestand onuitstaanbaar, en de Franscbe krijgers
voerden het woord van den verschrikkelijken Danton : « C'est à
coups de canon qu'il faut signifier la constitution à nos ennemis, »
naar de letter uit.
Zouden wij in bijzonderbeden treden? Wij vinden er in hon-
derden documenten, aile uiterst goed gescbikt om de weinige
recbtzinnigheid der republikeinsche leus : « Vrijheid en broeder-
lijkbeid » te doen uitkomen ; bepalen wij ons tôt éen feit, dat
genocgzaam aantoont welk een verscbrikkelijk lot onze boeren in
de laatste jaren der XVIII* eeuw te verduren badden.
De dorpen Dudelange,Burangeen Budersberg(voormalige heer-
lijkheid vanSt.-Jansberg), na totaal uitgeplunderd te zijn gewcest,
grepen de wapens op, den dood aan ellende en slavernij verkie-
zende. De Franscben stormden er op los, namen bezit van de
gemeenten, verdreven bet klein getal maarheldhaftigeverdedigers
en vingen daarna eene klopjacht aan in het bosch, waarhcen de
ongelukkigen gevlucht waren. Achterna gezet als wilde dicren ,
omsingeld, langs aile kanten vooruitgedreven tôt een grasplein in
bet bosch, vielen op dit punt allen, éen voor éen . onder 't schol
der achter de boomen verscholen soldaten. De avondschemcr
daalde op twee en veertig lijken, waaronder verscheidene vi'ouwen
enkinderen...De generaal-bevelhebber kwam eindelijk ter plaalse
en deed de laffe slachling ophouden; edoch, daags nadien dwong
Tome XXXII. 21
(522)
raen de krijgsgevangen gemaakte boeren hun eigen graf te del-
ven en werden zij al te zamen door de kogels der republikeinen,
ijverende voop de « vrijheid » en de « broederlijkheid » neerge-
veld...
De zon bescheen dien morgen de b'jken van 74 mannen, welke
hunne haardstede, familie en vaderland hadden verdedigd.
Eene ten staatsarchieve van Âarlen bewaarde oorkonde, betrek-
kelijk de verliezen, doorLuxembiirgsche dorpen van 42 Augustus
179^ tôt 28 Januari 4 793 geleden, geeft onder andere op voor
Larabermont de som van 104,102 pond, en voor Watrinsart de
som van 57,872 pond, Wij kiezen deze plaatsen ait omdat zij
zoo onaanzienlijk waren : nu bezit Lambermont nauwelijks 400,
Watrinsart ongeveer 200 zielen. Wat was het dan in grootc dor-
pen, waar welstellende boeren woonden! hoe ontzaglijk groot
inoeten de verliezen geweest zijn, welke België in die jammer-
volle jaren had te lijden *!
Herinneren wij ten slotte nog de krijgsbelasting, welke voor
gansch ons land tôt het cijfer van 80 millioen beliep. Eene depu-
tatie uit Cent begaf zieh naar Parijs om tegen die ongehoorde
contribulie te protesteeren, en in den schoot der Nationale Con-
ventie deed zij deze woorden klinken, welke wij aanhalen als een
nieuw bewijs dat de landbouw altijd als de voornaamste bron van
den nationalen rijkdom werd beschouwd :
« La disette augmente à un point qui effraye; la contribution
imposée à notre commune surpasse dix années de subsides extra-
ordinaires ; tandis que Robespierre même ne la fixa qu'à deux fois
le revenu annuel des contributions perçues par l'ancien gouver-
nement. On dit quelquefois : le Belge est riche! mais on se
trompe; le Belge est économe et laborieux : ce n'est ni l'or ni l'ar-
gent qui font sa richesse; c'est la culture, ce sont les soins et le
travail assidu qui lui donnent une certaine aisance; son sol ne
produit pas dix récoltes par an; il ne peut donc payer dix années
de subsides à la fois. »
* De omslandige opgave (voor Luxemburg) komt voor in de Annales de
l'Institut archéologique de Luxembourg, IX.
( 323 )
Hoî protest baatte niet; ons land zou andermaal uitgebuit wor-
den en zijne laatste hulpmiddelen, gelijk weldra de bloem der
jongelingschap, hem zien ontrukkcn.
De vereeniging van ons vaderland met de Fransche republiek ,
door het verdrag van Campo-Formio, ondanks de onbctwist-
baarste rechten der Belgen voltrokken, beantwoordde gecnszins
aan hiinne wenschen, en het moet aïs hunne eerste grief tegen
het vreemde beheer aangemerkt worden, dat deze vereeniging
werd tôt stand gebracht zondcr dat de voornaamste belangheb-
benden daaromtrent op wettige vvijze waren geraadpleegd gewor-
den. a Het is stellig (zoo schreef een Brusselsch dagblad van dien
tijd) dat de wensch dier vereeniging niaar is gedaan geworden
door eenige betaaide wapenknechten van Dumouriez en zijne
volgelingen. »
Eene andere reden tôt misnoegen kwam zich aanstonds bij de
eerste voegen. De Belgen werden, op zekere wijze, gedurende
twee jaren buiten de wet gesteld, daar in dien tusschentijd al de
kiesbare ambtenarcn door het slaatsbestuur benoemd werden en
de eerste kiezingen raaar in 1797 plaats hadden. Middelerwijl
hadden de vervolgingen tegen de personen, verdacht van konings-
gezindheid, den Belgen reeds nieuwe stof gcgeven tôt ontevre-
denheid , toen de wet van 7 Vendémiaire VP jaar der republiek,
waarbij al den ambtenaren en geestelijken de eed van getrouw-
heid aan de Republiek en haat aan het Koningdom werd opgelegd,
andermaal het gansche land in opschudding bracht.
Te vergeefs poogden het départementale bestuur en de stede-
lijke raad van Brussel, benevens menigvuldige andere gemeente-
besturen des lands, de nutteloosheid van dezen maatregel bij het
gouvernement te doen uitschijnen , hunne pogingen hadden
siechts voor gevolg de ontbinding dier besturen en de afstelling
der ambtenaren, die het gewaagd hadden tegen de uitvoering der
wet eenige aanmerking in te brengen.
De geëischte eed werd geweigerd door schier al de priesters,
maar de republikeinsche straf volgde op dit verzet; de onbeeë-
digde geestelijken werden van hunne bediening afgesteld, aïs
kwaaddoeners opgezocht, in de gevangenissen geworpen en nnar
p
( 524 )
vreemde afgclegene streken, bijzonder naar de eilanden Rhé en
Oléron, vervoerd. Daarenboven wcrd aan aile onbeeëdigde pries-
lers verbod gedaan in bet gebeim of in bet openbaar de godde-
lijke diensten uit te oefenen. De kerken werden gesloten, de kos-
telijkste kerkmeubelen verkocbtof aangeslagen en naar Frankrijk
weggevoerd.
Het volk, van aard godsdienstig, zag met stomme verontwaar-
diging deze gewelddaden aan; vooral de landelijke bevolking, aan
bare voorouderlijke zeden en gewoonten, aan den godsdienst en
zijne bedienaars gebecht, kon de scbending barer tempels en de
misbandelingen der priesters maar met moeite verkroppen. Het
wegrooven der klokken, het verbod van de viering der zon- en
feestdagen en andere dwangbevelen van dien aard waren geens-
zins gescbikt om de ontevredenbeid der menigte te stilien. Wan-
neer men bij deze tergende maatregelen nog voegt de sluiting
der kloosters en de verbeurdverkiaring bunner goederen ; de ge-
welddadige verjaging der nonnen en kloosterlingen; de gedurige
aanslagen tegen al de vrijheden, die den Belgen lief waren geble-
ven, aanslagen tegen de vrijbeid van vereeniging, van bel onder-
wijs en der driikpers; wanneer men daarbijvoegtde steeds druk-
kende belastingen, en de uitbuitingen der Fransche bedienden,
waarmede bel land overslroomd was, boe kan bet dan anders of
bet misnoegen der Belgen moest steeds booger en booger stijgen
en niet zelden lot vermetcle daden der verdrukten tegen bunne
verdrukkers overslaan.
En dit gebeurde ook zoo; de gisting, vooral op den builen, was
algemeen, de gemoederen waren ten boogste opgewonden, en de
minsle nieuwe maatregel van gewcld zou gewis de landelijke
bevolking in opstand brengen.
Die maatregel liet zicb niet lang wacbten ; bij beslond in de
invoering der wet op de mililie: de conscriptie, die aile jonge-
lingen van twintigjarigen ouderdom toi den krijgsdienst ver-
plicbtte en door het volk te recbl met den naam van « bloedwet »
bestcmpeld werd. Deze wet, den 15 September 4798 te Parijs
gestemd, werd reeds den 28 derzelfde maand te Brussel, en ver-
volgens in andere gemeenten des lands afgekondigd en aange-
( 52S )
plakt, en onmiddellijk werd de dag bepaald, waarop de dienst-
plichtige jongclingen aan de krijgsoverheden moesten worden
overgeleverd. Eene algemeene opschudding was hier het gevolg
van en de geest van opstand verspreidde zich over het geheele
land.
Het volkslied, dat ten onzent altijd de zaak der vrijheid en van
het recht gediend had, gceselde weer, als in de slechte dagen van
voorheen, den trotschen , overmoedigen drijver en hitste maar
iramer de menigte op tôt verzet. Op iedere markt des lands klonk
het lied van rouw en smarte; de verontwaardiging klom met elken
dag :
« Adieu, plezier van 't Nederland,
Adieu, plezier in al de steden,
Zoowel in Vlaendren als Braband,
Adieu, jongheyd vol van schoonheden.
Gy die in 't blopyen van uw jeugd
Zyt in het schoonste van uw daegen,
Genegen tôt de min en vreugd,
Moet nu door dwang de waepens draegen.
>> De ouders komen by nialkaer
Ja met de traenen in de oogen;
Zy zeggen ; wy zyn in 't misbaer
Moet men dit spel nog lang gedoogen.
Voor ons is het adieu, plezier,
Wy zyn al t'saemen in 't verzeeren,
Ons kinders moeten gaen in 't vier
Of God moet het zeer hard verkeeren.
» Helaes, helaes, ja dezen lyd
Is te beklaegen met hert en zinnen.
In plaels van God gebenedyd
Aenbldden zy daer een godinne :
Een maegd, gemaekt van aerde en stof,
Onderworpen aen zoo veel gebreken,
Die geven zy nu eer en lof
En van God mag men niet meer spreken *. »
Dergelijke liederen, gezongen en verspreid onder een volk dat
zoo diep godsdienstig was, gelijk de Belgische boerenstand op
* Bundel Fransche en Vlaamsche liederen in de Burgondische Bibliotheek,
te Brussel.
( 3i>G )
'tlaatslderXVlIi' ecuwjkondeiionmogelijk zonderiiivloedblijven
bil den algemeenen afkeer, welken derepublikeinscheweltcn hier
hadden verwekt. Al spoedig werd in Brussel de tijding verspreid,
dat in hetSoniënbosch, hetwelk reeds van het begin af der Fran-
sche overheersching de schuilplaats was geweest van gewapende
benden, vijandig aan het nieuw regiem, zich aanzienlijke drora-
men gewapende landlieden hadden gevormd, die nien met den
naara van brigands bestempelde, en dat de commissarissen van
bel Fransch bewind alom in de uitvoering der wet de hevigste
tegenkanting ontmoetten.
En inderdaad, eene menigte geraeentebesturen, uit vrees van
opstand, weigerden de wet en de bevelen van het hooger bestuur
aan te plakken en af te kondigen; andere onthielden zich de
naanilijsten der dienstplichligen op te maken. Fransche com-
missarissen, afgczonden om de gemeentebesturen te vervangen en
de wet met strengheid toe te passen, zien de aangeplakte offi-
cieële berichten voor hunne oogen bemodderen en aan stukken
scheuren, of worden door de opgewondene menigte weggejaagd
en achtervolgd met geweerscholen.
In veîe plaatsen werden oproerige schriften aangeplakt en
vereenigden zich de jonge Heden, tôt den krijgsdienst geroepen,
in benden, die gewapend de dorpen afliepen en anderen door
woord en voorbeeld tôt tegenstand aan de wetten opwekten. Zij
werden ondersteund en geleid door priesters;ahhans zoo beweert
zekere bespieder, met name Lonhienne, die uit Brussel de Bataaf-
sche republick nopens de verrichtingen van de boeren inlichtin-
gen zond.
De vertegenwoordigers van het opperbestuur waren aan het
beramen van nieuwe en strengere middelen om den opkomcn-
den tegenstand der boeren te keer te gaan, toen in Brussel de
tijding aankwam dat de gemeenten Overmere, Kalken en ver-
scheidene andere omliggende plaatsen in vollen opstand waren.
Eene talrijke menigte jongelingen had zich daar, inderdaad, ge-
wapenderliand vereenigd en was onder het geroep van : « levé
de Keizcr! » het dorp Overmere binnengerukt, had met geweld
de kerk geopend en de alarmklok doen luiden om het volk onder
de wapens te roepen.
( 327 )
Eene cerste poging, door de krijgsmacht uit Dendermonde,
Gent en Aalst afgezonden om den opsland te dempen, mislukte,
daar de boeren haar met geweerschoten en doodsbedrcigingcn
terugdreven. Derhalve besloot de militaire overhcid tegcn de op-
standelingen eene vliegende kolom paardenvolk af le zenden;
doch ook deze maatregel was niet meer bij macbte het oproer te
bedaren, dat zich met de snelheid van den wind over bct gansche
Land van Waas uitbreidde. Vooral omstrceks Kemzeke en St.-Pau-
wels hadden zich talrijke benden vergaderd,die onder het geleide
van zekeren Macharis Rheyns, en versterkt door eene menigte
achtergeblevene soldaten van het Oostenrijksche léger, na twee
herhaalde pogingen, St.-Nicolaas bezetteden, terwijl andere ben-
den, insgelijks van St.-Pauvvels komende, de richting van het
noordvvesten volgden en de steden Hulst, Axel en Sas-van-Gent
innamen, overal de vrijheidsboomen neerhouwende, de gemeen-
tepapieren verbrandcnde ende de bureelen der douanen plunde-
rende.
De republikeinen trachtten de beweginghatelijk te maken en
wisten geen beter middel daartoe dan de deeinemers aan den op-
stand voor te stellen als brigands. Den 1 Brumaire VIP jaar ver-
scheen in de dagbladen en werd op de straten een manifest aan-
geplakt, onderteekend door het bestuur van het département der
Schelde, dat aanving met de woorden : « Sedert eenige dagen is
er eenen opstand in dit département uitgeborsten; men heeft er
ongehoorde schelmstukken bedreven, en alhoewel de daders ten
meerderen deele gevallenzijn onder hetzweird van onze manhaf-
tige beschermers, eenige van die Baenstroopers verspreiden zig in
verscheyde communen, doen daer de klokken kleppen, vervoegen
zig met andere sc/ie/me?i en durven alzoo eenen crimineelen we-
derstand bieden aen onse Iroupen... »
De scheldnaam liet de boeren onverschillig, en wel verre dat
de bedreigingen der republikeinen hen^ouden hebben bevreesd
gemaakt, breidde de opstand zich uit in Assenede, Ertvelde en
omliggende plaatsen; de slormklok werd geluid, de trommel ge-
slagen en eene talrijke bende boeren rukte het dorp Assenede
binnen, waar zij den commissaris der Fransche republiek,die zich
( 328 )
doop zijne viipige gehechtheid aan het vreemde beheer had hate-
lijk gemaakt, onder de oogen zijner echtgenoote en kinderen vcr-
moordden.
Na de inneming van St.-Nicolaas was een deel der opstandelin-
gen van daar naar Hamme en Zèle getrokken, in welkc laatste
gemeente zij de huizen der openbare ambtenaren plunderden en
insgelijks dcn coiiimissaris van het gouvernement omhals brach-
ten. OnderwijI waren de boeren, komende van Overmere, langs
dien kant de stad Lokeren binnengerukt, terwijl talrijke benden,
komende uit dezelfde streek, te Wetteren over de Schelde trok-
ken om den opstand in het Land van Aalst uit te breiden, de ste-
den Aalst en Oudenaarde bedreigden en tôt in het Henegouwsche
doordrongen. Loochristi, ZafFelare, Moerbeke en de omliggende
plaatsen werden insgehjks door gewapende benden bezocht, die
er de vrijheidsboomen neerhakten, de driekleurige vlag ver-
scheurden en de gelden uit de kassen der openbare ambtenaars
roof den.
Eene aanzienlijke schaar boeren, komende uit het Brabantsche,
waar insgelijks het oproer was uitgeborsten, maakte zich meester
van Dendermonde, en onderwijl waagde eene bende Wazenaren
eenen aanslag op het Vlaamsch-Hoofd, die echter niet gelukkig
afliep. Edoch, zoo ras als het vuur des opstands zich in het Land
van Waas had uitgebreid, even zoo ras ook was het er uitge-
bluscht, daar de krijgsoverheid nu sterke kolommen ruiterij en
voetvolk, goed gewapend en van kanonnen voorzien. afzond,
waartegen de boeren, ongeoefend, oningericht en slecht gewa-
pend als zij waren, onmogelijk eenen ernstigen en langdurigen
tegenstand konden bieden.
Desniettemin werd er in verscheidene plaatsen, onder andere
le Kalken en te St.-Nicolaas, door de opstandelingen tegen de
republikeinsche legerbendcn gevochten.
De verdrijving der opstandelingen uit het Land van Waas
bracht echter geenszins de demping van het oproer mede, dat
intusschen in Brabant en in de Kempen eene uitbreiding had
genomen, die het Fransche bestuur nict zonder reden veront-
rustte. De boeren, uit het Land van Waas verdreven, kwamen
( 5'^9 )
zich gedceltclijk bij de Brabantsche opstandelingen voegen, of
zakten dcn Joop van den Deiider af, waar zij de benden der om-
streek van Aalst gingen verslerken. De voornaamste middelpun-
ten van den opstand in Brabant en de Kempen bcvonden zich
omstreeksHerenthals,Diest,AarschotenTurnliout,inwelkelaatste
plaats zekere Corbeels, een stoutmoedig raan, zich aan het hoofd
der oproerigen stelde en poogde deze op eenigszins miHtairen
voet in te richten.
Van den beginne af bedreigden de opstandelingen ook de stad
Mechelcn en Waalhem, waardoor de gemeenschap tusschen Brus-
sel en Antvverpen zoude worden afgesneden. Generaal Bcguinot,
dit gevaar bemerkende, toog met gansch zijne beschikbare macht
uit Brussel tegen de boeren op, trok door Mechelen om Waalhem
le bezetten, gezamenlijk met eene kolom, die van Antwerpen was
afgezonden, doch had nauwelijks Mechelen verlaten, toen de
opstandelingen, uit Vlaanderen en van Duffel komende, zich ach-
ter zijnen rug van deze stad meester maakten en er een aanzien-
lijk krijgsmaterieël, waaronder verschcidene kanonnen, beraach-
tigden.
Echter deze gemakkelijke zege was maar van korten duur. De
Fransche krijgsmacht keerde onverhoeds terug, drong langs twee
zijden te gelijk in de stad, trof er de opstandelingen aan, terwijl
zij zich nog volop aan de vreugde bunner overwinning overga-
ven, en dreef hen met aanzienlijke verliezen op de vlucht, een
groot getal krijgsgevangenen makende.
Des anderdaags reeds poogden de opstandelingen de stad te
hernemen en bestormden ze langs drie zijden te gelijk, doch zij
werden bij gebrek aan oorlogstuig en goede leiding andermaal
met verlies aehteruit gedreven. De boeren, die in deze gevechten
met de wapens in de hand waren gevangen genomen, werden
voor den krijgsraad gebracht en nog denzelfden avond den en
veertig van hen door den kop geschoten.
Dit waren de eerste ernstige ontmoetingen in dezen strijd, dien
raen te recht met den naam van Boerenoorlog of Boerenkrijg
heeft beliteld, daar de oproerige benden bijna uitsluitelijk uit
landlieden waren samengesteld.
( 530 )
Van dan af waren bijna al de pogingen der opstandelingen
tegen de steden van minderen rang gericht. Oudenaarde werd
beurtelings door de boeren ingenomen en door eene vliegende
kolom, komende van Gent, hernoinen, na een gevecht, waar een
veerligtal landlieden het leven lietcn. Ninove, Hal, Edingen, Diest
en Aarschot vielen mede in de handen der opstandelingen, ter-
wijl zij tevens ten platten lande overal, belialve in eenen kleinen
omtrek rond de groote steden, meester bleven.
Na eenige krijgsverricbtingen oinstreeks Leuven en Diest, om
die steden te bevrijden en die de opstandelingen van de oevers
der Demer meer noordwaarts de Kempen indrongen, zond gene-
raal Beguinot eene kolom van 400 man, welke bem uit Frankrijk
lot versterking was toegestuurd, tegen de steden Hal en Edingen
af, devvijl de gemeenschap tussclien Brussel en Parijs aldaar door
talrijke benden bedreigd werd. Eene afdeeling ruiterij,uit Bergen
komende, oadersteunde den aanval. De opstandelingen, op de
groote markt van Edingen in slagorde gescbaard, wachtten moedig
den strijd af, en weken niet achteruit, dan na twee bevige aan-
vallen te bebben afgeslagen. Doch de republikeinen, zich aan zul-
ken tegenstand niet verwacbtende, trokken zieh op bunne beurt
terug om Hal te gaan overrompelen. Hoewel gansch op het onver-
wacbts aangegrepen, verdedigden zich de boeren hier even moe-
dig als te Edingen, doch werden ten slotte uiteengedreven, de
stad en de omstreek met bunne lijken bezaaid latende.
Daarna gingen de overwinnaars de Waalsche gemeente Hérin-
nes, waar de boeren zich versterkt hadden, aanvallen en verdre-
ven er de opstandelingen uit bunne schuilplaats.
Ondertusschen zetteden de vliegende kolommen, die Leuven,
Diest en Mechelen badden bevrijd, bijgestaan door eenige afdee-
lingen, die bun uit Antwerpen en Holland waren ter bulp gezon-
den, onverpoosd bunne krijgsverricbtingen voort en leverden
bijna dagelijks nieuwe gevechten tegen de boeren. Devoornaamste
ontmoeting had echter plaats te Herentbals, te dien tijde als het
boofdkwartier der opstandelingen aangezien, en waar 3,000 boeren
gedurende 24 uren stand hielden tegen drie talrijke Fransche
kolommen, voorzien van artillerie en ruiterij, en het slechts opga-
( 351 )
ven nadat de repiiblikcincii de lielft des dorps liadden in brand
geschoten, en de opslandelingen GOO nian aan dooden, eene me-
nigte gekwetsten en krijgsgevangenen, benevens twee hunner
vaandcis hadden verloren.
DcFranschen hadden hier insgehjks aanzienlijkeverHezcn gcle-
den, daar zij veertien vvagens noodig hadden om hunne dooden
weg te voeren.
Deze gedeeltelijke overwinningen, hoe dikwijis zij zich ook
herhaalden, waren echter weinig afdoende voor de Fransche wa-
penen. De versiagene benden vereenigden zich telkens op andere
plaatsen opnieuw, sterker en vooral hardnekkiger en strijdvaar-
diger dan te voren , weshalve het opperbewind uit Parijs het
bevel afzond deze nuttelooze gevechten te staken, totdat er eene
voldoende krijgsmacht zoude bijeengebracht zijn om den opstand
ineens te bewingen. Trouwens, totdan toe had de krijgsover-
hcid siechts over geringe strijdraachten te beschikken gehad,
daar de Fransche légers zich loen vooral ophielden aan den Rijn,
waar zij eenen terugkeer der Oostenrijkers voorzagen , aïs ook in
Holland en omstreeks Oostende, waar zij de ontscheping der
Engelschen en Russen vreesden.
Doch nu werden talrijke krijgsafdeelingen uit die streken naar
het tooneel des opstands afgezonden, en generaal Coland werd
uit Parijs naar België gestuurd om de opstandelingen te straffen.
Deze strenge krijgsman verklaarde aanstonds de departementen
der Dijle, der beide Nethen en der Schelde in staat van beleg en
begon onmiddellijk zijne krijgsverrichtingen tegen de boeren,die
zich iutusschen insgelijks versterkt en meer geoefend hadden.
De eerste aanvallen hadden plaats tegen de benden, welke onder
het geleide van zekeren Rollier, van Londerzelejdie zich den titel
van generaal toeeigende, de gemeenten Willebroek, Kapellen en
andere bezetteden. Daar werden gedurcnde de eerste dagen woe-
dende gevechten geleverd en verscheidene dorpen in brand ge-
schoten. Na eene verdediging, die de Franschen menigmaal had
doen achteruitwijken, werden de opstandelingen gedwongen ach-
terwaarts te trekken en zich met de Kempische benden te ver-
eenigen.
( 552 )
Nu rukte geheel de Fransche macht legen de Kempen op, waar
zekere Van Gansen het bevel over de opstandelingen voerde.
Verscheidene kolommen te gelijk stelden zich in beweging. Dage-
lijks hadden hevige gevechten en schermutselingen plaats, waarin
de Franschen op verre na niet altoos de zege behaalden, en, zoo-
wel als de opstandelingen, aanzienlijkeverliezen leden. Westerloo,
Geel, Meerhout en meer andere plaatsen waren het tooneel van
zulke ontmoetingen. Den di November maakten de opstandelin-
gen, aangevoerd door zekeren Eelen, van Scherpenheuvel, zich
stormenderhand meester van de stad Diest, waar zij zich ver-
sterkten, en die van dan af het voornarae bolwerk der boeren
werd. Men schat op 6,000 man de opstandelingen, die zich daar
met hiinne opperhoofden bij de afdeeling van Eelen kwamen
voegen.
Onmiddellijk werden de Fransche kolomraen nu tegen de stad
aangevoerd. Verscheidene aanvallen werden door de opstande-
lingen afgeslagen, die zelfs meer dan eens de belegeraars buiten
de stad met kracht kwamen aanvallen om zich van hunne kanon-
ncn meester te maken.
Intusschen ontvingen de Franschen dagelijks nieuwe hulpben-
den, zoodat de stad Diest welhaast als met eenen ijzeren band
was omsloten. Zij werd langs aile kanten met grof geschut aan-
gevallen en de Fransche troepen maakten zich na hevige gevech-
ten meester van de voornaamste poorten.
De boeren, ziende dat hun moedige tegenstand wcinig ver-
mocht tegen de van aile krijgstuig voorziene republikeinsche
legerbenden, rukten den volgenden nacht uit de stad om zich aan
eene volkomene nederlaag te onttrekken. De Franschen vervolg-
den hen, en verscheidene honderden boeren werden neergesabeld
of verdronken in den Demer en in de moerassen, die de stad om-
ringden.
Daarmede was echter de opstand niet voorgoed bedwongen.
De boeren namen hunne vorige standplaatsenin de Kempen terug
en leverden de Franschen nog veel werks. Geel, Moll, Meerhout
en Kapellen werden andermaal het tooneel der bloedigste gevech-
ten, terwijl andere benden, waarbij zich eene menigte Waalsche
( 533 )
opstandelingen wareii komen voegen, na verscheidene ontmoe-
tingen in het vlakke veld, gedvvongen werden naar Hasselt af te
zakken.
't Is daar dat welhaast het laatste bcdrijf van dezen bloedigen
opstand, welken men in zekercn zin aan dien der Vendeeërs
heeft vergeleken, afliep. De boeren, Lings verscheidene zijden aan-
gevallen, werden er vcrplettcrd onder de overmacht; zeven tôt
acht honderd der hunnen bleven op het slagveld, en de rest, door
de Fransche ruiterij vervolgd, werdlangs aile kanten verstrooid ^
De hooger gemelde Lonhienne verzekert, in zijn schrijven aan
de Bataafsche republiek, dat de gewapeade boeren in Brabant en
Limburg i2 a 15,000 in getal waren, maar dat het hun man-
gelde aan gescliut en leiding. Het waren niet enkel boeren of ge-
meene lieden; de voor- en achterhoede der drie benden in Bra-
bant waren samengesteld uit 2 a 300 welstellende huisvaders, die
den blauwen kiel droegen en pistolen en dolken tôt wapens had-
den. Het was vooral in het tweede korps, hetwelk 4 a 5,000 man
telde, dat vêle oud-soldaten, douaniers, onbeëedigde priesters en
vooral monniken bevatte, maar alleen het derde Brabantsche
korps heette aldaar de kolom der hranders of de brigands, omdat
zij overal, waar zij verschenen, de hand sloegen aan de openbare
kas. De Franschen, die onze weerspannige landgenooten dien ver-
achtelijken naam naar het hoofd wierpen, waren zeker vergeten
op welke wijze zij zelven in elke overweldigde plaats te werk
gingcn 2?
Intusschen eindigde de XVHP eeuw^ voor onze vaderen in de
droevigste omstandigheden en ving de nieuwe eeuwkring onder
de somberste vooruitzichten aan.
* Zie, voor meer bijzonderhedeii, Aug. Orts, La Guerre des Paysans.
^ Zie den brief van Lonhienne in de Bulletins de la Commission royale
d'histoire, 3<= série, VIL
^^U)
X« HOOFDSTUK.
Zeden en beschaving in di- XVII« en XYIII^ eeuw. — Bijgeloof en onderwijs, —
Familiegeest. — Lof dcr Belgische boeren, gemaakt door vreemdelingen. —
Besluit.
Waar de krijgstrom wordt geroerd en de legerdroramen over
de vlakte dravenjheeftde beschaving weinigvermogenen invioed;
ook zoo lang, in de XVIP en XVIII'' eeuw, op onzen bodem strijd
werd gevoerd , moesten wetenschap, kiinst en volksonderwijs
achterblijven, die enkel maar bloeien. kunnen bij vrije, rustige
en welvarende natiën. Maar buiten oorlogstijd was de toestand
des volks bevredigend, het taaie geduld onzer vaderen weldra de
gevolgen der verledene rampen te boven komende en door hunne
onvermoeilijke werkzaamheid telkens eenen nieuwen rijkdom
scheppende.
Wij vinden hiervan een ontegensprekebjk bewijs in den toe-
stand , waarin ons vaderland tijdens de regeering van Albert en
Izabella verkeerde, toen zoo vêle geleerden in ieder vak van
wetenschap en zoo menige groote kunstenaars te voorschijn
traden en de vroeger gestremde koophandel en nijverheid eene
nieuwe ontwikkeling verkregen. Op enkele punten des lands was
de welstand nochtans minder groot, maar dit vloeide voort uit
gansch bijzondere oorzaken, welke met den algemeenen toestand
des lands eigenlijk niet in verband, maar aan bestuurlijke mis-
bruiken te wijten waren. Aldus vinden wij aangeteekend dat de
Henegouwsche boeren in 4632 grooten nood hadden uit hoofde
van de ongelijkheid der belastingen en twintigsten , door hen op
te brengen, terwijl de adel en de geestelijkheid, krach tens oude
privilèges, daarvan ontheven waren, en de hooge ambtenaren
zich allerlei afpersingen veroorloofden en een aantal karweien
aan de boeren hadden opgelegd K
* Sommaire de r Estât général du pays de Haynaut en mars 4632 (Rijks-
archief le Brussel : Faria, fonds du président Roose).
( 335 )
De armoede, welke gcdurende de tweede bclft der XVIPeeuw
in Brabant en Vlaanderen heerschte, was het gevolg van den lang-
durigen oorlog. Een beeld van dezcn droevigen toestand vinden
wij in de gemeente Aalter, tusschen Briigge en Gent, destijds ver-
vallen « tôt soo eenen ellendigen staet, mitsgadcrs tôt soo quade
reputatie gekomen, » dat in de cerste belft der verledene eeuw
niet min dan negentig paardenhofsteden in puin waren gevallen,
terwiji de landen, bij gebrek aan bebouwing, tôt hunnen oorspron-
kelijken staat waren gekeerd,verwoest en met onkruid begroeid,
als hadde nooit een mensch daar den voet op gedrukt. Geen enkel
sterfhuis bijna viel toen open, « daer bâte was,» scbrijfteeneoude
kroniek, en voor eenen spotprijs hadde men alsdan schier gansch
de gemeente gekocht.
Deze gesteltenis was in de jaren '80 algemeen, en vestigde de
aandacht der staathuishoudkundigen en bestuurders; verschei-
dene schriften werden in 't licht gegeven om er de oorzaken van
op te sporen en de middelen ora verbetering te bekomen. Een
dezer : den Oorspronck van de Ruine en Aermoede der Spaensche
Nederlanden (Luyck, Geraert Chokier, 1686), erkent dat « de
lantsneeringhe nu geheel onder den voet ghesmeten » is en
meende dat te kunnen verhelpen door al de vreerade granen,vee,
vleesch, botcr, kaas, brandhout en kolen bij den invoer te belasten,
want (zegt bij) onze boeren zelven zijn niet vrij van rechten,
« dewijl dat zij voor het ghebruyck van hiinne landen diversche
omstellinghen en prochie-kosten moeten betaelen. » De redenee-
ring, gelijk men ziet, is zeer flauw; maar de schrijver hoopte dat
zijn voorstel veel goeds zou hebben te weeg gebracht :
<£ Den Landtsman sal ooek opgheweckt worden omme dies te
meer Beestiaelen aen te queecken , te vetten en te overwinteren,
waerdoor ghebeuren sal dat hy niet alleene daerdoor mcrckelicke
sommen van penninghen sal profitéren, maer daerenboven sal
sooveel te meer Mest ofte Vette winnen en vergaedcren , waer-
mede dat by sal Vetten ofte 3Iesten sijne Landen, soodaenigh dat
de selve Landen dobbel Vruchten sullen voortbren^hen, ende by
ghevoigh sal den Landtsman ooek dobbel fouragie hebben om
andermael noch meer Beesten te overwinteren ende alsoo van
( 336 )
jaer tôt jaer in sijn Landt-Bauw ende Neeringhe voorderen, ende
meer en meer daeraen profitercn, daer als nu integendeel den
Lantsman sonder Mest ofte Vetle labourérende, niet en kan
opdoen als schacde en verloren acrbeyt, ghemerckt de seven
deelen van aclil generalyck deser Landen ten minstcn aile dry
Jaeren cens ghcmest ofle ghevet nioet worden. »
De sehrijver doell hier vermoedelijk op hem bekende gronden,
die van aard zwaar en vruchtbaar moeten geweest zijn; althans
't waren zeker maar magere gewassen , welke geteeld werden op
dorre gronden, die maar éens om de drie jaren mest kregen * ?
Wat den toestand in cen groot gedeelte der XVII^ eeuw zeker-
lijk niet deed verbeteren,was de zucht tôt bedelarij, welke, gelijk
vroeger, een groot getal gemeene , maar tôt arbeid bekwame lie-
den bezielde. Een plakkaat, door Albert en Izabella afgekondigd,
erkent duidelijk het hernemen dier groote maatschappelijke
kwaal. ce Vêle arabagtsghesellen (wordt daarin gezegd), knapen
van labeure en andere alzulcke ledighghangers ende vagabon-
den, levende op hun plesier en ledigheyt zonder le werken , ver-
laetende, om hun te volgen , hunne ambachten, diensten ende
]abeuren,waer door de pachters ende andere goede lieden qualyck
connen crygen knapen, wercklieden ende dienstboden, lot hunne
labeuren, neeringhen ende diensten. »
De rcgccring had goed met strenge stralFen te dreigen,de bede-
larij verminderde niet en nog in de tweede helft der XVIIP eeuw,
wanneer het land eenen grooten welstand genoot, was, volgens de
* Het slelsel van bescherming, welke de schrijver voor 's lands producten
inriep, was hem ingegeven door hel voorbeeld van Engeland, waar te dien
tijde de doodstraf was bepaald voor elk, die uit dit rijk wolle zou hebben uit-
gevoerd, terwijl, bij den Invoer, het linnen belast was met 4 st. de Engelsche
geerde of el. De hoppe, veel uit Nederland naar Engeland gevoerd, was daar
alsdan belast met een recht van 12 gulden de 100 pond (meer dan 't dubbel
derwaarde!);deNederlandsche kant of't speldenwerk, de schilderijen enz.,
mochten evenmin in Engeland worden ingevoerd op straffe van groote boeten
en verbeurle van 't aangeslagen goed. Eindelijk de uit Engeland gevoerde
kolen waren daar belast met 19 shellings voor ongeveer 10 Oostensche ra-
zieren.
( 5Ô7 )
oflîciëele statistieken, geheel Bclgië door bcdelaars overstroomd.
Betreurenswaardig feit, hetwelk meer dan éeneii geschiedschrij-
ver omirent den wezenlijken tocstand des lands in de bedoelde
tijden in dwaling heeft gebracht.
Dat de gocde zeden daardoor veel te lijden hadden hooven wij
nauwelijks te zeggen. De bedelaars waren juist niet in nood ; zij
dronken hun glas bij tijds... en meer nog ten ontijde, en maakten
veelal krakeel en ruzie. Overal was 't getal berbergen, waaronder
vele wijnhuizen, aanzienlijk vermcerderd en reeds den 2'2 Juni
1589 had de regeering een plakkaat moeten uitvaardigen om bet
getal tapperijen, en zelfs de plaats van deze voor iederc parochie,
te bepalen — een decreet, dat den i Juli 1G16 was vernieuwd
geworden. Een nicuw plakkaat over de berbergen versebeen in
1G82, en moest reeds vijf jaren naderband vernieuwd worden.
Ditmaal was er voornamelijk quaestie te verbieden « ongeboude
docbters baer te vinden in de vergaederyngbe van de jongbmans,
in ofte omtrentde berbergben,om aldaer te drincken ofte dansen
op sondaegben ende beyligbdaegben ende werckedaeghcn. » 't
Scbijnt, dat dit verbod in de Kempen goed werd nageleefd, al-
tbans toen Jacob, graaf van Perlb , ten jare 1693 eene reis door
België deed en de Kempen bezocbt, woonde bij in eene berberg
eene boerenbruiloft bij, waar geen speelman of dans te zien was,
omdat de pastoor en de baijuw kracblens boogergemeld decreet
dat niet gedoogden. Te meer, evenwel, werd er wit bier gedron-
ken, rijstpap, kalfs- en gebraden ossenvleescb gcëlen en wcl zoo,
dat er de vreemdeling verbaasd op stond te kijken.
Dâar ging ailes ricbtig, maar 't scbijnt dat de boerenjeugd der
Kempen in de XVIIl^ eeuw juist geen toonbeeld van zedelijkbcid
opleverde. In 1750 klaagden J.-S. Heyendal, drossaart van
Walboorn, en de scbepenen zijner vicrscbaar aan den Raad van
Brabant over verscbilligemisbruiken, die te Walboorn bestondcn,
wclke noodig waren uitgeroeid te wezen. De Raad verleende den
1 3 Juli des gemelden jaars eene ordonnantic, vcrbiedende « dat de
vrouwen en de jonge docbters ten tijdc van bet brecken van den
kemp in de meergemelde bancke aen nicmand meer sullen de
schoencn wisscben ; ordonneert bun voordcrs van bun ten selven
Tome XXXII. 22
( 558 )
tyde te gedragen gelyck eerlycke ende deugdsame persoonen
toebehoort; verbiedt aen aile jongmans der voorscreve bancke
en aen degbene daeronitrent woonende , te gaen vinden 's
avonds de jonge dochters in de buysen, alwaer sy den kemp
gebroken of geswongen bebben,minder van aldaer eenige vilaine
en scandaleuse spelen te spelen en ander insolentien le bedryven,
aldaer overnacbl blyvende en alsdan de voorseyde jonge docbters
naer huys te convieeren...* » Dat decreet, te Walhoorn, Kettenis,
Hergenraad, Racren en Einatten afgekondigd, laat de sebaduw-
zijde zien van het beeld der Kempiscbe deerne uit die dagen,
welke men zicb weleens anders placht voor te stellen.
Het groot gelai drinkbuizen werd in de voorgaande eeuw door
al de kastelnij- en dorpsbestnren als een onheil bescliouwd. De
baljuws der ambacbten van Assencde en Boekhoute, de niagis-
traten der kastclnijen van den Oudenburg, Oudenaarde, Kortrijk
en Aalst brachten bij vcrtoog van 26 April 1777 aan bet gouver-
nement in, dat groote ongeregeldheden en wanorders ten platten
lande plaats grepen en elken dag een ernstiger karakter namen,
wat enkel te wijten was (verklaarden zij) aan 't groot getal kroe-
gen en laveernen, waar kansspelen en schouwtooneelen gegeven
wcrden om bet volk aan te lokken en op die wijze losbandigheid
en ontucht werden begunstigd; vooral duidden zij de kanlienen
aan, waar niets dan brandewijn en andere sterke dranken werden
getapt,en dronkensebap,de moeder van twist, gevecht en moord,
bij dag en bij nacbt beerschte.
De regeering kon of wilde dien toestand niet langer gedoogen
en deed bierover een ontwerp van règlement opstellen, betwelk
ten onderzoeke gezonden aan den Raad van Vlaanderen en
gevolgd werd door bet besluit: dat de verkoop van sterke dran-
ken enkel maar zou toegelaten zijn in de geoorloofde of geoc-
trooieerde berbergen ; dat al de kantienen moesten gesloten wor-
den; dat de overtredingen strcng moesten toegepast en de wijze
verordeningen van 22 Juni d588 en van i Juli 1616 getrouw
moesten nageleefd worden. — In bet ambacht van Assenede (leest
* Archief vau 't hooggerechtshof van Limburg.
( 559 )
men in onze nionograj)liie dier plaals) moetcn de ongeregeldheden
erg zijn gewecst, aangezicn het bestuurvan dat gewest meteenen
had voorgesteld, de vastenavondvreugde te verbicden, die er
hoofdzakelijk bestond uit het « gans-, catte- ofte cacs te ryden,
waeruyt resulteren scliadelycke vcrgaderynglien cnde différente
ongelucken ; » alsmede in gansch 't ambaebt de wijkkerniissen
af te schaffen, behoudende alleen de dorpskermissen.
Uit het bovenstaande zal men gcnoeg zien dat er noodzakelijk-
heid beslond om de herbergen des avonds vroeg te doen skiiten,
wat een plakkaat van 1779 dan ook beval ; in den zomer mochten
de drinkhiiizen tôt negen , gedurende den winler tôt acht ure
geopend blijven. Het gekiep der klok gaf het sein om te sliiiten.
De meeste vreemdelingen, welke ons land bezochten, gewagen
van de neiging onzer voorouders, om, na den verrichlen arbeid, in
de herberg samen te komen. Barentin, intendent van Viaanderen
onder Lodewijk XIV, schreef daarover :
« Ils aiment à boire les uns avec les autres, et à faire leurs
affaires, sans avoir l'imagination vive; c'est ce qui fait qu'on les
trouve grossiers et stupides dans la conversation, mais ils sont
habiles dans les affaires qu'ils font avec réflexion et trompent
quelquefois ceux qui s'imaginent être plus fins qu'eux. Ils sont
fort attachés à la religion catholique...; ils fréquentent les sacre-
ments et sont exacts à entendre la messe et le sermon, mais tout
cela sans préjudice du cabaret, qui est une de leurs passions domi-
nantes...^ »
Wij gelooven deze kleine schets juist te zijn ; althans de meeste
oorkonden uit de vorige eeuwen, welke wij nopens dit puntgeraad-
pleegd hebben, stemmen met de woorden van Barentin overeen.
Het is niet te verbloemen : 't was de geringe stand alleen niet,
welke de herberg opzocht: onze voorouders, welke ook hunne be-
trekking in de maatschappij was, hielden over 't algemeen van
de gezelligheid onder het drinken van. een glas, en hadden de
* Mémoires des généralités de France, Hs. in-fol. (ten jare 1700 in de
Koninklijke Bibliotheek le Parijs). Zie J. Lelong, Bibliothèque historique de
France (Paris, 1762), I, 107.
( 340 )
grooten in de XVIP eeuw hun « goede paryse in een fyn Veneets
cristallynen glas, » of eenen goeden beker Rijnsch « in eenen
sehoonen Keulenschen roomer, » de boer en burger hielden 't
met de oudvaderlijke aarden kruik of tinnen kan, en het bier
smaakte hun al zoo zoet. De middelstand, onder Albert en Iza-
bclla door voorspocdigen handel en nering rijk geworden, volgde
in kleeding den edelman en drocg « caffo vloerte ofte cofferiche,
salyn ende herrcmosijn, » wat allengs zoo gemcen werd dat de
boerinnen er « lijvekens » van droegen. Het satijn was wit of
rood, en de gespen en riemsloten waren van zilver, evenals de
hecht der messen, die 't mansvolk droeg *.
Het mes, waarvan de kroniekschrijver gewag maakt, was inder-
daad de onafscheidelijke gezel van den Vlaming, inzonderheid op
den buiten. Bij de Walen was er zelfs een spreekwoord daarvoor,
hetwelk hun tôt verwittigirig diende en genoeg laat oordeelen dat
onze boeren er een veelvuldig gebruik van maakten :
« Qui va en Flandre sans couteau
11 perd de beurre maint morceau. «
Ja, van 't steken schijnen de Vlaamsche buitenlién, vooral die
van Fransch-Vlaanderen, een handje gehad te hebben, want toen
Lodewijk XIV dat land had ingepalmd vond hij zich genoodzaakt
een edict uit te vaardigen, waarbij bevolen werd dat al de tafel-en
andere messen binnen de drie dagen al boven moesten rondge-
slej>en zijn...2 Dat zulk bevel niet zonder hooge noodzakelijkheid
werd uitgevaardigd blijkt uit de beweegredens, waarop het werd
gesteund, en waaruit men ziet hoe erg en gevaarlijk het misbruik
was geworden ^.
* Handschriflelijke kroniek vanJusTUs Billet, in de bibliotheek van't stads-
archief le Gent.
2 Dit edict is gedagleekend uit St.-Germain-en-Laye, Juûi 1669.
5 Men leest daar o. a. : « Depuis que l'heureux succès de nos armes, la
justice de nos prétentions (!) et le Iraicté conclu à Aix-la-Chapelle nous ont
acquis plusieurs villes et diverses chàtellenies, tant en Flandre que dans les
autres provinces des Pays-Bas, nous avons employé tous nos soins pour y
faire régner la justice et pour y faire jouir nos sujets du repos et de la tran-
( 341 )
Er kwain een tijd — en 't was nog in de XVII' eeuw — dal liet
« vechten met messen en sweerden » ophield en de boeren begon-
nen « malcanderen met penne en inct te keere te gaen ende le
procedeeren, van boven ncdcre om luinncn moet te koelen. >
De Vlaamsche boer (vooral van 't westebjk gedeelle, zegt de
evenlijdige kroniekschrijver) « proeedeerde in den Raed van Vlaen-
deien uytmode, » en wie geen procès had met zijnen buurman,
of wie ook, was van geenen tel. Men hoorde in de herberg schier
niets anders dan van procureurs en advocaten , recbters en ge-
tuigen, en wie daarvoor "t meeste geld had verscholen voerde
ook den hoogsten toon. Was 't uit twistzieken aard, wrevel, ge-
brek aan vriendscbap, dat men elkaar naar de vierschaar drong?
Geenszins, evenmin als de haat of boosaardigheid naar bet zakmes
haddcn doen grijpen. « Hunne beenen en eonden de weelde niet
draeghen, ende dese boeren door pracht en overdacd maeckten
de borgbers van de beste steden confus ende beschaempt, zoo in
cleeren, lywaetjziher ende gaudt an hun licbaem aïs van provisie
van wijn en bier '. » Ja, dan was 't een recht gulden tijd voor
België, de tijd der « Vlaamsche kermissen, » op het doek vereeu-
wigd. Kan er beter betoog van den welstand onzer Brabantsche
quillité de la paix; et voyant qu'elle ii'estoit troublée que par les fréquentes
querelles et démêlez qui arrivent entre les habitans desd. villes et chàtelleuies,
dans la chaleur desquels ils se portent à de tels excès qu'ils se frappent, se
blessent, et souvent s'enlre-luenl à coups de couteaux, nous aurions, pour
prévenir ces inconvénients, par noire ordonnance du 12 Janvier 1668, défendu
le poit et l'usage des couteaux pointus à toutes sortes de personnes tant des
villes que du pk:t pays, de quelque qualité et conditions qu'elles fussent, à
peine d'amerde... désirant y apporter les remèdes convenables, et ne rien
omettre de ce qui peut contribuer au repos et sûreté de nos sujets, scavoir
faisons que. . nous statuons et ordonnons ce qui suit : que si au préjudice de
nos défenses, aucun est si osé de porter des couteaux pointus et de les tirer
à dessein d'en frapper, encore qife le coup ne soit suivi d'aucune blessure,
voulons que pour la première fois il soit condamné au carcan ou banni de
LOtre royaume, et en cas de récidive condamné à la plus grosse peine corpo-
relle à l'arbitrage des juges... »
(Zie het stuk bij A. Dinalx, Archives du Nord de la France, Xlll, 5« série,
III, bl. 112.)
* Voonnelde handschriflelijke kroniek van Justus Billet.
( 542 )
en Vlaamsche boeren gegeven worden dan die geestige, vroolijke
tafereelcn, door eene meesterhand naar de natuur gepenseeld en
waarop ons boerenvolk zoo joviaal, gulhartig, levenslustig is afge-
beeld? Zie maar eens naar dit schilderstuk van onzen TENiERS,die
onze dorpsfeeslen schilderde gelijkRoTGANS ze in Holland bezong.
Aan de herberg bangt de vlag iiit — een zeer oud gebruik. —
Voor de deiir is een strooien afdak gemaakt, waaronder de oudjes,
die niet dansen, zitten te drinken; naast bet afdak is, voor den
vedelaar en den doedelzakblazer, op eene ton, de jonkbeid, die bij
't eeiste gekras en bij 't eerste gepiep der speeltuigen opspringt
en aan 't flikkeren gaat. Maar 't zijn juist nietaltemaal jonge kna-
pen en meiden, die 't been uitsteken; men treft bier en daar ook
wel een ond paartje aan : Koba en Stine lieten baren Tijs noch
Tennis gerust, of zij moesten — al vvas 't dan ook maar voor een
paar minuutjes — meespringen, en waarlijk! die oudjes, scboon
ze al zeven kruiskens acbter den rug bebben,zouden nog menige
jonge deerne bescbamen! Er wordt geminnekoosd onder den
dans, aan de wel opgedischte tafel en onder 't groen van de eeu-
wenoude linde, die daar vôor de berberg hare booge kruin
Irotsch ten hooge beurt, en die, als zij spreken kon, de getuigenis
zou afleggen dat bet kermisvieren lot de oudste traditiën des
lands beboort. — Zagen wij den iniddelceuwscben Kerel ook niet
« ter kermisse... gaen ^■> en « drinken van den wine? »
En zietocb eens naar die welgebouwde niannen altemaal, met
hunne dikke, bollige wangen, blozend van gezondheid en kracbt,
het vuur in de oogen, de vreugde in elken trek des gezichts , los
en onbedwongen van boiiding, even vrij en onbekommerd aïs de
vogel op zijnen tak. Morgen? Ei,'t is morgen nog kermis, en over-
morgen ook, en gebeel de week ! Dat is boerengedoen, en 't mag
wel, want de akkerzorg is grool, de arbeid lastig... Het gaat er,
wel is waar, onder al de kermisgaslcn niet altijd even rustig toe
en welgezind : de drank verbit bet bloed , de tapper is bandig
en vlug om te bedienen en — de Vlaming beeft niet veel noodig
om in vlam te scbieten... Wceral gelijk in den Kerelstijd :
a Stappans es lii versmoori,
Dan es al de werelt tsine... »
( ^54^ )
Maar zie ! ruziemakcrs passen nict bij de kcrmisjjrcl, daar
komt een paar flinke gaslen, vattcn de dronken dullemans bij de
kraag en — weg zijn ze , 't bofbekken buiten. Het spcl, écn
oogenblik opgeschorst, gaat nu weer zijnen gang, en
« Hier klinkt een mannenkoor van meer dan deiiig keelen
Een wildzang zonder zin, verniinkt in aile deelen. »
Wat wil men"? Onze boercn zijn juist gcene meesierzangers, en
aïs er maar lawijt is, op kermis vooral, dan is 't wel.
Daarnaast zit men ook niet te droomen :
« Onze ooren worden doof van 't kloppen van de kannen. »
En dat tôt den avond toe. Ja Rotgans, wat gij scbrijft voor Hol-
iand beeft het penseel van Tenieus bevestigd voor onze slreken :
onze voorouders hielden zeer van de kermis en wisten er goed
weg mee. Ook genoot het boerenfeest reeds in dien tijd de eer,
door rijke stedehngen bezocht te worden. De schilder maalt ze er
af, gekomen op hunne paardenjmet een gezelscliap van jonkvrou-
wen,ora eens te zien hoe de boeren zich vermaken, wantvan zulke
vreugd en vroohjkheid, als te lande wordt waargenomen, heeft de
stadsman geen gedacht, en daar ziet hij ook de bevestiging van de
oude volksspreuk :
« De welghevoede
Is de welghemoede. »
Het moest in Vlaanderen juist geen kerk-misdag zijn , die loch
maar éens in 't jaar kwam, oni feest te houden ; gedurende de
herneming van 's Jands welvaart, in de tweede helft der voor-
gaande eeuw, hielden de boeren van 't Meetjesland (te Zomcrgem,
NYaarschoot en Lovendegem) op zon- en heiiigdag eene taerte/'eeste,
waartoe de vrienden uit het dorp en van elders werden uitgenoo-
digd. Dit was nu eene kermis van eenen gansch bijzonderen aard;
iedere deelnemer betaalde zijn gelag. Bij eenige boeren wcrd ook
vlecsch opgediend, en de drank was meê en jenever. Het mee-
rendeel der « tractanten » deden hun feest den zondag na de
vroeg-en hoogmis len kerkstichel aankondigen in dezer voegen :
( 54i )
a N. N. sal vandaege, naer de vesperen , laertekermisse houdcn.
Die geit hecft can daer naer toe gaen. » Somtijds was er ook bol-
spel bij, maar « nooyt bas ofte vioole. » Een der boeren — mon
vindt er zoo allijd — wilde cens meer doen dan een ander, en gaf
bouillon, met wittebrood daarin, boven bet vleesch en de taart.
De soepkelel bing ganscb den namiddag over 't vuur, « len ge-
rieve dergene.die daer naer vraegen. i» Deze « divertissementen »
waren eenvoudig en eerbaar, leest men in bet enquest nopens
eene zulker vcrgaderingen, waartegen de baijuw van Zomergcm,
w ij weten niet oui welke reden, een vervolg bad ingcspannen K
Wij zegden 't reeds vroeger : de herberg is juist geene scbool
van bescbaafdbeid en wellevendheid, en de gevolgen van 't over-
nialig drinken moesten door dorps- en gildewetten, ja door alge-
meene decreten meer dan cens beteiigeld worden. Die verorde-
ningcn scbijnen opde menigte eenen beiizamen invloed le bebben
uilgcoefend. Een plakkaat van TSeplember 1632, il Aiigustus IG88
en 18 Decemberl701 verbood « aen aile... ondersaten ende andere,
banterende dese landen , mans- ende vrouwpersoonen, van wat
stact of conditie sy mogen wesen, te sweiren, blaspbemeren ende
verloocbenen den Naem Gods , van syne glorieuse Moeder ende
andere Heyligen, gelyck oock te doen andere vervloecktc eeden. »
— In de rederijkers- en scbultersgilden werd bet minste onbe-
tamelijk woord met boete, de herneming somtijds met banning uit
bel genootsebap voor zekeren tijd of voor altijd gestraft; zoo verre
ging ondcr dit opzicbt de nauwgezelheid onzer voorouders, dat
de woordcn : duivel, droes en andere van die soort niet lijdens
de oefeningen of andere bijeenkomsten van 't gilde mocblen uit-
gesproken worden 2.
* Slaatsarchief te Gent.
^ « Item soowiein de caemer spreekt eenige vuyle ofte oneeibaere woor-
den, ofte is sweirende bij Gode ofie sijn heyligen, ofle oock bij zijnder ziele,
tsij bij costume ofte vergelenlheydl, sal verbeiiren telcker reyse de boete
van Iwaelf mijten ten proftijte alsboveii. »
(Règlement van H rederijkersgilde van Elversele (16H) in onze geschie-
denis dier gemefnte.)
« By soo verre eeniglie guldebroeders, schietende op den hof tusschen mis-
( 345 )
De ongeregeldheid in den drank leidde op sommige plaatscn tôt
misbruiken en\vanordelijkheden,diesomtijdsnog al verre gingen.
Een paar voorbeeldcn hicrvan zullen ons doen zien, dat er in de
XVII^ eeuw nog iets van de ruwheid der oude Bclgen was over-
gebleven.
De abdij van Park, bij Leuvcn, deelde icdcr jaar, den laatslen
karnavalsdag, den armen van Rolselaar en Wezcmaal brood, spek
en bier uit, gewoonlijk voor de kloosterpoort opgediend. Na den
disch begon het lied en vervolgens de dans,deze laatste ingesteld
door den Vastenavondheer , gekozen onder de jongelingen van
Rolselaar, en door de Vastenavonddame, gekozen onder de meis-
jes van Wczemaal, die aile gekleed vvaren als zotten. Niet zelden
ontstonden er daarbij twist en wanorde, zooals ten jare 1621,
wanneer men een deel des kerkportaals vernietigde en de jonge-
lingen dreigden 't jaar nadien nog erger baldadigheden te zullen
plegen. De kloosterzusters dienden eene klaclit in bij den Raad
van Brabant, en dezc gaf den 20 Januari 1622 een vonnis tegen
de plichtigen, die later, evenwcl, de Zusters van Park nog zoo-
veel werks leverden dat zij op den duur verplicht waren met de
jonkheid eene overeenkomst te skiiten.
Eene raoedwilligheid van een ander slag had wortel geschoten
te Séclin, waar de pastoor en de boeren van Avelin sedert langen
lijd zich 't recht hadden aangeraatigd oni op Drieviildiglieidsdag
le paard in de kerk te komen en er rond en over en weder het
koor te rijden. Men noemde dat : « servir Saint Pial. » Vende-
ville, bisschop van Doornik, verbood dat misbruik, maar verloor
vôor 't gerechtshof van Rijscl het procès, dat de boeren hem lot
behoud van hun oud recht hadden aangedaan.
Het rid werd dan in de kerk van Séclin voortgezet, tôt groote
ergernis der geloovigen en lot diep leedwezen van den deken en
hetkapittel van St.-Piatus. die zich bij verzoekschrift lot den bij-
saelen efle om den gaey, of'le ooek in huys ofte andere vcrgaderinghen, Godt
ofle sijne heyligen blasphemerende uyt opgeset'en willeofle andere onrede-
lijcke ofte ongebronide {sic) woorden uyt Imnnen niondt lieten gaen, die sul-
len elcke reyse verbeuren ses sluyv( rs... »
(Staluten van 't St.-Sebasliaansgilde van Haasdonk.
( 34G )
zonderen raad des konings wendden, « remonstrant la malséancc
de voir en leur église tel disrespect au moyen des chevaux y en-
trant et laissant leurs immondices et ordures. « L'affaire ayant
été, zegt DuLaury (11,56), examinée au conseil privé (à Bruxelles)
le 5 octobre 1642, défenses ont été faites auxdits d'Avelin d'en-
trer à cheval en ladite église, sous peine arbitraire, avec ordre
qu'un député du chapitre leur donneroit à baiser le reliquaire
accouslumé, étant à cheval au devant du Grand Portail. »
Een bedroevend bccld van het leven der boeren in de twee
laatste eeuwen is nog altijd de bijgeloovigheid, die overal heer-
schen blijft en de geesteskracht van den anders wakkeren mensch
verlamt. Des winters, als 't gezin onder den breeden schoorsteen-
mantel is vereenigd en de dansende vlam van 't knetterend hout-
vuur met het weifelend licht der kleine steenen lamp een flauw
licht in de groote huiskamer verspreidt, dan roept Grootje haar
geheugen te harer hulpe en haalt de sprookjes op, waarmee hare
eigene moeder, zestig of zeventig jaar geleden, haar in den win-
teravond wakker wist te houden, maar ook ten hoogsfe bang. Nu
is 't van Osschaart, die bij nacht en ontijd voor den eenzaam naar
huis keerenden man verschijnt, hier zoohoog als een boom, daar
in de gedaante van eenen bond, ter grootle van eenen ezel, en
den voorbijganger dwingende hem op de schouders tôt aan zijn
huis te dragen, al wordt de last ook met elken stap zwaarder en
zwaarder. Dan vertelt de oude van 't Wit konijn, dat van den
mensch niet weggaat dan door 't lezen van 't Sl.-Jans-Evangelie;
of van de Katten van Ravels *, alwaar in den waterkuil elken
nacht,juist ten twaalven,eene bende tooverlieksen in de gedaante
van katten vergadert, en waarmee niet te spotten valt, want 't
gebeurde eens, dat een boer de wedding had aangegaan om in den
kuil eenen stok te gaan steken. Hij deed dit, maar zie, nauwelijks
kwam hij terug of 't schecn hem toe, dat eene der katten hem
altijd volgde, en sedertdien zag hij die tooverheks altijd aan zijne
zijde, toldat hij van schrik den adem uitbiies... Op eenen anderen
dag vertelt Groolje van den Brandenden Heiirst, dal'is de historié
* Een dorp bij Turnliout.
( 347 )
van dcn godvcrgeten bocr, die zelfs op den heiligcn dag van
Kerstmis met zijnen heurst naar 't veld reed om afgekapte boo-
men naar huis te voercn. IVIaar hij had er geene bâte bij : wcinig
tijds nadicn stierf degoddelooze boer, en nog jaarlijks , op Kcrst-
dag, ziet het landvolk hem met zijnen heurst over 't veld rijden,
maar geheel in vlamnien, gelijk zijn ros en zijn lieurst. En als
Grootje dan nog verteld heeft van den Wandelenden Doom, die
statig en stil over de velden stapt; en van de KaboutermannekenSj
die op 't hof, waar zij wat te eten vinden, des nachts het huis-
werk verrichlen; of van de Vler Zivarte Hoenders, die in 't Land
van Aaist omirent middernacht op de vier hoeken van elke kruis-
straat komen zitten om met de eerste morgenschemering weer te
verdwijnen — dan begint er een ander, hctzij de pachtersbaas,
die 't in zijne jeugd ook hoorde uit moeders mond, hetzij de naaste
buurvrouw, die straks was binnengekomen om iet of wat te ver-
nemen , en 't vertellen gaat voort. — Weet gij iets van de Kallen
van den Groenen Dijic? — Neen! — Luister. Op den Groenen
Dijk placlit er elken nacht eene vergadering te zijn van katten,
die daar op 't gras dansten en sprongen, ja zongen, net als men-
sehen :
« Poot aan pool,
Steert aan steert,
Katjes, laat ons dansen î »
En dan volgen twintig andere sagen, waar de leelijke Osschaart
toch meest de hoofdrol in speelt, en die de kleine en groote
kinderen zoo bang maakt dat ze in den donkere alléen niet
durven blijven , en 's nachts door de verschrikkelijkste droomen
worden bezwaard.
't Geloof aan spoken en tooverheksen was, voornamelijk in de
XV IP eeuw, mogelijk sterker dan ooit te voren, echter niet alleen
in België : ook in de protestantsche landen, HoUand en Duitsch-
land. was het bijgeloof groot. In Ilollaing (Henegouw) werden ten
jare 1621 zes vrouwcn wegens tooverij veroordeeld ^ In 1613
had er te Roermond en in 't omliggende eene vervolging plaats
^ A7inales du Cercle archéologique de Mons, II.
( 348 )
legen tooveraars, die, zeggen de processtukken, meer dan duizend
menschen hadden omgebracht en wel zes duizend beesten, zonder
de vernieling van geheele streken koorn en weiland, talrijke
boomgaarden en bosschen. Van 24 September tôt in November
1613 werden niet min dan vier en zestig tooveraars, als schuldig
aan die feiten, gebangen en verbrand...^
De schepenen van Sassenbroch (Luxemburg) deden in 1611
zekere Maria Guyens , mede van tooverij belicht, op de pijnbank
leggen en, na vonnis, verworgen. Te St. -Hubert werd in 1615
eene vrouw wegens geiijk misdrijf geworgd, wat ook in 1657
geschiedde met vier vrouwen van Sugny. Den 1 Februari 1631
veroordeelde de Raad van Vlaanderen eenen omtrent Kortrijk
wonenden wever, met name Rogier Notholf , tôt de geeseling en
vijftig jaar ballingschap uit Vlaanderen, om vêle menschen en
dieren te hebben onttooverd ^. Jan Vindevoghele, van Ooike,
werd in 16d;2 levend verbrand om zijne ziel aan den duivel \er-
kocht te hebben, en Matthijs Stoop, van Zingem, onderstond
wegens gelijke beschuldiging dezelfde straf ten jare 1657.
Er was geen gewest in België, waar de betichtiging van tooverij
niet waargenomen werd, en, geiijk men uit de pasvermelde en
verder volgende voorbeelden ziet, waren 't altijd vrouwen, die
men aanklaagde. Te Hameau (heerlijkheid van Monceau) werd in
1649 zekere Margareta Gcrardeain veroordeeld « a estre conduict
au lieux de supplice pour estre attachée à un posteau pour y estre
estranglée tant que la mort s'ensuive et son corps reduict en
cendre à l'exemple d'autres ^. » Op dezelfde plaats stond ten jare
1670 eene zestigjarige vrouw, Francisca Leveau , te recht, be-
schuldigd door haren man , die haar haatte en in t verderf zocht
te stooten. Deze, gelukkiglijk — eilaas, waarom waren er zoo
weinige uitzonderingen? — bekwam hare vrijheid, nadat de gees-
tclijkbeid hare verdediging op zich genomen en verkiaard had dat
1 ScHELTEMA, GescMedenis der Heksenprocessen.
^ Zie het vonnis bij V. Gaillard, Archives du Conseil de Flandre, SOS, en
overgezetin 't Fransch in La Belgique judiciaire, 1875, bl. 1120.
5 Revue dliisloire et- d'archéologie, IV.
( ôiO)
de beschuldigde te achten wasals eene brave, deugdzanie vrouw *.
Te Mëlin (Henegouw) hadden in 1681 ook verschillige strafuit-
voeringen plaats voor tooverij en nog in het laatste vierde der
XVIII*^ eeuw werden le Kortessem (Limburg) geradbraakt of op
den brandstapel gebracht twintig bewoners van Wellen, leden
eener rooversbende, beticht van met den duivel een verbond te
hebben gesloten.
Zoo veel bijgeloof onder bct volk mag ons bedroeven, echtcr
niet verwonderen. Scbreef Lecouvet niet dat nog in 1859 de inge-
zetenen van Hollaing zeer bijgeloovig waren? En wie, die met de
bewoners van den buiten goed bekend is^weet niet dat Osschaart
en Kludde nog niet zijn vergeten, dat de veezickte en 't raislukken
van de veldgewassen nog op enkele plaatsen weleens aan betoove-
ring toegeweten worden ? — Overigens in de XVIPeeiiw ging toch
in Duitschland, waar de heksenprocessen vcelvuldiger waren dan
hier, de stem eens geleerden op om dat misbruik te niet te doen,
de stem namelijk van pater Frederik von Spee, der Jezuïetenorde,
die, zijne eeuw vooruitloopende, de vooroordeclen van zijnen
tijd bestreed en op de ergerlijke dwalingen wees, welke in 't
rechtsgeding tegen tooveraars en heksen werden begaan 2.
Om het bijgeloof uit te roeien was de school voorzeker een
goed middel; maar daarvoor was er in de Laatste tijden weinig
gczorgd, de aanboiidende oorlogen onoverkomebjke beletselen
gcweest zijnde om vêle nieuw^e scholen te stichten of de bestaande
te verbeteren. En toch, leest men de gemeentcrekeningen van
dit tijdvakjsebier overal ziet men de dorpsmagistraten den scbool-
mcester zedelijke en geldelijke ondersteuning verleenen, en bij
't openstaan eener leeraarsplaats toevlucht nemen tôt de gazette
der provincie-hoofdplaats, ten einde eenen bekwamen leider der
jeugd te vinden. Over het algemeen mag er gezcgd worden dat
de ouders hunne plichten goed begrepen en hiinne kinderen naar
' Revue d'histoire et d'archéologie, IV.
2 Zie de lijst zijner werken in 't 11*^^ deel der Bibliothèque des Écrivains de
la Compagnie de Jésus, par Alg. et Al. De Backere, S. J Ken zijner werken
werd in 't Fransch overgezet (1610).
( 550 )
school zonden; het bewijs daarvan treft men aan in de protocol-
len der notarissen van de XVW en XVIIP eeuw, waarhet zelden
is, vooral bij lieden, die eenig onroerend goed le koopen of le ver-
koopen hadden, het traditionneele kruiske in plaats van het hand-
teeken te onlmoelen. Stelh'g zou, bij minder ongunstige omslan-
digheden, het volksonderwijs ten onzent gehjken tred gehouden
hebben met den landbouw en den koophandel, dewijl onze voor-
ouders dagelijks de ervaring konden opdoen dat de cène en de
andere best met kennis en geleerdheid gebaat waren. Edoch, nam
het volksonderwijs in België niel meer uitbreiding onder het
Spaansch en Oostenrijksch beheer, wij kennen geen enkel woord
dal er tegen wcrd uitgesproken en mogen ons onder dit opzicht
gelukkiger achlen dan de Franschen, waar verscheidene schille-
rende vernuften der XVIII*' eeuw gedachten uitdrukten, welke
ons le recht verbazen mogen ^
Wij mogen evenwel niet ondankbaar zijn en de strevingen
vergeten, welke ten bcste des volks in ons land gedaan wer-
den. De kanunnik Baudescot, te Leuze, stichlte eene school lot
1 Rousseau schreef : « N'instruisez pas l'enfant du laboureur, il ne mérite
pas d'être instruit. « La Chalotais, procureur-generaal bij bel parlement van
Rennes, onderleekende met zijnen naam de volgende regelen : « Le peuple
même veut étudier; des ];.boureurs, des artisans envoient leurs enfants dans
les collèges des petites villes... Le bien de la société demande que les con-
noissances du peuple ne s'étendent pas plus loin que ses occupations... »
{Essai d'éducation nationale, bl 25-26.) Eindelijk Voltaire keurde dit stelsel
volkomen goed wanneer hij aan La Chalotais schreef : « Je trouve toutes
vos vues utiles. Je vous remercie de proscrire l'étude chez les laboureurs. . »
Dergelijke gedachten waren niet uitzonderlijk. In 1760 bekiaagde zich een
Fransche schrijver, dat het onderwijs kosleloos was : « dit maakt den boer
trolsch , overmoedig, lui en pleilziek. {Essai sur la voierie, in L'Ami des
Hommes, V, 164-192. — Een andere Fransche schrijver drukt nagenoeg de-
zelfde meening uit : « de gelelterde boer is boven zijnen stand en kan er zich
geenen anderen verschaffen. » {La noblesse telle qu'elle doit être (1738,
bl. 173). Des te meer komen dergelijke gedachten vreemd voor, daar Terrisse
ten jare 1746 in de Académie van Rouen eene verhandeling gelezen had, ge-
liteld : Est-il avantageux ou préjudiciable au bien de VÉtat que les gens de
la campagne sachent lire et écrire? — De verlichte schrijver beslool ter
gunste van het onderwijs.
«
( 551 )
vorming van onderwijzeressen te Aalh, de eerste, denken wij ,
waarraedeons land werd begifligd. Bij plakkaatvan 51 Augustus
1608 bekrachtigden Albert en Izabella bet decreet des concilies,
dat het vorige jaar te Mecbelen was gebouden, en waarin werd
erkend dat het welzijn van den Staat ten grooten dcele afhangt
van de goede opvoeding en 't onderwijs dcr jcugd, en belwelk het
bevel inbield aan geestelijkheid en wetbouders om overal, waar
nog eene dagelijksche of zondagschool ontbrak, er onmiddellijk
eene tôt stand te brengen, alsmede te zorgen voor 't jaarlijksch
onderboud des meesters.
De provinciale raad van Limburg vaardigde den 5 December
1771, op verzoek der geestelijkheid van Stavelot, een decreet af
over het volksonderwijs, dat den ingezetenen van gemelde pro-
vincie verplichtte hunne kinderen op den leeftijd van acht jaren
naar school te zenden en minstens tôt aan hunne eerste commu-
nie, dit is tôt het Iwaalfde of veertiende jaar. Dit onderwijs
duurde echter maar van November tôt Paschen, dus vijf a zes
maanden, de overige tijd door de kinderen moetende besteed
worden aan het veldwerk. Maar in 1781 werd door den pastoor
van Lavigsur eene poging aangewend om de kinderen 't gansche
jaar door ter school te doen gaan en in de verschillige leervakken
te doen bekwamen. De provinciale raad van Luxemburg, door
het gouvernement nopens dit voorstel geraadpleegd, drukte de
meening uit dat het eenen landman meer dan genoeg was de
beginselen te kennen van den godsdienst en te kunnen lezen en
schrijven *.
Deze pogingen tôt verbetering van het onderwijs bewijzen, dat
het in vêler wenschen lag de baan des vooruitgangs beraden in
te stappen. Die beweging doet zich nog duidelijker voor in het
stichten van een aanlal bijzondere scholen in dorpen en steden,
zooals te Chassepierre (twee verschillige); te St. -Hubert; te Kort-
rijk (de stichting van Van Daele en Amerlynck); te Ingelmunster,
Antwerpen, Brussel en elders; alsmede in de oprichting van ver-
scheidene gestichten van middelbaar onderwijs op den buiten,
* Lebon, Hist. de l' enseignement populaire en Belgique.
( 552 )
gelijk le Gistel (West-Vlaanderen) omirent i785, waar raen
Franscb, Engelsch en den koophandel leerde.
Een middel, dat veel moet meegewerkt hebben om de zucht
naar 't onderwijs te bevorderen is, ongetwijfeld, het tooncel, dat
gedurende de XVII 1 eeuw in Brabant en Vlaanderen eene onge-
meene uitbreiding nam. Honderden gemeenten kregen eene, som-
mige zelfs verscheidene kamers van Rethorica, wier vertoonin-
gen zoo druk werden bijgewoond dat éen en hetzelfde stuk
doorgaans vijf, ja tôt tienmaal toe vverd opgevoerd.
Het XV^eeuwsche « sinne- » en « mysteriespel » bestond
scbier niet meer, maar nam al langer hoe meer eene romantische
richting en stelde, in de ernstige stiikken, doorgaans eenen held
der kerkelijke of wereldiijke gesebiedenis voor, met ^( vertoogen
van veldslagen, militaire optochten, vliegwerken » enz.
De waarde dier stukken is zeker niet groot; doch hierdoor
leerde bet volk de letterkundige voortbrengselen van dien tijd
kennen ; de leeslust vn erd aangekweekt tegelijk met de zucht lot
taaloefening en de licfde voor vaderland en deugd. Wat vverkt er
kracbtiger op 't gemoed der menschen dan bet taforeel der drif-
ten en hartstochten, opgewekt door verbevene of onleerende
drijfveren?
Op den buiten stond het tooneel gebeel en al onder den in-
vloed van pasloor en magislraat, en beide overheden begunstig-
den het. Gebeel anders was bet in Holland, waarde predikanten
zicb bepaald verkiaarden tegen die « schole des satans. » Had
VoNDEL ook gezongen :
« De schouburgh plant en slampl de zeden in de jeiighr, »
men antvvoordde hem : ja,
« De slechle zeden, niaer geen godsvruclit en geen deugt ', »
De leeslust, zegden wij, werd door bet tooneel opgewekt. En dit
is waar, want in de XVII*' eeuw, vooral in de XV1II% begon de ga-
* Zie over dezen twist, Vondel's Tooneelschilt, en Schotel, Tilburgsche
avondstowlen.
( 555 )
zet, ook op den biiiten, populair te wordcn. De welstcUende bocr
inaakte zicli gewoon het nieuwsblad te lezcn, dat in de lioofd-
{)laats zijner provincie — elders waren er toen geene — ^^e^d
gedriikt, en vond hij er ook weinig in met betrekking tôt zijn
land of de streek zijner inwoning, bij kon er locb de aankondi-
ging aantrcffen der openbare veilingen, de oproeping van erfgc-
namen, de feesten van rederijkers en scbutters. Ook bad de
Vlaaniscbe boer nu en dan gelegenbeid, en zelfs beboefte, oni
een boek te koopen, nanielijk een ahnanak, die, doorscboten van
wit papier in den dagwijzer, zijn hand- en aanteekeningboek
werd voor leveringen, aankoopen enz., en waarin ook al 't een
en 't ander, zijn bedrijf rakende, naast algemeene regelen van
gezondbeid. een kliiobtig of leerzaam vers, de aanduiding van
tboren en jaarmarkten enz. waren te vinden ^ Vcrgeten wij ook
de nog al talrijke blauwboekjes, volks- en oude romans niet, noch
bet « boek van Cats, » die in de XVII^ en XVIII^ eeuw door onze
welbebbende boeren veel gelezen werden.
Ja, lezen was den boer een nutlig tijdverdrijf en kan in die
dagen wel bet berbergbezoek bebben tegengewerkt. Want hoe-
zeer ook de bcrberg in de volksgunst gekiommen was, bet
familieleven was verre van uitgedoofd. Nog bestond de ge-
lieclilbeid aan bet ouderbjke huis, de liefde voor de bloedver-
wanten even sterk aïs vroeger. Wij zien dit klaar uit de tesla-
menten, die 't overheerscbend karakteren den geest des lijds ver-
openbaren; uit de begiftigingen tusschen magen, ook gedurende
bet leven en toen zoo groot in getal; uit de buwebjkscontracten,
waarbij de ouders van bruid en bruidegom, naar stand en ver-
niogen, bonne kinderenmet teedere bezorgdheid en warme liefde
voorzien. Iloe gemakkelijk viele het ons, de gegrondheid dezer
woorden te staven door eene menigte documenten, waar de fami-
* Wij noemen slcchts : Almanach ofle waer-zegginghe (Gent, B. Manilius,
1655 en volgende jaren) ; Almanach ofte oprechten Vcncliaenschen Hemel-
meter (bij denzelfde, 1668 en volgende jaren); Nederlantschen Sterrekijcker
(Gent, Max Graet, 1663 enz.); den Groolen Gendschen Comploir-Almanach
(Gent, bij denzelfde, 168o enz.)
Tome XXXII. 23
( 334)
liegeest helder doorblinkt î maar aile zijn nagenoeg aan elkaar
gelijk, betraclîten hetzelfde doel : de liefde van vader en moeder,
het welzijn der kinderen, de begeerte van den familienaam met
eere voort te zetten. Éen zulker documenten zal voorzeker hier
niet overbodig geacht worden : 't is eene begiftigingsakte van
eenen Waalschen pachter uit Couvin,ten voordeele zijner tweede
dochter, die op 't punt was den ecbtknoop te sluiten :
Bertrand Denis geeft zijne dochter Joanna ten huwelijke aan
Etienne Moreau des Géronsards. Deze brengt, als aandeel in 't ge-
meenschappelijk goed : « maison, jardins, prés et terres, appen-
dices et appartenances qui lui est éschu ou à éschoir, après la mort
de Catherine, sa mère, avec bestiaux convenables. » Van zijnen
kant belooft Denis « accoustrer et ameubler sa fille selon son état
de capacité. Item lui donne deux vaches et aultres meubles étant
en sa maison, réservé un lit et ses appartenances. Item lui donne
la moitié des maisons, estableries, granges, jardins, prés et appen-
dices qu'il at au lieu dit Pernelle, à l'encontre de Jean de Roly,
qui a espouzé Anne sa fille plus aisnée, pour en jouir par ledit
Etienne incontinent le mariage consommé, le tout par égale por-
tion, bien entendu que ledit Etienne devra posséder ledit bien
libre deux ans et par après rendre pour sa mitant part audit
Bertrand, pour une rente vitale et ses ususfruils, quinze florins
par an... et quand à la maison, où ledit Bertrand réside en la dite
ville joindans aux murailles, si ledit Bertrand n'en fait aulcune
aliénation, entens et veult qu'elle soit partye avecq ses aultres
enfants par égale portion ^ »
Laten wij de teedere bezorgdheid opmerken van den vader om
al zijne kinderen een gelijk aandeel in 't bezit te verzekeren, eene
bezorgdheid, welke men weervindt in de testamenten en bepaal-
delijk voor de goederen die niet het voorwerp eener bijzondere
begiftiging zijn. — Voortreffelijk middel om de eendracht onder
de erfgenamen te behouden.
* Medegedeeld door graaf de Villermont, in zijne monographie : Couvin
et sa seigneurie. {Ajmales de la Société de Namu)\ XIII, bl. 189.)
( 555 )
Wij komen aan het einde onzer take.
Uit de mededeelingen, in de voorgaande bladzijden gedaan, blijkt
genoegzaam dal de twee laatste eeuwen niet de onbelangrijkste
en ongunstigste geweest zijn in de geschiedenis van den Belgi-
schen boerensland, en dat, zonder de verschrikkelijke rampen,
door de oorlogen over ons land getrokken, onze boeren onge-
tw ijfeid den boogsten trap van wclvaart zouden hebben bereikt
en eene ruime ontwikkeling op verstandelijk gebied ook niet
achterwege zou gebleven zijn.
Wij verbloemen het niet : menige donkere zijde is te bespeu-
ren op het tafcreel, dat den bloei van vaderland en volk te aan-
schouwen geeft; betreurlijke dwalingen, grove ondeugden en
gebreken worden onder de menigte opgemerkt, maar zij namen
veeleer hunnen oorsprong uit weelde dan uit ingevvorteld zede-
bederf.
De aangeboren gaven van ons volk : arbeidzaamheid, overleg,
zedeh'jkheid en geduld, weinig verzwakt of verbasterd door de
betrekkingen met de vrecmde indringers, maakten het mogelijk
dat na elke beproeving, hoe zwaar die ook geweest was, dadehjk
weer opbeuring kwam; maar in dit werk van herstelhng en voor-
uitgang heeft ook de regeering — men zou ongebjk hebben het le
miskennen — haar aandeel. Waren van dien kant de pogingen
tôt verbetering van akkerbouw en handel niet lalrijk ^ het gou-
* De opening van nieuwe vaarten, de verbetering en uitbreiding van banen
en vvegen, in de XYIl^ en XYIIl^ eeuw, waren voorzeker loffelijke pogingen,
het landbouwbedrijf en den koophandel alleszins voordeelig. Het edict van
3 Maart 1764 had eene onschalbare verbetering tôt gevolg der openbare wegen
en waterloopen. In min dan drie jaren tijds bracht het Vlaanderen, waar de
wegen een groot gedeelte des jaars onbegaan- en ouberijdbaar waren en de
polilie op de openbare wegen vergeten was, tôt den staat van voorspoed, in
( 356 )
vernement was de lianden geboeid door de ontzaglijke onkosten
van anderen aard, wclke in de eerste plaats gedekt moesten wor-
den, en Iict volk toonde zich in 't algemeen over het openbaar
bestuur te vreden.
Ook dan waren misbruiken, maar welke maatscbappij is er
vrij van? Het ernstigste, dat wij hebben kunnen opsporen, beeft
betrekking met de justitie, en bewijst dat onder dit opzicht de
lijd gekomen was oni de feodaliteit in hare laatste verschan-
singen aan le vallen. Wij zegden vroeger dat de kosten van de
uiloefening der justitie ten laste waren van den dorpsheer, ieder
voor 't gebied zijner heerlijkheid; dit was een groot gebrek in
de rechterlijke inrichting, aangezien de heer er belang bij had,
die kosten zooveel mogelijk te vermijden en den baljuvv aan le
manen om 't oog te sluilen voor de begane overtredingen en mis-
drijven... De baljuw, begerig om zijnen heer le dienen, en gansch
van hem afhangende, deed derhalve in menig geval alsof er
niets gebeurd was, en wanneer hij, ten gevolge der groote rucht-
baarheid, welke een misdadig feit bekomen had, zich gedwongen
zag een vervolg in le spannen,geschiedde dit veelal derwijze, dat
er niets ontdekt werd, of gaf men den helichte lijd en gelegenheid
om de vlucht le nemen ^. Het kon niet anders of zulk schreeu-
wend misbruik, nadeelig aan de algemeene rusl, orde en veilig-
heid moest het laatste overschot der feodaliteit ten gronde helpen.
Builen deze orde van gedaehlen valt er ook nog 't een en 't an-
der op le merken in zake van plaalselijk bestuur. Sommige magis-
traten slelden zich legenover hunne ondergeschiklen veeleer als
gebieders dan als beschermers aan, en deden klachten onlslaan,
die weleens scherp en bitler waren. Een dorp in West-Vlaande-
ren, Ingelmunster, schijnt onder dit opzicht in 't midden der
XVIP eeuw redens lot misnoegdheid gehad te hebben, als blijkt
welken wij dit gewest gevonden hebben, door voor den landbouw eu den
koophandel al de wegen te openen, welke zij voor hunne behoeften en belrek-
kingen noodig hadden. De voorzilter van den Raad van Vlaanderen, ridder
Diericx, die 't opstelde, verdiende hierdoor den eeuwigen dank des lands.
* Derival, Le voyageur dans les Pais-Bas autrichiens, V, 412-414.
( 557 )
uit het « Nieii Liedekeiij gediclit op 5 Febriiarij 1656 (op de
wyse : Schynckl my te drincken naer mijnen dorst). » De aanlief
daarvan luidt :
a 0 Ingelmunster, gliy soete pleyn,
Hoe liglil gliy nu dus in henauwen,
Daer ghy hier voorniaels waert cerleyn
Een peerel scboon om te aensehauwen.
De Inwoonders claghen nu met verflauwen
In dorpen, sleden, verre ende naer,
Dat die regeerders hun opknauwen,
Ja maken twist en groot beswaer.
« Men sach hier voormaels hel magisfraet
Met de inwoonders eenvoedich leven,
EIck wandelde naer synen staet,
iGaet nu al verre boven schreven.
Nu willen sy soo hooghe sweeven,
Al syn sy dickwils van stamme cleen ;
Merckt often rechten als is vercreghen
Al isl alsoo gheschart byeen *. »
Wat bewijst echter deze klacht? Dat liet magistraat van Ingel-
munster — wannecr daar wezenlijke grieven bestonden en de
dichter niet slechts de tolk was van eene persoonlijke meening
of van een klein getal — gebrekkig, onvolmaakt was, gelijk welk
ander, en misschien ook al den moeilijk le weerstanen invloed
der weelde onderging. Van den anderen kant moeten wij ook
bekennen dal de dienstbaarbeid, met de middeleeuwen grooten-
deels verdwenen, nog in onderscheidene gewesten van ons land
sporen had nagelaten, en in Luxemburg, onder andere, niet voor
1795 totaal was afgeschaft. Men vindt daar de uitdrukking van in
verschiUige denombremcnten van leenen, afbangende van beer-
lijkheden in genoemd gewest, ecbter niet voor de domaniale be-
zittingen ^.
* Bundel Fransche en Vlaamsche liederen, in de Burgondische Bibliotheek
te Brussel.
^ De la Fo>'taine, Hist. de V introduction dans le duché de Luxembourg
sous le gouvernement autrichien, du cadastre des bien-fonds.
( ,^58 )
Wij mogcn herhalen, wat wij vroeger gezegd hebben : in het
algemeen was hct Belgische volk over het bestuur te vreden, en
genoot het rcchten, die andere natiën hem benijden mochten.
Tôt in bel geringste dorp des lands noodigde men bij voorbeeld
ieder jaar de ingezetenen iiit, hetzij door verwittiging op den
prediksloel of kerkstiehel, hetzij ten huize, of door middei van
een plakkaat, tôt het bijwonen der lezing van de geraeentereke-
ning, op bepaalden dag en uur. Die lezing geschiedde met luider
stemme en opene deur, en de rekening werd goedgekeurd en
bekrachligd in tegenwoordigheid van den baljuw, de notabelen
en de voornaamste belanghcbbenden van ieder dorp. Zoo oefende
het volk het toezicht uit op het finantieël beheer der gemeente en
was bel invoeren of handhaven van misbruiken moeilijk '.
Wij denken ons werk niet beter te kunnen eindigen dan door
cène schets van den algemeenen toestand des lands gedurende de
beidelaatsteeeiiwen, naar getuigenissen,van welke niemand zeg-
gen zal datzij bevooroordeeld waren. Vreemdelingen (reizigers en
ambtenaren) die België bezochten en onze zeden, gebruiken en
instellingen waarnamen, in vergelijking met degene van hun eigen
land, liadden er immers gecn belang bij om te overdrijven wat
zij hier opmerkten, en ons volk ecnen lof toe te zwaaien die on-
verdicnd zou geweest zijn. Welnu, die lof werd in ruime mate
gegeven; eeiie onverbloemde hulde werd gebracht aan de vlijt, de
kennis, de zucht naar onderwijs der XVIP en XVlIFeeuwsche
Belgische boeren, door vreemde bezoekers van versohilligcn stand
en gezindheid. Hunne schets moge het tafereel, dat wij getracht
hebben er van televeren, volledigen en er het zegel der waarheid
op drukken.
Bergeron, dien wij vroeger reeds aanhaalden, merkt op dat al
de bewoners van Antwerpen en 't overige van Brabant « sont
curieux de diverses langues, qu'ils parlent d'ordinaire, comme alle-
mand, françois, italien, espagnol; » zeggende verder « que le
* Extrait d'un rapport de la Jointe des administrations et des affaires
des subsides, adressé aux gouverneurs généraux, le 7 décembre 1784.
(Rijksarcliief te Brussel).
( 359 )
flamand, le françois et l'espagnol sont communs à Bruxelles ^ »
Wat bewijst dit? Dat men in 1G17 een vollediger en beter taal-
onderwijs liad dan heden, en dat er onder de jeugd ook meer
ijver bestond om te leeren.
De Fransclie kolonel Duplessis l'Escuyer, die in i650 eene
Voyage dans les Pays-Bas espagnols et l'évêché de Liège op-
stelde '^, laat zicli over de nijverheid van Waalscli-België in zeer
gunstige bewoordingen uit :
« Le pays et comté de Namur est très-meslé de plaines et de
montagnes; le plat pays est très fertil en bleds, notamment celuy
qu'ils appellent de la péautre, qui y croist abondamment; les
montagnes y sont en grand nombre et outre ce qu'elles sont char-
gées de foirests et arrouzées au pied de fontaines et ruisseaux;
elles ont des mines de fer et de divers marbres et principalement
de noir et un autre d'une couleur rousatre mellée de blanc, qu'on
peut appeler jaspe. Ils ont aussy une pierre noire qu'ils appel-
lent de la houille, dont ils se servent pour brusler. » De reiziger
was een man van stand, en daarom klinkt dit laatste woord
vreemd; de Luiksche koolmijnen waren reeds, zoo wij zagen, in
exploitatie sedert het begin der XIII*' eeuw; die van Namen in
't midden der XVIP volop in werking, en evenwel spreekt de
Fransche hoofdoiïicier van de steenkolen, als waren die in zijn
land met moeite bekend. Waren de Belgen , onder dit opzicht,
hunne zuiderburen inderdaad zoo verre vooruit?
De kolonel Duplessis spreekt verder van de Leuvensche wijn-
gaarden en van de Luiksche velden aan de boorden der Vesdre,
« remply de quantité de bois. » Als bijzonderheid haalt hij aan
dat genoemde rivier vcel visch opleverde, « surtout des truites
en très grande quantité et grosses comme des saulmons et tache-
tées de rouge... Les pasturages y sont très propres pour engres-
ser le bestial et particulièrement proche le village de Hevre
* Itinéraire Germano-heUjiquc , contenant un voyage du S'' Bergeron,
par les... Flandres, Brabant, Hainaut... en 4611.
(Hs. ter Nationale Biblioiheek le Parijs).
*^'t Hs. berustin de Burgondische Bibliotheek {Fonds Van Hulthem).
( 560 )
(Hervé), où se fait d'excellens fromages et qu'on envoyé par tous
les Pays-Bas. Il s'y sème aussy un bled qu'on appelle de la péau-
tre, dont l'on faict de très bon pain. Il y a plusieurs mines de fer
et de plomb, et s'y thire aussy de très beau marbre. »
F. Larchier, die in d681 uilgaf Les Voyages d'un Jwmme de
qualité faites en Angleterre, Flandre^ Brabant, Zèlande etc.
(Lyon, 194 bl. in-24) schetst ons een gansch ander tafereel ; deze
leidt ons binnen op het Vlaamsche pachthof en toont ons de boe-
renmeid van dien tijd, liefhebster van een glas wijn, nagcnoeg te
gelijken titel als de mannen :
« Les Flamandes sont belles, mais d'une beauté qui passe avant
qu'elles ayent trente ans. Elles aiment un peu le vin. On ne scau-
roit convier une jeune fille à boire qu'elle ne soit preste à faire
raison, et le plus souvent sitost que vous arrivez, la fille du logis
la plus agréable et la plus gentille vient avec de la bière ou du vin
vous prier de boire à vos dépens et sans beaucoup de cérémonie
met la première le nez au pot. C'est à vous de faire continuer la
feste, autrement ceseroit une incivilité. »
De net- en zindelijkheid onzer boeren werd vroeger meer dan
cens opgemerkt en bewonderd; den Franschen inzonderheid
moest dat treffen, dewijl de landelijke bevolking aldaar onder dit
opzicht, zelfs heden nog, aanzienlijk te wenschen laat. Mad. du
BoccAGE, die in 1750 eene reis naar Holland ondernam, door
Vlaanderen trekkende, spreekt van de voorouderlijke zindelijk-
heid onzer boerinnen als volgt :
« Des endroits où l'on marche y sont plus propres en tous
temps que la vaisselle la mieux lavée. Les femmes y transportent
sur le dos leurs maris, quand elles n'ont point de pantouffles à
leur donner pour les empêcher de salir le plancher. On écure
jusqu'aux étables à vaches, où leur queue est retroussée de peur
qu'elles ne la salissent. Les servantes ne voudroient pas d'un
maître qui ne permettroit pas de porter le samedi tous les meu-
bles au grenier, pour laver la maison de haut en bas, et chaque
jour les vitres, les murailles dedans et dehors. »
Het bewijs, dat de Belgische landman het in de vorige eeuw
merkelijk beter had dan de Fransche, ja, dat de republiek niet
(3C1 )
naar België mocst komen om onze grootvaders gelukkig en vrij le
maken, vinden wij in de gctuigenis van eenen anderen Fransclicn
schrijver, de rceds beroepene Dérival, die onmiddellijk voor de
komst derFranschen en de invoeringvanbun regeeringstclscl ons
land bezocht. « Waarom (zegt bij ten jare 1785), waarom zijn de
landslieden van België gelukkiger dan de Franscbe?... Ora van.
Parijs naar hier {de Nederlanden) le komen, heb ik Picardie en
't Land van Kales moeten doorlrekken. In de steden zag ik rijk-
dom in overvioed, te lande armoede. De velden zijn slecbt be-
ploegd; en hoe zou het anders zijn? De menscben, die ze bewo-
nen, zijn wandelende geraamten, bedekt met schamele lompen.
Hun voedsel bestaat iiit eenige groenten, met melkspijs en
roggen brood, zwart en afzichtelijk als 't brood van Neder-West-
falen. De landen laten niets anders zien als bel vereenigd ^ er-
toog van lijdende naluiir en lijdende raenschbeid. Zoo gaat het
niet in de Nederlanden. »
Laten wij aannemen dat dit oordeel eenigszins overdreven zij,
en dat Dérival in de gedachten deelde, welke te dien tijde naar
de overhand in den Staat streefden ; maar de grond der opmer-
king is juist, en een Engelscbe reiziger, Shaw, die enkeie jaren
nadien België bezocht, driikle zich niet anders uit :
« In België zijn de velden overal verrukkend schoon; men ziet
er niets anders dan akkers, overdekt met overvloedige oogsten;
weiden, waar talrijke kudden op wemelen; nette en gemakkelijke
hofsteden, hier eenzaara, daar in w^ijken; dorpen vol inwoners en
omringd door boomen, op kleine afstanden van elkander. Te
midden dier bekoorlijke landschappen ziet men in Vlaanderen en
Brabant rivieren kronkelen en vaarten loopen. De bodem, overi-
gens zeer vruchtbaar, is naar recht en reden verdeeld onder de
menigvuldige bewoners der streek. Het gelaat des landmans, zijn
gezond voedsel, de zindelijkheid zijnerwoningbewijzen dat bij zelf
in de weelde deelt, welke zijne nijverheid over de velden strooit.
De akkerbouw bloeit in Brabant en Henegouw, doch 't is vooral in
Vlaanderen, dat deze kunst tôt hare volmaaktheid is gebracht ^ »
^ Essai sur les Pays-Bas autrichiens, par Shaw. Londres, 1788.
( 362 )
Welke heerlijke verovering deed de Fransche republiek aan
onze Belgische provinciën! Hare agenten, reeds in 1792 naar aile
oorden van ons land gezonden om het terrein voor te bereiden,
de gemoederen gunstig voor eene inlijving te stemmen, het volk
diets te maken dat de republiek waarlijk onschatbare zegenin-
gen in haren vruchtbaren schoot voor ons over had; die agenten,
zeggen vvij, keerden allen naar Parijs terug vol geestdrift voor
het merkwaardige dat zij hier aangetroffen hadden en dat in
Frankrijk onbekend was. Chaussard, om er maar éenen te noe-
men, die in 1795 het verslag overzijne waarnemingen en onder-
zoek liet drukken, bekende niet minder openhartig als zijne
andere landgenooten, die met eene zending naar hier waren
afgezakt, de waarde en verdienste van den Belgischen landman :
« Des plaines vastes, prolongées, fertiles, des sites riants, une
végétation active, une culture soignée, tel est le tableau qu'étale
au premier regard la Belgique. «
Chaussard vond maar iets bij de Belgen af te keuren, en dit
was hunne godsdienstigheid, door hem, aanhanger van de philoso-
phische denkbeelden dier dagen, beschouwd als dweepzucht en
bijgeloof: *
« Le fanatisme sombre, semblable à un oiseau de proie, est venu
faire son nid au sein de ces riches habitations. La superstition est
comme la chenille, qui s'attache aux plus beaux fruits. Cepen-
dant le caractère belge a surtout un point, qui peut servir d'anse
à la liberté; il a conservé la vertu de ses ancêtres, la vertu, sœur
de l'égalité, compagne de tous les sentiments, bons et honnêtes,
qui crée et qui conserve les mœurs. Suivez-le au sein des cam-
pagnes ; s'il n'a pas la politesse des manières, il a celle du cœur.
N'effarouchez point sa naïve simplicité; Français, ne l'accablez
point de la pétulance et de toute la supériorité de vos idées!
Sachez pardonner quelques-unes de ces erreurs, pour qu'il par-
donne les vôtres; et cet homme grossier, mais bon, vous offrira
son lit, sa coupe, son toit... »
Dit onsamenhangend mengelmoes van bluf en sluwheid, ge-
veinsdheid en beleediging hield toch, gelijk men ziet, eene lofrede
voor den Belg in, aan wiens deugd, brave zeden, vlijt en edelmoe-
( 363 )
digheid de Franschman verplicht was liulde te brengen. Overi-
gens, de gewaande nieesterschap der Franschen op onze vaderen
wordt ganscli legengesproken door Lefebvre, van Nantes, wiens
zending in België dagtcekent van 1793. In de zitting der Natio-
nale Conventie van 9 Vendémiaire, IV'' jaar, hield deze over België
de volgendc scliitterende lofspraak :
« La Belgique est le pays le plus riche et le plus cultivé de tous
les pays de V Europe. Elle renferme généralement des hommes
éclairés et instruits. Le peuple des campagnes est plus moral et
plus éclairé dans ces pays que celui du nôtre. La bonne foi, la
probité et tous les rapports sociaux y sont parfaitement observés.
Il est ami des lois justes autant qu'il est impatient des institu-
tions arbitraires... En agriculture comme en administration les
Belges sont nos maîtres ^ i>
Hier zouden wij kunnen sluiten, maar wij hebben nog eenige
getuigschriften, die meer bijzonder den Belgischen landbouvv-
stand betreffen, en welke wij meenen niet te mogen onverlet
laten. Wij bedoelen de verslagen over den tocstand der Belgische
departementen,in de eerste jaren van 't Fransche keizerrijk (1804
en 1805), door de prefecten (Franschmans) in 't licht gegeven, en
welke natuurlijk terugzagen naar het einde der XVIII^ eeuw, de
loestand op beide tijdstippen geene de minste verandering aan-
biedende. De prefect van 't département der Dijle (Brabant) hangt
liet volgende tafereel op van den algemeenen toestand des akker-
bouws in dit gewest :
a De pachthoeven, die van 't Waalsche land uitgezonderd, zijn
over 't algemeen van geringe uitgestrektheid, en ik geloof, dat
deze verdeeling der eigendommen eene der oorzaken is van den
voorspoed dezes arrondissements. In eene kleine hoeve ontvangt
ieder dcel, onmiddellijk aan het toezicht der meesters onderwor-
pen, het slag van cultuur, dat hem eigen is; de armen van den
pachter en van zijne kinderen kunnende voldoen aan de dagwer-
ken, is hij niet verplicht loevlucht te nemen tôt daglooners die,
* Moniteur universel^ 1795, n° 14.
( 564 )
zonder belang in den oogst, er geen slellen moeten in de ciiltuiir..
De voordeelen van dit stelsel troffen de naburige provinciën zoo-
zeer, dat de Stalen van Henegouw in i7G0 de uilgestrektheid der
pachlhoeven door eene wet beperkten tôt hoogstens iSO acres
bouvvland. Na twintig jaren was de landbouw merkelijk verbe-
terd, de bevolking grootelijks aangegroeid.
« 't Voorbeeld, doop Vlaanderen gegeven, door Henegouw
gevolgd, was op het punt ook in Namen en Brabant aangenonien
te worden, waar de Staten zich bezig hielden met den opstel
eener wet, strekkende tôt vermindering der landbouwgebruiken,
toen de eerste kenteekens der onlusten, in J788 uitgeborsten,
hen aan dezen arbeid kwamen onttrekken.
« Indien België het oudstbebouwde land van Europa is, 't is
ook het land waar de boer sedert lang in vrijen en gclukkigen
staat leeft. Van in de verste tijden der moderne geschiedenis
vereenigd aan de werkzaamheden der kloosterHngen, die de uit-
gestrekte wouden, welke de gewesten overdekte, ontgonnen, ont-
snapten zij in die hcih'ge schuts aan het geweld en de stroope-
rijen, welke die eeuwen van barbaarschheid kenmerklen.
« .... Het verval van den koophandel in dit land heeft dien des
akkerbouws nict te weeg gebracht, omdat de eerste pogingen?
welke groote middelen vereischten, gedaan waren en de kunst
reeds hare volmaaktlieid had bereikt. De nationale nijverheid, in
de steden beperkt, ontwikkelde zich met meerder kracht op den
buiten; deze verrijkte zich met de kapitalen, vroeger door den
handel benuttigd, en de toestand des landbouws werd er nog-
maals door verbeterd *. »
De prefect der Dijle gaf eindelijk eene kleine schcts van den
Belgischen boer in de volgende bewoordingen :
« Verkleefd aan den grond, waarop hij is geboren, dapper, zon-
der den oorlog te beminnen, vijand van elke verandering, van
aile nieuwigheid, zoo is de Belgische landraan en z6o is ook nage-
lioeg het denkbeeld, dat Julius C^sar van het karakter der oude
bewoners dezer gewesten geeft. »
* Statisiique du Département de la Dyle.
( 5Gd )
De prefect van het département der Leie (West-Vlaanderen),
C. ViRY, erkent ook den voorspoed van het platte land, de voor-
treflFelijkheid van den akkerbouw en de zedelijklieid des buiten-
volks :
« De bewoners van 't platte land vereenigen zicli niet zoo
dikwijls in de herbergen aïs die der stad... 't Is vooral op de
kermissen, dat hunne neigingen het best uitschijnen... De bewo-
ner van 't département der Leie is openhartig, eerlijk en spaar-
zaam; hij is geen vijand van den arbeid. De zeden zijn zuiver;
zoo is 't niet met den stedeling...
a De landbouwers met groote boerderijen leven goed en leggen
in hunne huishouding, alsraede in hunne kleeding, eene zekere
pracht aan den dag. De kleine landbouwers hebben niet wei-
nig moeite om door hunnen arbeid hun gezin in stand te houden,
en nioeten dikwijls hunne toevlucht nemen tôt de openbare liefda-
digheid; hunne voeding is siecht, hunne woningen in 't algemeen
slecht gebouwd en onvoorzien van het noodzakelijkste huisgerief. »
Genoemde prefect spreekt ook van den invloed der vereeniging
onzes lands met Frankrijk : « Gemakkelijk is het te begrijpen (zegt
hij) dat de Franschen niet met dezelfde bereidwilligheid als de
andere natiën zijn onthaald geworden. Maar sedert het VIII^ jaar
wordt het bestuur beter... Telken jare wordt er vooral onder de
landbouwers van Frankrijk en Vlaanderen eene wederzijdsche
wisseling gedaan van kinderen van 8 lot iO jaren, met het doel
aan de eenen het Vlaamsch, aan de anderen het Fransch te leeren.
« Het valt te belwijfelen dat de bevolking der dorpen is aan-
gegroeid ten koste van die der steden... De oorzaak hiervan ligt
niet alleenlijk in de verlatenis der steden, zij moet ookgrooten-
deels worden toegeschreven aan den welstand, welken de afschaf-
fing der tienden en de prijsverhooging van ailes, wat zij ter stads-
markt brengen, hebben verschaft. Die welstand, eerlijds maar
verkregen op het einde hunner dagen (?), laat hun thans toe, veel
spoediger hunnen kinderen een bestaan te verschaffen *. »
^ Mémoire statistique du Département de la Lys, par C. Viry, préfet. Paris,
an XII.
( 566 )
Het verslag van deii prefect der beide Nethen, d'HERBOuviLLE,
spreekt vooral van de geaardheid en het karakier der ingezetenen :
« De inwoners der beide Nethen hebben eenen karaktertrek die
hun met al de Belgen gemeen is, namelijk de liefde voor de onaf-
hankelijkheid. Wars van aile juk, staan zij moeilijk iets toe tenzij
men hen door overtuigende middelen daartoe w ete over te halen.
Slechte behandeling verbittert hen, het onrecht verwekt hunne
verontwaardiging. Zij zijn traag om hun vertrouwen te schen-
ken; maar wanneer men het heeft kunnen bekomen, kan men
op de duurzaamheid hunner verkieefdheidstaat maken.Zij valten
licht eenen haat op, en dit gevoel is bij hen even duurzaam als
de vriendschap. Zij zijn trouw in hunnen handel, eenvoudig in
hunne manieren, in hunne huishoudens. De familiën zijn talrijk,
de kinderen genieten eene groote vrijheid; zelden ziet men on-
eenigheid onder hen.
« De werkiieden zijn arbeidzaam, geduldig, schrander. Aile
kunsten kunnen bij hen gedijen, dewijl zij er in zich de kiem
van dragen... Evenals aile volkercn houden de inwoners sterk
aan hunne oude gewoontcn. Tôt in hunne vermaken toe zijn zij
afkeerig van aile nieuwigheid.
« De Kempenaars hebben misschien een scherper geteekend
karakter. De ruwheid hunner gewoonten, hun plomp leven maken
hen tôt gansch onafhankelijke menschen. Hunne gewone spijs is
een kooksel, dat zij pap noemen; 't is een mengsel van ongebui-
deld boekweit- en roggemeel, dat zij in botermelk beslaan. Slechts
tweemaal s jaars eten zij vleeseh (?). De botermelk is hun ge-
wone drank. Hunne kleeding is grof, hunne gestalte middelmatig,
maar zij zijn gespierd en sterk, en hun ruw uitwendig verbergt
eene onafhankelijke en fiere ziel. Zij zijn geduldig, maar koen en
meer dan cens hebben zij bewijzen van hunne dapperheid ge-
geven ^ »
Uit de statistiek van het département der Neder-Maas (Luik)
nemen wij eenige regelen over, betrekkelijk de voeding van den
Waalschen boer op het einde der vorige eeuw :
' Mémoire statistique des Deux Nèthes, par d'HERBOUviLLE, préfet.
( 567 )
a Het gebruik van wit brood is eerst sedert korten tijd in de
steden opgekomen; men eet overal roggebrood, en de welgestelde
lieden zijn er zoodanig aan gewoon, dat zij bet uit smaak boven
aile ander verkiezen. De aardappclen, de koolen en al de soorten
van groenten maken het boofdzakebjke deel der voeding uit; de
veldbewoner bereidt ze met een weinig spek, de gegoeden zor-
gen om aile jaren ëen of meer varkens te kweeken en te vetten.
De armste werkiieden eten slecbts roggebrood en groenten. Het
koffîedrinken is algemeen. De bewoners der Neder-Maas hebben
ten andere achtingswaardige hoedanigheden; zij zijn werkzaam,
huishoudelijk, geduldig en eerbiedigen de wetten; zij munten
vooral uit in den akkerbouw K »
Eindebjk het verslag van Faipoult over het département der
Schelde (Oost-Vlaanderen). Deze geeft eene nagenoeg voliedige
schets van't gewest en zijne bewoners, onder zijn beheer gesteld,
even onpartijdig en welwillend gelijk zijne amblgenooten :
« Het huisehjk leven op den buiten (zegt Faipoult) is uiterst
kalra; dit karakler wordt zelfs te midden der vermakelijkheden
opgemerkt. Inderdaad, men ziet op hunne veldfeesten ofkermis-
sen die lichte dansen niet, noch hoort er die losse gezangen, welke
degene van Provence en Languedoc verlevendigen; men danst er
wel, maar 't is het grootste getal der aanwezigen niet. Men vindt
er mannen en vrouwen rondom de tafel gezeten vôor een aantal
potten hier; men drinkt,kout, speelt met de bol, maar lacht wei-
nig (?). Men is tamelijk ernstig aangekomen, en men gaat in de-
zelfde stemming heen. Maar uit dit bezadigd en stil karakter
vloeit voort dat de Belgen bedacht en aanhoudend zijn in hunne
genegenheid en in de uitvoering hunner plannen.
» .... Bij de familiedeugden, welke de Vlamingen kenmerken,
mag men nog voegen de oprechtheid en eenvoud van hunne be-
doeling; daarvan gevenzij bewijs telkenmaledat zij nietgedreven
worden, noch door gevaarlijkc raadgevingen. noch door eenige
gevoelens van vijandlijkheid. »
^ Statistique du Département de la Meuse Inférieure, par Cavexne, iagé-
nieur des Ponls et Chaussées.
( 368 )
Faipoult wijst in zijn verslag, en te reeht, op de medewerking
der rijke familiën van Vlaanderen, ten einde den nkkerbouw
vooriiit le lielpen. Meer bepaaid den Vlaming van de Schelde-
boorden willende doen kennen, bezit deze (zegt hij) een kloek en
juist oordeel, en tevens een bestendig, vredelievend karakter; hij
is rondborstig, getrouw aan zijne verbintenissen, jaloersch van
zijne reciiten, van zijne vrijheid en van zijne godsdienstige ge-
woonten.
« Ongetwijfeld nioeten de veldcn van dit gewest sedert eeuwen
bevolkt geweest zijn, zooals nu, door werkzanie, eenvoudige man-
nen, maar vernuftige opmerkers der natuur en harer wetten be-
trekkelijk de voortteeling der gewassen. Men heeft er, inderdaad,
weinig over den landbouw, over de ontginningskunst, de werk-
wijze, de velte, de zaaiingen, de verscheidenheid en orde der
cultuiir geschreven, en nochtans ziet men overal den man des
velds onderriclit van die noodzakelijke voorschriften, welke, op-
volgendlijk door de opmerking van eene lange reeks van seizoe-
nen gevesligd, van den vader tôt de kinderen is overgegaan, met
dien verstande, dat elk geslacht er de gepaste uitbreiding aan
gaf en het volgende dit bij cnkele traditie ontving.
« Men vindt op de dorpen eenvoudige, ongeletterde lieden, die
de beroemde Arthur Youag als zijne meesters beschouwde. Ailes
verwonderde hem hier : hij zag eenen zandachtigen, natuurlijk
dorren bodem, zonder onderbreking bedekt met rijke oogsten;
hij bestudeerde de oorzaken van dit heerlijk wonder; hij zag dat
al de hulpmiddelen, welke de mensch gebruiken kan om den
grond vruchlbaar te maken, op de boorden der Schelde ontdekt
en in toepassing waren gebracht; zelfs bekende hij dat, helgeen
er gedaan werd om die heilzame vruchtbaaiheid tôt stand te
brengen, niet getrouwelijk kon wordeii geschreven; dat men
iedere gemeente zou moeten bestudeeren om de onderscheidene
werkwijzen te kennen, welke er in zwang zijn; dat deze verschei-
denheid van mcthoden, verre van 't uitwerksel van blinden,
plaatselijken slenler te wezen, dat der wijsheid was... »
« Vroegertijds (gaat Faipoult voort) bepaalde de handelsvraag
zich nagenoeg lot lakens en linnen; maar deze beide handgedaden
( 569 )
hebben een bijzonder voordeel, dat, namclijk, den veldeling en
geheel zijn gezin tôt dit werk te roepen. »
Sprekende van het volksonderwijs, erkent Faipoult « que nul
pays n'offrit peut-être plus de petites écoles, où les enfans du
peuple apprenoient à lire, à écrire et à compter. » Het aanzien-
lijk getal zulker « kleine scholen, » zegt de prefect, bewijst wel-
ken hooge prijs de ouders stellen in het welzijn hunner kinderen
— en geeft meteenen 't peil der grootc welvaart in de dorpen,
die in de omliggende landen niet is gekend. »
Ten laatste mcrkt Faipoult op, boe onder elke vreemde over-
heersching de Vlamingen Vlamingen wisten te blijven, altijd een
cigcnaardig volk uitmakende, dat zijne taal, gewoonten en zeden
bcwaarde ^
Onze vaderlandscbe hoogmoed mag gestreeld zijn door den on-
gebedelden lof, welke in zoo onbewimpelde taal aan ons land en
zijne bewoners door de vreemdelingen in elke eeuw werd toege-
sluurd. Wij kennen geene natie, over welke onder zedelijk en
stoffelijk opzicht zooveel goeds is gezegd, als over de Belgen, ge-
lijk er in Europa geen ander volk is,dat zijnen hoogen rang in de
wereldgeschiedenis in minder gunstige omstandigheden beeft
vcrworven en gehandhaafd.
De historié van den Belgischen boerenstand is rijk aan lessen
voor de volgende geslachlen; wij leeren er in, vooreerst : dat de
akkerbouw stellig de voornaamste, zekerste en duurzaamste bron
is van den overvloed en den rijkdom van den Staat; dat hij het
is, die in de middeleeuwen den grondslag beeft gelegd van den
bluei onzes vaderlands, gelijk hij toen ook, en nog in de moderne
tijden, het land van eenen gewisscn ondergang beeft mogen red-
den; voorts zien wij uit die geschiedenis dat overal, waar de
akkers best verzorgd en waar er minst onbeploegde landen wa-
ren, juist die gewesten te allen tijde op het krachligst aan de
algemeene rampen weerstand hebben geboden en de volkswel-
vaart daar het boogste kiom.
* Mémoire statistique du Déparlement de VEscaut. Paris, an XIII (I8O0).
Tome XXXII. 24
(370)
Nog eene andere les, van even groote beduiding, doet de ge-
schiedenis der landbouwersklasse oiis aan de hand. leder onzer
gewcsten liad, in elke eeuw, zijne eigene beroeringen, zijne on-
geregeldheden en wanordc, zijne bloedige onlusten; de groote
steden, begiftigd met rechten en privilèges, trotsch op bunne
niachl, bcdwelmd door bunne sterkte, afgunstig de eene van de
andere, onbuigzaam en bardnekkig tegenover het vorstelijk ge-
zag, vooral wanneer dit er op uit was een redit le korlwieken,
werden ook veeltijds verscheurd door inwendige veeten, die
legen elkaar aanbotsten , schennis van eigendom pleegden, het
bloed deden stroomen langs de stralen, en somtijds gansch bel
gewest prijs gaven aan ruwe baldadigbeid.
Nu, welk scbouwspel bood in die droeve dagen ons landvolk
aan?
Wij zagen bet rustig blijven, kalm en bedaard op den gruwe-
lijken broederkamp toezien, zicb niet latende medeslepen door
het verleidelijke sirenenlied der woedende partijschappen, noch
zicb zelfs verbitterende wanneer deze, door verlies en nederlaag
getcrgd of door bijval en vietorie brooddronken gemaakt, in tuch-
telooze benden over de velden liepen, de oogslen plat trappelden,
huizen en kasteelen, molens en schuren in brand slaken en
overal ellende en janimer verspreidden. Lijdzaam stonden zij die
verwoestingen door, gepleegd door stam- en landgenooten, aldus
een aanzienlijk offer plengende op 't altaar des vaderlands ten
einde dit voor zwaardere rampen te hoeden.
Neen! Geene enkele klas was ooit zoo innig verkleefd aan de
openbare orde als die der boeren, want de voortduring (zegt
SiMOiNDE DE SisMONDi) verbindt zicb wonderwel met haren staat. En
wij voegen er bij : van geene andere mag er gezegd worden dat
zij het vaderland zoo lief heeft gehad; niet met die vurige, barts-
tochtelijke liefde, die onbedacht voortvaart en soms ailes op spel
zet ; maar met die beradene, berekende liefde, die behoudt en redt !
En nochtans was de Belgische boer geen lafaard. Wij ontmoe-
ten hem overal, waar volk of land in gevaar verkeerde, dwang
en tirannij le bevechlen waren : op de vlakte van Bouvines en op
de weide van Groeningen; op den Pevelberg en te Rozebeke; te
( 371 )
Gaver, tcgcn den overraachtigen Hertog van het Wcsten, en on-
der de muren van Gent tegcn don trotschen Keizer, op wiens
staten de zon nooit onderging. Wij vinden hem ook — ja, hier
is eene uitzondering : de Belgische boer heeft cenraaal, zonder
medehulp van steden of besturen , uit eigen bewcging, de wa-
pens gegrepen en opstand gemaakt; maar de Boerenkrijg was
enkel een verzet tegen den overmoedigen vreemdeling, die ailes,
wat met onzen landaard strookte, ja ons zelven, als nalie, zocht
te vernietigen. Die poging moge men onzinnig noemen — geene
vaderlandsche pen zal de gevoelens wraken, door wclke dit klein-
tah'ge, maar slecht ingerichle léger was bezicld.
De Staat heeft groole verplichtingen aan den landbouw, maar
wij mogen het met voldoening zeggen : over het algemecn heeft
België, vooral in de laalste dertigjaren, de roi begrepen, welke
de ecrste onzer nijverheden in den Staat heeft te vervuUen. Steen-
en spoorwegen zijn overal aangelegd geworden, nieuwe water-
gemeenschappen geopend, woeste gronden in de Kempen en in
de Duinen ontgonnen; scholen voor land- en hofboiiw gesticht;
prijskampen voor veldgewassen en veeteelt ingericht — kortom,
een geheel stelsel van aanraoedigingen, die onbetwistbaar veel
goeds hebben tôt stand gebracht.
Bijzondere pogingen bleven ook niet ten achter. In de Kempen,
onder andere, werden honderden hectaren heide in vruchtbaar
bouwland herschapen, inzonderheid door toedoen van eenen
wakkeren Vlaming, Ed. Jaequemyns, een man van even diepe
wetenschap als van groote volharding, en wiens bewonderens-
waardig werk den dank van België verdient. Niet alleen deden
zijne kennis en geduld rijke oogsten komen op gronden, vroeger
beschouwd als hoegenaamd niet voor den akkerbouw geschikt,
maar hij bouwde den werklieden zijner ontginning en de daarbij
opgerichte steenbakkerij doelmatig ingerichte hofsteden en luch-
tige, nette woonsten, welke overal elders tôt model zouden mogen
dienen.InVlaanderen werd, door toedoen van den baron de HirFch
de Gerenth, onder het bestuiir van den ingénieur Th. Leyscn, het
groote Berlaarbroek droog gemaakt en alzoo eene uitgestrekthcid
van 150 hectaren voor den landbouw gewonnen.
( 372 )
Op aile piinten van België is, sedert het einde der vorige eeuw,
de waarde der gronden en der producten in ontzaglijke verhou-
dingen geklommen. Heeft de landbouwer het tegenwoordig onder
elk opzicht zoo goed als vroeger? Laten wij aile middelen beproe-
ven om hem op te beuren ; geene gelden, geene moeite gespaard
cm dit docl te bereiken! Nu nog, gelijk weleer, zal elke crisis,
hoe zwaar ook, gemakkelijker en spoediger doorgeworsteld zijn,
als de landbouw bloeien mag; nu nog, gelijk weleer, zal elke ver-
betering, op dit gebied verwezenlijkt, strekken tôt vermeerde-
ring van de algemeene welvaart.
{i)3)
BIJLAGEN.
BIJLAGE 1N° 1, BL. 194.
Arrentement a Jehan Francquerue, de XV bonniers de terre,
sans le lieu et le bosquet, gisans a Coustices.
Sacent tout que par devant sage et honnorable homme Gille de Tangry
bailli a très révérends et discrètes dames, mesdames les religieuses abbesse
et couvent de leglise et abbeie del honneur nostre Dame dales Flines. del
ordene de Chistiaux ou diocèse dArras, et pardevant les eschevins de la ville
de Coustices et pluseurs juges cottiers aux dictes religieuses chi après nom-
mes, se comparu en sa personne Nicaise Bauget comme procureur aux dites
religieuses, liquelz monstra au dicts bailli, eschevins et juges une procura-
tion saine et entière venant de la dicte egUse, scellée des dites religieuses
abbesse et couvent pour faire tout che que chi après sera déclare, laquelle
procuration contenoit la fourme que chi après sensuit. Nous soer Margherite,
humble abbesse del église et abbeye del honneur Nostre Dame daleis Flines
del ordene de Chistiaux ou diocèse dArras et tout li couvens de cel meisme
lieu, faisons scavoir a tous que nous avons fait, mis, institue et eslably, et par
le teneur de ces letres faisons, mettons, instituons et establissons Gilles de
Tangry no bailli, Nicaise Bauget et Leurens de Wallignies, nos procureurs
generaulx et certains messagers especiaulx et chascun par luy et pour le
tout, portant ces lettres pour baillier el donner a rente a tous jours herita-
blemeut a Gilles Francquerue ou a son command comme hoirs, successeurs,
hoir ou aians cause en ceste partie de feu Grart de le Barre, que Dieux
pardoinsl, ung manoir amaset, et certains heritaiges, tant en gardins, bos-
ques, yauwes et terres ahanables, et tous les hiretaiges, appartenant audit
manoir aveuc deux rasières de terre gisans en le Cocquerie, tous gisans en le
paroisce de Coustices au lieu cou dist au Brut excepte le motte el fosses den-
tour de le dicte motte de mollin du Brut; de le quelle motte nous ne voilons
faire nulle allienaiion, tous iceulx hiretaiges tenus de nous et de no dicte
église, et parmi faisant par icellui ou son command certains aboulz a déclarer
plus a plain es lettres qui pour le aheritement se fera de ce; et autres amen-
dements, et furent iceulx hiretaiges jadis Millon de Douai, et le tient ou temps
de sa vie feu Grard li Jouenes homs, que Dieux pardoint, ausquelz nos procu-
reurs dessus nommez et a chascun de eulx a par lui portans ces lettres, avons
( 374 )
donne et donnons plain pooir, autorite et mandement especial de werpir et
ahireter ledict Gilles et de recepvoir tous les aboulz, convenences et seuretes
que li dis Gilles ou son command voira et devera faire, et avons et tenons
pour ferme et estable tout ce que par nos devandis procureurs ou lun deulx,
porlans ces lettres ou cas dessusdit, sera fait, werpit et ahiretet, et procuret
autant que se présentes y estiesmes en nos propres personnes, et sans jamais
aller allencoutre. Et par obligation de nos biens presens et futurs se mestier
est. En lesmoing de ce, nous abhesse et couvens dessusdis avons ces pré-
sentes lettres seelees de no propres seaulx. Faictes et données le X1I« jour, de
Novembre en lan mil CGCC vingt quatre. Et après icelle procuration ainssy
lieute, recongnut et confessa ledict Nicaise Bauget comme procureur des
dictes religieuses avoir bailliet a rente a Jehan fils de Gilles Francquerue, a
tousjours liiretablement qui ainsi le congneut avoir pris, ung manoir amaset
de maison, grange, marescauchies, fournil et autres hosteulx, aveuc bosquet,
chaingle, annois, gardins qui furent Millon de Douay, gisans en la paroisce de
Couslices, ou lieu con dist le Brut, aveuc deux rasieres de terre gisans es
camps de la Goquerie, tenant a le terre qui fu Jehan Garlon dune part, et au
quemin qui va de Douay a Orchies, dautre part. Hem, une masure appellee le
masure Saintain, gisans vers le Brut, ou demeure a présent Jehan de Buvry
le joune, conlenans tous iceulx hiretaiges, manoirs, gardins, bos, chaingles,
aulnois et pastures, tout en somme bonniers ou environ, sans en faire
autre mesure, dont lidis Jehan Francquerue tous les ans doibt rendre et payer
aux dictes religieuses a tousjours hiretablement, de tous les hiretaiges des-
susdits, chinq muys davaine, et livres au four de la dicte église a ses propres
coustz et frais, au jour Nostre Dame Candeler a le mesure de Coustices; et le
dicte avaine acquitable a censé et a renies. Lesquels V muis davaine dessus-
dis, lidis Jehan Francquerue a enconveni lealment et en bonne foy de bien
payer aux dictes religieuses dan en an comme dit est. Et en plus grant seu-
Fete de bien payer la dicte rente dan en an a tousjours hiretablement, lidis
Jehans Francquerue sera tenus de faire aboult sur lesdis hiretaiges ou en
aullre usaige au los du conseil de la dicte église toutes les fois quil en sera
sommez et requis, de la somme de vingt-quatre frans trente trois solz, mon-
noie de Flandres pour chascun francq, coursable en la ville dOrchies et au
pays environ. Item, encores est et sera tenus lidis Jehans Francquerue, de
retenir bien et souffissamment le maison, grange et tous les hosteulx qui sont
a présent sur ledict manoir tant de bos comme de couverture, de placque-
ment et de fiestissure, ainsi que a arrentement hirretier appertient, sans mal
engien. Item, doibt lidit Jehan Francquerue planter II milliers de plantes sur
les waresques contre lesdits héritages ou es plus nécessaires lieux, et tenir
verdes tant quelles soient bien reprises; et se doibt lidis Francquerue acqui-
ter tous les hiretaiges dessusdis de toutes tailles et débites ou aullres rede-
vances par quelconque manière que on les polroil demander ne avoir, a ses
»
( '^■^o )
propres coustz et frais comme dessus est dit, sans riens compter ne demander
a le dicte église de quelconque manière qui y peuist venir. Item, esi con-
dicione audit marquet que lidis Franquerue, si hoir ou aians cause ne doi-
vent point défaire ne rabatre le motte du mollin que on disl du Brut, ne
censir, ne louer, ne arrenter a nulle personne; mais sil plaisoit a medicle
dame et au couvent de ledicte église de Flines, faire y porroient I mollin u
molins, ung ou plusieurs et en faire tous leurs bons usaiges comme de leur
bon propres herilaiges; et se mes dictes dames ny font point de molin, goir
en doit ledis Francquerue, pour semer, planter et ahenncr sans le dicte motte
despescliier ne abalre ne les fosses raemplir comme des autres herilaiges.
Item, et si fu condicionne en ceslui arrentement, que ou cas ou le dit Jehan
Francquerue seroit en aulcune defaulte de paiement ou aultres condicions
devant dictes tant quil convenist que les dis heritaiges fussent rattrais ou en
voie destre saisis, il a esleu domicile pour lui, ses hoirs ou aians cause audit
lieu, pour faire toutes sommations de loy en ce appartenant en présence des
eschevins et juges devant dis, et en oultre plus ne poet, ne pourra lui ne ses
aians cause, vendre, alouwer empeschier de plus granl cherge que chi dessus
nestoit devisé, les dits hiretaiges ne partie diceulx a quelconcque personne
que ce soit, qui ne voist lousjours de lui a ses hoirs, a telz conditions que
dessus sont devisees, ne avoir plus granl chairge, se nest par le gre et consen-
tement de la dicte église ou de leur procureur, et maintenir les terres a droite
roye, ainsi que elles ont este accouslumees a copper a droite coppe et en sai-
son et retenir plïincques, appoielles, chemins, cours diauwes, esseus et touties
aultres choses nécessaires a faire sans le coustz ne frail de le dicte eglize. Et
sil advenoil que ja naviengne que ledit Francquerue, si hoirs ou aians cause
fussent en deifaulle de bien paier le dicte rente, le procureur de le dicte église,
ou le porteur de ces lettres se porroit traire aux dits hiretaiges et aboultz,
comme a leur bon et propre hiretaige de le dicte église; et aussy sil avoit
faulte aucune desdicles conditions, fust es hosteulx retenir u es plantes ou es
autres choses u aucun mesus amender le doibt li dis Francquerue ou ceulx
qui liretaige lenroient par loy et eschevins de Couslices ou par le loy de
leglise ou par boins preudommes a ce cognissans, lequelque mieulx plairoit a
mesdittes dames. Toutes les choses et convenances dessus dit les a le dis
Francquerue enconvent pour lui et pour ses hoirs et aians cause, a tenir et
raemplir par le manière que dessus est dict et deviset, et en faire bonnes
lettres selonc leur fourme et devise, et les dictes convenences du dit marc-
kiet. Item doivent mesdites dames conduire et garandir audit Francquerue,
ses hoirs, ou aians cause, le dit marquiet pour lui en faire joir a lousjours et
a toutes nuis de tous empeschemens qui de par elles ou de leur dicte église y
porroit naistre ne venir tousjours, sauve a le dicte église les convenences
devant dictes les condicions, devises comme dit est; ledit procureur rapporta
les disherilaiges par ram et par baston bien et a loy en le main dudict bailly
( 5"?6)
pour ahireter le dit Jehan Franquerue en jurant par la foy et serment que
procureur poet faire ou nom de le dicte église que aux dis hiretaiges il ne
scavoit ne avoit fait aboult assenemeni, convenence ne empêchement quel-
conques, fors cestui présent markiet et arrentement en promettant a garan-
dir par le vertu de la dicte procuration contre tous et envers tous, ainsi que
a bon arrentement appartient.
Ce fait comme dit est, le dit bailli transporta les dits hiretaiges hors de sa
main et en ahireia le dit Jehan Franquerue, lequelz Franquerue rapporta les
dils hiretaiges en la main dudit bailli pour ahireter le dit procureur pour joir
et possesser, par lui ou nom de la dicte église, a tous jours herilablement ou
cas que ledit Jehan Francquerue seroit en defaulle de payer la dicte rente et
accomplir toutes les convenances et condicions devant dites; lors ahireta le
dit bailli le dit procureur des heritaiges dessus dis par manière daboul de
payer la rente chy dessus déclarée; liquelz procureurs represta audit Jehan
Franquerue tous lesdits hiretaiges par main de seigneur tant et si longhe-
ment qu'il paiera bien la dicte rente et non plus; et furent faictes par faict de
loy toutes sollennites qui en tel cas sont accoustumees de faire et toutes
droitures de seigneur eschevins et juges payes tant quil fu dict par loy et par
lesdis eschevins et juges que ledict procureur avoit si soufBssammeut rap-
porte lesdits heritaiges en sa main, comme en main de seigneur que pour
souffir à loy et que ledit Jehan Franquerue en estoit et est si soufTissau-
menl saisis, vestis et ahireles par les condicions devisees, que pour joir et
possesser a lui et a son hoir a tousjours hiretablement sauf tous drois, et
toutes bonnes convenences. Et ce fu dit par loy en oultre que ledit procureur
estoit bien ahireles de tous le hiretaiges dessus déclares par manière daboult
ou cas que ledict Jehan Francquerue seroit en defaulte de paier la dicte rente,
et accomplir les conditions devant dictes, la quelle rente, condicions et con-
venences dessus dictes, il a couvent de paier et accomplir a lui et au sien
ainsi que chi dessus es dit. En renonchanl par ledit Franquerue a tout ce qui
aidier ou valoir lui porroit en cestui cas et audit procureur ou nom des dictes
religieuses et de le dicte église grever ou nuirre alencontre de cestui couvent
Aux choses dessusdictes faire et passer par fait de loy comme dit est, fui
comme bailli aux dictes religieuses de Flines, Gilles de Tangry dessus nomme,
et comme eschevins de la dicte ville de Coustices, Williame de Raisse, Jakes
de Cantin, Jehan Leurin dit Bienrois, Jacques de le Planque et Mikiel de
Housse! ; et comme juges cotiers aux dictes religieuses, Willame de Raisse,
Jehan Couvreur, bourgois dOrchies, et Jehan de le Barre. Ce fut fait le X« jour
du mois de janvier en l'an de grâce mil quatre cens et vingt quatre.
{Archives départementales du Nord.— Fonds de l'abbaye de Flines'
Registre, parchemin, n" 33ÎJ8, années 1234 à 1623, folio 151 v".)
( r>77 )
BIJLAGE N° 2, BL. 214.
« Chesonl tout li meule que messires de Naste dont Dius ait l'ame avoit et
pooit avoir en quelconques manière que che fust au jour de sen trespas, qui
fu le nuit de le Magdelaine, par 1 lundi en l'an mil III^ XXXVII, liquel meule
ont estet prisiet par les preseurs sairmentés de le ville de Mons tout à I com-
pengnon pour XVI d.tourn., s'il n'i a autre monnoie expressee.
BIACTOIR.
Chi apries s'enssuit li inventoires des meules trouvés à Biauvoir.
Premiers, lxvit brebis prisiet cascune pieche v s. vi d. valent, xviii Ib, viii s. vi d.
Item XXI agniel prisiet le pièche m s. tournois montent . . LXiii s.
Item Lxviii moutons, prisiet le pièche viii s. tournois montent, xxvii Ib. un s.
Item iiii vackes prisies ix Ib.
Item m vackes prisies vil Ib.
Item II vackes prisies C s.
Item II geniches et i bouvelet prisiet cv s.
Item I tor prisiet - . . . Lxv s.
Item m vakes prisies M Ib. x s.
Item II autres vakes prisies • . . . un Ib. vu s.
Item II gumens prisies IX Ib.
Item II autres jumens prisies es.
Item II autres jumens prisies LX s.
Item II cars fiérés, i beaiel fieret, m aireules, m binoirs, plu-
seurs yerces, vi gohoriaus et tout autre harnas de kierue, prisiet
tout ensanle ix Ib.
Item Lxx glinnes et autre volille prisiet XL s.
Item viii kiultelettes , les linchus et les couvertoirs prisiet
tout ensanle es.
Item iiii vieses nappes un s.
Item m pos de keuvre, m payelles, i noir caudron et
llil sayauls de fust fiérés, i trepier et une caudiere prisiet. xlvi s.
Item 11 petis escringnes prisies xii s.
Item une demi rasiere prisie v s.
Item ii<= Ib. de bure et \i^^x fromages de presse prisies . . vi Ib. Ull s. iili d.
Item vil" et un viaures de lainne et d'agnelin des agniaus
et des coussin, et les coussin des lainnes, si ent trouvet
vie Lxxiiii livres de lainne prisiet cascune livre xiiii d. et
XX livres d'agnelin prisiet xx d. le livre et des coussin, qui fu
prisies xxxii s. c'est en somme que cesti prisie monte . . . xl Ib. xx d.
{ 378 )
Item avoit en le dite maison de Biauvoir, au jour dou trespas
le devant dit signeur de Naste si que par Phelippres le Fèvre,
varlet del dit ostel, fu adont raportet xvi muis et un rasieres
de blet, prisiet et vendut cascun mui XL s. montent .... xxxm Ib. vi s. viii d.
xix^ somme ii" vi Ib. xiiii d.
HAYIiriVECHITE;i.l.ES (a ANDERLCEs).
CM apries s'enssuit H inventores des meules trouvés à Haijnnechuelles.
Premiers, y trouva on xvii muis ii rasieres et demie d'avainne, prisie le rasiere
XX d. montent viii Ib. xiiii s. il d.
Item 111 muis deus rasieres et demie despillon prisie x s. le
muy montent xxxiiii s. ii d.
Item II muis et v rasieres d'espiautre prisies xxviii s. un d.
Item vies fuerre prisiet iiii Ib.
Item IX vaissiaus d'els à nourechon et à parchon estimes
puissedy a ; L s.
Item I keval de molin et le harnas prisies lx s.
Item V pourchiaus prisies es.
Item II cramillons prisies m s.
Item une demy rasière, 1 charlet et i demie charlet, prisies. iiii s. vi d.
Item iiii sas prisies vi s.
Item x aulnes de toile escrue, prisie viii s. vi d.
Item une huge prisie, parmi 4 vies escring m s.
Item 1 noir caudron prisiet xii s.
Item dist Jehans de le Wale, maire et recheveres de Hayn-
nechuelles, que, au jour dou trespas doudit signeur, il avoit à
Haynnechuelles dou monsigneur xxxii muis et ii rasieres de
blet ; se fu vendue et prisie cascune rasiere vu s. i d. montent, lxviii Ib. xiiii s. il d.
Item y avoit, si comme lidis Jehans dist m muis et demy
rasiere de blet, prisiet le rasiere vi s. ix d. montent . , . . vi Ib. un s. x d.
Item y avoit un rasieres de soile prisie cascune rasière
V s. vil d. montent xxii s. un d.
xxvi« somme cm Ib. xiiii s.
Chi apries s'enssuit H inventores des meules trouvés à Biévène
et à Evrebeke.
Premiers, y trouva on xi muis et un rasieres de blet vendut vu s. vni d. le rasiere,
c'est en somme xxvi Ib. xvi s. un d.
Item XLix muis v rasieres et demie de blec vendut vn s. vi d.
le rasiere montent cxii Ib. vi s. ni d.
Item xxviii muis et n rasieres d"avaine vendut xxv d. le ra-
siere, montent xvn Ib. xiiii s. n d.
Item un rasieres de pois vendut vin s. le rasiere montent . xxxii s.
Item VI rasieres et demie d'orge vendut v s. vi d. le rasiere
montent xxxv s. ix d.
xxvii* somme des meules trouvés à Biévéne et à Evrebecque vii"xix Ib.
xviii s. vil d. » {Slaatsarchief te Bergen.)
%
( 379)
BIJLAGE N" 3, BL. 283.
Notitie (1er grootte van de dorpen der zeven quartieren
van Antwerpen.
QUARTIER VAN HERENTHALS.
Molle . . {Uitgestrektheid) 2028 Bunder 267 Roeden.
Saeylant 676 Bunders 82 Roeden à 11 gi
8 st. 't bunder,
Weyden, bemden, dries-
schen, enssels en ge-
braeckten 703 » 183 R. à 15 gi 10 st.
Vijvers 15 » .... à 3 »
Heyden 534 » .... à 1 »
Moeren 100 » .... à 2 »
Preueflf. 2028 B. 267 R.
Baelen 1423 B. 181 R.
Saeylanden 679 B. 161 R. à 11 guld. 8 st.
Bemden, weyden enz. . 482 » 20 » à 11 » 5 »
Vijvers 4 »... à 8 »
Heyden 258 »... à 1 »
1423 B. 181 R.
Oessel 866 B. 251 R.
Saeylanden 281 B. 251 R. à 10 gi.
Weyden 289 » ... à 7 » 10 st.
Vijvers 4 » ... à 7 » 10 «
Heyden 286 » ... à 1 «
860 B.
Noch heyden, litigien . . 6 B,
866 B. 251 R.
( 580 )
Morchoven 272 B. 83 R.
Saeylanden 141 B. 240 R. à 10 : 10
Weyden 57 » 57 » à 8 : 10
Bossen 5 » 200 » à 5 :
Heyden 67 » 160 » à 1 :
272 B. 85 R.
Worderwijck.
Saeylanden 343 B. 225 | R. à 10 g»
Bemden enz 132 » 273 ]• » à 8 »
Heyden 199 » 346 f » à 1 »
Preuve. 678 B. 168 R.
678 B. 168 R.
Hersselt 2356 B. 260 R.
Saeylanden 656 B. 384 R. à 9 : 15 st.
Weyden enz 717 »... à 6 : 16 »
Vijvers 9 » 333 R. à 4 :
Bossen 399 » 300 » à 7
Heyden 573 » 133 » à 1
18
2356 B. 260 R.
Oliuen,
Saeylanden 303 B. 17 R. à 11
Bemden etc 278 » 334 » à 12
Bossen 5 » 345 » à 5
Vijvers ofwauwers. . . 5 »... à 4
Heyden 86 » 351 » à 1
679 B. 247 R.
679 B. 247 R.
Thlelen
Saeylanden 238 B. 38 R. à 11 : 15
Bemden enz 220 » 150 i » à 10 : 15
Heyden 112 » 29 i » à 1 :
Plantagîe
570 B. 210 R.
11 »
581 B. 218 R.
581 B. 218 R.
( 381 )
Tongerloo 1255 B. 3o0 R.
Saeyianden met het encla-
vement van 'tklooster. 561 B. 196 R.
Bemden etc 172 » 342 ^>
Schaerbossen 74 » 300 »
Opgaende bossen ... 61 » 312 »
Heyden 383 «
1235 B. 350 R.
Meerbeeck 303 B. 360 R.
Saeyianden 49 B. 175 R.
Weyden etc 243 » 187 »
Heyden 13 «
503 B. 360 R.
Herenthout 1262 B.
Saeyianden 576 B. 70 R.
Weyden etc 355 » 381 »
Bossen 50 » 131 »
Heyden 280 »
Planlagie 36 »
1262 B.
^rickevorst 418 B. 273 R.
Saeyianden 190 B. 38 R.
Weyden elc 88 » 46 »
Bossen 13 » 110 »
Heyden 127 » 79 »
418 B. 273 R.
Casferle 959 B. 279 R.
Saeyianden 399 B. 132 R.
Bemden elc 509 » 147 »
Bossen 51 »
959 B. 279 R.
( 382 )
Eynthoutham 155 B. 78 H.
Saeylanden 77 B.
Weydeii etc 31 » 63 R,
Bossen 6 » 153 »
Heyden. 18 » 260 »
133 B. 78 R.
Poederle 621 B. 125 R.
Saeylanden 219 B. 139 R.
Weyden etc 316 » 194 »
Heyden 85 » 392 »
621 B. 123 R.
Kethlj 1477 B. 269 R.
Saeylanden S49 B. 206 R.
Bemden etc 482 » 63 »
Vijvers 11 »
Heyden 405 »^
1447 B. 269 R.
Lichtaert 627 B. 178 R.
Saeylanden 328 B. 123 R.
Weyden 289 » 33 »
Bossen 4 »
Heyden 6 »
627 B. 178 R.
QUARTIER VAN GEEL.
Geel 4310 B. 218 R.
Saeylanden 1811 B. 267 R.
Bemden 121 » 267 >;
Broeekagien 611 » 267 «
Enssels 459 »
Bossen 6 »
Heyden 1142 » 217 »
Vijvers 158 »
4310 » 218 R.
( 585 )
Blareudouck en IVatereynde 15:2 B.
Saeylandeu 42 B. 100 R.
Bemden 43 » 200 »
Broeckagien d » 100 »
Schaerbossen 6 « 106 »
Opgaende bossen. ... 2 »
Ëesterbos 0 » 100 »
Heyden 57 »
152 Bunders.
Tarendonck 84 B. 16 R.
Saeylanden 35 B. 151 R.
Bemden 29 » 79 «
Opgaende bossen. ... 2 « 130 »
Schaerbossen 3 » 256 »
Heyden 14 »
84 B. 16 R.
Belle 148 B. 50 R.
Saeylanden 76 B. 200 R.
Bemden, \veyden,enssels. 54 »
Broeckagien 17 »
Vijvers G » 250 R.
Plantagien 0 » 200 »
148 B. 50 R.
Eynthout 359 B. 100 R.
Saeylanden 140 B.
Bemden oft weyden . . 17 »
Enssels 61 » 200 R.
Schaerbossen 19 d
Opgaende bosch .... 1 »
Noch opgaende bosch, en
Vyvers 1 » 300 R.
Heyden 56 »
296 B. 100 R. (sic)
Oevel 415 B. 515 R.
Saeylanden 249 B. 315 R.
Broeckagien 9 »
Heyden 157 »
415 B. 315 R.
( 584 )
Soerle-Parwijs 136 B. 300 R.
Saeylanden 96 B.
Bemden en broeckagien . 27 » 300 R.
Bossen 5 »
Enssels 8 »
136 B. 300 R.
^««*''« 673 B. 38 R.
Saeylanden 267 B. 260 R.
Bemden 23 » 44 »
Enssels 5 » 130 »
Heyenssels 73 » 382 »
Noch enssels 7 » 74 »
Bossen 30 » 154 »
Broeckagien 55 » 250 »
Heyden 164 » 344 »
673 B. 38 R.
Echelpoel 105 B. 100 R.
Saeylant 49 B. 200 R.
Bemden en weyden. . . 8 »
Enssels 22 » 200 R.
Schaerbossen 2 » 200 »
Heyden 23 » 100 »
105 B. 100 R.
IrVestmeerbeeck 266 B. 133 K
Saeylanden 112 B.
Weyden etc 62 »
Broeckagien 42 »
Bossen 7 » 133 R.
Noch bossen 10 »
Blommen 33 »
266 B. 135 R.
«Ole» 895 B. 225 R.
Saeylanden 409 B. 317 R.
Wcijden en beemden . . 155 » 250 »
Broeckagien 30 i» 58 »
Heyden 300 » 200 »
895 B. 225 R.
( 385 )
Torsselaer aen 't Zant 1235 B. 145 R.
Saeylanden 454 B.
Bemden,\vey den, broecka-
gien en enssels. . . . 267 » 51 R.
Bossen 33 » 97 »
Heyden 481 » 1 7 »
1235 B. 145 R.
Bulshoue 367 B. 18 R.
Saeylanden 194 B. 266 R.
Weyden en driessen . . 39 » 328 »
Bemden 12 » 31 »
Broeckagiën 38 » 129 »
Bossen 43 » 266 »
Moeren 3 » 266 »
Heyden 34 » 122 »
367 B. 18 R.
Houtvenne 221 B.
Saeyiant 81 B.
Bemden, driessen, weyden 25 »
Broeckagiën 6 »
Enssels 30 «
Bossen 32 »
Heyden 47 »
221 B.
^Vesterloo 1294 B. 10 R.
Saeylanden 482 B. 100 R.
Broeckagiën, bemden en
enssels 330 » 300 »
Bossen 39 » 300 »
Moeren 8 » 190 »
Heyden 413 »
Noch saeylanden, bemden
en enssels 20 » 7 R. in massa.
1294 B. 10 R.
Tome XXXII. 25
( 586
QUARTIER VAN ARCLE.
itertselaer 743 B.
Saeylanden 598 B.
Bossen 145 »
43 B.
Rijuienam 774 B. 249 R.
Saeylauden 405 B. 249 R.
Bemden en weyden. . . 249 »
Bossen 112 »
Vennen 8 »
774 B. 249 R.
5§chelle 541 B. 14 R.
Saeylanden 364 B. 70 R.
Bemden 20 » 258 w
Geroyde landen .... 19 » 114 »
Bossen 136 » 92 »
541 B. 14 R.
Beerselbusch 362 B.
Saeylanden, weyden. . . 140 B.
Geroyde bossen 14 »
Schaer- en blockbosch. . 96 »
Quade landen 112 »
562 B.
Onse li. Vrouw-"Wavre 985 B. 200 R.
Saeylanden 703 B. 200 R.
Bossen ende houtkanlen . 282 »
985 B. 200 R.
Puttc 1191 B. 323 R.
Saeylanden 680 B. 323 R.
Bossen 244 »
Schommen 178 »
Heyden 89 »
1191 B. 323 R.
( 387 )
Berlaer 1749 B. 200 R.
Saeylanden, weyden en
bemden 1588 B. 200 R.
Bossen en houtcanten . . 161 j »
1749 B. 200 R.
l¥aerloos 324 B. 200 R.
Saeylanden en geroyde
bossen 244 B. 70 R.
Bossen 80 » 130 »
324 B. 200 R.
Schrieck en Grootloo 553 B. 100 R.
Saeylanden,\veyden, dries-
sen, vague landen en
uitgeroyde bossen. . . 309 B. 100 R.
Bossen 244 »
533 B. 100 R.
Bonheyden 647 B. 39 R.
Saeylanden 495 B. 39 R.
Bemden 98 »
Bossen 54 »
647 B. 39 R.
Keeth 603 B.
Saeylanden 328 B.
Bossen 195 »
Uitgeroyde bossen ... 80 «
603 B.
Miel 335 B. 326 R.
Saeylanden 180 B. 326 R.
Bemden 25 »
Bossen 130 »
335 B. 326 R.
( 388 )
Duffel onder Arcle 672 6.
Saeylanden 531 B. 200 R.
Bemden 24 »
Bossen 96 » 200 »
672 B.
QUARTIER VAN RHIJEN.
Deurne 870 B. 267 R.
Saeylanden 847 B. 267 R.
Laeren 23 »
870 B. 267 R.
Borgerhont 178 B. 30 R.
Saeylanden, weyden, bem-
den 164 B. 210 R.
Laeren 15 » 240 »
178 B. 50 R.
^Vnstwesel 1410 B, 256 R.
Saeylanden 686 B. 18 R.
Bemden 119 » 228 «
Weyden en ettingen . . 244 » 1 22 »
Schaerbossen en swarte
moeren 5 » 286 »
Noch moeren 5 »
Uyigedolffde moeren. . . 50 »
Heyden 300 »
1410 B. 256 R,
Essche ende Caimpthout 2440 B. 330 R.
Saeylanden, weyden en
bemden 1941 B. 333 R.
Bossen 11 » 200 »
Heyden 385 »
Swarle moeren 58 » 100 »
Wi lie moeren 44 » 100 »
2440 B. 330 R.
( 589 )
Schllde S69 B. 86 R.
Saeylanden 320 B. 164 R.
Bemden 39 » 40 »
Weyden 194 » 306 »
Bossen 14 » 376 »
369 B. 86 R.
Moortsel 483 B.
Saeylanden, bemden en
weyden 467 B.
Bossen 16 »
483 B.
Wijnesem ^479 B. 125 R.
Saeylanden, bemden en
weyden en bossen. Sa-
men 479 B. 123 R.
Edigem 610 B.
Saeylanden en weyden. . 592 B. 35 R.
Bossen 17 » 365 »
610 B.
Hove 411 B. 150 R.
Saeylanden, weyden en
bemden 393 B. 300 R.
Bossen 17 » 150 »
411 B. 150 R.
Bouchont 950 B.
Saeylanden en weyden. . 913 B. 200 R.
Bossen 36 » 200 »
950 B.
Contick 1706 B. 354 R.
Saeylanden en weyden. . 1392 B. 360 R.
Bossen 313 » 394 »
1706 B. 354 R.
( 590 )
Vremde 413 B. 66 R.
Saeylanden en weyden. . 407 B. 200 R.
Bossen 7 » 266 »
415 B. 66 R.
Wllrijck 1068 B. 158 R.
Saeylanden en weyden. . 935 B. 308 R.
Bossen 132 » 250 »
1068 B. 158 R.
Berchem 417 B. 340 R.
Saeyland en weyden. . . 412 B, 140 R.
Bosschen 5 » 200 »
417 B. 340 R.
QUARTIER VAN SANTHOVEN.
Pnlle 365 B. 114 R.
Saeylanden 258 B. 24 R.
Weyden 95 » 68 »
Bemden 87 » 105 »
Heyden 111 » 81 »
Bosschen 13 » 226 »
565 B. 114 R.
^l^ommelgem 931 B. 226 R.
Saeylanden 910 B. 346 R.
Bemden 15 » 280 »
Bosschen 3 »
931 B. 226 R.
Oelesem 706 B. 278 R.
Saeylanden 367 B. 75 R.
Bemden 70 » 45 »
Weyden 112 » 212 »
Bossen 19 » 252 »
Uilgebaggerde velden . . 19 » 239 »
Schommen 117 » 525 »
706 B. 278 R.
( 591 )
Oostmalle 514 B. 506 Va R-
Saeyianden 267 R. 353 R.
Bemden 53 » 382 »
Weyden en driessen ... 65 » 278 »
Bossen 43 » 71 >>
Heijden ........ 84 » 20 »
5i4 B. 306 Va R-
Broechem
841 B. 200 R.
Saeyianden, bemden, wey-
den 762 B. 358 R.
Bossen 18 « 242 »
Replante vrinten .... 60 »
841 B. 200 R.
AlassenhOTen
181 B. 258 R.
Saeyianden 131 B. 165 R.
Remden 4 « 160 »
Weyden en driessen. . . 1 9 » 302 »
Bossen 8 » 137 »
Heyden 17 »
181 B.
258 R.
Ouvren en Grobbendonck.
. . . . 1027 B. 183 R
Saeyianden 326 B.
123 R.
Bemden 77 »
84 »
Weyden en driessen. . . 199 »
7 »
Opgaende bossen .... 3 »
280 »
Schaerborssen 27 »
282 »
Heyden 60 »
1027 B.
183 R.
Bouvrel
.... 286 B. 256 R
Saeyianden 147 B. 158 R.
Bemden 13 » 221 »
Weyden 38 » 281 »
Bossen 9 » 82 »
Heyden 77 » 314 »
286 B. 256 R.
( 392 )
«chooten 1652 B. 45 R.
Saeylanden en weyden. . 844 B. 15 R.
Blockbossen ...... 12 »
Schaerbossen 12 »
Plantagie 1 » 100 »
Heyden 625 » 221 «
Rinckvennen, saeylanden
en wyden 50 »
Noch heyden 26 » 149 »
1652 B. 45 R.
S^-Job in H Goip 142 B. 100 R.
Saeylanden 89 B. iOO R.
Bemden 32 »
Weyden 19 »
140 B. 100 R.
Plantagien 2 »
142 B. 100 R.
Toorschooten 287 B. 14 R.
Saeylanden 147 B. 318 R.
Bemden 65 » 365 »
Weyden 31 » 260 m
Bossen 3 « 176 »
Heyden 11 » 95 »
287 B. 14 R.
S'GraTenwesel 532 B. 200 R.
Saeylanden, weyden en
bemden 440 B.
Heyden 19 » 200 R.
Noch heyden 73 »
532 B. 200 R.
JianthoYen 666 B. 95 R.
Saeylanden 389 B. 12 Va R.
Weyden en bemden - . . 141 » 89 »
Bossen 8 » 369 »
Heyden 127 » 24 y^ »
666 B. 95 R.
( 395 )
Boi'sbeke 309 B. 500 R.
Saeylanden en weyden. . 309 B. 138 R. ♦
Bosscn 162 »
309 B. 300 R.
ealle 712 B. 197 R.
Saeylanden 237 B. 283 R.
Bemden 36 » 368 »
Weyden 69 »
Bosschen 8 » 140
Heyden 348 » 350
a »
701 B. 33 R. (sic).
Pulderbosch 499 fe. 170 R.
Saeylanden 223 B. 392 R.
Bemden 70 » 300 »
Weyden 50 » 360 »
Bossen 100 »
Heyden 128 » 248 i»
499 B. 170 R.
Ranst en Mlllegem 707 B. 353 R.
Saeylanden etc 678 B. 253 R.
Bossen 39 )> 100 »
707 B. 353 R.
Westmalle 799 B. 281 R.
Saeylanden etc 324 B. 264 R.
Bemden etc 127 » 341 »
Bossen 31 » 151 » "
Vyvers 6 »
Heyden (sic).
799 B. 281 R.
594 )
!Soersel
. ... 1113 B 247 R
Saeylanden
246 B. 241 R.
Bemden
45 » 2o3 »
Weyden en driessen . . .
70 »
Bemden vau S'-Bernard .
120 » 288 »
Opgaende bossen van selve
139 » 50 »
Heyden
139 V 127 »
Noch heyden
333 »
Bosch
18 »
1113 B. 247 R.
Duffel onder Santhoven
. ... 618 B. 159 B,
Saeylanden 498 B. 308 R.
Bemden 43 » 117 »
Bossen 63 » 352 »
Heyden 12 » 182 o
618 B. 159 R.
Itlerxein en Dambrugge. 637 B. 146 R.
Saeylanden en weyden. . 348 B. 146 R.
Noch saeylanden en bem-
den. . 269 »
Bossen 20 »
637 B. 146 R.
QUARTIER VAN HOOGHSTRAETEN.
Hooghstraten 519 B. 100 R.
Saeylanden en weiden. . 324 B. 200 R.
Bossen 41 »
Heyden 153 » 300 »
519 B. 100 »
UijckeTorsel 757 B.
Saeylanden, weyden, groe-
sen en visserijen . . . 757 B.
( 595 )
Meer 673 B. 20 R.
Saeylanden, \veyden,bem-
den, bossen enmoeren. 673 B. 20 R. a 11 gl.
Meerle 473 B.
Saeylanden, driessen, wey-
den en bemden .... 468 B.
Bossen 5 »
473 B.
Alinderhout 322 B.
Saeylanden, weyden en
bemden o 284 B.
Bossen 21 »
Heyden 17 »
322 B.
Wortel 274 B. 18 R.
Saeylanden, bemden en
driessen 240 B. 18 R.
Bossen 28 »
Heyden 6 »
274^B. 18 R.
Brecht 1440 B. 106 R.
Saeylanden 856 B. 106 R.
Weyden en groesen . . . 549 » 266 »
Bossen 34 » 134 »
1440 B. 106 R.
Loentaout 992 B. 199 R.
Saeylanden, weyden, bem-
den en broecken ... 952 B. 199 R.
Bossen 40 »
992 B. 199 R.
(396 )
Hoboken 609 B.
Saeylanden, weyden en
schorren. 238 B. 226 R.
Noch saeylanden .... 320 » 274 »
Bossen 50 »
609 B.
Hemiflisem sonder d'abdije 344 B. 362 R.
Saeylanden 263 B. 242 R.
Bemden 8 » 34 »
Bossen 73 » 86 »
344 B. 362 R.
Keerbergen 1003 B.
Saeyland en bemden. . . 640 B.
Bossen en houtcanten . . 84 » 200 R.
Vljvers, vennen 25 »
Heyden 253 » 200 R.
1003 B.
Uegem 514 B. 150 R.
Saeylanden, bemden, wey-
den, driessen en bossen 514 B. 150 R.
Eeckeren 2597 B 266 R.
Saeylanden en weyden. . 993 B.
Noch saeylanden, bossen
en weyden 1604 B. 266 R.
2597 B. 266 R.
Austrnweel 1017 B.
Saeylanden en weyden. . 1017 B.
Oorderen 98 B.
Saeylanden en weyden. . 98 B.
( 397)
Santvilet 599 B. 287 R.
Saeylanden en weyden. . 293 B. 133 R.
Moortcant IM » ISi »
Noch saeyl. en weyden , 152 »
599 B. 287 R.
Beirendrecht 581 B.
Saeylanden en weyden. . 256 B.
Noch saeylanden en wey-
den 259 »
Heyden 66 »
581 B.
Lilloo 992 B. 597 R.
In saeylanden en weyden 992 B. 397 R.
QUARTIER VAN TURNHOUT.
De Vrijheyt van Turnhout 2070 B. 283 R.
Saeylanden, bemden, wey-
den, driessen, enssels,
vyvers 1793 B. 283 R.
Heyden 277 »
2070 B. 283 R.
Bosscbe Tan Grootenhaut 69 B.
In bosch bestaende.
Arendonck 658 B. 129 R.
Saeyl., weyden en bemden
als driessen 598 B. 129 R.
Wauwers oft vijvers . . 14 »
Heyden 46 »
658 B. 129 R.
Poeppel 405 B. 66 R.
Saeylanden, bemden, wey-
den en driessen .... 355 B. 66 R.
Heyden 50 »
405 B. 66 R.
( 398 )
Welde 463 B. 200 R.
Saeylanden,weyden, bem-
den.enssels, driessen . 463 B. 200 R.
Bavels 391 B. 247 R.
Saeyianden, driessen . . 339 B. 247 R.
Heyden, enssels 32 »
391 B. 247 R.
li¥echelersande eu Tlimmeren . 335 B.
Bestaende in saeyianden,
bemden, weyden ende
enssels 335 B.
Lille 671 B. 50 R.
Saeyianden, weyden, bem-
den ende driessen. . . 597 B. 50 R.
Hevden 74 »
671 B. 50 R.
Baerle-Hertoghe 195 B. 366 R.
Saeyianden, weyden, bem-
den ende driesen ... 195 B. 366 R.
Glerle 658 B. 273 R.
Saeyianden, weyden, bem-
den, driessen 499 B. 33 R.
Heyden 159 » 240 »
658 B. 275 R.
Beerse 532 B. 275 R.
Saeyianden : W : B : ende
driessen 419 B.
Heyden 113 » 275 R.
532 B. 275 R.
( 599 )
Slersplas 470 B.
Saeylanden, B : W : ende
driessen , enssels , moe-
ren ende bossen . . . 470 B.
Vosseler 287 B. 575 R.
Saeyl : W : B : ende dries-
sen 193 B.
Heyden 94 » 375 R.
287 B. 375 R.
Rnmpst 706 B.
Saeylanden, bemden ende
weyden 524 B.
Bemden en schorren . . 42 »
Bossen 140 »
706 B.
Boom . 505 B. 200 R.
Saeylanden 308 B. 200 R.
Bemden 7 »
Bossen 150 »
Roy bossen 40 »
505 B. 200 R.
^Tiliuersdonck 495 B.
Landen 272 B. a 24 gl.
Landen 223 » a 21 gl.
495 B.
Staebroeck 1045 B. 135 R.
Saeylanden ende weyden 569 B. 135 R. à 19 gl.
Saeylanden ende weyden. 415 » à 8 gl. 10 st.
Heyden 61 » à 1 gl.
1045 B. 133 R.
K4(^)
ERRATA.
Bladz, 439. Lees achter den 4en regel aldus : de uittredende schepenen benoem-
den vier a eerbare mannen » uit de gemelde ambachten, die zich vervolgens tôt den
vorst begaven en, onder eed, diegenen aanduidden « die heurlieden oorboirlixt ende
prouffitelixt dincken totter officie. »
Bladz. 266, 22^ regel, staat : veroordeelde, lees : vierendeelde.
— 2t0, 20e regel, staat : die touw, lees : dit touw.
— 285, in de nota, staat : Veurschen, lees : Veurnschen.
— 287, 13« regel, staat : zich zelf, lees : zichzelven.
— . 295, 27e regel, staat : rotteeren, lees : wtteeren.
iH-ol)
INHOUD
i INLEIDING Bladz. 8
De algemeene geschiedenis des lands is genoegzaam gekend, die der landbouwers
niet, 5. — Belangrijkheid van het onderwerp, 4, 5. — Opgave der schriften, in Frank-
rijk, Duitschland en Noord-Nederland over den landbouwenden stand uitgegeven, o,
6, 7. Idem in België, en werken van vreemde schrijvers over den Belgisclien land-
bouw, 7, 8, 9. — Welke bronnen te benuttigen zijn voor de aloude geschiedenis ouzes
volks, 10.
I*^ HOOFDSTUK.
I. Bewoners van België in de versle oudheid : voorhistorisch tijdvak, 10-1(5,
II. Keltisch tijdvak : Levenswijze, aard en karakter der Kclten, 16-19. — Hunne
kleeding, 19.— Hunne woningen, 20. — Hunne landbouwkunst, 20-21, — Andere, door
hen geoefende nijverheden, 21. — Eetmalen en feesten bij de Kelten, 22. — Huise-
lijke aangelegenheden, 23. — Verschillige standen, 24. — Strijdkunst en goden-
dienst, 24-26.
III. Germaanscli tijdvak : Levenswijze der Germancn, 27, — Hunne kleeding en
opschik, 28. — Hunne wapens, 29. — Hunne woningen, 29. — Zedelijke toestand der
Germanen, 80. — Dischgewoonten, 31. — De famille bij de Germanen, 32, 33. — Ver
schillige standen, 33, 35. — Verdeeling van het volk ter bebouwing van den grond, 3o.
— Recht van eigendom en opvolging, 36. — Strafstelsel, 36, 37, — Godsdienstige
plechtigheden en godenleer, 38-42. — Feesten en spelen bij de Germanen, 43, 44.
— Hunne landbouwkennissen, 44, 45.
IV. België onder de Romeinsche overheersching : Akelige toestand des lands, 47.
— Het bestuurstelsel der Romeinen hier ingevoerd, 47-49. — De Romeinsche over-
heersching was niet nadeelig aan de ontwikkeling van den landbouw in België, 49,50.
— Toestand der landbebouwers, 51. — Hoe de wijzen der oudheid over den wcrkers-
stand dachten, 52. — Vestiging van het rijk der Franken, 52. — Salische wet, 53. —
Maatschappelijke inrichting, 53-54.- Verdeeling der grondcn, 54-55. — Invoering des
Christendoms, 56. — Zeden en geaardheid der Belgen in de VIF en VIII« eeuw, 57-59.
Tome XXXII. 26
( 402 )
rie HOOFDSTUK.
Sedert de vestiging des Christendoms tôt aan de verbrokkeling des rijks van Karel
de Groote : Lot der lijfeigenen, 60-63. — Hunne ontvoogding door de Kerk, 61 66. —
Het gilde, vooral dat der Kerels, in Vlaanderen, 66-67. — Gehechtheid aan de aloude
heidensche gebruiken, 67-69. — Karel de Groote ijvert tôt uitbreiding der bescha-
ving door het oprichten van volksscholen, 69; door de beoefening der moedertaal, 70;
door de aanwakkering der vaderlandsche dichtkunst, 70-74. — Aloude en nieuwere
volkspoëzie, 71-73. - Vorming van het Romaansch dialect, 72. — Vruchten der nieuwe
letterkunde, 73, — Door de beoefening der volkstaal wordt het Latijn verdrongen, 74 .
— Overblijfselen van Fransche beschaving, 74. — Wat men in de Ville en IX« eeuw
zoo al vond op een boerenhof, 7S. — Nieuwe ontwikkeling van akker- en hofbouw, 76.
— De kloosterlingen brengen de meest woeste en verlatene streken van België tôt staat
van vruchtbaarheid, 77. — Gelukkig lot van den boer, werkende in de schuts van een
kloostcr, 78. — Bestuurlijke en rechterlijke inrichting onder de Frankische overheer-
sching, 78-81.
Ille HOOFDSTUK.
Verbrokkeling des rijks van Karel de Groote, 82. — Inval der Noordsche barba-
ren, 83. — Uitwijkingen van Vlaamsche landbouwers, 84-8o. — De grooten verdrukken
het landvolk, 86. — Het lied der Kerels maakt ons bekend met den toestand van de
Vlaamsche kustbevvoners, 86-88. — De zwakken zocken bescherming bij de kloosters,
88. — Zich in dienstbaarheid stellen van de Kerk hicld niets vernederend in, 89-90. —
Langzame verbetering van den toestand der werkende klassen, 91, 92.— De lijfeigen-
schap had geene armoede tôt gevolg, 93. — De volksontvoogding, door de Kerk begon-
nen, door den adel voortgezet, wordt verder gebracht door den Staat, 94-97. — Dorpen
uit de Belgische provinciën, van de XI^ tôt het midden der XIV" eeuw, met vrijheden
of privilèges begiftigd, 96-102. — In zake van vrijheid waren de Vlamingen op de
omringende natiën verre vooruit, 102. — Groote landbouwwerken werden, vooral door
de kloosters, ondernomen, 103-104. — De Belgische boercn verbeteren den grond door
goede bemesting, 105. — Dante verheft de pogingen der Vlaamsche akkerlieden, 105-
106. — Vorderingen der beschaving, 106. — Vruchtbaarmaking van het Vlaamsche
duinland, 107-108.
IVe HOOFDSTUK.
De boerenstand onder 't leenstelsel gedurende de middeleeuwen : De feodaliteit is
geen vloek, maar veclcer een zegen voor het volk geweest, 109-110. — Leenstelsel,
leenroerige plichten, 110-115. — Hoe de feodaliteit heeren en laten in vriendelijke
betrekkingen bracht, 116-118. — Deleenheer was niet enkel een gebieder, maar ook
( 405 )
een beschermer, 118. — Ilcerlijke rcchten, strijdig met de vrijheid en onafhanke-
lijkheid; maar vêle dezer bestaan nog heden onder aiulere vormen, i21-l!2!2. — De
karwei niet zoo hatelijk als nieii ze voorgesteld hccft, l'I'S. — Verschillige soorten
van kanveien, 124-183. — De maalschappclijke toesland der Belgische boeren was in
de middeleeuweu niet zoo ongunstig aïs nien lang gemeend lieeft, 133-184. — Inrich-
ting dcr justitie, 135-140. — Wcttelijke pleegvormen en gebruiken bij 't verkoopen of
afstaan van een eigendom, 140-U'2. — De magislratuur in 't bereik van al de begoeden
( n vroeden des dorps, 142. — Rechtspleging, 143. — Rechtswetenschap in de middel-
eeuwen niet noodig om vonnis le vellen, 144. — Men oefende aanvankelijk redit onder
den bloolenhemel, 143. — Openbaarheid der vierschaar, 146. — Erge misbruiken in
het steedsch gerechtshof, 147. — De costumen en anderc plaatselijke wcttcn, zekere
bronnen voor de kennis van zeden en beschaving, 148. — Openbarc zedeiijkheid, rust
en goede orde : politie dcr herbergen, 149-130. — Straffen voor do vcchlcrs, 131-132.
— Onderscheid gemaakt door de middclceuvvsche strafvvet tusschcn edelman en
boer, 133. — Ongeoorloot'de wapens, 133. — Diefstal, brandstichting, lastertaal, 134-
135. — Godslasteraars, 153-136, — Koopmanschap tussclien kan en beker, 136. —
Bedreigingen, 137. — Vrouwenschaking en verkrachting, 137-138. — Landbouwbe-
langen : dijken, straten, sluizen enz, mogen niet verwaarloosd worden, 139. — In
Vlaanderen moet alleman, buiten de Vier-Ambachten verblijvende, meèwerken tôt het
herstel der dijkbreuk, 139. — Onderhoud der straten en wegen, 160. — Hofafsiuiting,
160. — De boer had waarborg voor goede justitie in de middeleeuwen, 160. — Belas-
tingen op den grondeigendom, 162-163. — Ten onzent was het self-government in de
middeleeuwen een aangewonnen recht, 164.
Ve HOOFDSTUK.
Famille en eigendom volgens de oude keuren en costumen : Recht des vaders, 166.
— Het huwelijkscontract, 167. — Man en vrouw vôor de wet, 167-168. — Goederen
der gemeenschap, 168-169. — De kinderen zijn niet gelijk vôor. de wet; voordeelen
voor den eerstgeborenen zoon, 170-171. — De dochters erven niet zooveel als de
zoons, 173-174. — Rechten der kinderen van verschillig bed, 174. — Verdere erfre-
geling, 173. — Tijdstip der meerderjarigheid in de verschillige gewesten, 196. —
Recht van uiterste wilsbeschikking, 176-178.
Vie HOOFDSTUK.
Pachters, pachten en landbouw gedurende de mWdeleeuwen : Atstand der gronden
voor cijns, voor gedeeltelijke vruchtgeving, 180; — bij verpachliug, 181. — De meier,
beheerder der uitgestrekle laudgoederen, 181-182. — Helftwinuing, 183. — Pachters-
plichten te Deftinge, te HoUain, 184. — Duur van het pachtcontract, 183. — De pach-
ter bekomt onderstand van den eigenaar, 186-188. — Wie onderhoudt de landelijkc
( 404 )
huizing ? 189-191. — Pachtcrsreclit, 192 — De pachtprijs mag gekv.elen wordcn deels
in vruchtcn, deels in munt, 193-195, 199. — Vruchtcn, in de middelceuwen de gewone
volksvoeding uitmakende, 495-196. — De eigenaars laten, tôt hun gebruik, door den
pachtcr zwijnen, kapoenen enz. vetten, 497. — Het fruit, op den boomgaard wasscnde,
wordl doorgaans gcheel of gedeeltelijk door den eigenaar voor zijne cigcne tafel voor-
behoudcn, 200. — Vlas, linnen en stroo te leveren aan den eigenaar, 204. — De snoei
der boomen gercgeld, 204-202. — Onderhoud van wegen en waterloopcn, 203, — Het
belang van eenen goeden veestal door de Vlaamsche bocren erkend, 203.— Bemesting
dcrlanden, 204-205. — Verdeeling en wijze der bebouwing, 205-206. — Karweien op
den buiten, in de XV^ eeuw, 207. — De eigenaar levert zijncn pachter jaarlijks éen of
meer klecdcren « kcrels of frokken, » 208. — Waarborg voor don grondeigonaar, 209.
— Verbrokkcling der grondcn, 209-214. — Ondcrlinge verzekering bij de Vlaamsche
boeren tegen brandgevaar en verlies van staldiercn, 244-212. — Lof van den XV»
ecmvschcn landbouwcr, 243. — Tocstand der middeleeuwsche pachters, 243. — Edel-
liedcn-landbouwers, 243-244. — Haagpoorters, 244-245. — Wevers op het platteland,
215. — Nict gedoogd door de groote steden, 216. — Andere dorpsnijvcrheden : Turf-
stekcrs, 247. — - Steendelvcrs, 248. — Kolenmijners, 249. - Nadcelige gcvolgen der
oorlogen voor den landbouwcr, 249-220. — Toestand dcrarmcn op den buiten, 224. —
Besmettelijke ziekten, 222. — Bedelarij, 223-224.
Vile HOOFDSTUK.
Beschaving en zeden gcdurende de middeleeuwen : Vooruitgang der kunsten en
letteren, 225-226. — Gestremd door de verschillige oorlogen, 227-230. — Ontwikkeling
van het onderwijs, 230. — Christenzin en christelijke licfdadigheid, 231. — Misbrui-
ken en dwalingen in de middeleeuwsche samenleving, 232-236. — Zedelijke toestand,
239. — Weelde en pracht, 238. — De vaderlandsche lelterkunde gedurende de middel-
eeuwen, 238-239. — Gevorderde denkbeelden bij de Vlaamsche en Fransche 'dich-
ters, 239-241.
Ville HOOFDSTUK.
Nieuwere tijden : Algemeene oogslag, 242-243. — Toestand, door de religietwistcn
voortgebracht, 244. — Ellende der dorpen, 246-251. — Maatregelen, door de regeering
genomen ter begunstiging van het boerenbedrijf, 254-252, 254. - Handel en nijver-
heid. Het dagloon der veldarbeiders vastgesteld, 253, — Betrekkingen tusschen Icen-
houder en leenheer, 255-261. — Dorpsnijvcrheden, 262. — Uitbreiding der bede-
larij, 262-263. — Besmettelijke ziekten, 264. — Geloof aan heksen en toovcraars;
heksenprocessen, 265-267. — Vlaamsche dorpskermissen in de XVIc eeuw, 266 273.
— Oude vaderlandsche volksspelen , 272. — Spel der redcrijkcrs, 273. - Klcedcr-
drachl der Vlaamsche landliedcn, 274-275.
( 405 )
IXo HOOFDSTUK.
De landbouw en de landbouwcrs in de XYII*" en XVIlIc ccuw, 277. — Maatregelen,
door de rcgeering in 't belang van don landbouw gcnomen, 278-279, 288. — Pachtvoor-
waarden in dit lijdvak, 279 280. — Zondcrlinge Icenplichtcn, 280-281. — Nog vele
hciden in de Kempen en eldcrs in Brabant, 282. — Droogmaling der nioeren in
Veurne-Anibacht, 288. — Ontginning van heidcn en houtkanton in Hcnegouw, 281 —
Idem in Namen, 284. — Voortgang van den akkerbouw in Vlaanderen en Brabant, 28o-
288. — Verbreiding der aardappelteelt,289. — Verschrikkelijke plaag onder het hoorn-
vee, 289-200. — De Engelscben richtcn hunne landwinning in naar de onze, 290. —
Dorpsnijveibeden in 't Walenland, 290-291. — In Brabant en Vlaanderen, 291-292.—
Oorlogen in de XVII« en XYIII^ ecuw, 292-294. — Hollandcrs en Franschen in de
Kempen, 294 295. — Idem in Vlaanderen, 296. — De Franschen in Luxcmburg, 297-
30S. — De Franschen in Vlaanderen, 305-809, 311, 313-818. — Ellende in het land,
310-3H. — De Franschen in Brabant,3I2. — Invoering der militie, 318. — Palriotlen-
beweging tegen Jozef II, 319. — De Fransche republikeinen in België, 820. — De
1 uxemburgsche boeren staanop tegen de republikeinsche benden, 321. — Ellende, ten
gevolge van den republikeinschen inval, 822. — Het Belgische volk is niet voor eene
vereeniging met Frankrijk, 823. — Misnoegdheid der Belgen, 823-326. — - Boerenkrijg
in 't Land van Dendermonde en Waas, 326-828. — In Brabant, 329-830. — In 't kwar-
tier van Antwerpen, 830. — Gevechten in de Kempen, 331-332. — Einde van den
boerenkrijg in Limburg, 333.
Xe HOOFDSTUK.
Zeden en beschaving in de XVII^ en XVIIIc eeuw : Armoede in het land, nasleep
van de langdurige oorlogen, 334-336. — Herneming der bedelarij, 336-337. — Bepa-
ling van het getal dorpsherbergen, 837. — Kempische bruiloft, 337. — Zedeloosheid in
de Kempen, 837 388.— Ongeregeldheden in de dorpsherbergen van Vlaanderen; maat-
regelen daartegen, 338-839. — De Vlamingcn zijn groote vrienden van hot drink-
huis, 389. — Weelde van het Belgisch volk onder Albert en Izabella, 8i0. — Steken
met het mes, 3i0. — De Vlaamsche boer gaat aan 't procedcerer,, 841. — Vlaamsche
dorpskermissen , 842-343. — Zondagsvermaken, 348-844. — Onbeschoftheid in de
gilden gestraft, 844. — Ongeregeldheden onder de Brabantsche jonkhcid,345. - Onder
de boeren van Séclin, 345. - Bijgeloovigheid, 846-847. — Nog de heksenproccssen,
347-348. — Protest daartegen door den Jezuïet Fred. von Spee, 349. — Zorg der
dorpsmagistraten voor het volksonderwijs, 349-351. — De Fransche wijsgercn der
XVIIIe eeuw willen den boer in domheid houden, 350. — Bijzondcre scholen, 351. —
Het tooneel in de XVlIIc eeuw, 352. - Leeslust onder iict volk, 352-353. — Famielic-
zucht, 353-354. — Stoffelijke verbeteringen ten gcrieve des landsbouws, 355. — Mis-
bruiken der féodale justitie, 356-857. - Het volk had zijn deel in 't plaatselijk be-
( 406 )
stuur, 357-358. - Hulde van vreemde schrijvers aan de Belgische boeren, 358-363.
— Idem van de Fransche departementsprefecten, 363-369. — Wat de geschiedenis
van den Belgischen boerenstand ons leert, 370.
BIJLAGEN.
^. Arrentement à Jehan Francquerue, de xv bonniers de terre, sans le lieu et le
bosquet, gisans à Coustices, 373.
2. Wat er op 't pachthof van eenen landedelman in de XIV« eeuw te vinden
was, 377.
3. Notilie der grootte van de dorpen der zeven Quartieren van Antwerpen [medege-
deeld ter aanduiding van de heiden en andere onbeploegde landen in de Kempen,
tijdens de XVU^ eeuw), 379-400.
Errata, 400.
TABLE
iMÉMOIRES CONTENUS DANS LE TOME XXXIl
LETTRES.
1. Histoire des classes rurales aux Pays-Bas jusqu'à la fin du
^' XVIIP siècle [Mémoire couronné); par M. V. Brants.
2. Geschiedenis van den Belgischen Boerenstand [Bekroomk
memorîe); door Frans de Potier en Jan Broeckaert.
3 2044 093 292 092