Skip to main content

Full text of "Natuurkundig tijdschrift voor Nederlandsch?Indie / uitgegeven door de Koninklijke Natuurkundige Vereeniging in Nederl.?Indie."

See other formats 


a cS c "` RO ANETO EIRT TOTE cg рр 5 
& | 


NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT 


| voor 


4 b EDERLANDSCH-INDIE, 


UITGEGEVEN DOOR DE 


KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING 


IN 
| 5 | NEDERLANDSCH-INDIÉ, ©) 
| У E 
5% ONDER REDACTIE VAN | ££ 
| Es 
Dr. Ы. ONNEN. Q 
| DEEL їл. 
|| | ACHTSTE SERIE. 
MES DEEL XH. | 
| Mo. Bet. Garden, E 
1898. | 
[54 | 
1 | BATAVIA zx NOORDWIJK, | 's GRAVENHAGE, | 
| | _ ERNST а Co. > MARTINUS NYHOFF. | | 
e, | 1892. 
| 
а | Ex 


Huc å ~~ quM 


NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT 


VOOR 


NEDERLANDSCH-INDIÉ. 


NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT 


VOOR 


NEDERLANDSCH-INDIÉ, 


UITGEGEVEN DOOR DE 
KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING 
NEDERLANDSCH-INDIË ,- 
5 ONDER REDACTIE VAN 


Dr. EL, ONNEN. 


DEEL LI. 


ACHTSTE SERIE. 
DEEL XII. 


BATAVIA zx NOORDWIJK, | ’s GRAVENHAGE, 


ERNST & Со. MARTINUS NYHOFF. 
1992, 


INHOUD 


VAN DEEL I.I. 


ee 


Naamlijst der leden van de Koninklijke 1 Natuurkundige Vereeniging 
in Nederlandsch-Indië op 1 Januari 1891 

Verslag nopens de werkzaamheden en den toestand ie Koninklijke 
Natuurkundige Vereeniging in Nederlandsch-Indié, over het јааг 
1890, uitgebracht in de algemeene vergadering van den 12* Februari 
1891 door Dr. J. P. Van реп Зток, Voorzitter der Vereeniging. 

De klimaten der voorwereld en de geschiedenis der zon, door 
Eve. Dunois. 

Voorloopig bericht omtrent het аі naar а бана еп 
tertiaire vertebraten-fauna van Samatra en Java , gedurende het 
jaar 1890, door Eve. Dunois : 

di m bericht over nummulieten , ыш еп пена van 
Javanen over den-euderdom. der. gesteenten waarin zij optreden, 
met een plaat, door Dr. R. D. M. Venseex. 3 

De kiemontwikkeling van Tectona grandis L. F. Djati (mel sleden), ЈЕ 

г S. Н. Koonpens, Houtvester * het Boschwezen in Neder- 
landsch-Indié . . 

Over eene collectie vogels, Sege уап 4е ои Zuid- ARIES 
door А. G. VORDERMAN, Corresp. der Kon. Akad. тап Weten- 
schappen te Amsterdam 

1. Microhierax fringillarius. Dna». 
2. Baza sumatrensis. Larr. 
3. Micronisus soloensis. Horsr. . i Docs 


' 7. Palaéornis luciani. VERREAUX. oee 
8. Chotorea mystacophanes. Темм. 

- 9. Gecinus puniceus. Honsr. 

10. Thriponax javanensis. Honsr. 


11. Hierococcyx fugax. Ноле. 
12. Ніегососсух sparveroides.*; Vic. асса clas D rng 
13. Rhinorta chlorophaea. Bur. hee eie сы 


14. Rhopodytes Чап 55. . . . . 


Brapz. 


139, 


VI. INHOUD. 


Brapz 
15. Сепітососсух javanensis. Dum. 217. 
16. Hydrocissa nigrirostris. BLYTH. 218. 
17. Dichroceras bicornis. L. 219. 
18. Merops bicolor. Bopp. 221. 
19. Nyctiornis amicta. Temm. 222. 
20. Dendrochelidon comata. Темм. 223. 
21. Chaetura согаста. S. Muur. 224. 
22. Hemichelidon ferruginea. Hope. 224. 
23. Irena cyanea. Beo. 225. 
24. Dissemurus paradiseus L. r енемен Be. juv. 226. 
25. Lanius tigrinus. Drar. 227. 
26. Lanius lucionensis. L. 228. 
27. Dicaeum sumatranum. єй. 229. 
28. Hemixus cinereus. Bern. с 229. 
29. Trichostoma büttikoferi, nov. spec. . 230. 
30. Pitta coerula. Vic. ин eu i e 231. 
31. Pitta пишем. Br. .  . З 4 à жақа " 2232. 
32. Pitta elegans. kats o We ү, 4 233. 
33. Geocichla sibirica. Parr. M ) Ма" 234. 
94. беосіста rubiginosa. MÜLL. . Жата nd 
35. Limonidromus indicus. бм. 287: 
36. Henieurus ruficapillus. Temm. 238. 
37. Corydalla hasselti. Teun. 239. 
38. Uroloncha leucogastra. ` Buerg. | 240. 
39. Platysmurus leucopterus. Temm. Io 240. 
40. Platylophus coronatus. Rarrr. 241. 
4l. Butreron capellei. Темм. З 242. 
42. Ешріосотия vieilloti. Gray. 343. 
43. Caloperdix oculea. Темм. 244. 
44. Aegialites geoffroyi. Waer. BINOS слете 245. 
45. -Macropygia ruficeps. бвлт. + 2055) sy zou, 046. 
46. -Anas scutulata: Мел. „toll ganes #1092, 298. 
47. -Onychoprion lunatus. PEALE . . 947. 
Nötulen van de Vergaderingen der кыздай, Мөнінуі ш! ei. dE 
.- eeniging in Nederlandsch-Indié , p het (eerste Wier 9 
уап 1891. 
Vergadering der Directie, gehouden op 8 Januari 1891; . 950. 
Algemeene vergadering gehouden өр 12 Pebruari 1891. 254. 
Vergadering der. Directie, gehoüden 12 Februari 1891: . 955. 
Vergadering der Directie, gehouden ор 19 Maart 1891. ^. 957. 
Verg adering der Directie, gehouden do 13 Art 1991. — 960. 


Vergadering der Directie, gehouden op 14 Mei 1891 . 
Vergadering der Directie, gehouden ор 11 Juni 1891. 


INHOUD. 


Naschrift op »De klimaten der voorwereld en de geschiedenis der zon”, 
door Eve. Dusois . 
Verslag omtrent de bea denn in i ононе 
Regentschappen over het jaar 1890, door R. Van Комохре, Directeur 
der Gouvernements Kina-Onderneming 

Bijlage A. 

Bijlage M. 

Bijlage С. 

Bijlage D. 


jlage ЈЕ. 


Bij e 
Kinologische studiën, dior p. VAN айыда. 
Vulkanische verschijnselen еп aardbevingen іп ge 0. L Archipel 


waargenomen gedurende het jaar 1890, verzameld door Dr. S 
en Dr. H. Onnen, Leden der aardbevingscommissie. 


A. Vulkanische дин 

B. Aardbevingen 
Bijdragen tot de kennis der алоје уап ka Y s. ii. са 
Саш 1. Бе familiën en gend der „woudboomen van 


5, FIGEE 


WEE . - "m А. 6. тежини, Correspondent dm jen. groe 
v. Welens. te Amsterdam (1) 
1 


2 

4. 

8 
14. 


18. 
19. 


546% 


Syrnium sinense Ioni]. 

Neopus malayensis [Rerw.] 
Butastur liventer [Темм. ). 
Xantholaima rosea |Пгм.). 
Jungipicus auritus [Exvr.]. 

Gecinus vittatus [VrEiLL.] 

Cuculus poliocephalus (Laru.) . 
Cacomantis sepulcralis [Mutr.] Јоу. . 


Coccystes coromandus | Ноһвғ. en Moone). . 


Phoenicophaes curvirostris [Gray] 
Centrococcyx nigrirufus [Srernens.] . 
Callyalcyon coromanda [Larn. |. 
Cypselus subfurcatus [Brvru.] . 

Siphia vordermanni (Suarre.] . 
Cryptolopha grammiceps йау 
Миѕсісарша westermanni [Suarrr.) . 


326. 


(1) Alleen die nummers zijn hier opgenomen, waarvan in den tekst bijzonderheden worden 
edeeld, " 


УШ, INHOUD. 


52. Lalage terat [Ворр.] 

53. Irena turcosa [ Warp.] 2 

58. Pachycephala griseola гасен +. 

67. Zosterops aureiventer [Номе.] . 

70. Chloropsis nigricollis [Vieur.) . 

72. Rubigula dispar (Honsr.] . 

75. Pycnonotus analis (Honsr.] Шо 
90. Drymocataphus epilepidotus [Темм.] . 
90. Merula javanica [Honsr.] . 

91. Turdinus lepidopleurus (B».] 

92. Henicurus leschenaulti MUN 
101. Corone enca [Honsr.] . en 
107. Sphenocereus korthalsi ы. 
114. Actodromas albesceus [Темм.] . 

116. Totanus calidris [Ga] 
120. Numenius arquata [L.] . 
121. Himantopus candidus (Bom. 

122. Aegialites peronii [Темм. | у e E 


123. Aegialites dubius [Scor.] . . 
125. Hypotaenidia striata | Зсор. | У УВО A Eeer 
126. Falcinellus igneus (Ga.] . қ zar e AE 
190. Hydrochelidon hybrida (PaLr.]. i А 5 . 41275 
131. Hydrochelidon nigra [L.] : : — 3 КЎ 
132. Onychoprion sumatranus [Rarrr.] . 415. 


Bijdrage tot de kennis der avifauna van het eiland kod. dde 
А. б. УОКРЕКМАХ, Corresp. der Коп, Akad. v. Wetens. te Amst. 417. 
Notulen van de Vergaderingen der Koninklijke Natuurkundige Vereeni- 
ging in Nederlandsch-Indié, gedurende het tweede ha'fjaar 
van 1891. 
Vergadering der. Directie, gehouden op 9 Juli 1891 . 
Vergadering der Directie, gehoudeu op 13 Augustus 1891 . 
Vergadering der Directie, gehouden op 10 September 1891. 
Vergadering der Directie, gehouden op 8 October 1891 . 
Vergadering der Directie, gehouden op 12 November 1891. 
Vergadering der Directie, gehouden op 10 December 1891 . 
Uitkomsten van Meteorologische waarnemingen in Nederlandsch-lndié 
gedurende de maanden Juli—December van het jaar 1890, door 
Dr. S. Fe e à 2o. 


NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT 


VOOR 


NEDERLANDSCH-INDIË, 


ове DOOR DE 
KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING 
NEDERLANDSCH-INDIË, 
." ONDER REDACTIE VAN 


Dr. Ы. ONNEN. 


Eerste Aflevering. 


 ACHTSTE SERIE. 
DEEL ХН. 
| Aflevering 1. a 
iu ме. Bet. Garden, 22 
SC 1898. e 


melee 00 - 


< Se BATAVIA ан NOORDWIJK, 
ERNST а бо. T 1 de ARTINUS 


NAAMLIJST DER LEDEN 


VAN DE 


KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING 


NEDERLANDSCH-INDIË, 


op 1 Januari 1891. 


Dagteekening van oprichting 19 Juli 1850. 
OPRICHTERS. 
Dr. P. Bleeker, + 1878; Dr. J. Н. Croockewit Hz., + 1880; 
C. De Groot; P. J. Maier, T 1878; P. Baron Melvill Van Carnbée , 


T 1856; С. M. Schwaner, T 1851; Н. D. A. Smits, + 1855; 
Dr. С. Swaving, T 1881. 


HONORAIRE LEDEN. 


Datum van Benoeming. 


LA W. P. Weitzel, 24 Februari 1859. 
2 С. De Groot, 8 Juli 1865. 
5 Mr. L. A. Ј. №, Baron Sloet v. d. Beele, 14 April 1866. 


4 W. F. Versteeg, 18 Mei » 


ко 


5 A. J. C. Edeling, 

6 Jhr. Mr. J. Loudon, 

7 F. 'sJacob, 

8 H. L. Janssen Van Ваау, 

ӘР. Van Dijk, 

10 Dr. C. L. Van der Burg, 

11 Jhr. Mr. W. Baron Van Goltstein, 


BgsrunENDE LEDEN. 


1 Jod. Heringa, 

2 E. Polak, 

5 Dr. С. Gutteling, 

4 Dr. H. Cretier, 

5 А. G. Vorderman, 

6 Dr. H. Ounen, Zedacteur , 

7 Dr. J. P. Van der Stok, Voorzitter, 

8 Dr. С. Ph. Sluiter, Bibliothecaris en 
Directeur van het Museum, 

9 Mr. M. C. Piepers, 

10 H. J. Hardeman, 

11 Dr. S. Figee, Secretaris, 

12 Dr. В. D. M. Verbeek, 

15 Dr. M. Treub, Ondervoorzitter, 

14 Dr. J. P. Kloos, 

15 G. J. P. J. Bolland, 

16 Dr. С. Eijkman, 

17 J. W. Е. J. Van Беске, 

18 J. С. Th. Scheffer, 

19 Dr. M. Greshoff, 

20 Dr. W. Burck, 

21 J. Berman, Penningmeester , 

22 J. W. Th. Van Schaik, 


Datum van Benoeming. 


26 Januari 


18 Februari 
16 October 


17 Februari 
vU 

17 Januari 
16 September 
20 April 

19 September 
1 


e 


15 Mei 

16 September 
17 Juli 

20 November 
18 December 
18 » 

8 Juli 

12 Mei 


15 Juni 
16 October 


1889. 
1890. 


CORRESPONDEERENDE LEDEN IN NEDERLAND. 


(Maximum-aantal 50). 


Datum van Benoeming. 


1 Dr. А. №. М. Van Hasselt, ’s Gravenhage, 28 Februari 1856. 
2 Dr. C. A.J. A. Oudemans, Amsterdam, 15 Juni 1858. 
5 Dr. А. С. Oudemans, Delft, 16 November 1867. 
A Dr. F. У. R. Suringar, Leiden, 21 December 1872. 
5 Dr. J. Bosscha Jr., Haarlem, 21 » » 
6 Dr. N. У. P. Rauwenhoff, Utrecht, 21 » » 
7 Dr. H.G. V. d. Sande Bakhuysen, Leiden, 21 » » 
8 Dr. P. J. Veth, Arnhem, 21 » 
9 Dr. J. W. Gunning, Amsterdam, 21 Maart 1874. 
10 Dr. J. C. Oudemans, Utrecht, 17 September 1875. 
= 11 Dr. С. Ritsema, Leiden, 17 » » 
12 Dr. D. Bierens De Haan, Leiden, 20 Mei 1880. 
15 Dr. H. €. Dibbits, Utrecht, 20 » » 
14 Dr. Th. W. Engelmann, Utrecht , 20 » » 
15 Dr. Th. Mac Gillavry, Leiden , 20 » » 
16 Dr. Th. Place, Amsterdam , 20 > H 
17 Dr. E. Van Rijckevorsel, Rotterdam, 20 ^» » 
18 P. €. T. Snellen, Rotterdam, 17 Mei 1885. 
19 F. M. Van der Wulp, 5 Gravenhage, 17 » » 


20 Dr. А. A. УУ. Hubrecht, Utrecht, 20 November 1884. 
21 Dr. H. Wefers Bettink, Utrecht, 9 September 1886. 


92 Dr. P. P. С. Hoek, Leiden, 9 » » 
25 F. W. Van Eeden, Haarlem, 9 » » 
24 Dr. С. А. Pekelharing, Utrecht, 11 Augustus 1887. 
25 Dr. Max. Weber, Amsterdam, 25 Mei 1889. 
26 Dr. A. Wichmann, Utrecht, 95. „ » 


27 Dr. L. Serrurier, 16 October 1890, 


% 


CORRESPONDEERENDE LEDEN IN HET BUITENLAND. 


(Maximum-aantal 50). 


P. J. Van Beneden, Leuven, 
І. Hyrtl, Weenen, 
J, Steenstrup, Kopenhagen, 
J. K. Hasskarl, Kleef, 
“5 W. von Haidinger, Weenen, 
6 J. Moleschott, Rome, 
7 0. von Struve, Pulkowa, 
8 0. Beccari, Turijn, 
9 D. J. Whitney, San Francisco, 
10 F. von Müller, Melbourne, 
11 A. Russell Wallace, Londen, 
12 A. le Jolis, Cherbourg, 
15 A. B. Meijer, Dresden, 
14 G. J. Allman, Londen, 
15 G. A. Daubrée, Parijs, 
16 H. von Helmholtz, Berlijn. 
17 Th. H. Huxley, Londen, 
18 L. Pasteur, Parijs, 
19 Tommaso Salvadori, Turijn, 
20 Otto Finsch, Bremen, 
21 John Milne, Tokio, 
22 Michele Stefano Rossi, Rome, 
25 J. H. Kloos, Brunswijk, 
24 Wilhelm Blasius, Brunswijk , 


25 Alexander Woeikof, St. Petersburg, 
26 S. P. Langley, Washington D. C. 


27 Herman Gr. v. Solms Laubach, 
Straatsburg , 

28 Julius Hann, Weenen, 

29 K. Góbel, Marburg, 


Datum van Benoeming. 


28 Februari 


. 98 » 


10 November 
24 September 
28 Januari 
15 Juni 
21 December 
21 » 
20 December 
16 December 
18 Mei 
20 Mei 
20 » 
20 » 
2» 
90 » 
28 Mei 
19 Juli 
20 November 
20 » 
9 September 
9 » 
11 Augustus 
8 Maart 


12 Juli 
11 October 
25 Mei 


1856. 
1857. 
1859. 
1864. 


1884. 


1886. 


. 
же 


Gewone Leden іп Nederlandsch-Indië. 


Ve: шщ Lë к. 


-1 OQ» << 


© 


9 


11 
12 
15 
14 


ЊУ te Lë 
= CI 


ж 


J. 


A. 
E. 


F. Den Dekker, 
. A. Van Delden, 
K. 
Radh. Adipati Proto Noto Amiprodjo, 
Mr. M. C. Piepers, 


F. Holle, 


Heringa. 
Н. Hisgen , 
Polak , 


Dr. С. Gutteling, 
10 Dr. J. P. Kloos, 


Th. L. L. von Kotsch, 
Dr. H. Neubronner Van der Tuuk, 
G. Vorderman, 


W. J. M. Linden, 
p. 
P. 
26 E. Douwes Dekker, 


F. Michielsen , 
Mijer Pz., 
Fennema , 

A. Hooze, 

A. Hamburg, 
J. Spaan, 

M. W. Zuur, 
N. Zelisse , 
Seubert , 


Landberg Jr., 
Houtzager Jr., 


297 сер Barnaart , 


Datum van Benoeming. 


11 Juni 

25 December 
50 Maart 

16 Januari 

28 April 

15 December 
16 Maart 

21 November 
19 Septeniber 
19 » 

15 Juni 

19 April 

16 » 

20 September 


10 Juli 

15 October 
17 Maart 
MÉ o 
17-559 


1857. 
1858. 
1839. 
1861. 


1876. 


Datum van Penoeming. 


28 J. M. Van Berckel, 21 April 1876. 
29 H. 1. 6. Van der Burch, ET 3 » 
50 D. J. Crol, 21.3 » 
51 E. Th. Van Delden, SL ` e » 
52 Mr. J. J. €. Enschedé, 91» » 
55 Ј. P. Ermeling, 817% » 
54 S. Everts, eis » 
55 W. H. Heijtman, 3t: » 
56 E. J. Kerkhoven, 91:9 n 
57 В. C. J. Kool; 41-- » 
58 Mr. С. Manuel, е1 s » 
59 P. A. Palm, 215» » 
40 Th. S. Reijneke, aj > » 
41 John L. Sarkies, öf s » 
42 J. Н. P. Saijer, 91 ^5 ; » 
45 J. УУ. Th. Van Schaick, 31 e » 
44 F. R. Scherius, 91:9 » 
45 Н. R. A. Vechtman, 91 » o» 
46 T. Walter, 31:53 » 
47 W. J. M. Michielsen, 9212» » 
48 J. H. D. |. Запсег, 91» » 
49 б. Р. А. Renaud, 29 Mei » 
90 Dr. H. Cretier, 7 Juli » 
bid: A. Kluijt , 38 October » 
ULLA M 2 Bolsius, 16 December » 
55 J. W. Dersjant, 17 Maart 1877. 
54 F. N. Knoch, ІТ» » 
55 Н. F. P. Obertop, 17 a e 
56 A. К. J. Kaffer, 21 April » 
57 Dr. J. Р. Van der Stok, 16 Јат _ » 
58 J. б. Ribbers, 38 Juli » 
59 R. Edwards Van Muijen, 19 Januari 1878. 
60 F. J. Visser, 39:15. » 


61 H. €. Soeters, 10: 3 ^ 


~ м 
өт Kë 


Н. Van Meerten, 
А. Н. 6. Fokker, 
A. Massink, — 


5 L. J. Santman, 


L. H. Kramer, 

G. С. Twijsel, 

Dr. K. H. Mertens, 
Dr. H. Onnen, 

Dr. €. Ph. Sluiter, 

J. Stormer , 

Dr. W. Dominicus, 

C. Deijkerhoff, 

J. Dinger, 

A. Van Schermbeek , 
A. Visser, 

J. B. Mack, 

W. Godefroy, 

J. L. Moquette, 

G. A. Schouten, 

P: Tak, 

W. E. M. S. Aernout, 
Dr. P. А. Platteeuw, 
Dr. R. D. M. Verbeek, 


» Dr. M. Treub, 


A. E. Van Swieten, 
F. D. Warnecke, 

R. W. F. Koopmans, 
F. Foringer, 

W. F. Fels, 

M. Ten Cate, 


2 А. Bochart, 


G. Mullemeister , 


| €. Schreutelkamp, 
5 A. Mulder, 


Datum van Benoeming. 


16 Februari 
16 » 


ба 
16 » 
20 April 
20 >» 
18 Mei 
20 Juli 
17 April 
(Ke 
18 Maart 
18 > 
18 >» 
18 » 
18 » 
18 » 
15 April 
15 » 
20 Меі 
15 Juli 


19 Augustus 
21 October 
16 December 


16 > 
16 » 

17 Februari 
EI та 
142» 
15. 
ҰТА 
127, 

17 Maart 
17: » 
21 April 


1878. 


1879. 


1880. 


96 С. Baumgarten, 

97 Dr. Ј. УУ. Hofmann, 
98 С. J. De Waal Malefijt , 
99 Н. С. De Vletter, 

100 Mr. А. |. С. Kleijn, 
101 T. Ottolander, 

102 H. E. Prins, 

105 Dr. W. Burck, 

104 A. J. €. Hazenberg, 
105 D. J. Guijkens, 

106 J. Julius, 

107 А. Schmitz, 

108 S. F. Boers, 

109 Mr. С. S. Buys Ballot, 
110 P. Van Leersum, 

111 P. Leendertz, 

112 Dr. A. J. Verwey, 
115 J. D. Donker Duyvis, 
114 Dr. W. Paüw, 

115 W. J. L. Van Dissel, 
116 H. W. Backhaus, 

117 W. P. Groeneveldt , 
118 H. J. Hardeman. 

119 D. A. Hooijer, 

120 H. Faber, 

121 Mr. W. De Gelder, 
122 Jhr. Mr. H. L. Wichers, 
125 Dr. S. Figee, 

124 P. €. Van Motman, 
125 B. J. Stofberg, 

126 D. F. Van Braam Morris, 
127 S. H. Koorders, 

128 Dr. Th. Van Buuren, 
129 L. E. Van Teijn, 


Datum van Benoeming. 


16 Juni 1881. 
16 » » 
21 Juli » 
15 December » 
16 Februari 1882. 
15 » » 
16 » » 
16 .5 » 
16 Maart » 
16 ! ~ 
16 » » 
16 > » 
18 Mei » 
21 September  » 
19 October » 
16 November » 
19 April 1885. 
21 Juni » 


20 December » 
21 Februari 1884. 


25 April » 
15 Mei » 
17 Juli » 
17 я » 
IT » 
175 » 
BA » 
18 September — . » 
16 October » 


18 December » 
15 Januari 1885. 


21 Mei » 
18 Juni » 


0 P. von Strachwitz, 


bech о 
өз <л 
M 


Н. С. Van Ruijven, 
M. J. Van Bosse, 

Ј. S. Van Drooge, 

G. L. Hofland, 

J. €. Th. Scheffer, 
Mej. Charlotte Jacobs , 
158 G. L. Verver, 

59 Dr. J. Haver Droeze, 


-- — 
KK о. Lë 


-- -- 
іі ot л Ot C! сл 
+ 


ге 
©» 


~ 


А. Renaud, 

J. Groenemeijer, 
Lowe, 

145 үу. А. Wernberger , 
144 J. W. F. J. Van Eecke, 
145 E. Giesbergen, 

146 Willem Kessler , 

147 George Fischer, 

148 P. A. Van der Made, 
149 Albert Mohr, 

150 F. Gransberg, 

151. G. ГР. J. Bolland, 
152 G. D. Birnie, 


«c 
B, 
· 

Ј. 


Н. Tielman , 

. €. Van Huut, 

162 S. С. Van Musschenbroek , 
165 Ch. G. Cramer, 


155 Dr. J. F. Ben, 
154 A. C. Schepper, 
155 G. L. Mens Fiers Smeding, 
156 E. Van de Roemer, 
157 6. А. Scherer, 
158 N. L. Holwerda, 
159 А. С. 0. Мете, 
ў. 
Th 


W. J. Hubers Van Assenraad , 


Datum van Benoeming. 


17 September 


17 December 
117 9 

91 Januari 
18 Maart 

22 April 


10 Juni 
IO » 
10» 
8 Juli 


» 
14 October 
11 November 


11 
1b 
тоз 
Ik 
if а 
11.2% 
Lt zm 
9 December 
Heite 
92.79 
M IBN 
9.» 
о и 
a 
9 :» 
H D 
Ө» 


15 Januari 
17 Februari 


9 September 
9 


1885. 


1886. 


1887. 


164 L. Е. Deesen , 

165 Dr. J. J. Pigeaud, 

166 J. Berman, 

167 Ko Mo Ап, 

168 D. Van Aalst, 

169 J. A. Van Delden, 

170 J. Schülein, 

171 Dr. J. H. Gunning, 
172 Maurits Charlouis , 
175 Liem Liong Hien, 


174 E. Engelberts, voor de Vereeniging 
van Djocjasche Landhuurders , 


175 J. A. Oudorp Kortebrant , 
176 Dr. S. Monnikendam, 
Lie Tjoe Hong, 

178 W. F. Sterk, 

179 6. P. J. Theunissen, 
180 P. Engelmaijer, 

181 Dr. Ludwig Martin, 
182 Dr. А.Н. б. Schónian , 
185 D. P. Jentink, 

184 E. S. De Jong, 

185 Joh. Visser, 

186 D. М. Kruseman, 

187 L. Van der Est, 

188 J. F. Van Win, 

189 H. J. J. Hep. 

190 P. H. Вусеп, 


191 M. С. W. Baron Van Heeckeren, . 


192 W. Buurman, 

195 Victor Lehmann, 
194 J. E. De Metier. 
195 W. G. Bakker, 

196 B. M. H. Heuveldop, 


17 
17 
17 
17 

9 


іш te 
Hi 


2 
лил 


Datum van Benoeming. 


Februari 1887. 
x ý 
» s 
» » 
Maart » 
» » 
» » 
“ e 
» » 
» » 
» » 
April » 
» » 
» » 
» » 
. » 
» » 
» » 
» » 
» e 
D » 
Mei » 
» » 
» » 
» » 
» » 
» » 
А » 
» қ 
Juni » 
» » 
» » 
D » 


Datum van Benoeming. 


197 W. J. Oosterhoff, e 25 Juni 1887. 
198 Dr. М. Greshoff, 20 с» » 
199 R. Wijmans, 25 » » 
200 УУ. М. Ottow, %5-5» » 
201 Н. Rolf, 29 ^» » 
202 Mr. У. C. Veenstra, 2o > » 
205 W. С. €. Bleckmann, aai » 
204 D. J. Jut, 14 Juli » 
205 Dr. Ј. 6. Kramers, 14 e » 
206 D. P. F. Driessen, 14 ' » » 
207 H. W. Van Dalfsen, 14 » » 
208 6. Brinks, li > › 
209 Н. УУ. Praasterink , 14 > » 
210 W. Kooiman, 14 » » 
211 J. H. Buijten, 11 Augustus » 
213 S. P. Ham, 11 » » 
215 W. A. De Kanter, Es » 
214 W. €. Knoops, ii » 
215 J. A. Wagner, p. » 
216 Mr. J. H. Bergsma, 8 September >» 
217 B. Kersjes, 8» » 
218 H. Reuvers, 8 >» » 
219. W. P. S. Jansen, 8 > » 
220 J. W. H. Muller, 8 » » 
221 A. De Graaff, 8 » » 
222 H. D. А. De Wolff, 15 October » 
225 A. Buijsman, Убиј » 
224 УУ. Baron Van Voorst tot Voorst, 15 » » 
225 H. С. L. D. Commegrain , 15 > | иу 
226 L. T, Van der Upwich , 10 November » 
227 J. G. Schot, 10. » » 
228 J. A. H. Breijmann, 8 December » 
229 J. С. Huijsman, 8 * 


250 Н. F. О. Van Cattenburch, 8 >» * 


251 Dr. С. Eijkman, 

959 Ј. 5. Bowles, 

255 В. Ерріе, 

254 P. H. Van der Kemp, 

955 C. H. W. Linck, 

956 L. Visser, 

237 R. С. Bakhuizen Van den Brink, 
258 H. K. J. Van den Bussche, 

259 М. Koperberg, 


J. Van Kwawegen , 
G. Hoppenstedt, 
Lübbers , 

А. Stuur, 

J. B. Hubenet, 

J. Kampschuur , 

Н. С. F. Bakhuis, 
247 H. M. la Chapelle, 
248 W. H. J. Keuchenius, 
249 P. Koefoed, 

250 С. J. Кок De Jong, 
H. E. Van Leyden, 
Dr. A. J. Cremer, 
255 J. С. уап Sehravendijk , 
4 J. D. Ten Bosch, 
255 H. J. Duvvelaar, 

256 E. A. Klerks, 

257 F. W. L. Meijer, 
258 0. Netscher, 

259 Mejuffrouw V. Van der Plaats, 
260 J. H; Op де Coul, 
261 A. J. Ten Brink , 
262 Dr. U. W. Е. Thur, 
265 А. C. Andreas, 


Vë HH ће to b$ H 
MM d ve но но њ Ve: 
о er de Ame 


W te b 
e ж 
HI ~ 


ћу 


D 


ћу 
ec 


Datum van Benoeming. 


8 December 1887. 
12 Januari 1888. 
9 Februari » 
д v» у 
9 » » 
9 % » 
8 Maart » 
8 > » 
8 » 
8 >» » 
8» » 
B» 5 
боји » 
12 April » 
| 2 » » 
24 Mei » 
9420» » 
24 » » 
94 |» » 
24 e » 
94 » » 
14 Јин » 
IA » » 
LA » » 
12 Juli » 
12. » » 
(A Se » 
19:3 » 
12. 1» » 
A RS » 


2 
9 Augustus » 
9 


15 September ` » 


Datum van Bestemming. 


264 M. Е. Е. J. Dubois, 15 September 1888. 
265 А. W. Glazener, 15 » o» 
266 E. F. Intveld, 15 » » 
267 Mejuffrouw E. Tydeman, 15 » » 
268 Е. К. Н. A. Hamming, 11 October » 
269 J. H. Poelman, и » 
270 7. Вепзђасћ, 8 November » 
271 А. Bijvoet, 8 » » 
979 P. J. F. Van Неш, 8 » » 
275 Mejuffrouw М. L. Schäfer , 8 » » 
274 P. J. Hijmans van Anrooy, 15 December » 
975 Z. Exc. P. Ten Bosch, 18 +» » 
276 J. W. А. Doorenbos, 13:55 » 
977 А. С. J. Fournier, 15: 5 » 
278 С. Mac. Gillavry, 15 » » 
279 J. А. Schröder, 15 cii » 
280 Ғ. Pompe Van Meerdervoort, 13:59 » 
281 A. Groothoff, 15 » 3 
282 Mejuffrouw С. С. Van Geuns, 15 » b 
985 Dr. F. J. M. Fiebig, 15 » a 
284 А. Schultze, 15 » » 
285 Е. М. Poortman, 17 Januari 1889. 
286 Dr. H. W. С. Utermöhlen, 17 » » 
287 D. Wafelbakker , (GB » 
288 Е. А. Heckler, 14 Februari » 
289 G. A. J. Caspersz, 14 Maart » 
290 C. H. D. Monod de Froideville, 14 > » 
291 6. Gorter, 14 >» » 
292 Mr. A. D. H. Heringa, 14 » » 
295 Н. B. Van der Kolk, 14 » » 
294 P. F. Verduijn Lunel, 14 » » 
295 F. L. Van der Vinne, 14 » у 
296 H. В. Van Buuren, 11 April » 


297 Mr. S. J. Lagerweij, 1: » 


Datum van benoeming. 


398 1. J. В. Raat, 11 April 1889. 
299 б. W. S. von Wedell, 11 » » 
500 J. А. УУ. Van Bergen, 25 Ме » 
501 Ғ. А. Bergmans, 9521» » 
502 К. Е. С. Groen, 95 » » 
505 J. D. Heijning, LEI » 
504 К. Н. Van Leijen, 28 4 » 
505 J. Vollema, 93 » » 
506 E. C. F. Bloch, 15 Juni » 
507 Z. Exc. T. J. A. Van Zijll deJong, 15 » » 
508 T. H. Van Kooten, 15: 2» » 
509 H. Kuijp. 11 Juli » 
510 H. Ter Poorten, 11 >» » 
511 J. Scheffer, 11.» » 
512 P. A. M. Уегтешеп, Hc » 


515 C. W. Weijs, 11» » 
514 Е. J. L. Mersen Senn Van Basel, 8 Augustus » 


515 В. Berkhout, 8 » » 
516 Ј. J. P. Cambier, 8 » » 
517 E. N. A. De Cuijper, 8 » , 
518 Н. А. Engelken, 8 = » 
519 F. Roorda Van Eijsinga, 8 » » 
520 Dr. J. Godefroy, 8 » » 
521 P. W. Hartelust, 8 » » 
522 6. Kaulbach, 8 e » 
525 J. Van Lennep, 8 » » 
524 Ј. К. Уап дег Мешеп, 8 » » 
525 1. W. A. Alting Siberg, 8 » » 
526 Н. Van Sprang, 8 » » 
597 C. L. Thieme, 8 >» » 
528 Н. R. De Vries, 8 >» » 
329 A. Van West, 8 >» » 


550 A. P. W. Segond Van Banchet, 12 September. >» 
221 4. 6. Blonk , 19...» » 


Q» = C1 Ri 


ot o1 Ot ot St п 
ai oO! Sai CI OU C! 


Qo N 


c1 


e 
© 


от St CV 


= 
— 


ыз 
о ve м 
ve: Cl 


~ ~ 
~ e 


QI сы OT OT CI 


ы 
= 
© 


ж 
© 


Ku 
— 


Qc 
1- 


ж 


c oc 
= | 


ot OI CT OT Sai ш Sai 


© 


c: 


ox 
~I 


~“! 


ex 
со 


et 


KS 
Џеј 


el 


ч 
> 
© 


e 
ke 


QI 


e 
te 


ОЛ en сл C 
c с 
» Cl 


c 
Ko 


Datum уап Benoeming. 


Eug. Dubois Jzn., 12 September 1889. 
A. Ten Bosch, i a » 
H. Van Dorp, 19. „и » 
W. Grashuis, 19... » 
W. F. G. L. Haanstra, 193.» 
Н. Е. Hesselaar , (ko » 
G Hoedt , 14. » 
б. M. Kraaij, 1$. 5» » 
Mr. Ј. Р. Metman 1$ 5» » 
F. B. Smits, 19. » » 
B. Н. J. Spanjaard, (KS, » 
W. A. A. Visser, TL SES » 
А. Е. Kerkhoven, 14 October » 
А. A. Heijligers Sr., 14 » » 
F. W. Morren, 14 >» » 
Dr. С. H. D. Stratz, 14 >» » 
D. Göllner, 14 November » 
J. Petersen, 14 > » 
J. С. Van den Berg, 12 December » 
Dr. H. Breitenstein , 12 s » 
Ј. УУ. IJzerman, 9 Лаппагі 1890. 
D. J. W. А. б. Coops, 15 Ғеһтпагі » 
G. Gortmans, 15 Maart » 
Dr. J. М. Janse, 12.» » 
А. В. В. Jansen, 15 > » 
G. M. Johannes, 15.55 » 
Joh. С. Kotting , 15.» » 
Н. von Oven, 12.5 » 
А. В. W. Gey van Pittius, 13.0 » 
W. L. Van Rees, 12. я » 
Dr. P. Уап Romburgh, 15 > » 
d. Vos, 15.» » 
J. P. Janette Walen, 15 » к 


S. B. Zeverijn, 13- » » 


Datum уап Benoeming. 


566 S. F. Burgersdijk , 10 April 1890. 
567 A. Charlier, 10 >» » 
568 А. Ekerman, 102% * 
569 Н.А. F. Freydanck, 10 e » 
570 J. К. Kempees, 10 » » 
571 H, S. Pinkhoff, 10 » » 
572 J. Nuhout van der Veen, 10 e » 
575 J. С. Van Aalst, 8 Mei » 
574 J. A. Goedbloed , 8 >» » 
575 F. Van Gulick, 8 » » 
576 Mr. T. Henny, 8 » » 
JM L6 A. Rombach, 8 » » 
578 Ғ. Wiggers, 8 » » 
579 А. F. Вошпап, 12 Juni » 
580 Mr. С. A. Henny, 12 » » 
581 H. J. Stoof, 12 0 » 
582 H. G. C. Van Dorp. 10 Juli » 
585 6. C. Ph. d'Arnaud Gerkens, 10 » » 
584 б. УУ. Kiewiet de Jonge, 10 >» » 
585 Н. 6. Тгір, 10 >» » 
586 УУ. Van Wicheren, 10 » » 
587 В. С. Kroesen, 14 Augustus » 
588 G. Van Beuningen van Helsdingen, 16 October » 
589 7, W. Mullemeister , 16 » > 
590 W. H. Van de Pol, 16 >» » 
391 Dr. С. Dütting, 15 November » 
592 J. D. Pasteur, | 153 > » 
395 A. Collier, 11 December » 


594 E. A. Rovers, 11:2» » 


VERSLAG 


NOPENS DE WERKZAAMHEDEN EN DEN TOESTAND 
DER 


KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING 


IN 


NEDERLANDSCH-INDIË, 
OVER HET JAAR 1890. 


Uitgebracht in de algemeene vergadering van den 
124% Februari 1891, 


DOOR 


Dr. J. P. VAN DER STOK, 
Voorzitter der Vereeniging. 


Een huitenlandsch geleerde, die gedurende geruimen tijd en 
met groot voordeel voor zijne onderzoekingen in onze Koloniën 
heeft vertoefd, heeft zich, tot zijne penaten teruggekeerd, de 
vraag gesteld of niet het bezit van Koloniën, hoe begeerens- 
waard ook uit een politiek en commercieel oogpunt, nadeel 
doet aan den kalmen en opgewekten arbeidsdrang, die het 
Germaansche ras kenmerkt, en of niet de materieele belangen , 
die daardoor op den voorgrond treden, aan het idealisme in 

2 


18' 


den weg staat, het idealisme dat 200. noodzakelijk is voor 
praestatie op het gebied van wetenschap en kunst. 

Wij willen even verstandig zijn als de steller der vraag en 
niet trachten haar volledig te beantwoorden: maar ik vlei mij 
met de hoop dat gij, Mijne Heeren, uit het verslag, dat ik 
geroepen ben heden voor U uit te brengen, met mij de ge- 
volgtrekking zult afleiden; dat wij, Nederlanders, noch door 
langdurig bezit van Koloniën, noch zelfs door veeljarig verblijf 
in de tropische zone onzen arbeidsdrang hebben ingeboet. 

Er is inderdaad in het afgeloopen jaar zooveel geschied en 
de aanteekeningen, die voor de samenstelling van dit verslag 
bijeengebracht zijn, waren zóó omvattend, dat niet gebrek, 
maar overvloed van stof de synthese tot eene niet gemakkelijke 
taak maakte en het is waarlijk geene overdreven bescheiden- 
heid indien ik, reeds van te voren, mijne verontschuldiging 
aanbied, indien het mij niet overal gelukt is cen doorloopen- 
den draad te vlechten door het vrij heterogeen materiaal. 

In de eerste plaats dan zij het mij vergund U in herinnering 
te brengen dat het afgeloopen jaar voor onze Vereeniging een 
jubilaeum-jaar is geweest, het veertigste van haar bestaan, 
en schoon wij dit feest niet op de oudvaderlandsche wijze 
hebben kunnen vieren, omdat de kern eener viering, de aan- 
wezigheid nl. van oud-leden hier noodzakelijk ontbreekt, hebben 
wij toch met voldoening kunnen terugzien op hetgeen onze 
voorgangers hebhen gewrocht, een belangeloozen arbeid, die 
ruimschoots vruchten heeft afgeworpen voor het wetenschap- 
pelijk onderzoek onzer Koloniën. 
 Zeker zouden wij met geestdrift feest gevierd hebben indien 
dit onder het praesidium van den eenigen overgebleven 
oprichter der Vereeniging, Cors. әк Gnoor, had kunnen ge- 
schieden en indien zich om hem heen hadden geschaard de 
eereleden EperisG, JANSSEN УАУ Raay, УАУ Пик en vAN DER 
Bure, de oud-voorzitter Осремахв en indien velen der correspon- 
deerende leden zich hierbij hadden kunnen aansluiten. 


E 
3% 


Aangenaam werd het bestuur verrast door eene geluk- | 


19 


wensching van den Heer Cors, pe Gnoor die met voldoening 
constateerde, dat zijn veertigjarig pleegkind alle kenmerken ver- 
toonde van krachtigen levensbioei. Inderdaad mag dit van onze 
Vereeniging beweerd worden zoolang de krachtige steun van het 
publiek in die mate zichtbaar blijft 215 in de laatste jaren het geval 
was. Op den eersten Januari 1891 toch bedroeg het getal leden 
394 4. i. negen minder dan een jaar geleden, 71 geen wel 
niet. wijst op vooruitgang, maar toch op eeu gunstigen even- 
wichtstoestand. — Indien men hierbij in aanmerking neemt 
dat verreweg de meesten dier contribueerende gewone leden 
weinig voordeel van hun lidmaatschap genieten, maar hunnen 
steun verleenen enkel en alleen om der goede zaak behulpzaam 
te zijn en dat de tijdsomstandigheden in het afgeloopen jaar 
nog geenszins gunstig te noemen waren, dan mag een woord 
van dank aan en waardeering van dezen steun hier niet achter- 
wege blijven. 

Indien wij nu de naamlijst nagaan die vóóraan in de eerste 
aflevering van elk deel wordt afgedrukt, dau worden wij in 
de eerste plaats getroffen door de gedachte, dat voortaan aan 
het. hoofd der nieuwe lijst de naam zal ontbreken van onzen 
géeerbiedigden Koning, die gedurende meer dan dertig jaren 
Beschermheer was. van onze Vereeniging еп aan wiens instem- 
ming шей ons streven wij het danken dat zij het Koninklijk 
praedicaat mag voeren. Zooals wij onze liefde voor het oude 
Oranjehuis hebben overgedragen op zijne beminde dochter, 
zoo ook hopen wij dat, als de tijd daartoe gekomen zal zijn, 
de ledige plaats zal mogen ingenomen worden door den naam 
van Koningin WILHELMINA. 

Nog andere verliezen hadden wij te hetreuren. Пе Oud- 
Gouverneur-Generaal Mr. L. A. J. M. Baron SrogT v. р. Весе 
sints 1866 eerelid еп de correspondeerende leden in Nederland : 
ін. С. H. D. Buys Barrot, Dr. б. Westerman en Dr. P. рк 
Roer en het correspondeerend lid in het buitenland A. Moussos 
te Zürich ontvielen aan onze Vereeniging. 

Ik zou vreezen, М. Н. mijn standpunt van SSC verslag- 


20 


gever te veel uit het oog te verliezen en mij te veel te laten 
medevoeren door een, overigens zeer verklaarbaar, gevoel 
van persoonlijken eerbied en hoogachting, dat ik voor mijn 
leermeester en vriend Buys Barvor koester, indien ik meer 
dan zeer oppervlakkig de verdiensten van dezen waarlijk huma- 
nen, edelen natuurvorscher schilderde. De groote reeks van 
jaarboeken in onze bibliotheek aanwezig, in de voorberichten 
waarvan 200 menige geniale gedachte is uitgedrukt, vormen 
een kostbaar monument dat hij zich zelven gesticht heeft. 

Als men het »Beredeneerd Register” van deze jaarboeken 
nagaat vindt men daarin eene volledige en zeer origineele ont- 
wikkelingsgeschiedenis van de Meteorologie in de laatste 
50 jaren. Aanvankelijk nam hij de nog zeer jonge en op 
losse grondslagen gebouwde wetenschap der Meteorologie 
als speeltuig ter hand; maar hij zag en deed haar aanwassen 
lot een krachtig en imponeerend geheel еп weinig geleerden 
is het in de geschiedenis der wetenschap gegeven geweest 
eigen persoonlijkheid zoozeer te vereenzelvigen met een tak 
van onderzoek als hem te beurt is gevallen. 

Het strekt der Vereeniging tot eer dat zij Buys BALLOT 
reeds іп 1856 het correspondeerend lidmaatschap heeft aan- 
geboden, nog vóór zijn beroemde wet die de hoeksteen 
is van alle weêrsprognose, in 1857 juist werd geformu- 
leerd: en heeft Indië hem de eer bewezen die hem toekwam, 
omgekeerd heeft hij zich voor onze Koloniën verdien- 
stelijk gemaakt door zijn krachtig optreden ten gunste van het 
oprichten van het Meteorologisch Observatorium te Batavia, 
waartoe zijn ter zake aan de Nederlandsche Regeering inge- 
diende memorie den doorslag gegeven heeft, terwijl zijn pro- 
gramma reeds toen, in 1857, 200 veel omvattend was, dat het 
nog heden slechts ten deele is uitgevoerd. 

Ook Westerman іп 1807 geboren, dus een tiental jaren ouder 
dan Buns Валот, is het gegeven geweest om tot in hoogen 
ouderdom te leven en te werken voor een groot doel en het 
hoogste genot te smaken dat voor den mensch bereikbaar is, 


nl. het tot stand brengen van een grootsch geheel, dat blijft 
voortbestaan, ook al is de geest die het schiep ter ruste gegaan. 
Ook van hem bezit onze Bibliotheek een monument nl. zijne 
Bijdragen tot de Dierkunde het eerste Nederlandsche Tijdschrift 
zich bewegend op uitsluitend zoölogisch gebied. 

Nieuwe Correspondeerende leden in het Buitenland werden 
gedurende dit jaar niet benoemd omdat het bij de wet vast- 
gesteld getal volledig was. In overeenstemming met de begin- 
selen hieromtrent in het vorig verslag aangegeven nl. dat bij 
voorkeur diegenen aan onze Vereeniging behooren verbonden 
le worden, die zich voor natuuronderzoek onzer Koloniën ver- 
dienstelijk maken, werden in ons land benoemd tot eerelid 
Ме. УУ. BARON VAN GOLTSTEIN VAN ÜrprNALLER en tot corres- 
pondeerend lid Dr. L. Serrurier, directeur van Rijks ethno- 
graphisch museum te Leiden. 

Vergun mij om, voor de goede orde van zaken, onmisbaar 
in een verslag, op de redenen, die tot deze aanbieding aan- 
leiding gaven, later terug te komen. 

Het Bestuur der Vereeniging bleef, eene merk waardigheid 
voor eene dergelijke vrij talrijke vereeniging van personen in 
Indië woonachtig, gedurende het verslagjaar voltallig, alleen 
werd de Hoofdingenieur J. W. Тн. van Scuaik tot bestuurs- 
lid benoemd, waardoor ook de ingenieurs-wetenschappen in 
onzen kring vertegenwoordigd zijn en verlangde de Heer Herinca 
van het redacteursambt ontheven te worden, 71 welk de oud- 
redacteur Dr. Onnen bereidwillig op zich nam. 

De Bestuursvergaderingen werden geregeld elke maand ge- 
houden en droegen het gewone en meest gewenschte karakter , 
dat eener gezellige samenkomst waarin , behalve de noodzakelijke 
afdoening der loopende zaken, ook onderwerpen behandeld 
werden die van belaug zijn voor de bevordering der wetenschap 
in Nederlandsch-Indië. 

Het kan niet het doel van een verslag zijn om eene recapi- 
lulatie te geven van hetgeen in de gedrukte notulen te vinden 
is en ik bepaal er mij derhalve toe met U in herinnering te 


22 
brengen dat de Heer Prerens de quaestie te berde bracht of 
het niet op den weg der Regeering zou liggen om krachtig op te 
treden tegen de uitroeiing van verschillende vogelsoorten, die voor- 
al op de eilanden behoorende tot de residentie Ternate op groote 
schaal wordt gepleegd. Evenals de kunst-producten in de 
Musea met zorg door de Regeering bewaakt worden als algemeen 
eigendom en als middel tot beschaving, zoo moet ook het 
schoone еп liefelijke in de natuur tegen vandalisme beveiligd 
worden en dat dit niet eene persoonlijke opvatting is, of een 
naturalistisch chauvinisme, maar een beginsel dat tegen woordig 
algemeen wordt gehuldigd, moge blijken uit het feit dat niet 
lang geleden de Salzburger Landtag een »Geselz zum Schutz 
des Edelweisz" heeft uitgevaardigd en dat de Prefect vau 
Savoye het verzamelen, i. e. uitroeien, van het Alpenviooltje 
(Cyclamen Europaeum) in zijn Departement heeft verboden. 
Bene andere quaestie van wijde strekking werd eveneens 


op de bestuursvergaderingen behandeld, een vraagstuk dat, in 


verschillenden zin, ook in de dagbladen besproken wordt en 
dat, zooals in het vorig verslag uitvoerig werd medegedeeld , 
ook in de Kamer der Staten Generaal is besproken, toen de 
Minister voorstelde om den post op de begrooting , bestemd voor 
wetenschappelijke reizen, te verhoogen, nu het gebleken was 
dat verscheidene geleerden van naam zich voor een dergelijken 
exploratietocht beschikbaar gesteld hadden. Houdt men nl. 
streng vast aan de praemisse dat eene Kolonie niet geregeerd, 
maar eenvoudig geadministreerd moet worden ten bate van 
moederland of inboorling, dan behooren inderdaad dergelijke 
uitgaven niet te huis op eene Indische begrooting. Wil men 
echter de koloniale Regeering eene positie harer waardig doen 
innemen in de algemeene opinie, zooals die door al wat beschaafd 
is wordt gevormd, dan moeten dergelijke offers aan den tijd- 
geest gebracht worden, ook zelfs door hen die ze slechts 
noode brengen omdat zij er het groote voordeel niet van 
kunnen inzien. Ook Regeeringen zijn niet machtig genoeg 
om zonder schade voor het schip van staat tegen den tijdstroom 


op te roeien en bevordering van wetenschappelijk onderzoek 
is in deze eeuw, die vóór alles een wetenschappelijk karakter 
draagt, niet alleen plicht maar noodzakelijkheid. 

Het geldt hier M. H. zooals gij ziet, eene quaestie van 
zuiver politiek beleid en ofschoon wij, die, in Indië levende, 
veel met vreemdelingen in aanraking komen en veel lezen 
wat in het buitenland over de Indische Regeering wordt 
geschreven, zonder uitzondering allen ruim opgevat Regee- 
ringsbeleid verkiezen boven kort gehouden administratie, was 
het niet onze taak om tegen deze opvatting te protesteeren, 
maar meenden wij in een request aan den Minister van Binnen- 
landselie zaken, te moeten aandringen op het brengen op het 
Nederlandsch budget van den post die voor de Indische begroo- 
ting was afgewezen. Het is mij aangeuaam hier te kunnen 
mededeelen dat de Akademie van Wetenschappen, hieromtrent 
door den Minister geraadpleegd, met gunstig advies ons 
verzoek ondersteund heeft. Om aan te toonen tol welke 
gevolgtrekkingen de eerste opvatting van het Regeeringsbeleid 
met logische noodzakelijkheid moet voeren, zij het mij nog 
vergund als enkel voorbeeld onder velen er op te wijzen dat 
dan ook voorzeker de belangrijke kosten, die de ontvangst 
van buitenlandsche Vorsten met zich voert, door het moeder- 
land en niet door Indie moeten worden bestreden. 

Beide gevallen zijn volkomen analoog: bezoek van buiten- 
landsche Vorsten moet afgewacht worden evenzeer als Weten- 
schappelijk onderzoek moet bevorderd worden; zonder te 
dalen tot den rang die andere Koloniën b. v. de Portugeesche 
in de algemeene opinie innemen, kan noch 71 een noch ` 
ander worden nagelaten, maar wij mogen op goede gronden er 
aan twijfelen of wel de logische doorvoering der praemisse , die 
tot volslagen onhoudbaarheid zou leiden, zelfs door hare voor- 
standers zou worden voorgestaan. 

Een groot deel van den tijd gesteld voor de ашыш» 
Bestuursvergaderingen werd besteed aan het houden van 
populaire voordrachten, die ten bate der leden afzonderlijk in 


24 


druk worden gegeven еп welke, ofschoon nog steeds een 
groot deel van het publiek dat aanwezig zou kunnen zijn, 
door klimaatsinvloeden van getrouwe bijwoning wordt weer- 
houden, over het algemeen met bijval werden begroet. Karak- 
teristiek voor /ndische toestanden mag het genoemd wor- 
den dat de plaatselijke dagbladen, die getrouw verslag geven 
van de voordrachten te ’s-Gravenhage gehouden, geene vertegen- 
woordigers der pers naar deze nabij gelegen publieke voor- 
drachten zenden. 

De heer Оххех vertoonde en besprak eenige proeven tot verkla- 
ring der verschijnselen welke worden teweeggebracht door tril- 
lingen en golfbewegingen; de verslaggever hield eene voordracht 
met proeven over zeepbellen ; de Heer Scuerrer sprak over natuur- 
genezing, de Heer Bunck over onderwerpen op plantenbiologisch 
gebied; de Heer van Веммељех hield eene lezing over de ont- 
wikkeling der vlindervleugels in de pop en de Heer Gresnorr 
over planten en plantenstoffen. 

Ook voor dit jaar zijn van verschillende zijden gewaardeerde 
toezeggingen voor vervulling van spreekbeurten gedaan zoodat 
wij ook in 1891 de waarlijk niet gemakkelijke taak hopen 
te kunnen volbrengen. 

De Boekerij verkeert in uitmuntenden toestand, de Catalogus 
werd geregeld bijgehouden еп, dank zij de gemakkelijke wijze 
waarop hierdoor elk werk te vinden is, neemt het gebruik, 
dat door Bataviasche zoowel als door buitenleden van de 
bibliotheek gemaakt wordt, bij voortduring toe. Nieuwe relaties 
werden niet aangeknoopt, maar belangrijke werken werden 
aangekocht en ten geschenke ontvangen. Onder de eersten 
noem ik het groote werk уап DisrANT » Rhopalocera Malayana”’ , 
onder de laatsten van de Regeering onder meer ` J. С. BOERLAGE 
» Handleiding tot de kennis der Flora van Nederlandsch-Indië,” 
eerste deel, en eenige afleveringen van Bgccanrs Malesia; het 
correspondeerend lid Dr. J. P. Kroos, bood aan de door hem uit- 
gegeven werken »Entstehung und Bau der Gebirge, erlaütert 
am geologischen Bau des Harzes" en »Die Hermann’s Höhle bei 


~ 


25 


Kübeland, geologisch bearbeitet und photographisch aufgenom- 
men"; Prof. J. A. С. Осрвмаув zond een exemplaar van de 
door hem bewerkte vierde uitgave van KaisEn's Sterrenhemel ; 
het eerelid Eperine gaf het kostbare werk »Bnoww's Klassen 
und Ordnungen des Thierreichs" ten geschenke; het correspon- 
deerend lid P. С. Т. SwELLEN zond een twintigtal afdrukken 
van verschillende publicaties op entomologisch gebied, Prof. 
Max Weser zijne »Zoölogische Ergebnisse einer Reise in 
Niederländisch Ost-Indién" en zijne »Ethnologische studie van 
de bevolking van Celebes en Flores", terwijl de oud-voorzitter , 
de Heer Janssen van Raay, zich te Haarlem onledig hield met 
het bewerken van een tweede register op den inhoud van ons 
tijdschrift. 

Dit laatste werd geregeld verzonden en het vijftigste deel 
deed, wat inhoud betreft, niet onder in belangrijkheid voor 
zijne voorgangers. Wederom vinden wij hierin de sporen van 
de onvermoeide werkzaamheid van de Heeren SLurrer en 
VonpERMAN. 

De eerste ging voort met zijn beredeneerde heschrijving der 
Evertebraten in ons museum aanwezig, welke tevens dienst 
doet als eene uitvoerige schets van de Fauna der Јаса-тее 
en wisselde deze geregelde publicatie of door een opstel » Uber 
die Bildung der Kalkröhren von Gastrochaena". 

De Heer Vorperman zette in de derde en vierde aflevering 
van het 50** deel zijne ornithologische studiën voort met 
eene verhandeling over eene vogelcollectie van Borneo, eene 
over de vogels van Billiton en eene mededeeling omtreut 
Megapodius Duperrei, een loophoen uit den Kangean Archipel. 

* De meteorologische waarnemingen, door belangstellenden ver- 
richt, werden door den Heer Ficer evenals vroeger in het 
tijdschrift gepubliceerd alsmede het verslag van waargenomen 
aardbevingen en erupties. 

Van de hand van den Heer Piepers verscheen in het tijd- 
schrift eene verhandeling getiteld: »Оһвегуайопя sur les vols 
de lepidoptères aux Indes Orientales Neérlaudaises et Considé- 


26 


rations sur la nature probable de се phénomène”, terwijl de 
Heer van Leersum het tweede deel zijner kinologische studiën 
in ons tijdschrift publiceerde. Ook de Heer Borranp gaf eeu 
tweetal kritieken in druk, voornamelijk doelende op de wijze 
waarop door physiologen gedachten in woorden worden nit- 
gedrukt. 

Het Museum werd met vele Evertebraten verrijkt en de 
bovengenoemde publicaties van den Heer Srurren zijn te 
beschouwen als een beschrijvenden Catalogus, waardoor de 
determineering der door andere natuuronderzoekers gevonden 
dieren aanmerkelijk vereenvoudigd wordt. Door den Heer 
van ВеммегЕХ werd gedurende geruimen tijd van het Labora- 
torium gebruik gemaakt еп, dank zij het loeaalmuseum, viel 
hem de determinatie van het van Java's Zuidkust meegebracht 
materiaal grootendeels gemakkelijk. Ook voor Pror. Новвесит 
werd eene kamer afgeschoten en alles in gereedheid gebracht 
om voor het voorbereidend werk, de verzending, verzorging 
en inpakking van het op diens reizen verzameld materiaal als 
centraalbureau dienst te doen. Ook werden Laboratorium en 
Museum bezocht door de Н. H. Верот en PicrET uit Genève, 
die zich gedurende hun verblijf alhier voornamelijk onledig 
hebben gehouden met verzameling van pelagische fauna in 
de baai van Ambon. | 

Wat eindelijk het meer materieel gedeelte van mijn verslag 
betreft, nl. dat over den toestand van Gebouw en Finantiën, 
hieromtrent is het, ook al trekt men de grenzen van het 
geoorloofd optimisme vrij ruim, niet mogelijk een zeer gunstig 
oordeel uit te spreken. Ше pendoppo toch van het gebouw, 


welks bezit wij met de Maatschappij van Nijverheid en ` 


Landbouw deelen, had zware reparatie noodig tengevolge van 
verzakking en uitwijking der muren en ook de vloer ver- 
keerde in zulk een oneffen staat, dat hierin noodzakelijk moest 
voorzien worden. Vanhier een aanmerkelijke post van 1470 
gulden op de ereditzijde der hierbij gevoegde balans, die op 
het saldo, op ultimo December aanwezig, een grooten invloed 


^ 


97 


uitoefent. Trouwens vergelijking met het vorig saldo zou 
onbillijk zijn omdat daarin toen begrepen waren de nog niet 
tot hun recht gekomen gedeponeerde gelden door particulieren 
en onze Vereeniging te zamen gebracht voor eene wetenschap- 
pelijke reis van een Nederlandsch natuuronderzoeker. 

Dat deze som nu niet meer op de balans voorkomt ís dus 
een bewijs dat zij besteed is voor het doel waarvoor zij was 
bestemd en wij hebben alle reden om dankbaar terug te zien 
op het verslagjaar indien wij nagaan wat er dit jaar voor 
wetenschappelijk onderzoek onzer Koloniën werd gedaan. 

Terwijl in het vorig bericht nog moest worden vermeld dat 
het onzeker was op welke wijze de bijeengebrachte 7 2400 
zouden besteed worden, en evenzeer dat de pogingen om met 
behulp eener Regeeringssubsidie een plan te beramen voor de 
komst herwaarts van den Utrechtschen Hoogleeraar Новвкснт 
nog niet tot een resultaat hadden gevoerd, kan nu worden 
geconstateerd dat beide toen open quaesties zijn opgelost in 
een voor ons streven gunstigen zin. 

De Heer Dr. J. F. vas Веммегех beraamde en volbracht 
voor de in onze kas aanwezige subsidie een onderzoekings- 
toeht naar Java's Zuidkust en verzamelde daar rijk materiaal 
voor later onderzoek , voornamelijk op het gebied der Embry- 
ologie van schildpadden en vertrok daarna naar Sumatra om 
daar zijne onderzoekingen voort te zetten. Eveneens is het 
U bekend, dat de Nederlindsch-Indtsche Regeering een nieuw 
bewijs van Hare welwillendheid jegens onze Vereeniging gaf 
door ons іп staat te stellen, door toekenning eener subsidie 
van f 5000, aan de beraamde plannen voor Prof. Huprecurt’s 
overkomst gevolg te geven. Ons Bestuur heeft zich in deze 
zaak niet bepaald tot de rol van gastheer en kassier, maar 
eene ad hoc geconstitueerde commissie, bestaande uit de H. H. 
Piepers, Srurrer еп VonpEnMAN, heeft, door het rondzenden 
van circulaires, het verstrekken van benoodigdheden en het 
opmaken van instructies alles in het werk gesteld om de reis 
van Prof. Новавсит zoo vruchtbaar mogelijk voor de wetenschap 


28 


te maken, waarbij zij van alle zijden groote hulpvaardigheid 
bij het verzamelen van materiaal mochten ondervinden. 

Het is natuurlijk nog niet mogelijk een juist oordeel te 
vellen over de resultaten van een zoo breed opgezet en uil- 
voerig georganiseerd onderzoek; de voorloopige resultaten echter 
hebben aan de verwachtingen beantwoord en Prof. Новвесит 
is, zeer voldaan over zijne reis over Java, naar Sumatra 
vertrokken om daar de verzameling van materiaal voor zijn 
voorgenomen onderzoek, betreffende de embryologie van zeld- 
zaam voorkomende of ten minste weinig bekende zoogdieren, 
persoonlijk te superintendeeren. Het ligt nl. niet zoozeer in 
Prof. HusnEcHT's plannen om zelf materiaal te verzamelen en 
te conserveeren (hiervoor zou de lijd van zijn verblijf in de 
Kolonie veel te kort zijn) als wel om persoonlijk alle belang- 
stellenden te instrueeren en fondsen te deponeeren noodig voor 
premiën, gesteld op het aanbrengen der dieren, om dan, door 
bemiddeling van onze Vereeniging, alles in het Centraal- 
bureau te Batavia te concentreeren: een systeem dat, ook па 
zijn vertrek naar Nederland, nog met vrucht kan blijven na- 
werken. 

Niet echter alleen voor dezen steun, die onze Vereeniging 
direct aanging, hebben wij onze erkentelijkheid te betuigen 
jegens de Indische Regeering. Op verschillend gebied en op 
verschillende wijzen heeft zij gedurende het afgeloopen jaar 
getoond hoezeer haar ook die bloei onzer Koloniën ter harte 
gaat, die niet zichtbaar is in materieelen vooruitgang, maar 
die vooral zich uit in moreel prestige naar buiten. 

De Plantentuin te Buitenzorg , eene instelling waar wij terecht 
trotsch op mogen zijn en die om strijd door buitenlandsche 
geleerden bewonderd wordt, werd op nieuw , onder het bestuur 
van den tegenwoordigen Gouverneur-Generaal georganiseerd en 
uitgebreid; de detacheering van den Heer Gresnorr, wiens 
belangrijk rapport U bekend is, werd verlengd en twee weten- 
schappelijke ambtenaren de HH. Dr. P. vas Rowsuncn en Dr. 
J. M. Janse aan den tuin verbonden, zoodat deze nu in alle 


e 


29 


opzichten als eene der schoonste wetenschappelijke instellingen 
ter wereld mag beschouwd worden. 

Het is niet mijn voornemen M. Н. om in dit verslag melding 
te maken van den wetenschappelijken arbeid die door geves- 
tigde Rijksinstellingen, als Plantentuin , Observatorium , Labora- 
torium ete. is volbracht, slechts wat zich daarbuiten of om die 
instellingen als kern heen op ons gebied heeft bewogen , moge 
hier eene plaats vinden. 

Zoo is het der vermelding waard dat in het groote voor 
bezoekers bestemde Botanische Laboratorium een groot aantal 
botanici en zoölogen hebben gewerkt. Dr. C. LauTERmACH uit 
Breslau, Dr. Н. Driesen en Dr. C. Hergest uit Jena, Prof. 
Dr. W. Scnmrer uit Bonn, Dr. G. Karsten uit Rostock, 
Prof. Dr. G. Srani uit Jena, Dr. M. $твивк. uit Frankfort 
ајМ. welke vier laatstgenoemde geleerden ook in het vorig 
verslag genoemd zijn, voorts de НН. Dr. Е. А. T. C. Went 
uit "s Gravenhage, die met subsidie van het Bwitenzorg-fonds 
was uitgekomen, де Cand. Phil. Brewer uit Halle ај. 
Dr. J. F. van Веммкһеу uit Amsterdam, de Heer S. Н. Koorpers. 
houtvester in Gouvernementsdienst, wiens belangrijke hem 
door de Regeering opgedragen taak, nl. de studie der bosch- 
boom-flora op Java, zeker zonder den krachtigen ruggesteun 
van den Buitenzorgschen Hortus te zwaar zou zijn voor de 
werkkracht van één persoon, zelfs al wordt deze, zooals de 
Heer Koorpers doet, tot ће! uiterste opgedreven. Еп eindelijk 
ook de Heer J. Z. Каххевіктек uit Amsterdam die reeds 
sedert geruimen tijd Sumatra en Java heeft bereisd met het 
doel om, in opdracht van den bekenden Entomoloog NegnvoonT 
VAN DE Porr, eene uitgebreide collectie van insecten, voorna- 
melijk van coleoptera aan te leggen. 

Ook bij het Observatorium werd gedurende het verslagjaar 
op last der Indische Regeering de basis gelegd voor een 
arbeid die nevens practische ook belangrijke wetenschappe- 
lijke resultaten zal afwerpen. Ор initiatief nl. van den Ad- 
miraal P. тех Bosen werden daar uit de in Indië aanwezige 


50 


en uit het archief te "s-Gravenhage toegezonden scheepsjour- 
nalen alle gegevens geëxeerpeerd noodig voor een uitvoerig 
werk over wind- en zeestroomingen in den /ndischen Archipel , 
een werk dat zonder twijfel een zeer gewenscht licht zal doen 
opgaan over vele tot nog toe duistere quaesties, de rol һе. 
treffende die de vaste landen van Azië en Australië spelen bij 
de vervorming der passaatwinden tot moessons. 

Evenmin als de vermelding van deze feiten, voor de weten: 
schap van belang, mag in dit verslag, al neemt onze Ver- 
eeniging ook aan dezen arbeid geen actief deel, met stilzwijgen 
worden voorbij gegaan de eveneens ор Regeeringskosten 
gedane opgravingen van Dr. E. ровоіѕ. Gedurende de eerste 
maanden van bet verslagjaar zelle deze palaeontoloog zijn 
arbeid voort in grotten van Sumatra's Westkust en vond daar 
de resten eener fauna die gekenmerkt was door de relatieve 
talrijkheid van den Orang-Oetan naast andere nog op Sumatra 
levende soorten. Onvoldoende hulp van de onwillige bevolking 
en verderfelijke klimaatsinvloeden op onderzoeker еп werk- 
volk waren echter oorzaak dat, op Sumatra althans, de resul- 
taten niet beantwoordden aan de hooggespannen verwachtingen 
van den Heer Dunors Des te aangenamer was het derhalve 
te vernemen dat de onderzoekingen daarna, op voorstel van 
den. Directeur van 0. E. Х. in het Kedirische aangevangen, 
tot een waarlijk schitterend gevolg hebben geleid en Gij, 
M. H. zult met mij de vriendelijke tegemoetkoming van den 
Heer Durors naar waarde weten te schatten, die mij in staat 
stelde om in dit verslag omtrent het gevondene het een en 


ander mede te deelen. In de grotten van de afdeeling Ngrowo ` 


werden deelen van menschengeraamten gevonden die, even- 
als de vroeger aan onze Vereeniging toegezonden schedel, de 
kenmerken vertoonen van het Australisch, naar de meening 
van den Heer Пиволз, het autochthone ras van Java. Eene groote 
verzameling van vertebraten werd door den Heer Dugors uit den 
Goenoeng Kendeng te voorschijn gebracht, waardoor een aantal 
soorten bij de reeds door Rapen Saren en Јохенону ontdekte 


51 


en door Martis beschreven soorten gevoegd worden en belang- 
rijke gegevens aan het licht gekomen zijn voor de kennis van 
Java's vroegste geschiedenis. Met moeite weerhoud ik mij van 
uitvoerige mededeeling uit de door den Heer Dugors op de 
meest liberale wijze beschikbaar gestelde resultaten van zijn 
onderzoek, waaromtrent spoedig een eenigszins uitvoerig, zij 
het ook uit den aard der zaak voorloopig, verslag in ons 
Tijdschrift mag tegemoet gezien worden. 

Van hoeveel belang echter de opgravingen zijn zal U duidelijk 
worden, indien ik U mededeel dat Hyaena felina, Stegodon 
Ganesa, Tapirus spec. indet,, Sus Celebensis , Gavialus Gangeticus 
en als nieuwe specimina Mippapotamus en eene Anoa-soorl op 
de lijst voorkomen. 

Wat deze laatste soort betreft, zoo voegt de Heer Dunois 
hier de interessante mededeeling bij, dat de Javanen algemeen 
spreken van eene zeer kleine soort van Banteng, niet veel 
grooter dan de Кату, die zelfs sommigen beweren gezien te 
hebben en waarvan een Wedana zeer juist den vorm der 
horens in teekening wedergaf. 

De Heer Dorors acht het daarom niet onmogelijk dat deze 
zeer kleine koesoort óf in historischen tijd geleefd heeft, óf 
misschien nog leeft en vraagt daaromtrent inlichting aan wie 
ze geven kan. Het aanzienlijk getal van groote zoogdieren 
en de verwantschap der oude fauna van Java met die van 
het vaste land, zoo schrijft de Heer Dugors, geeft aan deze 
fauna een volkomen Continentaal karakter en daar men tot 
vijftig Meters boven de vlakte resten van nijlpaarden, kroko- 
dillen en rivierschildpadden vindt, moet men aannemen dat 
in den tijd der Kendeng-fauna de groote vlakten van Java met 
meren bedekt waren. De gesteenten waarin deze fossilen 
gevonden worden zijn van vulcanischen aard en de ondergang 
der gevonden dieren wordt door den Heer Dvrors aan eene 
vuleanische catastrophe toegeschreven. 

Eene andere exploratie, die de studie van den levenden 
mensch tot doel heeft, eveneens ondernomen mel Regeerings- 


52 


subsidie is gedurende het verslagjaar door het Aardrijkskundig 
Genootschap voorbereid. In November, omstreeks denzelfden 
tijd waarop de Luit. ter zee Н. О. W. Ррахтех, па ееп twee- 
jarig verblijf op de Keij-eilanden, naar Nederland terugkeerde, 
kwam Dr. H. rex Kare hier aan met de opdracht om hetzij 
de bevolking van Flores, hetzij die van Soemba tot een onder- 
werp van studie te maken. 

De Heer тех Karr, bekend door zijne reizen in Noord- en 
Zuid-Amerika en onder de Laplanders, is voornamelijk anthro- 
poloog еп wij mogen het Aardrijkskundig Genootschap geluk 
wenschen met de goede keuze zoowel van persoon als van 
onderwerp. 

Inderdaad is deze stap eene zeer gewichtige en het is van 
het grootste belang er op te wijzen dat zij slechts de eerste 
van vele volgende moet zijn. Im de laatste jaren is de studie 
der Anthropologie met reuzenschreden vooruit gegaan en kan 
wijzen op resultaten zoo grootsch en opvallend, ja, op door 
haar teweeggebrachte radikale hervormingen іп de ћеег- 
schende meeningen omtrent de afstamming en de verhuizing 
van volken en huisdieren, dat het te voorzien is, dat de studie 
van den mensch langs den weg der exacte wetenschappen die 
volgens de tot nu bijna uitsluitend gevolgde methode der 
humaniora zal overvleugelen. 

Zij heeft door den mensch aan hem zelven en niet aan zijne 
taal te bestudeeren en door nauwkeurig te onderscheiden 
tusschen ras- en taalkenmerken de jaren lang heerschende 
hypothese van de afstamming van het Indo-Europeesche ras 
uit de vlakken van Azië en van de generalisatie omtrent 
volksverhuizing en voortdringing van het Oosten naar het 
Westen ten val gebracht en hierdoor niet alleen aan de ethno- 
logie maar ook aan de historie eene geheel andere en exacte 
basis gegeven in de plaats der grondlooze speculatie, die haar 
op willekeurige wijze door linguisten was onderlegd. Zelfs 
tegen de uitspraak van den grooten historicus Ranke in, dat 
nl. de feiten, door Romeinsche historici geboekstaafd omtrent 


e 
et 


hunne aanraking met Germaansche volkeren, niet in overeen- 
steinming te brengen waren met de algemeen geldende hy- 
pothese, werd in afwijking van de methode der natuurweten- 
schappen de supprematie der hypothese boven de waarneming 
gehandhaafd. Het is de Anthropologie die hierin een omme- 
keer heeft teweeggebracht en die ook, als zij voortgaat zooals 
zij in de laatste jaren gedaan heeft, zonder twijfel geroepen is 
eene groote rol te spelen ook op het gebied van wetgeving en 
politiek. De geschiedenis toch der menschheid ontwikkelt 
zich niet, evenmin als die der dieren, met catastrophen zooals 
men vroeger dacht, maar geleidelijk; dezelfde oorzaken die 
vroeger werkten zijn nog heden werkzaam en heden, evenals 
vroeger, is ’t het langhoofdige blonde ras, dat fataliter de 
andere, minder begaafde, rassen verdringt en beheerscht. Zelfs 
de meest conservatieve geleerden ter wereld, de eriminalisten , 
worden in hunne eeuwenoude versterking bestookt door de 
physiologen aan den eenen en de anthropologen aan den anderen 
kant, die in hunne banier voeren de leuze, dat men, niet 
als de juristen bij voorkeur gedaan hebben, de misdaad , maar 
den misdadigen moet bestudeeren en reeds zijn er vele teekenen 
zichtbaar, die wijzen op noodzakelijke capitulatie der volhardende 
verdedigers. 

Dat hier in Indië het veld van ontginning voor deze jonge 
wetenschap onbeperkt is en dat exacte kennis der volken, 
zoowel voor de wetenschap als voor de ten hunnen opzichte 
te volgen politiek van onberekenbaar nut is, valt terstond in 
het oog. Een archief van schedelmetingen en van juist waar- 
genomen karaktertrekken en gewoonten is van meer blijvende 
en practische waarde dan dat van half officieele verdragen met 
half bevoegde potentaten van geheel onbekende volken en het 
laat zich vooruitzien, dat in de naaste toekomst de Regeering 
zich zal gedrongen gevoelen om naast de ambtenaren ter beoe- 
fening van talen ook ambtenaren ter bestudeering der volken 
іп vili corpore aan te stellen. 

Nog een heugelijk feit blijft mij weer te herdenken; ik heb 

3 


54 


achtereenvolgens behandeld 71 geen onze Vereeniging еп "| geen 
de Indische Regeering in 't afgeloopen jaar voor bevordering 
van natuuronderzoek onzer Koloniën hebben verricht, er blijft 
mij over U in herinnering te brengen hoe de urgentie van 
een dergelijk onderzoek op de meest duidelijke wijze aan het 
licht gekomen is, doordat zich in ons Vaderland velen der meest 
ontwikkelde en hoogst geplaatste ingezetenen tot eene Maat- 
schappij hebben vereenigd, die de wetenschappelijke exploratie 
onzer Koloniën tot doel heeft. Dit is een eerste maar tevens 
ook een krachtige stap op een weg, die tot nu in ons land te 
weinig betreden werd. 

Alhoewel de bewijzen in de historische archieven der weten- 
schappen in grooten getale voorhanden liggen, dat het ons, 
Nederlanders, individueel niet aan wetenschappelijken zin ont- 
breekt, en ofschoon ten allen tijde de Regeering getoond heeft 
een open oog voor deze belangen te hebben, was weten- 
schap in ons land niet populair, zooals men dit in Engeland, 
Duitschland en Scandinavie kan opmerken. Die populariteit, 
een ander woord voor samenwerking en geestdrift ook van 
niet wetenschappelijke zijde, zoo noodzakelijk voor de bereiking 
van grootsche doeleinden, is door de oprichting dezer Maat- 
schappij op schitterende wijze uit hare sluimering ontwaakt 
en het was derhalve niet meer dan natuurlijk dat onze Ver- 
eeniging, die hierdoor een krachtigen steun voor haar streven 
naar solidariteit op wetenschappelijk gebied in het moeder- 
land heeft verkregen, een blijk van sympathie heeft gegeven 
door den Voorzitter dier Maatschappij, den oud-Minister van 
Kolonien Baron van Gorrsrein, en den Secretaris den Heer 
SERRURIER, aan wiens onvermoeide werkzaamheid de Maat- 
schappij haar ontstaan dankt, het eerelidmaatschap en het 
correspondeerend lidmaatschap aan te bieden. 

M. H. Indien ik de grenzen, gewoonlijk aan een verslag 
gesteld, heb overschreden en gemeend heb mij niet te moeten 
bepalen tot louter binnenkantsche beschouwingen omtrent onze 
Vereeniging, dan voer ik tot mijne verontschuldiging aan, en 


55 


hoop dat gij het ook als zoodanig zult laten gelden, dat іп 
vele opzichten het jaar 1890 voor de Wetenschap in onze 
Koloniën, en derhalve ook voor de Natuurkundige Vereeniging , 
een jaar van buitengewone beteekenis is geweest en dat buiten- 
gewone omstandigheden ten allen tijde bijzondere maatregelen 
hebben gewettigd. 


Batavia , 12 Februari. 


`МҮИЧЯЯ 
“әрғәәшбитишәд eq 


Le ТЕ ` туутој, 

$2908 ЈЕ 7 IESU 0681 og oun do op[es 
PL. 46 ~ x . *  "uejsoxsauiuu[ 
— EBI 4E QN UR oq. Ae лес ПОС қ ләззеййг) 
ҰГ/501:< ^ ^ оштрподлол uo Зипцоцлолзед *uapuorpoq 


AME тәр әләоцә( uo] поледут op ш [oopuey 


--006 “ ` 6881 2 Јело рпәхәмәл шш 9) uee ` Зитриодлол 
8202 · ' " 'uoAnoqe2 ләр uorsoy-onvaedoy 
— 0006 : SE M Ы ЕЈ за“ URA 8191 ЖЕ... есе жерік) 
—тојт “ 2: кялякияф 
NVA E ч a лоор xozdopuo Bpunyamey 
0667.29 NOR acci dei v yospuejdopon 
Sem d ux esos "то uouooj 
UP Kass uojsoyuo пә уеелејолооб 
196 <<: ` * штилепђе uo uonrjs цо51801007, 
tig ces cos ` * umosny 
СОШО Vo с Е v МИЧ, 
lp IER eend 
БЕЛ КЕЛІП 


ЕТТЕ 


"1681 Henuer “vravavg 
ж 


________________ 

19260156 / c c c тутор 

65067 « => uoAnoqos Jop u9]sox опеле о әр ur |әәрпеү 

00 С? ped dop uoguruuedunns әр ur [oopuey 

0000 5. * * * -uope[ ләр ueSeapfiq oyosylijaver 

—' 0006 * - > * ` -'umomusngp A0 uea stoa oyfipoddeqos 

-појом op 400A упошоплелпоку јоц urea orprsqus 
кеі * 5 o DEE əpSəjəq Yuegaeeds op fiq иел oruoy 
— 0005 SS ` juoumuleAnor Jo иел опат 
87919 / "rr" " * 66gr Henuef т do sey ur opge 
NALSINVA.LNO 


HVV LAN мило 
DNIAUOOMINVUIA NA ONINSX3M 


DNIOINWWUSA WOITNOXWOLVN WXfTINNINOX 


DE KLIMATEN DER VOORWERELD EN 
DE GESCHIEDENIS DER 20Х. 


DOOR 


EUG. DUBOIS, 


Naar de gegevens der palaeontologie hebben de klimaten in 
den loop der tijden aanzienlijke veranderingen ondergaan. Van 
vele streken der aarde schijnt vast te staan, dat zij gedurende 
lange eeuwen een warmer klimaat bezaten eu daarna koeler 
zijn geweest dan heden; hoewel eene algemeene regelmaat in 
de verdeeling der warmte ook voor eenige vroegere perioden 
niet te miskennen is. 

Wij beoordeelen die klimaten van den voortijd voornamelijk 
naar het karakter der planten- en dierenwereld. De organismen 
van warme landen zijn in den regel geheel verschillend van 
die uit koude streken; niet volkomen logisch besluit men 
daarom, omgekeerd, dat het klimaat in een vorig tijdperk 
warm of koud is geweest, al naar dat zijne organismen de 
naaste verwanten zijn van die, welke tegenwoordig in warme 
of in koude luchtstreken leven. Inderdaad is dat besluit 
gewettigd, wanneer die verwantschap eene zeer nauwe is en 
bij zeer vele planten en dieren wordt waargenomen. Ook 
wanneer de uiting van het leven in het algemeen krachtiger 
is of minder krachtig, heeft men dikwijls het recht belang- 
rijke veranderingen van het klimaat en van zijnen warmtegraad 
aan te nemen. Werkelijk kent men die nauwe en algemeene 
verwantschap van fossiele vormen met organismen, welke nu 
andere luchtstreken bewonen, en eenen geheel anderen 


58 


rijkdom van het planten- en dierenleven dan de tegenwoordige 
uit menig tijdperk. 

Eene vaste betrekking tusschen het klimaat en het karakter 
der planten en dierenwereld bestaat evenwel niet. Nauw 
verwante planten en dieren vindt men in zeer verschillende 
klimaten, еп zoo was het ook vroeger ; olifanten , rhinocerossen 
en leeuwen, thans echte tropenbewoners, leefden gedurende 
den ijstijd in Europa. Bij vergelijking van binnen denzelfden 
warmtegordel gelegen deelen van verschillende continenten ziet 
men volstrekt niet aan bijna volkomen gelijkheid der klimaten 
gelijkheid der organische wezens beantwoorden. Ook zijn in het 
algemeen planten en dieren wel het meest geschikt voor het 
klimaat waaronder zij leven, men weet echter zelden in hoever 
het bestaan van vele soorten niet hoofdzakelijk van andere voor- 
waarden afhangt, welke daarmede ook in geen causaal verband 
staan. Bekend zijn de voorbeelden van europeesche planten en 
dieren, welke zich over de geheele aarde, onder zeer verschil- 
lende klimatische toestanden, verspreid en dikwijls zelfs oorspron- 
kelijke soorten hunner nieuwe woonplaats hebben uitgeroeid. 

De organische wezens bezitten inderdaad in hooge mate het 
vermogen, zich naar den warmtegraad van het klimaat te 
schikken. In dat opzicht herinnert de onlangs overleden 
verdienstelijke geoloog M. Neumayr, die veel er toe heeft bij- 
gedragen om de gegevens, waarnaar men over de oude klimaten 
oordeelt op hunne juiste waarde te schatten, aan eene reeds 
vroeger (о. a. door Garpyer en pe ЅАРОВТА) dikwijls aangewezen 
bron van dwaling. In een koel klimaat ontstane organische 
vormen kunnen, zich voegend naar de nieuwe levensvoor- 
waarden, zich langzamerhand ook zuidwaarts verspreiden. 
Zij acclimatiseeren onder die nieuwe, over het geheel gunstiger 
levensvoorwaarden en verzwakken. Intusschen hebben zich 
nieuwe vormen in hun vroeger vaderland ontwikkeld, welke 
op hunne beurt denzellden koers nemen en hetzelfde lot 
ondergaan. Aldus zullen zuidelijke typen altijd eene zekere 
overeenkomst moeten vertoonen met de oude vormen van het 


59 


noorden, zelfs zonder dat daaraan eenige verandering in den 
warmtegraad van de betreffende woonplaatsen deel heeft. 

Ook zal, waarop Hooker reeds in 1856 heeft opmerkzaam 
gemaakt, een weelderig planten- en dierenleven bij gemiddeld 
lageren warmtegraad bestaan kunnen in een gelijkmatig-warm 
en -vochtig zeeklimaat, dan in een droog , continentaal klimaat. 
Een subtropisch karakter hebben daarom de bosschen van 
Nieuw-Zeeland en Patagonië bij jaarlijksche temperaturen niet 
hooger dan die van Frankrijk. 1) 

Uit dat alles moge blijken hoe voorzichtig men moet zijn 
bij het beoordeelen van den warmtegraad van een vroeger 
tijdperk naar de gegevens der palaeontologie. 3) 

Voorzichtig gebruikt, hebben die gegevens evenwel groote 
waarde en dat des te meer, naarmate zij van een jonger 
tijdperk zijn, sedert hetwelk geene belangrijke veranderingen 
in de organismen kunnen hebben plaats gehad. Wanneer wij 
in eene zoo jonge formatie als de pleistocene (diluviale) in 
Midden- еп Noord-Europa overblijfselen aantreffen van den 
poolwilg, den dwergberk, van Dryas en beredruif, naast echte 
arctische zoogdieren, zooals de muskusos, het rendier , de veel- 
vraat, de lemming, en in de dalen gemzen en steenbokken; 
verder arctische en alpine slakken еп, in de diluviale zee- 
afzettingen , schelpdieren als Pecten islandicus, Yoldia arctica, 
Aslarte borealis en Saxicava arctica, zoo mogen mij daaruit 
veilig afleiden, dat het klimaat van Europa in den pleistocenen 
lijd koeler was dan nu. Wanneer wij verder in de midden- 
tertiaire formatie van Frankrijk en Zwitserland, uit eenen 
geologisch ook nog niet zeer verwijderden tijd, palmen, vijgen 


1) Zie vooral M. Neumayer: Erdgeschichte, Leipzig 1887, en zijne rede: 
Die klimatischen Verhältnisse der Vorzeit, Schriften des Vereins zur 
Verbreitung naturwiss. Kenntn. zu Wien, Wien 1889. Onder den titel: 
The Climates of Past Ages is dit laatste opstel ook in vertaling verschenen 
in Nature, Vol. 42, 1890, p. 148 en 175 

2) Zeer lezenswaardig in dit opzicht is Kapitel ХИ іп: A. Моғор, Die 
Klimate der Erde, 1% Theil, Jena 1887. 


40 


en kaneelboomen vinden, naast planten met lederachtige 
immer groene bladeren, tulpenboomen , kamferboomen , laurieren 
en myrten, zooals zij nu groeien in landen met ten minste 
subtropisch klimaat, en naast vele andere soorten, de over- 
blijfselen van de reusachtige Dinotherium en Helladotherium, 
van Mastodon, Rhinoceros, Hippopotamus en anthropoiede apen, 
verder ook papagaaien, pelikanen en ibisvogels, en in de oude 
zeebodems een gezelschap van weekdieren, bestaande uit vele 
soorten van Cypraea, Oliva, Mitra, Voluta, Conus еп Terebra 
aantreffen, ook bij Weenen nog levende geslachten van koraal- 
dieren riffen zien bouwen, — zoo is ook door deze overmaat van 
feiten het bestaan in Europa van een geheel ander, warmer 
klimaat ook voor dezen betrekkelijk veel vroegeren tijd ђе- 
wezen. Het aandeel, dat aan het acclimatisatievermogen van 
soorten en geslachten zonder twijfel toekomt en de invloed 
van het insulaire klimaat, dat Europa toen bezat, buiten reke- 
ning gelaten, kan men, met Heer, uit het karakter der 
midden-tertiaire flora van Zwitserland afleiden, dat de gemid- 
delde temperatuur (op zeeniveau herleid) daar 7° tot 99 С. 
hooger moet geweest zijn dan zij nu is. Het bedoelde accli- 
matisatievermogen , berustend op onstandvastigheid in constitutie 
en levensbehoeften der organismen, en de weldadige invloed 
van de gelijkmatige warmte en vochtigheid van het klimaat 
kunnen dat verschil ook slechts voor een klein deel ver- 
klaren. 

Werkelijk moeten, niet alleen in de tertiaire periode, doch 
ook in vroegeren tijd, zoowel in Europu, Azië en Noord- 
Amerika als in de gematigde luchtstreken van het zuidelijk 
halfrond, de klimaten over het geheel warmer geweest zijn 
dan de tegenwoordige. Afgezien van locale onregelmatigheden 
in de warmteverdeeling, die ook vroeger bestaan hebben, is 
het palaeothermale phenomeen een algemeen verschijnsel ge- 
weest, dat de geheele aarde betrof, op zoodanige wijze echter , 
dat het verschil met den tegenwoordigen toestand naar de 
polen toenam. Die algemeenheid en meerdere gelijkmatigheid 


41 
van de klimatische toestanden in vroegeren tijd is een väst- 
staand feit, waaraan geen twijfel behoeft te bestaan. 

Het beste bewijs daarvoor leveren de fossiele flora's der 
poolstreken, welker beschrijving en eigenlijke ontdekking, een 
der grootste in de geschiedenis der aan groote ontdekkingen 
rijke, jonge geologische wetenschap, alleen reeds den naam 
van Heer zou onsterflijk hebben gemaakt !). 

Reusachtige Sigillariae, Lepidodendra еп Calamites , boomen, 
verwant met onze wolfsklauwen en paardestaarten, leefden 
gedurende de kolenperiode, evenals in de gematigde luchtstre- 
ken van het noordelijk en het zuidelijk halfrond, ook op 
Spitsbergen bij 774,9 N.B. Van de 26 hier verzamelde car- 
bonische plantensoorten groeiden er 17 tevens in Midden-Europa. 
Verder bestond in den amerikaanschen noordpoolarchipel , ter 
hoogte van der 78% breedtegraad, en in Siberië aan de mon- 
ding van de Lena, bij 71759 N.B. een weelderige carbonische 
plantengroei. 

Fossiele planten van de perm- en de triasperiode kent men 
uit arctische landen nog. niet, wel echter een reusachtigen 
lehthyosaurus van Spitsbergen, bij 78), N.B. en zeeschelp- 
dieren, gelijk aan die, welke toen in Europa leefden. 

In de jura-formatie van Siberië vond men, bij 78/2 N.B., 


1) Oswarp Herer is, voornamelijk door zijne twee hoofdwerken: Die 
Urwelt der Schweiz, 1864 en 1879 en Flora fossilis arctica, 1867, de 
eigenlijke schepper eener palaeoklimatologie. Het meeste, wat wij van de 
oude klimaten weten, hebben wij aan dezen zwitserschen geleerde te danken. 
Bij het beoordeelen der vroegere warmteverdeeling over de aarde naar de 
gegevens der palaeontologie ging hij met veel meer kritiek te werk dan 
velen van zijne navolgers, wier overdreven gevolgtrekkingen men niet zelden 
tot de zijne maakt. 

Op heldere wijze heeft A. op CaxpoLLE reeds in 1855 in zijne Geographie 
botanique raisonnée, en later in eenige kleinere geschriften, de betrekking 
tusschen het karakter der flora en het klimaat aan een grondig onderzoek 
onderworpen, en de denkbeelden van den grooten franschen planitenkundige 
hebben op het werk van Heen den grootsten invloed gehad. 


42 


52 soorten уап paardestaarten, varens, sagopalmen en coniferen, 
waarvan 10 ook van lagere breedte bekend zijn. 

Belangrijker is, wat men van de arctische krijtformatie 
weet. Van de westkust van Groenland, bij 70? N.B. maakte 
Heer ons bekend met de door Norpensksörp ontdekte rijke 
krijtflora van varens, paardestaarten, sagopalmen, coniferen , 
grassen, biezen en boomleliën en uit de jongere lagen daarnaast 
ook loofboomen: magnolia's, Ficus-soorten, Sassafras, popu- 
lieren, zooals zij in de jongere krijtformatie van Europa 
voorkomen, waar echter tropische en subtropische soorten 
talrijker vertegenwoordigd zijn. 

Nog rijker is de tertiaire plantengroei der poolgewesten , 
welke Heer voor mioceen hield, waaraan men thans echter 
een eenigszins ouder karakter (een еосееп), met Bert, STARKIE 
GARDNER еп ре SAPORTA , zeer algemeen toekent. Heer beschreef 
tertiaire planten van Ysland, Groenland, Grinnell- Land, Spitsbergen 
en Noord-Canada. Grinnell-Land іп den grooten Noordamerikaan- 
schen archipel is het noordelijkste punt der aarde, van waar eene 
fossiele flora bekend is. Ву 813/,° N.B. verzamelde hier kapitein 
Ғептех van de Nares-expeditie 50 plantensoorten, welke later 
door Heer beschreven werden. Tien daarvan waren coniferen, 
waaronder vooral de groote moeras-cypres (Taxodium distichum), 
welke nu in de zuidelijke Vereenigde staten groeit, talrijk was. 
Daarbij groeiden populieren, berken, linden, iepen, hazelaars en 
een sneeuwbal, en in een meer, te midden van dat woud, 
waterleliën, zeggen en biezen. Een dergelijken plantengroei 
vindt men nu in de noordelijke gematigde luchtstreek onder 8°C. 
gemiddelde jaarlijksche temperatuur. En deze kon bestaan, 
waar de temperatuur thans ongeveer — 20°C. bedraagt ! 

Van Spitsbergen, tusschen 77'/,° еп 78°/5° N.B., beschreef 
Heer 179 plantensoorten. De flora gelijkt op die van Grinnell- 
Land, doch verraadt eenigszins warmer klimaat. Hier groeiden 
ook echte cypressen, wilgen en niet minder dan 7 soorten 
van populieren, ook eiken, platanen, noteboomen, magnolia’s 
en ahornboomen, verder kornoelje, meidoorn en andere heesters 


DET PEES: C Е- 


45 


en, in een moeras, zwaardleliën, kalmus en vorschenbeet. Dat 
is eene flora als de tegenwoordige van Noord- Duitschland, bij 
eene gemiddelde jaarlijksche temperatuur van 99 €. In dat 
gedeelte van Spitsbergen bedraagt die nu — 8!/,? С. 

In nog ietwat warmer klimaat moet de rijke tertiaire flora 
van Groenland (voornamelijk bij 70° N.B.) geleefd hebben; 
de gemiddelde temperatuur voor het jaar bedraagt daar nu — 
790. Daar groeiden, naast vele andere soorten van groote 
woudboomen, ook mammouthboomen (Sequoia), het japansche 
geslacht Gingko, kastanjeboomen, magnolia's met groenblijvend 
loof, laurieren en een wijnstok. Nu moeten wij, zegt Heen, 20° 
tot 25° zuidwaarts gaan, naar de oevers van het meer van 
Genève, naar Californië en Japan om, onder eene jaarlijksche 

temperatuur уап 10:59 C., іп Europa, Noord-Amerika en Azië 
eene dergelijke plantenwereld aan te treffen. 

Ook meer westelijk, in den arctischen archipel van Noord- 
Amerika , op Banks-Land, bij 74559 N.B., en Prins-Patrick- 
eiland, bij 76° N.B., en meer oostelijk op het eiland Nieuw- 
Siberië, bij 75 — 75 15° N.B. '), en nog eenige andere plaatsen 
binnen den noordpoolkring, heeft men vele overblijfselen van 
eene rijke boschvegetatie verzameld, welker bestaan bewijst, 
dat eenmaal een veel warmer klimaat, overal rondom en nabij 
de noordpool moet geheerscht hebben dan daar nu is, en dat 
het verschil met den tegenwoordigen toestand bier belangrijk 
grooter was dan op gemiddelde breedte. Terwijl voor Zwit- 
serland eene temperatuursverhooging van 7? C. zou zijn voldoende 
geweest om het bestaan der midden-tertiaire plantenwereld 
mogelijk te maken, is dat voor de poolstreken volstrekt niet 
het geval. Het verschil met den tegenwoordigen toestand was 
daar zoo groot, dat wij de temperatuur van Groenland, bij 


1) Voor Banks- Land en Prins-Patrick-eiland is de mogelijkheid niet geheel 
uitgesloten, dat de boomen aangespoeld zijn, hoewel het den ontdekkers 
zelf toescheen, dat zij op de plaats moesten gegroeid zijn. Ор Nieuw-Siberië 
is, volgens Вохск en тох Tou, blijkens het voorkomen van bruinkolen met 
vele bladafdruksels, het laatste stellig het geval geweest. (J. SCHMALHAUSEN, 
Tertiäre Pflanzen der Insel Neu Sibirien. St Petersburg 1890. Мет. Acad.). 


dá 


702 М.В., en van Spitsbergen, bij 789 N.B., ten minste 
17,26. en die van Grinnell- Land , bij 813/,° N.B. , zelfs 27'/,°C. 
hooger dan de tegenwoordige moeten stellen. Ten aanzien 
van deze cijfers verlieze men niet uit het oog dat Noord- 
Amerika in vergelijking met Europa thans een bijzonder koel 
klimaat heeft en dat, wanneer nu de Noordamerikaansche 
archipel in dezelfde mate door warme zeestroomingen be- 
gunstigd werd als Spitsbergen en de kust van Groenland, men 
voor Grinnell-Land met slechts dezelfde verhooging van den 
warmtegraad voor de tertiaire verhoudingen zou kunnen vol- 
staan, als voor genoemde meer oostelijk gelegen landen der 
poolstreek. 

Over het geheel zien wij, overal naar de pool toe het 
verschil met de tegenwoordige temperaturen van het klimaat 
grooter worden. Naar het karakter voor de middentertiaire 
planten, door (ОЕРРЕВТ, Heer en Green van Java, Borneo en 
Sumatra eu van de miocene zeedieren, door Prof. Martin van 
Java beschreven, kunnen in dien tijd nabij den equator de 
lemperatuursverschillen met den tegenwoordigen tijd slechts 
geringe geweest zijn. Een weinig grooter waren die op 
het land misschien gedurende de oudere perioden: althans 
schijnen sommige verschijnselen in de verspreiding der orga- 
nismen (voornamelijk der landorganismen) in den silurischen, 
de eerste helft van den steenkolentijd en eenige andere oudere 
perioden, daarop te wijzen 1). 


1) Volgens de latere onderzoekingen van Heer (vergel. С. 5снвбтек, 
Oswarp Heen, Lebensbild eines schweizerischen Naturforschers. Zürich 
1888, p. 335) waren de temperaturen in den tertiairen tijd (onderste mioocen 
en oligoceen van Heen): 


Lenk uu а xuun bob ocn. эы B б 
Zwitserland. . £d i. m AM 
Bekken van den E Rijn. E E en 
Danzig . . eU и ан л Еј 
Groenland bij 7 N. в. то кл, 
Spitsbergen bij 78^ N. в. КИН SI op 


Grinnell-Land bij circa 82 NJ. VOU LE SET APER Ва 


45 


Zeer weinig weten wij nog van het vroegere leven op hooge 
zuidelijke breedte. Over het geheel moeten daar echter, te 
oordeelen naar het karakter der fossiele planten- en dierenwereld 
van gemiddelde breedtegraden, dergelijke klimatische verschijn- 
selen bestaan hebben als in het noordelijk halfrond 7). 

Dat, niettegenstaande den langen poolnacht, vroeger zelfs 
immergroene boomen en struiken in de arctische gewesten 
konden gedijen, tracht Heer te verklaren door vergelijking 
met tegenwoordige verschijnselen: dat ook nu enkele boomen 
en struiken nabij den 704% graad noorder breedte den langen 
poolnacht verdragen, dat vele tropische planten in St. Petersburg 
in kassen overwinteren, waar zij gedurende langen tijd zeer 
weinig licht ontvangen, en dat de wintergroene alpenstruiken : 
dwergdennen (Legföhren), alpenrozen en heidekruiden, insgelijks 
maandenlang door de sneeuw van alle licht beroofd worden. 
Men kan daar nog bijvoegen, dat de poolnacht belangrijk 
bekort wordt door de schemering welke daar zeer sterk is 
(Hann, Klimatologie p. 749), dat bij lagen invalshoek der zonne- 
stralen haar lichtende werking in veel mindere mate afneemt 
dan haar verwarmende invloed en dat, eindelijk en voorname- 
lijk, de arctische zomer wel kort duurt, doch dan ook de 
hoeveelheid zonnelicht relatief groot is en de helft bedraagt 
van die in een jaar aan den equator ontvangen wordt >). 
De planten kunnen aldus een rijken voorraad zetmeel opsparen 
en daaruit puttende, zoodra in de lente de temperatuur toeneemt, 
hunne knoppen en bladeren snel tot ontwikkeling brengen. 

Een van de belangrijkste uitkomsten van Heer’s onderzoe- 
kingen is ook dat de tertiaire arctische flora om de pool 


1) De tertiaire Йога van Nieuw-Zuid-Wales en van Nieuw-Zeeland bezat 
bijvoorbeeld hetzelfde klimatische karakter van en was zelfs nauw verwant 
met dat van Europa (Errisosnausen, Denkschr. K Akad. Wien, Math. Nat. 
СІ. 1886, Bd. 53, p. 79 еп 1887 p. 140. 

3) В. Sen, Die Lichtvertheilung auf der Erdoberfläche; Enns, Jahr- 
buch für Photographie, 1888, Rel. in Perenmans’s Mitteilungen, 1888 Litt. 
Ber. No. 546. 


46 


eenen gesloten krans vormt, — еп in verband daarmede zij er 
hier aan herinnerd, dat reeds de groote phytopalaeontoloog eene 
verandering in den stand der aardas en daarmede van de 
geographische ligging der polen, ter verklaring van de tertiaire 
warmteverdeeling , met beslistheid verwierp. 

Ook het bestaan van klimaatgordels, concentrisch om de 
tegenwoordige pool gelegen, had Heer voor de tertiaire en 
de laatste helft der krijtperiode bewezen. Vóór dien tijd 
meende hij — en dat is eene nog al te zeer verspreide meening 
— dat algemeen over de geheele aarde een tropisch klimaat 
geheerscht heeft, waaraan hij echter zoo wijde grenzen der 
jaarlijksche temperatuur toekent als van 20° tot 25? C. Men 
heeft later de ongegrondheid van de aanname der volkomen 
gelijkmatige warmteverdeeling in voortertiairen tijd ingezien. 
Behalve onregelmatige klimatische afwijkingen uit de oudere 
perioden had men sedert lang in de krijlformatie eene duide- 
lijke noordelijke en zuidelijke facies der fauna waargenomen, 
die aan eene dergelijke, hoewel minder sterk uitgedrukte 
verdeeling der warmte in klimaatgordels, tusschen den equator 
en de polen, moest worden toegeschreven als de tegenwoor- 
dige. Nreumayr !) toonde dan ook uitvoerig voor den juratijd 

1) M. Neumarr, Ueber die klimatische Zonen der Jura- und Kreidezeit ; 
Denkschriften der K. Akademie der Wissensch. zu Wien, Math. Nat. СІ. 
1883 Bd. 47 en: Die geographische Verbreitung der Jura-formation, Denk- 
schriften der Wiener Akademie der Wissensch. Math. Nat. Abt. 1885. 
Bd. 50. p. 57. 

Al is het te verwachten, dat de hypothetische jura-continenten, die 
voornamelijk bepaald werden naar het ontbreken van zeefossielen en de 
veronderstelde noodzakelijkheid der verspreiding van zeedieren langs samen- 
hangende kusten, door dergelijke ontdekkingen als die van jura-ammonieten 
еп belemnieten door Prof. WicuwaxN op het eiland Rotti (7. W. van Timor), 
later stellig aanzienlijk znllen moeten worden ingekrompen en voor een 
deel verdwijnen — еп dat misschien ook de grenzen zijner klimaatgordels 
wellicht eenigszins zullen moeten gewijzigd worden — Neumarr’s groote ver- 
dienste blijft onaangeroerd, het bestaan van klimaatgordels concentrisch om de 
polen voor die vroege periode en hunne onveranderlijkheid gedurende lange 
eeuwen te hebben bewezen. 


47 


het bestaan van warmtegordels aan. Door nadere studie van 
de verspreiding der zeedieren slaagde hij er in een tropischen 
gordel te herkennen, welke naar het zuiden tot den 20%% graad 
2.В. reikt en naar het noorden de zuidelijke deelen van 
Europa omvat; een gematigden (naar het klimaat eigenlijk 
subtropisch te noemen) gordel, welke ten westen van Scan- 
dinavië in een zeearm, die aan den tegenwoordigen Atlantischen 
Oceaan beantwoordt, zich het verst noordelijk uitstrekt; en 
eindelijk een borealen (eigenlijk warm gematigden) gordel, 
waartoe ook het hoogste noorden behoort. Door het geheele 
jura-tijdperk heen, dat, naar de veranderingen der organi- 
sche wereld te oordeelen, zeer veel langer moet geweest zijn 
dan het tertiaire, en ook gedurende де krijtperiode , blijven deze 
grenzen, niettegenstaande aanzienlijke veranderingen in de ver- 
deeling van land en zee plaats hadden , in het algemeen onveran- 
derd, een bewijs hoe weinig invloed die verdeeling op de alge- 
meene verdeeling der warmte over de aarde, wat althans de 
temperaturen van het zeewater (en de zeeklimaten) betreft , heeft. 

Waarschijnlijk hebben ook gedurende vroegere tijdperken 
dergelijke klimaatgordels, misschien met nog geringer onder- 
linge temperatuursverschillen, bestaan en wellicht zal men in 
andere werelddeelen eenmaal even goed er in slagen deze op 
te sporen als voor de jura- en de krijt-periode in Europa. 
Voor de beoordeeling van de klimaten der oudere perioden zijn 
in Europa de geologische verhoudingen te ongunstig. Werkelijk 
schijnt de arctische kolenflora toch ook een weinig van de 
europeesche af te wijken, en op grond van de waargenomene 
bijna volkomen stabiliteit gedurende het grootste gedeelte van 
het mesozoische tijdvak, zal de  warmteverdeeling, waar- 
schijnlijk ook sedert het begin van het palaeozoische tijdvak, 
geene aanzienlijke veranderingen ondergaan hebben.  Zooveel 
slaat reeds vast, dat gedurende de kolenperiode in Europa 
en Noord-Amerika eene geringere dan de tegenwoordige 
tropische warmtegraad het best de waargenomen verschijnselen 
verklaren zou. Doch stellig gaat men te ver door in een 


48 


nieuwzeelandsch woud de beste recente illustratie der oude 
kolenvegetatie te zien. Niet de hier overwegende boomvarens 
en coniferen, doch zachtstammige boomen, welke іп onze 
paardestaarten en wolfsklauwen hunne eenige, verre verwanten 
hebben, zijn de hoofdtypen der kolenformatie. Meteen weinig 
meer recht zou men den carbonischen plantengroei dan nog 
kunnen vergelijken met de moerassige bosschen van boomhooge 
Equiseta's bij Caracas in Venezuela. De carbonische varens 
wijken aanzienlijk van de tegenwoordige typen af, maar de 
helft was toch verwant met de tegenwoordige tropische familie 
der. Marattaceae. ledere vergelijking dier oude flora met de 
tegenwoordige plantentypen zal wegens de geringe verwant- 
schap moeten falen; zooveel kan men echter wel zeggen van 
het algemeene karakter der carbonische flora, dat die oude 
cryptogamen met haar reusachtige, doch sappige, weinig hout- 
vezels bevattende stammen, zeer weinig vertakt en voorzien 
van korte, stijve, grasachtige bladeren 1), wel schijnen inge- 
richt te zijn om aan hevigen wind wederstand te bieden, 
doch zeker niet om zelfs een betrekkelijk zwakke vorst te 
verdragen. Haar voorkomen op gemiddelde breedte en zelfs 
in de poolstreken schijnt mij aldus een degelijk bewijs, dat 
daar in palaeozoischen tijd niet alleen vochtiger, doch ook 
aanzienlijk warmer en gelijkmatiger klimaten geheerscht heb- 
ben dan wij er nu zien. Een bijna proefondervindelijk bewijs 
voor de juistheid dezer opvatting, dat een mild klimaat wer- 
kelijk levensbehoefte der carbonische flora is geweest, levert 
ons het waargenomene bij het optreden van glaciale verschijn- 
selen in Zwid-Afrika en Australië gedurende de laatste helft 
der kolenperiode. Bij de naderende koude zien wij daar 
onmiddellijk de echte, palaeozoische kolenflora , die overal elders 
dan juist hare hoogste ontwikkeling bereikt, geheel uitsterven 


em o aran 


1) 6. De Sarorra. Le monde des plantes avant l'apparition. de 
. Fhomme. p. 45 sqq. 


“Ж 


49 
en hare plaats afstaan aan eene flora, welke eerst veel later, 
in de triasperiode, in Europa verschijnt '). 

Behalve in de verspreiding der planten, welker bestaan in het 
algemeen meer dan dat van diersoorten direkt van het klimaat 
afhankelijk is, heeft men terecht altijd in de verspreiding der 
rifkoralen een belangrijk moment gezien ter beoordeeling van 
de vroegere klimaten. Werkelijk zijn koraaldieren karakte- 
ristiek tropische organismen. Rifbouwende koraaldieren leven 
tegenwoordig uitsluitend in warme zeeën, welker tempera- 
tuur aan de oppervlakte nooit beneden 20°С. daalt. De 
uiterste grens van hun voorkomen ligt daarom thans bij 
de Bermuda-eilanden op 55° N.B., waar de warmte van den 
golfstroom nog zeer merkbaar is. Zij worden daarentegen 
niet gevonden bij de Galopagos-eilanden onder den evenaar, 
omdat deze door de koele Peru-strooming bespoeld worden. 
Geweldige oude koraalriffen kent men uit de silurische en 
carbonische formatie van Europa, Noord-Amerika en vele 
andere streken van gemiddelde en hooge breedte. Binnen 
den noordpoolkring werden silurische rifkoralen aangetroffen 
о. а. ор Noord-Devon еп Beechey-evland. Doch de type 
dezer palaeozoische ` koraaldieren wijkt aanzienlijk af van 
die der thans levende; zij kunnen zich daarom wel naar 
andere levensvoorwaarden gevoegd hebben, dan die voor de 
legenwoordige rifbouwers bestaan, hoewel het, om physiolo- 
gische redenen, nauwlijks denkbaar is, dat dit verschil zeer 
groot kan geweest zijn. 

Resten van oude koraalriffen bestaan in Midden-Europa ook 
in de trias-formatie. 

Met grootere zekerheid kan men den warintegraad der oude 
zeeën beoordeelen naar de verspreiding der rifkoralen in de 
jura- en de tertiaireformatie, want deze zijn reeds van de 


1) W. Waacex, Die carbone Eiszeit, Jahrbuch der К. К. Geol. Reichs 
Anstalt. Wien 1887. Bd. 37. p. M3 
Eene vertaling van deze interessante studie verscheen ook in: Records 
Geol. Survey of India. 1888. Vol. 21. p. 89 
A 


50 


tegenwoordige type. Die van den jura bereiken naar het noor- 
den Noord-Duitschland en het midden van Engeland. Im de 
krijtperiode en de eerste helft van den tertiairen tijd hebben 
zij Мег slechts een weinig zuidelijker grens, in andere wereld- 
deelen daarentegen heeft zich die grens verder van den evenaar 
verwijderd; algemeene veranderingen, welke de geheele aarde 
betroffen, nemen wij gedurende de krijtperiode nog niet waar. 
Noord-Amerika heeft reeds in den juratijd eenigszins koeler 
klimaat dan Europa bezeten, in de krijtperiode wordt dat nog 
duidelijker en terwijl het eoceen in Midden-Europa een bijna vol- 
komen tropisch karakter heeft, is de eocene flora in het binnen- « 
land van Noord-Amerika die van een subtropisch of gematigd 
warm klimaat. Europa. moet, althans gedurende den tertiairen 
tijd, in vergelijking met andere streken, een abnormaal warm, 
het binnenland van Noord-Amerika een abnormaal koel klimaat 
bezeten hebben, — een verschil geheel analoog met het tegen- 
woordig bestaande en hoogst waarschijnlijk ook aan dezelfde 
oorzaken te danken. Noord-Amerika vormde reeds zeer vroeg 
een groot vastland, waaruit zich aan den overgang van de 
krijtperiode tot den tertiairen tijd de laatste groote zeearmen 
terugtrokken , zoodat het continentale karakter reeds toen zich in 
zijn tegenwoordigen toestand ontwikkelde. Het moet daardoor , 
onder dezelfde algemeene warmteverhoudingen der aarde een 
geheel ander, koeler klimaat bezeten hebben dan Europa. Dit 
toch bestond gedurende lange eeuwen uit eilanden en schiereilan- 
den met groote binnenzeeën en breede zeearmen, waarlangs, 
met de overheerschende winden warm water uit zuidelijke stre- 
ken kon worden aangevoerd, welke het klimaat tot in de poolzee 
zeer mild moeten hebben gemaakt. Verder schijnen er gedurende 
lange tijden en tot in de tertiaire periode, over Rusland en 
Siberië ruime verbindingen van de arctische zeeën met de warme 
zeeën van Europa en zuidwestelijk Azië bestaan te hebben. 
Ook de arctische streken van noordoost-Azië en Noord-Amerika 
moeten daardoor in gunstiger omstandigheden verkeerd hebben 
dan nu en in het centrum van Azië aan den voet van het Allai- 


À 


D 
- 


4 


‚Ред LES Ee Cas ay co dibus 


га чаша мара ааа мыры са 


51 


gebergte kon een echte tertiaire boschgroei bestaan (SCHMALHAUSEN 
en Махімоуғіс? in: Palaeontographica, 55. p. 142—216). 
Locale afwijkingen van de algemeene warmteverdeeling 
komen, evenals nu, ook in alle vroegere perioden voor, en 
zelfs hebben zoovele geologen sporen van ijswerking in ver- 
schillende streken der aarde en in bijna de geheele serie van 
formatiën meenen te herkennen, dat men die wel niet langer 
zal kunnen voorbijzien ?). Die oudere ijsvormingen onder- 
scheiden zich echter van de pleistocene daardoor, dat zij geen 
algemeen verschijnsel zijn, doch klaarblijkelijk zonder direkt 
verband met den breedtegraad optreden in de meest ver- 
schillende deelen der aarde, terwijl tegelijkertijd in andere 
streken van allerlei breedtegraden organismen gevonden worden, 
die een warm klimaat verraden. Voor ééne oude periode is 
het bestaan eener belangrijke ijsvorming met bijna volkomen 
zekerheid bewezen. Uit de laatste helft der kolenperiode kent 
men in Zuid-Afrika, in Voor-Indië en in Australië uitgestrekte 
en machtige lagen, die geen Sigillariae , Lepidodendra , Calamites 
of andere echte kolenplanten bevatten, doch eene flora van 
varens, voornamelijk van het geslacht 6lossopteris еп equise- 
faceae met eenige coniferae en cycadeae. Deze plantengroei 
sluit zich — zooals reeds boven gezegd werd — geheel aan bij 
dien, welke in de trias-periode in Europa zal verschijnen , vol- 
strekt niet bij de echte carbonische flora. Het optreden dezer 
nieuwe flora gaat in Zuid-Afrika, Indië en Australië >) vergezeld 
1) Een overzicht der aangegeven voordiluviale verijzingen kan men vinden 
bij Crot, Climate and Time, Hoofdstuk 18. 
2) Volgens berichten van lateren tijd zouden ook in Brazilië sporen eener 
carbonische glaciatie ontdekt zijn (The Carboniferous Glacial Period, 
Further Note by Dr. W. Waaces on a letter from Мг. С, Denny. Records 
of the Geol. Survey of India. Vol. 22. 1889. p. 69). Groote blokken graniet 
en gneiss kunnen echter ook op andere wijze in fijne klei voorkomen dan 
door ijstransport. Ik herinner slechts aan de schalenvormige verweering 
der andesieten van Sumatra en Java. Zoolang geen duidelijke geslepen en 
gekraste steenen gevonden zijn, zal het voorzichtig zijn het bestaan van 
glaciatie in de carbonische formatie van Brazilie (die overigens ook machtige 
kolenlagen bevat) ten minste als zeer twijfelachtig te beschouwen. 


52 


van de vorming van lagen, welke al de kenteekenen bezitten 
van onder den invloed van ijs te zijn afgezet. Tegelijkertijd 
bestaat in Europa, Azië en Noord-Amerika en zelfs tot nabij 
de noordpool de weelderige vegetatie der steenkolen. Іп 
eene algemeene, over de geheele aarde werkende oorzaak 
kan men de verklaring van dit opvallende verschijnsel aldus 
niet zoeken. Men heeft ook hierbij gedacht aan eene verplaat- 
sing van de aardas en van de polen. Beproeft men echter 
welken invloed deze zou hebben, zoo blijkt, dat men, ja aan 
de eene pool zoodanige geographische ligging kan geven, dat 
het gelijktijdig voorkomen van ijs en van een bijna tropischen 
plantengroei in verschillende deelen der aarde, waar nu geheel 
tegenovergestelde toestanden bestaan, althans eenigszins minder 
onbegrijpelijk wordt, — men brengt de andere pool dan echter 
te midden van eene echte kolenflora. Ook is de afstand der 
verijste streken van de hypothetische zuidpool zoo groot, dat 
de geheele aarde belangrijk koeler zou moeten geweest zijn 
dan zij nu is, wat stellig niet het geval was. Het is wel 
geheel onmogelijk hier algemeene oorzaken te hulp te roepen, 
en men ziet zich genoodzaakt ook deze uitgestrekte klimatische 
afwijking door locale invloeden te verklaren. Het is nu be- 
wezen, dat het hestaan van ijs in den vorm van gletschers 
in veel hoogere mate afhankelijk is van de vochtigheid van 
het klimaat dan van zijne lage temperatuur. Op het vochtige 
Nieuw-Zeeland dalen gletschers bij eene gemiddelde jaarlijksche 
temperatuur van 10°C, even warm als het klimaat van Weenen 
en warmer dan Genève, te midden van dichte bosschen met 
boomvarens, palmen еп Fuchsia’s, tot 219 М. boven zee 
af, terwijl in de droge bergstreken van Oost-Siberië, bij 
eene gemiddelde jaarlijksche temperatuur van — 15° tot — 18°, 
noch bestendige sneeuw, noch gletschers gevonden worden. 
Aan de zuidzijde van den Himalaja liggen eeuwige sneeuw 
en gletschers (bij + 0.5?C. jaarlijksche temperatuur) ruim 700 
M. lager dan aan de noordelijke (bij — 2,28. temperatuur). 
Опдег de tropen is de jaarlijksche temperatuur aan de grens 


TORRE ава мг се Pa me PET ар сија есені ааа жар, 


la Ба аа RE и са ақ АЯҒЫН FTE 


55 


der eeuwige sneeuw + 19,5 C., in де Zwitsersche Alpen — 590. 
Ook heeft „men waargenomen dat de perioden van toename 
der gletschers in de Alpen kunnen samenvallen met warme 
jaren, daarentegen perioden van achteruitgang met koude jaren; 
terwijl de gletschers aangroeien , wanneer gedurende eenige jaren 
vochtige W-winden de overhand hebben gehad en omgekeerd 
afnemen bij het overwegen van 0- en N-winden. Uit deze еп 
andere feiten heeft men terecht opgemaakt , dat het belangrijkste 
moment der gletschervorming de hoeveelheid gevallen sneeuw 
in de »Firnregion" is. Wanneer in de vroegere perioden en tot in 
den tertiairen tijd de warmte werkelijk, zonder nadeel voor de 
equatoriale streken, veel gelijkmatiger dan nu over de aarde ver- 
deeld was, terwijl tellurische invloeden geheel onmachtig zijn om 
op zich zelf den warmiegraad der geheele aarde aanzienlijk te 
wijzigen, moet de hoeveelheid door de aarde ontvangen warmte 
toen grooter zijn geweest. Daardoor moet de lucht absoluut meer 
waterdamp bevat hebben, en waar dan belangrijke verheffing 
van den bodem bestond, zal zich gemakkelijker sneeuw en 
is tot gletschers hebben kunnen verzamelen dan nu. Пе 
onderste grens der eeuwige sneeuw kan dan in streken, die 
even warm waren als de tegenwoordige tropen; lager ge- 
weest zijn dan de tegenwoordige van ongeveer 5000 M., 
terwijl de bovenste juist hooger moet gelegen hebben. Bij 
rijkelijken toevoer van sneeuw zouden in bergstreken aldus 
zich gletschers hebben kunnen ontwikkelen, welke onder 
omstandigheden zelfs tot in zee afdaalden. En evenals over 
bijna het geheele noordelijk halfrond in het bestaan van een 
uitgestrekt, menigvuldig door de zee tot een grooten moerassi- 
gen archipel ingesneden continentaal laagplateau de voorwaar- 
den van kolenvorming gegeven waren, op zoo groote schaal, 
dat alleen de van West-Azie tot in Australië uitgestrekte 
beddingen van jura-kolen daarmede eenigermate te vergelij- 
ken zijn — schijnt gedurende den kolentijd, längs en bezuiden 
den evenaar, een groot bergachtig continent (»Gondwana-Land” 
van Suess), op daarvoor geschikte punten , uitgestrekte ophooping 


54 


van ijs bevorderd te hebben. Groote gelijkmatigheid der 
orographische toestanden over uitgestrekte continentale aard- 
schotsen schijnt voor den kolentijd karakteristiek geweest 
te zijn. Het is dan mogelijk en waarschijnlijk, dat bij het 
steeds hooger opduiken van dit continent, onder de veranderde 
levensomstandigheden, zich eene nieuwe flora ontwikkelde 
welke eerst veel later, aan het begin van het mesozoische 
tijdvak in Europa, in meerdere verheffing van den bodem 
voorwaarden vinden zou, waarvoor zij meer geschikt was dan 
de oude palaeozoische flora, en deze alzoo uitroeien. Van die hooge 
acclimatisatiepunten kan de nieuwe flora zich dan langzamerhand. 
zich voegende naar hoogere temperaturen , in het warme laagland 
verspreid hebben. Werkelijk meent men ook in de perm- 
formatie van Europa sporen van glaciatie gevonden te hebben. 

Ook wijzen vele bijzonderheden in de verspreiding der 
organismen in andere perioden op merkbare verschillen in 
den warmtegraad tusschen onderling niet zeer verwijderde 
streken, en daar invloed van de breedte daarbij niet is waar 
te nemen, moeten deze afwijkingen aan dergelijke locale 
invloeden worden toegeschreven als ook heden in de verdee- 
ling van land en water, bodemverheffing , windrichting en de 
nabijheid van warme of koele zeestroomingen gegeven zijn. 
Voor zoover wij evenwel iets algemeens in de verdeeling 
der warmte hebben kunnen ontdekken, dus met zekerheid van 
den jura-tijd af, geschiedde die, volgens het tegenwoordige 
plan, in concentrisch om de polen gelegen klimaatgordels, van 
de tegenwoordige alleen afwijkend door de onderlinge grenzen 
eu temperatuursverschillen. 

Van de tertiaire arctische flora wist reeds Heer, dat zij cen 
zoo gesloten krans om de pool vormde, dat deze daaruit 
nergens ontsnappen kon. Ook hier kan eene verplaatsing van 
de pool ter verklaring van ће! palaeothermale phenomeen niet 
baten 2). Omdat echter ook geene andere der opgestelde 

1) Van de vroegere pogingen ош, bij gebrek aan beter, de verklaring 
der warme arctische klimaten te zoekeu in seculaire veranderingen van den 


E 
r 
- 
| 
E 


55 


hypothesen bevredigen kan, heeft men іп den laatsten tijd, 
zooals een drenkeling grijpt naar den stroohalm, die bijna ver- 
geten poolverplaatsing toch weder te hulp geroepen. Aauge- 
moedigd door de nieuwe bewijzen, welke van astronomischen 
kant geleverd zijn voor het feitelijk bestaan van kleine ver- 
anderingen in den stand der aardas, heeft Nrumayr gemeend 
door grootere althans gedeeltelijk. de warme klimaten der 
poolstreek te kunnen verklaren 1). Mag reeds het recht om 
verplaatsingen aan te nemen van tien en meer graden op grond 
van bewezen verplaatsingen van опдегдеејеп van secunden, 
waarvan шеп het verloop nog niet beoordeelen kan, eeniger- 
mate in twijfel worden getrokken, de gegevens der palaeonto- 
logie zijn met eene dergelijke verplaatsing niet wel te rijmen. 
Neumavr ziet zich tot deze aanname vooral genoopt door de 
weelderige tertiaire flora op Grinnell-Land en het feit, dat de 
tertiaire planten van Alaska, bij 60° N. B., nauwlijks meer 
het karakter bezitten eener zuidelijke flora dan die van Spits- 
bergen bij 78° N. В., еп dat ook buiten de poolkringen de 
verspreiding der organismen op eene dergelijke verplaatsing 
schijnt te wijzen. Inderdaad is de tertiaire flora van het 
binnenland. van Noord-Amerika die van een slechts subtropisch 
of zelfs matig warm klimaat, verraden de door Матноввт be- 
schreven jongtertiaire planten van Mogi op het eiland Kioe-Sioe 
in Japan een ietwat koeler klimaat dan het tegenwoordige en 
hebben ook de tertiaire zeedieren van de kust van Chili (bij 
55° Z. B.) Pureer niet tot het bestaan van eene hoogere 


stand der aardas, geelt F. vox Czerxy (Die Veränderlichkeit des Klimas und 
ihre Ursachen. 1881. p. 86 sqq.) een overzicht. G. Насенток heeft reeds 
in 1878 (Nature. Vol. 18. p. 266) op geologische gronden het onvoldoende 
dezer verklaring aangetoond. Wat de physische zijde van het vraagstuk 
betreft, staat nu vast, dat aanzienlijke atwijkingen in ieder geval slechts 
door groote veranderingen in den imwendigen evenwichtstoestand der aarde 
kunnen worden teweeggebracht, welker aard wij nog niet eens vermoeden 
kunnen. | 
1) M. Хесмлүк, Die klimatischen Verhältnisse der Vorzeit, 1. с. 


H 


56 


temperatuur уап het zeewater kunnen doen besluiten dan де 
tegenwoordige, reeds betrekkelijk koele. 

Het moet in het oog loopen, dat al deze plaatsen ook zu 
een relatief koel klimaat bezitten. Daar in tertiairen tijd de 
continenten (met uitzondering van Europa) althans in de be- 
doelde streken van Noord-Amerika, Zuid-Amerika en Oost-Azië 
over het geheel reeds de tegenwoordige grenzen bezaten, ligt 
het wel meer voor de hand in de werking der tegenwoordige 


· invloeden ook de oorzaak te zoeken van de tertiaire afwijkingen 


van het algemeene plan der warmteverdeeling, dan in proble- 
matische aanzienlijke veranderingen in den stand der aardas. 
Het klimaat van een groot continent, zooals dat van het 
tertiaire Noord-Amerika was, afgesloten van den direkten invloed 
van warme zeestroomingen, zal minder gunstig geweest zijn 
voor het bestaan van een subtropischen plantengroei dan het 
insulaire en door zeestroomingen verwarmde klimaat van Europa, 
en het verschil tusschen de klimaten van beide werelddeelen 
zal nog grooter moeten geweest zijn dan het nu is. In 
plioeenen tijd, toen de verschillen met de tegenwoordige 
algemeene warmteverdeeling nog slechts geringe waren, kan 
Japan zeer wel ietwat koeler geweest zijn, wanneer zijn klimaat 
door verbinding der eilanden met het vaste land minder insulair 
was en aldus ook de invloed der koele Oja-Shio-zeestrooming 
zich meer kon hebben doen gelden 1). Пе westkust van Zuid- 
Amerika heeft haar betrekkelijk koel klimaat nu te danken aan 
den invloed der koude Peru-strooming. Bij versterking van dezen 
stroom, waartoe in tertiairen tijd waarschijnlijk alle voorwaarden 
gegeven waren, zou zijne warmere herkomst door die versterking 
kunnen zijn gecompenseerd geworden, zoodat het zeewater , dat 
de tertiaire kust van Chili bespoelde, niet warmer was dan 
het tegenwoordige (14!,?C.). Ook is het koelere tertiaire 
klimaat van Alaska te verklaren door dezelfde oorzaken, waar- 


1) Over deze invloeden op het tegenwoordige klimaat van Japan zie 
A. Worixor, Die klimate der Erde. Jena, 1887. ПІ. p. 365 sqq. 


57 


door het ook nu relatief koel is, namelijk overheerschende 
land winden. 

Eene verplaatsing van de pool zou ons overigens de tertiaire 
arctische verschijnselen niet begrijpelijker maken. NeumAvyr 
denkt zich de pool 10° tot 20° langs den meridiaan van Ferro 
verschoven in de richting van Oost-Azië. Laat men de pool 
10° in de aangegeven richting zich verplaatsen, zoo worden 
inderdaad Grinnell-Land, Groenland en Spitsbergen in gunstiger 
verhoudingen gebracht, doch de tertiaire bosschen van Nieuw- 
Siberië zouden dan nog meer nabij de pool komen te liggen 
dan zich nu Grinell-Land bevindt, en eene grootere verplaat- 
sing geeft nog onmogelijer uitkomsten, terwijl eene veel 
geringere geen merkbaren invloed hebben kan.  Nguwayn 
moet zelf toegeven, dat, in welken stand van de pool ook, de 
plaatsen, waar weelderige tertiaire bosschen bestonden, in ieder 
geval nog veel meer nabij haar blijven dan de uiterste grens, 
waarop een kreupelachtige boomgroei thans te vinden is, en 
dat in ieder geval de fossiele flora van Europa veel verder 
afwijkt van de tegenwoordige orde van zaken, in de richting 
van een warmer klimaat, dan die van Japan in tegenoverge- 
stelde richting. 

Mag daarom al van astronomische en physische zijde geen 
bezwaar bestaan, ook tegen aanzienlijke verplaatsing van de 
polen, zoo bewijzen toch de verschijnselen van den arctischen 
plantengroei in den tertiairen tijd daartegen: Belangrijk kunnen, 
400 zij al bestaan hebben, die afwijkingen van de aardas en 
de polen ook in vroegere perioden niet geweest zijn, want de 
klimatische verspreiding der organismen in die perioden , waar- 
van wij dat hebben kunnen nagaan, beantwoordt aan gordels, 
die concentrisch de tegenwoordige polen omgeven. 

Wij mogen aldus aannemen, dat van den tijd der eerste 
palaeozoïsche organismen af, tot aan het einde van de tertiaire 
periode op hoogere breedten van het noordelijk en het zui- 
delijk halfrond — tijdelijke locale afwijkingen buiten rekening 
gelaten — warmere klimaten geheerscht hebben, en dat naar 


58 


de polen het verschil met den tegenwoordigen toestand 
toeneemt. Zoover wij kunnen nagaan, hebben de streken 
nabij den equator in ieder geval slechts weinig invloed 
ondervonden en zijn — afgezien van tijdelijke locale afwij- 
kingen van het algemeene plan — nooit koeler, misschien wel een 
weinig warmer geweest dan tegenwoordig. 

Daar het nu voldoende bewezen is, dat tellurische invloeden 
(inwendige aardwarmte, veronderstelde andere menging der 
atmospherische gassen, veranderingen in de verdeeling van 
land en water) voor zoover zij al werkelijk bestaan hebben, 
nooit merkbaren invloed kunnen gehad hebben op de algemeene 
verwarming der aarde; en verder de meer gelijkmatige ver- 
deeling der warmte van dien aard is geweest, dat wel de op 
hoogere breedte «gelegen plaatsen begunstigd werden, doch niet 
ten nadeele van equatoriale streken, moet de totale hoeveel- 
heid door de aarde ontvangen warmte grooter zijn geweest dan 
zij nu is. Deze moet zelfs veel grooter zijn geweest, dewijl 
van de 61/5 |; meerdere intensiteit der zonnestraling in Januari 
dan in Juli de aarde, in haar geheel, niet alleen op geenerlei 
wijze en nergens merkbaren invloed ondervindt , maar zij zelfs in 
Juli warmer is dan in Januari 1). Van dat meerdere aandeel 
in de zonnestraling, dat de aarde in haren winterstand ten 
deel valt, schijnt zij door haren dikken luchtmantel heen niets 
te voelen. De ongelijke verdeeling van land en water in het 
N. en het Z. halfrond — een volgens geologische ervaring voor 
den algemeenen warmtetoestand zoo weinig machtige factor >) — 
heeft hier grooteren invloed op de algemeene warmte der 
aarde dan Ше !/,; vermeerderde zonnestraling. 

In het verloop van de tertiaire periode had eene algemeene 
afkoeling plaats. Klaarblijkelijk door gunstiger verhoudingen 


1) R. Seven, Die Wärmeverteilung auf der Erdoberfläche. Denkschr. 
Wiener Akademie der Wissensch. Math.-Nat. Classe 1886. Bd. 51 p. 1. 

2) Onder anderen door het schoone onderzoek van Neumavm, Die geogra- 
phische Verbreitung der Jura-formation, 1. с. bewezen. 


59 


in de verdeeling van land en zee gedurende het begin van 
deze periode, komen deze in Europa een weinig later en dan 
sneller tot stand, dan bijvoorbeeld in Noord- Amerika , doch omdat 
in Noord-Amerika bedoelde locale verhoudingen van het begin der 
tertiaire periode af betrekkelijk weinig veranderen, moet men 
aannemen, dat hier de algemeene oorzaak der afkoeling het 
zuiverst zich heeft doen gelden, — en dat werkelijk met het 
einde der krijtperiode, zooals men in Noord-Amerika waar- 
neemt, ook de algemeene afkoeling begon, die tot aan het 
einde van den tertiairen tijd voortduurde. Het pliocene klimaat 
was nog slechts onbeduidend warmer dan het tegenwoordige , 
en aan het begin der pleistocene periode was de klimatische 
toestand der aarde aan de tegenwoordige geheel gelijk. Dan 
volgde eene algemeene af koeling over de geheele aarde beneden de 
tegenwoordige temperatuur, waardoor geweldige gletschers uit 
Scandinavië, Finland en de russische Oostzee-provinciën over 
een groot gedeelte van Europa tot Engeland , Nederland , Midden- 
Duitschland en ver naar het zuiden over Rusland afdaalden. 
Een dergelijke continentale ijsmantel bedekte Noord-Amerika 
tot den 59% breedtegraad (waarop in Europa Lissabon ligt). 
Groot-Britannië, de Alpen, de andere hooge bergen van Midden- 
Europa, de Рутепебт en de Apenijnen, de Atlas in Noord- 
Afrika en zelfs (in geringere mate) de hooge bergen in het 
droge noorden van Azië, ook de Himalaja, het Korakorum-en 
Tien-Schangebergte en in het zuidelijk halfrond Patagonië, de 
Andes van Chili, de hoogere bergen van Zuid-Afrika, de Aus- 
tralische Alpen en vooral ook Nieuw-Zeeland hadden hun eigen 
reusachtig gletschersysteem, ten deele eene uitbreiding van de 
tegenwoordige gletschers, doch ook op hoogere bergen, die 
daarvan nu ontbloot zijn. Al deze streken vinden wij nog 
bedekt met door het ijs vervoerde gesteentematerialen. Ook 
meer nabij den equator heeft men sporen van pleistocene 
gletschers gevonden in de Sierra nevada de Santa Marta (bij 11° 
N. B.) еп de Andes van Cocui (41/9? — 71° N. B.) in Columbia 


60 


en in de Sierra nevada de Merida (bij 89 М. B.) іп Vene- 
zuela 1). 

Dit voorkomen van pleistocene glaciale verschijnselen nabij 
den equator is een der beste bewijzen voor de gelijktijdigheid 
der verijzing van het noordelijk en het zuidelijk halfrond, zoodat 
aan haar algemeen karakter wel niet meer te twijfelen valt 2). 

In verband met de waarneming, dat de vochtigheid van het 
klimaat een nog belangrijker factor is voor de vorming van 
gletschers dan de koude, heeft men wel beweerd, dat de 
temperatuur in den ijstijd niet lager doch zelfs hooger kan 
geweest zijn dan nu 5). Van meteorologische zijde bestaan 
tegen die opvatting reeds belangrijke bezwaren (Woeikor, Die 
Klimate der Erde. 1. p. 102 sqq.), de palaeontologische feiten 
van den ijstijd zijn daarmede volstrekt niet in overeenstemming. 
De geheele flora en de fauna der vergletscherde streken zijn 
die van een koel klimaat en volstrekt niet te vergelijken met 
het rijke leven in Patagonië of Nieuw-Zeeland , waar , begunstigd 
door het relatief warme, doch vooral gelijkmatige, vochtige 
klimaat. een subtropische plantengroei, tot tusschen de gletschers, 


1) W. Stevens, Ueber Schotterterrassen, Seen und Eiszeit im nördlichen 
Südamerika, Geogr. Abhandl. Wien. 1887. Bd. 1 

A. Неттхек, Reisen in den kolumbianischen Anden. Leipzig. 1888. Ref. 
in PerEnwAxNN 's Mitteilungen. 1888. Litt. Ber. N° 471 met kaart. 

2) Over deze algemeenheid en gelijktijdigheid van het glaciale phenomeen 
zie о. а. А. Резок, La periode glaciaire dans les Pyrénées. Bull. Soc. 
d'hist. nat. Toulouse. 1885. Vol. XIX. p. 107. 

In de nieuwste uitgaaf van Векснаоз Physikalischer Atlas zijn. op 
blad 5. Lief, 4, 1888, nog de volgende pleistocene gletschers binnen 

tropen aangegeven, die ik om het belang der zaak hier opnoem, 
hoewel de betreffende literatuur voor mij niet toegankelijk was: 
in de Andes van Equador (El Altar) nabij den evenaar; in den Штат 
en de Andes van Bolivia, tusschen 15° еп 18157 7. B.; in de Sierra do 
Mar van Brazilië tot binnen den steenbokskeerkring, in den Anahuac van 
Mexico, die den evenaar naderden tot 17^ N. B. enin de Namuli-bergen van 
Oost-Afrika bij 14° Z. B 

5) Warner, The Climatic changes. Cambridge, 1882. 
Ным, Handbuch der Gletscherkunde. Stuttgart. 1885. 


ас сысы 


61 


bestaan kan. Пе voorstelling eener arctische koude, zooals 
men die vroeger had, heeft men lang verlaten, doch alles 
wijst er op, dat de temperatuur toch eenige graden lager moet 
geweest zijn dan de tegenwoordige '). Uit het karakter der 
flora en der fauna en de uitbreiding van het ijs kan men 
afleiden, dat het verschil met den tegenwoordigen toestand 
op gemiddelde breedte slechts weinig meer dan 590. Кап 
bedragen hebben. Рехск slaagde er in de pleistocene sneeuw- 
grens voor een aantal gebergten bij benadering te bepalen op 
gemiddeld 1000 M. (afwisselend tusschen 500 en 1500 M.), 
hetgeen beantwoordt aan hoogstens 6°C. daling der tempe- 
ratuur °). De fauna der Noordzee had een arctisch karakter 
en in de Middellandsche zee leefden vele vormen, welke nu 
in de Noordzee gevonden worden. Топ, vond, dat de zee- 
mollusken еп zeezoogdieren in de zoogenoemde Yoldia-kleien 
van het Kattegat en de Noordzee temperaturen aangeven als 
thans in de Karische zee voorkomen; de temperatuur van het 
zeewater in dat gedeelte van Europa schijnt aldus gedurende 
de grootste koude 3—10?C lager geweest te zijn dan de 
tegenwoordige. In de richting naar den equator moet, althans 
in het zeeklimaat, naar de organismen te oordeelen, het tem- 
peratuursverschil geringer geweest zijn. 

Die over de geheele aarde heerschende koude heeft zich 
echter niet onafgebroken doen gelden tot aan het begin van 
Onzen tijd. In Europa en Noord-Amerika, waar шеп de 
glaciale verschijnseleu het langst kent en reeds goed onder- 
zocht, heeft men op vele plaatsen, te midden van glaciale 
vormingen, eene laag gevonden zonder eenig spoor van ijs- 
werking en met resten van planten en dieren, die geen koeler 
klimaat aanwijzen dan het tegenwoordige. Deze interglaciale 
vormingen bewijzen, dat de koude onderbroken werd door 


1) Tot dit inzicht is men vooral gekomen door meteor. onderzoekingen 
van Woeikor, Ueber die klimatischen Verhältnisse der Eiszeiten sonst und 
jetzt, Verhandl. d. Gesellsch. f. Erdkunde. Berlin , Wd. 7. p. 151 sqq. 

?) Рекск, Ibid. 


62 


eene periode, gedurende welke de warmtegraad, die aan het 
begin vau het diluvium bestond, terugkeerde , waardoor het ijs 
afsmolt en eene flora en fauna, gelijk aan die van den praegla- 
cialen en den postglacialen (tegenwoordigen) tijd bestaan kon. 
In Europa heeft men ook reeds eene tweede kortere en minder 
duidelijke interglaciale periode aangetoond, die echter toch 
langer moet geduurd hebben dan de postglaciale tijd, waarin 
wij leven 1). Ook was de eerste glaciale periode langer dan 
de tweede. 

Het glaciale phenomeen bestaat derhalve uit eene alge- 
meene verlaging der temperatuur ten bedrage van slechts 
enkele graden, eene koude, waarschijnlijk nog minder ver- 
schillend van den tegenwoordigen toestand dan de warmte 
der voortertiaire klimaten daarvan afweek; het heeft zich reeds 
ten minste twee malen en waarschijnlijk drie malen herhaald. 
In den langen tusschentijd, welke deze koude perioden 
scheidt, keerden de klimatische verhoudingen terug, zooals 
zij daarvoor en daarna bestonden en nog bestaan. Die регі- 
oden van koude moet men daarom beschouwen als onder- 
brekingen van den tegenwoordigen toestand, welke reeds 
aan het begin van den pleistocenen tijd, onmiddellijk na de 
tertiaire periode, was begonnen. Sedert den geologisch recenten 
tijd, dat de tegenwoordige algemeene verwarming is inge- 
treden, heeft de aarde aldus ten minste tweemaal eene ge- 
ringere hoeveelheid warmte ontvangen dan zij nu ontvangt, 
en deze vermindering moet eene zeer aanzienlijke geweest zijn, 
anders zou zij geen merkbaren invloed op de klimaten kunnen 
gehad ћеђђеп.. 

Dat zijn in амалын trekken de groote veranderingen, 
welke de warmte aan de oppervlakte der aarde naar de gege- 


—— 


1) A. Рехск, Geogr. Abhdl. herausgeg. von А. Рехск |. 1886. 
E. Brücksen, Jahresbericht d. Geogr. Ges. München 1886. lelt 11. Ook 
Leopoldina XXI, 1885. Verder E. Brücksen. Die Vergletscherung des 
Salzachgebietes, etc. Geogr. Abhandl. Wien 1886, 1. e. a. m. 


65 


vens der palaeontologie en geologie heeft ondergaan. Welke 
oorzaak kunnen deze gehad hebben? 

Het is nu wel met volkomen zekerheid bewezen, dat even- 
min als op de meteorologische toestanden der aarde, ook op 
de klimaten eene andere bron van warmte ooit merkbaren 
invloed kan hebben uitgeoefend als de zon. In veranderingen 
der zonnewarmte, en wel, groote veranderingen der zonne- 
warmte, moeten wij aldus de oorzaak zoeken der geologische 
klimaten. Zal nu echter ook de algemeene verdeeling der 
warmte over de aarde bij aanzienlijke vermeerdering of ver- 
mindering der zonnestraling die zijn, zooals zij naar de geo- 
graphische geschiedenis der organismen geweest is? 

Dat schijnt mij inderdaad het geval te zijn, zooals in de 
eerste plaats door de tegenwoordige verdeeling der warmte 
bewezen wordt. Bij vergelijking van de temperaturen , zooals 
Lenker 1) die voor de verschillende breedtegraden berekend 
heeft naar de zonnestraling, met de door Sprraver °) uit де 
waarneming gevondene (Tabel XXII bij Лехкек) blijkt eene 
ontzaglijke verplaatsing der warmte in de richting van den 
equator naar de noordpool. Tusschen 50° еп 709 N.B. 
bestaat eene sterke overmaat van warmte, die aan een te 
kort in equatoriale streken beantwoordt; in de overgangs- 
zone tusschen 10° eu 50° N.B., is die overmaat slechts ge- 
ring. De oorsprong van die warmte-overmaat moet , zooals ook 
aan de kaarten der thermische isanomalen van Sprrarer te zien is 
(men vergelijke ook PrrEnwANN's Mitteilungen 1887, Tafel 20, 
en 1889, Tafel 17 en 18), gezocht worden in de warme zeestroo- 
mingen en de overheerschende winden. In den Atlantischen 
Oceaan, noord-westelijk van Noorwegen, is de jaarlijksche 
temperatuur aldus 1296. en de temperatuur in Januari zelfs 
2490. hooger dan zij theoretisch naar de breedte zijn moest; 


| a 


1) W. Zenker, Die Vertheilung der Wärme auf der Erdoberfläche. 
Berlin. 1888. i 

э) R. Serrarer, Die Wärmevertheilung auf der Erdoberfläche. Denkschr. 
d. Kais. Akad. d. Wiss. Wien. Math.-nat. СІ. Bd. 51. 1885. 


64 


zeer sterk doet zich die invloed ook nog gelden ор де tem- 
peratuur van Spitsbergen en zelfs Groenland еп Nowaja Semlja. 

Bij vergelijking van de door Zenker berekende landtempe- 
raturen aan den equator blijkt verder een groot verschil met 
de werkelijk waargenomene; de laatste zijn veel lager. Het 
zeeklimaat van den equator heeft daarentegen ongeveer dezelfde 
of zelfs een weinig hoogere temperatuur dan die het naar de 
berekening hebben moest. Daaruit volgt, dat de warmte-over- 
maat op hoogere breedte beantwoordt aan een tekort der 
warmte, welke het land in equatoriale streken ontvangt. 

De zuidelijke hemispheer is koeler dan zij naar de bereke- 
ning zijn moest, en dit is wel in laatste instantie daaraan 
toe te schrijven, dat zij bijna geheel uit zee bestaat 1). Daar 
wij evenwel weten, dat de noordelijke hemispheer ook in 


vroegeren tijd steeds relatief veel land moet bezeten hebben | 


en wij dan ook juist naar de landorganismen vooral de oude 
klimaten beoordeelen, kunnen wij het door Zexker voor deze 


hemispheer in haren tegenwoordigen toestand verkregen resul- | 


taat veilig toepassen op de verhoudingen: in vroegere perioden. 

Veranderingen in de zonnestraling zullen zich, volgens Zen- 
KER, op de berekende landtemperatuur der equatoriale streken 
in driemaal zoo sterke mate doen gelden als op gemiddelde en 
polaire breedte. De overmaat van warmte der hoogere breedte- 
graden zal dan nog grooter worden en een breederen gordel 
omvatten dan tegenwoordig , evenals nu te danken aan de warmte 
welke het land aan den equator ontvangt. 

Wegens de groote uitgestrektheid van den tropischen gordel 
(die ongeveer dezelfde oppervlakte beslaat als heide gematigde 


gordels en ruim viermaal de beide poolkappen) en de groote hoe- | 
veelheid der ontvangen warmte, zullen zelfs kleine veranderingen - 


in zijne temperatuur grooten invloed hebben op de klimaten der 
hoogere breedtegraden. Die invloed wordt voornamelijk uitge- 


oefend door tusschenkomst van de zeestroomingen; doch zelfs . 


1) Men vergelijke vooral Кар. 6 en 16 in deel 1 van Woren: Klimate 
der Erde. 


Ran дей 
њи 


T 


65 


wanneer de oppervlakte der zee binnen den tropengordel veel 
geringer was dan de tegenwoordige (75°, van den geheelen 
gordel) zou die invloed van de equatoriale warmte op de 
hoogere breedten niet behoeven te verminderen, omdat juist 
de warmte, welke het land nabij den equator ontvangt aan 
de streken van hoogere breedte ten goede komt. Het direkte 
gevolg van eene vermindering der zeeoppervlakte aan den 
equator zou aldus zijn, toename der warmteovermaat ор 
hoogere breedte; door de verminderde hoeveelheid van het nu 
meer warmte wegvoerende water zou deze toename echter 
kunnen zijn gecompenseerd. 

Ruime communicatie der zeeën op hoogere breedte met meer 
nabij den equator gelegen zeeën en zoodanig gevormde ver- 
bindingen, dat het warme water zich daarin volgens de door 
de overheerschende winden bepaalde richtingen bewegen kon, 
zijn echter noodzakelijke vereischten voor het tot stand komen 
van de bedoelde werking. Inderdaad weten wij zeker, dat 
іп de carbonische-, de jura-, de krijt- en de tertiaire periode, 
waaruit wij rijke arctische flora's kennen, ruime, en zelfs 
veel ruimer. verbindingen dan de tegenwoordige, tusschen de 
arctische en in of nabij de tropen gelegen zeeën bestaan hebben. 

Vermeerdering der zonnestraling zal in de eerste plaats direkt 
de temperaturen van gemiddelde en hooge breedte verhoogd 
hebben, en deze direkte toename van den warmtegraad zal 
voornamelijk het land betroffen hebben. Veel grooter zal 
echter geweest zijn de indirekt met de warme zeestroomingen 
uit de tropen aangevoerde warmte en deze zal voornamelijk 
aan het zeeklimaat ten goede gekomen zijn. 

Omgekeerd zal ook vermindering der zonnestraling ten ge- 
volge gehad hebben, dat op hoogere breedte de indirekte 
afkoeling van de zee grooter was dan de direkte, die voor- 
namelijk het land betrof. 

Terwijl bij vermeerdering der zonnewarmte de verschillen 
in temperatuur tusschen de polen en den equator zullen af- 
nemen en bij vermindering der zonnewarmte toenemen, zal ook 


66 


verder, in het eerste geval meer gelijkmatigheid іп de tempe- 
raturen op verschillende punten van denzelfden parallelcirkel 
en van land en zee ontstaan en bij vermindering der zonne- 
warmte deze tegenstelling grooter worden. 

In een tijd dat de oppervlakte der zuidelijke hemispheer , 
evenals nu bijna geheel uit water bestond, zullen ook de 
veranderingen in de door deze ontvangen warmte zich voor een 
deel op de noordelijke hemispheer hebben doen gelden , zooals ook 
tegenwoordig een groot gedeelte van het warme water der 
zuidelijke hemispheer overvloeit op de noordelijke. Hoogst- 
waarschijnlijk was althans in de pleistocene periode die 'ver- 
deeling. van land en water gelijk aan de tegenwoordige, en 
terwijl daardoor ook deze bron van warmte voor de noordelijke 


hemispheer minder rijkelijk vloeide, moet ook daarin eene 


oorzaak gelegen hebben van afkoeling dezer ћепизрћеег. 
Eene veel warmere zee, die een reeds van zelf warmer land 


bespoelde, en sterker uitwisseling van warmte in alle richtingen 


door het versterkte algemeene windsysteem, was derhalve de 


klimatische toestand op hoogere breedte onder de heerschappij 
eener warmere zon,---eene koele zee (en nu zeker ook nog 
vooral koeler op het noordelijk halfrond), naast een weinig 
koeler land, is die, welken eene minder heete zon teweegbrengt. 
Een dergelijke toestand, waarbij de zeeën nog koeler zijn dan 
het land, vinden wij nu in Patagonië en op Nieuw-Zeeland, 
waar de glaciatie thans eene grootere hoogte bereikt dan elders 
op gemiddelde breedte. Hij is de gunstigste voor glaciatie en 


met Forges еп Wozikor !) mag men wel aannemen , dat, wanneer | 
de temperatuur van het zeewater om de Britsche eilanden | 


slechts enkele graden lager werd, de hoogere bergen zich met 


gletschers zouden bedekken , die zelfs tot in zee zouden afdalen en - 


dat evenzoo de gletschers der Alpen en andere gebergten op het 


vaste land zouden toenemen. In het hooge noorden zou dan even- | 


wel de vergletschering in vergelijking met de tegenwoordige а!- 


1) А. Worwor, Die klimate der Erde. V. p. 104. 


Se 


67 


nemen, want de zeeën zouden daar veel meer ijs bezitten 
en aldus minder verdampen. Inderdaad worden planten- 
kundigen als Warmte еп Drupe *) door de studie van 
de flora van Groenland geleid tot de meening, dat dit in den 
ijstijd niet onder het ijs begraven lag, doch ijsvrij land moet 
bezeten hebben, waarop de flora »overwinterd" heeft. Dat een 
betrekkelijk rijke plantengroei in sneeuwvrije streken, zelfs 
onder grootere koude dan de tegenwoordig in Groenland heer- 
schende, bestaan kan, bewijzen de schilderingen uit het bin- 
nenland van Grinnell-land, door GreeLY 2). 

Eene dergelijke oorzaak als het ijsvrije land in het hooge 
noorden moeten wellicht ook de steppen gehad hebben, welke 
gedurende den ijstijd in Europa bestonden en waarin het » Löss” 
zich gevormd heeft 3) en vele karakteristieke steppendieren 
leefden 4). Hei is namelijk zeer waarschijnlijk, dat in den 
tijd, toen aan den rand van het ijs voornamelijk arctische 
en alpine dieren leefden, op grooteren afstand zich de steppen- 
dieren ophielden 5). 

In de tropen kunnen, bij de groote vochtigheid, welke er 
ook in pleistocenen tijd moet bestaan hebben, reeds kleine 
verminderingen der landtemperatuur, zooals die waarschijnlijk 
zijn aanwezig geweest, de tegenwoordige gletschers aanzienlijk 
hebben uitgebreid en er ook nieuwe doen ontstaan. 

1) E. Wanwise, Neuere Beiträge zu Grönlands Flora. Ехељек e Botan. 
Jahrb. 1888. Bd. IX. p. 274. Ref. van Deng in PerERwANN's Mitteilungen. 
1888. Litt. Ber. No. 484. 

2) GreeLy, Three Years of Arctic Service. London 1886. 

5) Е. vos Ricarsorex, China. Bd. ПІ. p. 348 sqq. 

4) А. Менвіхс, Die quaternäre Faunen von Thiede und Westeregeln. 
Archiv für Anthropologie Bd. X. Bd. ХІ. 1878. Zie verder over steppen- 
dieren: Zeitschr. der Deutsch. geol. Gesellsch. 1880, Kosmos 1883, enz. 

5) M. Rer. Erdgeschichte. Bd. П. p. 616 en anderen. Ook Knassxow 
Verhandl. Gesellsch. f. Erdk. Berlin. XV. p. 261—264) is het met de 
meeste geologen eens, dat Midden-Europa toen een droog en continentaal 
klimaat moet bezeten hebben; hij meent echter, dat de toestand meer overeen- 
komst had met dien der t g li al-aziatische 1 bergt 


o oo 


68 


Hebben nu ook onder de heerschappij eener warmere of 
minder warme zon de zeestroomingen, die een zoo grooten 
invloed kunnen uitoefenen op de verdeeling der warmte over 
de aarde !), en de overheerschende winden, die de oorzaak | 
zijn der zeestroomingen, in het algemeen dezelfde richting | 
gehad die zij nu hebben? Dat moet werkelijk het geval zijn - 
geweest. Meer en meer komen de meteorologen in den laatsten | 
tijd tot de overtuiging, dat er in de atmospheer der aarde, tus- | 
schen den equator en de polen, een groot circulatie-systeem be- 
staat, waartoe die overheerschende winden behooren. Vooral na 
de schoone theoretische onderzoekingen van Ferrer еп WERNER 
Siemens (die, van geheel andere beschouwingen uitgaande, beiden | 
tot dezelfde hoofdresultaten kwamen) °?) en de temperatuur- — 
waarnemingen іп bergstations en hunne verklaring door Hans, 
weet men dat er eene algemeene circulatie іп de atmospheer 
bestaat, afhankelijk van de opstijgende kracht der verwarmde 
lucht aan den equator (Sıemens) of van het constante verschil | 
іп temperatuur tusschen de polen en den equator, d. i. de | 
thermische gradient (Ferrer). Dit algemeene windsysteem | 
bestaat іп hoofdzaak uit twee groote, zich naar де wet van 1 
Boys-Barror bewegende maalstroomen, met een equatorialen | 
windgordel in tegenovergestelde richting, en brengt aan de | 
oppervlakte der aarde op gemiddelde en hoogere breedten, 
van den 55** breedtegraad af, in de noordelijke hemispheer 
ZW. in de zuidelijke hemispheer NW. winden teweeg (weste- 3 
winden), terwijl nabij den equator die winden іп де поогде- | 
lijke hemispheer eene NO. en in de zuidelijke hemispheer eene | 
70. richting hebben (passaten). Bij den 35%! breedtegraad | 


1) Lezenswaardig zijn in dit opzicht nog altijd de werken van Croru, | 
voornamelijk: Climate and Time in their Geological Relations, 1875. | 
ә) W. Fenner verkondigde de leer van de algemeene circulatie reeds | 
in 1860. Meer binnen ieders bereik dan de vroegere publicatiën valtechter | 
zijn: A Popular Treatise on Winds. London 1890. 1 
Wensen Siemens, Ueber die Erhaltung der Kraft im Luftmeere der 1 
Erde. Sitzungsber. d. К, Pr. Akad, d. Wissenschaft, 1886. Bd. XIII. 


69 


(kalmtegordel) ontstaat eene verhooging van de luchtdrukking 
door de »centrifugal force” (Ferrer) of door de vernauwing 
van het stroombed en opstuwing van den poolwaarts gerichten 
bovenstroom (Sıemens). Volgens Siemens — en zijn theoretisch 
onderzoek wordt door de waarnemingen van Haxw bevestigd 1) — 
hebben ook de locale сусјопеп aan deze algemeene circu- 
latie hun oorsprong te danken; de door opstuwing op zijn 
weg naar de pool meer en meer tegengehouden stroom wordt 
namelijk steeds meer naar het oosten afgeleid en trekt daarbij, 
door inwendige wrijving, de onderste luchtlagen met zich 
voort, waarin aldus locale minima ontstaan. 

Deze geheele circulatie der atmospheer zal krachtiger wor- 
den, wanneer het verschil der verwarming van den equator 
en de polen grooter wordt, en verzwakken, wanneer dat ver- 
schil vermindert; ook zal іп het eerste geval іп de windrich- 
ling de meridiane (van de verwarming afhankelijke) component 
meer moeten overwegen en in het laatste geval de parallelle 
(der aardrotatie). In een tijd, gedurende welken de aarde 
meer warmte ontvangt, zullen de genoemde winden boven 
den 55% breedtegraad dus niet alleen krachtiger worden, 
doeh ook eene meer N. richting hebben, terwijl bij geringere 
verwarming der aarde de richting nog meer W. zal zijn dan 
onder de tegenwoordige omstandigheden. De zeestroomingen , die 
aan dit algemeene windsysteem hun ontstaan te danken hebben, 
zullen daarbij verder, in grootte en snelheid, zoowel als in 
hunne richting, in hoofdzaak de genoemde veranderingen volgen. 

Werkelijk ziet men in den winter, wanneer het tempera- 
tuursverschil tusschen den equator en de pool van het betref- 
fende halfrond veel grooter is dan in den zomer, het systeem 
der westewinden krachtiger worden en op lagere breedte 
beginnen. Deze kortdurende versterking der overheerschende 


——— 

1) Zie vooral het jongste betreffende geschrift van dezen grooten me- 
teoroloog: J. Нахх, Das Luftdruck-Mazximum von November 1889 in Mittel- 
Europa, nebst Bemerkungen über die Barometermazima im Allgemeine n. 
Denkschr. Math.-nat. Kl. d. K. Akad. d. Wiss. Wien, 1890, Bd. 55. 


70 


winden kan ор де zeestroomingen geen invloed hebben. Deze 
toch zijn een gevolg der summatie van den arbeid, dien de 
winden sedert eeuwen verricht hebben: het bewegingsmoment 
der winden is veel geringer dan dat der zeestroomingen 2), 
hun oogenblikkelijk effect is daarom onmerkbaar klein; de 
stationnaire bewegingstoestand van de zee, welke aan de 
gemiddelde snelheid der winden beantwoordt, is nu eenmaal 
bereikt en deze behoeven nu slechts het geringe verlies aan 
beweging door wrijving aan te vullen, waartoe hun bewegings- 
moment zeker in staat is 2). Daarom Кап die versterkte circu- 
latie der lucht gedurende den winter eener hemispheer niet 
merkbaar er toe bijdragen om haar meer te verwarmen , want 
wegens de geringe soortelijke warmte der lucht in vergelijking 
met die van den bodem en het water zal zij, op hare verre 
reis van den equator, reeds geheel Өкен de streken onder 
gemiddelde breedte bereiken. 

Die direkte invloed der winden op de vereffening der tempe- 
ratuursverschillen tusschen den equator en de polen kan wel 
een weinig grooter zijn geweest in den tijd eener krachtiger 
circulatie, doch moet ook toen een onbeduidende rol gespeeld 
hebben in vergelijking met die, welke aan de zeestroomingen, 
met hunne zooveel grootere warmtecapaciteit, toekwam. 

Meer zullen die winden zeker, evenals zij dat nu doen, 
direkt er toe bijgedragen hebben om de warmteverdeeling over 
kleinere afstanden, tusschen naburige zeeën en landen, gelijk 
te maken. 


Veranderingen in de zonnewarmte van aanzienlijk bedrag 
moeten aldus wel in staat zijn de waargenomen klimatische 


í ы x М MW des © ER 
ыла de laha ls eg en ore аа ы ee Rl nn se 


veranderingen te veroorzaken. Нећђеп deze nu werkelijk plaats 4 


gehad ? 


1) G. vos BocvsLawskr und 0. Кайммкь, Handbuch der Oceanographie , | 


Stuttgart 1887. Bd. IL p. 351. De verhouding tusschen de bewegingsmo- 
menten der luchtstroomingen en zeestroomingen wordt door Krümmer gelijk- 
gesteld aan 1: 123. 

2) Ibid. p. 350, uitspraak} van Hass. 


71 


Dit is inderdaad het geval en zij schijnen mij ор bevredi- 
gende wijze de bekende hoofdverschijnselen der geologische 
klimaten te verklaren. 

Reeds herhaaldelijk heeft men er terloops op gewezen, dat 
de zon, aanhoudend van hare energie verliezend, eenmaal 
warmer moet geweest zijn dan zij nu is en aldus misschien 
de groote hitte der eerste geologische tijden kan veroorzaakt 
hebben. Ше opmerking is in algemeenen zin zeker volkomen 
juist; eene geleidelijke afkoeling, gedurende den geheelen ge- 
ologischen tijd, neemt men aan de oude klimaten echter niet 
waar. Gedurende де lange jura- еп krijtperioden zien wij 
de algemeene warmteverhoudingen der aarde niet merkbaar 
veranderen, en men neemt nu aan dat reeds in palaeozoischen 
tijd de temperatuur op gemiddelde breedte weinig hooger kan 
geweest zijn dan in de latere krijtperiode. In de relatief korte 
terliaire periode moet de algemeene ge daarentegen zeer 
snel hebben plaats gehad. 

Zoover mij bekend is heeft men nog niet Берова meer 
in bijzonderheden de geschiedenis der zon, zooals die naar 
de tegenwoordig meest algemeen aangenomen en zich aller- 
wege zoo ‘schitterend bevestigende theorie van Kant en Laprace 
zijn moet, te stellen naast die der geologische klimaten. Naar 
den tegenwoordigen stand der wetenschap schijnen mij toch 
de geologische klimaten werkelijk eene bevredigende verklaring 
te vinden in de geschiedenis van de energie der zon. 

De zon is eene ster, gelijk aan de millioenen sterren, welke 
wij ‘savonds aan het hemelgewelf als lichtende stippen zien 
verschijnen, zelfs van relatief geringe afmetingen, еп уап 
de andere alleen onderscheiden door haren geringen afstand 
van de aarde. Пе stoffen, waaruit zij bestaat, zijn. volkomen 
dezelfde als de bestanddeelen van vele sterren. Het spectrum 
der gele sterren, behoorende tot de tweede type van Secca 
komt geheel overeen met dat van de zon еп men kan der- 
halve met zekerheid zeggen, dat de zon, eene gele ster 
is en dat de andere gele sterren niet alleen dezelfde samen- 


72 


stelling bezitten, doch ook eene ongeveer even dichte en even 
heete atmospheer als onze zon. De kleur en het spectrum der 
sterren leert ons, evenals hare samenstelling, hare temperatuur 
kennen 1). Zoodra, bij zekere temperatuur , een lichaam begint 
te gloeien, verschijnen de lichtende еп » chemische” stralen. Ное 
hooger de hitte stijgt, des te rijker wordt het spectrum aan 
blauwe en violette stralen, hoe lager zij dan weder daalt, des te 
meer overwegen de minder breekbare gele en roode stralen. 
Eene ster, welker spectrum zeer rijk is aan violette stralen 
zal derhalve, althans in hare uitwendige deelen eene zeer 
hooge temperatuur bezitten. Van deze type van sterren, 
waarvan de schoonste van alle, Sirius, de schitterendste ver- 
tegenwoordiger is, is het aantal zeer groot. Meer dan de 
helft, 609/,, van alle bekende sterren behooren tot de eerste 
type der witte (eigenlijk blauwachtig witte) sterren. Zij 
bezitten eene dichte, heete atmospheer van waterstof, zoo- 
als aan de vier karakteristieke breede lijnen van haar spec- 
trum te zien is; daarnaast neemt men bij vele sterren van deze 
type, een aantal bijna onmerkbaar fijne lijnen waar, die 
sporen van metaaldampen (voornamelijk ijzer) aanduiden. 

De sterren van de tweede type, waartoe ook onze zon 
behoort, bezitten niet meer die schitterende witte kleur, doch 
zijn geelachtig, enkele zelfs oranje. Daaruit leiden wij af, 
dat zij ook minder warm zijn. In plaats van eene machtige 
atmospheer van waterstof, leert ons hier de spectroscoop , door 
zeer talrijke fijne lijnen dezelfde metaaldampen kennen, welke 
wij aan onze zon waarnemen. Waterstoflijnen zijn voorhanden, 
doch zij zijn zeer fijn en volstrekt niet zoo duidelijk als bij de 
witte sterren. Ook deze tweede type is nog talrijk vertegen- 
woordigd, haar aantal bedraagt 55% van alle zichtbare sterren. 

Andere sterren verkeeren in een nog verder stadium van 
ontwikkeling. Hier verraadt het spectrum op onmiskenbare 
wijze eene reeds vergevorderde afkoeling. Het violet ontbreekt 


4) J. Janssen, L'dge des étoiles. Ciel et Terre. 2° Série. 3% annee, 
1887 —1888. p. 465 sqq. 


| 
1 

ў 
1 


WRR сіз аи ова 


ҮІ ата а аса РЕКЕ СЫ 


| 
E 
1 
| 


у 


75 


daarin bijna geheel, breede, donkere banden of zuilen bedekken 
dergelijke lijnen als bij de tweede type en zijn de kenteekenen, dat 
de elementen in hare atmospheer zich reeds tot chemische 
verbindingen beginnen te vereenigen. Zij vormen de derde 
tvpe der roode sterren, waartoe ongeveer 5% van het geheele 
aantal behoort. 

Tusschen de eerste en de tweede tvpe vormen betrekkelijk 
weinig sterren den overgang: relatief veel talrijker zijn die, 
welke door kleur en spectrum tusschen de tweede en de derde 
type moeten geplaatst worden en aldus den overgang van het 
tweede tot het derde stadium vormen. 

Behalve de genoemde typen, waarvan men moet aannemen , 
dat zij in de aangegeven volgorde zich uit elkander ontwikkeld 
hebben, kent men, als eerste stadium in de ontwikkeling der 
lichtende hemellichamen, de nevelvlekken, zeer ijle en uitge- 
breide gasmassa's, naar de thans geldende hypothese ontstaan 
uit op elkander gevallen donkere hemellichamen, waarin men 
met zekerheid alleen het bestaan van waterstof heeft kunnen 
aantoonen. Deze klasse is zoo weinig talrijk, dat zij minder 
duizenden bevat dan die der sterren millioenen. 

Naast al deze zichtbare hemellichamen moeten ook vele 
donkere in de ruimte aanwezig zijn, planeten en vooral ook 
uitgedoofde zonnen; het aantal en de gezamenlijke massa van 
deze moet die der zichtbare lichamen zelfs belangrijk overtreffen. 

Die wereld, welke wij gewoon zijn het »heelal" te noe- 
men, heeft niet eeuwiglijk bestaan, doeh moet een begin 
gehad hebben, anders zouden, zooals Fick 1) еп Srccur >) doen 
opmerken, de natuurkrachten reeds een evenwichtstoestand 
bereikt hebben en kon de natuur aldus niet meer door ons 
worden waargenomen. De wereld, die wij kennen, is echter 
niet oneindig groot. Was zij dat, zoo zou ons, zegt Звсснт, 


1) A. Кик, Die Naturkrüfte in ihrer Wechselwirkung, Würzburg 1869 
p. 70. 

з) A. Secom in eene ор den 6%» Maart 1876 te Rome gehouden voor- 
dracht over de Grootte der Schepping in ruimte en tijd. 


74 


het hemelgewelf in zijne gansche uitgebreidheid lichtend als 
de zon moeten schijnen, en daar dat niet het geval is , moeten 
wij aannemen dat het aantal sterren niet oneindig is. Зесені 
geeft echter toe, dat zonder twijfel vele donkere lichamen in 
de ruimte bestaan, die het licht kunnen onderscheppen , doch 
„wegens den grooten afstand der lichtende en donkere lichamen 
zouden deze laatsten, evenals het stof in onze atmospheer, 
wel het licht kunnen verzwakken, doeh niet volkomen absor- 
beeren. Wanneer de donkere deelen echter zeer talrijk zijn — | | 
zooals werkelijk het. geval moet zijn — kan die verzwakking 
van het algemeene licht, naar mij toeschijnt, wel zoo aan- | 
zienlijk zijn, dat de geheele achtergrond van het hemelgewelf | 
nog slechts hoogst spaarzaam verlicht is en een donker scherm 
vormt, waartegen alleen de meest nabijzijnde sterren als | 
lichtende punten uitblinken. Ook de oogenschijnlijk regelmatige : 
bouw der geheele sterrenwereld bewijst nog niet met zekerheid , | 
dat deze begrensd is. De sterrenwereld kan even goed oneindig | 
uitgestrekt zijn als slechts een beperkt gedeelte der ruimte in- | 
nemen. Dit staat evenwel vast. dat wij in geen geval tot in | 
de oneindige ruimte waarnemen, zoodat wij volstrekt het recht | 
niet hebben, om uit de noodzakelijkheid van een begin der | 
ons bekende wereld te besluiten tot eene ware schepping, een | 
ontstaan uit het niet. 

In ieder geval is het hoogstwaarschijnlijk, dat onze wereld, 
zelfs in vergelijking met den duur van het langste sterreleven. | 
ontzaglijk langen tijd bestaat, en dat de boven geschetste | 
ontwikkelingsgang der hemellichamen zich daarin reeds tallooze 
malen herhaald heeft. Daar verder het aantal sterren zeer 
groot is en wij kunnen aannemen, dat die ontwikkeling der. 
hemellichamen, die overal uit dezelfde stoffen bestaan en be- 
heerscht worden door dezelfde krachten, steeds volkomen op. 
dezelfde wijze — hoogstwaarschijnlijk іп hoofdzaak volge 
de neveltheorie van Lapracr — moet geschieden, zijn wij in 
staat uit de waargenomen verhouding van het aantal sterre 
der verschillende tvpen !) den duur van de stadia, welk 


75 


deze typen voorstellen, vrij nauwkeurig te schatten. Aldus 
kunnen wij met tamelijk veel zekerheid den duur van het 
witte stadium ор 60°, уап het gele ор 55?/j, еп van het 
roode stadium ор 59/, van het gemiddelde geheele lichtende 
bestaan der sterren stellen; het nevelstadium moet zoo kort 
duren (minder dan 0.1°/, van den geheelen ontwikkelingstijd) , 
dat het bij deze schatting kan verwaarloosd worden. Ook 
de sterren, die in eenen overgangsslaal tusschen de verschil- 
lende stadia verkeeren mogen hierbij, om hun relatief gering 
aantal, achterwege blijven. 

Om de groote eenheid van stoffen en krachten, welke wij 
overal waarnemen, kunnen wij veilig de gevonden gemiddelde 
verhoudingen der verschillende stadia van het sterreleven ook 
op onze zon toepassen. De zon moet den langsten tijd van 
haar bestaan in het witte stadium hebben doorgebracht, en, 
dewijl zij zich thans in het gele stadium bevindt, reeds ten 
minste 60°, of 5); van haar geheele sterreleven achter zich ` 
hebben. In welk tijdstip van het gele stadium zij nu verkeert 
is astronomisch en physisch niet te bepalen. Hier helpen 
echter de gegevens der palaeontologie. 

Den langsten tijd van het bestaan der organismen op de 
aarde, zoover wij dat kennen, moet onze aarde meer warmte 
en zelfs veel meer warmte ontvangen hebben dan zij nu ont- 
vangt. De zon moet toen met veel grootere kracht geschenen 
hebben, zooveel grooter, dat zij wel in een geheel anderen 
toestand moet verkeerd hebben. Daar nu de geschiedenis der zon 
leert, dat zij den langsten tijd van haar bestaan , in den toestand 
eener witte ster verkeerend, veel warmer was, dat zij daarop, 
betrekkelijk snel, van het witte stadium in het gele getreden 
is en sedert veel minder warm is, terwijl wij aan den anderen 
kant zien dat de door de aarde ontvangen warmte dezelfde 
veranderingen ondergaat van betrekkelijk snelle afkoeling na lang- 


!) Bij welke bepaling wij door den spectroscoop wel geheel onafhankelijk 
zijn van den subjectieven kleurenzin en van de relatieve lichtsterkte. 


76 


durige warmte om dan eindelijk den tegenwoordigen toestand 
te bereiken — mogen wij aannemen, dat de afkoelingstijd der 
klimaten beantwoordt aan den overgang van hel witte tol 
het gele stadium, den tijd van sterke afkoeling der zon. De 
tegenwoordige thermische toestand aan de oppervlakte der 
aarde heeft zich ontwikkeld in den tertiairen tijd en werd 
volledig bereikt aan het begin der pleistocene periode. Dat 
laatste is in ieder geval een geologisch zoo recent tijdstip, dat de 
sedert verloopen tijd misschien slechts op een vijftigste van dien 
sedert het begin van de palaeozoische periode kan geschat 
worden. Wij mogen derhalve verder aannemen, dat onze zon 
betrekkelijk eerst kort geleden in haar gele stadium is ingetre- 
den en kunnen, zonder eene groote fout te maken, zeggen, dat 
zij nu 3; van haar leven als lichtende en verwarmende ster 
achter zich en nog ?/, te goed heeft. 

Volgens den tegenwoordigen stand der wetenschap put de 
zon, zooals Hermnorrz het eerst aantoonde, bijna al hare 
energie uit de langzame inkrimping van haar gasvormig 
lichaam en heeft dat ook gedaan van af den tijd van den nevel, 
waaruit zij naar de theorie van Kant еп Larrace ontstaan is !). 
HeLmuortz en Sir УУпллам Тномзох 2) berekenden den tijd, 
gedurende welken de zon met hare tegenwoordige kracht reeds 
kan geschenen hebben en hoe lang zij nog daarmede zal 
kunnen voortgaan. Нетмногт; vond voor den verleden duur 
der zonnewarmte 20 millioen jaren. Zijne berekening berustte 
op de door Pop er bepaalde waarde der zonnestraling. Volgens 
de nieuwere bepalingen van LaxeLEY zou de zon slechts 12 
millioen jaren op de tegenwoordige wijze warmte en licht 
kunnen hebben uitgezonden. Тномѕох komt daarom tot het 


1) H. vos Hermmourz, Vorträge und Reden. Bd. I. Braunschweig. 1884. 
р. 25: Ueber die Wechselwirkungen der Naturkräfte, voordracht ge- 
houden in 1854. Ibid. Bd. IL, p. 57: Ueber die Entstehung des Planeten- 
systems, voordracht gehouden in 1871. 

2) Sir УУпллам Tuowsow, The Sun's Пеш. Proceed. Roy. Institution 
of Great-Britain. Vol. XII. 1887 p. 1. 


РАВ rat НЕ качи ода ur 


~ 
ka 


besluit .dat, alles іп aanmerking genomen, waardoor de reke- 
ning iets hooger zou kunnen uitvallen, het uitermate voorbarig 
(»exeeedingly rash") zijn zou, meer dan 20 millioen jaren 
zonneschijn voor het verledene der aarde als waarschijnlijk 
aan te nemen, of te rekenen op meer dan 5 of 6 millioen 
jaren zonneschijn voor de toekomst. 

Gedurende het witte stadium moet het jaarlijksche warmte- 
verlies der zon echter veel grooter geweest zijn dan in haren 
tegenwoordigen toestand , zoodat zij in werkelijkheid gedurende 
een veel korteren tijd dan 20 millioen jaren moet geschenen 
hebben. Eene hoeveelheid warmte 20a verdeelende over de 
60 tijdseenheden van het witte stadium еп де 5а tot ба 
warmte van het gezamenlijke gele en roode stadium over 40 
tijdseenheden, vinden wij, dat gedurende het witte stadium 
de zonnestraling met gemiddeld 2.22 tot 2.67 maal zoo groote 
kracht moet hebben plaats gehad als gedurende het gele en 
roode stadium. Aldus vinden wij verder voor den duur van 
het witte stadium onzer zon 775 tot 9 millioen jaren. Wij 
veronderstellen daarbij, dat de zon tot aan het einde van haar 
lichtend bestaan met hare tegenwoordige energie zal blijven 
schijnen. In werkelijkheid echter zal de straling voortdurend 
verminderen. Nam deze gelijkmatig af, totdat de zon geheel 
donker geworden is, zoo zou de gemiddelde straling slechts de 
helft bedragen van de tegenwoordige en de gezamenlijke 
duur van het gele en roode stadium 10 tot 12 millioen, die 
van het witte 15 tot 18 millioen jaren worden. Wij hebben 
echter alle redenen om aan te nemen dat, evenals in het 
witte stadium (te oordeelen naar de geologische klimaten), ook 
gedurende het gele stadium de straling maar zeer weinig zal 
afnemen. Ook doet de relatief korte duur van het roode 
stadium vermoeden, dat eerst aan het einde van het gele 
stadium eene aanmerkelijke en snelle vermindering der energie 
zal optreden. Bij de berekening van 5 tot 6 millioen jaren 
toekomende warmte was door Тномѕох bovendien reeds de 
mogelijkheid van verminderde straling in aanmerking genomen. 


78 


Veel langer zal daarom de duur der zonnewarmte vóór ons 
niet kunnen zijn en stellig ook een getal van 10 millioen jaren 
als maximum voor den verleden duur dier warmte en eene 
tweemaal zoo groote straling in het witte stadium als de tegen- 
woordige, de waarheid zeer nabij komen. Die overmaat van 
zonnewarmte zal zeker wel voldoende geweest zijn om eenen 
merkbaren invloed op de algemeene warmteverhoudingen der 
aarde uil te oefenen. 

Het betrekkelijk gering aantal der sterren, die den over- 
gang vormen van het witte tot het gele stadium, moet 
beantwoorden aan de relatief korte algemeene afkoeling der 
klimaten van den tertiairen tijd. Wanneer dan echter, aan 
het begin van de pleistocene periode, de heerschappij der 
gele zon is aangevangen en de tegenwoordige klimatische toe- 
standen reeds zijn ingetreden, zien wij twee of drie malen 
eene aanzienlijke afkoeling plaats hebben, die tot glaciatie 
leidt, overal waar daartoe gunstige voorwaarden bestaan. Deze 
pleistocene afkoelingen moeten bijna even sterk zijn geweest 
als de verhooging van den warmtegraad gedurende den voor- 
terliairen tijd en aan zeer belangrijke verminderingen der 
zonnestraling beantwoorden, welke, met een grooten ommekeer 


in den toestand der zon hand aan hand gaande, zich door kleur ` 


en spectrum zouden hebben geopenbaard. 

Welke kunnen dan de sterren zijn, die in deze glaciale 
tusschenperioden van het gele stadium verkeeren? Klaar- 
blijkelijk geene andere dan overgangssterren van de gele tot 
de roode type, of sterren van de roode type zelf. Het werke- 
lijk bestaan van dergelijke groote periodieke veranderingen in 
de straling, gedurende het gele stadium, wordt waarschijnlijk 
gemaakt door het betrekkelijk groot aantal overgangssterren 
tusschen de gele en de roode type; door het feit, dat een 
aantal gele sterren periodieke veranderingen van veel korteren 
duur ondergaat, waarbij de breedte en de donkerheid der 
lijnen toeneemt en zelfs sporen van zuilenvormige zonen optre- 


den, zooals die voor de sterren van de derde type eigenaardig | 


ELO. KE 


SE E a Veneri EE 


79 


. zijn: dat verder vele veranderlijke sterren ook tot de overgangs- 
groép behooren en de meeste tot de roode type; daardoor, 
eindelijk, dat ook in het lichaam onzer zon korte periodieke 
veranderingen plaats hebben, waarvan althans eene elfjarige 
periode der zonnevlekken zeker bewezen is. Waar dergelijke 
periodieke veranderingen van korten duur bestaan, worden ook 
langere perioden waarschijnlijk, waarmede de statistische gege- 
vens der sterrentypen even goed te rijmen zijn, als onze 
kennis van den physischen en chemischen toestand der zon en 
de geologische verschijnselen daarop wijzen. Sedert de zon 
in haren tegenwoordigen, reeds aanzienlijk koeleren toestand 
eener gele ster verkeert, waarbij een groot aantal chemische 
elementen in hare atmospheer zijn opgetreden , zijn daarmede — 
door de mogelijkheid der vorming уап chemische verbindingen 
namelijk — stellig voorwaarden gegeven tot het ontstaan van 
periodieke veranderingen der straling. Ik kan in deze korte 
mededeeling niet verder ingaan op deze chemische verklaring van 
de veranderlijkheid der sterren en de wijze waarop daardoor 
indirekt de straling veranderen kan, wil er evenwel aan herin- 
neren, dat men in den laatsten tijd ook voor de elfjarige periode 
der zonnevlekken herhaaldelijk op eene dergelijke verklaring ge- 
wezen heeft. De geologische verschijnselen der pleistocene periode 
kunnen aldus goed verklaard worden. Hebben ook de schat- 
tingen van den duur der geheele periode tot zeer ongelijke resul- 
taten geleid, zooveel staat vast, dat de interglaciale perioden van 
zeer langen duur moeten geweest zijn en dat de laatste, kortste, - 
in ieder geval toch nog langer was dan de postglaciale tijd, 
waarin wij leven. Deze kan dus zeer wel, ook in zijn duur, het 
equivalent zijn van de interglaciale perioden , waarmede hij door 
zijne klimatische verhoudingen geheel overeenkomt. Waarschijn- 
lijk is het ook, dat de interglaciale perioden ook absoluut veel 
langer geduurd hebben dan de eigenlijke ijstijden, zoodat de 
gezamenlijke duur der eerste, naast het aantal der gele sterren, 
de gezamenlijke ijstijden naast de overgangssterren tot de roode 
en de roode sterren zelf, kunnen gesteld worden. Alles wijst 


80 


ег ор, dat in lange slingeringen іп het gele stadium, telkens A 


gedurende een betrekkelijk korten tijd, chemische verbindirigen 
optreden, waardoor de kleur der ster roodachtig of rood wordt 
en in het spectrum breeder en donkerder lijnen (die de aan- 
wezigheid eener dikkere atmospheer verraden) en donkere 
banden of zuilen (de kenteekenen van het voorhanden zijn van 
chemische verbindingen) verschijnen. Wegens de overigens 
gelijkmatige algemeene afname der straling gedurende het gele 
stadium, zullen die schommelingen zich gedurende langen tijd 
herhalen, zonder aanzienlijke versnelling en verkorting der 
tusschenperioden, en eerst korten tijd voor het einde van 
het leven der zon zal de intermitteerende roode periode snel 
aangroeien en ook weldra het lichaam donker geworden zijn. 

Keeren wij nu terug tot den oorsprong der zonnewarmte. 
Met Hermnourz en Тномзох zoekt men dien tegenwoordig bijna 
uitsluitend in het arbeidsvermogen dat de massa der zon door 
de onderlinge aantrekking harer deelen bezit '). Voordat de 
stof der zon te zamen kwam en heet werd, moet zij in den 
vorm van koude massa’s in de ruimte bestaan hebben. Volgens 
Нетмногт7 en Tuowsox is de kracht, die haar bij elkander deed 
komen, de gravitatie of algemeene aantrekkingskracht der hemel- 
lichamen, en op die veronderstelling berusten hunne bereke- 
ningen van den duur der zonnewarmte. Тномѕох °) onder- 
zoekt de mogelijkheid van een samenkomen der zonnemassa 
ook nog door andere krachten. Het kunnen, zegt de groote 
natuurkundige, twee koude lichamen geweest zijn, tegen 
elkander aanbotsend met de snelheid teweeggebracht door 
onderlinge aantrekking. Met »enormously less probability” 
kunnen het ook twee massa’s geweest zijn, die met veel grootere 
snelheid tegen elkander botsten, dan die der wederkeerige 


1) Over andere hypothesen, die men ter verklaring van den oorsprong 
еп het onderhoud der zonenergie heeft opgesteld , leze men de schoone voor- 
dracht van Dr. J. P. var per Ѕток »De duur van de omwenteling der 
zon om hare as", in deel 48, 1888, p. 211 van dit tijdschrift. 

2) W. Тномѕох, The Sun's Heat. |, е. p. 13 sqq. 


81 


gravitatie. Daartoe zouden hunne oorspronkelijke (»eigen") 
bewegingen bijna volkomen op elkanders middelpunten moeten 
gericht zijn. Zelfs bij relatief geringe snelheid van eigen- 
beweging zou eene kleine afwijking van de richting naar 
elkander toe de botsing verhinderen of de reeds samengekomen 
lichamen weder scheiden en de twee lichamen zich om het 
gemeenschappelijke traagheidscentrum doen wentelen. 

De waarschijnlijkheid van botsing tusschen twee naburige 
lichamen van een groot aantal, elkander wederkeerig aan- 
trekkende in de wereldruimte verspreide lichamen, is veel 
grooter, wanneer die lichamen in rust zijn, dan wanneer zij 
zich in allerlei, willekeurige richtingen bewegen , met snelheden 
die aanzienlijk zijn, vergeleken met de snelheden , die zij zouden 
verkrijgen door de onderlinge aantrekking alleen, en in het 
laatste geval wordt de kans steeds geringer naarmate de eigen 
snelheid grooter is. Nu bezitten in werkelijkheid vele sterren 
en onze zon eene eigen beweging. De snelheid van deze is 
echter meestal zeer gering in vergelijking met die, welke een 
lichaam zou verkrijgen door de aantrekking der zon. Terwijl 
deze laatste 612 K. M. bedraagt, komen aan den sterren- 
hemel slechts weinig bewegingen voor van meer dan 75 K, M. 
snelheid en de snelheid der meeste is veel geringer. Maar zeer 
enkele sterren, zooals 1850 van den catalogus van GROOMBRIDGE , 
61 in de Zwaan en een paar andere hebben eene zoo 
snelle beweging, dat zij niet door gravitatie schijnt te kunnen 
zijn veroorzaakt, wanneer men althans met Newcome (Astro- 
nomy, 1878, p. 487) alleen de zichtbare sterren in rekening 
brengt. In werkelijkheid echter moet de massa en het aantal 
der donkere lichamen in de ruimte, waaruit de lichtende alleen 
bij een. zeldzaam samentreffen van gunstige voorwaarden ontstaan, 
waarschijnlijk zeer veel grooter zijn dan van de lichtende, de 
sterren, en aldus kan zelfs 1850 Groousripee hare snelheid 
aan de gravitatie te danken hebben. Dat echter in ieder 
geval aan den hemel betrekkelijk aanzienlijke snelheden hoogst 
zelden voorkomen maakt het nog weder onwaarschijnlijker , dat 

6 


D 


82 


де energie onzer zon en der andere sterren daaraan voor een 
groot gedeelte te danken is. 

Ook kan onze zon, zegt Тномѕох verder, ontstaan zijn uit 
een groot aantal lichamen, bewegende in verschillende richtingen, 
en ook dan moet de waarschijnlijkheid van botsing steeds 
geringer worden, naarmate het resulteerend moment dezer 
bewegingen grooter is. Ook dan is rust de meest bevorderlijke 
toestand voor het samenkomen en groote oorspronkelijke snel- 
heid van beweging de meest ongunstige. 

J. Crott stelt tegenover deze gravitatie- Hier ie, welke steunt op 
den vasten bodem der hijnlijkl g, zijne »Impaet-" 
of stoot-theorie 1). Hij ie dat de lichamen , waaruit де zon 
is opgebouwd, eene eigen beweging bezeten hebben, veel grooter 
dan alleen door gravitatie ontstaan zou, еп, toegevende dat 
botsing daardoor veel onwaarschijnlijker was, ziet hij іп die оп- 
waarschijnlijkheid juist het bewijs voor de gegrondheid zijner op- 
vatting. Hij meent, dat botsingen juist bijzonder zeldzaam moeten 
zijn, anders zou het heelal zich niet in den toestand kunnen be- 
vinden, dien wij kennen. Zijne gronden komen mij echter uiterst 
zwak voor en de onwaarschijnlijkheid van botsing van hemel- 
lichamen met de snelheid, die hij veronderstelt, is zoo ontzag- 
lijk gering, dat wij, niettegenstaande de talrijkheid der donkere 
massa’s in onze wereld en den langen duur van het indivi- 
dueele sterreleven, bijna geen sterren zouden moeten zien. 
Свои, wordt tot de »impact-theory” geleid door zijne hypothese 
ter verklaring van de pleistocene glaciatie, welke een langeren 
tijd voor het bestaan van levende wezens op de aarde vereischt 
dan de duur der zonnewarmte, voortvloeiende uit de algemeen 
aangenomen bron, toestaat. Het voornaamste bewijs voor de 
juistheid zijner opvattingen vindt Crorr daarin, dat geologen 
en biologen een langeren tijd voor de vorming der lagen en de 


ontwikkeling van het leven op de aarde eischen dan de 20 


1) Men zie vooral: Climate and Time in their Geological Relations 1875, 
p. 353 sqq., Discussions on Climate and Cosmology. 1885, Chapter XVIII 
en NIX, en Stellar Evolution and its Relations to Geological Time 1889. 


| 


85 


millioen jaren, welke de natuurkundigen daarvoor hoogstens 
hadden kunnen beschikbaar stellen. Door meting van de sedi- 
menten, welke de rivieren afzetten, kan men nagaan, hoe groot 
gemiddeld de denudatie van het vaste land is en aldus bere- 
kenen, hoeveel tijd er noodig was om de sedimentaire lagen te 
vormen, waaruit nu de gebergten der aarde bestaan. Deze 
schattingen zijn slechts zeer benaderende en leiden tot zeer 
afwijkende resultaten. Het is verder mogelijk en zeer waar- 
schijnlijk zelfs, dat in vroegere tijden de denudatie veel aan- 
zienlijker was. Zij hangt in de eerste plaats af van de hoe- 
veelheid regen en derhalve van den vochtigheidstoestand der 
lucht. De denudatie is zonder twijfel het grootst in de tropen 
en werkelijk zien wij ook naar den equator den regenval 
sterk toenemen, zoodat hij, volgens Murray, daar twee tot 
driemaal zoo aanzienlijk is als op gemiddelde breedte *). In 
den tijd der zooveel meer warmte uitstralende witte zon moet 
de hoeveelheid waterdamp in de atmospheer uitermate groot 
geweest zijn, en dat wel over de geheele aarde, want wat de 
streken op hoogere breedte relatief aan warmtevermeerdering 
bij de tropen te kort kwamen werd hun vergoed door de zeer 
warme zeestroomingen, welker dampen zich rijkelijk op het 
land moesten condenseeren. Het zal daarom wel geenszins 
overdreven zijn, wanneer men aanneemt, dat in dien tijd de 
denudatie wel tienmaal sterker kan geweest zijn dan zij nu 
op gemiddelde breedte is — en zoo blijken de geologische tijds- 
bepalingen voor de oudere perioden niet die waarde te be- 
zitten, welke Crot en anderen daaraan toekennen. Relatief 
meer vertrouwen verdienen de biologische gronden voor de 
aanname van een zeer langen duur der zonnewarmte. De 
evolutie der organismenwereld geschiedt uiterst langzaam. 
De ontwikkeling van het drieteenige Hyracotherium (Orohippus) 
tot het echte paard, die men goed volgen kan, nam de geheele 


— 
— 


1) J. Мсават, Оп the annual Rainfall on the Land of the Globe. 
Scottish geogr. Magazine. Vol. Ш. 1887. 


8% 


tertiaire periode in beslag en stellig was de lange tijd van af 
het begin der palaeozoïsche periode niet voldoende om den 
geheelen stam der zoogdieren te ontwikkelen. Vleermuizen 
en walvisschen, die vreemde modificatiën van de zoogdiertype, 
zijn reeds volkomen ontwikkeld te vinden in de eocene formatie. 
De oudste zoogdieren, die wij kennen, leefden in de triasperiode ; 
zij behooren wel tot den laagst georganiseerden tak, de buidel- 
dieren, doch zijn morphologisch ook zoover reeds verwijderd 
van lager georganiseerde vormen der gewervelde dieren, dat 
wij met Warrace son the lowest estimate" den oorsprong 
der zoogdieren zeer ver terug іп palaeozoischen tijd moeten 
stellen !). Alleen nog van kleinere groepen еп niet van 
hoofdtypen of klassen hebben wij de ontwikkeling kunnen 
vervolgen en het begin ontdekken. Hoe meer wij het 
oude leven leeren kennen, des te verder in het verledene 
moeten wij het eerste optreden der hoogere vormen stellen; 
onder de planten dacht men zich het begin der dicolylen 
eerst in de tertiaire, vervolgens in de krijtperiode, en nu 
heeft men deze hoogste klasse ook reeds in de jura-formatie 
ontdekt. In het algemeen staan de oudste vertegenwoordigers, 
die wij van iedere klasse kennen, niet aan het begin der 
ontwikkeling en Darwin houdt het voor onbetwistbaar, dat 
vóór de vorming der onderste cambrische lagen , lange perioden 
voorbijgingen, even lang of waarschijnlijk veel langer dan 
het geheele interval van den cambrischen tijd tot heden en 
dat gedurende die onmetelijke perioden de aarde wemelde 
van levende wezens. 


1) А. R. WarLacE, Island Life. London 1880 p. 205. Меп vergelijke 
ook de prachtige rede over de leer der evolutie van Th. Н. Нохгеу, Anni- 
versary Address to the Geological Society of London іп 1870. Proceed. 
Geol. Society 1870. 

In den helderen stijl, Шеп wij van fransche schrijvers gewoon zijn, 
brengt A. Gaupry een aantal schoone ontwikkelingsreien voor ons in zijn 
Enchainements du monde animal dans les temps géologiques. Mammifères 
tertiaires. Paris, 1878. 


85 


Water, die in deze misschien meer dan iemand tot een 
oordeel bevoegd is, meent dat de tijd, sedert welken het leven 
op de aarde begonnen is, niet veel korter kan zijn dan twee 
en een half maal dien, welke sedert de cambrische periode 
verloopen is, terwijl hij niet onwaarschijnlijk langer zal ge- 
weest zijn, omdat, zooals men aanneemt, de terugwerking 
van het organisme op veranderingen in de omgeving minder 
sterk is geweest op lage en eenvoudige dan op hooge en 
samengestelde levensvormen, waardoor de voortgang der orga- 
nische ontwikkeling gedurende tallooze eeuwen buitengewoon 
langzaam kan geweest zijn !). 

Het kan evenwel zijn, dat ook de organische ontwikkeling 
onder de heerschappij der witte zon sneller geweest is dan 
bijvoorbeeld in den tertiairen tijd, toen haar licht en hare 
warmte reeds sterk verminderd waren en waarin wij de 
ontwikkeling van eenige vormen op den voet kunnen volgen. 
Die ontwikkeling hangt in laatste instantie af van het optreden 
van afwijkingen in de constitutie en den fijneren bouw der organis- 
men en de voornaamste oorzaak dezer physiologische en morpho- 
logische afwijkingen is, volgens Darwrs, rijkelijke voeding 3). Ook 
nog op andere wijze zal deze de organische evolutie bevorderen , 
doordat het aantal individuën eener soort talrijker kon zijn. De 
vochtige gelijkmatige warmte der atmospheer en de zooveel 
grootere intensiteit van het zonlicht zullen direkt den planten- 
groei in hooge mate begunstigd hebben en door middel van 
den plantengroei ook het dierlijk leven. Dit laatste kan door 
het intensieve licht der witte zon misschien ook onmiddellijk 
zijn begunstigd geworden. Morrscnorr, PrLŪGER, vos PLATEN 
en anderen hadden vroeger gevonden, dat het licht de stof- 
wisseling van dierlijke organismen en ook van weefsels ђе- 
vordert. Могеѕснотт еп Fusmı hadden verder gezien, dat, 
ook bij blinde dieren, blauwviolet licht bijna even werkzaam 


1) Warrace, Island Life. p 
2) Hooldstuk 22 in Variation pr Plants and Animals. 


86 


is als wit licht, terwijl rood veel minder invloed heeft 1), 
Later vonden Fusi en Seat °) bij zoogdieren en vogels 
juist den minsten invloed van blauw en violet licht; alleen 
bij padden kwam de maximale werking aan deze kleuren toe. 
Ре вев vermoedde reeds dat deze sterke vermeerdering der 
stofwisseling wel indirekt door refleetorisch opgewekte spier- 
bewegingen of verhooging van den spiertonus kan zijn veroor- 
zaakt, en werkelijk leerden proeven van Lors met vlinder- 
poppen 5), dat de oxydatie in de weefsels, wanneer spierbe- 
wegingen of veranderingen van den tonus zijn uitgesloten, slechts 
zeer weinig toeneemt. Voor een klein gedeelte moet de ver- 
hoogde stofwisseling wel aan den direkten invloed van het 
licht worden toegeschreven en ook Могезснотт еп Fusini zagen 
dan ook reeds blinde dieren, wel in geringere mate, doch 
nog zeer merkbaar dien invloed van het licht ondervinden. 
Het schijnt aldus wel vast te staan, dat licht in het algemeen 
de dierlijke stofwisseling ook op direkte wijze bevordert en 
en het is ook bijna zeker, dat in die werking de meer breek- 
bare stralen van het violette einde van het spectrum, de zoo- 
genoemde »chemische” stralen, het grootste aandeel hebben 4). 
Bekend is verder ook de invloed van het licht op den groei 
der planten, die meestal van dien aard is, dat de lengtegroei 
daardoor belemmerd wordt (etiolement en positief heliotropisme), 
zeldzamer bevorderd (negatief heliotropisme). Die invloed komt 
bijna uitsluitend toe aan stralen van hooge breekbaarheid en 
het maximum der werking beantwoordt aan de grens tusschen 
het violet en het ultraviolet. Ook hier derhalve duidelijke 


1) Могеѕснотт'ѕ Untersuchungen. Bd. ХП. p. 266 — 428. 
2) Ibid. Bd. ХШ. p. 563 
5) PrLücgn's Archiv. Bd. XLII. p. 393. 


даде АЈА EN brt Dire, LT re 


4) Yune zag de ontwikkeling der eieren van visschen en kikvorschen het . 


meest bevorderd door blauw еп violet licht. Verder zij hier herinnerd aan 
de proeven van ENGELMANN met Bacterium photometricum en die van 
Lussock met Daphnidae, 


87 


invloed van het licht in het algemeen en vooral van де »che- 
mische” stralen van het spectrum. 

De stofwisseling bij dieren en planten kan aldus onder de 
witte zon krachtiger geweest zijn. 

In de anorganische natuur worden de voor licht gevoelige 
stoffen bijna alleen ontleed door de meer breekbare stralen van 
het spectrum vooral in het blauw, het indigo, het violet en het 
ultraviolet. Hoosstmerkwaardig is het nu, dat daarentegen 
de ontleding der voornaamste licht-gevoelige stoffen in de 
organische natuur, het »Sehpurpur" in het netvlies van het 
oog en het chlorophyl der groene plantendeelen, die beide 
een 200 innigen band vormen tusschen licht en leven — den 
innigsten wel tusschen eenig verschijnsel der buitenwereld en 
het organisme — niet vooral van die »chemische” stralen der 
violette zijde van het spectrum onzer zon, doch van de meest 
energieke, invloed ondervindt. De kromme, welke de werking der 
kleuren van het spectrum op het oog voorstelt, bereikt hare 
grootste hoogte nabij het midden van het spectrum en neemt 
naar beide einden af — en de kromme van de assimilatie, dat 
eigenlijke voedingsproces der planten, dat door tusschenkomst 
van het chlorophyl plaats heeft, beantwoordt aan die licht- 
kromme bijna volkomen. 

Naar de nieuwere bepalingen van Lanerey met het buigings- 
spectrum en den bolometer ligt ook het maximum der energie 
niet, zooals men vroeger meende, in het ultrarood, doch in 
et geel, zooals dat van de lichtsterkte en van de assimilatie 
der groene plantendeelen 3). Ik kan niet nalaten in deze іп 
het oog loopende overeenkomst, waar men die naar den aard 
van het stoffelijk proces het minst zou verwachten, een der 
schoonste voorbeelden te zien уап schikking van het organisme 
naar de omgeving en de toestanden waaronder het leeft. Onder 


D Reeds Наху (Handbuch der Klimatologie , Stuttgart 1883, р. 27) 
maakte op deze overeenkomst der drie maxima opmerkzaam. 


88 


eene gele zon moet het inderdaad een groot voordeel zijn іп 
den levensstrijd, wanneer geel de duidelijkste kleur is en 
wanneer gele stralen de voeding der planten het meest bevor- 


deren. Die oorzaak van het vreemde verschijnsel aannemende, | 


moet men ’t verder voor zeer waarschijnlijk houden, dat in 
den tijd, toen de grootste energie van het zonlicht nog toe- 
kwam aan blauwe en violette stralen, vooral deze, boven de 
andere, het oog zullen hebben aangedaan en ook de krach- 
tigste assimilatie in de plantenwereld teweeggebracht '). 

Ook deze, misschien boven alle andere gewichtige levens- 
processen, het zien en de assimilatie der planten, zijn aldus 
zeer waarschijnlijk onder de heerschappij der blauwachtig 
witte zon aanzienlijker geweest en ook de »kleur" dier voor- 
tertiaire zon kan aldus er toe hebben bijgedragen om de organi- 
sche evolutie vooral op de boven bedoelde wijze, sneller te 
doen geschieden. 


(1) In verband daarmede zou men de lang niet zeldzame roodblindheid 
misschien als een atavisme kunnen beschouwen, een erfstuk uit den tijd, 
toen het oog onzer voorouders voor roode stralen (die in het witte stadium 
der zon bijna geheel ontbraken) nog niet gevoelig was. 

Ковмів (Annal. d. Physiol. 1884 N. Е. Bd. XXII) en later Unruorr (Gräre's 
Archiv. Ва. XXXIV 4 p. 1) vonden bij het normale oog een kleiner »tweede 
maximum" van kleuren-onderscheidingsvermogen in het blauw; naar deze 
beschouwingswijze aldus als een physiologisch rudiment op te vatten. 

Een ander schoon voorbeeld van schikking van het organisme naar den 
tegenwoordigen aard van het zonlicht levert de phosphorescentie van den 
glimworm. Het sterke licht, door dit dier uitgestraald, bestaat bijna geheel 
uit de groene en gele stralen van het midden van het zonnespectrum met 
slechts uiterst weinig blauw еп oranje en geen rood en violet. (LANGLEY 
and Very, On the cheapest form of light. Amer. Yourn. of Science. 


1890. Vol. 40. p. 97—113). Dat het maximum der energie van dit licht- 


spectrum, evenals dat van de gevoeligheid van het oog voor stralen van 
verschillende golflengte, een weinig in de richting van het violet voorbij 
dat der maximale energie van het zonnespectrum gelegen is, kan mogelijk 
ook beschouwd worden als een erfstuk uit den tijd, toen de grootste kracht 
van het zonnespeetrum aan stralen van kleinere golflengte toekwam dan in 
haren tegenwoordigen staat. 


CE 


89 


Niettegenstaande die waarschijnlijk snellere ontwikkeling in 
voortertiairen tijd moeten wij aannemen, dat de geheele tijd, 
van het begin der palaeozoische periode af, niet of nauwlijks 
voldoende geweest is om ook alleen maar de zoogdieren uit 
lagere vertebraten te ontwikkelen. Vasthoudende aan de mee- 
ning, dat de geheele ontwikkeling op de aarde heeft plaats 
gehad, moeten wij aannemen, dat de tijd, voorafgaande aan 
dien, waaruit wij met zekerheid leven kennen ten minste even 
lang geduurd heeft. Im plaats van een tijd van 20 millioen 
jaren voor den verleden duur der zonnewarmte, dien Cnorr еп 
de meeste geologen en biologen zelfs te kort achten voor de 
ontwikkeling van het leven dat wij kennen, zijn er nu slechts 
10 millioen jaren zonnewarmte beschikbaar en daarvan kunnen 
hoogstens 5 millioen jaren, waarschijnlijk slechts veel minder, 
voor het leven sedert het begin van den palaeozoischen tijd in 
aanspraak worden genomen. Inderdaad hebben de schattingen 
van geologen en biologen geene onaantastbare waarde en is de 
door nor, berekende langere duur ook physisch hoogst 
onwaarschijnlijk. 

Het is verder nog waarschijnlijker dat het eerste leven , dat 
op de aarde verscheen, daar niet ontstaan is, dan dat dit 
wel het geval is. Mannen als Hermuorrz, Тномѕох en 
Du Вол-Веумохр !) hebben de mogelijkheid aangenomen, 
dat de eerste levenskiemen met meteorieten op de aarde 
Zijn aangekomen. 0. Hann heeft in een der gewoonste soorten 
van meteorieten, de chondrieten, lagere dieren: sponsen, 
koralen en erinoieden meenen te herkennen; zijne ontdekking 
heeft echter geene algemeene instemming mogen verwerven. 


nnn 


(1) H. vos Hermuourz, Vorträge und Reden. Braunschweig 1884. Bd. II. 
P. 91 en 347. 

"УУ. Тномзох in: Report of the Alth Meeting of the British Association 
for the Advancement of Science, 1871, The Presidents Adress. p. 8. 

E. pv Bors-Rermoxp, Ueber die Grenzen des Naturerkennens. Rede 
Leipzig 1872. Uitgaat van 1882. p. 23 еп noot 13. 


90 


Met veel meer recht mag men de aanwezigheid van resten van 
organismen daaruit afleiden, dat eenige meteoorsteenen eene 
brokkelig aardachtige, zwarte verbinding ven koolstof, water- - 
stof en zuurstof bevatten. Daar millioenen sterren, volgens | 
de heerschende kosmogonische opvattingen, evenals onze zon, 3 
door planeten moeten omgeven zijn, is het, wegens de eenheid | 
van stof en van kracht, die wij in de geheele natuur waar- | 
nemen, ook hoogst waarschijulijk, dat een groot aantal van 
deze ook alle voorwaarden voor het bestaan van leven zullen 
aanbieden, zooals die ` op de aarde gegeven zijn. Tot dat 
resultaat leidt met groote zekerheid de waarschijnlijkheids- 
rekening !). Bij de botsing van met groote snelheid bewegende 
bewoonde hemellichamen zouden de brokstukken van deze — 
wat volgens de algemeene opvatting de meteorieten zijn — eerst 
met planetarische snelheid weggeslingerd, zelfs omgeven door 
een luchtmantel, de aarde kunnen bereiken, en in spleten en 
dergelijken voldoende tegen verbranding in onze atmospheer 
beschut, zouden levenskiemen daarop kunnen worden over- 
geplant >). 

Zonder twijfel moet men, met pu Bors-Revuonp, in ће! 
eerste ontstaan van levende wezens niets  bovennatuurlijks 
zien, niets anders dan een uiterst ingewikkeld mechanisch 
vraagstuk 5); wij hebben echter dat ontstaan nog nooit kun- 
nen waarnemen en niet het ontslaan, doch de ontwikkeling van 
het eenmaal gegeven leven is het, waarin Damwiw ons een 
zoo veel dieper inzicht gegeven heeft. Het leven op de aarde 
is een samenhangend geheel, waarvan wij ook in de oudste | 
palaeontologische oorkonde het begin niet vinden en het kan 3 
ons niet verder brengen in de graphieten, anthracieten, bitu- E 
mens еп kalkgesteenten der archaïsche lagen dat begin te | 
plaatsen, al zijn deze ongetwijfeld van organischen oorsprong. | 

1) J. Зснвихев, Die Bewohnbarkeit der Welten. Himmel und Erde. 
Nov. 1890 p. 78. 

2) Негмногта, 1. с. p. 347—348. 

) De Воз-Веумохр, 1. c. i 25. 


91 


Wanneer wij echter ook hier aan het in de natuurwetenschap 
zoo vruchtbare beginsel van het actualisme blijven vasthouden, 
moeten wij het betwijfelen of wij dat begin van het leven 
wel ooit zullen vinden. De physische mogelijkheid van eene 
overplanting van organisch leven van andere hemellichamen 
gegeven zijnde, is het, naar onze tegenwoordige kennis der 
organische wereld, waarschijnlijker, dat wij haren oorsprong 
op aarde niet zoeken moeten. Wisten wij zeker, dat de door 
de zon voor het leven op de aarde beschikbaar gestelde tijd 
niet voldoen kan voor de geheele ontwikkeling van dat leven, 
zoo zouden wij daaromtrent zekerheid hebben, die wij nu 
echter nog missen. 

Wij moeten aannemen, dat millioenen van de zonnen, die des 
avonds in stillen luister voorbij trekken, licht en warmte uit- 
zenden naar levende wezens op werelden, die wij niet zien, 
doch van welker bestaan wij volkomen zekerheid hebben — 
en dat, te oordeelen naar de uiteenloopende ontwikkeling , die 
wij alleen reeds op onze aarde waarnemen, onder die bewoners 
van vele millioenen andere planeten, wezens zijn, die op den 
weg der ontwikkeling reeds evenveel verder zijn voortgeschreden 
als wij volkomener zin dan de ameebe. Daar wij verder 
op de aarde aan de meest samengestelde levensvormen ook 
de hoogste uitingen van het bewustzijn waarnemen, is het 
verheffend te kunnen denken, dat onder die tallooze en in 
verschillende richtingen ontwikkelde levende wezens, waarmede 
wij door banden van bloedverwantschap verbonden zijn, eenige 
zijn, voor wie onze duisterste raadselen helder zijn als de 
dag en wier blik in het verledene en de toekomst bijna even 
scherp is als in het heden. Еп, terwijl wij weten, dat nood- 
zakelijk eenmaal de tijd komen zal, dat de levenonderhoudende 
energie onzer zon uitgeput en daarmede de, ten koste van 
al den strijd, den arbeid en de opoffering van zoovele geslachten 
der aarde, verkregen ontwikkeling te vergeefs geweest is, ligt er 
toch eenige troost in de gedachte, dat dan in andere werelden 
de ontwikkeling van verwante wezens voortgaat en dat van 


92 


de groote levensvlam, dat eeuwige vuur, slechts eene vonk is 
uitgedoofd, terwijl die vlam zelf steeds even helder blijft en | 
misschien nog in helderheid toeneemt. | 


Toeloeng-Agoeng , den 15%” Januari 1891. 


VOORLOOPIG BERICHT OMTRENT НЕТ ONDERZOEK 
NAAR DE PLEISTOCENE EN TERTIAIRE VERTE- 
BRATEN-FAUNA VAN SUMATRA EN JAVA, 
GEDURENDE HET JAAR 1890, 


DOOR 


EUG. DUBOIS. 


Gedurende de eerste drie maanden van het afgeloopen jaar werd 
het onderzoek voortgezet in grotten van Sumatra's Westkust. 
Voornamelijk nabij den westelijken en den oostelijken oever 
van het meer van Singkarah werden daar nog vele overblijfselen 
bijeengebracht van eene fauna, welke volkomen equivalent is 
met die uit de Lida-ajer-grot bij Pajakombo en uit eenige 
grotten der onderafdeeling Lintou en Boea. Zij is gekarakte- 
riseerd door de relatieve talrijkheid van den orang-oetan, naast 
andere nog op Sumatra levende soorten. Terwijl geologische 
verschijnselen aan de grotten en feiten van de verspreiding 
der dieren zonder eenigen twijfel op voorhistorischen tijd 
wijzen, kan aan deze fauna, welke — althans bijna — geheel 
uit nog levende soorten bestaat, in de rei der geologische 
formatiën toch geene plaats worden aangewezen in het pleis- 
tocene, wel echter in het holocene tijdvak. 

Ook in grotten van de afdeeling Ngrowo der residentie Kediri 
Op Java, gedurende de laatste helft van het afgeloopen jaar 
onderzocht, werd geene andere dierenwereld aangetroffen. 
Haar praehistorisch karakter bleek hier echter nog duidelijk uit 
het voorkomen van deelen van menschengeraamten (schedels) met 


94 


kenmerken van het australische ras, dat aldus waarschijn ши 3 | 
het autochtone ras van Java is. E 
Ouder is ongetwijfeld de fauna van groote vertebraten , welke | 
in den Goenoeng Kendeng, аап de grens der residentiën Kediri, | 
Madioen en Solo met Rembang en Semarang: in den Раћ-ајат | 
(Z. van den оета) іп Japara; in het westelijk. gedeelte | 
der residentie Jogjakarta, en op enkele andere plaatsen van 3 
Midden-Java door Јохвионх, RapeN-Saren e. a. ontdekt is еп | 
later door Martın nader bekend werd. Іп de laatste helft van ` 
1890 werd uit den Kendeng eene groote verzameling overblijf- 
selen van deze belangrijke vertebraten-fauna bijeengebracht. | 
Daardoor kon een aantal soorten bij de reeds beschrevene | 
gevoegd worden, werden de laatste beter bekend еп ook 
belangrijke gegevens aan de hand gedaan ter beoordeeling van | 
het geologisch karakter der fauna, en daardoor tevens de geologie | 
van Midden-Java op welkome wijze toegelicht. 3 
. Tot heden konden reeds de volgende geslachten en soortegi 
bepaald worden : 
- Mammalia. Primates. Homo, spec. indet. 
Carnivora. Felis, spec. indet. 
Hyaena felina, Bose. 
Ungulata. Elephas indicus, L 
Stegodon , spec. indet. 
Tapirus, зрес. indet. 


Rhinoceros javanicus, Cuv. 

Bos (of Bison?), spec. nov. 

Bubalus buffelus, Buum. (B. palaeindicus ` 
Е. еі € 

Bibos banteng, Rarru. 

Anoa, spec. nov. 

Axis avis, Enxr. (Cervus L ydelderi | 
Martın), 

Cervus (incl. Russa), spec. indet. 

Sus celebensis, Mirt. var. 

Sus verrucosus, Muur. ? 


95 


Sus villatus, MūLL.? 
Hippopotamus, spec. nov. 
Reptilia. Chelonia: Testudinae (fam). — 
Trionychidae (fam). 
Crocodilia. ` Crocodilus porosus, Scuwkip. 
Garialis gangeticus, GwEL. 

Verder enkele zoetwater-mollusken, behoorende tot recente 
soorten. 

Vau Homo is nog slechts een klein fragment der onderkaak 
gevonden; in één opzicht is de afwijking van de eenige levende 
soort van dit geslacht zoo groot, dat het geraden scheen voor- 
loopig van eene nadere bepaling af te zien. 

Een fossiel van Hyaena schijnt geheel overeen te komen 
met H. felina uit de Siwaliks, die echter waarschijnlijk iden- 
tisch is met de pleistocene H. sinensis, Owen, uit grotten in 
China. 

Van Æ. indicus zijn waarschijnlijk ook де door Prof. Marin, 
als E. hysudricus еп E. namadicus, van Java beschreven frag- 
menten van kiezen afkomstig, Martın heeft vier soorten 
Slegodon van Java beschreven, waarbij deze geleerde, in 
tegenstelling met Гуреккек (die zelfs eenigermate geneigd is om 
onderling zoo sterk afwijkende vormen als S. ganesu en S. insignis 
lot ééne soort te rekenen) reeds aan zeer geringe afwijkingen 
het karakter van soortkenmerken toeschrijft. 

Van Mastodon werd onder de talrijke overblijfselen van olifan- 
ten geen spoor aangetroffen; het door Prof. Мавтіх als van dit 
geslacht afkomstig beschreven brokstuk van eene kies gelijkt 
echter zoo sprekend op het achtereind van sommige Stegodon- 
kiezen, dat aan die onderstelde identiteit zeer sterk moet 
getwijfeld worden. Verder komt schuine afslijping der punten 
van stoottanden ook bij andere olifanten voor. 

Van eene nadere studie der vele verzamelde Stegodon-resten 
moest voorloopig nog worden afgezien. Het waarschijnlijkst 
is daaronder 5. ganesa vertegenwoordigd, Deze soort, en mis- 
schien ook S. insignis, wordt in Voor-Indië tevens in pleistocene 


96 


lagen gevonden; stegodonten zijn derhalve volstrekt geene | 


Leitfossiliën voor де Siwalik-formatie. 


Eene kies van Tapirus is misschien van T. indicus afkomstig. | 


Van Rhinoceros kon met zekerheid alleen R. javanicus herkend 


worden; twijfelachtig is eene tweede soort, die zich door | 


meerdere grootte schijnt te onderscheiden. 

Een Bos met sommige Bison-kenmerken is zeker niet iden- 
tisch met Bison sivalensis of Poephagus grunniens , waarschijnlijk 
echter de voorvader van het tamme javaansche rund. 

De reusachtige Bubalus palaeindicus is de voorvader van 
onzen karbouw en daarmede specifiek identisch. 

Een Bibos is, naar de voorhanden deelen van den schedel 


en hoornpitten, niet of nauwlijks van den levenden banteng | 


onderscheiden. 
Een Апоа, welke de grootte eener geit moet bezeten hebben 
en waarschijnlijk geen andere dwergbuffel is dan de kleine santeng, 


waarvan de javanen verhalen, komt met geene bekende levende | 


of fossiele soort overeen. 

De door Prof. Martin — naar eene als rechter beschrevene, 
onvolledige linker geweihelft — opgestelde Cervus Lydekkeri is 
identisch gebleken met de thans in Voor-Indië levende Axis. 
Eene tweede soort van hert bezat een veel zwaarder gewei. 
Een derde vorm van gewei kan misschien slechts het karakter 
eener individueele afwijking hebben. 

Eene onderkaak van Sus bezit in zoo hooge mate de ken- 
merken van die der op Celebes levende soort, dat het verschil 
zeker geringer is dan tusschen de laatste еп S. philippensis , 
Мил., die volgens Менвіхе slechts eene variëteit is van het 
zwijn van Celebes, 

Anders gevormde zwijnekiezen komen het meest overeen 
met die van S. werrucosus; weder andere met S. vittatus. 
De thans levende gonteng der javanen (S. verrucosus) is met 
het Gelebes-zwijn zoo nauw verwant, dat eenige schrijvers 
hem voor dezelfde soort houden; de fossiele variëteit stelt dezen 
verwantschapsband nog duidelijker in het licht. De door 


OUT P, 


* 


EN КОРКОТ ҮҮ ШЕК КЛ Т Лы INIT SS 
СНЕ DOG ТҮКӨ ГУ. КИ Cea ЈА e EE У EN SC SÉ Бере 


5 


97 ' 


Prof. Martın als van S. hysudricus beschreven onderkaak is 
hoogstwaarschijnlijk afkomstig van het wijfje derzelfde fossiele 
javaansche variéteit van S, celebensis 1). 

De javaansche Hippopotamus houdt door de relatieve lengte 
van de symphyse der onderkaak het midden tusschen H. sivalensis 
en H. namadicus; bij de laatste soort sluit zij zich aan door 
de verplaatsing van 1.2 boven de lijn der beide andere 
snijtanden. Van alle bekende fossiele en levende soorten wijkt 
zij af door de zwakkere ontwikkeling der twee laterale snijtanden 
dan van den medialen. Aldus zou dit javaansche nijlpaard de 
in de pleistocene afzettingen van Britsch-Indië nog niet ge- 
vonden voorvader kunnen zijn van de afrikaansche H. amphibius 
en H. liberiensis, welke soorten resp. een zeer kleinen lateralen 
naast een sterken medialen, en één sterken (medialen) snijtand 
alleen bezitten. 

De vele resten van schildpadden konden nog slechts tot in 
de familiën bepaald worden. 

De beide krokodillen zijn met de genoemde levende soorten 
volkomen identisch. 


Uit het bovenstaande blijkt duidelijk, dat deze fossiele ver- 
tebraten-fauna van Midden-Java niet met die uit de Siwaliks van 
Voor Indië overeenkomt, doch dat haar bepaald in de pleistocene 
formatie eene plaats behoort te worden aangewezen. Eene oudere 
formatie met landvertebraten werd nog nergens gevonden. 

De gesteenten waarin de fossielen gevonden worden, ђе- 
dekken op onregelmatige wijze, en alleen nabij den Pandan 
tot aan den kam van het gebergte, den jong-tertiairen marinen 


1) Aanvankelijk, bij gebrek aan andere literatuur, met de beschrijvingen 
en afbeeldingen van Мавтіх bijna uitsluitend vergelijkend, herkende ik 
werkelijk eenige der door dezen geoloog, naar in den regel zeer onvolledige 
objecten, beschreven soorten. Later echter in de gelegenheid zijnde meer 
fossielen onderling te vergelijken en over uitvoeriger literatuur beschik- 
end, bleek mij meer en meer. dat het door Martın gebruikte materiaal, in 
het algemeen, voor soortbepaling niet voldoende was. 

7 


98 


kam van den . Kendeng 1). Zij zijn allen van vulkanischen | 
aard: zandsteenachtige andesiet-tuffen en ook wel grovere | 
tuffen en brecciën en somtijds conglomeraten. Echte laags- | 


wijze afzetting is daaraan alleen nabij de vlakte waar te 
nemen; sporen van onregelmatige en elkander dik wijls kruisende 
lagen komen echter ook op grootere hoogte voor, en staan 
klaarblijkelijk in verband met de configuratie der berghelling, 
waarlangs de massa als eene brei schijnt te zijn afgevloeid. 
Volkomen gelijken al deze beenderenhoudende gesteenten en de 
wijze, waarop zij zijn afgezet, ор, еп gaan voor een deel geleide- 
lijk over in dergelijke gesteenten, welke de vlakten van Madioen, 
Solo en Kediri bedekken. In de vlakte van Kediri bestaan de 
produkten van de historische uitbarstingen van den Keloet uit 


zand, somtijds tot zandsteen verhard, tuffen en breccién, die niet | 


te onderscheiden zijn уап de pleistocene ор de Kendeng-helling. 
Zonder eenigen twijfel zijn de gesteentematerialen, welke de 
overblijfselen der pleistocene javaansche fauna in zich sluiten , ор 
dezelfde wijze door eene uitbarsting ter plaatse gebracht, ge- 
deeltelijk іп drogen toestand als vulkanisch zand , lapilli, bommen, 
enz., vooral echter, door zware regens tot eene slikbrei gemengd, 
van de helling afgevloeid , en zijn ook de dieren op dezelfde wijze 
omgekomen als de bewoners der Keloet-helling weten te verha- 
len van de historische uitbarstingen van dezen vulkaan. Vele 
lijken van zwijnen, kidangs, herten, bantengs, tijgers en 
andere wouddieren werden na de laatste uitbarsting op en in 
het vulkanische zand en dergelijke gevonden. 

Welke vulkaan de eruptieprodukten, die den Kendeng 
bedekken, geleverd heeft, kon nog niet met zekerheid worden 
uitgemaakt. De verspreiding maakt dit nog het meest waar- 


1) Deze bestaat uit honderden meters dikke, tamelijk sterk (gemid- 
deld 15°) hellende kleisteenlagen, concordant bedekt door kalksteen еп kalk- 
mergel van veel geringere dikte. De kleisteen is waarschijnlijk ontstaan uit 
tertiaire vulkanische Ee nen ое a niet көдек Mn men ook 
de pleistocene, | 
zien overgaan. 


o 


o EE СЫЗ ха са аб оғада EE PR AH 


Hek 
Bt КАТ 


eiui ew ла eend da 


deed сц det зала esu ЫЙ 


99 ` 


schijnlijk voor den Pandan, waaraan wel geen krater is waar 
te nemen, doch die geheel op dezelfde wijze gebouwd is als 
de groote vulkanen van Java en Sumatra: uit een kern van 
vasten andesiet met een omhulsel van los materiaal. Het is 
echter mogelijk, dat ook, of alleen, de Wilis en de Lawoe, of 
een van beide de producenten geweest zijn, even goed als 
zij waarschijnlijk mede het vulkanische zand, de tuffen enz. 
der groote vlakten geleverd hebben. Deze mogelijkheid wordt 
nog iets waarschijnlijker gemaakt door het vinden van eeu 
fossiel der betreffende fauna in de vulkanische breccie bij 
Kedoeng-Galar еп door het voorkomen, volgens berichten 
(die echter nog niet konden bevestigd worden) van dergelijke 
fossielen aan de N. grens der afdeeling Ponorogo, westelijk van 
den Wilis. Het noordelijkste punt, waar beenderen in de 
nabijheid van den Pandan gevonden zijn, is Gerbogan bij 
Kali-tidoe (distrikt Ngoempak) іп Bodjonegoro. Eerst wanneer de 
verspreiding der fossielen en van het betreffende gesteente nog 
nader bekend is, zal men het eruptiepunt, dat de materialen 
voor dit laatste geleverd heeft, met eenige zekerheid kunnen 
aanwijzen. 

De zwarte aarde, welke de vlakten van Midden-Java op vele 
plaatsen bedekt, is slechts een locaal verweeringsprodukt van 
de brecciën en tuífen en geene afzonderlijke formatie. Dit blijkt 
duidelijk op vele hooger gelegen punten in den Kendeng, waar 
men den overgang kan waarnemen. Grillig gevormde kleine 
kalkconereties, die zij bevat, zijn uit de breccie en de tuf 
afkomstig. 

Het aanzienlijk getal van groote zoogdieren en de veel nauwere 
aansluiting der oude fauna van Java bij die van het vaste 
land van Azië (en ten deele van andere eilanden van den 
Archipel) geeft aan deze fauna een volkomen continentaal 
karakter. Java moet derhalve in pleistocenen tijd met het 
vaste land verbonden zijn geweest, waartoe, zooals bekend is , 
de zeespiegel slechts weinig lager behoeft geweest te zijn. 

Plooiingen van den bodem van eenige beteekenis schijnen 


100 


sedert dien tijd niet meer te hebben plaats gehad, en daar 
men overal, wel tot 50 М. boven de vlakte, resten van nijl- | 
paarden, krokodillen еп rivierschildpadden vindt, moet men | 
aannemen, dat in den tijd der Kendeng- fauna de groote vlakten | 
van Midden-Java door meren bedekt waren. De destijds, wegens ` 
de hoogere ligging van het land , in hoogere , vochtiger luchtlagen | 
reikende mantels der vulkanen (welker toppen door erosie | 
sedert aanzienlijk verlaagd zijn) moeten machtige condensatoren 
geweest zijn, waarop de waterdamp van den /ndischen Oceaan | 
nedersloeg — еп, dewijl in de tropen in pleistocenen tijd het ` 
klimaat nog vochtiger schijnt geweest te zijn dan het nu is, | 
waren de klimatische voorwaarden voor het bestaan dier groote 
meren zeker in alle ruimte gegeven. | 
Dat de bovenste laag der vlakten eene zeevorming zijn zou, | 
is derhalve geheel onaannemelijk. Er bestaat daarentegen alle - 
grond voor de aanname, dat zij eene zoetwatervorming is uit ` 
pleistocenen tijd, welke later gedeeltelijk nog met de jongere | 
eruptieprodukten van den Keloet en wellicht andere vulkanen | 
bedekt is. Het geologische karakter dier vlakten is derhalve ` 
pleistoceen (diluviaal) en gedeeltelijk holoceen (alluviaal of recent). ` 


Toeloeng-Agoeng , den 294 Januari 1891. 


NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT 


NEDERLANDSCH-IN ШЕ, 
KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING 
NEDERLANDSCH-INDIË, 


Dr. H. ONNEN. 


DEEL LI. 2) 


Tweede Aflevering. 


ACHTSTE SERIE. 
PEEL XII 
Aflevering 2. 


BATAVIA ex NOORDWIJK, | 5 GRAVENHAGE, 
ERNST & Co. MARTINUS NYHOFF. 
1891. 


Порна! Donners минн te Utrecht ор 98 Mei. А 
1888, ter gelegenheid van de aanbieding van de oorkonde ~ 
der Douders- Stichting” wenschen te ontvangen, gelieven ` 
hiervan mededeeling te doen aan den Bibliothecaris 
Dr. J. Е. Улу Beumeren, Weltevreden (Zie Notule 
van de Vergadering der Directie, рош 222 14 M 
1891, blz. 264 in deze о 

Bij verandering van woonplaats worden HH. "m 
beleefd uitgenoodigd , hiervan kennis te geven aan d 
Secretaris, Dr. 8. Frere j Weltevreden. 


VOORLOOPIG BERICHT OVER NUMMULIETEN, 
ORBITOIDEN EN ALVEOLINEN VAN JAVA, 
EN OVER DEN OUDERDOM DER 
GESTEENTEN WAARIN ZIJ 
OPTREDEN. 


Met een plaat. 
DOOR 


Dr. R. D., M. VERBEEK. 


Bij het voortgezet geologisch onderzoek van Java zijn ver- 
scheidene ontdekkingen gedaan, die ons vroeger oordeel over 
den ouderdom der gesteenten van dat eiland gedeeltelijk hebben 
bevestigd, gedeeltelijk ook hebben gewijzigd, en waarover hier 
in het kort bericht zal worden. 

Zooals reeds uit vroegere mededeelingen is gebleken, bestaat 
verreweg het grootste gedeelte der sedimenten van Java uit 
tertiaire gesteenten van jongeren ouderdom (mioceen en plioceen), 
- die niet zelden eene dikte van verscheidene duizenden meters 
bezitten. Ре oudere tertiaire gesteenten, van waarschijnlijk 
eoceenen ouderdom, komen daarentegen alleen op enkele plaatsen 
aan den dag, еп, zoover de onderzoekingen op het oogenblik 
. reiken, іп West- en Midden-Java slechts in 6 terreinen van 
beperkte uitgestrektheid. In 5 van die terreinen zijn deze 
oudste tertiaire afzettingen vergezeld van schiefergesteenten , 
namelijk glimmerschiefer, kwartsiet, kiezelschiefer еп serpen- 
tijnschiefer, soms met kwartssnoerljes, die discordant onder 
_ de eoceene lagen liggen en die, ofschoon zij tot nog toe ст 


102 


duidelijke versteeningen hebben geleverd, met groote waar- 
schijnlijkheid ouder dan eoceen zijn (1). Dat deze schiefers 
geen overgangen vormen in de tertiaire gesteenten, zooals 
Јохенонх meende, is door den mijningehieur Fennema reeds 
in 1880 uiteengezet in het door ons samen uitgegeven geschrift 
„Nieuwe geologische ontdekkingen op Java” (Verhandelingen 
der Kon. Akad. van Wetensch. te Amsterdam. Afd. Natuur- 
kunde 1881). Integendeel zijn zij, zoowel door hun ligging 
als door de hoedanigheid van het gesteente, scherp van de 
onderste tertiaire lagen gescheiden. 

Wat nu de tertiaire afzettingen zelf betreft, zoo zijn deze — 
voorloopig afgezien van de nummulietenhoudende mergels van 
Jogjakêrta, waarover hieronder nader zal gesproken worden — 
in te deelen in twee groepen, die onderscheiden zijn: 1° door 
de ligging, 2° door de petrographische hoedanigheid, 5° door 
het palaeontologisch karakter der gesteenten. Deze twee groe- 
pen zullen hier verder als eoceen en mioceen worden aangeduid, 
ofschoon de laatste groep behalve mioceene ook plioceene 
gesteenten kan bevatten. 

1. Wat de ligging betreft, zoo werd hierboven reeds gezegd , 


dat de eoceene gesteenten onmiddellijk rusten op onze oude | 


schiefers (?) en meestal in duidelijk discordante ligging. · Deze 


(1) Alleen in den kalksteen, die tusschen de serpentijnschiefers optreedt, 
tusschen de plaatsen Watoe bélah еп Sirongge in de Banjoemas, zijn kleine 
conische lichamen gevonden, 4 à 5 millim. in doorsnede, met concentrische 


ringen op de oppervlakte, die ik voor patellinen of orbitolinen houd, hetgeen | 
op krijtformatie zoude wijzen. Zij zijn echter veel kleiner dan de orbitolinen | 


van de rivier Sébéroeang op West-Borneo. 


(à Met de uitdrukking zoude schiefers" wordt alleen bedoeld dat zij : 
ouder dan tertiair zijn. Er SS іп жауды pae van zeer verschillenden _ 


ouderdom; schiefers met сопа) op Sumatra en Borneo, 


van waarschijnlijk лагыз of dosteet: Меса: schiefers der car- | 
nische periode, serpentijnschiefers van onbekenden ouderdom; mergel- | 
pome der krijtperiode en eindelijk zelfs kiezel- en mergelschiefers in de | 


tertiaire afzettingen. 


Ik moet aan dit reeds lang bekende feit hier nog eens opzettelijk herin- | 


EE E M M pter онан ау мон oa и pudet 


105 


onderste terliaire lagen worden op hun beurt weder bedekt 
door mioceene afzettingen , gewoonlijk ook in discordante ligging. 

2. De eoceene gesteenten bestaan uit mergels, kalksteenen , 
kwartszandsteenen еп  kwartsconglomeraten; eindelijk uit 
. brecciën van schiefer- kwarts- en diabaasstukken, verbonden 


neren, omdat Martın, na het vinden van enkele krijtfossielen іп gesteen- 
ten van Wesf-Borneo, die daar vroeger tot de »oude schiefers" gerekend 
werden, oogenblikkelijk de gevolgtrekking maakt, dat nu waarschijnlijk een 
gedeelte der op Sumatra »oude schieferformatie” genoemde afzettingen, die 
tot nog toe voor palaeozoisch gehouden worden, ook wel tot de krijtformatie 
zal behooren (Sammlungen des geol. Reichsmuseums zu Leiden No. 20 
Band ТУ, p. 198—204). Het is m mogelijk dat de gegevens, die Martın over 
de ligging der lagen op West-Borneo ontving, hem er toe Jeidden, om alles 
wat daar tot de oude schiefers gerekend werd, nu tot де krijtformatie te 
stellen; maar ik verklaar niet te begrijpen , wat dit met Sumatra te maken heeft. 

De mijningenieur Wixc Easton, die geruimen tijd ор Borneo's Westkust 
bij de geologische opneming werkzaam was, deelt mij intusschen mede, dat 
de krijtfossielen op West-Borneo alleen schijnen voor te komen in de bovenste 
lagen der formatie's, die vroeger samen tot de zoude schiefers” gerekend 
zijn. De dieper liggende lagen hebben nog geen versteeningen geleverd, 
evenmin de zijdeglanzende kleischiefers met goudhoudende kwartsgangen. 

Deze bovenste lagen nu bestaan, volgens hetgeen ik er van gezien heb, 
uit mergels, schieferkleien en kiezelschiefers zonder goudhoudende kwarts- 
gangen, en die niets hebben van de oudste zijdeglanzende kleischiefers van 
West-Borneo en van Sumat 

Op Sumatra bevatten dleen de oudste kleischiefers en de granieten goud- 
houdende kwartsgangen; de jongere schiefers die onmiddellijk onder de 
kolenkalk liggen, bevatten reeds дееп kwartsgangen meer, en doen zich, 
behalve door hun ligging, ook door dit ontbreken der kwartsgangen kennen 
als jonger dan onze zijdeglanzende kleischiefers, die wij daarom voor 
waarschijnlijk palaeozoisch houden. E 

Is het dus op Borneo, door het vinden van die enkele krijtversteeningen 
nog volstrekt niet uitgemaakt en zelfs onwaarschijnlijk, dat oudere formatie's 
daar ontbreken, des te meer is de onderstelling, dat op Sumatra krijtge- 
steenten onder de voor palaeozoisch gehouden afzettingen zouden voorkomen, 
niets dan een bloot vermoeden, zonder eenigen wetenschappelijken grond. 
Dat op Sumatra echter door latere onderzoekingen in het geheel geen ge- 
steenten der krijtformatie zouden kunnen gevonden worden, wil ik hiermede 
natuurlijk niet beweren. 


104 


door een kalkcement. Пе kalksteenen bevatten gewoonlijk | 
eene groote hoeveelheid kwartsrolsteenen ingesloten, en daarbij s 
brokstukken van oudere gesteenten, hoofdzakelijk van diabaas, | 
echter ook van schiefer. Nemen deze brokstukken in grootte | 
en aantal toe, en vervult de kalk de rol van bindmiddel, dan | 


gaan de kalksteenen over in de zooeven genoemde breccién. 


De mioceene gesteenten daarentegen bestaan ook wel grooten- - 
deels uit mergels en kalksteenen, maar deze zijn samengesteld ; 
uit gruis van jongere eruptiefgesteenten, namelijk andesieten | 
en bazalten, terwijl de kwartszandsteenen hier gemist worden; - | 
treedt іп de mergels het kalkgehalte geheel terug, dan gaan 2 


de gesteenten over іп zandsteenen уап andesietgruis. Іп de 


oudere tertiaire sedimenten (de еосеепе) is mij, ten minste | 
tot heden, materiaal, dat afkomstig is van andesieten en bazal- | 


ten, geheel onbekend. 


Het belangrijkste onderscheid ligt echter in de geheel 
verschillende versteeningen, welke de gesteenten der twee | 
groepen bevatten. Wel is waar zijn tot heden duidelijk | 
bepaalbare mollusken іп de oudste groep van West- en 
Midden-Java niet gevonden, maar een onnoemelijk aantal fora- | 
miniferen stelt ons voor dit gemis schadeloos. Пе eoceene ` 
mergels en kalksteenen bevatten namelijk millioenen nummu- | 
lieten, orbitoiden еп alveolinen; alveolinen worden in de | 
mioceene gesteenten van Java geheel gemist, nummulieten | 
(altijd met uitzondering van- Јодјакема, waarover hieronder | 
nader) eveneens. Orbitoiden komen zoowel in de mioceene | 
als in de eoceene lagen voor, maar in zeer verschillende 
soorten, en zelfs in verschillende subgenera. Пе еосеепе orbi- 
toiden hebben namelijk steeds rechthoekige mediaankamers, 
de mioceene daarentegen ronde of beter gezegd spatelvormige. : 
Dit merkwaardige onderscheid, waarop hier voor het eerst 
opmerkzaam wordt gemaakt, is zóó constant, dat mij onder . 
de honderden microscopische praeparaten van mioceene kalk- - 
steenen en mergels van Java (afgezien van Jogjakërta) më 
nooit één enkel is voorgekomen, waarin doorsneden van orbi- 


+ 


105 


loiden met rechthoekige kamers gevonden zijn, en in de prae- 
paraten der eoceene kalksteenen trof ik tot nog toe slechts in. 
één microscopisch: plaatje eene doorsnede aan, die waar- 
schijnlijk tot een orbitoid met kleine spatelvormige kamers 
behoort. Komen zij dus in de eoceene gesteenten ook al voor, 
dan ziju zij er in ieder geval toch uiterst zeldzaam. Voor 
de ouderdomsbepaling der indische tertiaire lagen zijn dus de 
orbitoiden van het hoogste gewicht. 


Twee van de bedoelde eoceene terreinen komen voor in de 
residentiën Bagelen en Soerakërta. Hierin werden de volgende - 
 Versteeningen gevonden. 

1. Nummulites javanus, eene nieuwe soort in 4 variëteiten. 
Oppervlakte glad; na reiniging met zoutzuur ziet men soms 
fijne kromme lijnen. : 

Var. а. . (Soloënsis) bereikt een diameter van 55, bij eene 
dikte van 10 millimeter; is een dikke, meestal 
gewrongen schijf met stompen rand. Afgebeeld in 
Fig. 1% en 1^. Komt voor in kalksteen van het 
gebergte bij Wédi in Soerakérta (of Solo). 

Var. 2. Gelijkt uiterlijk veel op de Var. 2, wordt 51 millim. 
groot en 12 millim. dik, maar heeft minder tal- 
rijke omgangen. Komt voor in kalksteenen van 
de Bagélen. Fig. 2^ еп 2. Zij werden het eerst 
verzameld door den mijningenieur Fennema, later 
door den mijningenieur van Hevekerum. (Zie mijne 
Top. en geol. beschrijving van Sumatra's Westkust, 
1885 , blz. 664 еп 665). 

Var. т. 15 veel dunner dan de vorige; bereikt een diameter 
van 57 bij eene dikte уап 6!5—7 millim. Heeft 
nagenoeg evenveel omgangen als ё, maar veel 
minder talrijke kamers. In kalksteen van de 
Bagêlen. Fig. 5^ en 5”. 


24 


~ 


106 


Var. д. Is eene kleine dunne variëteit, met zeer onregel- 


matige omgangen. In mergels van de Bagelen. Niet 
afgebeeld. | 
Vorm der kamers en der niet zeer schuinsche , middelmatig 


sterk gebogen, kamerwanden komt in alle ‘variëteiten overeen. ` 


In een later geschrift zullen afbeeldingen van de inwendige 
structuur dezer nummulietensoort gegeven worden. Hier volgen 
de voornaamste eigenschappen. 


| | Grootste 
Aantal | Kamers | Aantal | Aantal {Kamers hoogte der 
€ [Diameter en dikte Omgan- |іп { ош- |omgan- | omgan- |in} om- (kamers іп de) Centrale 
© 
5 in millimeter. | 8° op |gang М) | gen op | деп ор |gangop | qwarsdoor- | kamer. 
= r= к= YT rc snede in 
bmm. | 5 mm. |7-8і mm. | 10 mm. | 10mm. inillim 
a | Мах. 55 x 10. klein tot 
Gewoonlijk: | 10—15 | 12—16 | 20 | 95—98 | 50—56 | 0.45, soms | onzicht- 
98 x 0.60—0.70 | paar. 
8 Мах. 51 x 12, (42) 
Gewoonlijk А 14 14—18 | 16—17 91 95? 0.23 idem. 
94 x (7—8). 
7 Max. 57 х (5—7). 
Gewoonlijk: | i5 | 9—10 | 16—47 | 21—99 | 16-20) оз — | Мет. 
51 х (5—7 
101: 21 X 4 3 
16 x 4 10—12 | 10—19 | 16—18 | .— E 0.45 idem. 


а en 8 zijn dus dikke variëteiten met stompen rand, y еп $ 
dunne variëteiten met scherpen rand. 

2. Nummulites (Assilina) spira, ng Roissy. Een zeer dunne 
soort; de omgangen, die naar buiten toe zeer wijd worden, 
zijn op de oppervlakte zichtbaar. Maximum diameter = 50 
millim., dikte — 2 millim.; de kleinere exemplaren van 9—14 
millim. zijn 112--2 millim. dik. Centrale kamer klein maar 
zichtbaar, kamerwanden recht (weinig gebogen) en steil op 
den omgang staande. Het aantal omgangen wisselt nog alaf; 
de buitenste worden soms 1!,—2 millim. hoog, waardoor 


107 


tusschen r —5 еп г==15 mm. het aantal omgangen hier be- 
trekkelijk zeer weinig toeneemt. Gemiddeld vindt men: 

op r— 5, 0 — 7 (in fijne exemplaren tot 10). 

op г--10, 0 = 10. 

op, r— 15, 0 = 14—15. 

Het aantal kamers in !/, omgang bedraagt bij r — 5 mm. 
ongeveer 10, in de vier buitenste omgangen 11 tot 17. 

In de dwarsdoorsneden is te zien dat de omgangen hier zonder 
tusschenruimlen op elkaar rusten, waarin het voorname verschil 
tusschen assilinen еп nummulieten gelegen is. 

Deze soort komt volgens afbeelding en beschrijving geheel 
overeen met de door р'Акснтас beschreven X. spira, ре Roissy. 
Komt voor in kalksteenen van het gebergte bij Wedi (Solo). 

5. Nummulites Bagélensis 1. Ben nummulietenpaar, bevat- 
tende 2 soorten of variëteiten, alleen onderscheiden door eene 
groote en eene kleine centrale kamer. Diameter =6, dikte = 
2 millim. Aantal omgangen = 5—6. Komt bij willioenen 
voor in de kalksteenen van de Bagelen. 

+. Nummulites Bagëlensis ІІ. Een nummulietenpaar, bevat- 
tende eveneens 2 soorten, onderscheiden door eene groote en 
eene kleine centrale kamer. Diam. = 5, dikte = 11, —2 millim. 
Omgangen — 6. Dit paar heeft dus ор een tweemaal kleineren 
Slraal evenveel omgangen als het paar І. 

Onze XN. javanus var. В, waarmede de N. Bagëlensis П 
voorkomt, heeft ор r= 1, millim. оок 6—7 omgangen, 
zoodat de exemplaren van het paar N. Ва епзіз Il, die eene 
kleine centrale kamer hebben, waarschijnlijk jonge exemplaren 
van de N. javanus var. Ё zijn. In de andere soort met een 
groote centrale kamer moet men dan waarschijnlijk de zooge- 
naamde homologe soort van den N. javanus var. P zien. 

Ook dit paar komt bij millioenen in de kalksteenen van de 
Suis voor, die er dikwijls geheel mede zijn opgevuld. 

` Orbiloides papyracea, Bous., Var. javana, minor. Een 
Ше Ше іп inwendige structuur met de 0. papyracea over- 
eenkomt, maar belangrijk dikker is dan deze soort. Men 


108 


schijnt echter langzamerhand ook dikkere variëteiten tot deze | 


soort gerekend te hebben; zoo is o. a. in Mepricorr en BLANFORD'S 
Manual of the Geology of India, Part П, Plate XV, fig. 7,7%, 


eene 0. papyracea afgebeeld, die bij 57 millim. doorsnede 6 — 


millim. dik is. 


Groote gladde schijf, soms fijnkorrelig door uiterst fijne Г 


puntjes of knobbeltjes, die met de loupe te zien zijn. 
Diameter — 55, dikte = 51/,—6 millim. als maximum, ge- 
woonlijk D = 20—50, d = 5—51/, millim.. 
Bij microscopisch onderzoek blijkt het dat de lengte der 
mediaankamers hier van het centrum naar den rand grooter 


wordt, en op een afstand r—5 milim. van het centrum | 
0,10—0,15, als maximum soms 0,20—0,25 millim. bedraagt. | 


De breedte is gemiddeld 0.04 millim. Meer nabij het cen- 
trum wordt deze afmeting steeds kleiner, zelfs tot 0.01 
millim.; de centrale kamer 15 hier ook zeer klein, maar in 


mijne microscopische plaatjes niet gezien, omdat het uiterst | 
moeilijk is, het centrum juist te treffen. Van den О. discus | 


Бйтім. (die eveneens als de 0. Fortisi, p'Ancu. еп 0. Prati, 
Menge met de 0. papyracea vereenigd wordt) vind ik mede- 
gedeeld, dat de centrale kamer groot is , hetgeen ik voor eenige 
exemplaren van de 0. Portisi, die ik uit het Muséum d'histoire 
naturelle te Parijs ontving, bepaald kan tegenspreken. Ook 
deze hebben een zeer kleine centrale kamer, en de afstand 


der cyclische omgangen, dat is de lengte der kamers,iseerst | 


zeer gering en neemt van het centrum naar den rand tot 0.12 


millim. toe. Eén van de mij als O. Fortisi gezonden exem- E 
plaren bleek bij onderzoek eene groote centrale kamer te be: | 


zitten, maar dan ook tot eene andere soort te behooren. 


Dergelijke verwisselingen kunnen ook bij de 0. papyracea Ec 


S EAR 


plaats gevonden hebben, vooral omdat de orbitoiden, zooals ik | 


straks nader zal bespreken, altijd in twee soorten schijnen 


voor te komen, waarvan de eene een kleine, de andere een | 


groote centrale kamer heeft. 


De javaansche orbitoid is wel waarschijnlijk identiek met de i 


ues 


Macc OS E Aa e den 


109 


van talrijke vindplaatsen beschreven 0. papyracea, maar om 
de groote dikte houd ik ze gescheiden als Var. javana, en ik voeg 
hieraan nog minor toe, omdat er op Java nog een veel grootere 
orbitoid voorkomt, die alleen door de afmetingen van де 
Bagêlen’sche te onderscheiden is. 

De beschreven soort komt zeer talrijk voor in de mergels en kalk- 
steenen van de Bagélen samen met nummulieten en alveolinen , 
en іп kalksteen van het gebergte bij Wêdi, met nummulieten. 

6. 0. ephippium, Зенготн. Var. javana. Deze zadelvormig 
gebogen orbitoid wordt gewoonlijk als eene zeer dunne schijf 
beschreven (dikte 1 millim.), de exemplaren , die ik uit Frankrijk 
ontving, zijn echter bij een diameter van 9 millim. reeds 27, 
millim. dik; onze javaansche exemplaren bereiken bij 14 millim. 
in doorsnede, zelfs 51, — 4 milim. dikte, om welke reden 
ik ze als eene Var. javana van de hoofdsoort onderscheid, te 
meer omdat het mij bij het vergelijken gebleken is, dat de 
bestaande beschrijvingen en afbeeldingen van orbitoiden aan 
volledigheid te wenschen overlaten. Eene hoofdzaak toch is 
de wijze van groei, de toename of afname van den afstand 
der opvolgende cyclische omgangen; daartoe moet de lengte 
der kamers opgegeven worden nabij het centrum en meer 
nabij den rand, en moet in de figuren minstens een sector , die 
van het centrum tot den rand reikt, geteekend worden. In de 
plaats daarvan wordt meestal alleen maar opgegeven hoe 
lang de kamers zijn op 5 millimeter afstand van het centrum 
en hoe de verhouding van de lengte tot de breedte der kamers 
is, juist twee eigenschappen, die niet zelden in éénzelfde exem- 
plaar in verschillende richtingen verschillen. Van enkele soorten 
vindt men zelfs niet opgegeven of de centrale kamer groot of 
klein is; misschien wordt stilzwijgend aangenomen dat die 
altijd groot is, maar dit is dan ten onrechte, zooals wij hier- 
boven bij de fransche O. Fortisi en onze 0. papyracea zagen. 

Onze exemplaren zijn glad en worden van den rand naar het 
midden toe gelijkmatig dikker; met de loupe zijn soms puntjes 
Waar te nemen. Deze twee eigenschappen onderscheiden de 


110 


0. ephippium van de 0. dispansa, Sow., want de laatste heeft | | 
een dunnen rand en in het midden een knopvormige verdik- | | 


king; daarbij zeer duidelijk zichtbare puntjes of korreltjes. 


De 0. ephippium, die in de alveolinenmergels van de Bagilen | E 


en de nummulietenkalken van de Pagélen en van Solo optreedt, 


is meestal sterk gebogen; daarbij komen soms zwakker gebogen 
tot bijna plat-lensvormige exemplaren voor. Afbeeldingen 


zullen later gegeven worden. 


De centrale kamer is hier zeer groot, meestal 1 millim. in < 
doorsnede. Daaromheen komt in de mediaanlaag een éérste 
ring , met kamers die dadelijk zeer lang zijn , namelijk 0.10--0.19. 
millim. lang bij 0.05—0.04 (soms 0.05) breed. Verder van 
het centrum worden hier de kamers niet langer, maar blijven 
even groot, of worden in den regel zelfs korter, zoodat zij — 
өр 5 millim. van het centrum meestal 0.05--0.06 millim. lang | 
bij 0.05—0.04 millim. breed zijn, en slechts als uitzondering | 


eene lengte van 0.10—0.12 mm. bereiken. Door deze eigen- 


schap onderscheidt zich de 0. ephippium geheel van де 0. ' 


papyracea. 

Daar in de bestaande beschrijvingen van de 0. ephippium 
nergens melding gemaakt wordt van de wijze waarop de lengte 
der kamers van binnen naar buiten verandert, heb ik eenige 
exemplaren van de 0. ephippium uit Frankrijk onderzocht, 


еп hierbij geheel hetzelfde gevonden als bij de javaansche soort. | 
De binnenste kamers zijn reeds 0.08 —0.10 millim. lang en | 
0.04— 0.05 dik; de buitenste worden niet langer, maar blijven E 
0.08 millim. of worden zelfs 0.06 millim. lang. Er is dus | 


X 


. volgens mij geen bezwaar beide soorten te vereenigen. 


—À ------------- 


Deze twee orbitoidensoorten komen zoowel in de Pagélen | 


als in Solo steeds samen voor; zij vormen als het ware één 
paar, waarvan de kleinere soort eene groote , de groote soort een | 
kleine centrale kamer bezit, terwijl zij overigens in den vorm der | 


kamers groote gelijkenis vertoonen; alleen de verandering in 


111 


lengte der kamers van binnen naar buiten is een belangrijk 
- onderscheid. Dergelijke paren komen ook, zooals men weet, 
onder de nummulieten voor, die men gewoon is als homologe 
soorten (of als dimorph?) te beschouwen. Ik kom hieronder 
nog op deze kwestie terug. 

7. Alveolina javana, conf. A. ellipsoidalis, Scmwaczn. Fig. 
4—7, a. en b. Zoowel de kalksteenen als de mergels met 
nummulieten en orbitoiden van de Zagélen bevatten eene fraaie 
alveolinensoort in talrijke exemplaren; uit de harde kalksteenen 
zijn zij niet in hun geheel los te breken, uit de zachte mergels 
daarentegen wel. Daar van Java nog geen alveolinen bekend 
zijn en zelfs van geheel Nederlandsch-Indië nog geen goede 
teekeningen van deze versteeningen bestaan, zal ik dit petrefact 
hier eenigszins uitvoerig beschrijven. De afbeeldingen der 
inwendige structuur kan ik tot mijn leedwezen eerst later 
geven. 1 

De Bagélew'sche alveolinen zijn meestal rechte langwerpige 
lichamen, aan de einden min of meer spits afgerond, maar 
niet scherp toegespitst, ook niet plat afgesneden, zoodat de 
lengtedoorsnede den vorm eener platte ellips heeft, terwijl de 
dwarsdoorsnede den cirkelvorm vertoont. Er komen echter ook 
individuen voor, die in de richting der lengteas zwak gebogen 
Zijn, maar altijd slechts weinig; andere weder zijn min of 
meer plat gedrukt, zoodat de dwarsdoorsnede niet cirkelvormig 
maar ellipsvormig is. Dit zijn echter uitzonderingen. Voor 
het bloote oog zijn alleen weinig gebogen lijnen te zien, die 
de uiteinden verbinden; zij zijn bij de volwassen exemplaren 
12 in aantal; met de loupe bemerkt men loodrecht op deze lijnen 
беп groot aantal fijne lijntjes, de begrenzingen der kamertjes. 

De afmetingen zijn: 

Maximum lengte — 9—10 millim. 

* dikte == 3—4 millim. 

Gewoonlijk: 1—4—9; 4-:2--5 millim. 

Noemen wij r de halve dikte, den straal der grootste dwars- 
doorsnede , dan komen: 


112 


іп de gewone in de zeer fijn ge- 
op: exemplaren: wonden exemplaren: | 
r = 0.5 millim. 0—5, 4 of 5 s 2 
96 » 0-7 Е 
т 50,15 » | 0—$8—9. 0 — 12—15. 
"cp => 0 15 | oi 
vett » 0=15 d 
r-—T1.5 » О — 17—18 — 
rz » 0--9> — 
TIT 9 0—41—245 — 
"= 785 » pou 0 = 27. 
EE » US — 


Het grootste aantal omgangen bedraagt dus bij de gewone | 
exemplaren 25, bij de zeer fijn gewondene 27. Пе hoogte г. 
der windingen of omgangen bedraagt dus gemiddeld 255 = 0.08 г. 
millim., maar zij zijn niet alle even hoog: de binnenste zijn - 
gewoonlijk iets nauwer dan de buitenste, de eerste 0.07, de | 
laatste 0.09 tot 0.10 millim.; bij 0.09 millim. komt meestal 2 
0.04 op de dikte der schijf, 0.05 op de tusschenruimte, | 


echter worden die afmetingen ook wel eens 0.05 en 0.06 
millim. Bij sommige individuen is de 5e, 4 en 5e omgang 
bijzonder wijd, veel wijder dan de voorgaande twee, maar 


ook wijder dan de volgende, die weder gemiddeld 0.08-0.09 — 
hoog worden. Іп die breede omgangen is de tusschenruimte | 


der schijven niet grooter dan elders, maar de schijven zelf 
worden 0.08—0.15 millim. dik. 


De centrale kamer is in goed geslaagde microscopische E. 
plaatjes altijd duidelijk zichtbaar, in de dwarsdoorsneden | 


meestal cirkelvormig, 0.15 millim. in doorsnede, in де lengte- | 


doorsnede ellipsvormig, 0.15 X 0.20, als uitzondering zelfs | 


0.50 х 0.55 millim. in doorsnede. 


De omgangen zijn door weinig scheidingen (5 tot 12) in | | 


lange kamers of afdeelingen verdeeld; deze wanden corres- | 


pondeeren met de lange stralen of lijnen op de oppervlakte, — 
welker aantal bij de volwassen exemplaren ook ongeveer 12 _ 


neg а RM Sr 00 IDEO Ала ај 


cafe 5 


NEEN 


Kë ek (ole 


ee 


115 


bedraagt. De wanden zelf zijn recht, staan scheef op den 
omgang, zijn 0.01 millim. dik, en aan hun benedeneinde 
geopend, zoodat de verschillende afdeelingen met elkaar 
communiceeren. | 

De lange kamers of afdeelingen zijn loodrecht op de richting 
der lange as (omwentelingsas) in talrijke kleine kamertjes 
verdeeld, welker aantal, in de buitenste omgangen, bij 8 
millim. lengte, in één omgang ruim 125 bedraagt. De be- 
grenzing der kamertjes is aan beide zijden rechtlijnig door 
tamelijk dikke wanden (0.02 millim. dik); van boven en beneden 
worden zij natuurlijk begrensd door de omgangsschijven , zoo- 
dat de doorsnede der kamers soms rechthoekig wordt. Dit 
is echter eene uitzondering, want gewoonlijk zijn de kamertjes 
beneden en niet zelden ook van boven afgerond, zoodat zij in 
doorsnede den cirkel- of ellipsvorm bezitten. In iederen omgang 
is slechts ééne reeks kamertjes, en niet meerdere boven elkan- 
der, zooals bij de levende alveolinen het geval is. Wel ziet 
men op enkele punten tusschen twee opvolgende omgangen 
schijnbaar twee reeksen kamertjes boven elkaar, maar dit is 
alleen het geval op die plaatsen, waar zich tijdelijk een omgang 
tusschen de twee opvolgende omgangen inschuift, en waardoor 
` in plaats van ééne, twee tusschenruimten van de halve hoogte 
gevormd worden, ieder met ééne rij kamertjes. 

Onze alveolinasoort gelijkt uiterlijk zeer ор de door Sciwaern 
beschreven A. tf. oblonga n'Ors. іп Palaeontographica , Band 
ХХХ 1885, p. 99, Taf. XXV, Fig. 5, die 7.2 millim. lang 
wordt (). Maar de inwendige structuur is geheel an- 
ders; onze soort is veel fijner gewonden en gelijkt hier- 
8) Deze soort zal intusschen wel niet met de A. oblonga te vereenigen 
zijn, welke Gümser in zijne Beiträge zur Foraminiferenfauna der nord- 
alpinen Eocüngebilde, 1868 p. 27, Taf. І, Fig. 6 beschrijft en afbeeldt; 
deze soort wordt slechts 4.7 millim. lang en is aan de einden veel platter 
еп stomper afgesneden dan de Egyptische soort. GüwsEL noemt deze soort 
А. oblonga, Пезнахез, en haalt daarbij (p. 27 1. c.) аап: 1828 (Ann. des scienc. 
natur. XIV, р. 232). Dit is foutief en zal wel moeten zijn: A. oblonga, ('Овв. 
1826 (Ann. des scienc. nat. VII, p. 306, N°. 4 


114 


door. zeer op de eveneens door Уенуулсен beschreven А. 
ellipsoidalis (1. c. p. 96, Taf. XXV Fig. 1), welke echter 
weder in grootte (5.5 millim.) en uiterlijken vorm niet 
met de javaansche soort overeenkomt. Scnwacer geeft op 
(р. 97), dat de A. ellipsoidalis bij een dwarsdoorsnede van 2.5 
millim. (r— 1.25) 15—18 omgangen heeft, hetgeen met А. 
javana overeenkomt. Intusschen schijnt Зенуглсев -eene soort 
afkomstig van Nieuw Guinea onderzocht te hebben (1. с. р. 97), 
die, zooals het mij toeschijnt, waarschijnlijk met de А. javana 
identiek is, en die hij niet met de A. ellipsoidalis vereenigt, 
omdat deze minder kamers heeft. Dit onderscheidingsteeken 
gaat echter voor de door mij onderzochte javaansche exempla- 
ren niet door, daar de Egyptische soort volgens ScuwAGER 
10—12, de javaansche soort in de buitenste omgangen ook 12 
kamers vertoont. Ik vereenig ook onze soort voorloopig niet 
met de A. ellipsoidalis, waarvan zij zich voornamelijk door de 


veel grootere lengte, en door de grootere centrale kamer 


onderscheidt, ofschoon beide soorten overigens zeker groote 
gelijkenis bezitten. 

De door боуғеввү (Transact. geol. Soc. 2* Ser. Vol. V, Plate 
XXIV fig. 17,17") afgebeelde A. (Fasciolites) elliptica. wordt bij 


11.5 millim. lengte 6'/; millim. dik, en is dus veel dikker 


dan onze soort. 

Andere alveolinensoorten van de Bagélen. 

Іп microscopische kalkplaatjes van de Вадбећ vond ik naast 
de A. javana nog doorsneden van 2 andere soorten, waarvan 
de eerste meer, de laatste minder omgangen dan deze soort 
bezit. De eerste vertoont in dwarsdoorsneden 9 omgangen 
op slechts 0.5 millim. straal, de andere slechts 4 omgangen 
op r==0.75. Beide waren niet nader te bepalen. 

Alveolinen van andere plaatsen in den Indischen Archipel. 

Java. Behalve uit de Bagèlen zijn van Sede nog geen 
alveolinen bekend. 

Sumatra en Borneo. Ook van deze twee eilanden kent men 
nog geen fossiele alveolinen. 


= 


115 


Timor. Een gesteente van Timor, liggende in het Kabinet 
van het Mijnwezen te Batavia, Mus. N°. 150, bevat twee alveo- 
linensoorten, die echter alleen in microscopische kalkplaatjes 
konden onderzocht worden. 

А. javana. De langwerpige soort wordt in mijn plaatjes 
4 millim. lang en 1.6 millim. dik. Op r==0.8 komen 9 om- 
gangen. Dit kan een jong individa van onze A. javana zijn, 
maar in mijne praeparaten komen volwassen individuen niet voor. 

A. Timorense. Talrijke exemplaren zijn. 4.8 millim. lang 
en 2.7 millim. dik, dus veel dikker-dan A. javana. Zij hebben op 
r-—1.0 mm. 0—6—7 
г=12 » 0--9 Kamers + 7; onderafdeelingen in den 
r—1.25 » 0—10 buitensten omgang = 100. 
r—1.55 ». 0—11. 

Deze soort heeft dus veel minder omgangen dan de A. javana. 
Het is waarschijnlijk dezelfde soort, die Martin beschrijft en 
afbeeldt in: Sammlungen N°. 2, p. 70 en 75 en Taf. Ш 
Fig. 9, uit kalksteen van Nieuw Guinea еп Soëk, die volgens 
hem 4 millim. lang wordt en 12 omgangen heeft. 

In eene nummulietenkalk bij Baung in Amarasi (2. УУ. Timor) 
vond Wicmwasw alveolinen, 6 millim. lang en 5 millim. dik. 
Afbeeldingen zijn nog niet gepubliceerd. (Martis, Die Kei-Inseln 
ete. Tijdschr. Aardr. Gen. 1890. Separaatafdruk p. 50.) 

Nieuw Guinea en Soëk (of Sowek, eiland in de Geelvinksbaai). 

Zooals boven werd medegedeeld onderzocht Scnwacer eene 
alveolinensoort van Nieuw Guinea, gelijkende op A. ellipsoidalis, 
Maar daarmede niet identiek. Eene tweede soort is waar- 
schijnlijk de A. Timorense, en door Martın in de Sammlungen 
in doorsnede afgebeeld, zooals boven is opgegeven. 

Kei-eilanden. Op Groot-Kei komt een kalksteen voor ut 
alveolinen. (Martin, Sammlungen N°. 2, p. 75 en in Die 
Kei-Inseln | etc. Tijdschr. Aardr. Genootschap 1890. Separaat- 
afdruk р. 5). 

Timor, Kei, Nieuw Guinea, Soëk en Java zijn tot heden de 
eenige савд van den Archipe, lwaar alveolinen zijn аап» 


116 


getroffen. Dat deze versteeningen op Java niet zouden voor- 
komen, zooals Martın onderstelt (Die Kei-Inseln 1. с. p. 29 
en 55) en waaraan hij zelfs groote beteekenis hecht, is dus 
niet juist. 


De mergels met nummulieten en orbitoiden van Jogjahérta. 


In het westelijk gedeelte van de residentie Jogjakerta komt | 
aan den voet van het hooge grensgebergte met de residentie | 


Bagélen een zanderige mergel voor, waarin sedert lang num- 
mulieten en orbitoiden bekend zijn. De ligging dezer mergels 
is niet zeer duidelijk , het contact met de aangrenzende mioceene 


zandsteenen, mergels en mergelkalken is niet goed ontbloot, | 
maar daar de mioceene lagen in het algemeen flauw naar | 


zuid, de nummulieten-mergels vrij steil naar west en 
noordwest invallen, is het waarschijnlijk dat de laatste onder 
de mioceene gesteenten van het grensgebergte liggen, en dus 


eene zeer diepe stelling in de reeks der tertiaire afzettingen d 


.innemen. Ор eene reis, die ik in 1890 deed, zijn deze lagen 


2 OU Hn WR e uoc > ` AN, i: 
xs me Eadem Lir orar er orate EC MER RUE Ue ҰЛЫМА АА Ан гы dolore RARE 


үл 


en hunne ligging nog eens nauwkeurig nagegaan en thans houd _ 


ik het er voor dat ze aan de basis der aldaar zichtbare lagen 
liggen. 


De mergels bevatten, behalve een tal van mollusken еп 


enkele echiniden, een buitengewoon groot aantal nummulieten 
en orbitoiden, waarvan de laatste hier uitvoerig zullen besproken 


worden, terwijl afbeelding en volledige beschrijving der num- | 


mulieten tot eene latere gelegenheid moeten uitgesteld worden. | 

De nummulieten der Jogja-mergels behooren tot 5 soorten; | 
respectievelijk 20 х 4'/,, 10 x 5 en (5-6) х (2—2!/5) millim. — 
lang en dik, De eerste en de derde zijn beide gekorreld en vor- e 


men waarschijnlijk één paar, waarvan de eerste eene kleine, | 


de laatste eene groote centrale kamer bezit. De tweede soort г 
is ор de oppervlakte niet gepunt, maar alleen met kromme | 


* 


lijnen voorzien; waarschijnlijk komt in de Jogju-mergels г. 


117 


ook де homologe nevenvorm van dezen nummuliet voor, maar 
deze is door mij nog niet gevonden. De eerste en de derde 
soort zijn door mij eerst aangevoerd als N. laevigata еп N. 
Lamarcki. (Die Tertiärformation v. Sumatra, Palaeontographica, 

Suppl. IH, Theil II, 1885.) Later gaf Martin (Sammlungen 
Kean 109 — 112 en Taf. V, Fig.8 -— 11) beschrijving 
en afbeelding van deze versteeningen, waarvan hij door 
mij enkele exemplaren ontving. Hij noemt de kleine num- 
muliet №. Jogjakértae, waarmede ik mij vereenigen Кап, of- 
schoon het onderscheid met de N. Lamarcki niet zeer groot 
is. Wat echter zijne figuur N°. 8 van den grootsten Jogja- 
nummuliet betreft, zoo kan ik deze, indien de figuur ten 
minste goed is weergegeven, alleen als een groote uitzondering 
onder de individuen dezer soort beschouwen en geenszins als 
ten normaal exemplaar. Want vooreerst zijn de kamerwan- 
den der door mij onderzochte exemplaren niet zoo recht en 
Slaan ook niet altijd zoo steil op den omgang als Martin het 
leekent, maar bovendien komt het aantal omgangen іп het 
geheel niet overeen. Dit bedraagt namelijk in de meeste 
Exemplaren gemiddeld : 

| op г--5, mm. 0— 12. 
ка а и ИК 
rrz9. a 0-18-18. j 
terwijl Martın op г = 9 slechts 15 omgangen opgeeft (1). 
De door mij onderzochte exemplaren hebben groote gelijkenis 


——— 

(!) Dit gaf mij aanleiding om te beweren (Tertiürformation v. Sumatra 
П, 1883, р. 9) dat het eenige exemplaar, dat Мавтіх van mij ontving еп 
afbeeldde, van de door mij onderzochte exemplaren derzelfde soort afweek, 
en dit is werkelijk het geval, zooals ik hierboven reeds aantoonde en later 
met afbeeldingen nog nader zal gestaafd worden. Dat Mun mijne opmer- 
king zóó opvat (Sammlungen N°. 15, p. 351, noot 2) als zou ik beweerd 
hebben dat »das Material an Nummuliten” hetwelk hij onderzocht, niet 
identiek zou geweest zijn met het door mij onderzochte, terwijl hij toch 
Zijn nummuliet van mij ontving, bewijst alleen dat hij niet goed gelezen 
of niet goed begrepen heeft wat ik schreef. Ik heb over het Material an 


Nummuliten" in het geheel niet gesproken. ; в 


118 


met de М. laevigata Lam., welks kamerwanden niet regel- 
matig gebogen en gelijkmatig geneigd zijn, zooals p’Arcutac 
ten onrechte zegt, maar integendeel meestal vrij recht zijn 


en steil op den omgang staan, zooals САВРЕХТЕВ juist at ` 
beeldt (Quart. Journ. ој the geol. Soc, Vol. VI, 1850, Plate. 


Ш, fig. 2) en ik bij microscopisch onderzoek van exemplaren 1 


uit het Muséum d'histoire naturelle te Parijs ook heb beves- 
tigd gevonden. De vorm en helling der kamerwanden schijnt 
juist bij de N. laevigata niet zeer constant te zijn, zonder 
dat men hier duidelijke variëteiten kan onderscheiden. 

Het eenige waardoor onze soort van de europeesche N. 
laevigata afwijkt, is het sterker gepunte uiterlijk der оррег- 
vlakte, en het iets grooter (niet kleiner) aantal omgangen op 


denzelfden straal, want terwijl de europeesche soort op r = 10 


19 omgangen heeft, bezit de onze op r— 9 reeds evenveel 
omgangen, en op den volgenden millimeter komen dan gewoon- 


lijk nog 4 of 5 zeer lage omgangen, zoodat het aantal bij — 


r—10 tot 24 klimt. 


Onze soort heeft ook veel overeenkomst met de N. javana | 


Var. 2, zoowel in aantal omgangen als in aantal kamers, en 
is wellicht als eene 5° variëteit van onze N. javana met steilere 
kamerwanden te beschouwen. Het verdient voorzeker opmer- 
king dat in Europa de М. laevigata met де N. Lamarcki als 
één paar wordt opgevat, (Murmer Снагмав, Bulletin de la Soc. 
geol. de France, 5% série, tome ҮШ, 1880, p. 501) terwijl wij 
hier in de Jogja-mergels twee soorten als paar terug vinden, 
die de bovengenoemde in ieder geval zeer nabij staan. 


De tweede, gestreepte soort van Jogja is door mij N. Nang- | 


goelani genoemd, (naar het distrikt Nanggoelan). 


Behalve deze nummulieten verdienen de orbitoiden hier bijzon- | 


der de aandacht, niet alleen omdat zij de grootte van 50 millim. 
bereiken, maar ook omdat zij, evenals de nummulieten uit 
deze mergels, door verhitten en bekloppen zeer fraai in twee 
helften te splijten zijn, waardoor de inwendige structuur bier 


119 


уап. де centrale kamer tot aan den rand bijzonder goed te 
bestudeeren is. 

Onder deze orbitoiden komen twee soorten voor, die, wat 
de inwendige structuur betreft, geheel of ten minste zeer nabij, 
mel de twee orbitoiden-soorten van de Zagélen overeenstem- 
men. Hun afmetingen en de uiterlijke kenteekenen zijn echter 
verschillend genoeg, om ze als afzonderlijke soorten of variétei- 
ten gescheiden te houden. 

1. 0. papyracea, Bous. Var. javana. Fig. 82, 8% еп 8°. Zeer 
groote en tamelijk dikke schijf, die van den scherpen rand 
naar het midden toe regelmatig dikker wordt, zonder daar 
echter eene knopvormige verdikking te bezitten. 

De oppervlakte glad, soms eenigszins ruw door fijne puntjes 
of korreltjes, die met de loupe duidelijk te herkennen zijn. 

Max. diameter = 50, dikte — 9 millim. 

Gewone diam. = 20--40, dikte == 5—7 millim. 

Bij deze exemplaren met scherpen rand komen er enkele 
voor die bij een diameter van 12—24 eene dikte bereiken van 
6—6!/, millim. en een zeer stompen rand bezitten. Пе inwen- 
dige structuur van beide variëteiten is echter geheel dezelfde, 
en de laatste is dus alleen eene gebombeerde variëteit van de 
eerste, Vooral deze dikke exemplaren laten zich zeer goed 
splijten. 

Bij microscopisch onderzoek der gespleten exemplaren blijkt 
dat de centrale kamer hier zeer klein is, 0.06 X 0.04 millim. 
lang en breed; de hoogte der eerste omgangen, die soms de 
centrale kamer regelmatig cyclisch omgeven, of waarvan 
de 4 eerste аап ééne zijde tegen de centrale kamer aanleunen, 
lerwijl de 5e voor het eerst de geheele centrale kamer omringt, 
bedraagt slechts 0.01 millim.; in den 7% omgang zijn reeds 

Amers te zien 0.01 lang en 0.02 millim. breed. Dan nemen 
zij zeer snel in lengte toe, zoodat op "s millim. van het 
Centrum de kamers reeds 0.05—0.04 lang еп 0.05 breed zijn; 
Op 5 millim. van het centrum is de lengte = 0.10--0.12, ook 
0.15 en als uitzondering 0.20 millim., de breedte 0.04—0.05 


120 


millim. Verderop blijven de kamers ongeveer dezelfde af- 
metingen behouden. Dikte der kamerwanden 0.015 —0.020 
millim. Aantal cyclische omgangen: op r=5 millim. 0- 
585; oper == 10; 05 2 150; орг==12, 0 — = 150. Aantal 
lateraalschijven bij eene dikte van Ditz millim., 75. —85. 

De inwendige structuur komt, zooals men ziet, volmaakt 
overeen met de Ваддепзсће О. papyracea, welke laatste echter 
belangrijk kleiner is en daarom ook door mij als een var. minor 


van de groote Jogja-soort is aangevoerd. De groote dikte ` 


(9 millim.) der schijf maakt het ook hier wenschelijk de 
Jogja-soort als eene var. javana van de Europeesche af te 
scheiden. f 

2. 0. dispansa, Sow. Fig. 9% еп 9". Met de vorige zeer 
groote orbitoiden-soort komt eene veel kleinere soort voor, die 
door de duidelijk zichtbare puntjes op de oppervlakte makkelijk 
te herkennen is. De schijf is aan den rand dun, maar bezit 
in het midden eene knopvormige verdikking. De dunne rand 
der schijven is gewoonlijk afgebroken. 

- Diameter = 6—15, dikte = 3—4 millimeter. 

Door verhitten en bekloppen kan men ook deze orbitoiden 
zeer fraai in twee helften splijten. De centrale kamer is hier 
“ zeer groot, gewoonlijk + 1 millim. іп doorsnede. Daaromheen 
ringen met mediaankamers, lang 0.10--0.15, breed 0.04—0.05 
millim.; verderop worden de kamers niet langer, maar blijven 
even lang of worden zelfs korter, 0.10, 0.08, 0.06 en 0.05 
` millim. lang, bij 0.05— 0.05 millim. breed. Ор r = 54, à 4 m.m. 
(waarvan echter !/, millim. voor de centrale kamer afgaat) 
+ 40 concentrische ringen. Kamerwanden 0.010—0.020 mil- 


lim. dik, soms ook dikker. In de dwarsdoorsnede ziet men E 


dat de mediaanlaag 0.05--0.05 millim. dik is. Bij een dikte 
der schijf van 51, à 4 millim. ongeveer 40 lateraalschijven. 
Lengte der lateraalkamers 0.10— 0.15, breedte 0.04—0.05. 
De pijlers zijn hier iets dikker dan іп de 0. papyracea en 
0. ephippium, namelijk 0.10—0.15 millim. en komen op de 
oppervlakte als duidelijke knobbeltjes te voorschijn. De cen- 


ҰЗ 

| 
с 
d 


Boost vasi Ano. GN EL WE, 


121 


trale kamer is hier dikwijls met kalkspaatkristallen ge- 
vuld 

Onze kleine knopvormige orbitoiden komen, zoover de be- 
schrijvingen en de (onvoldoende) bestaande afbeeldingen dit 
beoordeelen laten, overeen met de 0. dispansa uit Britsch-Indié. 

Merkwaardig is de bijna volkomen overeenstemming in 
inwendige structuur van dezen 0. dispansa met de Ba- 
gélensche 0. ephippium. Maar men kan ze toch zeer 
goed gescheiden houden, hetzij als twee soorten, hetzij als 
variëteiten ééner zelfde soort, als men in aanmerking neemt 
dat de 0. ephippium meestal sterk gekromd is, еп zelfs in de 
platte lensvormige exemplaren nog volstrekt niet op een 
0. dispansa begint te gelijken. Want de platte exemplaren 
van 0. ephippium zijn niet knopvormig en niet zoo sterk 
gekorreld als de Jogja-soort, en dan komt in de mergels van 
Jogja naast de duizenden exemplaren van 0. dispansa geen 
enkel zadelvormig gebogen individu voor. Ook schijnen hier 
de lagen, waarin 0. ephippium en 0. dispansa voorkomen, 
van verschillenden ouderdom te zijn. Hiertegenover staat 
echter dat Sowersy beide soorten uit dezelfde lagen van 
Britsch-Indië, von Frirscu beide soorten uit dezelfde lagen 
(mergels der étage 8) van Zuid-Borneo en VAUGHAN JENNINGS 
beide soorten uit dezelfde lagen van Noord-Borneo aanvoert. 

Martin heeft de twee zeer verschillende orbitoidensoorten 
Van Jogja samen als 0. dispansa beschreven en afgebeeld, 
(Sammlungen Мо, 9, p. 112—114 еп Taf. VI, Fig. 1—5) en 
meent dat de knopvormige exemplaren jonge individuen zijn 
van de groote exemplaren. Ik heb daartegen reeds lang geleden 
aangevoerd, dat dit niet juist kon zijn (Tertiärformation von 
Sumatra 1l, Cassel, 1885, p. 9), omdat de 0. dispansa nooit 
groote afmetingen bereikt; (ik zeide aldaar dat de 0. dispansa 
niet grooter dan 5—6 millim. wordt, hetgeen eene vergissing 
van mijne zijde is; de maximum-diameter van de echte 
0. dispansa schijnt 15-15 millim. echter niet te boven te 
Saan en het blijft dus juist dat zij zeer belangrijk kleiner is 


122 


dan de groote 0. papyracea). Martin voerde hiertegen weder 
aan (Sammlungen N°. 15, p. 551, noot 2) dat de O. dispansa 
volgens Sowergy minstens 55 millim. groot wordt en dat ook 
in Meprrcorr en Brawronp's Manual of the geology of India 
(Part П, Tab. XV) grootere exemplaren van dezen orbitoid 
afgebeeld zijn. Verder vereenigt hij nu plotseling О. dispansa 
met 0. ephippium (Sammlungen N°. 15, р. 550) omdat Мерисотт 
volgens hem dit ook doet, ofschoon Fenpen de twee soorten 
gescheiden houdt, en ofschoon Martın іп de Sammlungen 
№. 2, p. 112 onder de synonymen van 0. dispansa de 0. 
ephippium in het geheel niet noemt. 

Hier zijn nu verscheidene onjuistheden vereenigd. Vooreerst 
wordt de echte 0. dispansa volgens Sowenpv niet 55 millim. 
groot, maar slechts 12 inch, dat is 12.7 millim., zooals te 
lezen is in Transact. geol. Society, 2e series, Vol. V, 1840 
Explanation of Plate XXIV, Fig. 16, 16%, 16%. De fig. 16 is 
op natuurlijke grootte, de dwarsdoorsnede fig. 164, die door 
Мешисотт in zijn werk is overgenomen , en ongeveer 55 millim. 
groot is, is eene vergroofe figuur. De 0. ephippium , die op 
Java niet grooter wordt dan 15 millim., bereikt volgens 
Sowensy in Britsch-Indië de grootte van 11), inch (58 millim.) 
en op Plate XXIV, Fig. 15, wordt ook een dergelijk groot 
exemplaar afgebeeld. Maar het blijkt uit de beschrijving en 
de afbeeldingen niet voldoende , of dit werkelijk een О. ephippium , 
dan wel een gebogen exemplaar van de 0. рарутасеа 18. Er 
wordt niet medegedeeld of de centrale kamer groot is , en uit de 
doorsnede Fig. 15^ is ook niet met zekerheid te zien, hoe de 
lengte der kamers van binnen naar buiten verandert. Het schijnt 
echter uit die figuur, dat ze nabij het centrum korter zijn dan 
verder daarvan verwijderd, hetgeen voor eene 0. papyracea 
zou spreken. Maar al is ook de werkelijke 0. ephippium in 
Britsch-Indië zoo bijzonder groot, zoo kan men deze afmetingen 
niet laten gelden voor de 0. dispunsa, daar beide soorten of 
variëteiten, ten minste op Java, in geheel verschillende en 
waarschijnlijk ook verschillend oude lagen voorkomen, en 


125 


men de twee soorten naar het uiterlijk gemakkelijk scheiden 
kan. 

De afbeeldingen der foraminiferen eindelijk op Plate XV 
in Part II van Mepricort’s Manual, zijn kopieën uit verschil- 
lende werken. De nummulieten zijn overgenomen uit р’'АвсніАс: 
Descr. des anim. foss. du groupe numm. de l'Inde; de fig. 8 
is de bovengenoemde vergroote figuur 164, Plate XXIV, die 
Sowersy van de 0. dispansa geeft; de fig. 8", 8", 8°, 8%, die 
Mepricorr aanvoert als »varieties" van de 0. dispansa, en 
waaronder zoowel rechte als kromme zijn, ziju overgenomen 
uit Carrer, Descriptions of some of the larger forms of 
fossilised foraminifera of Scinde (Annals and Magazine of nat. 
history 9* ser. X, 1852; ook afgedrukt іп Journal of the 
Bombay Branch of the R. Asiatic Soc. IV, 1855). Hier worden 
echter die figuren gegeven als afbeeldingen van den 0. Mantelli 
(Ше spatelvormige mediaankamers heeft!), dus met de 0. 
ephippium of dispansa niets te maken hebben. Daar CARTER 
seen microscopische doorsneden geeft, kan men niet zeker 
Zeggen, welke soort hij daar eigenlijk bedoelt, maar in ieder 
geval is er geen enkel bewijs te vinden dat exemplaren van 
de 0, ephippium hier afgebeeld zijn ("). Het kunnen even goed 
rechte en kromme exemplaren eener andere soort wezen, 
Want behalve de 0. ephippium komen verschillende andere 
orbitoiden soms in gekromde exemplaren voor. ІК heb o. a. 
kromme en jonge exemplaren van de Вадбепзсће О. papy- 
"acea allen bij microscopisch onderzoek kunnen scheiden 
van dunne exemplaren der 0. ephippium, waarop zij uiterlijk 
volkomen gelijken. 

Hiermede meen ik voldoende wederlegd te hebben, wat 
Martın boven beweerde. Най hij de moeite genomen de beide 
exemplaren, die hij in de Sammlungen №. 2, Fig. 1° en 
Fig. 5 afbeeldt, te splijten of te slijpen en microscopisch 
лЛ------------- 

(1) Volgens Feppex (Memoirs of the geol. Survey of India, Vol. ХУН, 


р. 199) heeft CARTER de 0. Fortisi van Britsch-Indië foutief als О. Mantelli 
aangevoerd. 


124 


te onderzoeken, dan was het verschil in де lengte-toename 
der kamers van binnen naar buiten, en het belangrijke уег- 
schil in grootte der centrale kamer, hem dadelijk opgevallen, 
en dan had de geheele discussie achterwege kunnen blijven. 


Wij vinden hier dus weder 2 soorten van orbitoiden, waarvan | 


de eene een groote, de andere eene kleine centrale kamer 
bezit, en die wij als één paar kunnen beschouwen. Deze 
orbitoiden hebben groote gelijkenis met de orbitoiden van de 
Bagélen, zonder daarmede identiek te zijn. De nummulieten 
behooren tot geheel andere soorten, еп alveolinen ontbreken 
in de mergels van Jogja geheel, zoodat de twee formaties 
palaeontologisch belangrijk verschillen. 


Andere vindplaatsen van orbitoiden met rechthoekige mediaan- | 


kamers op Java. 


Onder de zeer talrijke kalksteenen en mergels van Java 
die microscopisch onderzocht werden, heb ік behalve de 
bovenbeschreven gesteenten van de Bagêlen, Solo en Јодја 
slechts één enkel gesteente aangetroffen, dat orbitoiden met 
rechthoekige kamers bevat. Dit gesteente is ontbloot in de 
rivier Тр Peundeuj bij het dorp Tjiasahan іп Zuid- Bantam. 
Het is een donkere, aan de lucht bleekende, in dikke 
platen schilferige mergel of kalkmergel, die daar met de 
koolhoudende kwartszandsteenen van het Bajah-kolenveld op- 
treedt, welke even als de nummulietenformatie van de Bagélen 


(die ook kwartszandsteenen en kwartsconglomeraten bevat) | 


door ons voor eoceen wordt gehouden. 

Microscopische plaatjes van dezen mergelschiefer vertoonen 
in doorsnede enkele kleine nummulieten, D = 531, dikte = 2 
millim., met 7 omgangen; en verscheidene soorten orbitoiden 
met rechthoekige mediaankamers; de grootste schijven zijn 
lang 18, breed 2 millim.; verder kromme orbitoiden met een 


125 


knobbel aan de ééne zijde еп groote centrale kamer, lang 
= 8, dik 2 millim.; dan zadelvormig gebogen orbitoiden lang 
5а 6, dik 1.5 à 1.8 millim., gelijkende op de 0. ephippium ; 
eindelijk orbitoiden, welker mediaankamers door scheidingen 
in étages verdeeld zijn, en die dus behooren tot Gümser’s 
subgenus Ahipidocyclina , het eenige bekende voorkomen tot dus 
ver van deze orbitoiden op Java. Alle overige tot heden uit 
mergels en kalksteenen van Java bekende orbitoiden hebben 
geen rechthoekige, maar spatelvormige kamers. 


De orbitoiden uit de étage B van Pengaron op Borneo. 


Door уох Fmirscu zijn uit deze étage 5 orbitoiden-soorten 
met rechthoekige mediaankamers beschreven (Eocánformation 
von Borneo, Palaeontographica , Supplement III, 1878. Jaarb. 
Mijnw. 1879 I) als: 
papyracea Diam. = 50 millim. 
decipiens Diam. =25  » 
omphalus Diam. =15 » 
dispansa ` Diam. — 10 » 
ephippium Diam. — 10 >» 

maar goede microscopische doorsneden van het centrum tot 
aan den rand worden door hem niet gegeven, еп deze zijn 
toch ter onderscheiding van de verschillende soorten bij de 
orbitoiden volstrekt noodzakelijk, zooals ik hierboven reeds 
opmerkte. 

De 0. decipiens еп 0. omphalus meen ik, zoover uit de 
beschrijving van vow Frrirscu blijkt, als variëteiten van de 
0. papyracea te mogen houden, die wel door het uiterlijk 
verschillen, maar in inwendige structuur overeenstemmen. 
Ook in de Bagélen komen dergelijke afwijkende variëteiten 
voor. Merk waardig is hier het optreden van de 0. dispansa 
haast de 0, ephippium in dezelfde laag, indien zich dit mocht 
bevestigen. Ik bezit helaas geen losse exemplaren van Borneo 
meer, alleen eenige microscopische praeparaten , die ik aan een 


> >> 2 > 


nauwkeurige revisie heb onderworpen. Daarbij bleek mij dat 


onder mijne plaatjes slechts 2 soorten te onderscheiden zijn, ` 


één met kamers die van binnen naar buiten grooter worden 
(de centrale kamer was niet altijd goed te zien, schijnt ge- 
woonlijk klein te zijn, bij enkele exemplaren echter 0.6 mil- 
lim. (?) groot te worden) en één met groote centrale kamer 
(+ 1 millim.) en kamers die van binnen naar buiten niet 
grooter, wel kleiner worden. De overeenstemming dezer laatste 
soort met de 0. dispansa van Jogja is zeer groot, terwijl de 
eerste soort met de 0. papyracea van Jogja in afmetingen (zij 
is gewoonlijk alleen iets dunner) en in inwendige structuur 
overeenkomt, vooral indien de centrale kamer ook klein is, 
zooals ik vermoed dat meestal of altijd het geval is, maar 
uit mijne onvolledige praeparaten niet met voldoende zekerheid 
blijkt. Ook hier heeft men dus waarschijnlijk met één orbitoiden- 
paar te doen. | 

De door mij vroeger onderzochte en beschreven nummu- 
lieten uit de étages 8 en y van Pengaron, komen, zoover ik 
bij directe vergelijking der nog in mijn bezit zijnde praeparaten 
heb kunnen nagaan, noch met die van Jogja, noch met die 


van de Bagélen overeen. De groote soorten, die іш de Ваде!еп | 


en Solo talrijk zijn, ontbreken op Borneo, de kleinere soorten 
treden hier, even als in Jogja, op den voorgrond. 


De orbitoiden met spatelvormige mediaankamers. 


De jongere gesteenten van Java bevatten zoowel in de - 


zanderige gesteenten als in de mergels en kalksteenen een zeer 


groot aantal foraminiferen, waaronder talrijke orbitoiden, die | 


echter van de bovengenoemde scherp gescheiden zijn, doordat 
zij nooit rechthoekige mediaankamers bevatten, maar spatel- 
vormige, en dus behooren tot Gümser’s subgenus Lepidocy- 
сипа. Soms zijn de kamers afgerond, in andere ge- 
vallen, door het korter worden der lange wanden in de 


197 


richting van den straal der schijf, worden de kamers bijua 
ruitvormig. Ik hoop later uitvoerige teekeningen van de in- 
wendige structuur dezer orbitoiden te geven, tevens van 
die uit de mergels van Nias en uit den kalksteen van 
Batoe Mendjoeloer en van -Ahoer op Sumatra's Westkust , 
maar wil hier alleen voorloopig mededeelen, dat ik onder die 
versteeningen 6 soorten heb kunnen onderscheiden, die zich 
weder twee aan twee tol 3 paren laten groepeeren. De grootte 
der mediaankamers neemt bier bij alle soorten van het centrum 
naar den rand toe. 

| 18 soort. Afmeting der schijf 6 x 2 millim. Centrale kamer 

klein; mediaankamers klein (0.08 x 0.06 mil- 
lim. lang en breed aan den rand) en ruitvormig. 
2° soort. Afmeting der schijf 4 tot 15 millim., dik 57; 
` Centrale kamer groot; kamers klein (0.08 X 
0.06) en ruitvormig. 
5% soort. Afmeting der schijf 5 x 2 millim. Centrale kamer 
| klein; kamers middelmatig groot (0.12 х 0.08 
millim. aan den rand) en spatelvormig. 
% soort. Afmeting der schijf 6 x 2 millim. Centrale kamer 
groot; kamers middelmatig groot (0.12 х 0.10 

e millim.) еп spatelvormig. 

° soort. Afmeting der schijf 6—16 millim., als uitzon- 
dering 26 tot 50 millim. in diameter, en als 
maximum 6 millim. dik. Centrale kamer klein ; 
kamers groot (lang 0.15—0.25 aan den rand, 
breed 0.15--0.17, soms 0.09 millim.) en spa- 
telvormig. 

6° soort. Afmeting der schijt 41-20 mm. in doorsnede, 
dik 1—11), millim. Ook zeer groote van 70 mm. 
lengte en 24, mm. dikte. Kamers groot (even 
als bij N°. 5) en spatelvormig. Centrale kamer 


Ше paar. 


groot. 
De door Martın beschreven 0. Carteri en 0. gigantea van 
Java ( Tertiárschichten auf Java, p. 161, Taf. XXVIII, 


128 


Fig. 2 en 5). behooren tot ons 5° paar, waarschijnlijk tot de 
5% soort. 

De door Brapy beschreven en afgebeelde orbitoiden van Nias 
en uit den kalksteen van Boekit Poangang bij Batoe Mendjoeloer 
(Geol. Magazine 1875; Jaarb. Mijnw. 1878 1, p. 165, Plate II, | 
Fig. 1 and 2) hebben beide spatelvormige of ruitvormige kamers | 
en behooren tot onze 1° groep, en wel fig. 1 tot onze 2°, fig. 
2 tot onze 1° soort; de ruitvorm der mediaankamers is, 
ofschoon niet zeer duidelijk, uit zijne plaat IL, fig. 1c, Jaarb. 
Mijnw. te zien. Brapy vereenigt deze orbitoiden met 0. papy- | 
racea еп 0. dispansa, hetgeen niet juist kan zijn, daar deze 
soorten rechthoekige mediaankamers bezitten. 

De maximum-afmetingen der mediaankamers verschillen in 
onze 5 paren belangrijk en zijn een goed onderscheidingsteeken. 
Tusschen de twee soorten van hetzelfde paar is hoofdzakelijk 
de grootte der centrale kamer het kenmerkend onderscheid, 
bij de ééne is die gewoonlijk slechts enkele honderdste deelen 
van een millimeter, bij de andere 1 millimeter en meer, groot. 


Over het optreden van paren bij de orbitoiden. 


Zooals bekend is, beschouwt men sedert eenigen tijd som- 
mige foraminiferen als dimorph. Het zijn die soorten, welke 
altijd samen voorkomen en hoofdzakelijk in den vorm en grootte 
der centrale kamer of kamers verschillen, ofschoon niet zelden 
afwijkingen in den verderen groei der kamers, de oprolling 
der spiraal bij de nummulieten enz., hiermede verbonden zijn, | 
en ook het uiterlijk belangrijk verschilt. Zoo beschouwt DE LA ` 
Harre de gekorrelde Nummulites curvispira als de »homologe 
nevenvorm" van de gladde М. Gizehensis. Пеле schrijver heeft 
zich hoofdzakelijk bezig gehouden met het opzoeken der paren 
onder de nummulieten , terwijl door Момев-Снлгмав en 
ScHLUMBERGER verscheidene paren zijn aangetroffen onder de 
Miliolidaeén. 


129 

Over de oorzaak van het dimorphisme (7), het optreden in 
paren, of hoe men het noemen wil, der foraminiferen, heeft 
men zich nog niet duidelijk uitgesproken. Munter-Crarmas 
acht het mogelijk, dat het verschil tusschen de twee soorten 
van het begin af heeft bestaan, maar ook dat de beide soorten 
eerst eene groote centrale kamer hadden, die bij de eene 
soort gebleven is zooals zij was, bij de andere soort om zoo 
te zeggen opgevuld is door eene oprolling of voortzetting van 
den bouw der kamers naar binnen toe (!). De rA Harre be- 


(1) Over het optreden in paren der foraminiferen handelen hoofdzakelijk: 

Pu. ре 1л Harre. Bull. de la soc. Vaudoise des sc. nat. Vol. XVI, 1879, 
р. 201, etc.: pl. X. Les Nummulites du Comté de Nice; en Vol. XVII p. 
429—441: Note sur la distribution par couples des nummulites босбпез. 

Ip. Mémoires de la soc. paléont. suisse, Vol. УП, 1881, p. 1—140 
pl. 1 et. 2. Etude des Nummulites de la Suisse. 

Ip. Bulletin de la soc. géol. de France, 3* sér. Vol. ІХ, 1881, p. 
171—176: Sur l'importance de la loge centrale chez les Nummulites. Een 
Verschil in geslacht bij de twee soorten wordt hier ter sprake gebracht. 

Ip. Palaeontographica, Vol. XXX, 1883. Monographie der in Egypten 
und der lybischen Wüste vorkommenden Nummuliten. Ор p. 159—160 
wordt hier over de associatie der nummulieten in paren gesproken. 

De gladde М. Gizehensis b.v. heelt de gekorrelde of gegranuleerde N. 
Curvispira tot homologe nevenvorm". М. perforata en N. Lucasana is ook 
МИК een paar; eveneens ЈУ. Biarritzensis en N. Guettardi; М. contorta еп 
N. striata; N. Heberti en М. variolaria , enz. 

Muster-Cnaruas. Bull. de la soc. 4601. de France, 3* sér. Vol. ҮШ, 1880, 
р. 300—301. Kort bericht dat де Nummulites laevigata, planulata, vario- 
laria, irregularis » Азв па granulata еп spira »dimorph" zijn. ЈУ. laevigata 
en N. Lamarcki b.v. vormen één paar. Schrijver beschouwt het als 
mogelijk, dat het beest zich naar buiten voortrolt en terzelfder tijd ook 
naar binnen voortgroeit en op deze wijze de centrale kamer opvult, die 
lus bij alle exemplaren eerst groot geweest zoude zijn. Hiertegen is DE 
. ^^ Hareg opgekomen (Bull. soc. 2601 1881, p. 171 etc.) die bewees dat de 
2 soorten van éénzelfde paar behalve in de grootte der centrale kamer, ook 
nog in andere opzichten verschillen, zoodat de eene niet uit de andere door 
Opvulling der centrale kamer kan ontstaan zijn. 

lb. Bull. de la soc. géol. de France, 3* sér. Vol, IX, 1881. p. 178. 
Antwoord aan pg La Harrr (Bull. 1881 p. 171—176). Hij beweert dat de 
kleine exemplaren bij deze paren altijd eene groote centrale kamer hebben, 


150 


wees echter reeds dat ook in den groei der spiraal, de toe- | 
name van het aantal kamers, enz. bij de 2 numniulie(c n : 


(еп van éénzelfde paar groot verschil bestaat. 

Gaan wij na wat wij bij de orbitoiden met rechthoekige kamers 
vonden, die twee aan twee optreden in de Bagelen, іп Jogja, op 
Borneo (hier wellicht meerdere paren), en bij de orbitoiden van 
Java, Sumatra en Nias, die spatelvormige mediaankamers hebben, 
en die minstens in 5 paren voorhanden zijn, zoo zal men vooreerst 
het paarsgewijs optreden bij de orbitoiden voor minstens even 
zeker moeten houden als bij de nummulieten en de miliolidaeën, 
en tevens tot het besluit komen dat de soort met kleine centrale 


kamer onmogelijk eene veranderde soort met oorspronkelijk groote | 


kamer kan zijn. Want bij de laatste soort, welker centrale kamer 


gewoonlijk 1 millim. groot is (b.v. 0. dispansa), heeft de 5 
eerste ring met mediaankamers, die de centrale kamer onmid- 1 
dellijk omringt, en die dus '/; millim. van het centrum ver- | 


wijderd is, kamers die reeds 0.10—0.15 millim. lang zijn. 


en dat dus de kleine exemplaren met kleine centrale kamer ontbreken, | 


hetgeen tegen de theorie van pe La Harrr en vóór de zijne zoude spreken. 
Ook acht hij een verschil in geslacht bij de Rhizopoden geheel on waarschijn- 
lijk. Ik merk hierbij op, dat de kleine exemplaren van onzen У. javanus 
voorhanden zijn in de soort met kleine centrale kamer van ons paar N, 
Bagélensis Il en dat dus het door Monien-CraLmas opgemerkte niet alge- 
meen geldig is. 

MUNIER-CHALMAS еі SCHLUMBERGER. Comptes Rendus, XCVI, Janvier— Juin 


1883, p. 862—866 et 1598—1601. Nouvelles Observations sur le dimorphisme 


des. foraminifères (Dimorphisme des Miliolidae: Biloculina, рта, 
Fabularia, Lacazina, Triloculina, Trillina, Quinqueloculina, Pentellina. 
Heterillina). 


> 
= 


maar ook dat de twee soorten van het begin af verschillend geweest zijn. 
Tovmwovkn. Bull. de la soc. géol. de France, 9% sér. Vol ІХ, 1881, 
p- 176—178. Kort bericht over de paren der nummuliete 


p. 1601 wordt de oorzaak van het »dimorphisme" ter 3 
sprake gebracht. Hij houdt zijne boven gegeven verklaring voor mogelijk, E 


n. : 
H. B. Brany. Report on the foraminifera dredged by Н. M. S. Challenger 2 


(Challenger-Reports, Zöology, Vol IX) 1884. Introduction, p. VIN, Dimorphism. 
Schrijver haalt de inzichten van pr za Harpe еп Moxier-Craumas aan, 
zonder zelf eene opinie uit te spreken. 


151 


In de 0. papyracea daarentegen zijn de kamers, op Ae millim. 
afstand van het centrum, slechts 0.05—0.04 millim. lang , 
hetgeen dus een belangrijk onderscheid is. Van hier naar den 
rand nemen de kamers in lengte toe, hetgeen bij de 0. dispansa 
weder niet het geval is. De eene soort kan dus onmogelijk door 
bijgroeiing van binnenste kamers uit de andere ontstaan zijn. 

Wij moeten daarom het verschil tusschen de twee soorten 
van éénzelfde paar heschouwen als van het begin af aan bestaan 
te hebben, en het zou voor de hand liggen hier aan een 
verschil in sexueel karakter te denken, indien men niet met 
rhizopoden, te doen had, waarbij tot nog toe nooit iets is ge- 
vonden wat op een verschil in sekse wees. De La Harpe 
heeft zich over de mogelijkheid hiervan, ofschoon onder groot 
voorbehoud, het eerst uitgesproken. ` Момек-Снармав houdt 
het idee van een verschil in sekse bij de rhizopoden ‘voor niet 
te verdedigen, »qui est contraire en tous points à l'organisation 
^et à la morphologie des Rhizopodes". zooals hij het uitdrukt. 
Ook mijn vriend Dr. C. Pm. SLumrer, de zoöloog van Batavia, 
schrijft mij, dat bij de echte protozoën een geslachts-dimorphisme 
hoogst onwaarschijnlijk is, en men dus voor het paarsgewijs 
optreden der fossiele foraminiferen naar eene andere verklaring 
zal moeten uitzien, die natuurlijk zal moeten uitgaan van de 
levende soorten. : 


M —————À 


Over den waarschijnlijken ouderdom der 
foraminiferen-houdende lagen. 


Ofschoon de nummulietenformatie van de Bagélen en van 
Solo tot nog toe geene mollusken geleverd heeft, is voor deze 
lormatie de eoceene ouderdom hoogst waarschijnlijk , vooreerst 
door de ligging direkt. op serpentijnschiefers , ten tweede door het 
Optreden van brokstukken van kwarts-, schiefer- en diabaas- 
Stukken, afkomstig van oudere eruptiefgesteenten: fen derde 
door het optreden van millioenen groote en kleine nummulieten , 
orbitoiden en alveolinen in het algemeen; fen vierde door het 


152 


voorkomen van Nummulites (Assilina) spira еп Orbitoides ephip- 
pium, twee versteeningen, die іш Britsch-Indië in lagen van de 
Ranikot- еп Khirthar-groepen voorkomen, welke beide tot de 
eoceene formatie worden gerekend. De kromme 0. ephippium 
komt volgens Martin (Sammlungen №. 15, p. 550—551) ook in 
Oost-Java in lagen voor, welke bij grondpeilingen zijn doorboord 
en volgens hem eoceen zijn. De alveolinen eindelijk behooren 
in Britsch-Indië eveneens in de Khirthar-groep te huis. De 
Orbitoides papyracea daarentegen schijnt in Britsch-Indie niet 
in de, Khirthar-, maar wel in de Nari- еп Gaj-groepen 16 
huis te behooren, waarvan de eerste gedeeltelijk nog met de 
bovenste eoceene, gedeeltelijk met de onderste afdeeling der ` 
mioceene formatie, de laatste met de (middel?) mioceene 
formatie gelijk gesteld wordt. Daar goede microscopische 
teekeningen dezer versteeningen van Britsch-Indie nog ontbre- 
ken, kan het echter wel wezen dat hier verschillende soorten 
of variëteiten van orbitoiden onder één naam saamgevat zijn. 


Deze formatie van de Bagélen vaan den voet van het Paras- | 


gebergte” heb ik reeds in mijne ouderdomstabel van 1885. 
(Tertiärformation von Sumatra. Palaeontographica Suppl. Ш 1885. 
Jaarboek Mijnwezen 1885 1, p. 27 en 28) als eoceen vermeld. 

Veel moeilijker is de ouderdomsbepaling van de mergels van 
Jogja. Zooals ik hierboven reeds opmerkte, liggen ook deze 
gesteenten in een laag niveau, en onder de mioceene lagen 
van het grensgebergte met Jogja. Aan de ééne zijde vertoonen 
de orbitoiden met rechthoekige kamers (Discocyclina, GuMBEL) . 


groote gelijkenis mel de eoceene van de Bagêlen, zonder daar- | 


mede echter identiek te zijn; men kan de twee soorten van 
Jogja als variëteiten van de twee Bagëlen’sche beschouwen. 


Of onze 0. papyracea identiek is met die uit de Nari- of uit _ 


de Gaj-groep van Britsch-Indie kan uit gebrek aan goede 
teekeningen dezer laatste niet uitgemaakt worden. Aan de 
andere zijde vertoonen de Jogja-orbitoiden groot verschil met 
alle orbitoiden uit die lagen van Java, welker ouderdom 
door hun mollusken als mioceen is vastgesteld. Zelfs de 


155 


door Martin tot zijn »oud-mioceen" gerekende kalksteenen 
bevatten orbitoiden van het subgenus  Lepidocyclina, met 
spatelvormige mediaankamers, die in de Jogja-mergels ge- 
heel gemist worden. Verder ontbreken de nummulieten , 
die — ofschoon in kleine soorten optredende — in de Jogja- 
mergels zeer talrijk zijn, in de oud-mioceene en jongere lagen 
van Java geheel, zoodat, wat de foraminiferen alleen betreft, 
de Jogja-mergels even scherp van de oud-mioceene als van de 
eoceene formatie gescheiden zijn. Ik ben dan ook zeer geneigd 
te gelooven, dat ze eene middelstelling tusschen deze twee 
formaties innemen, hetgeen op oligoceen zoude wijzen, en tot 
welke formatie ik de Jogja-mergels volgens hunne ligging ook 
zeker zoude rekenen, indien het cijfer der onder de mollusken 
nog levend voorkomende soorten mij daartoe niet te hoog 
voorkwam. Martin vond namelijk voor Jogja 28%; (Sammlun- 
gen N° 15, p. 555), voor zijn jong-mioceen 317/,, voor het 
еосееп van Java nagenoeg 0%); (of in ieder geval een zeer 
laag cijfer) levende soorten, om welke reden hij dan ook de 
Jogja-mergels tot het mioceen, misschien nog tot zijn oud- 
mioceen (1. с. p. 569) rekent. Daar het percentgehalte aan 
levende soorten voor de verschillend oude tertiaire afzettingen 
van Java nog wel niet definitief is vastgesteld, en voor het 
oligoceen zelfs nog geheel onbekend is, blijft het voorloopig 
hog onzeker tot welke onderafdeeling der tertiaire formatie de 
Jogja-mergels het best te rekenen zijn. Maar zooveel schijnt 
mij zeker, en hierop wilde ik vooral wijzen, dat die mergels 

Waarschijnlijk niet te vereenigen zijn met Мавтиғѕ »oud- 
_ mioceen”, voornamelijk op grond van het geheel afwijkend karak- 
ler der in beide formaties optredende orbitoiden. Naar mijne 
meening moeten zij of zeer oud-mioceen , of opper-eoceen (oligoceen ?) 
zijn, en zou dus de oude bepaling van Börreer, die de 
Оодја- "mergels voor oligoceen hield, weder tot haar recht komen, 

Tot de oudste lagen onzer tertiaire formatie behooren in 
Вадбеп de kwartszandsteenen, die met de nummulieten-, 
orbitoiden- еп  alveolinen-houdende mergels en kalksteenen 

9 


154 


afwisselen. Deze kwartszandsteenen komen ook voor in het 
zuiden van Bantam (hier is het liggende niet bekend), aan de 
Tjilètoek-baai in de Preanger-Regentschappen , alwaar de zand: 
steenen ор serpentijnschiefers liggen, en nabij Soekaboemi, 
(Preanger-Regentschappen) waar de dieper liggende lagen ook 
niet ontbloot zijn. Al deze zandsteenen bevatten steenkoollagen 
even als op Sumatra en op Borneo. Ik reken ze tot de еосеепе 
formatie, ofschoon de palaeontologische bewijzen daarvoor nog 
weinig talrijk zijn. In Zwid-Bantam is alleen een kalkmergel 
gevonden, waarin enkele nummulieten еп orbitoiden met 
rechthoekige mediaankamers (in de rivier Ту Peundeuj bij 
Tjiasahan, hierboven genoemd); en in een grauwen zandsteen 
aan de oevers der rivier 7j; Létoeh komen kleine nummaulieten 
voor, 8 x 5 millim. groot, met gladde oppervlakte, kleine centrale 
kamer en 12 omgangen op een straal van 4 millim., zooals 
het schijnt jonge individuen van onzen М. javanus var. =. 1а 
het terrein bij Soekaboemi zijn nog geen versteeningen gevonden. 

De koolhoudende zandsteen- en  kleisteen-formatie van 
Borneo heb ik in der tijd als étage = eoceen beschreven, ей 
de daarboven volgende mergels еп kalksteenen als «аде? Ё 


en у eveneens tot de eoceene formatie gesteld, hetgeen door ` 


de mollusken, die Börreer onderzocht, scheen bevestigd te 
worden, ofschoon de meeste versteeningen slecht bewaard en 
ter juiste determinatie niet zeer geschikt waren. 

In de Bagêlen en ook elders schijnen echter de еосеепе 
lagen slechts ééne étage uit te maken, die bestaat uit afwis- 
selende lagen van mergels, zandsteen en kalksteen. Wat daar- 
boven volgt, is in de Ва” еп jonger. 

Ik geloof nu dat wij in de étage 8 van Borneo het equivalent van 
de Jogja-mergels voor ons hebben, niet om de overeenkomst van 
het gesteente zelf, die opvallend groot is, maar voornamelijk 
omdat ik de 2 orbitoidensoorten van Borneo (0. papyracea en 
0. dispansa) voor identiek houd met de twee soorten van 
Jogja. In beide formaties wordt de 0. papyracea 50 millim. 
groot, in de oudere Bagêlen-lagen blijft de variëteit dezer soort 


155 


altijd belangrijk kleiner. Hierdoor zoude de stelling der Јодја- 
mergels, als direkt volgende op de zandsteen-étage met kolen, 
ook vastgesteld zijn, maar in Jogja zelf is het liggende der 
mergels niet te zien, en іп het hangende der eoceene Рад еп- 
lagen ontbreken de Jogja-mergels eveneens, zoodat nadere 
palaeontologische gegevens in dit opzicht gewenscht zijn. Ook 
de vraag of de kalksteen der étage y Borneo met f te ver- 
eenigen is als equivalent der Jogja-mergels, dan wel als eene 
afzonderlijke jongere étage te beschouwen is, kan eerst later 
beantwoord worden. 

Andere gesteenten daarentegen, die door mij en ook door 
Börreer vroeger als equivalent der étage's Ё en y Borneo zijn 
aangezien en dus tot de eoceene formatie gerekend werden, 
houd ik пи niet meer voor even oud als de genoemde étage’s, 
maar voor jonger. Hiertoe behooren op Java de kalksteenen van 
Goeha, enz. ten zuiden van Radjamandala en op Sumatra de 
mergels еп kalksteenen mijner étage's Ш еп IV eoceen , waartoe 
mij de volgende overwegingen geleid hebben. Op Borneo 
volgen de étage's «, 8 еп у concordant op elkaar, op Sumatra 
liggen de mergels der étage III discordant op en tegen de 
Zindsteenen met kolen, hetgeen voor een jongeren ouderdom 
der étage Ш spreekt. Maar vooral heeft hier gewicht, dat 
de kalksteen van Goeha op Java en de kalksteen van den 
bergrug Poangang-Ngareh en van Ahoer op Sumatra alle orbi- 
loiden met spatelvormige kamers insluiten, die wel in de jongere 
mioceene lagen van Java en van Nias voorkomen, maar, zooals 
Wij zagen, in onze еосеепе formatie van de Pagélen, еп in 
de mergels van Jogja en van Borneo geheel ontbreken. Ook 
liggen de kalksteenen van Goeha op Java niet aan de basis der 
geheele mioceene formatie, zooals wij vroeger meenden, maar 
latere onderzoekingen hebben doen zien, dat onder die kalk nog 
mioceene mergels еп brecciën voorkomen. Verder bevat de 
kalksteen van Boekit Poangang-Ngareh dezelfde twee orbitoiden- 
soorten als de mergels van Hiligara en Hilihoja ор Nias , welke 
laatste volgens de mollusken stellig mioceen zijn. Еп eene 


156 


operculina-soort uit de mergels van Мосага- Bodi (étage III Sumas | 


fro e Westkust) komt ook op Nias voor. Eindelijk ben ik nu ook 


overtuigd dat de mioceene mollusken, die Maps vroeger van | 
Tandjoeng Ampaloe beschreef (uit de étage ПГ werkelijk van | 
deze plaats afkomstig zijn. Ik heb dit eerst betwijfeld, ob — 
schoon het gesteente, waarin de fossielen voorkomen en waat- - 
van Martin mij een klein monster zond, op dat van Tandjoeng | 


Ampaloe geleek en dus van deze plaats afkomstig kon zijn. 


Dit was echter voor mij nog niet genoeg om de zaak als beslist 
te beschouwen, want dergelijke mergels komen in verschillende | 
élage's en formaties voor. Men had mij echter kunnen over- E 


tuigen, als men mij voorgehouden had dat Новхев zelf het 


itinerair van zijne reis door de Bovenlanden heeft gegeven en | 
daarin vermeldt, dat hij te Tandjoeng Ampaloe is geweest en | 
daar versteeningen heeft verzameld, waarvan hij er zelfs | 


verscheidene opnoemt. Ik wil dit stuk, waarvan ik eerst later 


kennis kreeg — en dat vrij onbekend schijnt te zijn, omdat | 
men anders zeker niet nagelaten zou hebben mij mijn gebrek | 
aan literatuurkennis in dit opzicht ernstig te verwijten — hier ` 
in uittreksel laten volgen. Het is te vinden in het Tijdschrift 2 


voor Ind. Taal-, Land- en Volkenkunde, Deel X, 1861, p. 522— 


"~ 


575: L. Новхев, Reizen over Sumatra. (Uittreksel uit het г 
dagboek (1) van wijlen L. Horner, uit het hoogduitsch 2 
vertaald door Mr. С. Visscarr). Deze reis in de Ра _ 


dangsche Beneden- en Bovenlanden duurde van 1 Febr. — 3 
Maart 1858, waarop de volgende plaatsen werden aangedaan: 


Kajoe-tanam, kloof der Anei, Padang-pandjang , Merapi (deze | 
vulkaan werd beklommen) Fort van der Capellen , Lima Байт, | 
Goenoeng Besi (alwaar ijzererts voorkomt dat in Зайтратат | 
werd versmolten; van het ijzer werden te Lima kaum messen 3 
еп sabels, te Tandjoeng alam lontgeweren gemaakt), Telaweh, | 


Sidjantan, Boekit Sawadada , Tandjong Ampalo. Nu vindt men 


0) Van dit dagboek zijn volgens Manrix (Summlungen N°. 2, p. 95) 6 | 


van de 9 afleveringen verloren en daaronder het gedeelte dat over de streek 
van Tandjoeng Ampaloe handelt. Des te mêer waarde heeft dan dit uittreksel. 


157 


p. 562: »Een kwartier uurs van Tandjong Ampalo , waar men 
»nog langs de Ombiling gaat, welke zich naar het zuidoosten 
„ombuigt, staat een losse bruine zandsteen, welke eene menigte 
»conchylién, en wel zooals ik aanvankelijk meende te herkennen 
этап meest nog levende soorten in zich sluit. De meest 
„voorkomende soort is eene Anomia, welke dikwijls haren 
»paarlmoerglans nog behouden heeft. Ostrea 2 soorten, 
»Pecteù 2 of 5, Venus 9 of 5, Balanus 1, Pholas 1, Arca 1 
vof 2, Tellina 1, Donax 1, Lutrarsa 1, Cardium 1, Buccinum 
»(Dolium) 1, Fenestella 1, Conus 1. Het blijkt hieruit dat de 
»Sinawang-mergel" (aldus genoemd, omdat zij in het dal van 
deze rivier, de Sinamar, eene belangrijke verbreidiug heeft, 
Vere.) »eene nieuwe formatie der zee is, en de vorming van 
»zijne lagen tot de tertiaire formatiën gerekend moet 
worden." 

Verder werden nog bezocht de plaatsen: Koemani, Taloe, 
Boeah, Marapalam, Fort van der Capellen, Tandjoeng Alam, 
Salimpawang. (Hier eindigt het dagboek). 

Het talrijkst voorkomende fossiel is zoowel volgens Horner 
als volgens Martın (Sammlungen N°. 2, p. 94) eene Anomia 
met paarlmoerglans, zoodat er wel geen twijfel aan is, dat 
hetzelfde materiaal door beide schrijvers bedoeld wordt. 

Wat het optreden van 0. papyracea еп 0. dispansa in den 
kalksteen van Boekit Poangang (Sumatra's Westkust) en in mergels 
van Mas betreft, die Bray (Geol. Magaz. 1875. Jaarb. Mijnw. 
1878 1) van deze localiteiten beschrijft en afbeeldt, zoo berust 
dit op eene vergissing, zooals ik hierboven reeds vermeldde. 
De twee bedoelde soorten hebben beide spatelvormige mediaan- 
kamers, gelijk alle orbitoiden in onze mioceene lagen. 

Daarentegen komen op Noord-Borneo kalksteenen voor, waarin 
orbitoiden met rechthoekige kamers, en die dus wel waar- 
schijnlijk met onze étage's 2 en 7 overeenkomen (Zie VAUGHAN 
JENNINGS, Note on the orbitoidal limestone of North-Borneo ; Geol. 
Magazine 1888, p. 529—552. With plate. Uit zijne fig. 2 blijkt 
duidelijk dat men hier met orbitoiden met rechthoekige kamers 


158 


te doen heeft; fig. 5 gelijkt volkomen op eene dwarsdoorsnede 
van kleine dikke exemplaren der Jogja'sche 0. papyracea). 


Het resultaat van bovenstaande beschouwingen kan men 


samenvatten in de volgende punten: 


Op Java komen verschillende eoceene terreinen voor, | 
bestaande uit mergels, kalksteen, kwartszandsteen met steen- 


kolen en brecciën van oude eruptiefgesteenten. Zij bevatten 
groote en kleine nummulieten, (daaronder Assilina spira), 
orbitoiden van het subgenus Discocyclina (daaronder 0. ephip- 
pium) en fraaie alveolinen. 


2. De mergels van Jogja en van de étages f en 7 te: 


Pengaron op Borneo bevatten kleine nummulieten en zeer veel 
orbitoiden van het subgenus Discocyclina. Zij nemen waar- 
schijnlijk eene plaats in tusschen de  eoceene Bagêlen- 
gesteenten en de mioceene afzettingen, en komen dus wellicht 
met de Nari-groep van Britsch-Indië overeen. Martın houdt 


de Jogja-mergels voor mioceen, palaeontologisch zijn zij echter | 


wel niet met zijn oud-mioceen te vereenigen. 
orbitoiden met spatelvormige kamers (Lepidocyclina), terwijl 
die met rechthoekige van het subgenus Discocyclina geheel 
ontbreken. (Іп doorsneden van kalkplaatjes ziet men ook 
hier soms rechthoekige kamers, die echter niet aan orbitoiden, 
maar aan eycloelypeën toebehooren.) 

4. Пе orbitoiden treden, even als de nummulieten , in paren 
op. De twee soorten van hetzelfde paar vertoonen in den regel, 


И 


5. ре mioceene lagen van Java, Sumatra еп Nias bevatten 


behalve in de afmeting der centrale kamer, nog andere afwijkingen | 


in den groei der mediaankamers, zoodat men geenszins kan 
aannemen , dat de eene soort door opvulling van de centrale kamer 


uit de andere ontstaan is; het is daarom beter de 2 soorten | 


van hetzelfde paar niet onder één naam te vereenigen, maar 
verschillend te blijven benoemen , zooals tot nog toe geschiedde. 


Burrenzore, 20 Januari 1891. 


Fig, 


Fig. 


VERKLARING DER TEEKENINGEN. 


.1* wn 15 


. 9* en 9” 


been 2% 


ig. 44 en 4^, 


74 en 7'. 


8°, 8^ en 


. 9" en 9^, 


Nummulites javanus, var. « (Soloénsis) Van 
boven en van ter zijde gezien, op natuurlijke 
grootte. Exemplaar van 50 x 10 millim. 
Goenoeng Konang, in het gebergte ten Oosten 
van Wédi, residentie Soerakérta. 

Nummulites javanus, var. 8. Van boven eu 
van ter zijde gezien, op natuurlijke grootte. 
Exemplaar van 51 х 12 millim. Desa Karazg 
Sumboeng , residentie Bagélen. 

Nummulites javanus, var. y. Van boven en 
van (ег zijde gezien. op natuurlijke grootte. 
Exemplaar van 57 x 6 millim. Bij desa Kali- 
goewa, ten zuiden van desa Lamoek , residentie 
Bagélen. 

5" en 5°, 6" en 6^.  Alveolina javana. Drie 
exemplaren van boven en van ter zijde gezien, 
op natuurlijke grootte. Afmetingen 10 X 4. 
9 x 5/, en 8 X 5 millim. Uit mergels van 
de rivier Soeroean, bij desa Somowongso, 
residentie Bagêlen. 

Alveolina javana. De figuren 4^ en 4^, 5 
maal vergroot. 
8°. Orbitoides papyracea, var. javana. Van 
boven en van ter zijde gezien, op natuurlijke 
grootte; Fig. 8° is een klein gedeelte der 
oppervlakte, 5 maal vergroot, om het fijn 
gekorrelde uiterlijk te doen zien. Exemplaar 
van 40 X 7 millim. Desa Kalisonggo , regent- 
schap Nanggoelan, residentie Jogjakërta. 
Orbitoides dispansa, var. javana. Van boven en 
van ter zijde gezien, op natuurlijke grootte- 
Exemplaar van 12 x 4 milim. Komt met 
de vorige soort in dezelfde mergels van desa 
Kalisonggo voor. | 


DE KIEMONTWIKKELING 


VAN 
TECTONA GRANDIS L. F. 
(DJATI) 

DOOR 


S. H. KOORDERS, 
Houtvester bij het Boschwezen in Nederlandsch-Indië. 


INLEIDING. 


»La manière dont les embryons absorbent 
»les substances plastiques, mérite certaine- 
ment l'attention, et surtout d'étre élucidée 
lors de recherches embryogéniques". 

(M. Твкив, Embryog. Orch. Verh. Kon. 
Acad. Amst. 1879. Separ. p. 7.) 


De djatiboom, de Tectona grandis van Linnaeus (/.) behoort tot 
de familie der Verbenaceeën en wel tot den tribus der Viticeeén , 
waartoe, behalve deze bij uitstek kostbare houtsoort, nog de 
ор Java om hun duurzaam hout geachte, en evenals de 
djati wildgroeiende boomsoorten van de geslachten Vitex (laban 
Jav. Sund.) еп Premna (boengboelan Sund.) behooren. 

. Weinig boomen van den Maleischen archipel zijn aan ieder 
200 goed bij naam en van uiterlijk bekend еп zoo veelzijdig 
onderzocht en beschreven als de djati. 

Een tiental jaren geleden verscheen omtrent »de natuur, 
verspreiding, geschiedenis en exploitatie der djatibosschen op 


140 


Java” een uitvoerige monographie van de hand van den toen- 
maligen inspecteur van het Boschwezen іп N. І., den Heer 
Cornes, waarin alles werd samengevat, wat tot dat tijdstip 
in en buiten Java omtrent Tectona grandis bekend was, terwijl 
kort daarop door den tegenwoordigen inspecteur, den Heer 
Вовамау, een »handleiding voor de djaticultuur" gepubliceerd 
werd. De overige publicatiën na dit tijdstip betreffen nagenoeg 
` uitsluitend de exploitatie der djatibosschen. 

Verdere onderzoekingen naar de botanische of technische 
eigenschappen hadden voor zoover ik heb kunnen nagaan noch 
hier, noch elders plaats, — werden althans niet in het licht 
gegeven. 

Niet onbelangrijk kwam het mij daarom voor, om thans de 


resultaten mede te deelen van een door mij ingesteld onderzoek | 


naar de ontwikkelingsgeschiedenis van de djatikiem. En zulks 
te meer, omdat omtrent de embryologie van den djati, de 
reeks van allermerkwaardigste verschijnselen, welke in het 
rijpende djatizaad plaats grijpen, niets bekend is. 

De Heer Corpes toch heeft zich in bovengenoemde monographie 


bepaald tot een korte beschrijving van den bouw van de bloem, | 


de rijpe vrucht en het rijpe zaad. 

Ook in andere werken, als MiougL, Flora Ind. Batavae: 
Вһлхріѕ, Forest Flora of М. W. and Central India; Kurz. 
Forest Flora of Britisch Burma, enz., waarin min of meer 
uitvoerig over Tectona gehandeld wordt, is evenmin iets omtrent 
de kiemontwikkelingsgeschiedenis te vinden. 

Zooals ieder weet houdt de studie der embryologie of kiem- 


ontwikkelingsgeschiedenis zich bezig met het nagaan van de | 


эе КА, 


wijze, waarop zich bij plant en dier het embryo , het jeugdige 2 
individu ontwikkelt uit de kleine, meestal min of meer bal — 


kogelvormige eicel (kiemblaasje) van het moederindividu. 
Voor ik echter overga tot het schetsen van deze ont wike 


kelingsgeschiedenis bij den djali, zal ik — in de hoop даа e 


mede sommige lezers geen ondienst te doen — hier kort in 


herinnering brengen, hoe in het algemeen dit ontwikkelings p 


141 


proces plaats heeft bij bedektzadige planten (waartoe ook 
Tectona behoort). Ik ben dan tevens in de gelegenheid te 
wijzen op een zeer recent, uiterst interessant onderzoek van 
een Fransch natuuronderzoeker (Gurenarn) over de wijze hoe 
de bevruchting bij de hoogste planten geschiedt. 

Bij de bedektzadigen bestaan de vrouwelijke geslachtsor- 
ganen (daarmede zullen wij ons hier uitsluitend bezig houden) 
uit een stamper (vruchtbeginsel, р ит) waarin een of meer 
оуша (eitjes of zaadknoppen) opgesloten zitten en onderscheidt 
men aan den stamper meestal een stempel (stigma), stijl 
(stylus) en eierstok (ovarium). Evenzoo is het zeker iederen 
lezer bekend, dat binnen in den eierstok de ovula of zaad- 
knoppen (soms maar één) gevonden worden, dat deze het 
belangrijkste deel uitmaken van het vrouwelijke geslachtsorgaan 
van elke bloem en dat aan elk ovulum wederom meestal onder- 
scheiden kunnen worden: een eikelvormige nucellas (eikern , 
zaadknopkern) en een of twee omhulsels (eivliezen of integu- 
menten). Uit een der cellen van den nucellus ontstaat de 
kiemzak (embryozak), het belangrijkste deel van het ovulum. 
De integumenten liggen voor het grootste gedeelte vrij om den 
nucellus, doch hangen op één punt, den eivoet (chalaza of 
zaadmerk), daarmede samen. In de integumenten is altijd een 
kleine opening te vinden, het poortje (micropyle), die de 
stuifmeelbuizen toegang tot den zaadknopkern verleent, en 
de plaats bepaalt, die eitop geheeten wordt. Navelstreng 
(funieulus) noemt men, zooals bekend is, het meestal draad- 
vormige orgaan, waarmede in den regel het ovulum aan den 
eierstokwand bevestigd is. 

Niet zelden ontbreken één of beide integumenten , het eerste 
bij vele planten met vergroeidbladigen bloemkroon (o. a. djati); 
het laatste bij enkele weinige bedektzadigen b. v. bij Santalum 
(sandelhoutboom). Soms ontbreekt, — doch natuurlijk alleen 
in het volwassen stadium, — ook de nucellus. Ik zeg »natuur- 
lijk”, omdat de kiemzak (embryozak), welke het belangrijkste 
deel uitmaakt van elk ovulum en in elk normaal ovulum 


142 


aanwezig is, uit een der cellen van den nucellus ontstaat, 


Komt het dan ook voor, dat in het volwassen ovulum alleen | 


de nucellus ontbreekt, dan komt zulks doordat de kiemzak 
gedurende zijn ontwikkeling de omringende cellagen van den 


nucellus verdrongen en daarna geresorbeerd heeft (b. v. bij | 


vele Gamopetalen en о. а. bij ајап). 


In deze opzichten dus, zoomede in vorm en grootte vau het | 


ovulum bestaan er onder de bedektzadigen tal van variaties. 


Geringer zijn de verschillen in vorm en inhoud van den | 
kiemzak van de volwassen onbevruchte zaadknop bij de ver- | 


schillende angiospermen, vooral wat den inhoud aangaat. 


De kiemzak doet zich dáár namelijk meestal voor als een ` 
groote knotsvormige cel die grootendeels met een waterachtig | 
vocht is gevuld. Behalve dit vocht vindt men in den kiemzak ` 


eenige kleine cellen, waarvan er drie aan het boveneinde ђе- 
vestigd zijn en drie aan het ondereinde. De laatste noemt 
men antipoden; de eerste vat men samen onder den naam: 


eiapparaat. Dit eiapparaat is het belangrijkste deel van den - 
kiemzak. Uit één dezer drie bovenste cellen — de eicel ge- | 
naamd, — ontstaat de kiem (embryo) terwijl de twee andere | 
cellen synergiden worden geheeten en na de bevruchting ver- | 


loren gaan. Dit is ook het geval met de antipoden. 


Verder wordt er in de kiemzak nog een celkern gevonden, | 
waaruit later het endosperm (kiemwit) ontstaat еп welke men | 


endospermkern heet. 


Nu komt het wel eens voor, dat een der synergiden en een ` 
of meer antipoden ontbreken, maar zoover de tegenwoordige ` 
onderzoekingen reiken, behooren die gevallen tot de zeldzaam- | 
heden. Пе eicel ontbreekt echter nooit. Uit deze enkele kleine : 
cel ontstaat па de bevruchting het embryo (kiem), het nieuwe ` 


individu in miniatuur. 


De bevruchting heeft plaats gehad, zoodra de top van de | 
door de micropyle ingedrongen stuifmeelbuis zich tegen den ` 
top van den embryozakwand heeft aangelegd en zoodra een ` 
kleine hoeveelheid pollen-protoplasma (mannelijk) daaruit is 


аи ші » 


n xs S m Bose WR III 
ТИ ТЫМАЛ nl se ет IT ыса nen RE en ENTIER EE EU e, язу мыгыр раван ни A, EE өсектен СКЦ RES S. 


145 


getreden еп zich heeft vermengd met het (vrouwelijke) pro- 
loplasma der eicel. 

Door 5тклвв/нвЕк (1) is het eerst ontdekt, dat er vermenging 
van de mannelijke en de vrouwelijke celkern (spermakern en 
 eikern) plaats heeft. 

Aan Gurenanp (3) was het echter voorbehouden om nauwkeurig 
den overgang van den spermakern naar de eicel en de ver- 
smelting met den eikern in alle stadiën te vervolgen. 

De vóór dat bevruchtingsproces, vóór de versmelting van 
eicelkern en sperma- (pollen-) kern nog naakte eicel omgeeft 
zich kort hierop met een celwand, begint zich meestal spoedig 
of onmiddellijk te deelen en in grootte toe tenemen. Aan de 
met een celwand omgeven eicel geeft men meestal den naam 
van proembryo, zoolang zij zich nog alleen door dwarswanden 
in meerdere cellen deelt. 

Deelt zich dan de onderste cel van dit meestal buis- of 
draadvormige próembryo door een overlangschen wand in tweëen , 
heeft de z. g. eerste kruisdeeling plaats, dan noemt men de 
onderste cellen embryo en de bovenste cel of cellen embryo- 
drager (9). 

Met deze verandering van de naakte eicel in een embryo 
еп een embryodrager (kiem en kiemdrager) gaan andere ver- 
anderingen in den embryozak hand aan hand. De synergi- 
den еп antipoden verschrompelen en verdwijnen, terwijl de 
endospermkern zich gaat deelen. Meestal deelen zich de 
nieuwe endospermkernen op nieuw en herhaalt zich dit 
Proces van tweedeeling. Intusschen omhullen deze kernen 
zich met protoplasma en celwanden en geven aldus het aanzijn 


(1) Srraseurcer, Neue Unters. Befruch. Phan. 1884. 

(з) біпсхавр, Bull. Soc. botan. de France, Tome 36 (1890). 

(s) Uit noot (5) op blz. 157 kan men ontwaren, dat ik in deze verhan- 
deling een eenigszins andere waarde heb gehecht aan het begrip » proómbryo" 
en. eerst ophoud van proëmbryo te spreken, wanneer dit zich tot embryo- 
drager en embryo (kogel) gedifferentieerd heeft. Trouwens de omstandig- 

n moeten hierin beslissen. 


144 


aan een weefsel, dat spoedig een gedeelte van den kiemzak | 
(of den geheelen kiemzak) vult. Dit weefsel noemt men endosperm | 
(kiemwit). Hiermede gaat niet zelden een toeneming in grootte еп ` 


een vormverandering van het ovulum hand aan hand. 


Keeren wij thans naar de bevruchte, ongedeelde, те! 
een celwand omgeven eicel, naar het zoogenaamde proémbryo 


terug. 
Dit proëmbryo heeft bij alle hoogere planten en dieren (den 


mensch niet uitgezonderd) in zijn jongste stadium een min of ` 
meer kogelvormige gedaante, is eencellig en brengt ons daar- | 
door geheel den vorm voor den geest van die laagste levende | 
wezens, die eencellige algen en zwammen, welke nog steeds ` 
een twistappel zijn voor zoöloog en botanicus — die » Urformen”, — 
welke het dichtst staan bij den oertypus, waaruit hoogst- | 


waarschijnlijk alle hoogere levende wezens direct of indirect 


afstammen. Het proémbryo groeit nu meestal uit tot een | 
draadvormig lichaam, dat ons in vorm aan de draadwieren | 


en draadzwammen herinnert. Door herhaalde deelingen van 


de onderste cel of cellen van dezen draad ontstaat een veeleellig ` | 


min of meer kogelvormig lichaam. 


Dit kogelstadium van de kiem van alle hoogere planten | 


herinnert ons aan de in het water levende, microscopische 
kogelwieren (Volwocineeën). 


Deze meercellige kogelvorm, welke bij de kogelwieren het ` 
eindpunt is van hare ontwikkeling, is voor de hoogere ` 
planten (o. a. alle angiospermen) slechts een phase, waarop ` 
de zich ontwikkelende kiem langer of korter tijd blijft staan. ` 


Wat bij die laag georganiseerde wezens het volmaakte individu 


is, is bij de hooger ontwikkelden slechts een ontwikkelings- | 
phase. «Als zoodanig moeten wij dus den embryokogel — ` 
200 noemt men dit kogelvormige stadium van de kiem — | 


beschouwen. 
Bij nagenoeg alle bedektzadige planten gaat zelfs nog binnett 


in het rijpende zaad de ontwikkeling, de differentiatie verder ` 


EN 


145 


en wordt de kiemkogel een klein plantje met cotyledonen, 
(kiemlobben) , pluimpje (plumula) en wortel. 

Soms heeft de kiem één, soms twee, soms wel eens meer 
cotyledonen; soms is het pluimpje, de stengel of stam in 
miniatuur, duidelijker dan weder minder duidelijk ontwikkeld. 
Hetzelfde is het geval met het kiemworteltje. In deze op- 
zichten vindt men bij de bedektzadigen vele variaties, welke 
wederom niet zelden voor groote groepen of families constant 

zijn (eenzaadlobbigen, tweezaadlobbigen, enz.). 
` Alleen bij enkele weinige angiosperme planten blijft de kiem- 
ontwikkeling op het primitieve kogelvormige stadium staan. 
Dit vindt men vooral bij saprophytisch of parasitisch levende 
planten (o. a. bij Orchideeën). 

Gedurende de hier kort geschetste grootte- en vorm- 
veranderingen van de kiem voedt deze zich ten koste van 
de in den zaadknop (ovulum) aanwezige en de door den navel- 
streng daaraan toegevoerde voedingsstoffen. De jeugdige planten- 
kiem verhoudt zich in zekeren zin tot de omringende weefsels 
van den zaadknop als een parasiet tot de moederplant. Als 
een afzonderlijk individu toeh zuigt zij uit de levende cellen 
van het moederindividu die voedingsstoffen, welke noodig zijn 
voor den opbouw van haar cellen, zoomede die, welke later 
als zoogenaamd reservemateriaal dienst doen. 

Niettegenstaande het aantal der onderzoekingen over de wijze, 
hoe de kiem die voedingsstoffen opneemt, betrekkelijk gering 
is, zijn de verkregen resultaten zeer interessant. Door die 
onderzoekingen, vooral die van Твеов, is gebleken, dat som- 
mige plantenkiemen voor de voedselopname bijzondere zuig- 
Organen of zuigcellen bezitten (bij verschillende Orchideeën). 
Bij djati-embryo's heb ik eveneens een soort van zuigcellen 
gevonden: ook deze zuigen het endospermweefsel van het 
moederindividu uit ten voordeele van het nieuwe individu: 
de kiem. 

Іп de wijze, waarop de kiem de omringende zaadknop- 
Weefsels resorbeert of verdringt en het tijdstip, waarop dit 


146 


verdringen еп resorbeeren plaats heeft, bestaat bij de bedekt- 
zadigen vrij groote verscheidenheid. Bij sommige planten ge- 
schiedt die resorptie nog in het rijpende zaad, bij andere eerst 


na het ontkiemen. Bij de planten van de eerste categorie | 


bevat het rijpe zaad alleen een kiem en zijn alle zaadknop- 
weefsels door deze verdrongen en geresorbeerd geworden, met 
uitzondering van eenige cellagen, welke tot vorming van de 
zaadhuid hebben bijgedragen. Anders is het met de laatste 
categorie. Dáár toch treffen wij in het rijpe zaad nog resten 
aan van kiemwit, nucellus of integument. 

Men let hierbij vooral op het al of niet aanwezig zijn van 
‚ kiemwit in het rijpe zaad (kiemwithoudende en kiemwitlooze 
zaden). 

Door het voorafgaande zal ook voor den niet speciaal bota- 
nischen lezer de thans volgende geschiedenis van de djatikiem 
wel geen bijzondere bezwaren meer opleveren. 

Het voor dit onderzoek gebezigde materiaal is afkomstig 
van eenige djatiboomen, welke te Buitenzorg staan, ten deele 
in ’s Lands Plantentuin, ten deele daarbuiten. 

Zooals bekend is, bloeit de djatiboom ongeveer van October 
tot Maart, maar valt de eigenlijke bloeitijd veelal in Januari. 
Daar nu mijn onderzoek vooral in October en November plaats 
had, viel het mij niet gemakkelijk om mij een voldoend 
aantal versche bloemen en vruchten te verschaffen. Toch 
slaagde ik hierin voldoende. Een groot bezwaar bij het onder- 
zoek, en speciaal voor het verkrijgen van oudere embryo's, 
leverde de buitengewone hardheid, welke de binnenvrucht- 
wand vrij spoedig verkrijgt. Daardoor gebeurde het vaak, 
dat een groot aantal djativruchten verbrijzeld moesten worden 


e As 


om in het bezit te komen van een enkel ongedeerd rijpend — 


zaad. 

Hierbij kwam nog, dat voor enkele onderdeelen van het 
mierochemisch onderzoek geen ander dan versch (levend) 
materiaal kon gebezigd worden. | 


147 
LITTERATUUR. 


De litteratuur over embryologie van tropische planten in het 
algemeen en van de angiospermen der tropen in het bijzonder 
is betrekkelijk zeer schaarsch, niettegenstaande door de onder- 
zoekingen van Grieerrn (1), Tngus (°), e. a. duidelijk is aan- 
geloond, hoeveel succes in deze richting van studie mag worden 
verwacht, 

Van de ongeveer 700 soorten tellende, vooral in de tropen 
rijk vertegenwoordigde familie der Verbenaceeën (5) is slechts 
een enkele tropische species en wel Avicennia embryologisch 
onderzocht. 

Omtrent de kiemontwikkelingsgeschiedenis van den djatiboom 
is dan ook niets bekend. 

Meer weten wij van de embryologie van de eveneens tot de 
groep (cohors) der Lamiales (%) behoorende familiën der Labiateae 
en Selagineae, zoomede van de tot den na verwanten cohors 
der Personales behoorende familiën der Scrophularineae en 
Orobancheae en wel hoofdzakelijk door de onderzoekingen van 
Тоһлвхе (5), Ноғмеѕтев (5), SrnAspUnGER (7), е. a. 


( бмғғітн, Transact. Linn. Soc. vol. XX. 

(3) M. Treur, Ann. du Jardin bot, de Buitenzorg. 

Сусайбев, vol. ЇЇ. р. 41—54, vol. IV. p. 1—12. 

Loranthacées , vol. П. р. 54—66, vol. Ш. p. 184. 

Peristylus grandis (Orchidées), vol. Ш. 76—79. 

Avicennia officinalis (Verbenacées) vol. WI. p. 79—85. 

Gonyanthes candida, Burmannia (Burmanniacées), vol. Ш. p. 120—122. 
Orchidées, vol. III. р. 122— 

Barringtonia Vriesei T. et B. (Myrlacóae;, vol. IV. p. 101—:07. 
Везтнам ef Hooker, Genera plant. dl. IL. p. 1151. 

(+) Вехтнам et Hooker, беп, pl. dl. Ш. p. 7—8 (Inleiding). 

(5) Ann. Sc. nat. 4° série (оте 4 (1855); еп 3° série, tome 12 (1849). 
(6) Арапа. kgl. Sachs. Gesellsch. Wiss. 1859 Bd 

C) Betracht. und Тепић, 1878; еп Angiosp. и. Gymnosp. 1879. 


Sa 
ES 


148 


Raadplegen wij de litteratuur over de physiologische zijde | : 
der kiemontwikkeling, over de physiologische embryologie, dan | 
komen wij tot de overtuiging, dat wij de kennis omtrent de 


wijze, hoe de zich ontwikkelende kiem zich binnen het rijpende 


zaad voedt, alleen te danken hebben aan Твков en GUIGNARD. | 


Такив (1) was de eerste, die door zijne fundamenteele , door 
de Koninklijke Academie van Wetenschappen te Amsterdam 


gepubliceerde, onderzoekingen over de embryologie van Orchi- | | 
deeën het eerst de aandacht vestigde op dit interessante deel | 
der embryologische studie. Treve bewees, dat alleen van de ` 
door hem hier het eerst toegepaste mierochemische methode | 
een bevredigend antwoord kon worden verwacht ор de vele | 
vragen, welke ons door de niet zelden merkwaardige differen- t 
tiaties van het voedingsproces der kiem van het rijpende zaad | 
gesteld worden. Langs microchemischen weg slaagde hij er ` 
in om vau enkele voedingsstoffen b. v. vette olie, zetmeel en % 
glycose nauwkeurig na te gaan, langs welken weg zij door | 
de groeiende kiem worden opgenomen. Hij was daardoor in | 
staat helder de biologische еп physiologische waarde in het licht 3 
te stellen van den embryodrager bij vele Orchideeën еп in het ` 
bijzonder van de zeer eigenaardige en vérgaande physiologische ` 
differentiaties van de embryo's van Orchis , Herminium, Plathan- : 


thera, Serapias, Anacamptis (3) еп Peristylus. (5) 


Het bleek uit meergenoemde onderzoekingen, dat bij de ` 
onderzochte Orchideén, waar een differentiatie in kiemkogel en | 
kiemdrager gevonden wordt »het grootste gedeelte der reserve- | 
»stoffen , welke het volkomen ontwikkelde, het oude embryo bevat, | 


»hieraan zijn toegevoerd geworden door den embryodrager , waarbij 


„ай orgaan zich tegenover de omliggende eiweefsels , navelstreng 
»en placenta evenzoo gedraagt als een zuigorgaan van een parasiet | 


»legenover de moederplant” (*) 


(€) Notes sur агъа de quelques Orchidées. Amst. 1879. 
(3) Treve: Embr. Orch 
(5) Ann. Jrd. bot. gen së Ш, р. 26-79. 


(+) Тввов, Embr. p. 18. Ik vestig er de aandacht op dat de kiemdrager | 


bij de planten geheel gelijkwaardig is aan den navelstreng bij de dieren. 


149 


(плехавр (1) was de tweede — еп tot heden de laatste (2) — 
die langs microchemischen weg het vrij gecompliceerde proces der 
kiemvoeding, en dat wel bij de Leguminosen, onderzocht. In zijn 
interessante verhandeling over de vergelijkende » Embryogénie 
des Légumineuses” (*) zijn de resultaten dier onderzoekingen 
nedergelegd. Hij kwam hierbij tot de volgende algemeene 
conclusie: er zijn gevallen , waarin de kiemdrager — welk orgaan 
echter soms geheel ontbreekt of rudimentair blijft en van geene 
physiologische waarde voor de kiem is — zich meer of minder 
differentieert om bij te dragen tot de voeding van de jeugdige 
zich ontwikkelende kiem. 

Alleen deze twee natuuronderzoekers volgden de exacte 
microchemische methode. 

Anderen, zooals Dickson, TurAswE, Ѕснлсит, e. a. vóór hen, 
trachtten langs min of meer speculatieven weg tot een ver- 
klaring te komen omtrent het probleem der kiemvoeding in 
het rijpende zaad. Vooronderstellingen werden geuit en waar- 
schijnlijkheden geopperd omtrent de rol van den kiemdrager, 
vooral dáár, waar deze betrekkelijk sterk en eigenaardig 
ontwikkeld is, zooals bij de weinige destijds (tot 1879) in dat 
opzicht bekende gevallen, als Tropaeolum en een paar Orchideeën. 
Doch bij die vooronderstellingen en waarschijnlijkheden bleef het. 

In een tijdperk, toen de waarnemingen over embryologie 
van planten nog uiterst gering waren en toen men overal 
Naar overeenkomst zocht tusschen plant en dier, had reeds 
Тавушамия (5) (1816) zich de vraag gesteld of niet de 
embryodrager bij de planten evenzoo goed zou bijdragen tot 
de voeding van de kiem als zulks bij de hoogere dieren 
het geval is. Voor verschillende roofdieren was het toch 
reeds destijds bekend, dat aan het embryo door den embryo- 
—— 

(0 Ann. Sc. nat. (1882) 6° série, tome. 12, p. 1—168. 

8) Hier is natuurlijk alleen sprake van het proces der kiemvoeding in 
het rijpende zaad. 

6) Trevinanos: Von der Entwicklung des Embryo. Berlin 1816. 


150 


drager (dáár navelstreng genoemd) de voedingsstoffen worden | 


toegevoerd. Inderdaad bestond dus de waarschijnlijkheid, dat ` 


zulks ook bij enkele planten geheel of ten deele het geval zou ` 


kunnen zijn. 
Naar hetgeen ons de tegenwoordige stand van de ошай а 


kelingsgeschiedenis van alle levende wezens leert, ligt het nu | 
m. i. voor de hand, dat de kans om een dergelijke ph ysiolo- : 
gische differentiatie aan te treffen het grootst zal zijn bij de — 
hoogstontwikkelde planten, dus bij de angiosperme phanero- 4 


gamen (bedektzadige zichtbaar -—— planten en dat dich | 
hierbij 5 gevallen kunnen voordoen t. w. 
1° de kiem neemt zelf geen "ilio pesto op door zijn 


buitenwand, maar deze worden aan haar toegevoerd door | 


den kiemdrager (b. v. bij vele Orchideeën); 


2° de voedselopname geschiedt door kiem en kiemdrager | 


beide, hetzij door beide tegelijk, hetzij successievelijk door 


een van beide (met zekerheid zijn hiervan nog geen gevallen 


bekend, wellicht bij enkele der Leguminosen). 


me 


door den geheelen buitenwand of door een deel ervan (deze r 
gevallen waarschijnlijk (!) bij plantenkiemen zonder kiem- - 


drager). 
Trouwens en Таков (2) en Gurewamp (з) hebben beiden deze 


E А аа ЫШ сы сық dos 


5' de voeding van de kiem geschiedt uitsluitend door de | 
kiem zelf en de voedingsstoffen treden het embryo binnen 


"EE e а ЫГ 


mogelijkheden voorzien. Zij hebben beiden in hunne behandeling | 


van de physiologie der kiem krachtig gewaarschuwd tegen | 
ongegrond generaliseeren , zooals in de morphologische embryo- ` 


logie door HawsrEm vooral geschied was. 


(1) Wel zijn dergelijke gevallen van kiemvoeding na de UU van 3 
het zaad о. a. door De Vries met zekerheid geconstateerd; maar van het 3 


bestaan van zulke gevallen voor de ontkieming, dus in het rijpende zaad, : 


zwijgt de litteratuur. 
(2) Embr. Orchid. 1. c. p. 5 » ces cas existent тееЙетепі...... 


6) Embr. Léqum. l c. p. 151 » on reconnait la vérité de cette D? s 
ph угіојорідие, дие le même but peut être atteint par des voies afe: d 


гена... ... 


151 


Tot vermijding van alle misverstand еп tot een goed begrip 
van het volgende heb ik gemeend om op het bovenstaande te 
moeten wijzen en ik keer thans tot Trevrranus terug ten einde 
een zoo volledig mogelijk overzicht te geven van hetgeen 
tot heden op het gebied der physiologische embryologie is tot 
stand gebracht. 

Ik zal hiervoor gebruik maken van het betreffende critische 
overzicht in de » Notes sur l'embryogénie de quelques Orchidées” 
van Treue (1). Hier en daar zal ik die aanvullen naar 
de »Embryogénie des Légumineuses" van Силвхавр (7) (1882) 
еп naar enkele weinige gegevens, welke ik zelf uit de andere 
litteratuur of uit de weinige na 1882 gepubliceerde onderzoe- 
kingen over de physiologische embryologie heb geput. 

TnEvimawus dan was de eerste, die de mogelijkheid opperde, 
dat de kiemdrager voor transport der voedingsstoffen naar de 
kiem zou kunnen dienen. Hij komt echter aan het slot van 
zijn redeneering tot de conclusie, dat de draad, waaraan het 
embryo (van de plant) bevestigd is, de embryodrager dus, 
door zijn dunheid wel niet in staat zal zijn om de kiem vol- 
doende voedingsstoffen toe te voeren, en dat dus de kiem wel 
over haar geheele oppervlakte, vooral door de cotyledonen , 
het voedsel zou opnemen. 

Marpiemr was echter van eene tegenovergestelde meening. 

ExpLicmgR en Пхвкв (5) spraken de vooronderstelling uit, dat 
de »chorda embryonalis" (de kiemdrager) aan de »cellula 
embryonalis" (de kiem) gedurende haar ontwikkeling voedings- 
sloffen zou toevoeren. 

Menen (4) zegt hieromtrent in zijn » Neues System | der 
Pflanz zenphysiologie””: »ik geloof te moeten aannemen, dat de 
»kiemdrager alleen dient tot bevestiging; däit echter, waar de 
»kiemdrager buitengewoon ontwikkeld is, zooals bij Capsella, 
0) Тана, 1, с. р. 5—7. 

9) бивлавр L c. р. 10-11 en verder. 
(5). Ехрмснвв und UNGER: Grundzüge der Botanik, Wien 1843 p. 297. 
(0 Menes 1, с. Bd, Ш. (1839) p. 331. 


152 


»Alsine, enz. schijnt het mij toe, dat de kiemdrager ook | 
»voedsel absorbeert, dat aan de kiem ten goede komt". E 
Scmacur (1) zegt in een stuk over de embryologie van | 
Tropaeolum majus: »Bij Tropaeolum en bij eenige Orchideeën 5 
„heeft een uit het ovulum naar buiten groeien van den kiem- 1 
»drager plaats. Men Кап nu aannemen, dat deze verlenging 2 
»van den kiemdrager dient om de kiem nog voedsel te ver- ` 
»schaffen uit de buiten het ovulum gelegen weefsels, evenals | 
» wellicht de eveneens uit den zaadknop naar buiten groeiende | 
»»coecum”-achtige (3) uitzakkingen van den kiemzak van | 
„eenige Ahinanthaceën еп Labiaten wellicht dienen om аап | 
„het endosperm van buiten af voedingsstoffen toe te voeren. Nu ` 
»zenden echter niet alle Orchideeën den kiemdrager naat ~ 
»buiten....... Het doel van dergelijke verlengingen, de н 
»waarde er van voor het embryo, blijft daarom nog in bet- 
»duister gehuld.” ' 4 
Eerst een twintigtal jaren later werd het onderwerp der | 
kiemvoeding weder opgevat en wel door Drekson die daarvoor 
drie Tropaeolum-soorten embryologisch onderzocht. Hij deelt ` 
de zienswijze van Зенаснт en neemt ook aan dat »de op wortels — 
„gelijkende uitgroeiingen (rootlike processes) van den kiemdrager : 
»wellicht dienen om de kiem van elders, n. 1. uit de placenta | | 
»en den ovariumwand voedingsstoffen toe te voeren.” 3 
Evenmin als zijn voorgangers op dit gebied volgde hij de ` 
in dit opzicht eenig zekere methode, п. 1. de microchemische ` 
en kwam daarom evenmin als zij tot een bepaald resultaat. | 
Daarop volgde іп 1879 de »Notes sur Ретђтуодбте de | 
quelques Orchidées" van Тввов еп daarmede trad, zooals wij boven | 
zagen, de physiologische embryologie een nieuwe phase in. | 
In 1881 volgde de zeer belangrijke » Embryogénte des we Tf 
mineuses" van GUIGNARD. | 
Over beide is reeds hierboven gesproken. 
(D Botan. Zeit. 1855, 14 Sept. p. 646—647. 


(8) Coecum = blinde darm. Door TeraswE aldus het eerst zeer vri | 
benoemd. ur 


155 


Іп 1885 uitte Hregrmarer (*) zich als volgt over de uit- 
groeiingen van den kiemdrager bij Tropaeolum majus. 

Slechts aan een der uitgroeiingen, пл. aan die, welke 
Dickson »placentary roof” noemt, zou de rol toekomen om 
voedsel op te nemen. De cellen van de placenta, tusschen 
welke de placentary root binnendringt, bevatten zetmeel; deze 
zelf bevat echter geen zetmeel en dus »moet men aannemen, 
„dat het zetmeel hier niet als zoodanig wordt geabsorbeerd, 
^maar eerst omgezet wordt in een oplosbaren vorm"......... 
эшааг ik heb verzuimd ," laat Несегматев ег op volgen, » mij 
»door mierochemische reacties hiervan te overtuigen”. 

Sedert heeft alleen Твеов (2) op Java eenige bijdragen geleverd 
tot de physiologie van de kiem en wel bij Peristylus (Habenuria) 
grandis Br. en Арісеппіа officinalis L. Bij Peristylus, een 
javaansche Orchidee, ontdekte hij analoge uitgroeiingen van den 
kiemdrager als bij de door hem vroeger (1879) onderzochte 
verlegenwoordigers dezer familie. Bij Avicennia, de eigenaar- 
dige in alle tropische strandmoerassen groeiende boom, ont- 
kiemen, zooals bekend is, de zaden terwijl zij nog aan den 
boom hangen evenals zulks bij de Rhizophoren het geval is. 
Bij Avicennia nu vond Твкив een zeer merkwaardige differen- 
latie van het endosperm, welke een gemakkelijker voeding van 
de kiem beoogt. Een der endospermcellen groeit hier namelijk 
lot een veelvuldig vertakte buis uit, welke veelkernig doch 
^ncellig is en welke veel gelijkt op het mycelium van een zwam. 

Deze endospermcel, cotyloïde genaamd, doorboort den kiem- 
Zikwand en zuigt niet alleen de weefsels uit van den zaadknop, 
maar neemt ook uit de placenta voedingsstoffen op. Deze 
voedingsstoffen nu komen aan de overige cellen van het 
endosperm en zoodoende ook aan het embryo ten goede. 
deze en andere bijzonderheden van Avicennia zal ik hieronder 
bij de behandeling van de djatikiem terugkomen. 

———— 


(1). HcELMAIER ,Vergl. Unters. p. 162—163. 
(2 Vergelijk noot (5) op blz. 148, 


154 


766 is dus de stand onzer kennis omtrent de physiologie van — 


het zich ontwikkelend embryo. 


Thans kunnen wij weder tot Tectona terugkeeren en nagaan ` 


hoe hier de kiemontwikkeling plaats heeft. 


Ik zal bij het geven van deze bijzonderheden , overeenkomstig à 
de zienswijze van боквкь (1), bij de beschrijving der vorm- | 
veranderingen tegelijk het physiologisch gedeelte der kwestie | 


behandelen. 


DE KIEMONT WIKKELING VAN TECTONA 
GRANDIS. 


S 1. 


ONTSTAAN EN BOUW VAN ZAADKNOP, KIEMZAK EN KIEM. 


ie А M ЖОЛОК ЛКЕН АЛ cd e 
Gel ENA УН КИНЕ ЫИ: EE еее HOGERE EE A ENEN Сана Шынды сақалы «АЕ, E 


Wanneer wij een zeer jongen bloemknop van den Аја ћоот : 


overlangs en dwars doorsnijden, dan zien wij, dat wij hier 


te doen hebben met een axillaire placenta, die slechts _ 


schijnbaar centraal is (fig. 28, 29, 30) en bijna altijd 4 en — 


slechts hoogst zeldzaam 5 zaadknoppen (ovula) bevat. 


Onderzoeken wij nu een zeer jong ovulum bij sterkere 
vergrooting еп in overlangsche doorsnede, dan blijkt dit te — 
bestaan uit een eikelvormigen nucellus met grooten kiemzak - 


en een dik integument (fig. 54, 55, 41, 58). Wij zien verder, | 
door stadiën van verschillende leeftijden te onderzoeken, dat | 


(0 боввер. Flora (1890) Heft UI p. (275 noot 1). 


155 


de kiemzak ontstaat uit een subepidermale cel van den nucellus, 
uit de 2. g. kiemzakmoedercel. Wij zien verder, dat deze 
zich door een horizontalen dikken wand in twee deelen deelt. 
De onderste deelt zich nu op nieuw door 5 of 4 horizontale 
of min of meer schuine dwarswanden (fig. 55, 58, 41, 45). 
De onderste cel van deze celreeks neemt in grootte toe en ver- 
dringt eindelijk al de overige »dochtercellen" en wordt tot 
kiemzak (embryozak) (fig. 55) Van de dochtercellen is na 
het verdrongen zijn niets meer te herkennen. Ook hier bij 
Tectona zien wij dus weder een bevestiging van de door 
Guicsarp (1) uitgesproken meening: »De embryozak van de 
»angiosperme phanerogamen ontstaat nooit door fusie (?) van 
"twee cellen maar door toename in grootte van een enkele cel, 
"hetzij direct zonder voorafgaande deelingen, hetzij indirect па 
^het verdringen van de door deeling uit de moedercel ontstane 
»dochtercellen, welke door deeling uit de moedercel ontstaan 
» zijn”. 

Kort nadat де dochtercellen waren verdrongen geworden, 
vond ik steeds veel groote droppels vette olie in den kiemzak 
(fig. 55). Ook бисхалкр vond veel olie in sommige jeugdige 
kiemzakken en vooronderstelt, dat deze ophooping van olie 
waarschijnlijk ten doel heeft de bouwstoffen te leveren voor 
het plaatsgrijpen der verschijnselen , waarvan de kiemzak weldra 
getuige is, n.l. ontstaan van eiapparaat, antipoden, enz.: 

Deze vooronderstelling komt mij alleszins aannemelijk voor. 
Letmeel tof ik nooit in de embryozakmoedercel aan, evenmin 
in den volkomen ontwikkelden kiemzak. Gurenanp (°) vond 
deze stof in den volwassen kiemzak van Arachis hypogaea L. 
(vóór de bevruchting) en in de embryozakmoedercel (vóór de 
eerste deelingen). 
= 

4) Алп. Sc. nat. (1882) 6% série, tome 12 p. 137 е. v. — Een en ander 
ор grond van zijne onderzoekingen en die van STRASBURGER, TREUB, MELLINK, €. а. 


DI Vesoor meende dat zulks plaats had. 
©) Embr. Légum. 1. c. p. 128 e; v. 


156 


Het komt mij voor, dat de kiemzak bij Tectona op de ge 


wone wijze als bij de meeste augiospermen uit de onderste | 


cel van de cellenreeks ontstaat (1). 


De nucellus wordt spoedig geheel geresorbeerd en het ovulum 5 
bestaat dan slechts uit 2 deelen: den kiemzak en het inte- 5 
gument. De kiemzak is dus onmiddellijk omhuld door het | 


enkele, vrij dikke integument (fig. 56). 


Ik breng hier in herinnering, dat Treue (2) voor de aan А 
Tectona naverwante Avicennia eveneens het spoedig verdringen — 
van den nucellus waarnam en ook dáár slechts een integument | 
vond en dat een dergelijke wijze van ontstaan en bouw van | 


den zaadknop reeds van de aan de Verbenaceeën verwante 
Scrophularineceën, Labiaten, е. a. reeds bekend was. Ik kan 


hier bijvoegen, dat het mij voorkomt, dat in het geheele i 
eerste ontwikkelingstijdperk van het ovulum Tectona veel ` 
overeenkomst vertoont met Avicennia (beide Verbenaceeër). T 
Vermelding verdient verder, dat de vorm van de in tweeën | 
gedeelde kiemzakmoedercel veel gelijkt op een afbeelding, ` 


welke Jönsson (5) geeft voor Verbena; dus een ander lid der- 


zelfde familie. Vorm en bouw van het jonge Tectona-ovulum ` 
herinneren verder eveneens aan een door Turasne Di voor Vero: | 


nica (Scrophularineeën) gegeven afbeelding. 


De hierboven beschreven en in de figuren 28—51, 553%: | 
57 еп 58 afgebeelde ontwikkelingsstadiën hebben alle betrek- * 


king op jonge bloemknoppen. 


Onderzoeken wij de zaadknoppen uit oude bloemknoppen d- 


uit pas geopende bloemen, dan -zien wij, dat zich in den top 


van den kiemzak een meestal normaal eiapparaat bevindt ZS 


(fig. 59, 40, 42, 45, 44). 


(0 Vergelijk de uitzonderingen door Treue en MkLLINK gevonden en — 


medegedeeld in: Arch. Neerl. T. XV. 
@) Ann. Jd. Bot. Buit. vol. Ш. p. 81. 


( Om embryosäckens utveckl. angiosp. tig. 42—47 tab. I. ( Lunds. U niv. | 


Aerskr. Tom. XVI). 
(0 Ат, Sc. nat. (1849) (оте 12 fig. 13 еп 14 van plaat Ill. 


ИТТЕН coins 


157 


Soms trof ik slechts één synergide aan (fig. 40). + Ik ben er 
echter niet in kunnen slagen om ooit de antipoden voldoende 
zeker waar te nemen. Aan den anderen kant wil ik daarom 
nog niet tot het ontbreken er van concludeeren. Opmerking 
verdient echter, dat Hormeister (1) bij sommige der door hem 
onderzochte Labiaten (een, zooals wij boven zagen, met de 
Verbenaceeën zeer na verwante familie) òf slechts één der anti- 
poden vond, òf waarnam, dat zij dáár geheel ontbraken. Hier 
tegenover staat echter, dat Jówssow (2) bij Verbena 5 antipoden 
heeft waargenomen еп dat Hormeisten (5) bij de (evenals de Ver- 
benaceeën) tot de Lamiales behoorende Selagineeën-species Heben- 
streitia dentata soms 5 antipoden aantrof. Bij Lamium (Labiaten) 
vond Hormeister (4) slechts een synergide evenals ik bij Tectona. 

De primaire endospermkern is bij Tectona vrij moeilijk 
мааг te nemen. 

Onderzoeken wij thans een ovulum (5) uit een bloem, waar 


0) Abh. Kgl. Süchs. Ges. Wiss. (1859) Bd. VI. p. 626. 
@) Le. p. 15 regel 6 onderaan en fig. 47 van plaat 1. 
6) Le. p. 630. 


©) Voor de Hollandsche terminologie heb ik Oupemars en De Vries, 
Leerboek der plantkunde gevolgd. Hiervan afgeweken ben ik alleen voor 
de uitdrukking :proómbryo". De hieraan door mij gehechte beteekenis komt | 
overeen met die van Тһесв: Embr: Orch. Sep. p. 4 (noot). De bevruchte 
eicel verandert in proëmbryo; deze ontwikkelt zich tot сеп kiem (embryo) 
еп een kiemdrager (embryodrager) Nu houd ik eerst dan op van proëmbryo 
te spreken, wanneer er een duidelijke embryokogel zichtbaar is. Eerst dan 
bezig ik dus de uitdrukkingen kiem en kiemdrager. De term »kiem" bezig 
ik steeds alleen voor de Шеш in engeren zin" (embryo i. е. 2. »embryon 
proprement dit"). Пе grens tusschen kiem en kiemdrager is bij Tectona in 
Oudere stadiën duidelijker dan in jongere. Vóór de bevruchting wordt van 
"Ovarium" en sovulum", па de bevruchting ор de gewone wijze van »jonge 
vrucht” en srijpend zaad” of bevrucht ovulum” gesproken; van »rijpe 
vrucht”. en гір zaad” is eerst sprake, wanneer de kiem volwassen is. 
Wanneer ik hier deze algemeen bekende punten releveer, dan doe ik dit 
allen om den lezer in staat te stellen te beoordeelen, welke waarde door 
mij aan de verschillende in deze verhandeling voorkomende termen wordt 

КӨНЕ 122: 


158 


de bevruchting heeft plaats gehad. Dit herkennen wij aan 
het verwelken der bloemkroon eu het verdrogen van den 
stijl. Overlangsche doorsneden door zulke pas bevruchte ovula 
leeren ons, dat de eicel zonder voorafgaande deeling tot een 


fijne buis is uitgegroeid, welke langen tijd voortgaat zich te — 


verlengen zonder dat een enkel tusschenschot gevormd wordt. 
De halfkogelvormige eicel is dus hier tot een draadvormig 
lang eencellig proëmbryo geworden. Wij zien tevens, dat de 
synergiden een geelachtig, gelatineus, en daarna min of meer 
verschrompeld uiterlijk hebben verkregen, terwijl in andere 
stadiën van de synergiden geen spoor meer te ontdekken valt 


(іс. 42, 46—57). De stuifmeelbuis, welke tegen den top van 


den kiemzak aanligt, onderscheiden wij gemakkelijk van het 


hem omringende integumentaire weefsel door zijn min о 


meer glanzend en geelachtig voorkomen (fig. 42 еп 47). 

Een zeer groot aantal van deze embryonale buizen heb ik 
onderzocht en steeds vond ik, dat zij trots haar епогше 
lengte-ontwikkeling eencellig waren gebleven en dat er slechts 
één celkern in aan te toonen was (fig. 47—86). Eenmaal 
slechts vond ik twee celkernen en zulks in een proëmbryo, 


oii EE tat АКЫН 


dat reeds een aanzienlijke lengte had bereikt. Ik ben daarom T 
van meening, dat wij hier te doen hadden met de eerste 


proémbryonale celkerndeeling, die aan den eersten dwarswand 
voorafgaat (fig. 57). 

Dit draadvormig ééncellig proémbryo is niet gemakkelijk 
waar te nemen. Betrekkelijk moeilijk mag het zelfs genoemd 
worden om het geheel tot aan de plaats van insertie 16 
volgen. Toch is mij zulks eenige malen, in bijzonder gunstige 


praeparaten, gelukt: zelfs tweemaal bij kiemen, welke reeds | 


het kogelstadium hadden bereikt (fig. 75). 


In dit tijdperk heeft zieh de kiemzak met een zeer wijdeellig 5 
doorschijnend weefsel, het endosperm, gevuld. Reeds zeer ` 
spoedig kan men daarin het begin waarnemen van het ontstaan | 
der twee endospermsoorten, welke voor oudere stadiën bij : 


Tectona тоо kenmerkend zijn. Het is door dit weefsel vooral, 


D 


159 


dat het volgen van het proëmbryo zoo moeilijk is. Alleen 
het ondereinde teekent zich door zijn donkerder tint tegen 
den doorschijnenden achtergrond af. Deze donkere tint van 
het ondereinde van het proémbryo is een gevolg van de groote 
hoeveelheid donkergrijs draderig protoplasma; die zich daar 
bevindt. Het doorschijnende van het bovendeel van het pro- 
Embryo komt voort uit de bijzondere fijnheid van den celwand 
en uit het bijna ontbreken van celinhoud. 

Herinnering verdient hier, dat Tyrasxe (7) voor Dracocephalum 
(Labiaten) op de enorme fijnheid van den »suspenseur” wijst en 
op de moeite om dezen tot aan de insertie te volgen , zoomede 
dat Treur (2) voor de met Tectona nog nauwer verwante 
Avicennia hetzelfde vermeldt. 

Tot toelichting diene hier nog, dat bij Turasye eu mij van 
hetzelfde deel van het proémbryo sprake is, daar , zooals wij later 
zullen zien, dit boveneinde van het proëmbryo van Tectona 
later tot bovenste cel wordt van den kiemdrager (»suspenseur"). 

Eenige aandacht verdient het m. i. dat door Hormeister (5) 
dergelijke zeer eigenaardige draadvormige proëmbryo’s gevonden 
zijn bij een aantal planten, welke tot de aan de Lamiales 
(hiertoe Tectona) naverwante cohors der Personales behooren. 

Uit figuur 47 en 48 ziet men, dat het proëmbryo soms min 
of meer zijdelings van den top van den kiemzak geinsereerd is. 
Blijkens de afbeeldingen, welke Hormeister (*) van twee Per- 

(9 Ann. Sc. nat. 1855 4° série, (оте 4 y. 74: »Le suspenseur est 
d'une ténuité, qui le fait souvent échapper à la vue". 

9) Ann. Jard. Bot. Btzg. vol. ЇЙ. p. 82. 

(5) Abhandl. К. S. С. У. (1859) 1. c. — De bedoelde planten zijn : Pedi- 
cularis sylvatica, plaat ХХІ; P. comosa, plaat ХХІ; Veronica triphyllos , 
pl. XXII; V. Buzbaumii pl. XXII; Acanthus spinosus en Catalpa syringae- 
folia, рі. XXIII; Prosthanthera violacia, pl. XXIV ; Glossocomia , pl. XXVI 

Melampyrum nemorosum , pl. ХХШ en enkele andere. Bijna bij alle is de draad: 
vormige cel lang ongedeeld gebleven, Vooral de afbeelding van Melampyrum 
herinnert ons aan Tectona. Ook hier is het proembryo reeds tot 2/3 kiemzak- 
lengte in den kiemzak doorgedrongen. Ook de vorm van den kiemzaken het 
jeugdige endosperm brengt ons Tectona voor den geest in een even jong stadium. 

@ Abh. L c. plaat ХХ en XXVI. 


160 


sonales geeft nl- van Pedicularis sylvatica еп Glossocomid 
clematidea schijnt een dergelijke zijdelingsche insertie in dezen 
met de Lamiales verwanten cohors ook voor te komen. 

Wanneer nu bij Tectona het draadvormige (eencellige) proém- 
bryo tot ongeveer ? van de kiemzak-diepte doorgedrongen 
en dus het ondereinde van den kiemzak tot omstreeks !is kiem- 
zaklengte genaderd is, heeft de eerste deeling plaats. 

Deze eerste deeling geschiedt , zoover ik kon nagaan , constant 
door een horizontalen dwarswand in het ondereinde van het 
proémbryo. Dit wordt door dit tusschenschot verdeeld in 
een half kogelvormig onderstuk en in een draadvormig boven- 
stuk. Het laatste wordt tot bovendeel van kiemdrager; uit 
hel eerste ontstaat door verdere deelingen de kiem en het 
onderdeel van den kiemdrager. Het bovenstuk is doorschijnend 
en arm aan protoplasma; het onderstuk is niet doorschijnend en 
rijk aan protoplasma. 

Nadat de eerste dwarswand gevormd is, volgen, naar het 
schijnt, de andere deelingen vrij spoedig (1). Deze zijn binnen 
zekere grenzen variabel. Meestal worden nog één of meer 
dwarstusschenschotten gevormd en heeft daarop eerst kruis- 
deeling plaats door een overlangschen | wand. Soms ge- 
schiedt de kruisdeeling iets later (fig. 58, 59, 62, 65, 75). 
Schuine (3) wanden zijn zelfs gedurende dit jeugdige tijdperk 
niet zeldzaam (fig. 64—66, 71, 72) en de regelmaat is dus 
in deze eerste deelingen niet groot (5). 


() Eencellige stadiën en zulke met twee of meer dwarswanden zijn 
althans lang niet zoo moeilijk te vinden als zoodanige , waarin alleen de 
eerste tweedeeling heeft plaats gehad. 

€) Door Hormeisten, Ahh. 1. с. plaat XXI fig. 7 bij Pedicularis en door 
Твеџв, Embr. orch. 1. c. plaat П. fig. 27 a., 30 a., enz. zijn о, а. even- 
eens dergelijke schuine wanden in embryo's van phanerogamen geconstateerd. 
Zouden wij hier met atavismus te doen hebben met betrekking tot de 
» Scheitelzelle" der vaatcryptogamen ? 

(9 Deze sonregelmatigheid” in de eerste deelingen van vele angiospermen- 
kiemen is blijkens de onderzoekingen van FLEISCHER, HEGELMAIER, TREU 
GUIGNARD, e. a. niet zoo zeldzaam als men vroeger meende. 


161 


Door herhaalde deelingen van de onderste cellen van het 
proëmbryo ontstaat vrij spoedig een kleine kogel де 2. g. 
embrvokogel (het embryo in engeren zin), zoomede een meer- 
cellige draad: de kiemdrager. 

Tot deze laatste behoort ook de lange, ongedeeld gebleven 
bovencel. De grens tusschen embryo en embryodrager is vrij 
moeilijk te bepalen en alleen bij nagenoeg volwassen kiemen 
valt dit gemakkelijker (fig. 67, 68, 70—75). 

Wil men zich deze kogel-embryo's verschaffen, dan ‚behoef 
men slechts eenige vrijpende zaden” te nemen uit een jonge 
vrucht van de afgebeelde grootte (fig. 60). 

In overlangsche doorsneden kan men dan met een loupe 
zonder moeite dezen embryokogel zien. 

Hoewel de kiemdrager meestal bij Тесіопа den іп fig. 88 en 
94 afgebeelden vorm heeft, bleek mij ook hier variatie niel 
zeldzaam. De in de figuren 88, 89 еп 90 afgebeelde kiem- 
dragers mogen als voorbeelden dienen van zulke afwijkingen. 
Deze drie eigenaardige zeer sterk van het typus bij Tectona 
afwijkende vormen vond ik slechts eens. Іп beide gevallen van 
fig. 88 en 90 kon ik het ééncellige draadvormige boveneinde 
niet verder vervolgen dan tot de grens van de beide endos- 
permhelften (hierover later). Hetzelfde was het geval met den 
blaasvormigen opgezwollen voet van den in fig. 89 afgebeelden 
abnormalen kiemdrager. Ik trof in alle cellen van dezen 
drager, ook in zijn voet, veel zetmeel aan, terwijl deze stof 
in het omringende endosperm ontbrak. 

De voor Тесіопа zeer abnormale kiemdragervorm van fig. 90 
herinnert aan den voor Tropaeolum normalen vorm van een 
jongen kiemdrager, althans te oordeelen naar de afbeelding 
welke Збенлснт (1) daarvan geeft. 

Door gelocaliseerden groei begint de саак zoodra 
deze ongeveer de fig. 82 afgebeelde grootte heeft bereikt, aan 
de onderzijde een afgeplatte gedaante te verkrijgen en lang- 


M — 


20) Bot. Zeitg. 1855, 14 Sept. plaat IX. fig. 14. 


162 


zamerhand ontstaan er twee (hoogst zeiden 5) verhevenheden, 
welke tot kiembladen (cotyledonen) uitgroeien. 700 verkrijgen 
wij een kiem als o. a. is afgebeeld in de fig. 69, 74, 76 en 
77. Deze kiem is echter nog zeer klein en moet nog veel 
groeien, voordat zij de in fig. 91 afgebeelde grootte heeft, 
voordat zij volwassen is. 

Te oordeelen naar de oudste der door mij T—— 
stadiën van bijna volwassen embryo's schijnt het mij toe, dat 
alleen de bovenste cellen van den kiemdrager geen deel uit- 
maken van de kiem, maar verslijmen en te niet gaan, terwijl 
de onderste cellen уап het meercellige kiemdragerdeel in het 
laatste stadium der kiemontwikkeling bijdragen tot de vorming 
van het wortelmutsje. Ook hierop komen wederom uitzon- 
deringen voor. In fig. 96 is zulk een abnormaal geval afge- 
beeld, dat ontleend is aan een bijna volwassen kiem. De 
grens tusschen den embryodrager en het embryo was hier 
zeer scherp te zien, terwijl de drager uit een betrekkelijk 
groot aantal korte cilindrische cellen bestond, welke alle reeds 
in begin van verslijming waren. 

Wat dit verslijmingsproees der kiemdragercellen aangaat, 
moet hier vermeld worden, dat deze desorganisatie eerst zeer 
laat plaats grijpt n. 1. op een tijdstip, wanneer bijna alle 
weefsels door de kiem verdrongen en geresorbeerd zijn. Het 
eerst schijnt dit verslijmen een aanvang te nemen in de 
dwarswanden. Deze zwellen op еп worden gelatineus door- 


schijnend. Na behandeling met kaliumhydroxyd еп daarna | 


met anilineblauw vertoonen zij een beeld, dat ons eenigszins 
aan een callusplaat van een zeefvat herinnert. Met het ver- 
slijmen der dwarswanden gaat een verslijmen der buiten- 
wanden en verdwijnen van den inhoud hand aan hand. De 
geheele kiemdrager kromt zich hierbij en krijgt een geelachtig 
bruine tot roodbruine kleur en wordt geheel doorschijnend. 
Door een en ander valt het bij zeer oude kiemen even ge 
makkelijk de grens tusschen kiemdrager en kiem te bepalen 
als zulks moeilijk is bij jongere stadiën, waarin de kiem- 


d 


165 


dragercellen nog functionneeren. In geheel rijpe zaden mocht 
ik er nimmer in slagen eenige resten van den kiemdrager terug 
te vinden. Deze schijnt dus eerst volkomen te verslijmen en 
daarna door den bijna volwassen kiem te worden geresorbeerd. 

Ik merk hier nog op dat Guiewamp (!) bij Cytisus een der- 
gelijk verslijmingsproces waarnam, dat eveneens in de dwars- 
wanden van den kiemdrager een aanvang nam. 

Wat de door mij bij Tectona ondervonden bezwaren aangaat, 
om in jonge stadiën scherp de grens te bepalen van kiem en 
kiemdrager, herinnert mij aan hetgeen Gurewamp (2) over 
deze kwestie zegt in zijn »Embrogénie des Légumineuses”. 
Hij deelt n. L mede, dat »bij vele Leguminosen-embryo's een 
»decisie in deze kwestie uiterst moeilijk, zoo niet onmogelijk 
^is". Toch moet ik hier bijvoegen , dat enkele voor deze kwestie 
bijzonder gunstige praeparaten mij geleerd hebben, dat bij 
Tectona alleen de bovenste cellen van den kiemdrager ver- 
slijmen en te niet gaan, terwijl de onderste dezer cellen 
bijdragen tot de vorming van het wortelmutsje (fig. 92). 

Op het tijdstip, dat het zaad rijp is, vinden wij daarin de 
kiem, zooals die fig. 91 is weergegeven. Wij bemerken, dat 
de kiem nagenoeg de geheele ruimte vult. Van al de vroeger 
beschreven in het onbevruchte ovalum aanwezige of па de 
bevruchting onstane weefsels (endosperm) vinden wij geen andere 
resten terug dan een dun laagje endospermcellen binnen tegen 
de zaadhuid aan. De zaadhuid bestaat dan uit een dunne 
laag cellen, die fraai netvormig verdikte wanden hebben , naar 
buiten toe afgeplat, met lucht gevuld en bruinachtig geel 
gekleurd zijn. 

Beschouwen wij een volwassen djatikiem met het bloote 
90g, dan valt het niet moeilijk daaraan een klein worteltje, 
pluimpje en colyledonen waar te nemen en tevens te zien, dat 
het worteltje kort, recht en kegelvormig is, terwijl de cotyle- 
donen zeer groot en van buiten eenigszins gewelfd zijn en van 


—— — 
() Embr. Legum. 1, c. p. 79—80. 
DI Ibid. p. 145. 


164 


binnen met de platte zijde (later de bovenzijde) tegen elkander S 


liggen. In den hoek, waar deze zamen komen, zien wij het 


pluimpje, dat zeer klein en stomp kegelvormig is en geen | 


sporen vertoont van de eerste stengelbladeren (ба. 15—22). 
Vergrooten wij een overlangsche doorsnede door het wortel- 


einde van een volwassen kiem wat sterker, dan verkrijgen 5 
wij een beeld, zooals in fig. 92. Wij bemerken een duidelijke | 


demarcatielijn tusschen wortel en wortelmutsje en bespeuren 
in het centrum van de plumula, van het worteltje en van de 
cotyledonen langgestrekte cellen. Uit deze cellen ontstaan 


later de vaatbundels еп het cambium (teeltweefsel); het laatste : 


geldt natuurlijk alleen voor de beide eerste kiemdeelen (fig. 92). 
Wanneer men een rijpe djatikiem tusschen de vingers 
fijnwrijft, duidt een vetachtig gevoel op de aanwezigheid van 


vette olie. Inderdaad blijkt na microchemisch onderzoek met | 


jodium , aether, overosmiumzuur, zwavelzuur, enz., dat deze 
stof inderdaad vette olie is en deze in groote droppels in 
alle cellen van de kiem wordt aangetroffen; men vindt van 
zetmeel (2) of glycose daarentegen geen sporen. - Alleen de olie- 


reactie heb ik hier in de figuur aangeduid (fig. 91) en wel E 


op de gebruikelijke wijze door zwarte kringen of stippen. 
Ook in het meerbedoelde endospermlaagje van het rijpe zaad 


(a 


kunnen olie en eiwitstoffen aangetoond worden en ontbreken | 


zetmeel en glycose. 

De wanden der binnenste cellen van dit laagje zijn 700 
uiterst fijn en teer, dat zij zeer spoedig scheuren. De in 
die cellen bevatte olie treedt dan naar buiten. Aan deze 


bijzonderheid moet het worden toegeschreven, dat de kiem van 4 
een rijp of bijna rijp zaad zoo gemakkelijk uit de zaadhuid | 
glijdt, wanneer men er slechts een geringe drukking op uit | 


S 


c 


() Vergelijk: De Vries, Landw, Jahrb. 1878 р. 19 «Die Kartoffelsame | 


gehörèn zu der verhältnissmässig kleinen Reihe von Samen in denena 


stickstoffreie Nährstoffe in der Form eines fetten Oeles abgelagert sind und 5 


denen damit die Stärke völlig abgeht." 


165 


oefent (b. v. tusschen vinger en duim). Еп zoo moet het 
ook aan de uit die endospermcellen gevloeide olie worden 
toegeschreven, dat de volwassen kiem eenigszins glad en olie- 
achtig aanvoelt. Dit is vooral op te merken bij kiemen van 
djatizaden, welke beginnen te ontkiemen. | 

Opmerking verdient hier nog, dat de celwanden van dit 
endospermlaagje en van de zaadhuid het teerste zijn aan het 
naar den worlel toegekeerde deel en dus bij het zwellen der 
kiem — bij de ontkieming — aan. deze zijde het eerst moeten 
веһепгеп. lets wat dan ook bij het ontkiemen inderdaad 
plaats heeft. 

Onderzoeken wij de cellen van de fijne opperhuid (epidermis) 
уап een volwassen of bijna volwassen kiem, dan bemerken 
wij, dat de buitencelwand niet alleen niet dikker, maar even 
lijn is, als de overige celwanden. Van een cuticula zien wij 
Seen spoor. Door toepassing van chloorzinkjodium , gecon- 
centreerd zwavelzuur of kaliumhydroxyd slagen wij er verder 
in ons te overtuigen, dat inderdaad, nòch de buitenwand, nòch 
een der overige celwanden der epidermis in die mate geculi- 
culariseerd is, dat ‘wij een cuticula duidelijk kunnen waar- 
nemen. 

Tevens breng ік hier nog kort in herinnering, hetgeen door 
Treue: (1) omtrent het resultaat van dergelijke gebruikelijke 
cuticula-reacties gezegd is: »..... het zou altijd nog mogelijk 
»kunnen zijn, dat er" (zooals in het hierboven beschreven 
geval) »nog een buitengewoon fijne cuticula bestond, aan 
ade Waarneming ontsnappend, door dat zij onmiddellijk na 
»inwerking van het zwavelzuur opgezwollen “еп verscheurd 
"was, ` Het bestaan echter уап een zóó fijne cuticula doet 
dan waarschijnlijk ook weinig of geen afbreuk aan de moge- 
lijkheid om door een dergelijken celwand voedingstoffen op 
te. nemen. 

Vermelding verdient nog, dat de kleur van de volwassen 
kiem geelachtig wit is en dat bladgroenkorrels er ten eenen- 
— 

() Embr. Orch. 1, с. p. 21 (іп noot, 1). * 


166 


male in ontbreken. Eerst na de ontkieming neemt men deze ` 


daarin waar en wel in de cotyledonen. 


De middennerf en enkele der zijnerven van de cotyledonen | 
kan men met een loupe zonder moeite waarnemen, zooals | 
uit de fig. 21 en 22 blijkt. De hier afgebeelde grootte heeft г. 
de kiem bereikt, wanneer het zaad volkomen rijp is. Dit nu d 
is het geval, wanneer de vrucht zoo groot is geworden als | 
in de figuren 7—14 afgebeeld is en als daarbij de kern (de E 
binnenvruchtwand, het endocarpium) haar grootste hardheid E 


verkregen heeft. 


Resumeeren wij kort het voorgaande, dan blijkt het, dat ` 


het rijpe zaad bijna geheel uit de olie- en eiwitrijke kiem | 
bestaat en dat van het integument en endosperm slechts een | 
paar cellagen zijn overgebleven, terwijl van de overige 
weefsels, welke in het jeugdige, pas bevruchte ovulum voor- | 


kwamen, geen sporen meer te vinden zijn. 


De vragen, welke zich thans zonder twijfel aan elk ђе S 
schouwer het eerst voordoen, zijn zeker wel deze: 1° Waar | 
zijn die weefsels gebleven? 2° Van waar komen de eiwilstoffen ` 
en de vette olie in de kiem, zoomede de stof, waaruit | 
haar cellen zijn opgebouwd? 5° Hoe geschiedt de opname | 
van het voedsel door de kiem: heeft deze plaats door den | 
kiemdrager alleen, door de kiem alleen of door beide tege ` 


lijkertijd of successievelijk door een van beide? 4° Bestaan 


er bij Tecíona differentiaties in dien zin, dat sommige der 


met de voedselopname belaste cellen eigenaardige vormen of 


eigenschappen hebben aangenomen, zooals zulks о. а. VOL 
eenige Orchideeën, voor Tropaeolum, enkele Leguminosen e 


Avicennia bekend is? 


$ 2. 


VERANDERINGEN IN DE BLOEM NA DE BEVRUCHTING, UITGEZONDERD | 


DIE, WELKE IN HET RIJPENDE ZAAD PLAATS GRIJPEN. 


Ten einde de in het slot van de vorige paragraaf gestelde 


d 


167 


vragen te beantwoorden keeren wij tot het pas bevruchte 
ovulum terug. 

Wij vonden dit in een nog bijna frissche bloem (fig. 4). 
Met het verwelken der bloemkroon en het verdrogen van 
de meeldraden en den stijl gaan, zooals gemakkelijk te consta- 
leeren. valt, in het oog vallende veranderingen van de та 
afgevallen kelk en van den eierstok gepaard. 

De kelk, welke gedurende den bloei niet merkbaar gegroeid 
was, begint thans na de bevruchting der bloem plotseling 
sterk in omvang toe te nemen en gaat hiermede zoo lang 
voort, totdat hij den in de fig. 7 еп 8 afgebeelden vorm en grootte 
bereikt heeft. De kelk vertoont dan een zeer eigenaardig op- 
geblazen, kruikvormige gedaante en onttrekt de vrucht, 
welke hij los omgeeft, geheel aan het oog. 

Voor hen, die hierin belang mochten stellen, deel ik hier 
mede, dat de in Achter-Indië voorkomende, doch vermoedelijk 
ор Java ontbrekende, Tectona Hamiltoniana, WaLL, zich vooral 
daarin van de Tectona grandis L. F. onderscheidt, dat de 
vergroote kelk de vrucht eng omsluit (1). 

Ik voeg hier bij, dat de kelk bij den djati reeds zijn maxi- 
male grootte bereikt heeft, voordat nog de vrucht volkomen 
rijp is en dat de kleur zeer lang groen blijft, tot zelfs nog 
iets na het tijdstip van het rijpworden der zaden (3). 

Meestal gaat de kelk eerst te gronde, nadat de vruchten 
zijn afgevallen. De kelk verschrompelt dan, verscheurt en 


————— 


(1) Вехтнам ef Hooker, Genera Plant. ЇЇ p. 1152. — Cornes. De djati- 
bosschen op Java p. 3 

(*) Omtrent het nut van deze kelkvergrooting, deze aanpassing” is 
moeilijk iets met zekerheid te beslissen. Het waarschijnlijkste komt het mij 
voor dat wij hier te doen hebben met een middel tot verspreiding door 
Wind en door water. Het laatste ligt misschien minder voor de hand, doch 
schijnt mij van niet minder belang toe. Ik bedoel hier п, 1. het transport 
le water in de vele watergeulen en beken, welke in een djatibosch tijdens 
ten stortbui allerwege gevonden worden. De vrucht met kelk drijft en 

һ 200 gemakkelijker verder getransporteerd worden. 


168 


verrot. Aan de voor het planten van djati gebezigde vruchten — 
(door de boschambtenaren op Java djati-»pitten” genoemd) 
vindt men meestal, zelfs eenigen tijd nadat deze onder den 
grond hebben gelegen, nog overblijfselen van de Кек. 

Ik breng hier in herinnering, dat een »nablijvende opgebla- | 
zen kelk”, zooals bij Tectona grandis, slechts bij relatief weinig 
planten gevonden wordt o. a. Silene inflata , Trifolium fragiferum, 
Physalis alkekengi, Nicandra physaloides (*) еп bij een wek ` 
bekenden javaanschen strandboom, den Hernandia sonora. 

Ook de veranderingen, welke in den stamper па де еугісі _ 
ling plaats grijpen zijn zeer groot. Пе aanvankelijk eivormige 
eierstok (fig. 25) zwelt ор 104 een plat-kogelvormige vrucht, 
welke uit drie verschillende lagen bestaat. De buiten vrucht- 
wand is dun, doch met een dikke laag wollige Waren bedekt. — 
Deze blijken onder het microscoop een fraai hertengewei- | 
vormige gedaante te bezitten en "met lucht gevuld te zijn. ` 
Verder worden daarop nog vele kleinere klierharen gevonden, - 
die een roode kleurstof ‘bevatten, welke aan ieder, die м 
eens een jong djatiblad heeft fijn gewreven, welbekend is ` 
De middenvruchtwand is dik, min of meer droog en spons- 
achtig. De binnenvruchtwand is daarentegen steenhard , door- 7 
dat de celwanden zich verdikt hebben en tot steencellen 56 2 
worden zijn (fig. 25, 7, 8). Deze binnenvruchtwand heet, | 
zooals bekend is, ook kern of steenkern (putamen) en hierdoor | 
behoort de djativrucht tot de steenvrüchten (drupae). 

De stijl en stempel zijn meestal reeds zeer spoedig afgevallen. ` 
Zij worden aan de rijpe vrucht nooit meer gevonden. 

Snijden wij een rijpe djativrucht overdwars door (fig. 9—14) 
en vergelijken die met een dwars doorgesneden onbevruchte | | 
eierstok (fig. 26-27) dan bemerken wij, dat ook binnen in het ` 
ovarium belangrijke veranderingen na de bevruchting hebben — 
plaats gegrepen. Wij zien dan, dat meestal een of meer der 
zaadknoppen geheel of bijna verdwenen zijn. Soms d duiden | | 


(1) Осремамѕ еп De Vries, Leerb. Plantk. 11, p. 103. 


169 


kleine gaatjes in de steenkern de plaats nog aan, waar. zich 
vroeger de eierstokhokjes bevonden, soms is echter ook deze 
opening geheel verdwenen. Verder merken wij op, dat de 
zaadknoppen, welke daarin zijn overgebleven eu tot zaden 
geworden zijn, veel grooter zijn dan de ovula van een onbevrucht 
ovarium. Meestal vond ik 1— 5, soms wel eens 4, doch nooit 
meer zaden in een rijpe djativrucht (fig. 9—14). 

Het kleine vierkante gaatje, dat soms bij laag getroffen 
dwars-doorsneden in de rijpe vrucht zichtbaar is (fig. 9 en 
12) en ook door Вехтнам en Hooker (1) in de vruchtbeschrij- 
ving vermeld wordt, is m. i. hoogstwaarschijnlijk de opening. 
welke heneden is overgebleven bij de vergroeiing der vier 
vruchtbladen. 

Vermelding verdient hier nog, dat ik eens een ovarium 
vond, waar zich in een der hokjes 2 ovula bevonden, terwijl 
de drie overige hokjes, zooals gewoonlijk er elk slechts één 
bevatten (fig. 27). Deze bijzonderheid was voor Tectona nog 
niet bekend (5. Bij de verwante geslachten Premna en Petitia 
is het voorkomen van twee ovula in elk hokje regel. 

Op grond van deze bijzonderheid zoomede van vergelijkend 
onderzoek van zeer jonge stampers meen ik te mogen aanne- 
men, dat wij bij Тестопа grandis met 4 vruchtbladeren te 
doen hebben, welke reeds zeer vroegtijdig vergroeien; dus 
met een dergelijk geval als met Duranta еп Geunsta (5), twee 
verwante verbenaceeën-geslachten ; en niet met een uit 2 vrucht- 
bladeren ontstaan en door valsche schotten 4-hokkig geworden 
ovarium , zooals Ercuuer meende (4). Deze vergissing is trouwens 

U) Genera plantarum 1. с. p. 1152: »endocarpio. . .cum lacuna centrali” . 

() Ibid. p. 1152: ..,.. loculis 1-ovulatis (Tectona); .... loculi 
2-ovulatis (Premna , Petitia). 

(5) Breuer: Blüthendiagr. ТА. 1. p. 230.— Tectona zou dus nu even goed 
als een overgang mogen beschouwd worden van den »Urtypus” der verbe- 
haceeën-familie (Geunsia) als door Eicurer reeds terecht voor Duranta 
Aangenomen werd. 

(0 Ешнікв, 1. c. p. 230. 


170 


zeer begrijpelijk als men weet, dat de stempel van Tectona 
2-spletig is. 


A 
ы 


VERANDERINGEN IN DEN BEVRUCHTEN ZAADKNOP. 


In de vorige paragraaf zijn de veranderingen geschetst, welke 
in het ovarium plaats grijpen na de bevruchting, doch de | 


veranderingen in het bevruchte ovulum zelf buiten be- 


schouwing gelaten. Met die laatste zullen wij ons thans | 
bezig houden, en wij keeren hiervoor naar een pas bevrucht | 


ovulum terug. 


Wij vonden daarin een draadvormig proëmbryo. Dit pro- 
Embryo bevond zich in een doorschijnend nog vrij los endo- 7 
spermweefsel, terwijl de vorm van den kiemzak weinig of niel 


veranderd was. 


Onderzoeken wij thans doorsneden, waarin zich kogel- | 


embryo's bevinden (fig. 67, 75 —94) dan wordt onze aandacht 


in de allereerste plaats getrokken door een insnoering, welke ` 
de kiemzak vertoont en in de tweede plaats door het verschil | 


in bouw tusschen het boven еп onder die insnoering gelegen 


endosperm-weefsel. Het eerste zullen wij aanduiden door den ` 
term bovenendosperm , het laatste door onderendosperm. p ` 
insnoering bevindt zich op ongeveer У, kiemzaklengte van het 
ondereinde van den kiemzak. Zij is gedurende dit kogelstadium ` 
van de kiem nog betrekkelijk gering, doch wordt, naarmate | 
de kiem ouder wordt, zeer aanzienlijk (fig. 74, 77). Door 
de insnoering wordt de kiemzak in twee ongelijke deelen 
verdeeld, namelijk een lang dun cilindrisch bovenstuk en €&? ` 


171 


kort eivormig onderstuk. Behalve door de insnoering valt де 
grens dezer beide deelen sterk in het oog door het enorme 
verschil in bouw van boven- en onderendosperm. Het laatste 
vult het eivormige benedendeel.+ Dit onderendosperm 
bestaat uit vrij regelmatige cellen met doorschijnend draderig 
protoplasma en groote celkernen. De cellen, welke het meest 
naar het centrum toe liggen, zijn zeer dunwandig en min of 
meer kogeivormig; die cellen echter, welke het meest naar 
buiten toe gelegen zijn, dus het dichtst bij den kiemzakwand, 
zija min of meer polyëdrisch en iets minder dunwandig. 
Het laatste geldt tevens voor die cellen уап het onder- 
endosperm, welke het dichtst bij de grens van beide endo- 
spermsoorten (fig. 94) gelegen zijn. Over het algemeen is de 
bouw: van dit weefsel zeer regelmatig en liggen de cellen 
betrekkelijk dicht aaneen. 

Geheel anders is het met het bovenendosperm. Dit eigen- 
aardige weefsel bestaat uit een gering aantal uiterst onregel- 
matige cellen, die ordeloos en vrij. los dooreen liggen. Figuur 
94 kan hiervan eenigszins een denkbeeld geven. Ik moet hier 
echter bijvoegen, dat de celvormen vaak veel onregelmatiger 
zijn. Soms trof ik in hetzelfde weefsel de meest verschillende 
vormen aan: van min of meer ronde af tot »cotyloid"-achtig 
lang cilindrische vormen toe. Zonder uitzondering waren de 
cellen alle zeer dunwandig en was het protoplasma zeer 
Onregelmatig in de cel verdeeld. Daarbij waren de celkernen 
moeilijk waar te nemen en was het protoplasma van min of 
meer korrelige natuur. 

Vette olie werd door mij steeds in beide weefsels gevonden. 
Eigenaardig was echter het verschil in wijze van voor- 
komen. In het onderendosperm trof ik steeds een zeer groot 
aantal uiterst Wu: droppels dezer stof, terwijl de olie in de 
bovenendospermcellen meestal in groote droppels voorkwam. 
(fig. 94). 

706 is de vorm van den kiemzak en de bouw van het endosperm 
in het tijdperk, dat de kiem nog in het kogelstadium verkeert. 


172 


Steeds bevindt zich de kiem en het belangrijkste deel van 
den kiemdrager in het eivormige onderkiemzakdeel, dus in 
het onderendosperm. Ik zeg »steeds het belangrijkste deel”, 


omdat het protoplasma-rijke dikke en meercellige onderdeel | 


van den kiemdrager altijd binnen ій het onderendosperm 
ligt. Alleen is zulks soms — en dan nog uiterst zelden — 
met het protoplasma-arme draadvormige boveneinde niet het 
geval (fig. 75, 94). Slechts tweemaal toch constateerde ik 
een dergelijk geval, waarin het buitengewoon lange eencellige 
bovendeel van den drager , van de grens der beide endosperm- 
soorten af, naar boven tot bij den top van den kiemzak kon vervolgd 


worden (fig. 75). Beide keeren vond ik noch protoplasma noch | 


zetmeel of olie in dit bovenste deel, terwijl die stoften in het 


dragerdeel, dat zich in het onderendosperm bevond , overvloedig y 


waren. Daarbij komt, dat dit eencellige dragerdeel voor 200 ver 
het in het bovenendosperm ligt, bijna altijd zeer spoedig 16 
niet schijnt te gaan. Alleen aan het in het onderendosperm 


gelegen kiemdragerdeel is een lang bestaan verzekerd, het ` 


langste aan het dikke meercellige onderste deel. 


De vraag, die zich nu voordoet is deze: wat gebeurt d ` 


теі de zaadknopweefsels , wanneer de kiem in grootte toeneemt? 

Om hierin een helder inzicht te krijgen, beschouwen wij 
overlangsche doorsneden van rijpende zaden met oudere kiemen 
en wel aanvankelijk bij zwakke vergrooting (fig. 74, 77). 


Het blijkt ons dan, dat het eivormige onderdeel van den kiemzak : 
grooter en het integument smaller is geworden, zoomede dal | 
het bovenkiemzakdeel (met het bovenendosperm er in) meer | 
of minder verdrongen is (fig. 74). Ik zeg meer of minder 3 
omdat de onderste cellen vau het bovenendosperm zeer 
lang blijven bestaan; het zijn die cotyloid-achtige cellen, 5 
welke buiten (boven) tegen den ingang van het onderendospertn 2 


aan zitten (fig. 77). 


Beschouwen wij de doorsneden met sterkere vergrootingen | 
en met toepassing van verschillende reagentiën, dan merken ^ 


wij het volgende op. 


PATET SAMO PE 


175 


Een aantal lagen van het integument blijken plat gedrukt 
te zijn, tengevolge van het uitzetten van het eivormige onder- 
kiemzakdeel. Het zijn die lagen, welke het meest naar binnen 
toe gelegen zijn (fig. 94). De tint van deze als vellen papier 
op elkaar gedrukte membranen is meestal min of meer glanzend 
geelachtig tot roodbruin. Meermalen gelukte het mij ze door 
deze kleur terug te vinden in bijna rijpe zaden. Die laag 
bevond zich dan tusschen de zaadhuid en den eng daar tegen 
aan gelegen kiemzakwand van het onderkiemzakdeel. 

De buitenste cellagen van het integument ondergaan eveneens 
belangrijke veranderingen. Пе inhoud: uit die cellen verdwijnt 
gelieel еп wordt door lucht vervangen. De celwanden cuticu- 
lariseeren en krijgen fraaie netvormige verdikkingen. Deze 
eellenlaag — de zaadhuid — kan zieh dus niet of slechts weinig 
meer uitzetten. Van groeien is natuurlijk bij deze geheel met 
lucht gevulde cellen in het geheel geen sprake. Deze cellaag 
vormt dus een niet, of slechts zeer weinig, uitzelbare, overal 
gesloten huid om het nog zeer jeugdige rijpende zaad: 

Vatten wij nu deze bijzonderheid scherp in het oog en 
bedenken daarbij, dat het eivormige onderkiemzakdeel met de 
daarin bevatte kiem voortdurend in grootte toeneemt, dan 
kan het miet moeilijk meer vallen om ons een denkbeeld te 
vormen van de wijze, waarop het verdringen en resorbeeren 
det weefsels binnen het rijpende zaad moet plaats grijpen. 

De oorzaak van al deze veranderingen toch is de jeugdige 
Kiem. | 

Deze groeit voortdarend, wordt steeds grooter еп oefent 
door deze volumentoename een drukking uit op het haar 
9mgevende onderendosperm. Dit weefsel drukt op zijn beurt 
legen den kiemzakwand en deze oefent weder een drukking 
uit tegen het integument. 

De laatste cellen nu vinden tegenstand tegen de gesloten zaad- 
huid en worden derhalve samengedrukt (fig. 94). Hetzelfde ge- 
schiedt iets later met де bovenendospermeellen , — iéts later, om- 
dat de spanning in deze cellen langeren tijd voldoende blijft om 


174 


aan de ор hen uitgeoefende zijdelingsche drukking weerstand 
te bieden, dan zulks met de integumentcellen het geval is. 
Eindelijk worden ook deze bovenendospermecellen geheel ver- 
drongen en geresorbeerd. En wij vinden dan ook in het 
rijpe zaad binnen de meer bedoelde gesloten buitenste cellen- 
laag, binnen de zaadhuid, alleen de vlak daartegen aangedrukte 
buitenste cellen van het de kiem bevattende onderendosperm. 

In het kort moeten wij ons dus dit verdringen en resor- 
heeren op de volgende wijze voorstellen. Tengevolge van het 
in grootte toenemen van de kiem en het zich uitzetten 
van het onderendosperm, wordt het integument eerst samen- 
gedrukt. De inhoud hiervan wordt geresorbeerd door de aan 
de drukking vrij lang weerstand biedende bovenendosperm- 
cellen, totdat ook deze op haar beurt samengedrukt worden 
en door het onderendosperm met de kiem. geresorbeerd worden. 

Hoe enorm de toeneming in grootte van den onderkiemzak is; 
moge daaruit blijken, dat deze in een zeer jong rijpend zaad 
slechts 1, der grootte, en in een rijp zaad volkomen dezelfde 
grootte van het zaad bereikt heeft (fig. 75, 77, 91), m. a. W. 
minstens vijfmaal grooter is geworden. 


Deze toeneming in grootte geschiedt op twee wijzen. n de ` 


eerste plaats door uitrekking van de buitenste cellen; in de 
tweede plaats door nieuwvorming van cellen, gepaard mel 


intercalairen groei van het ingesnoerde deel van den kiemzak- 


wand. Dat het eerste plaats heeft, doch in geringe mate, 
kunnen wij waarnemen uit den iets gestrekten vorm , dien de 
buitenste, tegen dien wand gelegen, onderendospermeellen 


verkrijgen. Het laatste constateeren wij aan het open boven- 
einde van dit eivormige onderkiemzakdeel , dus ter plaatse waat 
de grens tusschen de beide endospermsoorten gevonden wordt. ` 

Het verdient hierbij nog vermelding dat, vooral in oudere - 
rijpende zaden, de wand van het onderdeel van den kiemzak | 
vrij dik en gespannen en duidelijk waarneembaar is, terwijl ` 
zulks niet het geval is met den wand van het bovenkiemzak: | 


deel. In zeer oude rijpende zaden mocht het ші) zelfs niet 


Қалды а EAT c CERE LITER 


175 
gelukken dezen wand nog waar te nemen. In zulke oude 
stadiën had het daardoor allen schijn , dat de cot yloid-achtige bo- 
venendospermeellen alle direct tegen het integument aanlagen. 

Ik vestig er hier de aandacht op, dat de vuilwitte dunne 
cellenlaag aan de binnenzijde van de zaadhuid van rijpe zaden het 
nog niet geresorbeerde restant is van het onderendosperm en 
dat dus het djatizaad niet geheel kiemwitloos is, al zou een 
beschouwing met het bloote oog of zelfs met een loupe daartoe 
leiden. In zooverre Кап het ons niet verwonderen dat еп 
Miover (1) èn Вехтнам еп Hooker (2) beide opgeven, dat het 
endosperm іп het rijpe zaad geheel ontbreekt. 

Evenwel kan ons deze endospermrest in het rijpe zaad bij 
Tectona niet verwonderen, daar vele andere van zijn naaste ver- 
wanten (Verbenaceeón) kiemwithoudende zaden hebben en er 
zelfs enkele verbenaceeën-geslachten bestaan, waar in het rijpe 
zaad veel endosperm gevonden wordt, o. a. bij Petyrodia, 
Chloanthes , Cyanostegia eu andere tot den tribus der Chloantheeën 
en Stilbeeën behoorende genera (°). 

Voor ik tot het eigenlijk physiologisch gedeelte van deze 
»bijdrage” overga, moet ik nog een paar punten omtrent de 
morphologie van kiemzak en endosperm toelichten. 

Ik heb hier vooral op het oog de hierover handelende onder- 
zoekingen van Turasve, Hormersten, Tereus, HEGELMAIER en 
Went. 

Afwijkende van de chronologische volgorde zal ik beginnen 
met de verhandeling van УУехт over den vorm van den kiem- 
zak bij de Rosaceeën ($). 

In deze verhandeling vinden wij nauwkeurige en uitvoerige 
Segevens omtrent het verdrongen worden van een deel van 
het endosperm bij eenige Amygdaleeën, hetgeen ons eenigszins 
aan Tectona herinnert. Bij 5 Prunus-, 1 Cerasus- en 2 Amyg- 


(1) Мюсв,, Flora Ind. Bot. dl. IL. p. 857 en 901. 

(ә) Вехтнам et Hooker, Gen. plant dl. ПІ. p. 1152. 

(5) Вехтнам et Hooker, Gen. plant ПІ. p. 1131 en 1140 — 1141. 
©) Ann. Sc. nat. 7° sér., (ome 6, р. 339 en plaat 13. 


176 


dalus-soorten nam Wert deze bijzonderheid waar. Hij con- 


stateerde n.l., dat zich bij deze planten het bovendeel van 


den kiemzak met »nablijvend" endosperm. vult, terwijl het 
overige deel van den kiemzak reeds zeer spoedig geheel plat 


gedrukt еп daarna geresorbeerd wordt. Hij constateerde — 


verder, dat deze bijzonderheid wel bij al de onderzochte 
soorten van. den tribus der Amygdaleeën voorkomt, doch niet 
bij de overige door hem onderzochte Rosaceeên-tribus. Hij 
vond verder, dat de insnoering van den kiemzak reeds in 
het onbevruchte ovulum merkbaar was. Er dient hier aan 
herinnerd te worden, dat, terwijl bij de bedoelde Rosacetën 
het »onderendosperm" verdrongen wordt, zulks bij Tectona 
met het »bovenendosperm" geschiedt en dat, terwijl bij de 


door Werr onderzochte Rosaceeën de kiem in het »boven- | 


" к ” 
endosperm” ligt, deze bij Tectona in het »onderendosperm 
gevonden wordt. 


Gevallen, waarin endosperm-vorming vooral in het шегеру” 
laire kiemzakeinde plaats heeft, werden door Heee maren (2) bii 
een Hibiscus-, een Malva- en een Euphorbia-soort, zoomede bij | 
eenige Leguminosen, ontdekt. Bij Tectona is, 700 als wij boven T 


zagen, juist het tegendeel het geval. 
H ы . f СР % 
Te oordeelen naar eenige afbeeldingen van Tusasse (°) 


vertoonen de kiemzakken van de navolgende planten insnoering ` 4 
in of bij het midden, hetzij eerst na de bevruchting, hetzij | 


reeds daarvoor : Dracocephalum peltatum, L., 2 Betonica-soorten, 
2 Stachys-soorten, Galeopsis ladanum L., 2 Lanrium-soorten 


en Thymus acynos L., alle dus tot de onderling verwante 5 


cohors der Personales еп Lamiales behoorende planten. 


Raadplegen wij Hormeister’s onderzoekingen over >6Ше 1 | 
bryologie" van phanerogamen (з), dan trekt het onze aan | 
dacht, dat ook deze onderzoeker, vooral bij de meergenoemde 


(!) Nova acta (1885) 1. c. y. 45. 
C) Ann. Sc. nat. (1855) 4* Série, tome 4, plaat 7— 


(5) Abh. Kgl. Sachs. Ges. Wiss. (1859) Bd. УІ. pl. R 19,21, 22,24 en 28- E 


Mr Mul cm ra де ДА 


177 


Lamiales еп Personales , behalve Іні де door Тогавув beschreven 
soorten, nog bij een drietal species sterke of zeer sterke 
insnoeringen van den kiemzak waarnam. Die soorten "waren: 
Veronica Buxbaumii, Catalpa syringaefolia , en “Са)орһоға late- 
rita, De insnoering is het sterkst bij de genoemde Veronica- 
soort. 

Ik merk hierbij op, dat, terwijl bij vele van de door Тогазхе, 
Hormzister еп Wert ontdekte gevallen van kiemzak-insnoering 
deze reeds vóór de ‘bevruchting duidelijk is, bij Tectona «eerst 
na de bevruchting de insnoering merkbaar is. 

Wanneer wij in de embryologische litteratuur een-onderzoek 
instellen naar analoge “gevallen van twee endospermsoortên, 
dan valt onze «aandacht ‘vooral op de onderzoekingen van 
HorwzrsTER еп Trews. 

Eigenaardig is hierbij, dat de gevallen , waarin deze bijzonder- 
heid geconstateerd werd, wederom betrekking hebben ор 
planten die tot de Lamiales en Personales ‘behooren en dat 
die gevallen, welke ‘ons het meest aan Tectona herinneren, 
voorkomen ‘bij de tot de Labiaten behoorende Rothanthera en 
bij Avicennia — de eenige tot heden embryologisch onderzochte 
tropische Verbenaceën. 

Is het wellicht minder noodig om de analogie met-Rothanthera 
toe te liehten, "дааг «een «enkele blik op de afbeelding van 
HorwgmTER (1) daarvoor voldoende is, zoo komt het mij „voor 
dat een korte toelichting voor Avicennia miet overbodig 15. 

Wanneer “wij den ‘bouw van een zeer jeugdig rijpend zaad 
Van Avicennia , “zooals Таков (2) dat afbeeldt, aandachtig: be- 
Schouwen, ligt де analogie-in-endospermbouw voor de hand. 
Bleek п. 1. bij ‘Tectona- het ondereridosperm een fijncellig weefsel 
Van met doorschijnend draderig-protoplasma gevulde cellen te 
Tijn, zulks is bij Avicennia met’ het bovenendosperm: het geval. 
Еп bestaat bij Avicennia het onderendosperm uit een enkele groote 
veelkernige cel, die met korrelig protoplasma is-gevuld, bij 


(1) Abhandl, 1. c. plaat 18,19,21—24. 
(2) Ann. Jd. Bot. Btzg. vol. ШІ. р1аа! 15. 


178 


Tectona is zulks het geval met het bovenkiemwit , met dit 
onderscheid alleen, dat terwijl bij Avicennia de celker- 
nen van de oorspronkelijke endospermcel zich herhaaldelijk 
deelen zonder dat tusschenschotten gevormd worden, de 
kerndeelingen bij Тесіопа met vorming van celwanden ge- 
paard gaan. 

Op grond hiervan komt het mij voor, dat de eigenaardige 
groote bovenendospermeellen уап Тесіопа, te zamen als één 
geheel beschouwd, analoog zijn met de eencellige cotyloide (7 
van Avicennia. 

Merkwaardig is, dat er physiologisch ook eenige analogie 
schijnt te bestaan, met die beperking evenwel, dat de cotyloid- 
achtige cellen bij Tectona niet ‘uit het rijpende zaad naar buiten 
treden om voedsel te halen uit de placenta , zooals bij Avicennia 
het geval is. 

Bij Tectona dienen, zooals mij door microchemisch onderzoek 
gebleken is, deze cotyloidachtige bovenendospermcellen als | 
bemiddelaars voor voedselopname еп  voedseltransport uit je 2 
integumentaire weefsels naar het onderendosperm, waarin 5 
zooals wij boven zagen, de kiem ligt. А 

Eigenlijke doorboring van den kiemzakwand op де wij — 
van Avicennia komt verder bij Tectona niet voor; wel schijnt ` 
de wand van het kiemzakdeel, dat deze cotyloidachtige cellen 
aanvankelijk omsluit, later langzamerhand te verdwijnen: althans | 
in het boveneinde van dit kiemzakdeel. 4 

Ten slotte moet ik nog de aandacht vestigen op de "pf | 
cum"-achtige uitgroeiingen der embryozakken van een aantal - 
der door Turaswg (?), Нормелзте (5), е. a. onderzochte Lamiales d 
en Personales. Те oordeelen toch naar de door deze onder- | 
zoekers daarvan gegeven beschrijvingen en afbeeldingen komt E. 
het mij voor, dat er wellicht eenige analogie bestaat van dem T 
uitgroeiingen met de cotyloide van Avicennia en de entyloid- — 


() Ann: Jd. Bot. Від, vol. MI, p. 79—80. 
(3) Ann. Sc. nat. (1855) 4° ser. tome 4, pl. 7—11. 
(5) Abhandl. (1859) 1. c. pl. 18-27. 


179 


achtige cellen уап Tectona. Кеп microchemisch onderzoek kan 
hierin alleen beslissen. 

In den vorm van deze »coecum”-achtige uitgvoeiingen , zoo- 
mede in de plaats, waar zij voorkomen, bestaan bij de door 
Turasxe en Hormeister onderzochte planten belangrijke ver- 
schillen. Wij vinden b. v. bij Thymus acynos en Dracocephalum 
enkele weinige, doch kolossale asymmetrische uitgroeiingen van 
het bovendeel van den kiemzak, welke bij laatstgenoemde 
plant gepaard gaan met coecum-achtige uitstulpingen van het 
onderste celarme kiemzakdeel; eveneens dikke, dubbel vorks- 
gewijs vertakte uitstulpingen bij Betonica officinalis; een groot 
aantal korte uitstulpingen aan het kiemzak-boveneinde bij 
Rhinanthus hirsu'us en minor, enz. 


$ 4. 
KIEMDRAGERBLAZEN. 


Thans zijn wij genaderd tot de behandeling van een tweede 
merkwaardige differentiatie in het rijpende zaad van Tectona, 
welke eveneens met de kiemvoeding in verband staat. ІК doel 
hier op door mij bij Tectona-kiemdragers gevonden blaasvormige 
cellen. Deze cellen dragen, zooals wij later zullen zien, 
gedurende een bepaald tijdperk der kiemontwikkeling, veel 
bij tot de voeding van het embryo (fig. 97—99, 105, 104). 

Hoewel het ware endospermeellen zijn, welke zich in haar 
jeugd weinig van de overige onderendospermcellen onderscheiden, 
vertoonen zij op later leeftijd na vergroeiing met den kiem- 
drager een min of meer blaasvormige gedaante. Dit, in ver- 
band met hare eigenaardige physiologische rol, noopte mij aan 
deze cellen (meestal 10—20) den naam van blazen : »zuigblazen" 
of »kiemdragerblazen’”’ te geven, in navolging van het fransche 
Woord »роуаилх”” (1) voor dergelijke physiologisch gelijkwaardige 
cellen. 

—MÓ—— M—Á 


4) Treue: Embr. Orch. (1879) pl. 40. 


180 


Ik vond deze blazen аПееп aan embryodragers van.embryo's, 
welke reeds duidelijke cotyledonen bezaten. Bij jonge kogel- 
embryo's trof ik ze niet aan. Aan kiemdragers van vrij oude 
kiemen vond ik ze soms nog wel, maar in dat geval waren 
zij meest alle leeg en zagen er verschrompeld en dood uit 
(fig. 105). Aan niet meer functionneerende, reeds geheel of 
grootendeels verslijmde, еп dan bruingeel gekleurde, kiem- 
dragers van ‘bijna volwassen embryo's kon ik ze niet meer 
terug ‚vinden. Zij waren waarschijnlijk evenals de drager- 
cellen verslijmd еп ор weg om geresorbeerd te worden. 

Door „ееп vergelijkend onderzoek van een groot aantal stadiën 
kwam ik, wat de natuur dezer »blazen" betreft, tot het vol- 
gende resultaat. 

Eenige van de min of meer kogelvormige endospermeellen 
uit het centrum van het onderendosperm vergroeien aan eene | 
zijde met de kiemdragercellen en wel vooral met де bovenste 
cellen van het meercellige'onderstuk van den drager (fig. 97, 98). | 

Vergroeiingen met het lange draadvormige , eencellige, bovenste | 
deel van den kiemdrager schijnen nooit plaats te vinden. 4 

Ik vond de »zuigblazen” het meest aan de bovenste | 
cellen van het korte meercellige beneden-kiemdragerdeel, 
namelijk aan die cellen, welke onmiddellijk aan het meerge- 
noemde draadvormige bovendeel grenzen. Nooit vond ik Ze 
aan die kiemdragercellen, welke het meest nabij de kiem 
gezeten zijn (fig. 99, 105). 

De vergroeiing van deze »blazen" met de kiemdragercellen 
is zeer innig. Ge 

Niet zelden bleven bij een vrij gepraepareerden kiemdrager ` 
de zuigblazen nog vast aan den kiemdrager verbonden , wanneer ` 
deze met een naald door een vloeistof herhaaldelijk heen en weder — 
getrokken werd. En bij het vrij praepareeren van een kiem | 
met een kiemdrager, waaraan zuigblazen zaten, gebeurde hel ES 
zeer vaak , dat de kiem eerder van den kiemdrager afscheurde, dan 
de blazen van den kiemdrager. Dit laatste gebeurde nog al eens | 
in het tijdperk, dat de blazen het krachtigst functionneerden. | S 


181 


Dit geval herinnerde mij eenigszins aan het door Treur (1) 
beschrevene voor Herminium. 

Het gelukte mij een aantal malen, om door voorzichtig prae- 
pareeren de geheele kiem met kiemdrager en blazen vrij uit 
den embryozak te krijgen, zooals in fig. 99 is afgebeeld. 

Perforatie van de kiemdragercellen heeft bij deze vergroeiing 
niet plaats (fig. 104). 

Het komt mij hoogstwaarschijnlijk voor, dat deze blazen 
gedurende een bepaald tijdperk der kiemontwikkeling daarom 
van het hoogste belang zijn voor de voeding van de kiem, 
doordat zij uit de omringende endospermeellen voedingsstoffen 
opzuigen en deze stoffen in den kiemdrager brengen, welke 
op zijn beurt die stoffen naar de kiem voert. 

Ik druk hier speciaal op een »Ђералја tijdperk”, omdat ik 
van meening ben dat bij Тесіопа de voeding der kiem niet 
gedurende het geheele ак harer ontwikkeling op dezelfde 
wijze plaats heeft. 

Een en ander zal, hoop ik, uit het volgende verder duidelijk 
worden. 


" 5 
$ 5. 
STOFWISSELING IN НЕТ RIJPENDE ZAAD. 


Voor dit gedeelte van het onderzoek bezigde ik meestal — 
voor de glycose-bepalingen natuurlijk steeds — versche en niet 
al te dunne doorsneden en de gebruikelijke reagentiën voor 
mierochemische bepaling van zetmeel, glycose, vette olie en 
eiwitstoffen (2. Om uit te maken of een celwand al dan 
niet gecuticulariseerd was dan wel of deze al of niet uit cellulose 
bestond, gebruikte ik meestal chloorzinkjodium , geconcentreerd 
zwavelzuur, kaliumhydroxyd of paste soms de jodium-zwavel- 
zuur-methode toe. 

Ч) Етфг. Orch. 1. c. p. 19 regel 6 van boven. 

@) Jodium of Jodium-joodkalium voor zetmeel-, Милох'ѕ reagens voor 
“@iwitstoflen-, -Fgnume's proefvocht voor glycose- en overosmiumzuur . voor 


Vette-olie-bepaling. 
и 42 


182 


Bij deze onderzoekingen omtrent de stofwisseling kwam het 
er bij mij in de eerste plaats op aan, om te beslissen , hoe 
bij Tectona de voedingsstoffen (1) naar de kiem worden gevoerd 
en wel in het bijzonder of het embryo van bepaalde organen | 
voorzien is, welke bij de kiemvoeding behulpzaam zijn voor — 
de opname van voedsel. p 

Dat er bij de hoogere planten een dergelijke differentiatie 
reeds bij de kiemvoeding, dus in het embryonale stadium, 
bestaan kan, in dien zin, dat de kiem zelf geen voedingsstoffen 
direct uit het endosperm opneemt, maar deze verkrijgt ` 
een speciaal met die voedselopname belast orgaan, den kiem- | 
drager, is het eerst bewezen door de hier herhaaldelijk geci- | 
teerde onderzoekingen van Trrus. | 

Daarbij bleek het, dat ееп dergelijke differentiatie soms ` 
z00ver gaat, dat bepaalde cellen van den kiemdrager tot lange | 
zuigblazen uitgroeien. 

Tot dusver waren zulke »zuigblazen", van de kiem alleen 3 
bij de door Treur onderzochte Orchideén bekend; zoomede een | 
dergelijke aanpassing van den kiemdrager voor voedselopname ` 
bij de het eerst door Scmacur en daarna door Dickson g 
НесетмАТЕК onderzochte Tropaeolum-soorten. T 
. Hierbij komt thans de door mij gevonden »aanpassing" У] ` 
Teclona. 3 

Nu in drie zeer ver van elkaar verwijderde plantenfamilies: | 
de Orchideeën, Tropaeolaceeén en de Verbenaceeén dergelijke ff | 
vallen van verreikende, de kiemvoeding betreffende, differe" 
tiaties in het rijpende zaad bekend zijn, is de mogelijkheit - 
vrij groot, dat ook in andere plantenfamilies zulke gevallen 2 
zullen voorkomen. Een onderzoek in deze richting zal wellicht 
interessante resultaten kunnen opleveren. 

Eveneens een differentiatie, welke de kiemvoeding ten doel 
heeft, is het tot heden alleenstaande geval bij Avicennia, dat 


(4) Steeds worden hier »voeding", »voedingsstoflen", enz. van de kiem à 
ruimeren zih opgevat, zoodat hieronder tevens het opgaren van de resort. ; 
stoflen wordt begrepen, 


185 


wij hierboven leerden kennen. In zooverre is hier echter 
verschil met de zooeven genoemde gevallen, dat bij Avicennia 
door de differentiatie indirect de voeding van het embryo 
vergemakkelijkt wordt door toevoer van voedsel naar het 
endospermdeel, waarin de kiem is gelegen, terwijl bij de 
andere planten meer direct aan het embryo voedingsstoffen 
worden toegevoerd. De »zuigblazen" der Orchideeën toch zijn 
kiemdragercellen ; hetzelfde is het geval met de aanpassing bij 
Tropaeolum, terwijl bij Tectona de zuigblazen bijzondere 
endospermeellen zijn, welke direct met den kiemdrager ver- 
groeid zijn. 

Hier zijn zij dus niet anatomisch, doch physiologisch aan 
gedifferentieerde kiemdragercellen gelijkwaardig. 

Gaan wij na deze toelichtingen thans over tot de beantwoor- 
ding van de hierboven gestelde vragen. 

Wanneer wij plaat УШ fig. 106—114 raadplegen , bemerken 
wij, dat in het micropylaire einde van het ovulum, speciaal 
van het integument, in jonge stadiën zeer veel, in andere 
minder, en zeer oude eindelijk іп het geheel geen zetmeel 
voorkomt. Ik merk hier nog op, dat deze stof hier in jonge 
zaadknoppen, b. у. vóór de bevruchting, in zóó groote hoeveel- 
heid voorkomt, dat een doorsnede na jodium-behandeling er 
aan het boveneinde bijna zwart uitziet. Ook in den funiculus, 
vooral van jongere rijpende zaden en zaadknoppen vond ik 
veel zetmeel. Verder trof ik bijna altijd zetmeel aan in den 
kiemdrager , zoowel van oudere als van jongere kiemen. Hier 
komt het zetmeel meestal voor in groote enkelvoudige korrels 
van gewonen vorm, welke door jodium gemeenlijk een violette 
kleur aannemen, doch soms de voor sommige zetmeelsoorten 
eigenaardige roodbruine reactie (1) gaven. De zetmeelkorrels 
werden door mij wel niet uitsluitend, maar toch voornamelijk 
in het meercellige deel van den kiemdrager gevonden , en slechts 
беп paar maal in het lange eencellige bovendeel (fig. 106, 107, 


ы И 


0) Benrens, Handb. f. mikr. Unters. (1883) р. 306. 


184 


111, 95. In де kiem zelf vond ik, behoudens enkele zeld- 
zame gevallen, geen zetmeel. 

Met die zeldzame gevallen bedoel ik hier die gevallen, 
waarin ik wèl zetmeel in de kiem vond. Dit nu kwam be- 
trekkelijk nog al voor in kiemkogels, welke ik in 1885 ver- 
kreeg, toen ik voor het eerst in de gelegenheid was eenige 
djatikiemen te onderzoeken. Doch daar tegenover staat het 
merkwaardige feit, dat in vele honderden van embryokogels 
welke ik vijf jaren later onderzocht (1890) en welke van 
dezelfde boomen van dezelfde standplaats afkomstig zijn, door 
mij nooit eenig spoor van zetmeel kon aangetoond wórden. 
Ik kwam hier dus bij toeval tot een vrij interessant resultaat — 
een resultaat dat bevestigt, hetgeen door Treve (1) over der- 
gelijke variaties in den aard der voedingsstoffen is gezegd. 

Ik voeg hier nog bij, dat ik iets dergelijks opmerkte met 
betrekking tot de voedingsstoffen in den kiemdrager. Іп kiem- | 
dragers toch van ongeveer even oude embryo's, өр het- 
zelfde tijdstip van dezelfde plant verkregen, waren nu eens 
alleen zetmeel, dan weer alleen olie, dan weer beide tegelijk 
aanwezig. 

Herhaaldelijk constateerde ik dergelijke variaties. Hieruit 
volgt, dat, hoewel door mij nooit glycose in Tectona-kiem- 
dragers gevonden werd, de mogelijkheid nog niet uitgesloten 
is, dat die stof daarin soms zou kunnen voorkomen. 

Die vooronderstelling is daarom minder gewaagd, omdat door 
Таков en Guresamp bij enkele Orchideeën en Leguminosen glycose 
in den kiemdrager is aangetroffen. 

Gaarne onderschrijf ik dan ook de reeds door GUINARD 
geciteerde woorden van Treur (%: Mais il va sans dire, que — 
„pour lembryon, l'utilité du suspenseur peut être tout aussi | 
»grande, si les matières nutritives traversant ses cellules, ne 
Sr déposent pas temporairement sous forme d'amidon." 4 

Eigenaardig is de wijze, waarop zetmeel verdeeld is in den 

(1) Embr. Orch. 1. c. p. 15. 

(2) Ibid. p. 14, 


185 


kiemdrager van fig. 85. Naar de kiem toe neemt het aantal 
zetmeelkorrels even geleidelijk af als het aantal oliedroppels 
toeneemt. 

In het geheele endosperm trof ik nooit zetmeel aan. Еуеп- 
min vond ik. het ooit in de »zuigblazen" of in het beneden- 
deel van het integument. 

Bood de verdeeling van het zetmeel in het rijpende zaad 
interessante bijzonderheden aan omtreut overvloedig zijn op de 
eene plaats en ontbreken op de andere plaats, met de andere 
door mij onderzochte voedingsstoffen is zulks niet minder 
het geval. 

De glycose is bijvoorbeeld steeds overvloedig in het geheele 
integument, van het tijdstip af, waarop dit weefsel verdrongen 
en geresorbeerd begint te worden, terwijl ik er nimmer in 
slagen mocht ooit buiten het integument glycose in het rijpende 
Zaad aan te toonen. Ik voeg hierbij, dat de hoeveelheid 
Slyeose in het integument niet zelden zoo groot was, dat na 
de reactie met Fenrine’s proefvocht dit geheele weefsel een 
donkere oranje kleur had en de cellen vol waren van het 
neergeslagen koperoxydual (1) (fig. 108, 112). 

Іп den wand vau een ovarium met pas bevruchte ovula 
vond ik eveneens veel glycose. 

Eiwitstoffen bleken mij vooral op twee plaatsen in het 
rijpende zaad overvloedig to zijn n.l. 1* in het geheele endosperm, 
vooral op de grens van boven- еп onderendosperm en 2° in 
de kiem zelf. In het geheele integument trof ik slechts zeer 
Weinig eiwitstoffen aan (fig. 109, 115). 

Hier kan ik bijvoegen, dat dáár, waar de eiwitreactie het 
Sterkste optrad, tevens door mij zeer veel protoplasma gevonden 
werd, en dat dit in hooge mate gold voor het grensweefsel 
Van boven- еп onderendosperm. Wij komen er hierdoor min 
of meer toe, om deze plaatsen als de werkplaatsen , de labora- 
toria; -te beschouwen , waarin de verschillende stoffen worden 
omgezet en verwerkt. 
ae 


(0 Srrassuncer, Bot. Prakt: р. 49. 


186 


De verspreiding van vette olie in het rijpende zaad is niet 
minder merkwaardig en verdient daarom vooral de aandacht, 
daar deze stof, dank zij het overosmiumzuur , tot in de kleinste 
druppels microchemisch kan worden aangetoond. Hierbij komt 
dat vette olie in het rijpende en rijpe Tectona-zaad een zeer 
belangrijke rol speelt. 

Reeds boven zagen wij, dat in de djatikiem (fig. 91) en 
in het endospermlaagje van het rijpe djatizaad vooral vette olie 
als reserve-materiaal moet beschouwd worden en daarin over- 
vloedig voorkomt. 

Beschouwen wij echter doorsneden van rijpende zaden , waar- 
in zich een kogelvormige kiem bevindt en welke met OB, 
overosmiumzuur zijn behandeld geworden (1), dan blijkt het 
ons dat vette olie in het geheele integument ontbreekt, terwijl 
het geheele endosperm, zoomede kiem en kiemdrager, daarvan 


vrij veel bevatten. In het onderendosperm treffen wij deze ` 


stof in alle cellen aan in een groot aantal uiterst fijne droppels. 
welke thans door hun gitzwarte kleur in het oog vallen. In 
het bovenendosperm, evenals in de kiem en in den kiemdrager. 
vinden wij de olie in groote droppels еп, evenals іп het onder- 
endosperm, vrij gelijkmatig verdeeld, met dit verschil echter. 
dat in kiem en kiemdrager meer olie zit dan in het onderen- 
dosperm (ће. 94, 95, 110). 

Bijzonder scherp treedt na een overosmiumzuur-reactie de 
grens te voorschijn tusschen het dicht zwart bespikkelde 00° 
derendosperm, waarin veel olie is en het daar tegenaan gelegen 
totaal ongekleurd gebleven integument, waarin olie ontbreekt 
(fig. 94). Dus juist het omgekeerde als met de glycose-reactie: 


daarbij toch blijven onderendosperm, kiem еп kiemdrager 3 
ongekleurd, terwijl het geheele integument fraai oranje wordt | 
(па іп Fenrine’s proefvocht gekookt te zijn). Met een scherp? ; 


lijn is ook hier de grens afgeteekend. 


Onderzoeken wij doorsneden, waarin zich een kiem bevindt, | 


welke reeds cotyledonen bezit , dan bemerken wij па vergelijking 


(0 En natuurlijk in het zonlicht geplaatst. 


187 


met de vorige stadiën, dat de plaatsen, waar de vette olie 
gevonden wordt, dezelfde zijn gebleven, maar dat de hoeveelheid 
toegenomen is in al die deelen, en vooral in het onderendosper m 
belangrijk is vermeerderd. 

Ook in de weinige, tot »zuigblazen” geworden, endosperm- 
cellen nemen wij veel oliedroppels waar, althans tot kort vóór 
het volwassen zijn van de kiem (fig. 97, 98, 102). Tegen 
dat laatste tijdperk trof ik alleen in enkele weinige blazen 
nog oliedroppels aan, terwijl de meeste dan geheel leeg en 
verschrompeld waren (fig. 102). 

Nadat de blazen reeds verdwenen zijn en nadat de kiem- 
drager bijna opgehouden heeft te functionneeren, in het tijdperk, 
dat de kiem bijna volwassen is en dat het verslijmen van den 
kiemdrager een aanvang neemt, nemen wij er nog eenige 
weinige oliedroppels in waar (fig. 101). Is echter eenmaal 
de kiemdrager zoo goed als geheel verslijmd en tot een 
korten, bruingelen tot roodbruinen , min of meer ondoorschijnen- 
den en glanzenden draad geworden, dan zijn daarin, naar het 
schijnt, ook de laatste sporen van vette olie verdwenen. 

Dit zijn de veranderingen in den inhoud der cellen van het 
rijpende zaad. | 

Wat nu de veranderingen der celwanden aangaat, deze kunnen 
in het volgende worden samengevat. 

Even vóór de bevruchting bestaan alle celwandan in het 
ovulum uit cellulose. Ма de bevruchting treden spoedig ver- 
anderingen op. | 

Zulks blijkt ons het duidelijkst, wanneer wij ееп rijpend 
zaad onderzoeken, waarin zich een kogelvormig embryo bevindt. 
Wij merken dan op, dat de buitenste cellagen, de jonge zaadhuid 
van het integument , een geelachtige tint hebben verkregen en 
fraai netvormig verdikte, gecuticulariseerde wanden vertoonen. 
De binnenste integumenteellen daarentegen, vooral die, welke 
reeds plat gedrukt zijn, vertoonen wel eveneens een geelachtige 
tint, doeh blijken bij verder onderzoek half verslijmde wanden te 
bezitten. De celwanden van het middendeel van het integu- 


188 


ment zijn echter onveranderd gebleven. еп vertoonen fraaie 
eellulose-reactie. ` Intusschen blijkt ook de kiemzakwand, 
althans van dat deel, hetwelk het onderendosperm omsluit, 
eenigszins gecuticulariseerd te zijn en wel het minst aan het 
boveneinde en het meest aan het ondereinde. 

Ook de buitencelwand der buitenste cellen van den kiem- 


kogel is eveneens en wel vrij sterk gecuticulariseerd., de kiem- 


drager daarentegen niel. 

Vatten wij nu de stofwisseling buiten ; en het voedseltransport 
naar het onderendosperm in het oog, dan. komt het mij voor , 
dat wij ons hiervan op grond van het voorgaande , de volgende 
voorstelling mogen maken. 

De beide in het integument in groote heeveelheden bevatte 
koolhydraten worden door de buitenste der cotyloid-achtige 
cellen van het bovenendosperm, waarmede de plat gedrukte 
integumenteellen direct in aanraking zijn, opgenomen en om- 
gezet in olie. 


Deze olie wordt door middel van de overige bovenendosperm- - 


cellen naar het onderendosperm getransporteerd en treedt dus 
dit weefsel binnen aan zijn bovenzijde — dus dáár, waar: zich 
de insnoering van den kiemzak bevindt. 

Een en ander is dus, behoudens de reeds vroeger. door. mij 
genoemde verschillen, vrij wel analoog met de wijze, waarop bij 
Avicennia de voedingsstoffen naar dat endospermdeel worden 
getransporteerd, waarin de kiem ligt. Hier bestaat alleen nog 
dit onderscheid, dat bij Avicennia zetmeel, bij Tectona olie de 
getransporteerde stof is. 

De hier geschetste wijze van voedseltransport naar het 
onderendosperm gaat zoolang voort, totdat de geheele hoer 
veelheid der in het integument bevatte —en in het begin uit 
den ovariumwand door den funiculus nog daarheen gelrans- 
porteerde — koolhydraten in vette olie zijn omgezet geworden 
en in het onderendosperm zijn overgegaan. Waarschijnlijk 


worden ook de eiwitstoffen langs denzelfden weg naar het ` _ 


onderendosperm getransporteerd. 


189 


Bij ons verder onderzoek der kiemvoeding wordt dit vraag- 
stuk nu іп zoover eenvoudiger, dat wij ons daarbij slechts met 
onderendosperm: en kiem behoeven bezig te houden. 

Ik herinner hier nog, dat bij Tectona het onderendosperm 
steeds: alleen vette olie em nooit koolhydraten. als stikstofvrije 
voedingsstoffen. bevat. 

Bij de kwestie dus, hoe де kiem gevoed wordt; moeten wij 
onze bijzondere aandacht vestigen op deze in het onderendos- 
perm: bevatte olie. 

Te. oordeelen naar het nimmer ontbreken en meestal zeer 
overvloedig zijn van deze stof in den kiemdrager ligt de voor- 
onderstelling niet ver, dat de olie uit het onderendosperm 
door den kiemdrager naar den kiemkogel getransporteerd wordt. 
ls echter een dergelijke opname waarschijnlijk? Neemt de 
kiem niet zelf de olie op en hebben wij in den kiemdrager 
misschien niet te doen met transitorische olie, welke op weg 
is naar de kiem, maar met materiaal, dat door den kiem- 
drager zelf voor nieuwbouw van cellen gebezigd wordt? Of 
is de olie op weg uit de kiem naar het endosperm ? 

De laatste vooronderstelling is zoo absurd, dat zij nauwelijks 
bespreking verdient. Slechts zij opgemerkt, dat de kiem 
Voortdurend in cellenaantal en rijkdom aam olie toeneemt, 
еп dat het endosperm (1) zelf niet meer groeit: zoodat wij 
alle recht hebben: om het woord »absurd" te bezigen. 

De beantwoording der andere vragen eischt een eenigszins 
gedetailleerde beschouwing. 

Vatten wij daartoe in de eerste plaats een embryo in het 
005, dat het kogelstadium heeft bereikt (fig. 80, 94). 

Behandelen wij een dergelijke, als in de fig. 80 afgebeelde, kiem 
met geconcentreerd zwavelzuur, dan verdwijnt de bovenste cellen- 
laag van den kiemdrager bijna onmiddellijk en zijn de tusschen- 
schotten in het overgebleven deel van den kiemdrager onzicht- 


% In het vervolg van deze paragraaf wordt met endosperm steeds 
het onderendosperm bedoeld, dus dat endosperm waarin de kiem ligt. 


190 


baar geworden (fig. 81). Na eenige weinige oogenblikken wordt 
dan ook het onderdeel van den kiemdrager vernietigd en vinden 
wij van kiem en kiemdrager alleen den kiemkogel terug. 

Deze laatste vertoont aan de bovenzijde, daar, waar deze 
vroeger aan den kiemdrager vastzat, een rond gat van een 
middellijn gelijk aan dien van den kiemdrager. Пе wanden van 
dit gat zijn meestal wat ingescheurd of zien er eenigszins 
uitgevreten uit (fig. 84). 

Deze kiemkogel, welke zich onder het microscoop aan het 
oog voordoet als een dunne eierschaal, waarin een gat is ge- 
boord, biedt verder volkomen wederstand aan het geconcen- 
treerde zwavelzuur. Het blijkt ons dus, dat de wand van 
den kiemkogel vrij sterk gecuticulariseerd is terwijl dit niet het 
geval is met den kiemdrager. 

Langs eeu anderen weg overtuigen wij ons van hetzelfde. 
Wij brengen een vrij gepraepareerd embryo met embryodrager 
van het in fig. 80 afgebeeld kogelstadium in een droppel chloor- 
zinkjodium. 

Wij zien dan, hoe de geheele kiemdrager zich fraai violet 
kleurt, en hoe de kiemkogelwand een bruingele kleur ver- 
toont, en besluiten hieruit weder, dat de kiemkogel geculi- 
culariseerd is, en de kiemdrager uit verouderde cellulose bestaat. 
De cellulose-reactie treedt hier het fraaist op aan de bovenste 
cellen van het meercellige deel van den kiemdrager. 

Meermalen heb ik deze proeven bij verschillende Tectona- 
embryo's van het kogelstadium herhaald en kwam hierbij steeds 
tot hetzelfde hierboven medegedeeld resultaat, hetgeen ook 
door Treue (1) en (илаханр (3) bij embryo's van sommige 
Orchideeën еп Leguminosen verkregen werd. 

Bij iets oudere stadiën b. v. van de fig. 86 afgebeelde sn 
kwam ik tot dezelfde resultaten. 

Hierbij bleek mij de toepassing van chloorzinkjodium, па 
voorafgaande behandeling met warm kaliumhydroxyd , Me ; 


(0 Етіт. Orchid. L c. 
(2) Embr. Legum. 1. c. 


191 


instructief. De thans bruingeel gekleurde cuticula, welke het 
embryo zelf omgeeft, heeft losgelaten , en doet zich voor als 
een veelvuldig, doch niet diep, geplooide zak, die het embryo 
los omhult, en alleen aan de bovenzijde een gat heeft, name- 
lijk dáàr, waar het embryo met den kiemdrager verbonden 
is (fig. 86). In optische doorsnede vertoont zich deze zak 
als een scherpe, zwarte, onregelmatig gegolfde lijn. Deze lijn 
is onafgebroken aan de onderzijde en aan weerszijden van het 
embryo. Aan de bovenzijde echter zijn de uiteinden dezer 
lijn niet verbonden. Wij spreken hier natuurlijk van een 
zuiver mediane lengtedoorsnede van de kiem (en kiemdrager). 
Deze lijn was aan de uiteinden het dunst (fig. 86). De wand 
der eigenlijke kiemdragercellen was bij deze proef alleen op- 
gezwollen en vertoonde nimmer eenig spoor van een cuticula. 
lk bedoel hier met eigenlijke kiemdragercellen diegene, waaraan 
later de blazen gezeten zijn en welke tegen het volwassen 
. Worden van de kiem verslijmen en te niet gaan en dus niet 
direct bijdragen tot den opbouw van de kiem. Dit laatste is 
wel het geval, zooals wij reeds vroeger zagen , met de onderste 
cellen van den meercelligen kiemdrager en deze vertoonden 
Soms een zeer fijne cuticula. 

Meermalen herhaalde ik ook deze proef en kwam steeds tot 
hetzelfde, hierboven beschreven, resultaat, dat ook door Тввгв 
bij vele Orchideeén-embryo's verkregen was (1). 

Іп figuur 85 heb ik een cel van het bovendeel van den 
meercelligen kiemdrager — van den eigenlijken kiemdrager — 
en in fig. 87 een epidermis-cel van een embryo van het fig. 86 
afgebeelde stadium geteekend, nadat beide eerst korten tijd 
met warm kaliumhydroxyd en daarna met chloorzinkjodium 
Waren behandeld geworden. De cuticula was hierdoor scherp 
zichtbaar. Op sommige punten van het embryo had de cuti- 
cula reeds losgelaten van den daaronder gezeten cellulosewand . 
Bij de afgebeelde cel is zulks niet het geval. 


(0 Еті, Orch. fig. 14% en 14" van plaat 4. 


192 


Bij een iets ouder stadium met reeds vrij groote cotyledonen 
en »zuigblazen” aan den kiemdrager kwam ik tot geheel gelijke 
resultaten. Ook de blazen bleken nooit gecuticulariseerd te 
zijn, doch uit onveranderde cellulose te bestaan. (fig. 99). 
Hier was nog opmerkelijk, dat de wanden dezer blazen nog 
dunner waren dan de celwanden van den kiemdrager , ja zelfs, 
dat deze zoo uiterst fijn waren, dat men vaak schuin licht 
moest bezigen om de blaaswanden tot aan hunne insertie te 
volgen, iets wat evenwel in dat geval zonder moeite bereikt 
werd (fig. 104). 

Bij behandeling van een vrij gepraepareerd embryo met 
aniline-kleurstoffen verkrijgt men van deze »zuigblazen" zeer 
fraaie praeparaten. Zonder kleurmiddelen en zonder andere 
vloeistof dan glycerine als medium zijn de wanden van krachtig 


fanctionneerende , sterk gespannen »zuigblazen" — zelfs dan. 


wanneer men een kiemdrager met zuigblazen vrij gepraepereerd 
heeft — buitengewoon doorzichtig. Doordat zich echter in 
elke blaas een groote geelachtige, ellipsvormige celkern (met 
duidelijken nacleolus) en vrij veel draderig grijsachtig proto- 
plasma bevinden en het laatste wel is waar min of meer 
doorschijnend is, maar door zijn grijze kleur , draderige natuur 
en de vele daarin bevatte oliedroppels in het oog valt, treedt 
ook in glycerine alleen (bij schuin licht vooral} de typisch 
haustoriën-achtige vorm der zuigblazen duidelijk te voorschijn. 

Niettegenstaande de groote mate van fijnheid der wanden 
van deze blazen gelukte het mij eenige malen om daarin — 
voordat zij geheel vernietigd werden — met evenveel succes 
met chloorzinkjodium de violette cellulose-reactie aan te toonen 
als zulks voor den kiemdrager geschied was. 

ІК breng hier in herinnering, dat volgens Treve de uit het 
proëmbryo afkomstige blazen van Stanhopea oculata (*) еп 
andere Orchideeën eveneens cellulose-wanden hebben en even- 
eens zeer dunwandig zijn, en dat in de blazen (»boyauz") 


(1) Embr. Orch, 1, c. p. 41. 


| 


195 


soms veel zetmeelkorrels (1) voorkwamen, soms talrijke droppels 
vette olie (3). Dit laatste, wat Treue bij Phalaenopsis Schille- 
riana vond, herinnert ons dus geheel aan Tectona. 

Hier moet nog vermeld worden , dat zich bij chloorzinkjodium- 
reactie niet zelden het eigenaardige geval voordeed , dat — 
terwijl de kiem bruingeel was (cuticula-reactie) en де drager- 
cellen alle fraai donkerviolet waren (cellulose-reactie) — slechts 
enkele der blazen een violette tint kregen en de andere blazen 
ongekleurd en doorzichtig bleven of soms door dit reagens 
geheel opgelost werden. 

Tevens vestig ik er hier de aandacht op „dat GurexAmp (5) een 
dergelijke bijzonderheid vond bij де buitengewoon fijnwandige, 
sterk opgeblazen kiemdragercellen van sommige Viceeën (Legu- 
minosen). 

Ten slotte moet ik er nog op wijzen, dat de »zuig- 
blazen” bij Tectona morphologisch verschillen van de “blazen 
bij Stanhopea, Vanda, Phalaenopsis en de andere door Treur 
onderzochte Orchideeën, al zijn zij daarmede physiologisch gelijk - 
waardig. Bij deze zijn het kiemdragercellen, bij gene endo- 
Spermeellen, die met de kiemdragercellen vergroeien en als 
deze fungeeren. 

Gaan wij thans over tot de beantwoording van de volgende 
vragen : 

Is de permeabiliteit van een gecuticulariseerden celwand geringer 
dan van een, die uit onveranderde cellulose bestaat? Wat is 
daarvan in het algemeen bekend en wat voor de cuticula тап 
den kiemkogel en den cellulosewand тап den kiemdrager in het 
bijzonder? En hoe is het bij Tectona wat deze kwestie betreft? 

»Even talrijk als de onderzoekingen zijn over de chemische 
„natuur en den oorsprong van de cuticula, even schaarsch zijn 
»de onderzoekingen over hare permeabiliteit” zegt Treus іп 
zijn meer geciteerde Embryologie van de Orchideeën (1879). 


(€) Embr. Orch. p. 41. 
(5) Ibid. p. 38 еп fig. 20 plaat IV. 
(5) Embr. Legum. 1. c. p. 64. 


194 


Sedert zijn, voor zoover mij bekend, geen andere directe 
bewijzen aangevoerd voor het aannemen van een geringere 
permeabiliteit der cuticula, dan Treue in die verhandeling 
mededeelt. Men vond het minder doordringbaar zijn van 
een cuticula waarschijnlijk zóó natuurlijk, dat men vergat de 
zaak door proefnemingen te bewijzen. 

Еп daar nu deze kwestie voor de beslissing van de vraag, 
langs welken weg het voedsel door de kiem wordt opgenomen, 
van het hoogste belang is, acht ik het alleszins van belang om 
kort die bewijzen te herhalen. 

1* Embryo's van Laelia (1), welke eenige weken in absoluten 
alcohol hadden gelegen, vertoonden geen olie meer in den 
kiemdrager, terwijl die stof in versche kiemdragers over- 
vloedig voorkomt en terwijl de kiemkogel van het alcohol- 
materiaal wel veel olie bevatte. Een aannemelijke verklaring 
is deze, dat de alcohol gemakkelijker, sneller, door de cel- 
wanden (cellulose) van den kiemdrager naar binnen kon dringen 
dan door den buitenwand (cuticula) van den kiemkogel. 

2° Een embryo van Orchis latifolia (3) werd ееп paar minu- 
ten іп 1,9); overosmium gelegd, daarna snel afgewasschen 
met water en het praeparaat in het zonlicht geplaatst. Пе 
oliedroppels in den kiemdrager bleken nu reeds alle zwar! 
geworden te zijn, terwijl de olie in den kiemkogel onveranderd 
(onontleed) was gebleven. De meest aannemelijke verklaring is 
ook hier, dat het reagens gemakkelijker, of althans sneller, 
was doorgedrongen door de wanden van den kiemdrager dan 
door den buitenwand (cuticula) van den kiemkogel. 

5° Een levend embryo met kiemdrager van Epidendron 
ciliare werd onder het microscoop met een 207); oplossing van 
salpeter in aanraking gebracht. Het protoplasma in den kiem- 
kogel contraheerde zich nu eerst veel later dan het protoplasma 
van den kiemdrager. Ook hier is een aannemelijke verklaring 
deze, dat het water gemakkelijker door de celwanden van den 


(0) ` Embr. Orch. |. c. p. 28. 
8) Embr. Orch. 1. c. p. 16, 


195 


kiemdrager naar buiten treedt dan door de cuticula van den 
kiemkogel. 

4' Een embryo (met drager) van de zelfde plant werd in 
een zeer verdunde jodiumoplossing gebracht. De inhoud van 
de kiemdragercellen was dan reeds gekleurd vóór zulks met 
de (buitenste) cellen van den kiemkogel het geval was. Ook 
hier leidde het verschijnsel tot dezelfde aannemelijke verklaring 
als bijv. de osmiumzuur- en de ајсоћојргое!, 

Hoewel nu de argumenten voor de mindere permeabiliteit 
van een kiemkogel-cuticula boven die van een cellulosewand 
van een kiemdrager naar mijne meening door deze proeven 
reeds voldoende krachtig zijn en hoewel wij hier reeds van 
^bewijzen" kunnen spreken, zoo is het wellicht niet onbelang- 
rijk om bier nog te vermelden, dat ik bij dezelfde proeven 
met kogelembryo's van Tectona tot dezelfde resultaten kwam. 

Slechts een paar eenigszins andere, zij het ook van de 
bovenstaande experimenten weinig verschillende, proeven , welke 
ik bij Tectona nam, wil ik hier bijvoegen. 

5° Een paar Tectona-embryo's (met drager) van het kogel- 
stadium werden in een jodium-oplossing gelegd en daarin ge- 
sloten, totdat de celinhoud van kiemkogel en kiemdrager 
beide nagenoeg gelijk bruin waren. Daarna werd het prae- 
peraat in glycerine gelegd. Пе dragercellen waren dan reeds 
ontkleurd, voordat zulks met de (buitenste) kiemkogelcellen 
het geval was. 

Door ontkleuring met zeer verdunde kaliumhydroxyd-oplos- 
singen werd hetzelfde resultaat verkregen. | 

6° Wanneer ik embryo's met kiemdragers, waarin zetmeel 
Was, in een zeer verdunde jodium-oplossing onder het micros- 
соор bracht, slaagde ik er niet zelden in om waar te nemen, 
hoe achtereenvolgens, te beginnen bij de bovenste cellen (van 
het meercellige kiemdragerdeel) en zoo cel voor cel naar be- 
neden toe, de zetmeelkorrels door hun violette kleur zichtbaar 
werden. 

Пеле proef was daarom zóó leerzaam, omdat hieruit bleek , 


196 


dat de bovenste celwanden, dus juist diegene, waar de zuig- 
blazen vooral geinsereerd zijn, en welke steeds het fraaist de 
cellulose-reactie vertoonden, het minst wederstand boden aan 
de naar binnen dringende jodium-oplossing. 

Jammer genoeg bevond zich in de embryokogels van die 
onderzoehte stadiën geen zetmeel en kon dus de proef niet 
tevens dienen om de mindere permeabiliteit van de cuticula 
van den kiemkogel te bewijzen, maar alleen voor de onderling 
verschillende mate van permeabiliteit van de kiemdragercellen. 

Nu wij uit het bovenstaande weten, dat bij de onder- 
zochte Orchideën en bij Tectona de kiemdragerwanden ge- 
makkelijker -doordringbaar zijn voor de gebezigde stoffen dan 
de wanden van де kiem (kogel), zoo is de vooronderstelling, 
dat die betrekkelijke doordringbaarheid wel eveneens geldig 


zal zijn voor koolhydraten, olie еп eiwitstoffen , zeker niet zeer 


gewaagd. 

En. wanneer wij ons verder in het geheugen terugroepen, 
dat bij Tectona in den kiemdrager van een kogelvormig embryo 
steeds een groote hoeveelheid zetmeel of olie of beide tege- 
lijkertijd aangetoond kon worden, terwijl die stoffen in het 
omringende ` endospermweefsel òf minder overvloedig waren 
(b. v. meestal de vette обе), òf zelfs geheel ontbraken 
(dit is b. v. steeds met zetmeel het geval), terwijl verder één 
dier stoffen, de olie, steeds in buitengewoon groote hoeveelheid 
in den kiemkogel gevonden werd (fig. 95—95, 85, 107, 110) 
“terwijl eindelijk geconstateerd werd, dat de kiemdrager nage 
noeg niet meer groeit en daarin geen nieuwvorming Van 
ellen plaats heeft in een tijdperk, dat in de kiem zelf 


krachtig nieuwe celvorming plaats grijpt — dan wint zonder 


twijfel de overtuiging bij ons veld, dat: 

de: voedingsstoffen in den kiemdrager te beschouwen zijn.als daar 
in transitorisch , door dezen opgenomen uit het endosperm en op 
weg naar den kiemkogel. 

Speciaal moet ik hier nog de aandacht vestigen op figuur 
85. In die figuur is een-kiemdrager afgebeeld van een 045: 


| 
Р 
i 
i 


197 


dige kiem. Het eencellige draadvormige bovendeel van den 
kiemdrager was niet meer waar te nemen en was waarschijnlijk 
reeds verloren gegaan. Al de overige cellen van het meer- 
cellig kiemdragerdeel zijn, zooals wij zien, volgepropt met 
zetmeel en olie. En hierbij merken wij op, dat naar onder, 
d. i. naar de kiem toe, het zetmeel afneemt en de olie in 
gelijke. mate toeneemt. Wij kunnen, na de microchemische 
reactie, droppel voor droppel en korrel voor korrel vervolgen 
en zien, hoe de eene stof op weg naar de kiem door de 
andere wordt vervangen (omgezet?) еп verkrijgen hierdoor 
als het ware een beeld van het voedseltransport naar de 
kiem. Slechts moet ik hier nog opmerken, dat de zetmeel- 
kleur na de jodium-behandeling iets meer violetachtig was 
dan in de teekening is aangegeven. 

En roepen wij ons thans kort in het geheugen terug, wat 
wij omtrent de natuur en de plaats van voorkomen der » zuig- 
blazen” hebben medegedeeld n. l.: uiterst fijne uit cellulose 
bestaande wanden; constant optreden van droppels vette olie 
in deze blazen: op dàt deel van den kiemdrager geinsereerd 
Тіп, waar de celwanden het fijnste zijn: gedurende een zeker 
tijdperk van de kiemontwikkeling krachtig gespannen celwanden 
en rijkdom aan protoplasma met veel oliedroppels; het vast 
vergroeid zijn aan den kiemdrager ; het opdrogen , verschrompelen 
еп verdwijnen van den inhoud en daarna verslijmen, tegelijk 
of iets vóórdat de kiemdrager zelf ophoudt te functionneeren, 
612.; — en beschouwen wij deze eigenschappen van de door mij 
bij Tectona gevonden »zuigblazen” in verband met hetgeen wij 
toeven omtrent den kiemdrager geleerd hebben ; — dan mogen 
Wij het hoogstwaarschijnlijk achten, dat deze kiemdragerblazen 
bij Teclona een zeer belangrijke rol bij de kiemvoeding spelen, in. 
lien zin, dat deze blazen, als zuigcellen van een fungus , uit de 
Omringende endospermeellen voedingsstoffen (vooral eiwilstoffen 
en olie) opnemen en dan deze stoffen afgeven aan den kiemdrager, 
lie op zijn beurt die stoffen weer afstaat aan het embryo, dat 

ge i 


198 


zelf gedurende het kogelstadium geen of bijna geen voedsel 
direct uit het endosperm opneemt. 

Raadplegen wij thans een veel oudere kiem, b. v. eene die 
bijna volwassen is. De kiemdrager is reeds half verslijmd , 
de kleur van zijn celwanden is bruinachtig-geel geworden 
en de inhoud — vooral olie en protoplasma — zijn beide geheel 
daaruit verdwenen. Van de vroegere blazen is geen spoor 
meer te ontdekken. Пе drager schijnt dus opgehouden te 
hebben te functionneeren vóór nog de kiem geheel volwassen is. 
Deze moet dus nog groeien еп resorbeert daartoe nog een 
deel van het endosperm en waarschijnlijk den verslijmden 
drager. Dezen toch kon ik nooit in volkomen rijpe zaden 
terugvinden. De voedingsstoffen, ook thans nog vooral eiwit- 
stoffen en vette olie, moeten dus nu wel door de kiem zelf 
geresorbeerd worden. d. w. z, door haar buitenwand naar 
binnen treden. 

ІК herinner hier, dat wel bij kogelembryo's en zelfs bj | 
iets oudere stadiën (b. v. fig. 86) de kiem met een duidelijke, 
vrij dikke cuticula omgeven is (die o. a. tegen geconcentreerd 
zwavelzuur weerstand bood) maar daarentegen de epidermale 
buitenwand van bijna volwassen embryo's nooit merkbaar 
gecuticulariseerd is, althans niet in dien zin, dat deze buiten- 
wand noemenswaardig wederstand biedt aan geconc. zwavel: 
zuur. Mocht er dus in dit laatste geval toch nog een uiterst 
fijne cuticula zijn, dan zou de physiologische waarde van 
zulk een cuticula zeker zeer gering zijn en kan ons dus in 
zooverre de voedselopname door de kiem zelf — gedurende 
dit bijna volwassen stadium — door haar geheelen buitenwand 
en vooral door haar cotyledonen geenszins verwonderen. 

Het laatste nu, n. 1. па de kieming absorbeeren van voedsel 
uit het endosperm direct door de cotyledonen, is vooral door 
de onderzoekingen van De Vries met zekerheid bekend (!) bij 


(4) Voorst door De Vries (Ново) Landwirthsch. Jahrb. (1878) Beiträge 
zur ее Physiologie landwirthschaftlicher ME Separ. 
Abdrucke: »Zuckrrübe” p. 22 und > Kartoffelsamen" 


199 


planten, waar йе wortel reeds geheel uit de zaadhuid 
is getreden, terwijl de согуједопеп met een laag endos- 
perm in de zaadhuid besloten blijven. Dat zulks ook kort 
voor de ontkieming in het rijpende zaad plaats grijpt, kan ons 
nu evenmin verwonderen, al kunnen wij niet verklaren, 
waarom de kiem zulks doet, waarom dus de kiem later begint 
af te wijken van de oorspronkelijke wijze van voedselopname 
tijdens het kogelstadium. 

Wij kunnen hier alleen het feit constateeren. 

Dit feit is bij Tectona vooral daarom merkwaardig, omdat 
de jongere kiem in het kogelstadium zelf evenmin direct 
voedsel opneemt als een Orchideeën-embryokogel, maar dit 
ontvangt van den kiemdrager, welke bij Тесіопа gedurende 
dat jonge stadium en bij Orchideeën naar het schijnt gedurende 
de geheele ontwikkeling, tot aan het rijp worden van het zaad, 
met die opname belast is. 

Hierbij komt, dat bij beide de kiemdrager zelfs ie!s 
later daarin gesteund wordt door eigenaardige blaasvormige 
zuigcellen, welke bij beide physiologisch gelijkwaardig zijn. 

Vatten wij alles omtrent de kiemvoeding kort te zamen, 
dan blijkt het ons dat: de wijze, waarop de djalikiem zich 
de voedings- en reserve-stoffen verschaft, verschillend is naar den 
leeftijd, dien de kiem bereikt heeft. 

Achtereenvolgens kunnen wij voor de kiemvoeding binnen 
het rijpende zaad van Tectona grandis de volgende drie phasen 
Onderscheiden : 

1° de kiem zelf neemt geen voedingsstoffen direct uit het 
endosperm op, maar dit geschiedt door den kiemdrager, welke 
die voedingstoffen naar de kiem voert; 

2° de kiem zelf neemt direct geen of weinig voedsel uit het 
endosperm op, maar die opname geschiedt vooral of uitsluitend 
door den kiemdrager en de aan den laatste gezeten »zuigblazen"'; 

5 de kiem neemt zelf direct alle voedingsstoffen op door 
haar geheelen buitenwand en waarschijnlijk vooral door de 
согуједопеп, 


200 
Het eerste heeft plaats van het kogelstadium af tot het begin 
der cotyledonenvorming en het laatste alleen kort vóór het 
rijpen van het zaad. De onder 2 bedoelde phase beantwoordt 
aan het ontwikkelings-stadium, dat tusschen die beide gren- 
zen gelegen is. 


Burrenzore , 7 December 1890. 


ъа Е 


H 
H 
. 


D 
PM 


4.1.4, „ө, 


ai 


AN 
ж%% 


МЕН S 
* 


* МІЗ 
A мүл 
egt Nas 


Бр 


Ж. 


Ap 


% 
+ 
Ma 
чач 
MD 


* 
nt 
Dé? 


R 


ANDIS 


TECTONA G 


eA 


gri, d | | 
d СТЕ ДО? тА ү 

жы. 
| Sa 
SE 


aman 
72 (2 
О: 


«0 
d 
0? 
> K 


Фб 
A 
dee 


95 


SE 


S A : 
< УМ 
Së 


EE SE = 
5158 AN а 


VERKLARING DER PLATEN. 


N.B. De achter de figuren tusschen haakjes geplaatste cijfers 
geven de diametrale vergrootingen aan. 


Fig. 1. Bloemknop, van ter zijde gezien (natuurlijke grootte). 


» 


» 


» 


ш 


> 


= 


2. Bloemknop, overlangs doorgesneden (+ 16). 

3. Bloemknop, van ter zijde gezien (7). 

+. Open bloem, iets van boven gezien (5). 

5, 6. Jonge, met opgeblazen kelk omgeven, vrucht 
(nat. gr). | 

7. Шіре vrucht, van ter zijde gezien; de helft van de 
kelk is weggenomen (nat. gr.). 

8. Rijpe vracht met kelk, overlangsche doorsnede ; aan 
den top is de kelk eenigszins scheef getroffen (nat. gr). 

9— 14. Rijpe djativruchten, dwarsche doorsneden (nat. 


gr.). i 
15—18. Rijpe zaden, van ter zijde gezien; de raphe 
| is door een zwarte lijn aangeduid (nat. gr.). 

19, 20. Volwassen kiem, van ter zijde gezien (nat. gr.). 

21, 22. Cotyledonen van een volwassen kiem met plu- 
mula en wortel (nat. gr.). 

25. Stamper met kelk uit de pas geopende bloem fig. 4 ; 
een weinig van boven gezien nadat de bloemkroon 
en de meeldraden duidelijkheidshalve zijn wegge- 
nomen (5). 

24, Deel van de bloemkroon met twee meeldraden, 
van binnen gezien (5). 

25. Еіегѕіок, van ter zijde gezien; kelk, bloemkroon en 
meeldraden zijn weggenomen; de stijl is afge- 
sneden (10). 

26. Diagram van een bloem met 5 meeldraden (schema- 
tisch). 

27. Dwarsdoorsnede van een abnormaal ovarium; eenigs- 
zins schematisch (+ 15). 

28, 29, 51. Jonge vruchtbeginsels in overlangsche 
doorsnede: fig. 28 (76). fig. 29 (58). ба. 51 (76). 


Kal 
m 
аз 


т 


з 


= 


. 50. Zeer jonge bloemknoppen in overlangsche door- 


snede (7). 

52—58, 41. Witjes in optische leugtedoorsuede; fig. 52 
(58), fig. 55 (260), fig. 54 en 58 (350), fig. 55 
(270), fig. 56 en 57 (76), fig. 41 (900). 

59, 40, 45, 44. Bovendeel kiemzak met eiapparaat, in op- 
tische  overlangsche doorsnede; fig. 59 en 40 
(586), fig. 45 en 44 (559'. 

42. Voorkiem met verslijmde synergiden in overlangsche 
oplische doorsnede (559). 

45. Top van een jong eitje in overlangsche optische 
doorsnede (900). 

46. Overlangsche doorsnede van een eitje met draad- 
vormige voorkiem (11). 

47—49, 56. Overlangsche doorsnede van het bovendeel of 
van den geheelen kiemzak met voorkiemen ; fig. 47 
(550), fig. 48 en 49 (390), fig. 56 (595). 

50--55, 51a. Onderdeel van de voorkiem met in alco- 
hol gecontraheerd protoplasma еп één celkern; 
ig. 50. 51 en 51a (900), fig. 52 en 55 (415), 
fig. 54 en 5% (590). 

57. Als figuur 50, doch па de deeling van de kern 
en voor het ontstaan van het eerste tusschen- 
schot (590). 

58, 59, 62, 64—66, 71, 72, 75. Optische lengte- 
doorsneden van jonge embryonen met een deel 
van den langen kiemdrager; Fig. 58, 59, 62, 
64—66 en 75 (415), fig. 71 (590), fig. 72 (200). 

60. Zeer jonge vrucht, waarvan de bevruchte eitjes een 
kogelvorminge kiem bevatten, van ter zijde gezien; 
de kelk is ten deele weggenomen (nat. gr). 

61. Overlangsche doorsnede vau het ondereinde van 
een bevrucht eitje (80). 

65, 67, 75, 74, 77. Overlangsche doorsnede van rijpende 
zaden met embryonen ` fig. 77 (11), fig. 65, 67, 75 en 
UC с И. 


. 68, 70. Kiemkogels met kiemdragers, van boven gezien 
(415). 

76, 78. Bijna volkomen ontwikkelde kiemen, van boven 
gezien (11). 

79. Abnormale jonge kiem met 5 cotvledonen , van 
boven gezien (11). 

80. Kiem met kiemdrager in overlangsche optische 
doorsnede (76). 

81. 84. De kiem van fig. 80, na behandeling met gecon- 
centreerd zwavelzuur: eenigszins schematisch (76). 

82. QOverlangsche mediane doorsneden door het onderste 
gedeelte van een rijpend zaad (90) 

85. Kiemdrager met zetmeel en olie na behandeling met 
jodiumtinctuur,: in overlangsche doorsnede (550). 

85. Een der bovenste cellen van een kiemdrager van 
een vrij oude kiem, na behandeling met chloorzink- 

22 jodium, in overlangsche optische doorsnede (900). 

86. Kiem met kiemdrager na behandeling met kalium- 
ћудгохуд ` overlangsche doorsnede (76). 

87. Ердегшаје cel van het bij fig. 85 behoorende 
embryo na behandeling met chloorzinkjodium ; de 
cuticula is hier donker geteekend (586). 

88— 90. Drie embryodragers, waarvan één met den 
embrvokogel geteekend is. Fig. 89 en 90 zijn 
zeldzame abnormale gevallen en fig. 88 is een 
algemeen ` voorkomende vorm. Fig. 88 en 
(153), fig. 89 (76): 

91. Rijp zaad іп overlangsche doorsnede (11). 

92. Optische overlangsche mediane doorsnede van het 
worteleinde van de kiem (200). 

95. Kiemkogel en kiemdrager met in alcohol gecon- 

(гаћеега protoplasma en zetmeel na behandeling 

met joodkalium; van ter zijde gezien (559). 

Overlangsche doorsnede van het onderste gedeelte 

van een jong rijpend zaad met kiem en 2 soorten 

van endosperm, па behandeling met overosmium- 

zuur (120). 


94. 


D 


- Fig. 95. 
287 
» 98 
» 99 
» 100 
» 101 
» 105 
» 104 
» 105 


De kiem van fig. 94 еп een deel van den kiem- 
drager , sterker vergroot (559). 


- Abnormale kiemdrager van een bijna volkomen 


ontwikkelde kiem in overlangsehe doorsnede van 
boven gezien; slechts een klein deel van het 
worteleinde van de kiem is hier aangeduid 
(11). 

Kiemdrager met eenige nog niet vergroeide blaas- 
vormige cellen van het onderendosperm: de inhoud 
van de dragercellen is weggelaten (415). 

102. Kiemdragers van vrij oude kiemen met function- 
neerende zuigblazen, van hoven gezien (415). 
Kiem en kiemdrager met functionneerende zuig- 
blazen, van hoven gezien: de celinhoud is weg- 
gelaten (90). 

Optische overlangsche doorsnede vau de bovenste 
cellen van een zeer ouden kiemdrager, waarvan de 
inhoud is weggelaten (550). 

Bovendeel van een zeer ouden kiemdrager mel in 
ајсћоћо! gecontraheerd protoplasma еп verslijmde 
tusschenschotten (550). 

Kiemdrager met ledige verschrompelde zuigblazen 
van een bijna volkomen ontwikkelde kiem, van 
hoven gezien; de inhoud der dragercellen is weg- 
gelaten (175). 

Insertie van een zuigblaas op een kiemdragercel , 
in overlangsche optische doorsnede: de celinhoud is 
weggelaten (550. 

Vier schijnbaar onderling samenhangende celpro- 
toplasten van den in fig. 101 afgebeelden kiem- 
drager, nadat deze mel geconcentreerd zwavelzuur 
is behandeld geworden: optische overlangsche 
doorsnede (900). 


> 106—114. Schematische afbeeldingen van de versprei- 


ding van zetmeel, glyeose, vette olie en eiwil. 
Deze zijn naar een groot aantal met de c? 
mera lucida gemaakte schetsen vervaardigd €" 


geven dus het gemiddelde weer van een groot 
aantal waarnemingen. Evenals in de vorige ti- 
guren 85 еп 95 wordt zetmeel door blauw , glycose 
door oranjebruin, eiwit door rose, en vette olie 
door zwarte kringen of stippen aangegeven en 
wijst een donkerder tint of dichter geplaatst zijn 
der stippels of kringen op een meerdere hoeveel- 
heid dier voedingsstoffen. 


OPMERKING. 


Alleen fig. 7 (plaat I) is een copie van een afbeelding van 
Branpis: de figuren 5,4,25,24 en 25 (plaat 1) zijn onder 
mijn leiding door een inlandsch teekenaar vervaardigd (naar 
de natuur). Alle overige figuren zijn door mij zelf geteekend 


naar de natuur en met behulp van de camera lucida. 


OVER EENE COLLECTIE VOGELS 
LAMPONGS (ZUID-SUMATRA) 


А. 6. VORDERMAN. 
Corresp. der Коп. Абай. van Wetenschappen te Amsterdam. 


Een mijner vroegere jagers heeft zich sedert eenigen. tijd 
in de Lampongs gevestigd en houdt zich in. де omstreken. van 
Beniawang bezig met de pepercultuur. 


Gedurende zijn verblijf aldaar maakte hij tevens eene collectie 
geprepareerde vogelhuiden, die thans in mijn, bezit is en 
waarvan de opsomming of de beschrijving hieronder volgt. 

Op eene enkele uitzondering na zijn het Lampongsche vogels , 
waarover in dit opstel gehandeld wordt. 

De vogel hiermede bedoeld, de Onychoprion lunatus. Prag. 
aan het slot dezes beschreven, is bemachtigd op den vuurtoren, 
die aan den vlakken hoek van Sumatra dicht bij de Lampongs 
is gelegen; doch ongetwijfeld komt deze soort (een zeevogel) 
ook in de Lampongbaai voor. 

De diagnose van enkele vogels, die te Batavia, door gebrek 
aan ter vergelijking dienend materiaal. onmogelijk. was, dank 
ik aan de welwillende medewerking van den heer J. Bûrrikoren, 
conservator aan het Leidsche museum voor Natuurhistorie, 
terwijl deze ornitholoog bovendien mijne diagnose уап de 
Palaeornis luciani (Vern) gecontroleerd heeft. Aldus zijn: 


202 


Hierococeye fugax, Hierococcyx sparveroides , Hemichelidon ferru- 
ginea, Hemixus cincreus еп Lanius lucionensis bestemd geworden. 

Met een anderen vogel ondervond Dr. Ватткогев moeielijk- 
heid, en eerst nadat het exemplaar ter vergelijking naar het 
Britsch Museum was opgezonden kon met zekerheid uitgemaakt 
worden, dat het eene nieuwe soort van Trichastoma was, die 
ik, uit erkentelijkheid voor de bewezen assistentie in het weten- 
schappelijk onderzoek, naar den heer Bürrikorer heb genoemd, 
daartoe gewettigd door zijne verdiensten op ornithologisch gebied. 

Behalve de hieronder beschreven vogels bestond de collectie 
uit exemplaren van: 

Palaeernis longicauda, Bovo. 

Callolophus malaccensis , Пати. 

Meiglyptes tukki, Less. 

Micropternus brachyurus, Viena. 

Zanclostomus javanicus , Honsr. 

Ramphococeyx erythrognatus, Wan. 

Hydrocissa convexa, Темм. 

Ceyx innominata , Sary. 

Caridagrus concretus, Teun. 

Lacedo pulchella , Honsr. 

Eurystomus orientalis, L. 

Cymborhynchus macrorhynchus , Gu. 

Cypselus infumatus, Scrar. 

Dendrochelidon longipennis, Bum, 

Hirundo javanica , Srannu. 

Prionochilus percussus, Темм. 

Dicaeum  trigonostigma , Scor. 

Aethopyga eupogon, Can. 

Anthreptes malaccensis , Scor. 

Brachypodius melanocephalus , 

Uroloncha leucogastroides , Moore. 

Oriolus indicus , Bris. 

Rhynchea bengalensis, L. 
en Dendrocygna arcuata, Соу. 


— 
w 
= 


205 


Aangezien de beschrijving dezer soorten reeds vroeger door 
mij in dit tijdschrift is gepubliceerd en bij de aanwezige 
exemplaren geene afwijkingen werden gevonden zoo zijn nadere 
details achterwege gelaten. 

Пе Lampongsche collectie heeft als. nieuw voor Sumatra 
doen kennen: 

Hierococeyx sparveroides , Vio. 

Cypselus infumatus , Sorar, 

Hemichelidon ferruginea, Hopes. 
en Lanius lucionensis, L. 
terwijl Trichastoma büttikoferi nieuw voor de wetenschap is. 


1. MIOROHIERAX FRINGILLARIUS [Drar] 


Van dit kleine valkje, dat niet grooter is dan ееп Serindit , 
is een exemplaar aanwezig, geschoten bij Ветатапд. 

Het geslacht Microhierax wordt vertegenwoordigd door M. 
caerulesceus L. uit Britsch-Indië, Burmah, Siam en Cambodja, 
door М. melanoleucus Buerg. uit Assam, door M. erythrogenys 
Visors uit de Philippijnen en door bovengenoemde soort uit 
Malakka, Sumatra, Borneo en Java. Onderling bieden zij- 
weinig verschillen aan. 

De soort is in mijne lijsten van de vogels van Java, Borneo 
en Sumatra, Hierax caerulescens Horsr. genoemd. 


Beschrijving : 

Bovendeelen effenzwart, flauw met eenen donker blauwen 
gloed bedeeld. Het middelste paar staartpennen effenzwart. 
De overige, zoomede de slagpennen, zwart met witte dwars- 
banden aan de binnenvlag. Flanken, scheenvederen, achterste 
gedeelte der wangen zwart; voorhoofdsvederen en een breede 
streep, die achter het oog begint en ter zijde van den nek eindigt, 
wit. Evenzoo de binnenste vleugellekvederen. Кіп, keel, krop 
en borst wit met eene okergele tint bewasschen. Buik en 
onderste staartdekvederen okerbruin. Bek en stevige pooten 
zwart. 


204 


Afmetingen : 

Totale lengte van het оче individu. . 0.148 M. 
Start. . . : ооа GNE з 
ее | 52 а туа сада а 
LEGS BORE . «а СЕКА 
Tarsus. . лы rox se НОУ 
Middeltoon iet CSC a ИА 
Aecterted met 2-2; ме Әс» 


2. BAZA SUMATRENSIS [Larr. |. 


Deze buizerd, die tot dusverre slechts van Sumatra bekend 
is, is niet opgenomen in mijne lijst van de vogels van Sumatra. 
Eene fraaie afbeelding dezer soort is op plaat XI te vinden in 
het 1° deel van het bekende werk van Bowprer Smanpr: Cata- 
logue of the birds in the British Museum. 

Een exemplaar van dezen vogel trof ik aan in de collectie 
uit де Lampongs. 


Beschrijving : 

Bovenkopsvederen sepia met lichte rosachtige boordsels, waar- 
door donkere overlangsche vlekken op dat deel ontstaan; de 
achterhoofdsvederen tot eene lange kuif verlengd, zwart met 
lichtokergele uiteinden. 

Zijden van het gelaat en den hals lichtokerbruin. Kin en 
keel van dezelfde kleur doch nog lichter getint. Teugelvedertjes 
zwartachtig. Nek lichtokerbruin. Zijden van den hals donker- 
okerbruin, hier en daar met breede sepia schaftvlekken; krop 
en borstvederen lichtokerbruin, iets donkerder op de achterste 
helft en met fijne donkere schaftjes geteekend. Baik, flanken 
en onderste staartdekvederen wit met breede lichtokerbruine 
dwarsbanden. Mantel- rug- en buitenste vleugeldekvederen 
umberkleurig, het donkerst op het achterste gedeelte van de 
veder, die soms van een rosachtigen lichten eindzoom voorzien 

 Tertiaria en secundaria met breede afwisselende sepia- 


205 


kleurige en lichtgrijsbruine dwarsbanden geteekend еп in 
wit eindigend. Buitenste paren primaria zonder witten eindzoom 
doch overigens als de andere gekleurd en geteekend. Staart- 
pennen lichtgrijsbruin met donkerbruinzwarte dwarsbanden 
en lichtere eindzoomen; de middelste het donkerst getint, 
de overige iets lichter. Tarsi voor de bovenste helft bevederd. 
Pooten geel; nagels, bek еп washuid zwart. 


Afmetingen : 

Tue lengte eN 
En 
Vleugel. . Ое EE E 
Culmen rostri i (ne yu. oc. c. ФОО» 
Jens. . - Qut UM uc p ZS 
Middeltoon met pe аео, 
Aehfibrioon met ilim. — o = e — 0.054 » 


3: MICRONISUS SOLOENSIS [ Honsr. |. 


Een volwassen individu met eenige restanten van het eerste 
kleed. 


Beschrijving : 

Bovenkop en пек grijszwart. Mantel-, kleine buitenste 
vleugeldekvederen. schoudervederen, rug- еп stuitvederen 
leigrauw, met donkerder randen. Tusschen de aldus ge- 
kleurde vederen komen enkele voor, die rosachtig-grijs zijn en. 
nog tot het eerste kleed bekomen. Пе verlengde schouder- 
vederen bezitten een groote witte vlek, die tot aan hare 
basis reikt. Slagpennen en buitenste groote vleugeldekvederen 
rook-zwart. De binnenvlaggen aan het basaal gedeelte wit 
met 5 à 4 smalle rook-zwarte dwarsbanden , welke bijzonderheid 
het best uitkomt aan den binnenkant van de vleugel. Groote 
binnenste vleugelvederen wit met rook-zwarte vlekken; kleine 
binnenste, vleugeldekvederen  lichtisabella-kleurig. Middelste 


206 


staartpennen nagenoeg effengrijszwart, de andere lichtrosachtig- 
grijs met 5 donkere dwarsbanden en de basis der binnenvlaggen 
wit. Zijden van den kop aschgrijs, kin en keel isabella-kleurig 
met fijne grijze schaftstreepjes aan de middelste rij vederen ; krop, 
borst еп voorbuik rosachtig, op den achterbuik en de onderste 
staartdekvederen іп roomkleur overgaaude. ІМүуейегеп grijs- 
achtig en wit. Washuid geel, snavel zwart. Pooten geel. Nagels 
donkerhoornkleurig. 


Afmetingen. 

SEERE С о шс ы Жа ды 
Vleugel. . . қ e 004889» 
Culmen гоз met inbegrip dbi ићи. сз ИЕ» 
Tarsus. . ы ENT 25, ОДА s 
Middeltoon met ise: SU DEP MU Ка» 
Aomertoon- met Hb Ds 4... Я э 


4. NINOX SCUTULATA [Rarri.]. 


De Кор, nek еп bovendeelen vau den romp zijn donker 
sepia. Evenzoo de secundaria, tertiaria, schoudervederen еп 
buitenste vleugeldekvederen uitgezonderd de groote der primaria, 
die zwartachtig zijn. Enkele schoudervederen bezitten groote 
zuiverwilte vlekken nabij haar uiteinde, doch om dit te zien 
moeten de bedekkende vederen worden opgelicht. De slag- 
pennen der 1° orde hebben zwartachtige binnenvlaggen 
donkersepia uiteinden en dito buitenvlaggen. De vier buitenste 
aan de achterste helft lichtokerkleurige randvlekjes ten getale 
van 2 of 5. Alle hebben op de voorste helft van de binnen- 
vlag witte dwarsbanden op onderling regelmatigen afstand. 
Zijden van het gelaat als de bovendeelen; voorhoofdsvedertjes 
grijs. Kin grijsachtig. Overige onderdeelen kastanjebruin 
met witte vlekken afgewisseld, vooral op den buik en langs 
de flanken. Het wit ontstaat daar door een dergelijk gekleurden 
breeden dwarsband, die over het midden van de veder loopt. 


207 


Onderste staartdekvederen уап witte en sepiakleurige af- 
wisselende dwarsbanden voorzien; vederen van de tarsi bruin. 
__Staartpennen rosachtig-grijs met 5 zwartachtige dwarsbanden 
en eenen lichten terminaal-zoom. Pooten geel met fijne stekeltjes 
als behaard; nagels en bek zwart, de laatste heeft een gele 
culmen en gele punt aan de onderkaak. 


Afmetingen : 


Totale lengte van het geprepareerde individu. . 0.250 M. 
SWEO ee а ы но р 
Wal о о ВИТ 
СОО төн, S пет 
жаға ЧОТО ООО EEN 
Grootste toon met nage. . . . . . . . . 0050» 
Кие id. met là . . . . ЈЕ лош со. DON 


3. SCOPS RUFESCENS |Honsr.]. 


Vederen van bovenkop, nek en verdere bovenste bekleed- 
selen sepia, afgewisseld door okergele en zwarte vlekken of wel 
rosachtig-grijze stippels. Vooral op de schoudervederen komt 
de okergele kleur helder uit, maar ook op den mantel en op 
de oorpluimen springt zij in hetoog. Kleine buitenste vleugel- 
dekvederen met zwarte vlekjes, doch overigens sepia. Пе groote, 
die de primaria bedekken, zwartachtig, de andere EEN 
vederen als de bovendeelen gekleurd en geteekend. 

Voorhoofdvedertjes rosachtig-okergeel; die, welke als stralen 
om het oog voorkomen, rosgeel met sepia of zwart onderbroken. 
Кіп okergeel; om den hals een collier van roestkleurige vederen, 
die pikzwarte eindzoomen bezitten. Buik, borst en flank roest- 
kleurig okergeel met uiterst fijne donkere puntjes als bespikkeld, 
waartusschen in enkele overlangsche zwarte schaftvlekken 
voorkomen, die eenen I-vorm bezitten. 

· Tarsi bevederd tot aan het uiteinde. Bek geel, donkerhoorn- 
kleurig aan de punt; pooten geelachtig. - 


208 


Slagpennen donkersepia, aan de basaalhelft van де binnen- 


vlag van witachtige dwarsvlekken voorzien. Buiteuvlag fijn | 
grijsgeel bespikkeld, waartusschen randvlekken van rosachtige ` 


tint, die met zwart omzoomd zijn еп op onderling regelmatigen 
afstand. voorkomen. 

Staartpennen sepia met fijne geelgrijze lichte Wiese, 
Ше zich gespikkeld voordoen: 


Afmetingen : 

TL eier ee E 
а SEENEN НИ 
ШО FOR o — a , . ... Aw EE 
Таи. о о ИН 
Grootste toon met diel 22 daesu tem gooi MEN 
Кларе ^. met id. . _ eg E ФО 


6. BUBO SUMATRANUS (Каре... 


In de 54% aflevering van Deel L van het Nat. Tijdschrift 
voor Ned. Indië werd deze soort beschreven naar een vol- 
wassen exemplaar dat Cart Воск in де bovenlanden van 
Koetey machtig was geworden. 

Uit de Lampongs kwamen twee exemplaren in mijn bezit 
waarvan het eene volwassen is en het andere nog het eerste 
kleed heeft. 

Het volwassen exemplaar gelijkt op het Koeteyneesche, doch 
is op de bovendeelen en den kop donkerder getint, terwijl. de 
donkere dwarsbandjes op de borst wijder uit elkander staan, 
en zich ook breeder voordoen. Ook de donkere dwarsbandjes, 
ор Чеп buik zijn bij den Sumatraanschen vogel breeder. 


Afmetingen van den volwassen vogel. 


Staart . nee Mn у MI M. 
И ооо о И 
Culmen rostri 0.059 » 


| 
| 
| 
| 


209 


Hoogte van den bek aan de basis . . . . . 0.026 М. 
ро v TONS У ИО И 
NEN ари Бе зна БАНА AUOD ROBORE 
И IN WAREN Ee EE БАР US ONBUT 


Beschrijving van den jeugdigen vogel: 

. De grondkleur van de boven- en onderdeelen van kop en 
` romp is zuiverwit, dat afgebroken wordt door golvende sepia- 
. klurige dwarsbandjes, die het fijnst zijn op den Кор, alwaar 
zij tevens het dichtst bij elkander візап, en het sterkst ontwik- 
keld op den rug en op de buitenste en middelste bovenste vleugel- 
| dekvederen. Die, welke op de borst, den buik en de flanken 
_ voorkomen, zijn flauw getint. Groote buitenste vleugeldekvederen 
Zwart. Slag- en staartpennen als bij den volwassen vogel. 


7. PALAÉORNIS LUCIANI [ VennEAUX. ]. 


Algemeene kleur grasgroen, op den rug, de flanken en den 
| buik met eene heldersmaragdgroene tint; aan den halsen 
_ ор de vleugeldekvederen met eene flauwgeelachtige tint. De 
. Veugelrand is lichtgroengeelachtig. 

. Eerste slagpen zwart met geelachtig-groene bies aan den 
buitenrand. Пе overige zwart met grasgroene buitenvlag. 
В) die der 9% orde zet het groen zich gedeeltelijk op de 
| binnenvlag voort. Binnenvlakte van den vleugel grijs. Binnenste 
. Vleugeldekvederen smaragdgroen. De staartpennen zijn grooten- 
_ deels grasgroen met zwarte schaften. Uitgezonderd het mid- 
 delste paar, dat zeer puntig uitloopt en verlengd is, hebben de 
. Slaartpennen een binnenrand die geelgrijs is. Het uiteinde 
„van de middelste staartpennen is blauwachtig getint, de 
 Ondervlakte van alle geelachtig. Pooten geelgrijs, nagels 
_hoornkleurig. 

. De bovenkop is bruinroodachtig; bij het voorhoofd gaat 
- die tint in groen over. Een zwarte streep loopt van de neus- 
| gaten tot aan het oog. Ор den achterkop gaat де bruin- 
| Toode tint geleidelijk in grasgroen over. 


NO _ • E. 

Van de onderkaak uit ontspringt een donkere knevelstreep, die 2 
gedurende het leven donkergroen was maar na den dood zich | 
zwartachtig voordeed. Tusschen beide donkere strepen, die even- % 
wijdig aan elkaar loopen, is de zijde van den Кор rood gekleurd. | 
Dit rood is vrij intens maar trekt toch naar het vleeschkleurige, 
en is van achteren op de oorstreek door enkele vedertjes 
begrensd die een blauwgroene tint bezitten. 

De bek is bij dit individu nog zwart, alleen de snavelrug 
begint rood door te schemeren. 

De iris is tweekleurig. Een breede geelwitte buitenrand 
en een smalle bruinachtig-grijze binnenrand. 


Afmetingen : 
Rute Ий е 6. поз, BO e пода ян 02.250.250 00 
Middelste staartpennen . . И 
Buitenste id. . 0087 И | 
Afstand tusschen het пык Ke samenges тебін p 
vleugelpunten en dat van den staart . . . . . 0072» 
Vleugel < . vos АТАЛАС 0 MEE 
Lengte der inondopeniug. а на И 
Culmen rostri . . . dli du uem с 
Hoogte bovenkaak aan % BA е ЕИ 
Id.. onderkaak aan de basis . . . . . . 0.012 » 
Мое EE 
Farsus. 7, „(кс кик а c 
Grootste voortoon ET Ed oe лама а ` 
Kleinste achtertoÖn . - a.. s ia d- NET 


Tot dusverre was de herkomst van dezen vogel niet mel 
zekerheid bekend. Sen rer. had vermoeden op Sumatra, welke 
meening de ware blijkt te zijn, daar ik onlangs twee exem- 
plaren machtig werd, die met eene inlandsche prauw uit 
де Lampongs waren aangebracht. Beide vogels, die in over- 
gangskleed waren, zijn vermoedelijk primitief uit hetzelfde 
nest afkomstig. Kort na hunne aankomst vermagerden d 


211 


еп stierven zij achtereenvolgens. Deze soort is nog zeldzaam 
in de Europeesche musea. Synoniemen zijn: 

Palaeornis erythrogenys, Faas. 

Palaeornis fraseri, Moore. 

Palaeornis barbatus Waer. en nog eenige andere. 

In ScurnEcgL's dierentuin: N. А. Magistra staat op pag. 72 
eene beschrijving met afbeelding van dezen zeldzamen vogel. 


8. CHOTOREA MYSTACOPHANES. [Темм. | 


Van dezen baardvogel, die tot Malakka, Borneo en Sumatra 
beperkt schijnt, komen goed geslaagde afbeeldingen voor in het 
bekende werk van Sarvaporr »Catalogo sistematico degli. uccelli 
di Borneo”. Zij hebben betrekking op den kop van den vogel 
in verschillende stadia van bekleeding. | 

In де Lampongsche collectie zijn 6 exemplaren voorhanden, 
die onderling niet alleen in grootte verschillen maar ook in 
het vederenkleed van den kop. 

De beschrijving, die hieronder volgt, is van eenen vogel in 
het volkomen kleed. 

Voorhoofdsvederen tot aan de kruin oranjegeel en helder glan- 
tend; van de kruin tot den nek is de kop bekleed met 
scharlakenroode vederen, die eveneens glanzen. Teugels rood. 
Een zwarte breede streep strekt zich uit boven het oog ter 
zijde tot boven de oorstreek, die geelgroen is. Onder het oog 
wordt eene min of meer driehoekige plek aangetroffen met 
lichtblauwe vedertjes. Eene knevelvlek , die aan de basis van de 
onderkaak begint, гейі even ver als deze naar achteren doch 
is. geel gekleurd. Kin en keel scharlakenrood , van achteren 
begrensd door eenen lichtblauwen band. Тег zijde van den hals 
komt afzonderlijk eene kleine roode vlek voor; overigens zijn de 
kop, de hals en de пек met bladgroene vederen bedekt, die heldere 
zoomen bezitten en daardoor die deelen een geschubt voorkomen 
seven, Bovenste bekleedsels van den romp, schoudervederen 


219 
еп voorste gedeelte van den buitenrand der slagpennen grasgroen. 
Het achterste gedeelte van dien buitenrand is flauwoker- 
kleurig. Overigens zijn de slagpennen vaalzwart met licht- 
isabella binnenvlag voor het voorste gedeelte van dit deel. Bin- 
nenste vleugeldekvederen lichtisabella met groen afgewisseld. 

Staartpennen van boven grasgroen van onderen verdigris. 

Borst, buik, flanken en onderste staartdekvederen heldergroen. 

Naakte huid om het oog neutraaltint. 

Bek zwart, aan de basis wit afschilferend. Pooten en nagels 
bij het gedroogde exemplaar zwartachtig. 

De afmetingen zijn genomen naar het grootste exemplaar uit 
de collectie. Deze vogel heeft de voorhoofdsvederen nog groen met 
lichtblauwe boordsels en ook bij de keelvederen is het licht- 
groen nog niet vervangen door rood. 


Start . . . . хал nav лие орални ШШ 
Wiendels 1 500925 D up. зле ој O KOUME RO E 
Сө rostri Аш чи овоо Jour 22100099. Ји 
TOME... S. . c. Hek Her boo ad Ж 
Grootste toon met nagel . . . . . . . . .0.028 » 
Kleinste » BOR у о БОНА TUNE 


9. GECINUS PUNICEUS [Honsr.]. 


Van dezen fraaien specht in een mannelijk exemplaar in de 
collectie aanwezig. 


Beschrijving : Ws 

Mantel en scapularia helderolijfgroen. Rug en stuitvederen ` 
olijfgroen met citroengele uiteinden. Bovenste staartdekvederen 
zwart met olijfgroene uiteinden. Wangen, zijden van den hals, 
borst, krop en buik vaalolijfgroen. Flankvederen vaalzwatt 
met witte dwarsbanden, die aan de grens van borst en buik ` 
met olijfgroen zijn bewasschen. Onderste staartdekvederen vaal- 
zwart met olijfgroene tint. Kin en keel okergeel met groene tint 


bewasschen. Teugels zwart. Terzijde naast de mondopening 
ontspringt eene donkerroode knevelstreep, die tot aan den 
onderkaakshoek reikt. Naakte huid van het oog neutraaltint. 
Bovenkopsvederen donkerrood, op het achterhoofd in ponceau- 
rood overgaande; verlengde nekvederen citroengeel. Buitenste 
vleugeldekvederen еп slagpennen  voorzooverre zij in toege- 
vouwen staat aan het licht blootgesteld zijn, donkerrood, de 
uiteinden echter donkersepia, zoo ook de 1° en 2° slagpen. 

Overigens is de grondkleur der overige slagpennen sepia 
met witte ronde vlekken aan den rand van de binnenvlaggen. 
Binnenste vleugeldekvederen vaalzwart met witte ronde vlekken, 
Ше een weinig groen zijn bewasschen. Staartpennen zwart. 
Randen van den bek en voorste gedeelte van de onderkaak geel. 
Culmen en basis van de onderkaak zwart. Pooten donker- 
grijs: nagels donkerhoornkleurig. 


Afmetingen : 

ERE OPT оно ЗВАНИ da үа АН DES, и 
VIL EON арына TERU AE TANT иу И 
а а А УК. качы вео + Ч 
Ц О Оо л ИА ДЕ РИУ TE Y 
Grootste voortoon met nagel . . . . . ~. 0097» 


КЕН Пе: а пе ir. А 


= 


Kleinste achtertoon » 


10. THRIPONAX JAVENSIS [Honsr.]. 


De bovendeelen, slag- en staartpennen zijn effenzwart; 200- 
mede de krop, het midden van de borst en de binnenste vleugel- 
dekvederen van de slagpennen der 1° orde. Пе overige binnenste 
vleugeldekvederen, de flanken, de zijden van de borst en de buik 
zijn geelwit. Vederen van de schenen zwart met geelwitte 
harige boordsels. Onderste staartdekvederen zwart. Kin, keel 
еп zijden van het gelaat zwart met witte schaftvlekjes. Achter- 
hoofdskuif vermiljoenrood. Pooten, nagels еп bek zwart; de 


laatste lichthoornkleurig aan de punt. 
14 


Afmetingen : | 
CT et па a о с 
Жыға. 25 ы а EAE 
бөтен rostri ; 2.2 отоо ICE 
Hoogte van den bek aan de basis. . . . . . 0.015» 
Аы а с 279 асы ас E 
Grootste voortoon met nagel . . . . . . . 00%» 
» achter met idi i вв та 


П. HIEROCOCCYX FUGAX (Honsr. |. 


Het vederkleed van dezen koekoek doet, wat teekening en 
kleurverdeeling betreft, denken aan dat van eenen roofvogel. 

De bovenkop is donkerleigrauw, welke kleur ter zijde van 
het gelaat geleidelijk eene lichtere tint aanneemt en op de 
teugels en wangen hier en daar door wit wordt afgebroken. 
De kin is over eene kleine uitgestrektheid donkergrauw doch 
de keel is wit. Krop en verdere onderste deelen zoomede de 
flanken wit, hier en daar rosachtig bewasschen. De vederen 
van borst en buik bezitten zwarte overlangsche schaftvlekken, 
die aan hunne uiteinden reiken en daar eenigszins naar het 
rosachtige trekken, terwijl die, welke op de vederen terzijde van 
den krop voorkomen, bovendien door helderbruin omgeven zijn. 
Onderste staartdekvederen grootendeels wit; slechts de langste 
vertoonen spaarzaam donkere smalle dwarsbanden. Nek, шай- 
tel, rug en buitenste vleugeldekvederen donker-vanDijck-bruin 
met lichtbruine boordsels of dwarsbanden aan de vederen. 
Аша zwart met witte dekvedertjes, waardoor nabij den vleu- 
gelhoek eene witte vlek ontstaat. Bovenste staartdekvederen 
zwartachtig met rosse dwarsbanden en dito eindzoomen. 

Slagpenuen donkersepia met heldere dwarsbauden, die op de 
buitenvlaggen klein en rosachtig zijn, doch zich op de binnen- 
vlaggen groot en wit voordoen. 

De staartpennen zijn fraai geteekend: zwart met drie 
rosachtig-grijze dwarsbanden, die aan de voorzijde scherp be- 


215 


- grensd zijn maar aan de achterzijde geleidelijk in het zwart 
overgaan; terwijl de vederen zelve in eenen breeden rosachtigen 
zoom eindigen. Aan de basis der vederen treedt wit op in de 
lichtere dwarsbanden. 

Bek zwart aan de punt en de basis geelachtig. Pooten 
okergeel. 


Tulle маме |... ее асыла GAM 
eg аа» 
BENE. aud dno учу соо 00 лаа 
UNE тош 2.2. ..7 
о АРЕНЕ A C о о Am 
Ине wetten ео wo em 0527-6000 s 
Көнө dehtertoor: odp. ы oar dette оро 


12. HIEROCOCCYX SPARVEROIDES. (Vic). 


Kop en nek donkeraschgrauw. Mantelvederen donkerbistre 
met aschgrauwe randen. 

Lijden van het gelaat grijsleikleurig. Kin en keel eveneens 
doch met drie overlangsche witte vlekken. Кгор- еп borstve- 
deren lichtbruin van donkergrauwe puntig eindigende schaft- 
vlekken voorzien. 

Borst-, buik- en flankvederen wit, de grootste slechts hier en 
daar met een smal bistre dwarsbandje geteekend. Rug bistre- 
kleurig. De staartvederen evenzoo doch met smalle lichtrosse 
lerminaal-zoompjes. Аша zwartachtig met witte dekvederen, 
Waardoor ook hier even als bij de vorige soort eene witte vlek 
nabij den vleugelhoek ontstaat. Buitenste vleugeldekvederen 
donkerbistre. Slagpennen evenzoo echter met fijne lichtere 
lerminaalzoompjes aan de punt, spaarzaam rosachtige rand- 
vlekjes aan de buitenvlag en overeenkomstig geplaatste breede 
Wille dwarsbanden aan de binnenvlag. 

De staartpennen zijn bruingrijs met drie donkere sepia dwars- 
banden, waarvan de achterste het uiteinde van de veder uit- 
maakt en het breedst is. 


216 


Aan den achtersten rand van iederen dwarsband grenst 
een rosachtig ‘gekleurd gedeelte, dat voor twee hunner ge- 
leidelijk in het grijs overgaat doch voor den laatsten dwars- 
band tevens de eindzoom van de veder vormt, die wit is 
aangelipt. 

Bek zwart; voorste gedeelte van de onderkaak geelachtig. 

Pooten okerkleurig. 


Wall. oee о СИИИ 
ҮРЫП . o е $4 od c E 
Sa Dr 595103 Қаз ии MEE 
Cun FORUM. 8. 01.5 2. oa. s а у а REM 
TEE ре 5з. uos AO ДЕШЕ 
Grootste voorloon. : .. .-. . . , 95, UU S 
Kleinste achtertoon =., < р узуу. сз. т 


13. RHINORTA CHLOROPHAEA |Бағғі..|. 


De onvolwassen vogel in het eerste vederkleed verschilt 
van den volwassen (beschreven in het Natuurk. Tijd. Ned. 
Ind. Dl. L pag. 584). 

De deelen, die bij den volwassen vogel grijs gekleurd zijt, 
bezitten in het eerste vederkleed eene sterk geprononceerde ros- 
achtige kleur, het donkerst op den kop en nek, het lichtst op de 
borst en keel, terwijl de zijden van het gelaat en van den hals 
een geleidelijken overgang vormen in tint. Ook de staart- 
pennen verschillen. 

Zijn deze bij den volwassen vogel kastanjebruin met witte 
uiteinden, die van het bruin zijn gescheiden door eenen zwarten 
band, bij de jeugdige individu’s zijn zij zwart met witte uil- 
einden, doch het zwart is, afgebroken door eene menigte 
grijsachtige dwarsbandjes. Ook de stuitvederen en de boven- 


ste stąartdekvederen zíjn geelgrijs met zwarte dwarsbandjes, | 


terwijl de onderste staartdekvederen eene rosachtigzwarte 
kleur hebben. 


217 
М. RHOPODYTES DIARDI [Lzss.]. 


Te recht merkte Bürrikorer in zijne Contributions to the 
Ornithology of Sumatra op, dat $снькск in zijn catalogus 
van de Cuculidae van het Leidsche museum deze soort verkeer- 
delijk als eene variëteit beschouwde van Rhopodytes sumatranus 
DÉI 

Van de exemplaren, die ik van beide soorten in mijn bezit 
heb, zijn die van R. diardi iets kleiner, ook in de afmetingen 
van den culmen rostri. 


Beschrijving: 

Bovenkop еп nek donkergrijs: zijden van het gelaat eveneens. 
Eene groote naakte wrattige streek van bloedroode kleur 
strekt zich uit van achter de neusgaten tot ver achter het oog. 
Kin en keel lichtgrijs. Zijden van den hals, den krop en de 
borst grijs als de bovenkop. Ruik, onderste staartdekvederen 
en scheenvederen dofzwart (in tegenstelling met В. sumatranus , 
waar die deelen kastanjebruin zijn). 

Mantel, rug, bovenste staartdekvederen, vleugels en staart 
zwart met sterk geprononceerden zeegroenen melaalglans. Пе 
slaarlvederen bovendien met witte uiteinden. Bek bij de vol- 
wassen vogels geelgroen, bij de jeugdige individu's donkergrijs- 
groen. 


Afmetingen : | 

AE оо E 
Vleugel 0.139 » 
Culmen rostri 0.028 » 
Tarsus duet 0055 » 
Grootste toon met nagel RN 0.028 » 
Момын ton sas. ныл noh (o hond A 5 


15. OENTROCOOCYX JAVANENSIS [Dcw.]. 


Van dezen kleinen spoorkoekoek werd onder den naam 


218 


Centrococcyx rectunguis (Ѕтмскі.) een exemplaar beschreven 
in het Nat. Tijds. voor N. Ind. Dl. L dat restanten bezat 
van het eerste kleed. 

Een volwassen individu is in de Lampongsche collectie aan- 
wezig, waarvan de beschrijving is als volgt: 

Kop, nek, mantel, rug, stuit, onderdeelen en flanken zwart 
met blauwachtigen metaalglans en glimmende schaften. 

Staartpennen zwart. Kleine buitenste vleugeldekvederen licht- 
rosbruin met witachtige schaften.” Achterste mantelvederen en 
scapularia sepiakleurig met eene tint van brownpink. 

Groote dekvederen der primaria en slagpennen rosbruin met 
dito schaften, de laatste bezitten sepia uiteinden. Groote 
binnenste vleugeldekvederen rosbruin, overige donkersepia met 
bruin afgewisseld. Bek en pooten zwart. 


Afmetingen : 
TOM Енде E M PENET ANN M. 
бан... (ма НОВ DA ВИЗЕ ИМА 
Vieulle ET ENOR TANTE Soo TUM е ^ WR 
СӘРЕ 02996 ny nues dones e ОФИСА 
Hoogte van den bek aan de basis. . . . . . 0015” 
Taray NN ЗАМЕНИ ро 08, E E LOCUM 
Grootste vaorloon. cart. uos tua ӨТЕН 
id. met MEE. . 24% 0.040 » 
Grootste тол... с об 
id. met pagel. ou cu do DUM 


16. HYDROCISSA NIGRIROSTRIS. (Beyra. | 


Нег vederkleed van dezen neushoornvogel is effenzwarl; 
dat op de bovendeelen, de slag- еп de staartpennen een groen- 
achtigen gloed heeft. 

Een geelachtig-witte superciliairstrook ontspringt boven het 
oog en reikt ler zijde van den kop tot achter іп den nek. 


219 


Het zwart van de kopvederen reikt echter tot aan де neus- 
gaten. | 

Uitgezonderd het middelste paar, dat tevens over de andere 
heenreikt, zijn de zwarte staartpennen voor hun achterste 
gedeelte wit; zuiverwit bij de nieuw uitgekomene, geelachtig- 
wit bij de oudere pennen. 

De bek en de casque zijn zwartachtig, hier en daar afschil- 
ferend; pikzwart achter den helm en langs den achterkant 
van boven- en onderkaak, grijszwart op het overige gedeelte. 

De bek met helm komt in vorm overeen met dien van 
Hydrocissa malayana (zie Natuurk. Tijds. Ned. Ind. Deel L 
pag. 587). 


Afmetingen: 
Totale lengte van het geprepareerde individu . . 0.588 М. 
Middelste staartpennen. „+. sons o s + 0.298. » 
Vleugel: … . . 0.285 >» 
Culmen rostri van adio het itus tot e 4 

van den bek. . . . 0.119; » 
Afstand van den а бе casque tot es 

punt van den bek . . . . "hnc xh c; AE CS 
Hoogte van de onderkaak aan dé kee E МИА s 
Idem van de bovenkaak > » » „0.026 » 
Hoogte van het kamvormend uitwas op di ной 

kaak, іп het midden gemeten . 0. 0. . . . . . 0.022 » 
Titius... LI Qua. ys A n 
Middeltoon met Sm icon us а њи новце M › 
Achtertoon met id. . Оа 
Lengte уап den Wen "ted GéqUe -a 2.2. 200.» 


17. DICHROCERAS BICORNIS |1... 


De neushoornvogel met den dubbelen helm schijnt in de 
Lampongs niet tot de zeldzaam voorkomende soorten te be- 


220 


hooren, in tegenstelling met де Padangsche hooglanden, waar 
Dr. kat 8 andere soorten verzamelde doch niet de onderhavige. 
Behalve Sumatra zijn ook Malakka en Britsch-Indie opgegeven 
als streken, waar deze soort inheemsch is. 
De vogel is gemakkelijk herkenbaar aan den dubbelen helm 
en het eenvoudige vederkleed (wit en zwart). 


Beschrijving : 

De zijden van het gelaat, de kin en keel benevens een smalle 
strook van het achterhoofd zijn zwart gekleurd. Nek en hals 
wit met okergele tint. 

Borst. voorbuik , flanken, mantel, rug en stuit effenzwart. 
De bovenste en onderste staartdekvederen, zoomede de achter- 
buik, wit met flauwgele tint. 

Middelste еп kleine bovenste vleugeldekvederen zwart. 
Groote zwart met geelwitte uiteinden. Slagpennen zwart, de 
basaal-helft en de uiteinden echter wit. 

Staartpennen wit met breeden zwarten dwarsband nabij de 
uiteinden. 

Pooten geelgrijs. 

De onderkaak is over het grootste gedeelte ivoorwit , aan den 
hoek van de onderkaak echter zwart gekleurd. Bovenkaak 
aan den oorsprong zwart. Verderop oranjegeel tot nabij de 
punt, waar het geleidelijk in oranjerood overgaat. Snavelrug 
zwart. Op de achterste helft van de bovenkaak bevindt zich 
een sterk ontwikkeld plat uitsteeksel, dat aan iedere zijde een 
afgeronden kam vormt, van voren scherp afgesneden en 
aan den snavelrug grenzend; van achteren als helmvor- 
mend uitsteeksel afgerond еп zwart van kleur. De zwarle 


kleur van den snavelrug zet zich naar achteren voort tot achter SE 


den voorsten hoek van den zijdelijkschen kam en vormt aldus eene 
zwart gekleurden driehoek. Overigens is de kleur van den 
helm lichtgeel ter zijde en van voren en oranjerood in het 
midden. 


Afmetingen van een geprepareerd individu: 


ДСА аа 


Seth langie oren wu. sov ние ol NM. 
КО он шета ое И + 
Vleugel: . : . 0.465 » 
Afstand SERI ge E уап dei рај ‹ en deg 
achterrand van den helm . . . 0.517 » 
Afstand tusschen de punt van de рек. ей ge 
voorste grens van den helm . . . . 0.179 » 
Lengte van den helm langs een der ian 
gemeten . . TUM -oL . . 9460» 
Grootste benik van pe hels сч. VON s 
Hoogte van den helm in het midden : 
Hoogte van de bovenkaak aan de basis. . . . 0.052 > 
Hoogte van de onderkaak aan de basis. . . . 0.025 » 
Tarsus . ££ 2-22 uon ин >» 
Шы. d ees err nM uin пета Блан ОЈ» 
Mehtertoan zonder id. ot once motel el. «0030. а 
Nagel van den middeltoon . . . ; . . Cni ORD > 
, Ле dia OMA 
Breedte van. de voetzool |... 2... . . 0.088 » 


18. MEROPS BICOLOR |Бор».|. 


Twee exemplaren zijn aanwezig, waaronder één van een 
jeugdig individu, bij hetwelk de middelste staartpennen nog niet 
ontwikkeld zijn. 

Het andere iu full dress verschilt van het javaansche ехеш- 
plaar dat door mij in het Nat. Tijds. v. N. Indie DL XLVI 
is beschreven, doordien de: bovenkop, nek en mantel effen- 
donkerkastanjebruin zijn: de kin en keel en het 
gedeelte der. wangen zeer lichtblauw ‚zijn en de borst en 
buik effengroen. 

Het beschrevene javaansche Seen was іп overgangskleed. 


Afmetingen : 
Middelste. staartpennen 2222.22.22. 0447 М. 


222 


Overige staartpennen. ..-....-.-... 509 9070 M, 
Vbüdbl. У ЕУ ИО ПРОТЕ 
Сабо ТӨН ee 
Farsus. oi ca AON deb о 
Middeltoon met nage... . . 2075.77 ғана 


Achtertoon met id. 0:009 » 


19. NYCTIORNIS AMICTA [Темм.]. 


Deze buitengewoon fraaie bijeneter komt ook op Berneo en 
Malakka voor, doch wordt gefnist op Java. 


Beschrijving : 

Alle bovendeelen van den romp, de nek, de vleugeldekvederen 
en verder alle deelen van de slagpennen, voor zooverre die in 
toegevouwen staat van den vleugel aan het daglicht zijn 
blootgesteld, zijn grasgroen, het donkerst op den romp, het lichtst 
ор de scapularia en tertiaria. Overig gedeelte van de slagpennen 
zwart, uitgezonderd een geel witten binnenrand aan het midden- en 
basaalgedeelte. Binnenvlakte van den vleugel grijs met okergeel 
in het midden. De schaften van alle slagpennen zijn van boven 
zwart en aan de onderzijde intens-geel, uitgezonderd die der 
4 buitenste slagpennen. Binnenste vleugeldekvederen okergeel. 
Staartpennen van boven groen met zwarte schaften. De binnen- 
randen van de meer buitenwaarts ingeplante zwart aan het 
uiteinde en geel voor het overige gedeelte. Van onderen doen zich 
de staartpennen aan hun achterst vierde gedeelte pikzwart voor, 


overigens geel met heldergele schaft voor zooverre zich die ' 


kleur uitstrekt. Achterste gedeelte der wangen, zijden van den 
hals en borst donkergroen; buik en onderste staartdek vederen 


heldersmaragdgroen. Een kleine kring van vedertjes om de | 


neusgaten, aan de basis van de onderkaak en de kin is helder 
groenachtig-blauw. 


Teugels, supercilia en voorhoofd tot aan de kruin zacht- CH 


ju 
Oe МК са ыы, 


225 


rose met lilakleurigen gloed. Voorste gedeelte der wangen, 
keel en krop intens-menierood. 
Bek zwart. Pooten donkergeelachtig-groen. Nagels zwart. 


Afmetingen : 

BERE 22-871 H 
EEM i 
[Шей Fel . . . | . . ". ^ ^N. и 
ЧИ, о з QS x = з ШҮ, 
middelloon met nagel . . 2 4 (бо; 
Achtertoon » id. ӨТКЕ AAE i£ (014 > 


20. DENDROCHELIDON COMATA |Темм.). 


Van deze buitengewoon fraaie gierzwaluw is één exemplaar 
voorhanden. 

De geheele kop is zwart met sterk geprononceerden blauwen 
metaalgloed. De kin echter is wit. Evenzoo eene smalle 
streep, die achter het neusgat begint en boven het oog ter zijde 
van den kop tot in den nek gaat, en eene andere die aan 
den mondhoek ontspringt en onder de wang tot ter zijde 
van den hals reikt. De wangen vertoonen geen spoor van 
rosachtige kleur zooals die door Теммтуск in zijne Planches 
Coloriées voor dezen vogel werd opgegeven. 

De buitenste kleine vleugeldekvederen benevens de groote 
van de primaria en de primaria zelve vertoonen de zwarte 
. kleur met blauwen metaalgloed als de kop. De groote dekvederen 
der secundaria en de secundaria zelve zijn meer donker- 
sepia-kleurig met groenachtigen gloed; de laatste hebben fijne 
witachtige eindzoomen. 

De geheele romp is olijf kleurig bronsachtig glanzend. Onderste 
staartdekvederen wit. 

Binnenste vleugeldekvederen zwart met blauwen gloed. Пе 
schoudervederen eindigen in wit. Staartpennen donkersepia 
de kleinere met groenachtigen gloed. 


Bek zwart; pooten donkerhoornkleurig. 


, 994 у“ | 
| 


Afmetingen : Ў 
Buitenste Staartpengen . . . . . 009 2 
Vleugel 222 000 Д0Д 
КЕ т... оӨф 
Tarsus .. а И 
Middeltoon met Geen EEN 
Achtertoon » » сала ME S 


Van deze soorten bekwam ik 2 exemplaren. 


Beschrijving : 
Uitgezonderd de rug, stuit en bovenste staartdekvederen, die 
wit zijn met zwarte schaft, is de geheele vogel zwart, dat 
een blauwen gloed bezit. Ook de staartpennen, hoewel voor 
hun bevederd gedeelte geheel bedekt door de dekvederen, deelen 
in die kleur. De stevige puntige vrije uiteinden der schaften 
van de staartpennen zijn zwart, | 
Bek zwart; pooten donkerhoornkleurig. 


| 
І 
21. CHAETURA CORACINA [S. Morr). | 


Afmetingen : 

Totale lengte van de puut van den Бек tot het | 
einde der vleugels біл тт . pies 
Middelste staartpennen . . omg 
waarvan het vrije scháftgedeelte eenn pP OL 
TENE CERT EET 0.124 S e 
Тере oon cd Ru MEME D 
Middeltoon met ior: UE OOBIESERSOME EHE 0,01 ` 
Achtertoon met » бабы dor oM per ФАИ 


22. HEMICHELIDON FERRUGINEA. [Новр.) 


Bovenkop donkersepia. Mantel en rug sepia, stuit en bovenste 
staartdekvederen vosrood. 


225 


Buitenste vleugeldekvederen еп scapularia sepia met rosbruine 
zoomen.  Slagpennen zwart, de 1° met rosbruinen buitenrand , 
alle met lichtbruinen binnenrand. Voorhoofdsvederen en teugel 
rosbruin. Wangen vaalbruin. Kin wit door zwart afgegrensd. 
Krop en borst grauwbrain aan de achterzijde met eene 
rosachtige tint bewasschen. 

Buik, flanken en onderste staartdekvederen helderkaneelbruin 
in het midden in wit overgaande. Binnenste vleugeldekvederen 
als de flanken gekleurd. 

Buitenste staartpennen rosbruin met sepia buitenrand. Overi- 
ge rosbruin en sepia, doch zoodanig dat, naar mate zij meer 
binnenwaarts zijn ingeplant, de sepiakleur van lieverlede de 
overhand krijgt zoodat het middelste paar bijna geheel sepia is. 

Bek zwart. Pooten donkerhoornkleurig. 

De vleugels reiken juist tot aan het uiteinde van den staart. 


ER oao nt ne x do 2204 12. ANM M. 
PHARM сы сил е EK 
СИИ rost: So oap Re е ИМ s 
ЕИ ау у оу, 
Middeiooh met даде“. et ROR 8 
ОКНО met 1]. |. |... a s 4 ко ~ о» НЧИ к 


23. IRENA CYANEA (Bees). 


Het volwassen mannetje en wijfje van deze soort zijn reeds 
onder mijne Billiton-vogels beschreven. 

Behalve twee volwassen mannetjes in prachtkleedij en een 
volwassen wijfje bevat de Lampongsche collectie twee mannetjes , 
die bezig zijn te ruien en reeds een gedeelte van hun pracht- 
kleed vertoonen. De ondervolgende beschrijving is van een 


dezer en completeert dus die van de Billitonsche vogels. . 


De zuiver-lichtblauwe verlengde bovenste staartdekvederen 
‘zijn reeds ontwikkeld en reiken bijna tot aan het uiteinde van 
den staart. Enkele slagpennen zijn reeds door pikzwarte ver- 
vangen, de overige hebben nog de vaalbruinzwarte kleur van 


226 


het 1° kleed. Ор den kop, nek еп mantel steken reeds 
vele helderblauwe prachtvederen af tegen het blauwgroene doffe 
1° kleed. Op de onderdeelen is deze laatste kleur al door 
vele zwarte plekken onderbroken. Zoo ook op de zijden van 
het gelaat. 


24. DISSEMURUS PARADISEUS [L.| 2 BRACHYPHORUS (В».) Juv. 


De volwassen vogel is reeds door mij beschreven onder de 
Borneo-vogels in Deel L van het Nat. Tijds. voor Ned, Ind. 
op pag. 595, onder den synoniem Dissemurus brachyphorus 
Teen, De eigenlijke naam is Dissemurus paradiseus L. doch 
de soort varieert veelvuldig zoowel wat lengte der kuifvederen 
betreft als wat lengte en breedte van het vlaggedeelte aan 
het uiteinde van de beide uiterste staartvederen betreft. 

SuampE's Catalogue of the birds in the British Museum geeft 
van deze soort een uitstekend kritisch overzicht. Hij vereenigt 
onder D. paradiseus L. alle soorten die, afkomstig uit Voor-Indië, 
Burmah, Java, Borneo, Malabar, Ceylon, Audaman-eilanden, 
Malakka en Sumatra, beschreven zijn onder de verschillende 
soortnamen van 0. malabaroides, D. platurus, D. cristalellus , 
D. ceylonensis, D. affinis еп D. brachyphorus. Over den jongen 
vogel deelt hij weinig mede. 

Ik bezit in mijne Lampongsche collectie de huiden van % 
individu’s, waaronder één jonge vogel. Daar de puitenste 
staartpennen bij dit exemplaar belangrijk afwijken volgt de 
beschrijving hieronder. 

De geheele vogel zwart. De staalblauwe weerschijn der 
kopvederen en van de bovendeelen in de borst is niet 200 
sterk geprononceerd als bij den volwassen vogel. Op den huik en 
het achterste gedeelte der flanken ontbreekt hij geheel m 
zijn de vederen donkergrijs met smalle witte harige eindzoompJes 
De onderste staartdekvederen evenzoo, doch breeder wit getopt. 
Binnenste vleugeldekvederen zwart met witte uiteinden. 


De vogel heeft de afmetingen der volwassene uitgezonderd 


c 


NOE MU ef 


a RAE 


227 


Ше van het buitenste paar staartpennen. Deze zijn verlengd 
en steken slechts 6 ctm. uit achter de overige, doch missen 
de kale schaft, die bij de volwassene voorkomt. 

Zij zijn aan het achterste gedeelte half omgekruld, waarbij 
de smalle buitenvlag naar boven is gekeerd. Vermoedelijk 
vervangen de bekende staartpennen met lange smalle draad- 
vormende schaften later deze staartpennen en zijn zij te be- 
schouwen als eigen aan het eerste kleed. 


Afmetingen : 

Buitenste staartpennen zonder versmalde vlaggen. 0.195 M. 
Het daaraan grenzende paar staartpennen. . . 0.155 » 
Middelste staartpennen за o н oy 04%)» 
ООО ОИ С ДЕ 
LUNA. rostri ons voie dede iun ro лане 
ТО ee 22.22 12, cubo: 
Middelloon. met geet: Ca Age die GOM 
Achtertoon met  » i na dq roca RN > 


25. LANIUS TIGRINUS. (Dear. 


Van deze soort zijn twee exemplaren voorhanden, één in 
volwassen en één in overgangskleed. 

Beschrijving van het eerste. 

Bovenkop, nek en zijden van den hals aschgrijs (hier en daar 
loopt er nog een bruinachtige veder door als restant van het 
l° kleed). Mantel, buitenste vleugeldekvederen, scapularia en 
bovenste staartdekvederen helderbruin met dwarse zigzag ban- 
deletjes. Slagpennen sepia met eene bruine bies aan de 
buitenvlag. Staartpennen egaal bruin. Alle, uitgezonderd het 
middelste paar, voorzien van eenen smallen witten eindzoom, die 
door zwart is begrensd aan den voorkant. Voorhoofdsvederen, 
teugels, oorstreek en streek om het oog zwart. Alle onder- 
deelen roomkleurig, de flanken en zijden van den hals evenzoo, 
doch met donkersepia dwarsbandjes beteekend. 


228 


Век licht aan de basis еп donkerhoornkleurig aan het uiteinde. 
Pooten zwartachtig. 

Bij het tweede exemplaar is de bovenkop en nek bruin met 
lichte schaftjes hier en daar op de vederen en de mantelvederen 
met duidelijk lichtgrijze scherpuntige schaftvlekken, die met 
zwart omzoomd zijn. De teugels en superciliair streek flauw 
isabella gekleurd; wangen niet zwart doch grijsachtig-bruin. 


Afmetingen van het volwassen individu. 


оао иаа. ғыз. Kerdi M. 
ашы. Брава Тор о“ литра Bol 222. 0.066 >» 
engel 222 noH UHR ЛАВА пола АЗ 0.082 » 
Сей: rostri oo us ла e A cu ЛИНИЈЕ DOOR 
Tarsus . . b neni ee M NE 
Middeltoon met dupli бысы ау EE ORE 
Aelitéitoon met id. uc, soc vro. DS UE 


26. LANIUS LUCIONENSIS ГІ... 


Bovendeel en vleugels grauwbruin, Bovenste staartdekvederen 
iels rosser getint en met lichtere eindzoomen. 

De scapularia met witachtige randen en eindzoomen. Voor- 
hoofdsvederen licht-roomkleurig. Teugels zwartachtig. Streek 
onder het oog en oorstreek zwart, van onderen scherp afgeschei- 
den van de lichtere kleur van de wang. Alle onderdeelen wit 
met isabella-tint, de flanken en de zijden van de borst met weinig 
geprononceerde dwarsbandeletjes. Staartpennen flauw 105 d 
aehtig bruin еп iets lichter getinte uiteinden. — a 
vleugelrand roomkleurig . | 

Totale lengte 

Staart . 

Vleugel 

Culmen rostri 

Tarsus . 
 Middeltoon nde аб: 


Achtertoon met nagel . < UOTE N 
Dit exemplaar is volgens dek fiet ТҮТІН” іп het bleeke 
reiskleed van den wintergast . 


27. DICAEUM SUMATRANUM (Cas. 


Van dit zeldzame vogeltje is één volwassen exemplaar in 
de collectie voorhanden. 


Beschrijving. 

Voorhoofd zwart. Bovenkop. nek, mantel, rug en stuit sechar- 
lakenrood, gevlekt door de blauwzwarte basis van de vederen. 
Schoudervederen en buitenste vleugeldekvéderen zwart met 
blauwen metaalglans. Zijden van het gelaat еп van de hals 
vaalzwart. Zijden van den romp donkeraschgrijs. Midden van 
den krop, de borst, de buik, zoomede de onderste staartdekve- 
deren wit met isabellatint bewasschen. Slagpennen donkersepia. 
Binnenste vleugeldekvederen zuiverwit. Staartpennen zwart met 
blauwen metaalglans, voor zooverre zij in niet uitgespreiden 
stand aan het daglicht zijn blootgesteld. Bek en pooten zwart. 


Afmetingen. | 
н, . е... ~. DAMM NM. 
б Ар ИЕ DE. ANM и 
СОШО ни COEM s V. . DUUM » 
Tarsus. . . 022222 2. вит. 
Middeltoon met Пе о ui 2, BIET 
Achtertoon met id. bi o. oe о оор А 


28. HEMIXUS CINEREUS [Вьүтн.]. 


Bovendeelen van Кор en romp grijsachtig umberkleurig. Пе 
vederen van den Кор puntig; die van het voorhoofd in licht- 
grijs eindigend. Scapularia en buitenvlaggen der slagpennen 
iets lichter еп meer olijfbruin getint. Overig gedeelte van de 

15 


250 


slagpennen sepia. Staartpennen egaal grijsbruin als het achter- 
deel van den romp, slechts weinig verschil in tint opleverend 
met de mantelvederen. 

Teugels als het voorhoofd. Wangen en zijden van den hals 
grijsbruin. Kin en keel helder wit. Borst grijs, het lichtst in 
het midden, het donkerst op de zijden. Flankvederen grijs; buik 
en onderste staartvederen wit, de laatste roomkleurig getint. 
Binnenste vleugeldekvederen roomkleurig wit. Bek en pooten 
donkerhoornkleurig. 


OE EE 
Vleugel. 413 MENU 
Cameo РОБЕ... . ооо 
СПИРА S V. . _ o a a a а 
Қокан B паб. . une 7.7.2 0.016 » 


Achtertoon » id. 0.012 » 


29. TRICHOSTOMA BÜTTIKOFERI (Nov. srec.]. 


Na zorgvuldige bestudeering van het eenige exemplaar van 
Trichostoma, dat in de collectie aanwezig was, is Dr. BürTIKOFER 
tot de overtuiging gekomen, dat dit na verwant is aan Tricho- 
stoma rostratum, doch daarvan verschilt in kleur der boven- 
deelen, in die van de buitenvlaggen der slagpennen уап de 
9% orde, van den staart en in diens dekvederen, welke laatste 
deelen bij 7. rostratum roestrood zijn, terwijl de eerste bij die 
soort bruiner zijn. Ook de lengte van den tarsus maakt een ver- 
schil uit. Deze bedraagt bij Т. rostratum slechts 24 m.m. 
en bij de nieuwe soort 27 m.m. 

Gelijk reeds hierboven vermeld is, heb ik deze naar pr. 
Ваттікорев genoemd. De beschrijving is als volgt. 


Alle bovendeelen grijsachtig-bruin met groenachtige tint 
gemengd, ongeveer overeenkomende met de kleur die door 
ACKERMANN »brown pink” wordt genoemd. Пе staartpennen 


251 


zijn evenzoo gekleurd. De tint der bovendeelen is het donkerst 
op den kop, waarvan de vedertjes bovendien lichter gekleurde 
schaftjes hebben, en het lichtst op den stuit. Buitenste vleugel- 
dekvederen evenzoo gekleurd, doch de slagpennen sepia met 
brown pink buitenvlaggen. Пе basis van haren binnenrand 
is lichter gekleurd. 

Voorhoofds- teugel-, еп, wangvederen lichtgrijs-bruinachtig 
met lichtere schaftvlekjes. Onderdeelen wit, in het midden van 
den buik met eene isabellatint bewasschen. Пе flanken еп 
zijden van den hals vormen in kleur een geleidelijken overgang 
tusschen die der boven- en der onderdeelen. 

Zijden van de borst iets donkerder getint. Век lichthoorn- 
kleurig. Pooten bleekstroogeel. 


Afmetingen. 

A 
LI TEE en due асыла АШ > 
кен төн”, ж жуш. о у ОП.» 
BRE „л лу уу у ое ғат» 
Middeltoon met паде, EHEH JT .9. . . . 0.021 > 


АЕО ш. г, s.s. s у ЕН» 


30. PITTA COERULA (Vic, 


Een exemplaar afkomstig van Beniawang (Lampongs). 

De vederen van den bovenkop en de verlengde nekvederen 
zijn zwart. De laatste eindigen in geelgrijze boorden. Geelgrijs 
zijn bovendien de voorhoofdsvederen, de superciliairstreek , 
de zijden van het gelaat en van den hals. Teugels zwart. 
Dezelfde kleur bezit eene streep, die achter het oog begint 
en ter zijde van den hals afdaalt. De kin is wit. Een zwart 
collier loopt om den hals langs de grens van den krop. Van 
achteren, waar het aan de mantelvederen grenst, is het 
breedst, van voren het smalst. Mantel, rug, stuit, staart, 
en bovenste vleugeldekvederen kobaltblauw. De slagpennen 


252 


zijn zwart, uitgezonderd de uiteinden van die der 1° orde en 
het achterdeel der buitenvlaggen met de uiteinden van die 
der 2° orde. Borst, buik en flanken grijsachtig-okerkleurig , 
op den achterbuik in vuil okergeel overgaande. Voorste 
onderste staartdekvederen lichtokergeel, achterste lichtblauw. 

Bek zwart met lichthoornkleurige punt. 

Pooten en nagels donkerhoornkleurig. 

Deze vogel komt op Sumatra en Borneo voor. 


Afmetingen : 
Staart. . Умар Чой oe снове чер Шр WOR 
Vleugel. . iion oi bar азер 90 тағ ӨЛКЕ 7 
- Culmen bab. 2. Ино ENOT: у 
Hoogte van den bek aan т bas ea 
ФЕРИ, i1. 74 cw. o ane 
Middeltoon met d min 55520770 5-0 
Achtertoon  » » 2 m us 20 0 


31; PITTA MüLLERI. |Б». | 


Deze vogel is in mijne lijst van de Sumatra-vogels opgenomen 
onder den synoniem Pitta atricapilla Мил, & Soup, doch 
daar deze laatstgenoemde volgens Smarre tot de Philippynen 
beperkt is en van P. Mülleri slechts zeer weinig verschilt, 
doordien het wit van de slagpennen zich verder achterwaarts 
uitstrekt en het zwarte uiteinde dier vederen iets breeder is, 
dan bij deze, zoo heb ik de nomenclatuur van Snareer in deze 
beschrijving gevolgd. 


Mij komt het echter voor, dat de beide soorten locale varié- 


teiten zijn, tegelijk met de Pitta sanghirana Scmec. die Чё 
grootste dezer drie is. 


Beschrijving : 


Van boven donkergroen, behalve de stuit en de bovenste | 
staartdekvederen die licht-zilverachtig-blauw zijn. Het groen 


Шыға лым irm 


PAE e ЕМС Ат теа ы ны en 


255 
breidt zich uit over de uiteinden der groote vleugeldekvederen, 
die iets anders getint zijn en waarover ееп. blauwachtige 
glans ligt, doch de kleine buitenste vleugeldekvederen hebben 
dezelfde lichtblauwe kleur als de stuitvederen. 

Slagpennen zwart, de 10 buitenste met witte achterhelft, 
die bij de meest buitenwaarts ingeplante het kleinst is, doch de 
toppen van deze vederen zijn rosachtig-zwart. Dit wit is aan het 
uiteinde van den vleugel ook in toegevouwen staat herkenbaar. 
Staartpenuen zwart, de middelste met blauwe eindzoompjes. 
Binnenste vleugeldek vederen zwart. 

Kop, hals еп nek zwart. Be voorhoofdsvedertjes met bruin- 
achtige schaftvlekjes. Borst , flanken en zijden van den buik 
groen, dat lichter getint is dan dat van den rug. Midden van 
den buik en onderste staartdekvederen scharlakenrood. Ор 
den buik is deze kleur door zwart van het omringend groen 
gescheiden, hetgeen veroorzaakt wordt doordien de vederen 
die den buik bedekken zwart zijn maar breede roode uiteinden 
bezitten. 

Bek zwart: pooten donkerhoornkleurig. 


Afmetingen : 

ы. ОСА 
арар oo ном міні Шона три ӨДӨЙ/ » 
Сеа Polti ib os odes аана 12% А MOM s 
Так ione Менін! парне Ни e MM» 
Middeltoon met nagel. . . . . . - ~ . 9088 » 
Achtertoon met id. : . 0.021 » 


Er zijn 6 exemplaren van dezen vogel in de collectie. 


32. PITTA ELEGANS (Less). © 


In het Natuurk. Tijds. voor Ned. Indië Deel XLIX werd op 
pag. 60 еп 61 het wijfje van deze soort beschreven naar een 
exemplaar nit de collectie van A. Corrs. Door eene drukfout 


254 
slaat achter den naam het teeken 5 vermeld, hetgeen had 
moeten wezen О 

Het vederkleed van het mannetje verschilt van dat van het 
wijfje doordien de dwarsstreepjes op den krop en de borst zwart 
en oranje zijn, doch in het midden zijn deze kleuren met indigo- 
blauw zoodanig heloopen, dat het oranje er door verdrongen 
is. Voorbuik indigoblaaw op den achterbuik predomineert 
dofzwart. Onderste staartdekvederen indigoblauw. Enkele 
stuitvederen hebben soms stroogele uiteinden met donkerblauwe 
dwarsbandjes. 


Afmetingen : 

SUUM ын наз er DA ағ A чып WEGA DE 
VIRES COO И И АЕ E T ШАНА 
CURIE PUNCTI QUAD акта нн HU NE 
Hoogte van den bek aan de basis. . . - - 0.007 > 
ТЕРИ 2: SCENE 
Middeltoon met nagel a 3 50, o. o t 0.029 » 
Achtertoon met » Kgl Ern, (uod ОО 


33. GEOCICHLA SIBIRICA [Рата |. 


Alle bovendeelen grauwolijfbruin, iets lichter aan de randen 
van de nek- en mantelvederen, zoodat die deelen zich als flauw 
geschubt voordoen. De middelste en buitenste vleugeldek vederen 
met lichtokerkleurige uiteinden. ре slagpennen bezitten licht- 
okerbruine buitenvlaggen en donkersepia binnenvlaggen , welke 
laatste bovendien op de voor Geocichla eigenaardige wijze mel 
wit geteekend zijn, welk wit aan de binnenvlakte van den 
vleugel met isabella bewasschen is. Okselvederen aan de basis 
grauwbruin, aan de uiteinden witachtig. De bovenkopsvederen 
hebben een meer bruine tint. Teugels okergecl. Een lichte 
smalle superciliairstreep loopt tot terzijde van den nek en 
heeft eene isabella kleur. Waugvederen granwbruin wet oker- 
gele vlekjes. Deze laatste kleur predomineert op bet onderste 


255 

gedeelte der wang. Пе grauw-olijfbruine kleur der boven- 
deelen zet zich terzijde van den krop voort en wordt daar 
van voren scherp begrensd door okergeel, terwijl zij van 
achteren geleidelijk in de kleur der flanken overgaat. Кіп 
wit met isabella bewasschen ; krop, borst en voorbuik okergeel , 
terwijl iedere veder een donkerbruin uiteinde bezit, zoodat die 
deelen zich dwarsgestreept voordoen. Achterbuik wit. Onderste 
staartdekvederen aan de uiteinden wit, overigens flauwbruin- 
achtig. Flanken flaawbruinachtig getint, met onduidelijk uit- 
komende donkerder uiteinden van de vederen. 

Staartpennen  donkergrauwbruin. Het buitenste paar kor- 
ter dan de overige en aan den top van de binnenvlag 
wit gekleurd. Bij het volgende paar beperkt zich het wit 
tot een klein driehoekig vlekje aan het uiteinde van de 
binnenvlag. 


— 


Afmetingen: | 
Totale lengte van het geprepareerde individu. . 0.206 M. 
DN рд ыы wis мрести MI hu a РАЧЕ 
meet nn REN 
bloen ГОЯН ығын onteerd aabt. БИКА 
drett eat naor OO NEN 
Middeltoou, met, nagel, eis 4 ne 0027.» 


Achterioon met: id. stenaars aten ЛТ Р 


34. GEOCIOHLA RUBIGINOSA [MürL.]. 


Onder dezen naam komt in mijne lijst van Sumatra-vogels 
eene grondlijster voor, die vroeger alleen van het eiland Timor 
bekend was, doch later ook in Malakka en Sumatra werd 
aangetroffen. нанре heeft den volwassen vogel beschreven in 
zijn Cat. of the Birds in the British Museum vol. V pag. 169 
onder den synoniem Geocichla peronii, Veur. 

Het exemplaar, dat ik in de collectie uit de Lamponys aantrof, 


bezit nog niet de afmetingen van den volwassen vogel en wijkt 
daarvan ook eenigszins af door de kleurverdeeling. 


Beschrijving : 

Bovenkop, пек, zijden van den nek, mantel, rug en bovenste 
staartdekvederen kastanjebruin. 

Deze kleur is het sterkst ontwikkeld op den kop en den пек, 
terwijl zij voor de overige der genoemde deelen gewijzigd wordt, 
doordien het donkergrauw van de basis der vederen door- 
schemert. De vederen van de bovendeelen hebben lichtbruine 
schaftvlekjes, waardoor zich op deelen, die zij bedekten, 
overlangsche streepjes voordoen van die kleur. Vooral op den 
ћоуепкор en den nek komt dit sterk uit. Teugels wit Ше! 
bruinachtige tint bewasschen. Oorvederen witachtig en helder- 
bruin gevlekt, aan de uiteinden zwart. Wangen geelwit, bruin 
en zwart bespikkeld. Kin witachtig, terzijde eene smalle rij 
zwarte vedertjes. Krop en borst helderroestkleurig : enkele 
vederen dezer deelen eindigen in zwart; hel wit van de basis 
der vederen schemert echter door. Buik, schenen en onderste 
staartdekvederen wit. De vleugels zijn donkersepia met leikleurige 
buitenzoomen, de binnenste secundaria met rosbruin aan de 
uiteinden. Middelste buitenste vleugeldekvederen wit, met 
rosachtige eindboordjes, die zeer weinig ontwikkeld zijn. Groote 
dekvederen van de primaria zwart, die van de secundaria zwart 
met een wit uiteinde aan de buitenvlag , welk wit nabij den rug 
rosachtig is aangeloopen. De binnenvlakte vertoont den karak- 
teristieken witten dwarsband еп de teekening , die de Geocichlinae 
in het algemeen bezitten en die ontstaat doordien het basaal- 
gedeelte van de binnenvlag der secundaria en het midden van 
de binnenvlag der primaria wit zijn gekleurd. Ше binnenste 
vleugeldekvederen zijn bij dit exemplaar nog in statu nascenti. 
Okselvederen wit met zwarte uiteinden. 

Staartpennen donkergrauw met fijne dwarsbandjes сешеі- 
reerd, het buitenste paar heeft een witte vlek aan het uiteinde 
van de binnenvlag. Bovenkaak donkerhoornkleurig. Onder- 


957 
kaak eveneens, doch met geelachtige randen еп van onderen 
eveneens geelachtig. Mondhoek geel. 

Pooten en nagels geelachtig. 


Afmetingen : 

Totale lengte x us P а D A алға ds AEN E, 
BRE. 4. езара СОИ E 
FRU а 1 Sox 4 WE x 
DENM rostri =: ооо йр, 
NEA аа ты аа 
AMdelloon met йаш . <o . . . s» AL: 
Achtertoon met id. г D c M IF I 


35. LIMONIDROMUS INDICUS "ru ). 


Bovenkop, пек, mantel , kleine vleugeldek vederen, rug en stuit 
donkerolijfgroen.  Boverste staartdekvederen zwart. Teugels 
en achteroorstreek als de kop. Wangen en eene superciliair 
streep, die bij de neusgaten begint en terzijde van den hals 
eindigt, geelaehtig-wil. Onderdeelen wit. Een breede zwarte 
band loopt dwars over den krop en verbreedt zich in het 
midden naar beneden. Evenwijdig aan dien dwarsband bevindt 
zich ter zijde van de borst eene andere, die echter in het midden 
van de borst afgebroken is. Onderste staartdekvederen grauw- 
achtig. Groote binnenste vleugeldekvederen grijs met witte uit- 
einden. Groote en middelste buitenste vleugeldek vederen zwart 
met geelwitte uiteinden , zoodat daardoor bij den toegevouwen 
vleugel twee evenwijdige dwarsbanden van die kleur ontstaan. 

Een derde lichtgele dwarsband over den vleugel is afgebro- 
ken en dankt haar ontstaan aan de zichtbare gedeelten van de 
basis der primaria en van aldus gekleurde vlekken van de 
buitenvlaggen der secundaria, nabij hunne uiteinden. 

Primaria en secundaria sepia aan de uiteinden en zwartachtig 
in het midden. Tertiaria als de rug gekleurd. 

Middelste staartpennen donkerolijfgroen . 


De overige zwart, uitgezonderd het buitenste paar, waar deze 
kleur zich tot de basis van de buitenste en ?/; van de andere 
staartpen beperkt, terwijl zij overigens wit zijn, uitgezonderd 
de smalle buitenvlag, die grijsachtig gekleurd is. 

Bovenkaak donkerhoornkleurig. Onderkaak еп pooten geel- 
achtig. 


Afmetingen : 

УНИ nn, НО M UM n 
VEM ива УИ 
СИНОП rothi 77 эл тим АРЫ 
Tarsus . . ud Cong у. шл ыш n 
Middeltoon met у абыр а ое 
Achtertoon met id. ВАЛА УРА атама 


36. HENICURUS RUFICAPILLUS | Темм. |. 


De streek, waar deze fraaie vorkstaart wordt aangetroffen, 
schijnt zieh te beperken tot Malakka en Sumatra. 

De afbeelding die Темміхск van deze soort gaf in zijne 
Planches coloriées is niet goed gelukt. De rosachtige kleur 
van den kop еп nek із daarbij te rood getint en de zwart- 
gerande borstvederen komen er niet goed op uit. 


Beschrijving: | 

Voorhoofdsvederen zuiverwit, van achteren begrensd door 
een smallen zwarten zoom. Teugels, wangen, kin, keel, 
mantel en buitenste vleugeldekvederen pikzwarl. Bovenkop 
nek en zijden van de hals tot aan den krop rosbruin. Vederen 
van krop, borst en voorbuik groot, zuiverwit en mel een hk 
breeden harigen halfcirkelvormigen randzoom, waardoor die 
deelen zich als grofgeschubt voordoen. Achterbuik, achterst 
gedeelte van de flanken en onderste staartdekvederen zuiver” 
wit. Evenzoo de stuit en de hovenste staartdekvederen. 
Groote buitenste vleugeldekvederen met witte uiteinden, waar- 


259 


door dwars over den toegevouwen vleugel een witte band 
ontstaat. Enkele tertiaria met witte uiteinden. Slagpennen 
overigens vaalzwart. Binnenste vleugeldekvederen wit. De 
2 paren buitenste staartpennen effenwit, het derde paar 
half zwart en half wit en de overige zwart met witte 
uiteinden. Bek zwart. Pooten bij het gedroogde exemplaar 
napelsch geel. 


Afmetingen : 

Buitenste staartpennen `, . . . . . . 0.71 M. 
арор іссе зы йыр bior corti ово 
У С АРА osi ded Мола ыз 0400085» 
әнімен дәлди Дарди 0089» 
Middeltoon met nagel . . go . . . . . 0021 » 
Achtertoon met id. erg Тали хаш n OG л» 


37. CORYDALLA HASSELTI [Темм.). 


Een exemplaar , dat reeds beschreven werd in mijne 
Bataviasche vogels, bezat kleinere nagel aan den achtertoon dan 
het exemplaar dat mij uit de Lampongs werd aangebracht. 

Er zijn weinig vogels die zoovele synoniemen bezitten als 
deze soort en dit doordien de vroegere naturalisten naar 
gelang van de vindplaats eene andere soort voor zich meenden te 
hebben , waarbij nog komt dat vele soorten slechts weinig 
verschillen aanbieden. De laatst aangenomen naam is die van 
Snarere: Anthus rufulus, Vie. De bovenstaande naam is door 
mij gevolgd in mijne lijst van de Sumatraansche vogels. 


Afmetingen van een exemplaar uit de Lampongs: 


Totale ире ee AAL NE 
Staart «ie doven ap СД bises toa 0,066! » 
Жезде ісек neen, Ha: datde oreert D. 09.088.» 


СОВ rosti. o ser OST ET a 


Жегені cusa: ТК ea A 
Middeltóon met. ваде! eer 225 ӨЙ ОИ 
Acbfertoon реј Муш ar oort o rien sten Meller 
Nagel van den achtertoon `... ve 0,016,» 


38. UROLONCHA LEUCOGASTRA "Drun ` 


Alle bovendeelen , inclusief de buitenste vleugeldekvederen, 
donkerbruin, de vederen met witte schaften. Bovenste staart- 
dekvederen bruinzwart. Zijden van het gelaat donkerbruin; 
voorhoofd, teugels, voorste deel der wang, kin en keel bruin- 
zwart. Borst, zijden van de borst en flanken donkerbruin met 
eene tint van chocolade kleur; langs de flanken bezitten de vede- 
ren witachtige schaften als op de bovendeelen. Onderste staart- 
dekvederen bruinzwart met witte schaften. Buik en binnenste 
vleugeldekvederen wit. Daar, waar het wit aan het donker- 
bruin grenst, komen hier en daar bruinzwarte vlekjes voor. 
Slagpennen donkersepia met isabella binnenrand. Staartpennen 
evenzoo met isabella buitenrand; op het middelste paar is het 
isabella van de randen het sterkst ontwikkeld en betreft ће! 
beide randen. Bek en pooten zwart. 


Afmetingen : 

Maat очита arabe GE E ET aen 
МИнреіг; dois 2000 Роба ћи аза “веса oh ОВИЕ 
&almen көйгө! ин. alat dub. Био. cog june ОН 
Жаки neu wetn а ћи wt s ође ве НЕР 
Middslioon ‚met ваде: 50. за sie sos. (SE 
Аси ооп век си Sb cy гарсамио О 


39. PLATYSMURUS LEUCOPTERUS | Темм.). 


Deze vogel gelijkt zeer veel op den vroeger als Borneo- vogel 
beschreven РІ. uterrimus, doch hij bezit eene overlangsche witte 
streep over den vleugel. 


341 


In Теммхек”5 Р/азеһев colorieés, M deel, komt eene goede 
afbeelding van deze soort voor onder den naam Glaucopis 
leucoptera. 

Beschrijving : у 

De geheele vogel is pikzwart, eenigszins glanzend ор de 

 bovendeelen. Пе teugel- еп voorhoofdsvederen staan naar 
voren gericht: verderop staan de voorhoofdsvederen loodrecht 
op den kop en op de kruin hebben de vederen de gewone 
ligging. 

Een witte band loopt in overlangsche richting over den 
vleugel. Zij betreft de uiteinden van de groote buitenste 
dekvederen der secundaria en de binnenvlaggen van de 14° еп 
15° slagpennen, die gedeeltelijk zuiverwit zijn. 

Bek en pooten zwart. 


Afmetingen : 

ЛАНА dinge ` Ce бына 15-25 ОШ 
hio oa ы dabo a Sn со НЕ» 
ИНТ «do oil. adici iie о IN 
ишен Тоз мш. 4 Кел 25s. 259%. 
ING. у Ln у hab emos s ИОВ А 
Middeltoon met-nagel + „rien у. 2 00904 5 
Achtertoon met id. „ака ues quA бы ШУ > 


40. PLATYLOPHUS CORONATUS "Dauer. 


Deze vogel is het eerst door Marrrrs beschreven in de Trans. 
Linn. Soc. ХІП pag. 506, onder den naam Lanius coronatus. 
ScuLEGEL noemde hem Garrulus histrionicus en TEMMINCK Gar- 
rulus rufulus. 

ot dusverre is hij slechts van Sumatra en Zuidelijk Borneo 
aangebracht, 


Beschrijving. 


Alle bovendeelen donkerbruin, zoomede alle deelen van de 
vleugels, die in toegevouwen staat aan het licht zijn bloot- 


242 


gesteld; de overige vleugeldeelen zwartachtig. Staart zwart- 
achtig. De onderdeelen van den vogel en het voorhoofd 
helderbruin. Op den buik schemert hier en daar het grijs van 
de basis der vederen door. Zijden van het gelaat bedekt met 
lichtbruine vedertjes die donkerder eindzoompjes hebben. Пе 
vederen van de kruin naar achteren geleidelijk in grootte 
toenemende, waardoor eene goed ontwikkelde kuif ontstaat, waar- 
van twee achterste vederen buitengewoon verlengd zijn en 
divergeerend breed eindigen, terwijl zij eene zwarte kleur 
bezitten. Enkele vedertjes boven en onder het ooglid wit mel 
zwarte basis. Terzijde van den nek, cene groote zuiver- 
wille, halve-maan vormende vlek, die begrensd is door zwarte 
vederen, en van welker voorste grens een smalle donker- 
terrasienna gekleurde dwarsband om den hals gaat. 
Bek en pooten zwart. 


Afmetingen: 

әш; Beer rh ар Ut Arai on F 
ЮИ. 7 ра оно ee 0.127 >» 
Olmo тов кан есе идете MOMENT 
Lengte der achterste kuifvederen . . . · - 0.064 » 
Та c ыы ес v; 1 NEEDS 
Middeltoon met поре. . . . . . . . та = 


Achtertoon met id. 


41. BUTRERON CAPELLE] (fron ` 


Van deze grooten Treron kwam eene beschrijving voor 11 
het Nat. Tijds. Ned. Ind, XLII pag. 91 als Bataviaschen 
vogel. In West-Java echter schijnt deze soort zeldzaam 16 
zijn. Uit de Lampongs kreeg ik 2 volwassen mannelijke 
exemplaren en 2 dito vrouwelijke. 


Afmetingen van een volwassen individu uit de Lampongs: 
П лады ти. 
Wendel атады a aca БЕ 


1% 
[= 
et 


Gamen Tosti ern eel ten Leid oon SERENA 
енесін ас Ee ee ыша 
Middelloon: met лара а „tin. ы овор О» 
Achtertoon met id. бары саман di cu IMS a 


42. EUPLOCOMUS VIEILLOTI (Gnav.] О 


In de Lampongsche collectie bevinden zich de huiden van 4 
mannetjes en 1 wijfje. 

De mannelijke vogel werd reeds vroeger door mij beschreven 
naar een levend individu. dat mij van uit Palembang was 
gezonden. De beschrijving van de geprepareerde huid van het 
wijfje is als volgt. 

Even als bij het wijfje van Æ. sumatranus zijn ook hier 
alle bovendeelen roodbruin, de vederen van kop en nek effen, 
de overige versierd met uiterst fijne zwarte zigzag dwarsbandjes. 
De kuifvederen zijn effenroodbruin. Пе overige т 
vederen meer sepia gekleurd. 

De naakte huid van de zijden van het gelaat is in gedroogden 
staat donker neutraaltint. Kin en keel wit. De vederen langs 
de zijden van den hals en het voorste gedeelte van den krop 
zijn zwart met roodbruine uiteinden en witte zijranden, doch 
zoodanig geplaatst dat het zwart bijna niet zichtbaar is. Bij 
de veel grootere vederen van de zijden van de borst, die 
evenzoo gekleurd en geteekend zijn, is het rosbruin tot de 
uiteinden beperkt en treedt het zwart meer op den voorgrond. 
Op de borst en buik en flanken is het brain verdwenen en 
ziet men de groote schubachtige vederen zwart gekleurd, met 
breede witte zoomen. 

Onderste staartdekvederen zwart met roodbruine uiteinden. 
Het gedeelte der slagpennen, dat in toegevouwen slaat van den 
vleugel niet aan het daglicht is blootgesteld, is donkersepia. 

Bovenste staartdekvederen rosbruin met wijd uiteenstaande 
fijne zwarte zigzag dwarsbandjes. Buitenste 4 paren staartpennen 
zwart met iets bruins aan de uiteinden. 


244 


Middelste paren staartpennen als de bovenste ы 
deren gekleurd. 

Bovenkaak en basis van de onderkaak donkerhoornkleurig. 
Overig gedeelte van den hek geel. Pooten roodachtig. Nagels 
liehthoornkleurig. 


Afmetingen : 

ОРО а ымыралы дын do n TREE 
ТЛ Sau eeen л у. 
Culmen; обіти қыны у а bene DR 
Tarsus. шч. бы ЫНЫ НЫН” 
Младе ооп met peri alele ылдан амын Loo NE 
Achtertoon met id. . AM LLL 
Hoogte van de pluim op Te әгінегінігің v ig uir OON 

43. CALOPERDIX OCULEA |Темк.). 

Beschrijving : 


Bovenkop donkerroodbruin. Zijden van het gelaat lichtrood- 
bruin. Kin en keel eveneens. Hals, krop en buik roodbruin. Op 
borst en buik bezitten enkele vederen licht getinte schaften. 
Dwars over de borst loopt een weinig scherp afgescheiden 
band van vederen, die bij hunne bruine grondkleur zwarte 
dwarsbandjes bezitten. Vederen van de zijden der borst e" 
flankvederen zwart met okergele dwarsbanden: bij die, welke 
het dichtst bij het mediaanvlak zijn ingeplant , is het okérgeël 
met bruin bewasschen. Vederen van den buitenkant van dé 
schenen roodbruin met eene groote zwarte vlek op iedere 
veder. Onderste staartdekvederen zwart met breeden geël- 
grijzen eindzoom. Nek en mantelvederen pikzwart met fijne 
witte dwarsbanden, welk wit op den nek met eene roodbruine 
tint is bewasschen. Rug, stuit еп bovenste staartdekvederett 
pikzwart met eene terrasiennekleurige — pijlvlek ор iedere 
veder. 

De punten dezer pijlvlekken zijn naar achteren gekeerd. 


245 


Staartpennen donkersepia, het middelste paar met een boordsel 
van rosachtige stippeltjes geteekend. 

(De slagpennen ontbreken hij dit exemplaar daar de vogel 
vermoedelijk in gevangen staat gestorven is en men de slag- 
pennen kort heeft afgeknipt om het ontvluchten te beletten). 

Buitenste groote vleugeldekvederen der primaria grijsbruin. 
Middelste en kleine vleugeldekvederen grijs met olijfgroene 
tint; iedere veder bezit een groote ronde zwarte vlek aan 
het uiteinde. Groote binnenste vleugeldekvederen bruingrijs ; 
kleine wit. 

Bek en pooten donkerhoornkleurig. 


Afmetingen : 

BENE cou. а у оош __. ом ME 
нша мн 222-222... ОДЕ у 
EER АНТЕ ОР РА АЕ 
Middeltoan. -тег-пәре crom mor me, So OAM тш 
Mhbuou met. Ho. 2:2 шш. 


Lengte der spoor 


44. AEGIALITES GEOFFROYI [Wac]. 


Кор, nek, zijden van de borst en hals, zoomede de bovenste 
bekleedselen, grijs umberkleurig; de vederen met iets lichtere 
eindzoomen. Voorhoofd, voorste supercilia , streek om de mond- 
opening en verder alle onderdeelen, zoomede de flanken , wit. 

Dezelfde -kleur ‘bezitten de`. binnenste- vleugeldekvederen. 
Teugels grijsachtig. ‘Slagpennen der 1% orde vaalzwart met 
witte schaften. Secundaria …umberkleurig шей gedeeltelijk 
witte binnenvlag en wit aan de buitenvlag. :Tertiaria grijs 
umberkleurig als де bovendeelen. 

Bek en pooten zwart. 


Afmetingen : 
EE EE de шп га 
16 


246 


Месе. 5 оры ded. Get dech 
Culmen rostri . Hagia. end do NN 
Hoogte van den bek aan e basis гө; derd траг Ө DNE 
Naakt Se van de srheen 222022 S. 200.0189 
Tarsus <i. us An жа Am dee pend, Нота 
Middeltoou inet ES" Cent e locia SONNEN 


45. MACROPYGIA RUFICEPS (Grar.). 


Er is een jeugdig individu in de Lampongsche collectie aan- 
wezig, dat nog al verschil aanbiedt met de javaansche vogels 
van dezelfde soort. | 

De vederen van den kop zijn geprononceerd rosrood, terwijl 
hier en daar de zwarte basis doorschemert. Zijden van het 
gelaat lichtbrain, afgezet door zwarte dwarsbandjes. De 
metaalgloed op de mantelvederen ontbreekt nog, en de boven- 
deelen zijn veel donkerder getint dan bij mijne javaansche 
exemplaren. 

De vederen van krop en borst missen de witte uiteinden. 
Zij zijn zwart met een driehoekig roodbruin terminaalvlak. 
De flanken zijn roestkleurig. Overigens komt de vogel overeen 
met de in het Nat. Tijds. Ned. Ind. ІМ. XL beschreven soort, 
die afkomstig was van den Salak. 


46. ANAS SCUTULATA (Muur). 


Deze eend, die enkel van Java en Burmah bekend was, doet 
in grootte niet onder voor eene zware manilla-eend. In de 
sawah’s nabij Beniawang is zij eene enkele maal geschoten? E 
Jhr. Goupman tijdens diens verblijf aldaar. 


Beschrijving : 

De kop, nek, mantel, middelste en kleine vleugeldek vederen, 
zoowel de buitenste als de binnenste, zijn wit gekleurd, dat met ` 
eene flauwgele tint als bewasschen is. Rug- en stuilvedere? — 


247 


zwart met witte zoomen of witte гапдујеккеп, doch zoodanig 
gegroepeerd, dat die deelen zich voordoen als onregelmatig met 
zwart en wit gevlekt. Bovenste staartdekvederen vaalbruin- 
zwart. Krop en borstvederen wit, doch onregelmatig, aan де. 
uiteinden okerbruin, alsof de vogel zich opgehouden had in 
poelen, waarvan het water door lagere organismen bruinge- 
kleurd was, en zich die kleurstof op de vederen had afgezet. 

Vederen van den buik, de flanken en schenen umberbruin, 
onregelmatig afgewisseld door dergelijke, die van witachtige of 
okerkleurige harige zoomen zijn voorzien. 

Groote buitenste dekvederen van den vleugel bruingrijs met 
pikzwarte uiteinden. Slagpennen der 1% orde donkersepia, 
die der 2° orde met sepia binnenvlag en blauwgrijze buiten- 
vlag. De slagpennen de 5° orde donkersepia, de binnenste 
dezer met eene breede witte lengtestreep op de buitenvlag, 
die dan buitenwaarts door zwart begrensd wordt. Verlengde 
schoudervederen bruinzwart. Groote binnenste vleugeldek- 
vederen evenals de binnenvlakte van den vleugel matgrijs. 

Onderste staartdekvederen bruinzwart en wit dooreen ge- 
mengd. Staartpennen bruinzwart aan de eei o lichter 
бейіш. Век en pooten geelachtig. 


Totale lengte van den geprepareerden vogel met 


eenigszins ingedrongen nek. . . . . . . . . 0.650 M. 
BAM. ~. 27. A е 
TM Nee = 9595» 
анын көк... 59%: 
Tarsus. . 5-2 ФИФЕ > 
Middeltoon met pu а 22. s AME + 
Achtertoon met ы... 00468: 


47. ONYCHOPRION LUNATUS (Peart. ). 


Van dezen stern zijn in het Leidsche museum blijkens 
Beni ges verhandeling slechts twee exemplaren voorhanden , 


248 


waarvan ‘het eene door Dr. Forsten bij Halmaheira verzameld 
werd en het andere zonder nadere aanduiding uit de zeeën 
van den Indischen Archipel afkomstig is. Het voorkomen van deze 
soort langs de Zuidkust van Sumatra is dus nieuw voor de weten- 
schap. Het hieronder te beschrijven individu is in de maand 
Januari 1891 ‘savonds bij regenachtig weder tegen de 
lantaarn geslagen van het kustlicht op den Vlakken hoek aan 
den Zuid-Westhoek van Sumatra. 

Ik meld deze soort tegelijk met de Lampong-vogels, omdat de 
grens der Lampongs zich op ‘kleinen afstand bevindt van het 
kustlicht dat onder Benkoelen ressorteert. 


Beschrijving : 

Teugels, voorhoofd en eene superciliair-streep, die tot achter 
het oog reikt, helderwit. 

Dezelfde kleur bezitten de wangen en alle onderdeelen van 
den vogel, zoomede de flanken, de binnenste vleugeldekvederen 
en het voorste gedeelte van de hinnenvlaggen der secundaria 
en de vleugelrand. Teugels, oorstreek, bovenkop en nek 
zwart. (Bij het gevangen individu hebben de vedertjes van 
het voorste gedeelte en van den bovenkop witte randjes, voor 
700 verre zij nog niet door ruiing verwisseld zijn). 

Voorste mantelvederen lichtgrijs, achterste donkerder met 
witte harige randzoomen. Kleine vleugeldekvederen bruin- 
achtig umberkleurig, hier en daar door donkergrijze vervangeu. 
Slagpennen roetkleurig, geleidelijk overgaande in bruinachtige 
umberkleur. Schaften aan den bovenkant donkerbruin, van 
onderen wit. 

Staartpennen gedeeltelijk donkergrijs, gedeeltelijk bruin 
amberkleurig, daar de vogel іп ruiing verkeert. Voorste gedeelte 
van hare binnenvlaggen wit. Staart gevorkt. 

Век еп pooten pikzwart. 


Afmetingen : 
Buitenste staartpennen. . … … . 
Middelste ій. из shig 


ME па д 
ае ОН cun 


ен 


249 


Vleugel 
Culmen rostri 


Hoogte van den bek aan de basis. 


Naakt gedeelte van de scheen . 


© Tarsus 


Middeltoon met nagel 
Achtertoon. met id. 


Batavia, 18 Juni 1891. 


NOTULEN 
VAN DE 
VERGADERING EN 
DER 
KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING 


IN 


NEDERLANDSCH-INDIË, 


GEDURENDE HET EERSTE HALFJAAR VAN 1891. 


Vergadering der Directie, gehouden op 
8 Januari 1891. 


Tegenwoordig zijn de Heeren Dr. van рев Зток, Dr. SLUITER , 
Herinca, Mr. Ртвревв, Berman, Dr. 'Твкив, Dr. Kroos еп 
Dr. Fer. 


De notulen der vorige vergadering worden gelezen, goedge- 
keurd en geteekend. : 

L Van de Ledenlijst worden afgevoerd de Heeren: 

SorLEwijn СЕРКЕ, 

GLAZENER , 

G. GORTER, 

Е. Тн. vos Korscn, 

D. M. KRUSEMAN, 

J. H. Poeran, 

Е. H. Роовтмах, 

W. L. van Ress. 


251 


Il. Wordt voorgelezen een schrijven van den Heer УУ. Baron 
van Goursrein, waarbij deze, onder dankzegging, verklaart 
de benoeming tot Еегећа te aanvaarden. 

HL Wordt besloten voor de Bibliotheek der Vereeniging aan 
te schaffen : 

Dr. Е. Sourweper, > Vormen en kleuren van Saccharum offici- 
narum L., uitgegeven door Dr. Fr. Benecke. 

IV. Wordt voorgelezen Missive N°. 12247 dd. 24 Dec. 1890 
van den Directeur van 0. E. en М,, waarbij deze verzoekt de 
gebruikelijke gegevens voor het Koloniaal verslag van 1891 
700 vroeg mogelijk te mogen ontvangen. 

Den Secretaris wordt opgedragen hiertoe het noodige te 
verrichten. 

У. Wordt voorgelezen het Besluit N°. 155 dd. 6 Januari 
1891 van den Directeur van Financiën, waarbij de aanslag in 
de verponding voor het tijdvak 1890—1894, voor het gebouw 
der Koninklijke Natuurkundige Vereeniging van f 330 wordt 
teruggebracht op 7 506 jaarlijks. 

Aangenomen voor kennisgeving. 

VL. De Voorzitter wijst ор het meerdere brandgevaar in 
het gebouw der Vereeniging ontstaan, doordat eenige kamers, 
in het aan den Heer J. Beck verhuurde gedeelte, tot logeerkamers 
worden gebezigd. Hij stelt daarom voor het gebouw zoowel 
als de Bibliotheek bij een der hier bestaande Maatschappijen 
tegen brandgevaar te verzekeren. 

De vergadering hesluit voorloopig alleen de Bibliotheek te 
assureeren, en wel voor een bedrag van f 60.000. 

УП. Komt in behandeling het in de vorige vergadering 
aangehouden voorstel om zich te wenden tot de Regeering ten 
einde vrijdom te verkrijgen van invoerrechten op alcohol, bestemd 
voor wetenschappelijk gebruik. 

Hieromtrent wordt thans door de Heeren vAn рев Srok еп 
Piepers advies uitgebracht. Uit het advies van den Heer van 
DER ток blijkt, dat de heffing van invoerrecht geregeld wordt 
door de wet, en dat deze regeling is geschied bij de wet 


25% 


afgekondigd іп Staatsblad 1875 Мо, 55, terwijl de im art. 1 en 
5 dier wet vervatte tarieven zijn gewijzigd bij de wet ту 
staatsblad 1886 N°. 107. 

Пе Gouverneur-Generaal is dus miet bevoegd om vrijdóm 
van invoerrecht voor ongemethyleerden alcohol te geven. Alleen 
voor gemethyleerden, of hier te methyleeren alcohol kan door 
hem dispensatie van betaling worden verleend, mits minstens 
een hoeveelheid van elf en een halven hectoliter worde opge- 
slagen en de vermenging geschiedt in verhouding van 1 liter 
houtgeest op 16 liter gedistilleerd (Staatsblad 245, 1875). 

Daar het dus niet mogelijk is om vrijdom van invoerrecht 
voor ofivermemugden alcohol te erlangeu, еп het ondenkbaar is 
dat alleen voor een verzoek als dat der Nat. Vereeniging een 
wetsverandering bij de Kamers aanhangig gemaakt zoude wor- 
den, meent de Heer van рек Srok dat de Nat. Vereeniging 
zich er toe moet bepalen om aan den Gouverneur-Generaal te 
verzoeken, om, indien er eene herziening van de wet van 1875 
wordt ondernomen, daarbij rekening te willen houden met 
het verzoek der Nat. Vereeniging dat van gedistilleerd, bestemd 
убог wetenschappelijk gebruik, vrijdom van invoerrecht kan 
worden verleend. 

Пе Heer Piepers, de waarheid der beschouwingen van den 
Heer var рек Ѕток erkennende, meent echter dat daarmede 
niet alle hoop verloren is: de bijzondere bepalingen der wet ` 
van 1872 geven den Gouverneur-Generaal de bevoegdheid om 
vrijdoin te уегібепей van invoerrecht voor gemethyteerden of fe 
methyleeren alcohol, en wat deze laatste betreft zijn alle voor- 
schriften over de hoeveelheid, sterkte of vermenging daarvan 
vastgesteld bij eene ordonnantie, en van alle voorschriften eener 
огдоппапце is de Gouverneur-Generaal bevoegd dispensatie te 
verleenen. Пе Regeering kan dus op de meest ruime schaal te 
gemöet komen aan de wenschen der Nat. Vereeniging door toe 
te staan, dat de methyleering slechts in zooverre geschiede dat de 
aleohol nog bruikbaar blijve voor wetenschappelijke doeleinden. 

Daar verder aleohol, ingevoerd ten behoeve van den militairen. 


255 


geneeskundigen dienst zeer waarschijnlijk vrij van mvoerrecht 
is gesteld, zou het, volgens den Heer PigPzns, zeer gemakkelijk 
gaan, dat de Regeering een besluit nam om ten behoeve van 
wetenschappelijke doeleinden onvermengden of gemethyleerden 
alcohol uit "e Lands voorraad aan bepaalde personen of Vereent. 
gingen af te staan tegen den kostenden prijs, namelijk tegen 
hetgeen het gouvernement er voor heeft betaald. Op deze wijze 
zouden, bij goeden wil, al de uit de wet voortvloeiende bezwaren 
zijn te ontgaan: 

Na eenige discussie wordt besloten om zich tot den Gouver- 
neur-Generaal te wenden met het verzoek om casu quo onver- 
mengden alcohol uit "s Lands voorraad tegen den kostenden prijs 
lé mogen erlangen, of, indien daartegen bezwaren mochten 
bestaan , vrijdom van invoerrecht te mogen verkrijgen voor 
alcohol met geringer methylgehalte dan bij ordonnantie, afge- 
kondigd in Indisch Staatsblad 1875 N°. 245, is vastgesteld. 

De Heer Treur neemt op zich dit verzoek in particuliere 
aüdientie aan-Z. E. den Gouverneur-Generaal voor te dragen. 

УШ. De Voorzitter brengt ter tafel een verzoek van den 
Heer Eve. Dunors te Foeloeng Agoeng, strekkende tot plaatsing 
in het Natuurkundig Tijdschrift van een verhandeling over 
oude klimaten. 

Wordt aangenomen. 

ІХ. Ook wordt aangenomen voor het Tijdschrift een уегћап- 
deling van den Heer Dr. Verspeek, over Ғоғатіт/егеп, met 
een plaat. 

X. De Heer van per Srok vertoont eenige fijne kwartsdraden 
welke vervaardigd zijn volgens een methode van den Heer 
Bous, waarbij het „voor een krachtige hydro-oxygeen vlam 
nagenoeg gesmolten kwarts, aan een pijl verbonden, wordt weg 
geschoten waarbij het kwarts tot een bijzondere fijnheid van 
draad wordt uitgerekt. 

Dergelijke draden hebben hoogst bijzondere en zeer te waar- 
deeren eigenschappen, waardoor zij zich van glasdraden onder- 
scheiden. 


254 


Met deze kwarlsdraden, die hier te Batavia voor magnetische 
doeleinden zullen gebruikt worden, Киппеп belangrijke proeven 
met een veel hoogeren graad van nauwkeurigheid verricht wor- 
den. bijv. de proef van Cavepisn betrekkelijk de densiteitsbepa- 
ling van de aarde, proeven ter bepaling van de bestralingswarmte 
der maan, enz., 

XL De Heer Suen zegt dat hij reeds van verschillende ` 
Heeren, die zich belast hebhen met verzamelen van materiaal 
voor den Heer Новввсит, aanvraag om geld heeft gehad. 

De vergadering is van oordeel dat de door deze Heeren 
gemaakte onkosten vergoed moeten worden door de Nat. Ver- 
eeniging. Deze voorgeschoten gelden kunnen dan naderhand uit 
het subsidie der Regeering aan den Heer Нгвавснт, indien 
dit wordt toegestaan, gekweten worden, of zoo dit laatste 
niet het geval is, naderhand van de Regeering worden terug 
gevraagd. 

ХИ. De Penningmeester brengt ter tafel de rekening en ver- 
antwoording van zijn geldelijk beheer gedurende.het afgeloopen 
jaar. 

Пе Voorzitter benoemt de Heeren Herea en Scugrren in 
commissie ter verificatie, met verzoek om daarover in de vol- 
gende vergadering verslag te willen uitbrengen. 

Daar er verder niets aan de orde is, sluit de Voorzitter de 
· Vergadering. 


Algemeene Vergadering gehouden op 
12 Februari 1891. 


Tegenwoordig zijn de Heeren Dr. Van Den Ѕток, van КЕСКЕ, Dr. 
Treus, Dr. Gresnoer, Dr. Sturrgn , Porak , HERINGA , VoRDERMAN: 
Вевмлх, Scuerrer, Mr. Preeens, Dr. Kroos en Dr. FIGEE- 

De Voorzitter opent de algemeene vergadering met de mede- 
deeling, dat de rekening en verantwoording van den penning- 


255 


meester over het afgeloopen jaar voor de leden ter inzage 
is neergelegd. 

Daarna overhandigt hij den hamer aan den Ondervoorzitter, 
en leest daarop voor zijn verslag nopens den toestand en de 
werkzaamheden der Koninklijke Natuurkundige Vereeniging 
gedurende het afgeloopen jaar. 

Hierop wordt hem door den Ondervoorzitter namens de aan- 
wezigen dank gezegd voor zijn belangwekkend verslag. 

Hierna sluit de Voorzitter de algemeene vergadering. 


Vergadering der Directie, gehouden op 
12 Februari 1891. 


Tegenwoordig zijn de Heeren: Dr. van per Ѕток, Dr. TREUB, VAN 
Екске, Dr. Gresnorr. Dr. Squrren, POLAK, HERINGA, VoRDERMAN, 
Berman, Scuerren, Mr. Piepers, Dr. Kroos en Dr. Fick. 

De notulen der vorige vergadering worden na lezing goed- 
gekeurd en geteekend. 

І. Tot Leden worden benoemd de heeren: 

Dr. J. F. van BEMMELEN. 

E. F. Morr, gouvernements-onderwijzer te Вашата. 

Il. Van de Ledenlijst worden afgevoerd de Heeren: 

б. A. SCHOUTEN, 

Н. Rorrr, 

УУ. J. Оозтевнотт, 
terwijl wordt aangeteekend dat het Lid J. Vos mel verlof naar 
Europa vertrekt. 

Ш. Wordt voorgelezen een schrijven van den Heer Dr. L. 
Serrurier, waarbij deze mededeelt, dat hij het hem aangeboden 
Correspondeerend Lidmaatschap op hoogen prijs stelt en de 
benoeming gaarne aanneemt. | 

IV. Tot Correspondeerend Lid in het Buitenland wordt 
benoemd de Heer Dr. E. Serexka, hoogleeraar aan de Univer- 
siteit te Erlangen. 


256 


V. Тор Correspondeerend Lid in Nederland wordt benoemd 
de Heer Dr. J. G. Воквглве te Leiden. 

VL. Tot Leden van het Bestuur worden benoemd de Heeren 
Dr. J. M. Jansse, chef Пе afdeeling van ^s Lands plantentuin 
еп Dr. P. van Комвџвви, chef Ше afdeeling van die zelfde 
inrichting, beiden te Buitenzorg. 

Vil, Wordt voorgelezen het Gouvernements-besluit dd. 50 
Januari 1891 N°. 6 waarbij aan de Koninklijke Natuurkundige 
Vereeniging voor het laatst wordt toegekend eene subsidie van 
f 5000— ten behoeve van de voortzetting der door Prof. 
Нгввкснт ondernomen wetenschappelijke reis. 

ҮШ. Wordt voorgelezen een schrijven Ne. 281, dd. 6 
Februari 1891 van den eersten Gouvernements-secretaris, waarin 
eenige opmerkingen worden gemaakt naar aanleiding van de 
Memorie van Professor HusRECcHT, welke memorie als bijlage 
bij genoemde missive aan het Bestuur der K. N. V. wordt 
geretourneerd. 

Zoo wordt о, m. de opmerking gemaakt dat het aangekochte 
jachtgereedschap па gemaakt gebruik, gevoegelijk door het 
Bestuur der K. N. V. in bewaring kan worden genomen ten 
einde ten behoeve van latere natuuronderzoekers dienst te doen. 

Aangenomen voor kennisgeving. 

IX. De Heer Таков brengt verslag uit over het resultaat 
zijner audientie bij Z. E. den Gouverneur Generaal (zie Notulen 
Januari N°. УП). Hoewel Z. E. geen positieve toezegging heeft 
gedaan, kwam het den Heer Твеџв voor, dat een eventueel 
verzoek om с. 4. ongemethyleerden alcohol uit s' Lands voor- 
raad beschikbaar te stellen voor wetenschappelijke doeleinden 
wel gunstig door de Regeering zou worden ontvangen, en 
diensvolgens stelt de Heer Treue thans voor om zich te wenden 
tot 2. E. den Gouverneur-Generaal met een request om €. 4- 
ongemetlyleerden alcohol uit ’sLands voorraad voor weten- 
schappelijke doeleinden beschikbaar te stellen tegen den kosten- 
den prijs. 

Aldus wordt besloten. 


257 


X. De Heer Spuren komt terug op het in de vorige verga- 
dering beslotene betreffende het verzekeren tegen brandgevaar 
van de Bibliotheek tegen een som van / 60000. Bij onderzoek 
is het toch geblekeu dat door het gebruik der ten behoeve 
van den Heer Breck aangebouwde Kamers in het minst geen 
grooter brandgevaar is ontstaan en dat, al ontstond daar brand , 
de bibliotheek, die van die localen nog door een groote ruimte 
gescheiden is, toch geen gevaar zou loopen. zi 

Ook komt de som van 7 60.000 hem te hoog voor. 
daar verscheidene der in de Bibliotheek voorkomende werken in 
geval van vernietiging door brand , hetzij door de uitgevers , hetzij 
door de Genootschappen zouden worden toegezonden zooals 
het geval is geweest bij den brand der Bibliotheek te Toronto. 

De vergadering is van oordeel dat men niet verantwoord is 
om de Bibliotheek geheel en al onverzekerd te laten, doch 
komt in zooverre terug op haar vorig besluit, dat zij de te 
verzekeren waarde tot op de helft (dus f 50.000) herleid. 

ХІ. De commissie, in de vorige vergadering benoemd ter 
verificatie van de rekening en verantwoording van den penning- 
meester, deelt mede dat zij genoemde rekening en verant- 
woordig accoord bevonden heeft, en geteekend aan den реп- 
ningmeester heeft teruggezonden. 

Daar er niets meer aan de orde is, sluit de Voorzitter de 
Vergadering. 


Vergadering der Directie, gehouden op 
19 Maart 1891. 


Tegenwoordig zijn de Heeren Dr. van рек Srok, Dr. SLUITER, 
Mr. ‘Prerers, Dr. Onnen, ‘Herinca en Dr. Fer, 
‚De notulen der algemeene vergadering gehouden op 12 
Februari, alsmede die der Bestuurs-Vergadering op dien zelfden 
dag gehouden, worden na lezing goedgekeurd en geteekend. 


258 


I. Wordt voorgelezen een schrijven van den Particulieren 
Secretaris van H. M. de Koningin Regentes, waarbij aan het 
Bestuur der Kon. Nat. Vereeniging den dank Harer Majesteit 
wordt betuigd voor het bewijs van deelneming bij het over- 
lijden van 7. М. den Koning Willem ІП. 

Aangezien het uit het schrijven van het Bestuur der K. N. V. 
niet duidelijk bleek, of het verzoek, om de ontvallen Koninklijke 
Bescherming op nieuw aan de Vereeniging te willen verleenen, 
gericht is tot Hare Majesteit de Koningin of tot Hare Majesteit 
de Koningin-Regentes, zoo is op dit verzoek geen beslissing 
kunnen genomen worden. Mocht het evenwel in de bedoeling 
gelegen hebben om dit verzoek tot Hare Majesteit de Koningin 
le richten, zoo wordt ter kennisse gebracht , dat Hare Majesteit 
vermeend heeft als regel te moeten aannemen, geene beschik- 
kingen te nemen omtrent zaken, waarover Hare Majesteit de 
Koningin later zelve zal kunnen beslissen. 

Naar aanleiding van dit schrijven stelt de Heer Dr. Охмех 
voor om aan Hare Majesteit de Koningin-Regentes te ver- 
zoeken Hare Bescherming aan de Natuurkundige Vereeniging 
te willen verleenen. 

Wordt besloten de behandeling van dit voorstel tot een meer 
talrijke Vergadering uit te stellen. 

H. Tot Leden worden benoemd de Heeren: 

Н. pe Снаџутоку ve Bror, assistent-resident, Koeningan , 

J. К. F. pe Dors, gouvernements-veearts, Rangkas Betoeng, 

Jhr. H. pe Kock, assistent-resident, Tasik Malaija, 

Mr. P. Macrame Pont, advocaat, Batavia , 

G. IJmker, particulier onderwijzer, Molenvliet, Weltevreden. 

Ш. Van de Ledenlijst wordt afgevoerd de Heer Зеневлов 
te Semarang. 

IV. Wordt voorgelezen een circulaire, waarbij namens de 
Académie Royale de” Belgique mededeeling wordt gedaan m 
het overlijden van den Heer J. B. J. Іллсве, secrelaris dier 
Académie. 

Aangenomen voor kennisgeving. 


259 


V. Wordt voorgelezen een brief van den Heer Dr. Suen. 
waarbij deze, met het oog op zijn aanstaand vertrek naar 
Europa, tegen primo Mei de huur opzegt van het pavilloen 
door hem bewoond. 

Wordt besloten hiervan kennis te geven aan het Bestuur 
der Maatschappij van Landbouw en Nijverheid. 

De President deelt mede dat hij een schrijven heeft 
ontvangen van den Heer 00во1ѕ, waarin deze vraagt of het 
mogelijk is het verslag nopens zijn onderzoekingen in het Natuur- 
kundig Tijdschrift te publiceeren. 

Het werk zal grootendeels uit een Altas bestaan met slechts 
weinig tekst. 

De vergadering is in principe wel geneigd tot het publiceeren 
van de belangrijke onderzoekingen van den Heer Durors hetzij 
in het Tijdschrift der Vereeniging hetzij als 9° deel der Ver- 
handelingen. Evenwel zoude men vooraf gaarne willen weten 
hoeveel de kosten vermoedelijk zullen bedragen en hoe lang 
de publicatie zal duren. 

УП. Ре Bibliothecaris deelt mede dat hij een duplicaat van 
eenige deelen der Reports van de Smithsonian Institution heeft 
verkocht aan den Heer B., voor een bedrag van f 15.— 

ҮШ. Ре Heer Herea brengt ter tafel een verzameling platen 
getiteld »Proeve van een Plantenkunde van Indië” door den 
Heer J. V. Haak, militair apotheker. | 

Wordt met belangstelling bezichtigd. 

ІХ. De Voorzitter zegt dat hij, naar aanleiding van bet 
in zijn verslag voorkomende omtrent het bestaan van een 
Anoa-soort op Java, een schrijven heeft ontvangen van den 
Heer Borsrus. 

Deze meent dat in 1878 of 1877 een zeer kleine koesoort ter 
grootte van een kantjil nog voorkwam, en wel in de wildernissen 
grenzende aan het Z. О. gedeelte van de Preanger-Regentschappen. 
De Heer Borsius schrijft o. a.: »Toen ik over dat dier, de kleine 
anlilope of wat het dan ook zijn mocht, sprak, verzekerde mij 
"де oude, nu overleden regent van Tjiamis aan wiens waarheids- 


260 


»liefde niet te twijfelen viel, dat hij zoowat anderhalf jaar gele- 
эйеп twee van die diertjes gehad had: hij beschreef ze als de 
»grootte te hebben van een kantjil met den Кор еп де horeus 
»van een banteng, en er werd, ор mijn verzoek, moeite gedaan 
»om ‚de ‘beenderen der begraven dieren machtig te worden, 
»doch de doodgraver kon niet gevonden worden, en ik kwam 
„daarom ‚niet in het bezit van die zeker belangrijke skeletten.” 

De Voorzitter zegt, dat hij naar aanleiding van dit schrijven 
zich gewend heeft tot den Resident van Cheribon met het 
verzoek om zooveel mogelijk een onderzoek naar het voorkomen 
dezer kleine Anoa-soort in de door den Heer Borstus aangeduide 
streken te doen instellen. 


Daar er niets meer aan de orde is, sluit de Voorzitter de 
Vergadering. 


Vergadering der Directie, gehouden op 
15 April 1891. 


Tegenwoordig zijn de Heeren Dr. van ver Srox, Dr. TREUB, 
Dr. Borek, Dr. Свезнове, Mr. Piepers, Dr. Kroos, Dr. SLUITER, 
Dr. Jansse, Рогак, Herisca, Dr. van Bownunou, HARDEMAN: 
Dr. Епкмау, Dr. Onven, Berman, Вогљахр en Dr. „Fire. 


De Voorzitter geeft het woord aan Dr. Tug». tot-het.houden 
der aangekondigde voordracht »Over Casuarineeen". Na een 
overzicht gegeven te hebben van de wijze waarop de bevrucht 


ling ‘bij de Cryptogame en bij de Phanerogame planten plaats | 


vindt, deelt spreker eenige resultaten mede van zijn onderzoek 
betreffende de wijze waarop de bevruchting bij de Casuartnete? 
geschiedt. Het was gebleken dat, ofschoon deze planten- 
familie tot -de phanerogame :planten behoort, zij toch 20 
vele cardinale punten van de overige Angiospermen afwijkt- 


EE 
ee e 


261 


Na afloop hiervan wordt den Heer Treve den dank der 
vergadering betuigd door den president, die hem tevens geluk 
wenscht met de belangrijke resultaten door hem verkregen bij 
het onderzoek, waarover de Heer Treve zoo even het een en 
ander heeft medegedeeld. 

Hierna wordt overgegaan tot het lezen der Notulen van de 
vorige vergadering, welke worden goedgekeurd en geteekend. 

L De Voorzitter brengt nogmaals ter tafel het voorstel 
door Dr. Оххх in de vorige Vergadering gedaan, en destijds 
uitgesteld tot behandeling in eene meer talrijke vergadering, 
strekkende om aan H.M. de Koningen-Regentes te verzoeken 
de bescherming over de Natuurkundige Vereeniging op zich te 
willen nemen. 

Met algemeene stemmen wordt dit voorstel aangenomen. 

П. Tot leden worden benoemd de Heeren: 

J. H. W. Graar улу pen Bosen, resident van Cheribon, 

С. Bauwcantkx, particulier, Weltevreden, 

H. J. Horsrepr, administrateur van Moendjoel , Parangkoeda. 

П. Van de Ledenlijst worden afgevoerd de Heeren: 

Van реп Пруси, 

Cu. W. BAUMGARTEN en 

Е. GRANSBERG , 
terwijl wordt aangeteekend dat de Heeren уох Oves en Dr. SLUITER 
tijdelijk Indië gaan verlaten. 

Ш. Wordt voorgelezen een telegram van Prof. Ниввкснт, 
waarbij deze vraagt of transport op Gouvernements-stoomer 
van Muntok naar Pontianak mogelijk zou zijn tusschen 7 en 
17 Mei. 

Wordt besloten zich tot de Regeering te wenden met verzoek 
om voor Professor Новаконт vrij vervoer te verzoeken op Gou- 
vernements-stoomer van Muntok naar Pontianak. 

IV. Wordt voorgelezen een schrijven van den Directeur van 
het Museo Civico di Storia Naturale in Trieste, waarbij de 
Vereeniging wordt aangeboden Vol. ҮШ N. S. Vol. П van de 
uitgaven van dat museum, met het verzoek aan de Natuur- 


262 


kundige Vereeniging om verder іп verbinding met genoemd 
Museum te willen treden. 

De Bibliothecaris zegt, dat het ontvangen werk belangrijk 
genoeg is еп daarom wordt ook besloten aan genoemd verzoek 
gevolg te geven en wordt den Bibliothecaris opgedragen hiertoe 
het noodige te verrichten. 

V. Пе Heer Sturrer wenscht met het oog op zijn vertrek 
in de volgende maand zijn betrekking als Bibliothecaris en 
als Directeur van het Museum neder te leggen. 

De Voorzitter wenscht niet in behandeling te brengen wie 
Dr. Stuiter in deze betrekkingen zal moeten opvolgen. Hij 
neemt echter deze gelegenheid te baat om, na met warme 
bewoordingen er op gewezen te hebben wat Dr. SrurrER voor 
de Vereeniging geweest is, en hoe de Vereeniging een groot 
deel van haar goeden naam in het Buitenland aan Dr. SLUITER 
te danken heeft, namens alle Bestuursleden den Heer SLUITER 
dank te zeggen voor hetgeen hij voor de Vereeniging heeft 
gedaan, en hem een goede reis en herstel in patria 106 16 
wenschen. 

Alle aanwezigen wenschen daarop den Heer SLuirer per- 
soonlijk nogmaals hetzelfde toe. 

Daar er verder niets aan de orde is, sluit de Voorzitter de 
Vergadering. 


Vergadering der Directie, gehouden op 
14 Mei 1891. 


Tegenwoordig zijn de Heeren Hensen, Mr. Preprns, BERMAN ` 
Dr. Оххех еп Dr. Еве. 

De Heeren Dr. van per Srok en Dr. Buppen gaven kennis 
dat zij verhinderd waren de vergadering bij te wonen. 

Daar noch Voorzitter noch Ondervoorzitter aanwezig iS» 
neemt het oudste Lid van het bestuur, de Heer Hermea het 
presidium op zich. Hij opent de Vergadering, waarna de 
notulen der vorige Vergadering worden gelezen en goedgekeurd. 


265 


I. De Voorzitter stelt voor om den Heer Dr. J. F. vax 
Веммегех, die zich blijvend te Batavia metterwoon zal 
vestigen, tot Lid van het Bestuur te benoemen. 

Dit wordt met algemeene stemmen aangenomen, waarna de 
Secretaris den Heer van Веммегех van deze benoeming mede- 
deeling gaat doen, met het verzoek om ter Vergadering te 
willen verschijnen. 

Aan dit verzoek wordt gevolg gegeven, waarna de Voor- 
zitter den Heer van Веммегех welkom heet. 

СІ. Tot gewoon lid der Vereeniging wordt benoemd de 
Heer Mr. G. van per ЈАСТ, Raadsheer in het Hoog Ge- 
rechtshof. 

Ш. Van де Ledenlijst worden afgevoerd de Heeren: 

W. van WICHEREN , | 

Н. А. F. FnEUDANCK , 

J. H. Terman, 

H. S. Ріукноғғ, 

terwijl wordt aangeteekend dat de Heeren E. Douwes 
Dekker en Dr. Haver Drorze tijdelijk Indië verlaten. 

IV. Wordt voorgelezen een schrijven van den Heer Dr. J. 
G. Borrvacr te Leiden, inhoudende dankbetuiging voor zijn 
benoeming tot Correspondeerend Lid der Vereeniging. 

V. Wordt voorgelezen het Gouvernements-besluit N°. 1 
d.d. 22 April 1891, waarbij aan Prof. Husrecar in de eerste 
dagen der Maand Mei a. s. vrij vervoer wordt toegestaan 
per Gouvernements stoomschip ‘»Grer” van Muntok naar 
Tandjong Pandan. | 

VI. Wordt voorgelezen een missive N°. 955 d.d. 27 April 1891 
van den Eersten Gouvernements-Secretaris, waarbij, op last, 
wordt medegedeeld dat zijne Excellentie de Minister van Binnen- 
landsche zaken bezwaar heeft om op de Nederlandsche Begrooting 
een post te brengen ter subsidieering van wetenschappelijke 
onderzoekingstochten in Ned. Indië, eensdeels, omdat een post 
met dezelfde strekking reeds voorkomt op de Begrooting van uit- 
gaven voor Ned. Indië: anderdeels , omdat het jaarlijks uitzenden 


964 


naar Indië van een of meer Hoogleeraren van Nederlandsche 
Universiteiten den Minister niet wel vereenigbaar toeschijnt met 
de belangen van het onderwijs in Nederland. 

УП. Ter tafel komt het »Gedenkboek uitgegeven bij gelegen- 
heid van het Jubilaeum van Prof. Donders”, alsmede een 100-tal 
exemplaren van de Rede door Professor Donpers uitgesproken 
op 28 Mei 1888, een en ander toegezonden door den. Voorzitter 
der Doxrpers-Commissie voor Ned. Indië. 

Wordt besloten om de toegezonden exemplaren dier Rede, voor 
zoover de voorraad strekt, verkrijgbaar te stellen voor de Leden 
der Kon. Nat. Vereeniging en dit op den omslag van de eerstvol- 
gende aflevering van het E ter kennis der Leden te 
brengen. 

ҮШ. Wordt voorgelezen, uit een schrijven van ће! Eerelid 
de Heer Janssen van Raay, de mededeeling dat het Register 
op deel 51—50 van het Tijdschrift, op een klein gedeelte na 
voleindigd is, en aan den uitgever te 's Наде zal worden ter 
hand gesteld. 

IV. Ter tafel komen, toegezonden door Dr. vax DER STOK, 
ter inzage: 

1°. Een exemplaar van de Neu-Guinea-Kalender voor 1891, 
door Dr. С. Ѕснварев. 

2°. Bulletin №. 5 van de Maatschappij ter Bevordering van 
het Natuurkundig Onderzoek der Nederlandsche Koloniën be- 
valtende mededeelingen omtrent de reizen van Prof. Husrecat 
en Dr. var BEMMELEN. 

Х. Пе Voorzitter stelt voor om over te gaan tot de benoeming 
van een Bibliothecaris en een Directeur van het Museum. De 
algemeen keuze valt op den Heer Dr. vas Bemmerex, die zich 
die benoeming laat wel gevallen. 

ХІ. Wordt voorgelezen een schrijven van den Heer Drone, 
waarin de wenschelijkheid betoogd wordt, dat van wege de 
Nat. Vereeniging premiën worden uitgeloofd voor ће! aan- 
brengen van een exemplaar van den хело, hetzij dood , hetzij 
levend. 


265 


Wordt hesloten den Heer Уовревмах inzage van het schrijven 
van den Heer Durors te verleenen , en ZEd. te verzoeken na- 
sporing te doen omtrent het voorkomen van dit zeldzame dier, 
en tevens ZEd. te machtigen namens de Vereeniging premiën 
ad maximum van f 100.— voor den aanbreng er van uit te 
loven. 

ХИ. Wordt voorgelezen een schrijven van den Heer Dos 
handelende over de uitgaven zijner beschrijving en afbeelding 
der door hem verzamelde fossielen. 

De Voorzitter merkt op, dat in dit schrijven geen antwoord 
voorkomt op de vraag gesteld in de Maart-vergadering (Notulen 
Maart sub V.) omtrent de vermoedelijke kosten en omtrent 
den duur der publicatie. 

Wordt besloten hieromtrent nog nader informatie in te 
winnen. 

ХШ. De Secretaris deelt mede, dat het hem gebleken is 
dat het Bestuurslid van de Maatschappij van Nijverheid en 
Landbouw, ^t welk fungeert als Directeur der Gebouwen, als 
zoodanig is afgetreden en dat nog niemand anders als 200- 
danig is benoemd. 

De vergadering is van oordeel dat het zeer wenschelijk 
zoude zijn, dat de Heer Dr. van BewwELEN, die het oostelijke 
bijgebouw ` zal gaan bewonen, zich met het toezicht op 
de Gebouwen belastte, en daarom wordt besloten in dezen zin 
een voorstel aan de MY. van М. еп L. te doen, indien ten minste 
van de zijde van die М9. nog geen bepaalde keuze 15 gedaan. 

XIV. Namens Dr. уау per 8ток wordt voor de Bibliotheek 
aangeboden een exemplaar van 6. 0. Sans, Pycnogonida. 

XV. Wordt besloten voor de Bibliotheek aan te schaffen: 

L. Rürmever, Beiträge zu einer palaeontologischen Geschichte 
der Wiederkäuer en L. Әйтімеуек, Versuch einer natürlichen 
Geschichte des Rindes. 

Daar er niets meer aan de orde is, sluit de Voorzitter de 
Vergadering. 


266 


Vergadering der Directie, gehouden ор 
11 Juni 1891. 


Aanwezig zijn de Heeren Dr. Treue, Dr. Kroos, SCHEFFER , 
Mr. Piepers, Dr. Vas Romguren, Dr. Епкмах, Dr. ONNEN, 
Herea, Dr. Ұлу Bemmeren en Dr. Ficer. 

Afwezig met kennisgeving de Heeren Dr. уау per STOK en 
BERMAN. 

De vergadering wordt geopend door den Ondervoorzitter 
Dr. Tagus, waarna de notulen der vorige vergadering worden 
gelezen en goedgekeurd. 

І. Tot Leden worden benoemd de Heeren: 

А. А. Maas GrESTERANUS, administrateur Argasarie bij Bandoeng, 

УМ. Kessrer, administrateur der kina-onderneming јет 

pacea- Warna , 

S. J. Mener, administrateur der onderneming Friesland, 

Bandoeng, 

D. Е. UurENsECK, gouvernements Secretaris, Buitenzorg, 

Dr. F. А, F. С. West, directeur. proefstation te Tegal. 

П. Van de Ledenlijst worden afgevoerd : 

Z. E. de Vice-admiraal P. тех Воѕсн, 

J. SCHEFFER, 

R. W. T. Koopmans, 

V. LEHMANN, 

А. тех Bosca. 

Ш. Wordt voorgelezen een schrijven van Dr. J. F. VAN 
Беммеһеу, waarbij deze verzoekt , om het huur-contract tusschen 
de Vereeniging en Dr. Soen. betreffende het aan de Ver- 
eeniging toebehoorend paviljoen over te nemen, voor den tijd 
dat bedoeld contract nog loopende is. 

Wordt besloten dit schrijven toe te zenden aan het Bestuur der 
N. 1. Maatschappij van Nijverheid en Landbouw met de 
mededeeling, dat er van de zijde van het Bestuur дег Nat. 
Vereeniging geen bezwaar bestaat om aan het verzoek van den 
Heer van BgwwELEN te voldoen. 


267 


IV. Wordt voorgelezen een schrijven van den Secretaris 
der Ned-Indische Maatschappij van Nijverheid en Landbouw, 
waarbij wordt medegedeeld, dat tot Directeur der Gebouwen 
benoemd is de Heer J. D. Mier te Menteng. 

Naar aanleiding van dit schrijven wordt de wenschelijkheid 
betoogt dat ook van wege de Natuurkundige Vereeniging eenig 
direct toezicht op de gebouwen gehouden worde. 

Wordt besloten den Heer Vax Beuweren te verzoeken zich met 
dit toezicht te belasten. 

De Heer Van Веммегех verklaart zich hiertoe bereid. 

V. Wordt voorgelezen een schrijven van den Directeur van 
Binnenlandsch Bestuur d.d. 14 Mei N°. 240 B., waarbij aan 
de Vereeniging ter opneming in het Natuurkundig Tijdschrift 
wordt aangeboden een rapport over de kiemontwikkeling van 
den Djati (Tectona Grandis L.) door S. Н. Koorpens, Houtvester 
der derde klasse, met verzoek om een 25-tal afdrukken daarvan 
te mogen ontvangen. 

Wordt besloten dit rapport in het Tijdschrift op te nemen , 
en het gevraagde aantal afdrukken t. 2. t. aan den Directeur 
van B. B. toe te zenden. 

VI. Wordt gelezen een missive van den Eersten Gouverne- 
ments-Seeretaris N°. 1270 d.d. 5 Juni 1891, waarbij namens zijne 
Excellentie den Gouverneur-Generaal ten geschenke wordt aan- 
geboden een exemplaar van » Шег Nederlandsch gezag over 
Java en Onderhoorigheden sedert 1811, door M. L. van Deventer”. 

ҮШ. Wordt voorgelezen een schrijven van den Heer Dunois, 
waarbij deze, op de hem gedane vraag omtrent het уегшое- 
delijk bedrag der kosten verbonden aan de uitgaaf eener 
beschrijving der door hem gevonden fossielen, antwoordt, dat 
een eenigszins nauwkeurige raming door hem niet kan gegeven 
worden, dat de beschrijving zeer weinig tekst zal bevatten 
en dat zeker een 50-tal quarto-platen, en misschien de helft 
daarvan, voldoende zal zijn, en dat de betreffende onkosten 
over twee jaar te verdeelen zullen zijn. 

Wordt besloten de beslissing omtrent het al of niet uit- 


268 


geven dezer beschrijving aan te houden tot een volgende уег- 
gadering, wanneer de Penningmeester aanwezig zal zijn en 
wanneer „ook tevens waarschijnlijk de eerste platen van den 
Heer Dugpors ontvangen zullen zijn, en omtrent den prijs 
voor het lithographeeren daarvan inlichtingen kunnen worden 
verstrekt. 

IX. De Voorzitter leest voor het Rapport uitgebracht inde 
zilling van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen te 
Amsterdam, gehouden op Zaterdag 25 October 1890, naar aan- 
leiding van het verzoek der Kon. Nat. Vereeniging in Ned. 
Indië aan 2. E. den Minister van Binnenlandsche zaken om 
op zijn begrooting een post te willen brengen voor het Natuur- 
wetenschappelijk onderzoek der Koloniën. 

De commissie bestaande uit de Heeren Professoren SURINGAR , 
Martın , Weser en Реквінавіхе stelde voor warme adhaesie te 
betuigen omtrent het verzoek. Zij steunde de argumenten 
door den Directeur van О. E. М. voor een gunstige beschik- 
king aangevoerd, en voegde daaraan eenige ter zake dienende 
„beschouwingen toe; zij betoogde dat een samenwerking van de 
beide Departementen van Koloniën en van Binnenlandsche 
zaken, zooals nu ten aanzien van het ondersteunen van weten- 
schappelijk onderzoek werd voorgesteld, zeer gewencht was 
en opperde daarbij tevens den wensch dat West-Indië niet 
van het natuurkundig onderzoek werd uitgesloten. 

X. Wordt voorgelezen een schrijven хап. den Heer Prof. 
A. А. W. Новвент, gedateerd Buitenzorg 27 „Mei. 1891, 
waarbij „deze een woord tot afscheid en van dank tot het 
Bestuur der Kon. Nat. Vereeniging richt. 

Naar aanleiding van het hem ter kennisneming toege- 
zonden schrijven van den Eersten Gouvernements-secretaris d.d. 6 
Februari 1891. №. 281 (zie Notulen Februari 1891 sub ҮШ). 
geeft de Hoogleeraar eenige beschouwingen ten beste omtrent 
de door hem gedane uitgaven, en omtrent de vraag of som- 
mige daarvan al dan niet uit het Regeerings-subsidie mochten 
gekweten worden. 


269 


De Heer Новкеснт verzoekt den inhoud van zijn schrijven 
ler kennis van de Regeering te brengen. 


Wordt besloten aan dit verzoek gevolg te geven en een. 


afschrift van de missive van den Heer Husrecur door te 
zenden aan den Directeur van 0. E. еп N., met verzoek dit 
afschrift aan de Regeering aan te bieden ; tevens wordt besloten 
een begeleidende missive daarbij te voegen, waarbij zal worden 
uiteengezet welke invloed op het wetenschappelijk onderzoek 
der Koloniën zou worden uitgeoefend, indien het principe werd 
doorgevoerd, dat de Regeering alleen haren geldelijken steun 
geeft voor wetenschappelijke onderzoekingstoehten, waarvoor 
reeds gedeeltelijk op andere wijze de noodige gelden bijeen 
gebracht zijn. 

XL Wordt besloten tot den aankoop van: L. Кйтімемек, 
Geschichte der Antilopen. 

XII. De Bibliothecaris brengt ter tafel diverse afdrukken 
en dissertaties, aangeboden door Dr. С. AumwiLws van de К. 
Akademie te Upsala. Hij stelt verder voor om het Nat. 
Tijdschrift in ruil aan te bieden aan de Universiteitsbiblio- 
theek te Upsala. Conform wordt besloten. 

ХШ. Wordt voorgelezen Bulletin №. 2 van het uitvoerend 
Comité van de Commissie tot ‘bevordering van het Natuurkun- 
dig onderzoek der Ned. Koloniën, en vervolgens een uittreksel 
uit het Marineblad, waarin die zelfde Commissie een oproeping 
richt tot de officieren der Ned. Marine 104 het doen van weten- 


schappelijke „waarnemingen in de overzeesche gewesten. 
8 


Daar er verder niets meer aan de orde is, sluit de Voorzitter 
de vergadering. 


L 


NASCHRIFT 


>DE KLIMATEN DER VOORWERELD EN DE 
GESCHIEDENIS DER ZON.” 


DOOR 


EUG. DUBOIS. 


im. per je. ^ as Zeg el van: “Пе Klimaten. der Voor- 


d with in S У заб у Дд» е der 
Ge пе, wd g 1890 ici de voorrede do den bro gedateerd 
September 1890) 327 Ge ongelijke li e 


p p. 325--32 ке тегей Ze 

ЫТ ор dezelfde wijze verklaart s door mij geschied is [ p. 73—75]. 

Опаћ lijk van elkander еп bijna volkomen langs denzelfden weg zijn 
en ik tot dezelfde E gekon 


іш mijn opstel gebru uikte cijfers voor de verdeling der drie Wan es 
waren genomen naar Faye [Sur l'rigin nde, 2* Edition, Paris 
|. Gebruik makende van de doo en T p. 325) von cijfers 
der Potsdammer spectroscopische Durchmusterung [in de verhouding 267: 
3315 і wij, tusschen de so nterglaciale perioden "i 
ur der gezamenlijke ijstijden, de betre 4: 1 [niet , zooals uit de 
cijfer d ou volgen). s blijven de resultaten dezelfde 
п деге gelegenheid gas om de volgende Мүуоесіпдеп en 


Blz. 39, regel 9 van boven, achter »Frankrük" bij te voegen: n 
"Ze 


t 1] іп pon ats van: »Neumaver” te lezen: »NEUMAYR . ud 
41, заме Seal, in plaats van: Siberië” te мер „Spitsbergen . 
regel 2 van onder, е schrappen »fransc og 
42, regel 16 he onder, in plaats van: " te lezen: »267;. 
an onder, in aps van: 78” te lezen: ре 
43, regel TP e onder , in plaats van: »745,4^" te lezen: * Va 
12 у onder , in. plaats уап: >75—7542° N. В. te le 
et n 75169 N. B.” Bos 
noot 1] regel 4, te schrappen: » 
z 4еп 5,1 n plaats van: пен met vele Шайаі‹ de 
sels" te Ше: sbruinkolen en vele bladafdrukse 


“ 


kegels”. E 
> 44, regel 11 van onder, in plaats van »voor" te lezen: "хар 20, 
not 1^ : ” „mioceen . 

noot 1 1 regel 3, іп plaats van: »mioocen" te lezen S 


m ” 
noot 1] regel 3, in plaats van: »да!" te lezen: „die 
* 46, noot, — 1, te schrappen : 5. іп sigas van: „zonen der” 
lezen: »zonen та 
, 7 van е, le plats уап: ds belemuieten 


„еп -belemn Jaatsen- 
^ 51, regel 6 van onder, iter: : Tee, ech зит кү te ene maat 
> 52, regel 10 уап onder, in laats van: reve als het : E 
van Weenen Бо) аке rer dan Gené i Sie lezen : eer | 
ceres even m als dat van Wienen en warme! 


- dat herh eC э” 
› 58, eerste regel, is een van: »— 570," te lezen: »— 36 


" telezen: — 


"NER ЕНИ 


| 


. 55, 


лел 
41 


сл 
ES 


D 


4, 


c 


7, 


271 


regel 6 van boven, in plaats van: „heeft Хеџмаук“ te lezen: 
ebben Neuman en _Naruo 
noot , regel 2 n pass ғап: >G. Havemrox" te lezen: ^S. Havonroy" 
n plaats van: »onvoldoende" te lezen: omues 
noot 1] aldus aan te vu Пеп: aM. NEUMAYR, Mig за аи Bd. M 
sqq. 


Palaeont. | ndl. 
б, noot 1] regel 2, in plaats van: »klimate” te bas: "Klima 
‚ regel 11 van boven, in plaats van: »Grinell Land” te La 


^ 13 van boven, bij te voegen: >Ook het door Матновзт uit- 


r na 
zië zou gelegen bitse: ordt ass de Dee аде 
ор e welerlegl;" : 

regel ge уап оп e n plaats van: »maar zij zelfs” te lezen: 


d 


- 


лааг 
va ide: in plaats van: »dikken luchtmantel” te lezen: 
eet verande erlijken luchtmantel”; 
onder, іп plaats van; shad eene" te lezen: „had ge- 
leidelijk e eene 
regel.. 2 тан һюхеп, іп ‘plaats gis ^komen" te lezen: »komt" 
> 13 van boven, in pla n: »aan de tegenwoordige” te 
p d aan den epi pone gen"; 
J van onder, in plaats van: de Apenijnen” te lezen: 
de A mijnen, e. Kaukasus 
noot 2] repe n plaats van: >1888” te lezen : »1886 
atste теді, s gas s van: »14^" te lezen 21 
noot 3), aldus te lez >J. D. WHITNEY, The Climatic Changes 
later Geological apei — ge, 1882 
noot 1] regel 5, in plaats van: > те te lezen : »klimat.” ; 
"6 г: ері. GE. v Lesch: :1880". 
noot 1] г rojrel gon a. m." te lezen: »en: Die 
Dë іп Ces Ай. Most, еу. Gesellsch. Hamburg 
1887—-88, p. 10—23. Уегсећ Kli со 
Pid 1700, nebst Bemer аг über Ge masch rwan- 
kungen der Diluvialzeit. Wien 1 Cap. 
regel 10 van onder, in pus yan: dan" te lezen: bij ver- 


EEN 


Zo 
H 
ms 


alin 
> 8 van onder, achter: „welke het land aan den equator 
ontvangt” bij te voegen: »die — ten gevolge van Че 
versterkte alg бешер. circulatie der atmos sphe er en aldus 
versterkte zeeslr dan nog gemakkelijker zal 


worde сұры 

regel 9 van onder, in plaats van: „eene grootere hoogte bereikt” 
pe Dec Fdo ijker is’ 

onder, in plaats тап; Fonnes” ze три "а D. Кокрез '; 


noot 1 i in pete an: »klimate” te lezen » Klima 
pen 11 van era in plaats van ijstijd” te te lezen: ath via len tijd”; 
9 van onder, in plaats уап: »zeer waarschijnlijk” te lezen: 
„niet onwaarschijnlijk” : 
noot 1), Қ; meening van WanwiNG is echter 


» Deze 
абе Матновѕт (Akad. v. Wet., Stockholm, 1890) 


besiis eege? кеп.” 
“јер voegen: »Ueber die Bildung des Löss. Verh. 


der K. К. geol. Reichsanstalt in Wien, 1878, p. 289—296". 


Biz. 


272 
67, noot 4], bij te voege Neuninc, Ueber Tundren und | 
Steppen der erst: n" Vorzei. Berlin d ; ud 
68, regel 6 van esu achter: *hebben?" in te lassche 
de t dezer winden мек veranderd bij Mie 
Werft in de zonnestraling 
" 3-І van onder, aldus te Vader: E ағай nabi den equator 
li en in de moordelijke hemispheer NO. en in de 
zuidelijke hemispheer 70 zijn [passaten |”. 
noot 2), regel 3, in ts van: zon winds” te lezen: »on the winds". 
69, regel 10 van onder, in plaats van: ү.” te lezen: >0. 
D 8 order, іп plaats уап: hun" te lezen: po: 
, 6 van onder, in ри beed ~ lezen: >һаге” 
achter Diae n" bij t en et eerste gei veel 
г, in het laatste ев тіне ware dan nu van den 
equator Gen de polen vo > 
noot 1), m 4, A Were уап: m E (е lezen: »Bd. 57". 
70, геге! 1 уап ђоу n plaats van: »geen" te lezen : »slechts zeer 
ей niin e 
» 8 уап cosi in plaats van: »nu" te lezen: "под : - 
, 9 van опдег, in pl van: »hunne" te lezen: Jare ; 
» 5 ya j gen « :3] Dat 


ge 
meteorologische үлы selen: 1^ ís tijde 

zonnevlekken — wanneer de werkdadigheid der photospheer 
en de straling dery vn zeker het aanzienlijkst de luchttem- 


verschil = verwarming schen "en ger vi 
--, waardoor versterking У et alg 
systeem. Took Tes rd de bas periode der era: 
wisselinge Brü lat in de warme tijdperken 
verschil in Inéhtdrükking tusschen den equator үт 


п Че Us 
Alles doet ons айан; nen de atmospheer SEN б 
werkzame regulator is van de t v" 


== 


» 


hebben, eran indirek, zeer grooten op de tempe- 
ratuur der hooge e breedte 


. 79, laatste beo ненай аам " bij te voegen de volgende noot: 


:3] 
Die Ме Internat. Wissensch. Bibl.) Leipzig 
1873, р. 33r 
75, regel 5. дан boven, in plaats van: „ч. te lezen: Ge 
"1 еп 12 van boven, aldus te veranderen „Om de 
gelijkvormigheid in de ontwikkeling en in de пева 
van ieder type, kunnen wij. 
76, regel 12 van bore le schr угарреп : vin” 
77, regel 12 en Am van boven, in plaats van: » lijdseenheden" te lezen : 
2 »tijdde 
78, regel 8 Cé ђоу s de volgende доо. bij te voegen: 11 En dez 
дог ўе „versterking van de algemee eg 
elke t hebhe ор. Bijna geheel aan 
de ho ki 2 а zijn ten goede gekomen 
1 


ma 
ui 


го DAN WE, o 4e sterkere mate door de atmosp ei 
ТЕПТІ dan stralen van grootere golflengten. Van 

iolette en meer stralen zooveel rijkere witte 
e Ries aldus betrekkelijk veel minder stralen de opper- 
vlakte der aarde bereikt hebben, dan haar v моа 


ldus kon poor DIREKTE STRALING slechts Va, ue 
minder van energie de itte 2 op 
warmtegraad der klimaten uitoefenen — overal, doch Мені 
пађу ijk Z uator. РЕЛЕ еп m (iP mica ne 
overwegen ga zijn ака ter verster ing van d 
слано зрнца der ee ЕП LANGS INDIREKTEN 

'EG aan 
е ge ainan. 


gekeerd zou, wanneer de zon in den minder p heia 
бен eener roode ster verkeerde, betrekkelijk weinig 


van hare energie tot versterking algemeene lucht- 
circulatie ` gebruikt worden. [Indirekt zouden ald 
hooge minder verwarmd nu. 


hoewel ook nabij den equator de temperatuur and res 
zijn tengevolge van de minder belangrijke toe 
roode en ultraroode stralen, dan de afname der violette а 
ultrav че 
11 van boven n різ aals van: »algemeene" lees : geleidelijke”: 
» 15 van boven, do plaats van: »twee of drie malen" te lezen 


„twee of dri ijgaand ,”. 
81, regel |1 van boven, in laats van: »hunne" te lezen: share”; 
» 14 va 


noot: di. 

waarnemingen door 11. С, ier te Potsdam en van 

nauwkeurige я metingen van speclra-verschuivingen 
van de Diek. ase vie ht op Mount- 

Нино [Publications of the Astronomical Society of 

the Pacific, M, p. 265] zijn de bewegingen уап. ееп 


кс Pid veel geringer gebleken, dan zij vroeger 


Greenwich bij voorbeeld — bepaald waren: gemid- 
deld slechts €— de helft, namelijk 17 K. M., volgens 
de bepalingen te Potsdam. 

Blz. 82, regel 15 van on er, dn paden van: ге voor еп de on waarschijn- 
lijkheid” te lezen: лес г, we we жаагы ШШЕ. 
» 84, regel 7 van boven, іп plaat en к georganiseerden tak, 
e" te lezen: »laag georganicerdon tà tak der 
noot 1], regel 6, in pl (8 : Genie Soen te lezen: 
sontwikkelingsrijon”. 
» 85. regel 14 van onder, in plaa ы pesar eg oorzaak” te lezen: 
» voornaamste waarschijnlijk 
» 11 van onder, in Mos on Za VH «Қап 
st 3 m as de ee иер 
intensiteit” te ls Pan ren de grotere rhe siteit”. 
› 90, regel 2 еп 3 van bov n plaats van: »eene brokkelig aard- 
achtige. отм KR reit Se lezen: >іп en е brokkelig 


arda achtige, zwarte massa, eene verbibdin 


Tevens gelieve men, in het »Voorloopig bericht picto het олдана 
naar de ple Mare еп ot ed vertebraten-fauna van Sumatra еп Jav 
geduren t jaar van wid deel л ын het Na Ааа жы. 
Ger e 18 volgende еа: ‘te verbetere 


Blz. 93, regel 8 Wee onder, in plaats van: »rei" te lezen: »rij^ 
» п оп af in plaats van: andere" te lezen: „oudere” : 
> 94, regel b d bove in plaats van: »Paliajam" te lezen: 

“Рай-а De 

95, regel 2 еп 1 van on дет? in plaats van: »misschien” te lezen: 
»zeer waarschijnlijk”. 

> 96, regel 8 van onder, te e schrappen: » » Миа. % 

98, regel 1 boven, іп plaats van: »kam" te sn »kern”. 


= 


Товговхо-Асовхо [Java], 2 Juni 1891. 


: 
| 
i 
2 
1 
EL. 
$ 
3 


INHOUD 


Tweede Aflevering van Deel LI. 


Voorloopig bericht over uummulieten. orbitoiden en alveolinen van 
Java, en over den ouderdom der gesteenten waarin zij optreden, 
met een plaat, door Dr. R. D. M. Mera қ 

De kiemontwikkeling уап Tectona grandis L. Е, (Djati) he wie. 
door S. Н. Koorpens. Houtvester bij het Bodein in Neder- 
landsch-Indié . 

Over eene collectie vasi: diii van кин  (Éaid-Sumatra) 
door А. G. Уопркимах, Corresp. der Kon. Akad. van Weten- 
schappen te Amsterdam 2 

Microhierax iringillarius. белі. JM Ан" : ; ыты 
Baza sumatrensis. ГАРА. 


A Mieronisus soloensis. Horsf. . : ^ vind T 6 
4. Ninox scutulata. Rarrr. 
5. Хсорѕ rufescens. Новѕғ 3 


б. Bubo sumatranus. Bar 

7. Palaëornis luciani. VERREAUX . 

8. Chotorea mystacophanes. Temm. . 
9. Gecinus puniceus. Ноячғ. 

10. Thriponax javanensis. Honsr. 

11. Hierococcyx fugax. Homsr. 

12. Ніегососсух sparveroïdes. Уз. 

15. Rhinorta chlorophaea. are. 


М. CRhepodytes dad. єз е, 

15. ештососсух javaneasis. “Daas: en эз. 
16. Hydrocissa nigrirostris. Dem. 

17. "Biehroceras bicornis. L. ua funde a 

15. Merops bicolor. Bon». . : 

19. Nyctiornis amicta. Tewm. NES . os 


20. Bendrochelidon comata. Truy. 


101. 


139. 


INHOUD. 


BLapz 
21. Chaetura согаста. 5. MuLL. 4. 
22. Hemichelidon ferruginea. Hope. . 4 Я 5 224. 
23. Irena cyanea. Beep. аа ара 225. 
24. Dissemurus paradiseus |. е brachyphorus. Вр. juv. 226. 
25. Lanius tigrinus. Dna». 221. 
26. Lanius lucionensis. |І... ја . 228. 
27. Dicaeum sumatranum. Сав. 229. 
28. Hemixus сіпегейв. рути, ` 229. 
29. Trichostoma büttikoferi, nov. spec. 230. 
30. Pitta coerula. Vue, 231. 
9l. Pitta шег. Br. < -3 232. 
32. Pitta elegans. Less. 288. 
33. Geocichla sibirica. Parr. 234. 
24. Geocichla rubiginosa. Mürr 295. 
35. Limonidromus indieus. бм. . 237. 
36. Henicurus ruficapillus. Tewm. MAR 238. 
37. Corydalla һазеШ. Ten, . 2. ^. . . 299. 
98. Uroloncha leucogastra. Brvrm. . 240. 
39. Platysmurus leucopterus. Temm. 240. 
40. Platylophus coronatus. Rarrr. 241. 
4l. Butreron capellei. Тем 242 


Eaplocomus vieilloti. Gnav. . 


43 ~ 
44. Aegialites geoffroyi. Мас. 
45. Macropygia ruficeps. Grar. 
46. Anas seutulata. Met, . 2 ў p : А 
47. Onychoprion lunatus. PEALE . 
Notulen van de Vergaderingen der Koninklijke Natuurkandige Ver- 
eeniging in Nederlandsch-Indié, gedurende het eerste halfjaar 
van 1891 
Vergadering der Directie, gehouden op 8 Januari 1891 . 
Algemeene vergadering gehouden op 12 Februari 1891 . 
Vergadering der Directie, gehouden 12 Februari 1891 . 
Vergadering der Directie, gehouden op 19 Maart 1891 
Vergadering der Directie, gehouden op 13 April 1891 
Vergadering der Directie, gehouden ор 14 Mei 1891 . 
Vergadering der Directie, gehouden op 11 Juni 1891. 
Naschrift op »De klimaten der voorwereld еп de geschiedenis der оп” 
| Сы сово a tee 


pom 


d 


NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT 


VOOR 


NEDERLANDSCH-INDIË, 


UITGEGEVEN DOOR DE 
KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING 
NEDERLANDSCH-INDIË, 


Dr. H. ONNEN. 


DEEL LI. 


Derde Aflevering. 


ACHTSTE SERIE. 
DEEL XIIL 
Aflevering 8. 


BATAVIA zy NOORDWIJK, | 's GRAVENHAGE, 
ERNST & Co. | MARTINUS NYHOFF. 
1891: 


BERICHT. 
HH. Leden der Kon. Nat. Vereeniging worden beleefd 


uitgenoodigd , hunne aandacht te vestigen op het verschijn- 
sel der „trekkende vlinders” , zoo zich dit, па de langdurig 
geheerscht hebbende droogte, wellicht weder mocht 
vertoonen. Elke mededeeling hieromtrent, zoo mogelijk 
vergezeld van сеп of meer exemplaren van het insect, 
zal met belangstelling ontvangen worden door den 
Secretaris der Vereeniging, Dr. S. Fiarr te Weltevreden. 


VERSLAG 


OMTRENT DE 


GOUVERNEMENTS KINA-ONDERNEMING 


IN DE 


PREANGER-REGENTSCHAPPEN 
OVER HET JAAR 1890, 


R. VAN ROMUNDE, 


Directeur der Gouvernements Kina-Onderneming. 


Weersgesteldheid. 


Even als in 1889 was de weersgesteldheid gedurende het 
afgeloopen jaar zeer abnormaal. 

In de maand Januari en in het begin van Februari viel er be- 
trekkelijk weinig regen; gedurende de tweede helft dezer maand 
en in Maart en April bleef het weder nog al regenachtig. 

Terwijl gedurende de maand Mei reeds vele droge dagen 
werden opgeteekend, kenmerkte Juni zich weder door vele 
regens. 

Van een eigenlijken Oostmoesson was іп 1890 weder geen 
sprake. 

Reeds in de maand October deed de Westmoesson zijne 
intrede, doch in de tweede helft van November viel plotseling 
eene felle droogte in, zooals die gewoonlijk slechts in den 
Üostmoesson wordt waargenomen. De felle droogte ging ge- 

18 


276 


paard met hevige oostenwinden, еп de temperatuur daalde 
des nachts op vele plaatsen zelfs beneden het vriespunt, 

In December wisselden regen en droogte elkander af. Stormen 
deden zich slechts gevoelen gedurende een viertal dagen in de 
tweede helft van de maand Maart en berokkenden vooral aan 
het etablissement Nagrak zeer belangrijke schade. 

Ten gevolge van ontwouding ten behoeve der Gouvernements 
koffiecultuur is dit etablissement meer dan te voren aan de 
felle westenwinden, welke daar gewoonlijk in het begin van 
het jaar woeden, blootgesteld, en de verwoestingen door den 
storm in Maart aangericht zijn dan ook grooter dan ooit te voren. 


IH, Vermenigvuldiging. 


Het aantal in den vollen grond staande planten bedroeg bij 

het einde van 1890 2.569.800, zoodat in den loop van ће! 
jaar dat aantal met 546.000 is toegenomen. 
_ Deze vrij belangrijke vermeerdering is slechts voor een ge- 
ring deel te danken aan uitbreiding van den aanplant , maar vindt 
hoofdzakelijk haren grond in dichte tusschenbeplanting van min 
of meer ijle plantsoenen, in het groot aantal planten, dat voor 
tweede beplanting is gebezigd, en ook in de omstandigheid ` 
dat bij het streven naar dicht gesloten plantsoenen zoo weinig 
mogelijk planten zijn ontgraven en geoogsl. 

Het aantal der in den vollen grond staande planten zoude 
bij het einde van 1890 veel grooter zijn geweest, ware het 
niet, dat tijdens de droogte in de tweede helft van November en 
in December het planten van zaailingen moest worden gestaakt. 

De in den vollen grond gebrachte Ledgeriana-zaailingen zij 
alle verkregen van het zaad, dat in het laatst van 1886 in 
open loodsen is te kiemen gelegd. De speenbedden, die een 
jaar later daarvan zijn aangelegd, geven nog een overvloed 
van planten voor inboeting, voor herplanting van gerooide ter- 
reinen en voor uitbreiding der plantsoenen. 

In de kweekerijen bevonden zich bij het einde van 1890 
naar schatting 510.000 Ledgeriana’s en 410.000 Succirubra's. 


977 


Onder het aantal in de kweekerijen voorhanden Ledgeriana’s 
zijn begrepen 10.000 enten in het laatste stadium van ont- 
wikkeling, alvorens naar den vollen grond te worden overgebracht, 
terwijl daarenboven nog omstreeks 50.000 enten in de kweeke- 
rijen te Tjinjiroean aanwezig zijn, waarvan het slagen nog 
min of meer onzeker is. 

Met het enten van C, Ledgeriana op С. Succirubra werd 
het gansche jaar onafgebroken voortgegaan. Voor entrijs wer- 
den bestemd twijgjes van de aan kinine rijkste afstammelingen · 
der moederboomen N°. 25 en 58, die bij analyse in den bast 
der 6- а 7-jarige planten meer dan 11°/, kinine aantoon- 
den. 

Vooral werd entrijs gewonnen van de afstammelingen 58/ 
еп 257 met gehalten van 12,5% еп 15%; kinine. Ook 
werd een belangrijk getal enten verkregen van de afstamme- 
ling bekend onder 58^ met een gehalte van 12.05°%/ kinine. 

Deze, eene zeer breedbladige variëteit van het type Ledgeriana, 
eigent zich door haren weligen groei bijzonder voor het be- 
planten van steile hellingen, voor minder goede gronden en 
vooral voor inboeling. 

De kunstmatige vermenigvuldiging van C. Pitayensis vorderde 
ook in het afgeloopen jaar nog slechts zeer traag bij gebrek 
aan het noodige entrijs. Те Tjinjiroean is thans een aanplant 
van 1000 boomen dier kinasoort in den vollen grond. 

De bestaande kweekerijen van Ledgeriana- еп Succirubra- 
zaailingen bleven voortdurend in een goeden staat van onder- 
houd, en daaruit kunnen nog geruimen tijd eene groote hoeveel- 
heid planten worden gewonnen. Uitbreiding van eenige betee- 
kenis werd aan die kweekerijen echter niet gegeven. Nieuwe 
zaadloodsen werden slechts in beperkt getal aangelegd. 

Voor den kweek van hybriden van (С. Ledgeriana X С. 
Succirubra werd eene partij zaad te kiemen gelegd afkomstig 
van de oorspronkelijke Ledgeriana’s te Tjibitoeng, welke aldaar 
slechts eene zeer beperkte ruimte beslaan en van alle kanten 
omgeven zijn door Succirubra’s. De planten uit dat zaad 


278 


gewonnen zijn bijna alle һуінійеп, slechts weinig typische 
Ledgeriana’s worden daaronder aangetroffen. 

Als een gevolg van de vochtige weersgesteldheid in 1889 
was de bloei der Ledgeriana's en daarmede ook de zaadoogst 
in het afgeloopen jaar zeer gering, en ofschoon zooveel moge- 
lijk Ledgeriana-zaden in veiling werden gebracht, zoo was 
toch de vraag grooter dan het aanbod. 

Driemalen werden in 1890 veilingen van kinazaden gehouden. 
De bruto-opbrengst daarvan bedroeg 7 2014..— 

Voor eene partij zaden van enten van een onderzoehten 
moederboom (№, 25) werd tot 7 2.80 per gram besteed. 


ЫП. Ontginning, aanplant en onderhoud. 


In den loop van 1890 werden omstreeks 100 bouws bosch 
gekapt en gedeeltelijk ook ontgonnen еп beplant. De bosch- 
terreinen vormden de enclaves tusschen de vier etablissementen 
aan het Malabar-gebergte, zoodat bij voltooiing van de voor- 
genomen ontginning deze een goed afgerond complex zullen 
vormen, en daarmede kunnen verdere ontginningen voor goed 
worden gestaakt. De meest vlakke stukken worden voor C. 
Ledgeriana, de steile hellingen voor de teelt van C. Succirubra 
bestemd. 

Te Tirtasari werd het gansche jaar met het planten in den 
vollen grond van in potten gekweekte Ledgeriana-enten door- 
gegaan, terwijl bij voldoende regens tusschen de enten nog 
een belangrijk getal zaailingen werden geplant, met het 
doel zoo spoedig mogelijk tot gesloten plantsoenen te ge 
raken. 

Met het overbrengen in den vollen grond van Ledgeriana- 
zaailingen werden in het afgeloopen jaar nog al teleurstellingen ` 
ondervonden ten gevolge van de droogte zoowel in het begin 
als bij het einde van het jaar. Dank zij evenwel het gebruik 
van krachtig ontwikkelde planten, en dank zij ook den grooten 
voorraad plantmateriaal, worden de teleurstellingen weinig 
gevoeld. 


279 


Gaven de proeven, іп 1888 еп 1889 genomen, om де zwaar 
hellende ravijnen binnen de grenzen der etablissementen Туіп- 
jiroean еп Tjibeureum, zonder verdere ontginning dan het 
neerslaan van het opgeschoten houtgewas met Suceirubra 
te beplanten, over het geheel vrij goede resultaten, vooral 
daar waar zeer krachtig ontwikkelde bibiet voor beplanting 
was gebruikt, met die wel wat primitieve cultuurwijze werd 
ook in het afgeloopen jaar doorgegaan en ook uitgestrekt tot 
de terreinen binnen de grenzen van het etablissement Тоеп. 

Te Tirtasari werd eene proef genomen om zulke steile hel- 
lingen te beplanten met hybriden van С. Ledgeriana x C. 
Succirubra, welke almede vrij goede resultaten belooft. 

In de verslagen der beide voorgaande jaren werd melding 
gemaakt van de restauratie van oude ijle Officinalis- plantsoenen 
door tusschenbeplanting met С. Succirubra. Reeds werd in 
het verslag over 1889 gemeld, dat de verwachtingen daarvan 
zijn overtroffen. Maar niet alleen dat de nog overheerschende 
Offieinalis zich krachtiger ontwikkelde dau te voren, maar het 
product dezer kinasoort, dat werd verkregen door ontgraving 
van slecht groeiende exemplaren, toonde eene belangrijke ver- 
betering in het gehalte van den bast aan. 

Werd door afronding van de etablissementen van het Malabar- 
gebergte aan den bestaanden aanplant eene niet onaanzienlijke 
uitbreiding gegeven, aan de restauratie der plantsoenen werd 
mede met kracht gearbeil. De in den loop van 1890 gerooide 
Séceirubra-plantsoenen op de etablissementen 7jinjiroean en 
Туфеитеит werden alle ook weder in het afgeloopen jaar her- 
plant met C. Ledgeriana, en de door ontgraving van zieke 
boomen van hybriden uit де Ledgeriana-plantsoenen ontstane 
openingen werden alle weder met tvpische planten gevuld , 
terwijl ook aan het inboeten van jonge plantsoenen de meeste 
zorg werd besteed. 

Aan de verbetering, vernieuwing en uitbreiding van het 
wegennet in de plantsoenen van het Malabar-gebergte werd 
in 1890 krachtig voortgewerkt, waardoor het toezicht en de 


280 


contrôle ор de veldwerkzaamheden zeer werden vergemak- 
kelijkt. 

bij de belangrijke uitbreiding, die de aanplant van C. бош | 
іп de laatste jaren heeft ondergaan, zoowel door tusschen- 
beplanting der ijle Officinalis: en Josephiana-plantsoenen en 
vooral door beplanting der steile ravijnen, konde nu ook 
gaandeweg meer orde en regelmaat in den chaos van Ledgeriana- 
en Succirubra-plantsoenen worden gebracht, en werden daar- 
om op de etablissementen Tjinjiroean en Tjibeureum eenige 
Suecirubra-tuinen op weinig hellende terreinen aangelegd, 
gerooid en met Ledgeriana herplant. 

Te Nagrak werden de weinige nog overgebleven Officinalis 
en Josephiana's, die de daaronder geplante Ledgeriana's in 
haren groei begonnen te hinderen, ontgraven en geoogst, ter- 
wijl ook te Lembang uit twee tuinen de enkele Josephiana's 
werden verwijderd, die belemmerend werkten op de ontwik- 
keling der daaronder geplante Succirubra’s 

Aan het onderhoud der plantsoenen werden steeds de noodige 
zorgen besteed. Jonge tuinen worden voortdurend van on- 
kruid vrijgehouden en een enkele maal oppervlakkig met den 
patjoel bewerkt, terwijl in oudere plantsoenen eens eene diepere 
grondbewerking werd toegepast en de tuinen voor zooveel 
noodig een enkele maal van opschietend onkruid werden ge- 
zuiverd. Het patjoelen werd uitsluitend verricht gedurende 
den meest drogen tijd van het jaar. 

Bemesting der plantsoenen bepaalde zich hoofdzakelijk tot 
het aanwenden van compost in schrale gedeelten van den aan- ` 
plant. 

De toestand der plantsoenen onderging in het afgeloopen jaar 
eene belangrijke verbetering. Reeds in het vorig jaarverslag 
werd de opmerking gemaakt, dat de voornaamste insecten- 
plagen, welke de kina-plantsoenen in de laatste jaren teisterden, 
grootendeels voorkomen kunnen worden door het gesloten 
houden van den aanplant. 

Deze stelling heeft zich ten volle bewaarheid. Bij het zooveel 


281 


mogelijk sparen van de plantsoenen hebben aanvallen van be- 
teekenis door Helopeltis Antonii zich niet voorgedaan; alleen 
in jonge tuinen moest het insect onverpoosd worden vervolgd, 
al was ook de vangst van de hemipteer niet groot. De rups, 
die in 1889 zulke verwoestingen aanrichtte, berokkende ook 
in het begin van het jaar nog belangrijke schade, doch bij 
eene volgende generatie was het aantal reeds aanzienlijk ver- 
minderd. Wel werd het insect nog voortdurend vervolgd, 
maar de geledene schade was in de tweede helft van het jaar 
van weinig beteekenis, en in de zeer gesloten plantsoenen 
werd het zelfs in het geheel niet meer bespeurd. Alleen aan 
den zoom der tuinen werd door de rups nog eenige schade 
toegebracht. 

In de plantsoenen aan het Zuider-gebergte g gaven wilde varkens, 
die thans nog in grooten getale voorkomen, heel wat last 
en moeite. 

Voortdurend moesten in jonge tuinen, voor de tweede maal 
met kina beplant, de terrassen, die door het wilde zwijn waren 
vernield, worden hersteld. In gesloten tuinen werd geene 
schade door varkens aangericht. De verklaring van het feit 
ligt voor de hand. Zoekt het wild gedierte vooral engerlingen 
tot zijn voedsel, in de gesloten tuinen worden deze niet aan- 
getroffen, omdat de kevers hare eieren niet leggen in een be- 
lommerden bodem en deze ook niet geschikt schijnt voor de. 
ontwikkeling der insecten. 

Blijkt eene dichte beplanting een afdoend middel te zijn tot 
legengang van insectenplagen, ook de chemische onderzoekin- 
gen der basten waarschuwen tegen het open houden van den 
aanplant. | 

Bij den grooten voorraad goed ontwikkelde bibiet konde 
dan ook de plantwijdte nog geringer worden genomen dan te 
voren, en zelfs werd bij eene plantwijdte voor Ledgeriana-enten 
Op +7 Rijnl. voeten die afstand nog tot op de heift teruggebracht 
door tusschenbeplanting met Ledgeriana-zaailingen. 

De wortelziekte deed zich te Nagrak nog vrij ernstig ge- 


282 


voelen. Wel werden duizenden jonge planten gespaard door 
besproeiing met eene oplossing van sublimaat уап 19/,,, maar 
in eenige tuinen was toch de ziekte van zulk eene beteekenis , 
dat van inboeling met Ledgeriana is afgezien. Open plekken 
in zulke tuinen worden nu met Suecirubra , die minder vatbaar 
is voor worlelziekte, ingeboet en bij voldoende ontwikkeling 
verent, terwijl ook met het verenten van Succirubra’s op de 
kweekbedden een aanvang is gemaakt. 

Met het snoeien, ten doel hebbende eenstammige beomen le 
vormen, werd ook in het verslagjaar voortgegaan. Bij enten, 
die eene sterke neiging vertoonen tot krachtige ontwikkeling 
der zijtakken, werd de operatie vroeger toegepast dan voor- 
heen, waardoor ze zich nu vooral in de lengte ontwikkelen. 
De sterke groei der zijtakken wordt daarmede voorkomen, de 
veldwerkzaamheden en de contròle daarop tevens vergemak- 
kelijkt, terwijl het sleunen (оркаррен) zooveel doenlijk wordt 
voorkomen. 


IV. Oogst van kina. 


De oogst van 1890 bedraagt 554.562 halve kilogrammen 
bast, welke te verkoop naar Nederland werd gezonden. Aan 
den Militairen Geneeskundigen Dienst werden uit dien oogst 
geene basten verstrekt. 

In 1889 werden verzameld 703.595 halve kilogrammen bast, 
zoodat een achteruitgang in productie van 168.941 halve kilo- 
grammen blijkt. 

Moet ook al die vermindering voor een deel wordeu toe- 
geschreven aan de weinig gunstige weersgesteldheid ge 
durende twee achtereenvolgende jaren, waarin van een 
eigenlijken Oostmoesson zoo goed als geen sprake was, de 
hoofdreden daarvoor moet in de eerste plaats gezocht worden 
in een kleineren oogst van basten uit plantsoenen van C. 
Succirubra en €. Josephiana dan gedurende de voorgaande jaren, 
zooals blijken kan uit de vergelijking van de productie-cijfers der 
verschillende etablissementen. Doch voornamelijk moet de 


285 
achteruitgang worden geweten aan een tot het uiterste sparen 
van den aanplant ter verkrijging van dicht gesloten plantsoenen. 

Het moge ook al waar zijn, dat de Ledgeriana-oogst met 
10.847 halve kilogrammen is toegenomen, die toename had 
grooter moeten zijn bij het sparen van den aanplant ook in 
1889. 

Want, waar een geregeld uitdunnen naar vaste en gezonde 
beginselen wordt toegepast, moeten de oogsten sterker stijgen 
dan in de laatste jaren het geval was. 

Із de oogst van 1890 in vergelijking met die der voorgaande 
drie jaren gering te noemen, de rupsenplaag, die eene ware 
ramp dreigde te worden voor de Gouvernements onderneming, 
is zoo goed als gekeerd. 

Een ander motief om de Ledgeriana-tuinen zooveel mogelijk 
te sparen is gelegen in hel feit door chemische analyses aan- 
geloond, dat door het gesloten houden van den aanplant het 
gehalte der basten belangrijk verbetert. 

Bedraagt de oogst over het afgeloopen jaar slechts 534.562 
halve kilogrammen bast, de voorraad van het in de plantsoenen 
_voorradige product is ontzaggelijk toegenomen, wat uit de 
oogsten van volgende jaren blijken zal. 

Het jaar 1890 was voor den oogst een jaar van overgang. 
! innerlijke kracht heeft de onderneming met den betrek- 
kelijk geringen oogst zeer gewonnen; alle mogelijke daling 
van kina-prijzen kan thans reeds veilig worden afgewacht, 
laar gaandeweg een toestand wordt verkregen, waarbij de 
voornaamste uitgaven zullen kunnen bestaan, in kosten van 
administratie en die aan het verzamelen, het verzenden eu den 
verkoop van basten verbonden. Die toestand is voor vele 
luinen reeds volkomen bereikt. 

De oogst is, wat het Ledgeriana-product betreft, verkregen 
door uitdunning van zeer gesloten plantsoenen, door het ont- 
graven van zieke boomen en van hybriden, door het verwij- 
deren van zieke takken en van dezulke, die door hooger aan- 
sezelle van denzelfden boom waren onderdrukt. Te Negra ` 


ет 
2 
= 


284 


vooral gaf het ontgraven van door wortelziekte aangetaste 
Ledgeriana’s een vrij belangrijken oogst. 

Het Succirubra-product werd verzameld voor een klein deel 
door uitdunning maar voornamelijk door rooiing van plant- 
soenen te Tjinjiroean en te Tjibeureum, welke zich in de laatste 
jaren slechts matig ontwikkelden, vooral ten gevolge van in 
vroegere jaren toegepaste Me. Туог-те оде, en van tuinen, 
waarvan het opruimen gewenscht was om meer orde en regel- 
maat te brengen in het voor elke kinasoort aangewezen gebied. 

Bedroeg de Succirubra-oogst іп 1889 275.800 halve kilo- 
grammen bast en in het afgeloopen jaar slechts 142.596 ponden, 
zoo dient daarbij te worden aangeteekend, dat іп 1890 aan 
werkelijk waardvol product eene niet onbelangrijk grootere 
hoeveelheid bast werd verkregen. Want terwijl in 1889 slechts 
570 kisten met pijpbasten werden verzonden, werden uit den 
oogst van 1890 484 kisten met basten in den gewenschten 
pijpvorm naar Europa verscheept. Пе achteruitgang der pro- 
ductie van deze kinasoort moet alzoo voornamelijk worden 
toegeschreven aan het feit, dat meer en meer bast als waar- 
deloos in de plantsoenen achterbleef. 

Van de С. Josephiana (C. Calisaya Зећићкгаћ) werd slechts 
een zeer gering product verzameld. Te Lembang werden 
uit twee met Succirubra gerestaureerde plantsoenen de nog 
overgeblevene 200 Josephiana's en uit een plantsoen te Nagrak 
een gelijk getal boomen dier kinasoort geoogst. Deze boomen 
werden niet ontgraven maar bij den grond afgekapt om de 
daaronder staande Succirubra’s en Ledgeriana’s niet te schaden, 
en omdat de wortelbast toch niet meer met voordeel konde 
worden verzameld. 

Te Nagrak werden 600 Officinalis uit plantsoenen, die reeds 
een jaar te voren mel Ledgeriana's waren beplant, ontgraven 
en geoogst, en verder werd het product dezer kinasoort ver- 
kregen door ontgraving van ziekelijke, in verdrukking geraakte en 
van misvormde exemplaren te Kawah Tjiwidej, die geen product 
van beteekenis in den gewenschten pijpvorm konden leveren 


285 . 


Het gehalte der Cfficinalis-basten van dit etablissement ver- 
beterde zeer, waarschijnlijk als een gevolg van de tusschen- 
beplanting met С. Succirubra, waardoor een meer gesloten 
plantsoen werd verkregen. 

De oogst van 1890 bestaat uil: 


Aantal Хао fr ht 
KINASOORT. 

Halen. | Kiste küpéréshien. 
б. Succirubra, ..... . . 59H 467 484 142.596 

б. Josephiana (С. talisaya Зећић- 
kraft) . Гама у 18 96 6.447 
с. Ledgeriana eN 1989| — 542.271 
С. СИБЕП bu аты ыр ти сы e 959 5 45.448 
die AE љета о 9755 515 554.562 


Productie-cijfers der verschillende etablissementen zijn le 
vinden in bijlage D. 

Veel waarde mag aan die e niet worden gehecht. Ze 
geven aan, wat er op elk etablissement geoogst is, maar 
omtrent den voorraad van het in de plantsoenen aanwezige 
product en уап het productief vermogen der etablissementen 
geven ze geen begrip. 

Overtreffen de etablissementen Nagrak en Tjinjiroean alle 
andere іп productie, zoo staat toch nu reeds Tirtasari met 
zijnen kostbaren en grooten bastvoorraad in productief ver- 
mogen verre bovenaan. 

Het oorspronkelijk. Ledgeriana-plantsoen te Tjinjiroean , groot 
Ongeveer 4 bouws, waar even als in andere Ledgeriana-tuinen 
alles gespaard bleef, wat zich nog eenigermate konde ontwik- 
kelen, еп waar slechts weinige zieke boomen werden ontgraven 
en geoogst en voorts slechts onderdrukte afstervende takken 


286 


werden verwijderd, gaf іп 1890 nog een product van 4627 
halve kilogrammen bast met een gemiddeld gehalte van 5.36 7); 
kinine. Achteruitgang in het kinine-gehalte der basten uil 
dezen ішіп is nog niet te bespeuren. 
Het product bestaat uit: 
1652 halve kilogr. gebr. pijpen, houdende 6.4422 kinine 
» , » 


180 » » 7 5.469) » 

1657 » »  gruis » 4,089". » 

558 >» » . wortelbast » 585 5 
Totaal 4627  » » bast, houdende gemiddeld 5.569, kinine 


en gevende 7.22°/, kininesulphaat. 

Het product uit den oogst van 1889 werd bij tien veilingen 
in 1890 verkocht. 

De middenprijs bij de verschillende veilingen bedongen be- 
droeg ` € 0.57* per half kilogram tegen f 0,2279 in het jaar 
te voren; de bruto-opbrengst was / 261. 268.94. 

In den hierbij gevoegden staat zijn de hoogste, laagste еп 
middenprijzen voor elke kina-soort en bij elke veiling verkregen 
bekend gesteld, terwijl daarbij ook de unit-prijzen voor fabrieks- 
hasten zijn vermeld. 


У. Personeel. Geldmiddelen. 


Onder het Europeesch personeel kwamen geene belangrijke 
mutatiën voor. 

Een opziener der 5° klasse werd op verzoek eervol uil zijne 
betrekking ontslagen, ten gevolge waarvan de élève-opziener 
lot opziener 5° klasse werd bevorderd. In de opengevallen 
betrekking van élève-opziener werd spoedig voorzien. 

Het vaste inlandsche personeel bestond op ultimo December 
1889 uit 4 timmerlieden, 2 pakhuismandoors, 50 mandoors, 
554 boedjangs en een bediende bij het chemisch laboratorium: 

Over gebrek aan werkvolk viel in het afgeloopen jaar m 
је klagen. Was ook al het aanbod van werkkrachten in enkele 
maanden van het jaar niet groot, de plantsoenen verkeerden 


287 


voortdurend іп zulk een staat van onderhoud, dat eene 

tijdelijke schaarschte van werkvolk voor den veldarbeid niet 

werd gevoeld. 

De uitgaven ten dienste der onderneming hebben in 1890 
bedragen : 

Tractementen van den Directeur , den Adjunet- 

Directeur en het verder Europeesch personeel . 7 51.050.- 
Sehrijfbeheeften. узше an ole aniaui 560.-- 
Reis- en verblijfkosten 202.22.202.» 1200.- 
Aanplant, inzameling, vervoer, verkoop van 

kinazaden en enten alsmede daarmede in ver- 

band.staande uitgaven 222-222. . / 81970.43 

» 114.586.42 

Zijnde f 9695.58 minder dan bij de begrooting voor 1890 
was toegeslaan. 

Bij de uitgaven ten dienste der onderneming dienen nog 
gevoegd te worden de kosten van het vervoer van de spoorweg- 
slations te Bandoeng en te Tjimahi naar Tandjong Priok ad 
f 4815.56, zoodat de gezamelijke uitgaven tot en met hel 
vervoer van het product naar het eindstation hebben bedragen 
f 119.199.78. 

Worden alle uitgaven in /ndié omgeslagen over het geleverde 
produet, dan blijkt dat die hebben bedragen: 

in 18858 уг оу“ 
» 1889: . . : »..0.16* 
#01890. Va 

Voor het afgeloopen jaar is dat resultaat niet gunstig ај 
ten gevolg van den geringen oogst en de vele uitgaven, die 
aan de ontginning van nieuwe terreinen zijn ten koste gelegd. 

De gezamelijke kosten over 1889 bedroegen 
lot en met het vervoer van het produet naar Tan- 


djong Priok gedurende dat pat o ef намаз 
De kosten van de verzending benevens die 
YA" vérkdop belopen. 2202222 2» 4477848 


ToraaL. . f 158.991.08 


988 


Het bruto-provenu der veilingen іп 1890 te Amsterdam ge- 
houden bedroeg 7 261.268.94, zoodat uit den oogst van 1889 
eene winst is bepaald van ,/ 112.277.86, ongerekend eene som 
van f 5044, welke de verkoop van zaden opbracht. 

De gezamelijke uitgaven berekend per half kilogram bast 
tot en met het vervoer naar Tandjoeng Priok bedroegen in 1889 
f 016%, Ше van het vervoer naar Europa benevens die van 
verkoop van het product / 0.065, totaal f 0.220. 

De bruto-opbrengst per half kilogram was gemiddeld / 0.57", 
zoodat het netto-provenu per half kilogram bast / 0. 15% be- 
draagt. 


VL. Scheikundige onderzoekingen. 


De analyses van kinabast, zoowel die van den oogst als die in 
het belang der cultuur, werden door den Adjunct- Directeur 
verricht. De uitkomsten zijn te vinden in bijlagen B en C. 

Opmerkelijk is het hooge gehalte der basten (analyses 1—5 
bijlage C) verkregen uit jonge planten, gekweekt uit zaad van 
enten van onderzochte oorspronkelijke Ledgeriana's. 

De analyses 4--9 werden verricht met het doel om na te gaan 
of het wegnemen van takken al dan niet invloed uitoefent op 
de samenstelling van den bast. 

Daartoe werd midden onder den tak der voor onderzoek 
bestemde boomen eene verticale insnijding gemaakt en aan 
eene zijde daarvan een reep bast weggenomen. Daarna werd 
de tak verwijderd. 

Eene maand na deze operatie werd aan den anderen kant 
der insnijding een even lang en breed stuk bast uit den роот 
weggenomen. Пе analyses toonen aan, dat het verwijderen 
van takken, die nog gelegenheid hebben zich te ontwikkelen, 
die nog niet geheel zijn onderdrukt, een ongunstigen invloed 
uitoefent op de samenstelling van den bast. 

Het onderzoek naar den invloed van het licht op het 8€ 
halte der basten, waarmede reeds in 1889 een begin was ` 
gemaakt, werd in het afgeloopen jaar voortgezet (analy- - 


289 


ses 10—17). De uitkomsten bevestigen nader het reeds 
te voren verkregen resultaat, dat gesloten plantsoenen in 
den bast meer kinine bevatten dan ijle tuinen. Uit een 
ander oogpunt zijn de analyses N° 10—15 merkwaardig. 
Ze geven een denkbeeld van hetgeen het etablissement Tirtasari, 
waar de jongste aanplantingen bij uitsluitend uit enten van 
den aan kinine rijken afstammeling N°. 58^ bestaan, reeds 
binnen korten tijd leveren kan. Het onderzoek van den oogst, 
uit zulk een plantsoen van 57; jaar verkregen (analyse N°. 62), 
toont dit reeds aan. Het voorkomen van cinchonidine en chi- 
nidine in den bast dezer boomen moet aan den invloed van 
den onderstam worden toegeschreven. 

Analyses N^. 65—66 zijn die van het product uit het oor- 
spronkelijk Ledgeriana-plantsoen te Tjinjiroean verkregen. 

Het groote belang dat de particuliere kina-teelt stelt in de 
teelt van aan kinine rijke hybriden van С. Ledgeriana x €. 
Succirubra gaf aanleiding tot het verrichten van eene serie van 
onderzoekingen van den bast van genoemde bastaarden. 

Dat belang is te verklaren uit het feit, dat de Ledgeriana 
in vele streken niet of minder goed gedijt en uit eene zucht 
om in korten tijd de grootst mogelijke oogsten te verzamelen. 

Voor de Gouvernements kina-onderneming, waar niet het 
verkrijgen van een grooten oogst in weinige jaren op den 
voorgrond staat, maar kapitaalvorming van bast hoofddoel is, 
en het uitdunnen slechts beschouwd wordt als een middel 
ter verbetering der plantsoenen en de oogsten als een nood- 
zakelijk gevolg daarvan, is de teelt van hybriden van minder 
beteekenis. 

Doch niettemin moet met de omstandigheden rekening gehou- 
den worden, еп de Gouvernements onderneming zoude aan 
hare roeping slecht voldoen, zoo ze niet tegemoet kwam aan 
billijke wenschen van de particuliere nijverheid. 

Het eerste doel der analyses van den hast van hybriden 
Was het zoeken naar boomen van hoog kinine-gehalte voor 
kunstmatige vermenigvulding. 


290 


Het onderzoek, verricht op bast van boomen van 12 jaren oud 
was in meer dan een opzicht leerrijk doch baarde teleurstelling. 

In de eerste plaats bleek, dat aan hybriden geen enkel 
kenmerk te ontdekken is, dat recht geeft tot de meening , dat 
de bast een hoog percentage aan kinine beval. 

In de tweede plaats werd aangetoond, dat onder de hybriden 
slechts bij uitzondering een boom wordt aangetroffen, die 
werkelijk de voortteeling waard is. 

Van de 40 analyses, die verricht zijn, gaf slechts een enkele 
(№. 19) een gunstig resultaat, want N°. 31 werd gedaan van 
een boom, die reeds vroeger was onderzocht. En ten derde 
is overtuigend gebleken, dat het gehalte aan kinine van hy- 
briden met den leeftijd afneemt. Als bewijzen voor deze 
laatste stelling kunnen dienen: 

1. dat het gemiddeld kinine-gehalte der basten uit den- 
зе еп tuin, waaruit de boomen zijn geanalyseerd, іп 1885 
veel hooger was dau thans; 

2°. dat de analyse van den boom bedoeld bij N°. 31 in 
1885 10.679. kinine aantoonde: 

2% dat de boom, waarvan de bast werd onderzocht (№. 29) 
een der minst ontwikkelde, een der jongste is uit het plantsoen. 

En mogen uit deze feiten conclusiën worden getrokken, dan 
zouden ze zijn: 

a. dat de kunstmatige vermenigvuldiging van hybriden 
verre de voorkeur vedient boven die door zaad: 

b. dat een op gezelle tijden op stomp kappen der hybriden 
ter verkrijging van jong gewas of van rooïing der plantsoenen 
na weinige jaren wel is aan te bevelen. 

Op welken leeftijd der hoomen dat rooien of op stomp 
kappen zal moeten plaats hebben, dient nog door nadere 
onderzoekingen te worden uitgemaakt. 

Een ander doel, waarnaar met het onderzoek der basten 
werd gestreefd, is zaad-plantsoenen van hybriden te creëeren: 

Met uitzondering der boomen, bedoeld bij analyses №. 29 en 
51, zullen alle hybriden uit den tuin worden gerooid, en zal 


291 


het terrein gedeeltelijk met Ledgeriana's, gedeeltelijk met hybri- 
den-enten van hoog kinine-gehalte worden herplant. 

Ook uit een ander oogpunt zal die rooiing leerzaam zijn. 
De basten uit dien tuin verkregen zullen zooveel mogelijk in 
pijpen worden gesneden en als pharmaceutische bast worden 
behandeld. 

Geeft de markt de voorkeur aan deze basten boven die van 
C. Succirubra, — wat niet onmogelijk is, — dan zoude het motief 
voor rooiing binnen korten tijd of van op stomp kappen wellicht 
vervallen, maar ook aan de teelt van С. Succirnbra een gevoe- 
lige slag worden toegebracht. 


ҰШ. Toestand en vooruitzichten. 


Het jaar 1890 was voor de kinacultuur in vergelijking 
met het jaar te voren niet ongunstig. 

Bedroeg de gemiddelde unit-prijs voor fabrieksbasten іп 
1889 per half kilogram bast en per procent kininesulphaat 
8's, іп 1890 was die prijs ongeveer 9 cent. 

De middenprijs bij de Gouvernements veilingen te Amsterdam 
gehouden was in 1889 f 0,5949, en іп 1890 70,57. Voor 
Ledgeriana basten uit 'slands plantsoenen steeg de midden- 
prijs van / 0,45% tot f 0,499, 

Ook in den prijs der Officinales en der pharmaceutische 
basten was verbetering te bespeuren, zooals eene vergelijking 
der laatste jaarverslagen aantoont. Voor pharmaceutische basten 
moet de prijsverbetering echter werden geweten aan de om- 
Standigheid, dat zooveel meer dan vroeger aan het product 
der inferieure kina-soorten als waardeloos in de plantsoenen 
achterbleef. 

Wel verre van het gevoelen te zijn toegedaan van hen, die 
meenen, dat bij prijzen, als in 1890 werden bedongen, de 
kinacaltuur niet met voordeel kan worden gedreven, kan met 
cijfers worden  adngétoond, dat kina-prijzen als in het 
afgeloopen jaar zeer hoog te noemen zijn, zoo hoog zelfs, dat 
ze op den duur zullen blijken onhoudbaar te wezen. 

19 


292 


Met bijberekening van alletuitgaven, die gaandeweg zullen 
verminderen zoo al niet geheel zullen vervallen, als die voor 
uitgestrekte kweekerijen, voor ontginning, voor onderhoud van 
jong plantsoen, enz. waren de productiekosten, omgeslagen 
over den oogst van 1889, f 0.220, en bedroeg, de midden- 
prijs voor Ledgeriana-basten f 0.47% zoodat op dat product 
eene winst werd behaald van bijna 112 9), 

Bij deze becijfering dient te worden aangeteekend, dat de 
bastvoorraad in de plantsoenen belangrijk is toegenomen. Най. 
de productie van Ledgeriana-bast met den bijgroei gelijken 
tred gehouden, de oogst zoude aanzienlijk grooter zijn ge- 
weest en de productie-kosten daarmede per half kilogram bast 
veel lager. 

Voor pharmaceutische basten in den gewenschten vorm en 
van gewilde kleur, voor pijpen liefst van een meter lengte, 
ongeschonden, zilvergrijs van kleur, dubbel gerold en met 
mossen bedekt, werden prijzen bedongen van / 1.— en meer 
per half kilogram. 

En toch zijn zulke prijzen gering te noemen in vergelijking 
van die, welke voor Ledgeriana-basten werden verkregen. Plant- 
soenen dezer kinasoort leveren reeds binnen weinige jaren 
een niel onaanzienlijk product, soms zelf van hooge waarde, 
zooals onder het hoofd »Chemische Onderzoekingen" is aan- 
getoond. 

Bij de teelt van С. Succirubra verloopen daarentegen allicht 
een tiental jaren alvorens een noemenswaardig fraai product 
in pijpvorm wordt verkregen, en de oogst van pijpbasten van 
een meter lengte van den meest gemiddelden vorm en de 
meest gewilde kleur vordert allicht eene cultuur van vijftien 
jaren. 

Hierbij mag niet vergeten worden, dat het oogsten, de 
behandeling, de verpakking en verzending van pharmaceutische 
basten іп kisten meer moeite, zorgen еп kosten vereischen, 
dan die voor het product, dat voor fabriekmatige bereiding 
van kinine wordt bestemd. | 


295 


Is alzoo prijsverbetering te verwachten, dan zoude ze in 
de eerste plaats moeten komen ten bate der pharmaceutische 
basten, of deze zullen meer en meer van de markt verdwijnen, 
tenzij de uitdunningsoogsten uit de bestaande plantsoenen 
voortdurend aan alle vraag naar dat product kunnen voldoen. 

Men spreekt van overproductie van kina-bast, en men 
heeft getracht ze door cijfers en met grafische voorstellingen 
aan te toonen. 

Bij winsten, als die bij de Gouvernements onderneming op 
het Ledgeriana-product zijn behaald, verliest echter de be- 
wering van overproductie allen grond en alle nut. 


ТіһтазАві, 15 Maart 1891. 


7 | 


BuracE А. AANTOONING van den toestand der Gouvernement? d 


бон" 


LIGGING EN GEMIDDELDE nienke etienne EE 


HOOGTE BOVEN ZEE Aanwezig í 
PLANTSOENEN. E + s m 
o 20 5 тез | 
De hoogte uitgedrukt in Meters, ult E: z E | 
1251 1888 7.000 60.000 — 
LI DEE ME М; | а! то un S 
Є 1890 50.000 | — 
1888 400 ee m 
ПК. ЛАА 1625 
я 1889 | 240000 - CS 
Geb. Tangkoeban Ргаћое. 1890 50 Ne En 
Tirtasarle. о. ИР E г Е. 
Geb. Malawar. қ e Т ИЕ 
1890 10.000 -- 
1888 500.000 | 35.000 — 
а a veg E een 1566. | 1599 400.000 | 50.000 d 
1890 280 000 | 300.000 „== 
THERE... ie a 1560. те со ET 2 
Geb. Malawar. 5 is 
1890 100.000 — 
1888 200.000 75.000 ed 
Geb. же ЗЫ 1527. 1889 160.000 95.000 Ga? 
Jang 1890 70.000 | 55000| - 
Rioeng-Goenoeng.......... 1625 1888 dud i 24 
Geb. Tiloe. 1889 T = 7 
1890 — 4.000 
gg 
Kawah-Tjiwidej........... 1950. | 1888 | 200000 70000) - 
1889 20.000 16.000 = 
Geb. Kendeng Patoeha. 1890 pu 1.000 — 
——= 
| S 1888 |1.780.000| 250.000 = 
n сотто 1889 }1075000| 174000] — 
; 1890 510.000 | 410.000 por 
(a.) 
Totaal generaal van em 
le soorten. 1890 


(a). Hieronder zijn be тт 10.000 enten, 
(b). 265.000 » en stekken (buiten de + 3000 oorspronkelijke Ledgeriana's). 


395 


kina-plantsoenen ор Java over het jaar 1890. 
PLANTEN IN DEN VOLLEN GROND. 
Totaal 
5 [9*8 E $| $ | s fet | roeuchTINGEN. 
E = Е = 5 5 5 planten. 
1.500] 700 | 140.000 | — — | 209.200 
5.000] 300 | 101.000] — 114.300 
5.0001 100 98.000 — | 153.100 
145.000 | 1.000 | 17.000 | 10.000) — | 573000 
360000, 200 10.000] 600 — | 610800 
520.000 | - 2.000 = 2.000 
180.000 | — = ж — | 203.000 
11.205000] — 2 Sis — | 230.000 
| 925.000 | — Ee — | 335.000 
„| 160000 200 50.000 1400 KA 749.300 
е. 000; 14 728. 
| 350000| _ 900, 50.000| 1.400 (е)1.500 | 983.000 1 (9 Piena rene 
000 | — | 35000] — — | 710.000 
3100001 — | 40000| — — | 590.000 
000| — | 35.000 — | 535.000 
70000| — 000 | 6000| — | 551.000 
70000| — | 155.000] 6000| — | 486.000 
105.000 160.000| 600 396.000 
120.000 | 3.000 90.000 | 500| — | 223.500 
| 150.000| 1.900| 90.000 | 500 247.400 
; :000 | 1400| 80:000 | 500| — | 285.900 
ї — — ` |150.000 | 65.000] — | 485.000 
1 Кри 70.000 | 60 — | 266.000 
` GZ — |170.000| 48.000 | — [| 219.000 
| „901.500 | 6.700 | 682.000 | 82.900 | 900 |3.704 000 
‚ | 1335.000 | 3.300 | 616 000 | 685 1 000 |3.272.000' 
| SPP 2.400 | 605. 55.900 | 1.500 [3.489.000 
| 1.674.000 
2.023.000 
2.569.000 


————__ 


296 


Buer В. Beschrijving van partijen kina-bast{ | 
$& 
Aantal balen of | Merken der balen E 2 
KINA-SOORT. } 1 m 
kisten. of kisten. ES, 
38 
Etablissement] | 
C. Рама — gebr. pijpen. 11 balen P.L. 1—11 
» 2 » » 1--2 
G ©. Schuhkraft itimbot 1* soort. 3 kisten , 1—3 
4 , > 4-5 
3 , 6—8 
Fist , 9 
2 kisten. » 10—11 
1 kist. » 12 
У ' , gebr. pijpen. 11 kisten. , 1—11 
Etablissemen 
С. UN nonet 2* soort. 3 kisten. DN, Mp3 
> gebr. pijpen. 18 balen. z 1—48 
13+ »  49—61 
С. €. Schuhkraft stambast 1° soort. kist. , 1 
» » 2 
b 18 ы Ио ком 
де ж * gebr. pijpen. balen. , jan 
C. С. Ledgeriana > gebr. ne 68 қ > 1—68 
49 » » 69—117 
à к они 
1 у 162—268 
» 5 » E gruis. ) » » 1-58 
) > , 59—87 
) D » 88—120 
» $ > — Slambast gruis. n › 121—175 
] » » 176—248 
“> ss vernieuwd. 1 D , 1—8 
Њу » жыйы. 20 , , 1—20 
15 , , 21—35 
31 Я ` 66 
40 , , 67 —106 
C. ара ze iss soort, 1 kist. > 1 
> nieuwd, 38 balen ; 1—38 
A , "i 19 , , 1—19 
, , EIN Ca 11 ; ` t-n 
Etablissement 
C, Succirubra wortelbast, 14 balen, | M. 1-М 
36 > > 15—50 


D 


à + 


297 


€ uit den oogst van 1890. 


SAMENSTELLING. 
Zwa- 
із (Ға à 5 |a58 к velzure TOELICHTINGEN. 
ОБ $8 ы 555 S |Кіпіпе. 
= |с ш | 193 | ле 
0.76; — 1.321 510) 1.7 
1.08 3 5.33 | 1.29 
Pijpen van 50 cM. 
» D 50 » beschadigd. 
| » » 2 » ; 
0.30 | 0.40, 150 330| 148| ` ‚ 25 > beschadigd. 
з с 195 3 
, » 128 » beschadigd. 
020) 040, 160! 320, 1.07 
34] — 2.38 | 6.12| 188 Pijpen van 25 cM. 
6| — 257, 0620, 170 
244] — 229! 6.0, .1.84 5 
0. 027] 030, 177| 310 741.02 > Ж, 
| , , EE Kee 
2076) 027) 030! 1.77! 310! 1.02 
- = -- = 7.42 
um T -— — — 6.94 
KE: + — — -— 7.42 
гт Se -- -- — 8.60 
E e — -— -- 7.05 
jm T -- — — 4.56 
x e -- — — 4.52 
MEC тш - — — 5.76 
RT 4- -- -- -- 6.08 
ТТ ka — -- -- 7.91 
UT -- — — — 7.26 
IT 4- -- -- -- 6.03 
T — -- — — 6.56 
БОШ = -- — — 6.29 
| 320| 120| — | 050| 490, 4.30 [Pijpen van 125 cM. 
A un E -- -- -- 5.65 
pr € — — — 3.98 
i ur M ew жесек Ag 5.81 
"T 6.45 | 10.54| 2.39 
- 5.36 | 8.92| 2.09 
5.31 | 9.67 | 3.03 ' 


298 


KINA-SOORT. 


Aantal balen of 


kisten. 


Merken der balen 


of kisten. 


Netto gewicht 


in 15 kilogr. 


C. C. Ledgeriana stambast gebr. pijpen. 


SN , , gruis. 


С. Succirubra stambast 1* soort. 


, > > 2% soort. 
> , , 3" soort. 


2 ` Ш gebr. pijpen. 


9 balen. 
20 


52 
23 


LJ = “ ы v v "ow чш LJ 


kisten. 


М VW 


ka ~ ke E "e ki ` - 
ww -— wi 9 Зо ww en WP" Ww «рә c. ww 


Зе бс 
©. LJ hd E = " n “ ы ым ы - “ v = ` v v Ld LJ я ы Ld v чо ы = 


wo. 


ж-е 


= 


ve wre ғ жығы 9 s» 4 


= 


€" wg Sg xs ~ w = w W W w wW w w мы w W ш viy ш wW W Ww ын ыы м ы 


abli 


TOELICHTINGEN. 


cM. Gesorteerd. 
Gesorteerd. 


Gesorteerd. 


Gesorteerd. 
Gesorteerd. 
Gesorteerd. 
zonder mos. 


s e a ЭЭ ww ww m ^ ]?» —— DU. DE ^", 8-5 à à ^". s NN NE 
= 
E. a Oo wc нв RR А Ал MR 4. ^ | 
& 
e Ф 2 
ES ES |Ттаеезелесезес g £ 5 ES тю 
D Б E E muxo peg pe qu pene ede e ~ - A 558838558852 
со і "о c e 
ea = => 
wos 133 113333 x 5 = 288895555385 
“әшпоцәш? ; 5 = = сергсавз 
; Есе РУТ i = e SERRRESESEE 
- ————— — 
ы k 1 
g peen [1311171313111 | | BEEN ii 
= 
ж 
un *9ouip = © SS ~ SS 58 
ни ls pl T ei 24 e 55325835484 
ed 
8 
ud ТТ 3 5 3 58555453384 


com РРА 


wo Ene 


KINA-SOORT. 


Aantal balen of 


kisten. 


Merken der balen 


of kisten. 


Netto gewicht 


E 


~ 


. Succirubra stambast gebr. pijpen. 


, > gemost 
vernieuwd. 


> wortelbast. 


. €. Ledgeriana stambast gebr. pijpen. 


gruis. 


, vernieuwd. 
wortelbast. 


. Succirubra stambast 1° soort. 


. 25 balen. 
) » 


к 


~ 


- 
Wem мә Vu и» а b LL uolo 


— 


ы У У w ым W ым W wW W ым wg MW чы ә ww W ч w 


~ 
Feat Со Ф в еч 


2 kisten. 
1 kist. 
2 kisten. 
1 ki t 


en. 


ГЕЯ 
со 
Lj Ld ~ ~ LJ wow Уч v - 


ы ы м ш M W w ш W с ә үн ш Wu ww 5 ш о M Ww ын у w ш u 


5 


№. 


= “ы w = W ш Ww W ш ш w ш ш w 


Etablissement] 
ul 


150 


Zwarte zonder mos. 
Zwarte zonder mos 


501 


T ВР 
= = = 
- 588 
2 558 
E E. n G 
= А ; 
£e 3 = "* 4 же 9» "^ ае ла ал а e 
E 5 му мо о © ps 
= a ЕБЕ ЕУ 
E = я ste A M 
> > а аа» a a a 
= = 
2 P Ee 
I Pd 
Ё. Ca 
s B g Seier а 5 45134 
d = Е на СЧ СЧ C еф dd CO М СО CO b «f C5 ~ el VE en De eS De Fa GE сч сі чч | M 
= а nu ж ж 
558584355328 ., 58 = ха San 
"120101, 5 < ааах ege l | ||| |111111111 11] e © а-а | sds 
пио | смео ла ' | = 8 е 22% 
: ua роге сїтї сї сб сї Ca соат oet РК РБ РЕН ELI ki e es ces 145404 
g ydrowy ; 
с. 
— 
= | eupruny ЕСЕРЕКЕКЕРК ЕРЕКЕРЕРІГІІТКЕБЕНРЕНІ | Lu 
Ze 
= 
= 
iss | ЕВЕ АБИ ШИН 27% 5 23,888 
BIO EI ënn бара оће сабы En Е dE са aat | asset 
и = аш 
Ф› са сә сас сз с со 5 e 1 
aam | SSESSESSSSS Lierde Ei Ett A S 8 88538 


н 28у 


E ~ 
Aantal balen of |Мегкеп der balen, 2 Ei 
KINA-SOORT. бр o 
; kisten, of kisten. d 
C. Бреста Sege vernieuwd, 7 halen № 1—7 1388 
C. Olfcinalis stembett аш 4 Eie. “sul 
А ZE 18 чаш st gebr. pijpen. , , 1—4 044 
, rtelbast. 1 baal. , 1 DÉI | 
б. С. aans permen gebr. pijpen. 15 balen. , 1—15 3007] | 
1, ; | 19—30 · 2002) | 
% 0, ,  37—65 5698) | 
5 > › 66-27 10034. | 
42 > " 71—112 8040 
, , »  gruis. H3 , 1—11 20100 1 
Gi > | 19:95 222 
17 » » 2967 | 
3: >» 43-45 501 | 
81 » > 46—126 12520 
> > wortelbast. . "ANE " 1—3 
5 8 H » 4—11 1 
II 12—22 2120 
2 >» 23-4 352 
Mi: , 95-4 
Etablissement] 
, ^  stambast gebr. pijpen. 59: М 1—25 1404 
" 17: . 26 42 | 38 
ТЕ ЕН И 
» » 5 — 03 
, , , gruis. 8B s E 1—8 1173 
{ғ · | ај 547 
it KREE 
> > wortelbast. 5 2 , 1-8 1319 
6. · | $u 1000) 
P. ‚ | HH 1137 
21. pi re 524 
Etablissemenif — 
. Succirubra stambast 1° soort. 4 kisten. | К! 1—4 БЫ 4 
scil | 549 H? 
я з | , 11—12 ~" Ц 
6 ска Ide DR T 8 
p ED. IG 
, Pow, Ps -T Ep ЖӘЕ 
©, ‚ 19-95 dis ; 
4% 15205 А 
2 25 › 34 E: 
» ^ gebr. pijpen. 11 balen. > 1—11 И 
6-23 > 12—16 


SAMENSTELLING. 
Zwa- 
| F 5 35% velzure TOELICHTINGEN. 
o за = Ben's -— 
= ја E 552 = ini 
= ЕРЕ E 228 3 Kinine. 
M 15 ux за | E 
200! 1.401 — 2.80! 6.201 2.69 
EN 1721 — 4.56! 7.68| 1.88 
— — -— -- -- 3.55 
m -- -- -- -- 4.89 
T- — -- ЕЕ Е 7.80 
Tw -- — -- — 8.38 
та —- — -- -- 8.87 
E — — — — 7.16 
Ee — -- — -- 9,74 
om -- -- -- -- 4,46 
ЕР” -- -- -- -- 4.65 
um -- — -- -- 3,98 
De -- -— -- -- 3.41 
m -- — — -- 4.20 
E — -- -- -- 7.10 
T — — 25-4 — 6.97 
Ss -- — -- — 6.99 
gë — -- -— — 5.92 
N — -- -- -- 8.88 
Tjibitoeng 
So — = — -- 4.40 
-- Ede E -— ад 5.38 
E —# — — — 4.25 
m — — -- -- 4.19 
H^ — — -- -- 9.07 
т- == A 24 — 3.66 
— e E — — 3.44 
-- Se — 4 = 4.67 
~ Gs zE — -- 6.08 
um = == = -- 4.79 
= За I s -- 4.84 
[Rioeng Goenoeng. 
Hal S294 = 2.69 | 6.69 ‚05 
13: 44! — 4.06 18131. 148 
152| 272 2.20 .44] 2.04 
ы! $9 = 3291 7191 218 
01 SH — 169] 620) 1.88 
144| 280) — 233| 657| 193 
148 220! = 2.291 6.57| 1.98 
| 1421 3272! — 2.87 | 7.311! 231 
164| 284 | — 2.09 | 6.57 | 2.20 
1.52 -- 241 2.04 


e 
Aantal balen of Merken der balen) 2 
KINA-SOORT. Ер 
kisten, of kisten. S 
2 
С. Succirubra wortelbast. 4 balen. к! 1—4 
С. С. Ledgeriana stambast gebr. pijpen. 8 ^ , 1—18 
; il 3 » 19—29 
3. 3 30—42 
BL e ^ 43—60 
Di А 61—75 
14! > E 76—89 
ДЕ қ 90-102 
к, , - 103—107 
» » » » gruis. Z D » 1— 
0. » 28—36 
и = А 37—47 
21: > > 48—68 
14 > » 69—82 
AR > » 83 –95 
> » 96—101 
KSC , > vernieuwd. 10 > , 1—10 
+= > wortelbast. ID . › 1—10 
IN > » 11—25 
20: » » 26 —45 
8 > » 46— 
Etablissement 
C. Succirubra stambast gruis. 4: balen. К? 1—4 
С. Officinalis stambast 1° soort. 3 kisten. vi 13 
> gebr. pijpen. 15 balen. . | > 1—15 2947 
i НА > E 16—25 54 
з ж » gruis. e 43 » » 1—48 А 
90 - " 44—63 М 
20. > 64—83 iie. а 
17 » à 84—100 | 
1: . ‚т 101—113 (mE 
з › a vernieuwd. ) ЈА . > 1—17 = | 
1 kist. > 1 a О 
> , wortelbast. 18 balen. à 1—18 А | 
13... » 19—31 ai ZS 
В - ~ 4 


TOELICHTINGEN. 


= = 
о \% 
сч c. 
= = 
= c 
e Ж 
S ЕЕЕ | 8388853 ЕЕЕ БЕ 
2 Ка E: = AD ид ид из De 2 62 CO с®% ога со 05 62 12 Мо fl vd Јес У СО DS 
5 55 s 
шею || SI IIIA EEA A 55 1111111121) 
"auruomour) 2 cUm : = 
МЕИ BI IN AAA AAA AAH 52141111112811 
à |. 3 g 
E ва БЕ t 199999999" ISIT 19539 
= . © Я == ді 
ама SLILILEELILIIILIILIJITI E 2511411111424 
ЕИ МАНИ ОВ ЕВИНИ ИИ ЕЈ РЕКИ ИВЕ 
— м, 5 % m о о ` 


ВілаАбЕ С. 

5 = E 73 
S| KINA-SOORT. GROEIPLAATS. 5 5 E 285 
8 = 5 = |Ê 
= іс = B 9-84 
ж x 5 Lë B 

C. Ledgeriana. Gamboeng. 8.60 0.25 1.27 

У Ardjasarie. 10.53 0.53 0.54 

, 10.80 0.58 0.42 

> Tirtasari. 7.81 1.74 — 1.95 

* * 7.69 1721 — 1.69 

е + 8.26 180 — 1.84 

ы г 7.96 194 — 1.95 

: > 10.62 0.51 — 0.77 

, > 10.10 002 | — 0.78 

, H 11.80 055 0.42 0.44 

, , 10.07 050 0.38 0.60 

^ , 11.29 0.51 0.40 0.27 

, » 9.5 0.43 0.34 0.32 

, , 122 0.28 0.46 0.39 

, , 11.70 0.27 0.42 0.50 

Ni osa) oisel 0% 

C. Ledgeriana Hybr.| Тјіпјігоеап. 168: ІМ | — 444 

, , 4.81 181 — 1.88 

, > 5.22 404 — 166 1 

: у 5.07 328 — 1.62 

, > 6.92 151 — 1.09 

* ! 4.60 941 — 1.70 

.” , 2.60 450 — 1.56 

> . 4. 40) 525 — 1.30 

, e е 6.90 4231 - 0.88 

E . 5.93 2%!) | — 1.09 

a ч 450 574 — 1.16 

> > 926! spoor. 040 1.24 

x » ! 2.86 420 ege 1.08 

. , 8.47| spoor. 019| 056 

^ : 343- 126) =- 111 

Hybride. > 0.33) 0.66] 035) 2.76 

> , 0.95 0.72 0.38 2.66 

y ‚ 3.09 180 — 1.81 

> , 2.09 224 -- 1.02 

> > 386) 22| — 3.29 

> > 4.47 190 — 0.20 

А Р 395 294 — 1.63 

, > 570 040 1.34 

, , 3.95 0.83 0.30 1.85 

н , 4.27 I|: o 1.97 

, ` 296) 146 2.45 


еза су тата га о та л e хл зо со КЫ го 2 2 соо зз зз 


507 


ы 
і AANMERKINGEN. 
2 
е 
| 1) Bast van boomen uit een gesloten plantsoen van 31/ jaar oud, та а епіеп 
2 e А , > » afs — der enten 
| van n°. ER „89. Zaad van enten P 
1 3 , , , , » van 3 aar oud, rerba oct ^ii enten 
van den . Zaad van enten van n°. 23. 
4 Bast "n eenen boom onder den tak voor het | Bes sae 
» » » na » 
D D D H » voor » 
» » » » ^ Па » 
» » » » » Sek D 
Bast van enten van n°. 38f, 4), jaar oud, van ег ER aan - licht Poeta. 
1 i j i ? s D ^ D D D 
> » уап 0°. 23, 6), > , > , > , 
| , , быс n°, 38/, Alha » uit in: — gedeelte van het plantsoen. 
, n n°. 23, 67, | . Я ; 


Hybride van С. {усе е х 6, Succirubra, 12 jaar aud. 


®®в=®шннинининишынынкннчышычц: 


508 


5 
B 
B 
3 
же 


45 
46 
47 
48 
49 
50 
51 
52 
53 
54 
55 
56 

7 
58 
59 
60 


8 2558 
“ero S buen v Ооо CO Cn «i ~ = D. De у со 
*piopexre. ydroure 58 > 55858553583 E 5 5 Sau 
ріюгея[е q -Ч-іітісізісісісісісі === з e <-с<сі 
euruogour) 
5 
эш А ЕУ У EIS Ел 12111 
SEXZ-25245258435R8825 58 5855 
amour) NNS © о sees 
25835 ISESUESSE = 5 3958 
"эш А ана ри Вга пара па бары. < с EC VC eh VO 
шу 
wi : ^ 
> 5 > В 
3 о 2 © 
~ ЈЕ ^ Min асаса а A A а аа а ^ a мала 
E "e Ја e 
о H? -- Da 
= Е? = 
e 
fa EI 
= 5 - 
= Е 5 
т Bnn nn n on а ав а а а аса Bin ^ D ~ а-а 
б >> = 
< = - 
Zi ка 
“ 


8888 


AANMERKINGEN. 


Nummer. 


45 
4% 
LE 
48 
49 
M 50 
ІШ 5] 
E 
| 54 
5 56 
1 57 
^| 58 
*| DÉI Bast van enten van den moederboom n°. 94, 6 jaar oud. 
> | 60| Monster van den oogst uit entenplantsoen, 3a jaar E ұз жарада А сре uit 
| van n°. gruis). 
ab) > > , hoofdzakelijk bestaande — uit 
|| enten van n^. 38f (gruis). 
"162 e › , hoofdzakelijk bestaande uit 
He: enten n n^. 38f [ge gr. pijpen. 
і e uit het kelijk Ledgerianapl jinjiroean | gebr. 
ің 3 "d T * ! d [vern GE L 
66 : : » > Геп леан]. 


ade ае лы қаны ЗАГОР pe MOT CA ICA 


510 


rl Mes eran qnt заплет crar 


Buracg D. Oogst va 
Opgave van de productie der verschillende), 
C. Succirubra б. um | 
NAMEN : : (С. Calisaya Sehuhkraft). ||| 
= ||| 
ss S = | Netto ge- | = | Netto gel 
ETABLISSEMENTEN. 5 z wicht in E z me in | 
= | Š Ші 2 | 2 (epp 
- 
Lembang... сеоски 13| — 2.097] — 23 3.323) 
Nagrak. о. сав ie eee, 61 3 9.582 18 3 3.124 | 
TRU eee ies 54 8.50001 — A EA 
EE 254| 280 81.410, — < тен 
Тшюнигейш......‚... 61 144 295171 — me n 
осна о iden, Zen -- = а pu — — 
Rioeng Goenoeng ...... 20 57 10597, — zw? x 
Kawah Tjiwidej ....... 4 — NH — SS E 
ИМРЕ 467, 484| 142.396 18 26 


др ______ ж | 


Dean, 


511 


т ĉtablissementen іп halve kilogrammen. 


С. Ledgeriana. . Officinalis. Totaal. 
; |Netoge| ` : |Netoge-| , : | Netto ge-, 
g 5 wicht in| £ 5 vidis 3 5 wicht in 
J| = 2 d от. | = 2 | Шорт. | 25 = "а kilogr. 
| 2 SS 13| | 93 5.420 
у 630 — 107.737 68 1 11.422] 777 7 131.865 
330 56.284) — - а. ser = 64.790 
379 — 66.339| — - Se 623! 280 147.749 
| ANB ы 49.474 5| 801| 345: 144 19.792 
|| 10 — 1689! — | — L 1000 = 16.897 
BH 45.540) — Ss is 201 57 56.137 
muli pe. Һ2 186 A 3199) 190 4 31.912 | 
1.989 — 349.971) 959 5| 43448 2.733) 515) 534.562 
7 
: 


H 
| 
519 | 


BuracgE KC. Prijzen van kina-bast uil den oogst van 1889 te іш 

vane ін 

VEILING M 

- 

' 16 Januari. | 20 Februari. | 27 Maart. 1 Mei. 5 Juni. 1 

KINA-SOORT. 4 

d 

= аа ааа ае а еар таар 

SES 5а 5а 555 | 318 * | 

С. Succirubra .. .... 73| 14| 2480] 47| 16| 2408| 80| 13| 219108) 12, 2850] 78, 12) 329 4 
C. Josephiana...... 86) 13| 25%) 94| 14| 31181 70) 14| 294] 68) 11 2675| 11| 11| 11 
C. Ledgeriana...... 86| 23| 4610, 81| 38| 5306] 84 29| 5567] 79) 27, 4755} 75) 29| 46% 
C. Officinalis....... 65| 40| 4471 41| 40) 406) 51| 24) 3255] 30) 30, 30 | 54| 30| 396 

C. Lancifolia....... —|—| — [70] 51] 565] 44 24| 30 | 21 2 р ы 


Middenprijs der verschillende i 


3609 | 408% | 4202 398^ | 3878 


= 


Gemiddelde unitprijzen bij elke veiling (berekend | 


m | w | 9 | | а 


n——— ad 


515 


Me Amsterdam in publieke veiling іп 1890 verkocht. 


| 


T 
NGE VAN 
Sg : MIDDENPRIJZEN 
і. 10 Juli. |28 Augustus. | 2 October. | 6 November. |11 December. 
DOOREEN 
„| 5 ||; [slala |||, |||, |||, [BIJ ALLE VEILINGEN. 
ЕЕЕ ЕЕЕ ЕЕЕ 21 9 | 212 519 e| 
iEHEBHEEDHEEBHEFEHEEL 
ei 9/| 12 246) 51 10| 2989103, 18|, 296) 78 12 2775] 89| 12| 2526 2480 
ij] 2121 21 | 61| 58| 5980] 63| 52| 5970 — | —| — |—-1—| — 2481 
ef 58 25, 4150] 80) 29) 57874 78| 34 5078 70) 24, 399) 63) 20| 397% 4789 
u ж 45) 4547] 55| 50 54:51 61| 59 60 | 51| 44 4527] 30, 30) 30 4366 
КИК bee ој інісін Ker | ји 9879 
| 
In 
(| kina-soorten bij elke veiling in centen. 
— mm б 
| 328 | 3732 3940 | 3365 | 3178 | 37% 
i 
|| Per procent kininesulphaat en per half kilogram bast) in centen. 
| 8 | 9, | 9 | 8 | 8 9 
hee RR E 


KINALOGISCHE STUDIËN 
DOOR 
P. VAN LEERSUM 
ТУ. 


OVER ПЕ TOENEMING VAN НЕТ ALCALOÏDGEHALTE 
DER KINABOOMEN, 


MET EENE GRAPHISCHE VOORSTELLING VAN HET KININEGEHALTE 
VAN KINAPLANTEN GEDURFNDE DE EERSTE DRIE JAREN. 


Tot de vele nog onopgeloste vraagstukken op Nah 
gebied behoort ook deze: 

»Neemt het alcaloid-gehalte met den leeftijd van den boom toe?" | 

Ввоџснтох was de meening toegedaan, dat de bast van. 
Cinchona Succirubra, па het negende jaar , niet meer in alcaloid- | 
gehalte toenam, ja, dat zelfs na dien tijd een geringe achteruit- | 
gang was waar te nemen, terwijl bovendien de hoeveelheid der | 
kinine en cinchonidine geringer , die der cinchonine grooter werd. | 

Uit de hieronder staande analyses meende hij dit ces id 
te mogen afleiden (!). | 


LEEFTIJD VAN DEN BAST. 
BESTANDDEELEN. | 
6 јааг.!7 јааг. 8 |заг. 9 јааг.|10јааг. 11 jaar. 
Киша V. , 240) 1,72) 1,73] 180 149 1,31 
Cinchonidine + Cinchonine. 4241 5,71! 5,87 6,05) 6,18) 6,07 
Tus 5 2, 6,741 7,43! 7,600 7,85| 7,67] 7,98 
Zwavelzure Кийе. . . . | 221| 151| 140) 115| 1,0 083 
id. Cinchonidine . 2851 492 4,60) 4,30| 3,86 3,01 


Alealoid-bepalingen уап Moens bevestigen іп zoo verre 
BnovemroN's meening, dat ná het tiende jaar het totaal alcaloid 
ongeveer gelijk blijft, doch de cinchonine daarbij, ten koste van het 


(D Blue book 1877, p. 166. 


GRAPHISCHE VOORSTELLING 
VAN HET KININE-GEHALTE VAN KINA-PLANTEN 


GEDURENDE DE EERSTE DRIE JAREN. 


Kinine purum. 
а о Zwavelxure kinine. 
A а E OX Ru 
“| Бека " | c Cou 
БЕТА . | Бя аан а СЕО ME, 2d Be 
125 m D SE GE A Ze 


ee? 


бле war B зв f: 
Gehalte motdethoom. Ede 12.605 Бање = 


Oud + Wine = 16.952 кува ме лиле kinine. 


515 


 amorph alcaloïd, een grootere plaats begint іп te nemen, met gelijk- 
tijdige doch zeer geringe vermindering van kinine en cinchonidine. 

Bij Cinchona Officinalis kon Ваосентох geen deterioratie ђе- 
merken, en volgens het onderzoek der basten, welke van de 
Nilgherris in den handel gebracht worden, zou die ook in het 
veertiende jaar nog niet plaats vinden. 

De Cinchona Ledgeriana zou echter volgens de onderzoekingen 
van Moens ор 8-jarigen leeftijd haar maximum-kinine-gehalte 
bereikt hebben. 

Aangezien de vraag, of het alcaloid-gehalte met den leeftijd 
van den boom toe- of afneemt voor den kinaplanter van het 
hoogste gewicht is, heeft schrijver dezes zich reeds sedert 
eenige jaren bezig gehouden met het analyseeren van enten van 
verschillende leeftijden; en hij stelt zich voor, dit gedurende een 
reeks van jaren voort te zetten ten einde tot een definitieve 
beantwoording te kunnen komen. 

Uit de hierachter volgende analyses blijkt al dadelijk, dat 
het alcaloid-gehalte bij Cinchona Ledgeriana niet regelmatig 
met den leeftijd toeneemt. 

Bevat het plantje op één-jarigen leeftijd ongeveer 2 а 21/5 97, 
kinine, zoo is op twee-jarigen leeftijd dit gehalte reeds tot ongeveer 
BL. gestegen om in het derde jaar ruim 10°/, te bereiken. 

En even als bij typische Cinchona Ledgeriana is ook de 
toename van kinine bij hybriden van Cinchona Ledgeriana met 
Сіпеһопа Succirubra vrij groot. 

Dat bij de analyses N°“ 6, 8, 9 еп 10 de toename in gehalte 
van het eerste tot het tweede jaar echter minder schijnt, moet 
hieraan worden toegeschreven , dat ор één-jarigen leeftijd slechts 
schilfers, (dus dat hedeelte van den bast, waarin het meeste 
alcaloïd voorkomt) en op twéé-jarigen leeftijd de geheele bast 
(dus tot de cambium-laag toe) werden geanalyseerd. 

Dat ook planten, uit zaad gekweekt, op zeer jeugdigen 
leeftijd een hoog alcaloid-gehalte kunnen hebben, blijkt uit de 
analyses № 15, 14 еп 15. 


Lensane, Augustus 1891. 


516 


Стећо- 
Сіпсһо- і 7, 
Хо. SOORT. Kinine. Kinidine. + Totaal. 
nidine. amorph 
alcal. 
1 | Ent 58/. 9,18 | 0 0 | 2,64| 4,82 "1 
2 kc а 7,74 | 0,00| 0,08| 1,65| 9,52 | 10,41 
5 bb је 8,05 | 0,081 0,05] 1,09 10,25 | 10,809 
A зең 9,95 | 045) 0,20! 0,95| 11,25 | 13,59% 
5 -— SS 250| 0,0; 0 9,50 | 4,90| 5,56р 
ығын e 880| 020| о | 1,6| 10,16 ant 
7 | langblad. 402| 0,20! 0 | 5,8) 8,60 LA 
8 id. 6,48| 0,51| 0 4,01 | 11,00 8,72 
9 | rondblad. 5,44| 034| 0 9,55! 6,21 wen 
10 14. 7,85 | 0,86 0 2,45 | 11,14 10,53. 
11 | langblad. 5,75| 096| 0 2174 149 5,02) 
12 id. 5,51 | 0,42 0 3,87 | 9,80| 7,41 
Boom 58/. 12,60 | 0 0 1,50 | 15,90 | 16,95 
» 9350. 15,00! 0 0,80 | 15,80 | 17,49 
В. 6. Verschillende boomen, alle boven де 11% kinine 
langblad No. 5. | 10,5 0,16 
rondblad No. 32. | 12,56{ 0,55 
15 8,60 | 0,25| о | 1,27 | 10,12 11,875 
14 10,55| 0,51 0 0,54 | 11,60 | 14,17 
15 10,80 | 0,58) 0 0,42 | 11,80 | 14,55 


d 
| 


517 


AANMERKINGEN. 


— 


©з ко 


BER 


Ө = чә EM LÉI al 


Ledgeriana-enten. 


Oud 1 jas.. Bast gesneden van 200 boompjes op 5 c.M. boven den 
1 2 c.M. lang en 2 m.M. breed. 
Dezelfde po doch 2 jaar oud. 
Oud 2 jaar. Bast gesneden van 100 boompjes op 5 c.M. boven den 
C. S. stam 2 c.M. lang en 2 m.M. breed. 
Dezelfde boompjes doch 5 jaar oud. Bast van 98 boompjes, 2 dood 


бебаа 

Mengsel TS van verschillende enten oud 1 jaar, entrijs van moeder- 
boomen alle boven 11). 

Bast van 78 boompjes bemest. Oud 22 M. R ы аар 10 c.M. 
boven den C. S. stam 5 c.M. lang 4 m M. bre 

ONE Hybriden-enten. 

an boompjes oud 2 jaar. 

Van бйр oud 2 jaar. 


Delf boompjes oud 2 jaar. 


Analyses van de verschillende boomen waarvan entrijs genomen is. 


Hybride 6 jaar oud. 
id, id. 


. Analyses van zaadplanten. ` 


Th Mor oud. Zaad van enten van m. 95 х Ко, 45. 
55 х No. 89, zaad van No. 89. 
Bast van 40 boomen gemengd. 
Mb mire sss » » No. 89 x No. 25, zaad van No. 25. 
Bast van 40 boomen gemengd. 


VULKANISCHE VERSCHIJNSELEN 


AARDBEVINGEN 


IN DEN UL ARCHIPEL WAARGENOMEN 
GEDURENDE HET JAAR 1890, 
verzameld 
DOOR 
Dr. 5. FIGEE en Dr. H. ONNEN, 


LEDEN DER AARDBEVINGSCOMMISSIE. 
А. VULKANISCHE VERSCHIJNSELEN. 


Volgens de maandelijksche rapporten van den Heer Мг. J. 
B. Вонвек te Probolinggo (N°. 607) werkten de Lamongan en 
de Semeroe weder het gansche jaar door. In den ochtend 
van 10 Januari waren doffe slagen hoorbaar en was vooral 
de Semeroe meer dan gewoon werkzaam. In de tweede helft 
van Maart en gedurende April was de werking van den 
Lamongan zeer hevig. Van Probolinggo uit gezien, scheen 
boven den krater een nieuwe krater te zijn ontstaan, De 
omwonende bevolking verwachtte eene uitbarsting, op grond 
van de geluiden, die de berg uitstootte. Deze vrees is echter 
niet bewaarheid geworden: in Mei was de werking van den 
berg reeds minder hevig. «Van Mei tot en met September 
wordt ook de Bromo als werkzaam gerapporteerd. Іп het 
begin van September, alsmede gedurende de maanden November 
_ en December, vertoonde de Lamongon weder verhoogde werking: 
Andere berichten, dan die van den Heer Buncer zijn van deze 
bergen niet ingekomen. mec 

De Heer T. Оттоглмовв te Pantjoer in de Res. Besoeki 


519 


(№. 652) deed mededeelingen betreffende de werkzaamheid 
van den Raoen-krater in de maanden Juli, Augustus еп half- 
September, hoofdzakelijk bestaande in korte slagen, als van 
kanonschoten en donderslagen, шей uilstooting van wolken 
van rook en asch. Soms waren de slagen vrij hevig en zeer kort 
na elkaar, dan weer was er eenige uren rust; de geluiden waren 
afwisselend dof en luid en somtijds nauwelijks hoorbaar. De rook- 
kolommen waren, volgens het bericht dd. 12 Aug. veel minder 
dan die van den Semeroe. Later echter werd veel meer asch 
en damp uitgestooten, dan in het begin (bericht dd. 15 Sept.). 
Soms stegen de geel-zwarte rookkolommen 5000 voet boven 
den kraterrand, alvorens zij door den oostenwind werden uiteen 
gedreven. De Heer Orroranper onderstelt, dat ег zich in den 
ouden, 1800 bij 2200 M. wijden krater een nieuwe werkzame 
krater van kleine afmeting gevormd heeft; en daar de rand 
van den ouden krater 2000 voet hooger ligt dan de bodem, 
700 bereikten de rookkolommen eene hoogte van 5000 voet. 
Een enkele maal zag men twee kolommen tegelijk boven den 
ouden kraterrand uitkomen. ’s Avonds was er vaak een roode 
gloed boven den krater te zien. Asch viel er alleen іп de 
onmiddellijke omgeving. Alleen den 15°" Juli 's morgens viel 
er eene nauwelijks waarneembare hoeveelheid asch te Angkrek , 
op 10 paal afstands van den kraterrand, en rook het daar 
naar zwavel. Te Pantjoer, 12 paal van den kraterrand, was 
geen asch gevallen. Aardbevingen hadden niet plaats, slechts 
een paar malen luchttrillingen door de slagen in den krater 
veroorzaakt, waardoor het huis (te Pantjoer) trilde. Deze 
werking van den Goenoeng Raoen is vooral daarom merk- 
“waardig, omdat, zooals de Heer Оттоглхрев meedeelt, sedert 
menschengeheugenis de Raven-krater geen geluid gegeven heeft. 

In de maand Augustus vertoonde de Slamat verhoogde vul- 
kanische werking, gelijk blijkt uit de rapporten van den Resident 
van Tegal. Den 6% van die maand werden des avonds, om- 
streeks 8 uur, in het onderdistrict Diwoeng , distr. Gantoengan, 
afd. Tegal, in de richting van het Slamat-gebergte drie zware 


520 


slagen gehoord. Den volgenden morgen was van Diwoeng 
uit duidelijk te zien, dat de berg zwarte rookkolommen] uit- 
stootte, de richting nemende naar het Z.W. In het gehucht 
Liwoeng, behoorende tot de dessa Kedawoeng, distr. Gan- 
toengan, viel asch (G. R. 15717/90). In den nacht van 17 
op 18 Aug. had eene tweede uilbarsting plaats ; knallen als zware 
donderslagen werden gehoord; den volgenden dag voerde de 
Kali Goeng eene groote hoeveelheid asch en sintels aan (G. R. 
16546/90). Van 18 tot еп met 21 Augustus voerde de rivier 
een massa vuil schuimend water af van blauwachtige kleur 
en riekende naar zwavel (G. R. 16569/90). Eene derde eruptie 
had plaats in den avond van 28 Aug. Nadat zware slagen 
gehoord waren, viel er aschregen van 9 uur af tot den vol- 
genden morgen in de dessa Kedawoeng, alsmede in den na- 
middag van dien dag in de dessa's Boekatedja, Batoeagoeng en 
Tjenggini, gelegen in het distr. Balapoelang, afdeeling Brebes. 
(G. R. 17285 en 18285/90). 

Uit Sumatra zijn geene andere berichten van vulkanische 
verschijnselen ingekomen, dan van de Residenten van Benkoelen 
en van Palembang. Beide mededeelingen gelden den vulkaan 
Кађа. Ор 15 Mei was deze berg zwaar aan het werken; bij 
tusschenpoozen werd hevig onderaardsch gerommel gehoord, 
terwijl van Tebing Tingie uit duidelijk rook zichtbaar was 
(б. В. 5057 еп 9274/90). 

Omtrent eene uitbarsting van den vulkaan op het eiland 
Makian (Res. Ternate), op 29 en 50 Juni ontleenen wij het 
volgende aan de Cel. Crt. 

«Пе Posthouder van Patani (tijdelijk te Ternate aanwezig) , 
»G. W. van Анке, begaf zich in den vroegen ochtend van 29 
»Juni jl. naar Makian. Door tusschenkomst van het inlandsch 
»bestuur, was eene tot dat doel geschikte groote prauw ver- 
»kregen. Zoowel dien dag als Zondag, den 50% was de 
»vulkaan in volle werking en waren de uitbarstingen te Ternate 
»zeer goed waarneembaar. 

»реп 29% en den 50% verrees des ochtends ca. 7 uur eene 


521 


»reusachtige rookkolom uit den te Ternate niet zichtbaren 
»krater. Die kolom, uit asch en rook bestaande, steeg als 
seen compacte massa omhoog, zonder zich zijwaarts te ver- 
»spreiden en leverde met hare tallooze kronkelingen door het 
„zonlicht beschenen een prachtig gezicht op. 

»Eerst na verloop van meer dan een uur nam de rookkolom 
sden vorm van eene zware wolk van effen grijze kleur aan. 
»Bij de uitbarstingen des avonds was de gloed zeer duidelijk 
»te zien, evenals de bliksemflitsen, die onophoudelijk de 
»donkere lucht verlichtten. 

»Er moet zeer veel asch gevallen zijn. Ternate genoot daarvan 
»gelukkig slechts één dag. Het gerommel was af en toe vrij 
»sterk en eenige aardbevingsschokken werden waargenomen. 

»Het ss. »Atjeh’ dat 50 Juni te Ternate aankwam, was 
»voorzichtigheidshalve buiten de Wolfsklip gevaren, doch had 
эйеп aschregen niet kunnen ontloopen en kwam dan ook te 
» Ternate aan met een dikke lang asch bedekt. 

In den nacht van 50 Juni op 1 Juli kwam de heer van 
»АнЕЕ terug. Zijne waarnemingen hadden hem doen zien, dat 
sde top van den berg in drieën was gespleten en een gedeelte 
 »van den kraterrand was ingestort. Langs drie wegen stroomde 
»de lava naar beneden, waar de meeste negorijen reeds verwoest 
waren. Bijna de geheele bevolking was gevlucht naar het eiland 
»Motir op een drietal uren roeiens van Makian gelegen." 

Noch van deze uitbarsting, noch van de daarbij plaats gehad 
hebbende aardbevingen, gewerd ons eenig ander bericht, dan dat 
in den nacht van 20 op 21 Juni in de Minahassa een lichte vulka- 
nische aschregen werd waargenomen (б. R. 15798/90), terwijl de 
Heer Н. Veen te Kele-Londej (Res. Menado, afd. Tondano) melding 
maakt van een aschregen onder dagteekening van 21 en 24 Juni. 

De Heer S. E. Наловма (N°. 278) schrijft uit Muntok (Res. 
Banka en Onderh.) dd. 1 September het volgende: 

«Мі is medegedeeld, dat op ееп der dagen van de 
^afgeloopen week, vermoedelijk Donderdag, 28 Augustus 
"des voormiddags tusschen 11 en 12 uur, een dof rom- 


522 


»melend geluid is waargenomen; richting Zuid-Oostelijk. 
»Dien dag was ik afwezig. Heden, 1 September, des voor- 
»middags 11" 50" een dof rommelend geluid waargenomen, 
»richting Zuid-Oostelijk , vergezeld van luchttrilling ; bemerkbaar 
»aan het rinkelen van glasramen. Regenachtige lucht, doch 
»zonder onweer. Het geluid kwam niet met donder overeen. 
»Deze waarneming is persoonlijk.” 

De hevige aardbeving, die den 25% November op Banda (Res. 
Amboina) geen huis onbeschadigd liet, werd veroorzaakt door den 
` Goenoeng Api, ten westen van Banda gelegen. Uit een uitvoerig 
verslag betreffende de daarbij plaats gehad hebbende verschijnselen 
en van een onderzoekingstocht naar den berg, opgemaakt door 
den Heer J. J. F. Квтесевз, onderwijzer aan de openbare lagere 
school te Neira, nemen wij het volgende over (G. В. 111 (91). 

»De Banda-groep bestaat, behalve eenige verder afgelegen 
„eilandjes, uit drie deelen. Het kleinste, Banda Neira, waar 
»de zetel van het bestuur is, heeft den vorm van een recht- 
„hoek, die in het midden echter ingedeukt is. Пе grond is 
»hoofdzakelijk puimsteen. Ten Westen van Banda Neira ligt 
эйе Goenoeng Арі, ongeveer 600 meter hoog. 

„Het grootste stuk Banda Lonthoir strekt zich als een halve ` 
»eirkel ten zuiden van Banda Neira en den Goenong Api uit, 
»200, dat de bolle zijde een bolwerk vormt tegen de opge- 
»zweepte elementen, die uit het zuiden komen. Schepen met 
»zes of zeven voet diepgang kunnen Banda Neira niet omvaren , 
»daar van het zuidwesten van dit eilandje een ondiepte loopt 
»naar den Goenong Api. Het geheel maakt den indruk, als 
»zouden deze drie genoemde eilanden, de hoogste toppen van 
»een grooten onderzeeschen vuurberg zijn , waarvan de dalen door 
»het zeewater gevuld zijn еп de Goenong Api de eruptiekegel is. 

»Het jaar 1890 stoorde zich niet aan de gewone volgorde 
»waarmede regens en droogte elkander anders afwisselen. 

„Hevige, langdurige regens bleven er vallen tot bijna in 
Augustus. Op den 12 Augustus °з morgens omstreeks half 
»ach werd er een vrij hevige aardbeving gevoeld, vergezeld 


525 


»уап een zwaar onderaardsch gerommel, die iedereen het huis 
»uitjoeg. ^t Bleef echter maar bij één schok. 71 Was alsof de 
»Goenong Api met geweld al de nattigheid van zich schudde en 
^de regens moede was; nu viel er een verschroeiende warmte in. 

»Vooral de Zondag van 25 November was ongekend heet en 
»drukkend. Kleine, dikke, aschgrauwe wolken trokken zich 
зіп het westen samen en schenen zich van den Goenong Арі 
„als voetstuk te bedienen. Tusschen 10 en 12 uur des voor- 
„middags viel tot tweemaal een weinig regen loodrecht neer, 
»zonder de gewenschte afkoeling of eenig windje aan te 
„brengen. 71 Bleef stil, drukkend, benauwd. De maan, 71 was 
»drie dagen voor volle maan, slaagde er half in, zich een weg te 
»banen door de wolkenmassa. 

»Tusschen kwart voor zes en zes uur had er eensklaps een 
»aardbeving plaats, vergezeld van een onderaardsch gerommel, 
»zooals ouden van dagen nooit beleefd hadden; die van 26 No- 
»vember 1852 nog bij velen bekend, werd in de schaduw 
»gesteld èn wat betreft den duur èn de hevigheid. Пе schok 
»ging van West naar Oost door het Zuiden. Geen pand bleef 
„ongeschonden. Lampen slingerden bijna tegen den zolder, kasten 
»sloegen om, zelfs een piano viel omver; het water sprong 
»ор enkele plaatsen bij het strand uit den grond op. Niemand 
»kwam zonder schade vrij. De schrik, die zich van allen 
„meester maakte, is beter te begrijpen dan te beschrijven. 
» Voortdurend , maar gelukkig in veel mindere hevigheid , werden 
"er schokken waargenomen. leder was het huis ontvlucht. 
»Moeders vluchtten met hun kroost naar houten of bamboe- 
»huizen; aller hart was beangst, aller oog was met vrees en 
^huivering naar den Goenong Api gericht. 

» Ofschoon het den ganschen avond gelicht had, brak na 9 uur een 
» hevig onweer los, vergezeld van een plasregen, die zoowel den 
»schrikaanjager als de verschrikten een weinig afkoelde. Nog 
„dagen daarna werden er van tijd tot tijd lichte schokken gevoeld. 

»Ор verzoek van den Assistent-Resident, den heer C. М. Е. 
Merens, zou de heer Remet den berg beklimmen en kreeg ik 


594 


»van ZEdG. toestemming genoemden heer Beet, te vergezellen. 
»Wij besloten Vrijdag 5 December den tocht te ondernemen. 
»Daar het den heelen nacht geonweerd had en de regen bleef 
»aanhouden, konden wij eerst tegen half zes vertrekken en 
„begonnen, onder een lichten regen, om 6 uur onzen marsch 
»naar boven, langs ееп steil uitgehouwen pad, dat ons 
»tot op !/, der hoogte voerde. Nu moest er een weg door 
»varens en onkruid еп zeldzaam voorkomend struikgewas ge- 
»baand worden. Hadden wij tot nu toe alleen zeer grof, los 
»zand aangetroffen, nu kwamen de steenen aan de beurt, die 
shoe hooger wij kwamen, al grooter en grooter werden en 
»onder de voeten wegrolden. 

»Ма ongeveer 5 uren met handen en voeten ons naar boven 
„gewerkt te hebben, kwamen wij aan den kraterrand, het van 
»uit Neira hoogst gelegen waarneembare punt. Met een zachte 
»glooiing loopt het terrein, of liever de steenmassa, nog onge- 
„veer 50 M. ор, іп de richting van Oost naar West, terwijl. 
»zij daalt in de richting van Noord naar Zuid. Hier is de 
»krater, of beter gezegd, er zijn 2 kraters, die door een 
»lavamuur van elkander gescheiden zijn. In den noordelijken 
„krater konden wij afdalen en vonden er steenen, die onder 
»onze voeten tot gruis vielen. 

s De hitte van den grond, de warme stukken zwavel, de 
„ongeveer 2 d. М. dikke laag kleine, uitgebrande steentjes, die 
»zich als een aschlaag voordeden, de verpestende stank еп de 
эһеуісе beurtelings wit en donker wordende rook , maakte het 
»onmogelijk den werkenden krater verder op te nemen. Een 
^louw met een steen ег aan, dat wij in den krater wierpen, 
»schroeide af, toen het ongeveer 26 М. diep gezakt was. Er 
»om heen loopen was even onmogelijk, tengevolge der zooeven 
„genoemde hindernissen en de groote losliggende steenen. 
»Den rustenden krater omtrekkende, zagen wij aan den west- 
»kant van den berg, eenige meters onder den hoogsten rand, 
эпааг de zee gekeerd, een nieuwen, werkenden krater gevormd 
»уап naar gissing 5 M. in middellijn, van waar drie diepe 


528 


‚spleten als stralen uitschoten. Ten zuiden van den werkenden 
„krater, aan den Oostkant van den berg, was ook een nieuw gat 
„geslagen, naar Neira gekeerd. De grond in ’t rond klonk er hol 
эеп er steeg rook uit ор, toen wij eenige steenen in het gat wier- 
»реп. De twee oude kraters vormen eene ellips, waarvan de 
»langste as loopt van Noord naar Zuid evenals de lengte-zijde van 
» Neira en liggen op een hellend vlak , zooals reeds gezegd is, waar- 
van de laagste zijde naar Neira , de hoogste naar zee gekeerd is. 

От na te gaan of er op de helling nog veranderingen 
„plaats gegrepen hadden, zijn wij in tegenovergestelde richtingen 
gedaald. De heer Breet. vond, dat er op de noordelijke hel- 
»ling, waar vroeger een pad was, een groote aardschuiving 
»van ongeveer 100 M. lengte had plaats gehad. In het afge- 
»schoven gedeelte bevond zich zoowat in het midden eene 
»groote opening van 5 M. middellijn. Eerst op 15 M. diepte 
»опдегуопа een steen aan een touw gebonden, die er in neer- 
„gelaten werd, eenigen tegenstand. 

»Een lange stok, waarop een gradenboog was bevestigd en 
»een schietlood waren onze primitieve werktuigen om de helling 
»ор te meten. 

»Onder den kraterrand was die ruim 58°. Uit tal van op- 
»metingen blijkt, dat de helling nergens minder dan 50° was, 
зор vele plaatsen aanzienlijk meer. Plateau's zijn er niet, zoodat 
эйе Goenong Api den naam van eruptiekegel ten volle verdient." 


Behalve de medegedeelde vulkanische verschijnselen ontvingen 
wij nog bericht, dat in den avond van 21 September te half . 
lien te Benkoelen (Res. Benkoelen) een lichtende bol is waar- 
genomen, die zich in Z. O. richting langzaam door het lucht- 
ruim voortbewoog; het verschijnsel ging gepaard met een 
geluid, veel gelijkende op dat van een voorbijrollend rijtuig, 
terwijl het een hel licht verspreidde en een lichtend spoor 
achterliet (G. R. 18962/90). Door den Lichtopzichter van 
Java's 1% punt werd in den avond van 51 October te 7 uur 
een prachtige meteoor in oostelijke richting waargenomen. 


$ 


E 


|| 
| 
526 | 
B. AARDBEVINGEN, 
55 А в 
EE Residentie of : ~ Herlei- | 
Sk Berichtgever. Waarnemingsplaats. | | Gouvernement, Е Be v Риш. | 3 
SS Eiland Z | Locate tijd. sche tij 
25 = id 
Aardbevingsberichten over Januari 1890 
minuten.| seconden} 
734 E 54 L. J. H. Eel-fGoenoerg Sitoli. Tapanoelie, Nias. 8 | Dr 45" 5. || 
)- 
дер: 1290/90. erde дреса Bantam, Java. 11 Ke 42 15% T 
Observatorium. atavia, Java. 11 |16" 18" 0 |180. 
346. Р. М. Van Weel. Tii Batavia, Java. 11 |1611" 0 x5 
ы сай Maas: Geeste- ane (Bandong). [Preanger Reg. Java. | 11 [15° 3" |--2 feres 
531 p. " Schi ippers Poerworedjo. Bagelen, Java. 11117" uae | "| 
549|H E. P. Nolthenius Poerworedjo. Bagelen, Java. 11 |16:30“  |-19 |. „ој 
de Man SS 
6. 3060/90 Koetoardjo Bagelen, Java. 11 |+ 16  |—12 |..." 
SE еп Ке-|Васејеп, Java. 11 |+ 16 |-П i 
Djo Djocjakarta, Java. 11416" äi: |-М Eu 
532|L. Wichers. Ка аһ (Blitar). ^ |Kediri, Java. 111650” |—21 |... Шун 
586|Е. W. Morren. Bantaran. Kediri, Java. 11 |16°39= |—22 |300. 
)- 
591|G. Kaulbach. Soember Peting. Pasoeroean, Java. 11| 5" 5" —24 |+ 20. 10. 
БОЛА, F. Boemi-ajoe. Pasoeroean, Java. 11 |16'48" |--29 | 5. 
Scherpenberg. 
G. В. 1679/90 en|Tosari, distr. Tengger.| Pasoeroean, Java. 11|16:30" |-24 |190. 
6. R. 2724/90. Bandjermasin. Z. еп 0. afd. v.Borneo,| 11 11649 |—31 |+ 3. |“ 
orn 0. 
6. R. 2672/90. (есата (jembrang), Bali en Lombok, Bali.| 11 116° 30" _ |—31 |60. 0. 
G. R. 1290,90. falimping, afd. Lebak. Bantam. Jav 12 |+ 4 + 2 |5 | 
б. В. 1389/90. lakassar. dend сәнін 12 | 4° 30" — D |......-, E ді 
б. В. 1903/90. oelecombo. elehes en O., Celebes.| 15 | 9130”. |—53 | 3. Wo 
elebes en б: Зајејег.| 15 | 9° 30" ia 0. 
ont ејеђез еп 0., Celebes.| 15 | 9"30" |—52 CIE 
6. Kaulbach. Ем ir Peting. 'asoeroean 9011 |—24 |15. | 77 
. ter Poorten. Tjilatjap. апјоетаз, Java. 21| 5 5" |-9 |9 је 
a. Genie-officier. |Gombong. agelen, Java. 21 | 4:45“ аз Lee 4: 
Б |Р. Schippers, Poerworedjo. lagelen, Јата, 91 | 5:10" 1—13 |..." 
| је 
H. E. P. NoltheniusfPoerworedjo. Bagelen, Java. 21] baten 24497 јео en 
de Man. 1 
G. В. 5060/90. Poerworedjo Bagelen. Java. 21 |+ 5" 13. [eee 
Karang-anjer en Ke-|Bagelen, Java. 21 |a 5 T. 
теп. 
| | 


527 


LU D E 
dS Intensiteit Bijkomende verschijnselen 
ad Richting. en aard der beweging, n 
: opmerkingen. 
У. 3. 
з ).—W. Een schok. 
déi .|Vrij hevige aardbeving. 
$4 12. Lichte schok. г 
P Niet persoonlijk waargenomen. 
| is Eenige lichte schokken. ; 
о а РРА Eenige lichte schokken. 
„PW. Een paar eres schokken. 
dus Lichte aardbev 
p.—w. 4. Tijdens een zware regenbui met weinig onweer, nadat 
| er gedurende 9 dagen droogte geheerscht һай. 
0. )—W. 4 tot 5; schuddende. 
һ0-74. GA 
quem [Een schok. 
Les olvend doch niet sterk. 
—NW. en schok. 
~ levige schok. 
Noe rie lichte schokken 
lo. 7 lvende schok. _ 
L 2-11, ae: beweging. 
N0.—WZW 4 4—5. š er РА ; 
„a eTUeaal, 3— Eenige bestaande scheuren in muren zijn verwijd, | 
447759" кз |6. Үгі rij hevige verticale schudding gu 
die verscheidene seconden aan 
hield en langzamerhand in kracht 
erticaal E Berichtgever werd met schrik wakker door een | 
7 erommel, deuren еп vensters rammelden. 
| Lampen si slingerden niet. 
T sn | Eenige lichte schokken. 
т s. [Eenige lichte schokken. 


d 


ET: A в 
EK А 
ЕЁ Residentie of : Dei Herlei- 
е Berichtgever. Waarnemingsplaats. Gouvernement, E `  |ding t| Duur, | | 
SS iland S | Locate tja. ЙЕ | 
25 t 2 уа. |sche tijd. 
== 
| minuten.j seconden. 
G. R. 3060/90. Koetoardjo. Bagelen, Java. жерг E NV ү | 
323 E. К. H. C. Hamming. |Djerahak. Soerakarta, Java. 21| 5:30“ |-15 |120, | 
6. В. 181490 Wonogiri. Soerakarta, Јата. | 21165 — [—16 [eem 
340 А. P. Dufour. ewoeloe. EE a Java, 21| 5:5“  |—15 |8410. ^ 
G. R. 2206/90 Trenggalek en Pang-|Kediri 21 |25528 | |—19 9. n 
| з Ы 
G. R 1958/90 Malimping ald. Lebak.|Bantam, Java. 93 + ud EE )- 
Senes Kentjana, Bantam, Java. 23 |'s nachts 42 22 ч 
fd. Leba T 
G. R. 1959/90. Benkoelen. Benkoelen, Sumatra. | 26 |23" 15" +18 |+ 2. ү 
6, В. 2356/90 Wonogiri. Soerakarta, Java 27 |12" 16 Eë k 
5321,. Wichers r Kediri, Java. 27 1222 kat [0 AM 
59116. Kaulbach. Soember Peting. Pasoeroean. Java. 27 | 030" |--24 |15. d 
E 16. К. 2774/90. Distr. Ngantong, aíd. Pasoeroean, Java. 27 (+ 12° —24 |1 paar. |” 
Malang. - | 
2 5451. Wichers. Branggah. Kediri, Java. 31 |16' 267 |—21 j|... i 
Berichten, dat geene rur ea Bh werden waargenomen in de maand Januari, 5 
R rean 41. Res. Besoeki: H. Morren (Вопаотово) |“ 
S Ре ingo: jr. 15 
Aardbevingsberichten over Februari 1890. | 
minuten. seconden. + 
Observatorium. Batavia. Batavia, Java. 3 |17" 40" o 120. | 
G. R. 3560/90. Distr. Beber. Cheribon, Java. 12 |1745  |— 7 j| % 
835 Е. Goedbloed Tondano. Menado, Celebes 20 | 6:15 |—72 j|. 
G. R. 5057, Kroë. Benkoelen, Sumatra. | 21 |12" 50" — |--11 јен | 
б. 8. 4 mr Сһегіһоп, J: 23 + 23° AE раја" „је 
835 Е. Goedbloed asarang, Tondano. | Мепайо, Celebes, 14:10 |-72 "D 
IS 2 Koffie-onderneming Preanger Reg., Јата. | 26 |21'45" |-— 2 een 4% 
SS . | Friesland, p & 
_ 890|A. de Stoppelaar. |Soember Telaga. Pasoeroean, Java. 6|92*20* '"|-24 |99. T 
222.16. R. 5057/90. Кгоё. nkoelen, Sumatra. | 26 |16' 30" |+11 | 3. t 
© 823|H. R. de Vries. | Bandjermasin. 7. en Borneo, 26 | 520"  |—31 |30. | 
p rneo. | 
|G. R. 4908/90. Bandjermasin. 7. еп 0. afd. Borneo,! 26 | 5" 15" e^ + 3. | 
p ti-Bati. 0. — 
. 34|G. P. M. van Weel. Tjiogreg. Batavia, Java. 28 |22" 57" 0 |+ 2. 
ы 2 


529 


i 
€ : D E. 
СА Intensiteit Bijkomende verschijnselen 
zur} Richting. en aard der beweging. | 

| opmerkingen. 

il Eenige lichte schokken. | 
W.—20. 3—4. Bamboezen woning kraakte. Ook waargenomen in 
dessa el. Strook van waarneming westwaarts 
zich uitstrekkende tot op 1000 meter van Djerahak ; 
op Oosterhelling Merapi en Merbaboe niets bespeurd 

„JLN. Golvende beweging. Voorafgegaan en gevolgd door eene vrij langdurige 

| еп tamelijk hevige trilling. 
|0, beroven oane | Verticale schokken. 
| 0.—7\\. Een vrij zware horizontale schok. | Ме! een dof onderaardsch gerommel. 

-W. 

Т ыла ..|Schokken van aardbeving. 

Lichte schok. A 

Golvende beweging. Voorafgegaan en gevolgd door eene vrij langdurige 
en hevige trilling. 

4. 

4. 

- ..12. korte schokken. 
ari к ontvangen van Н.Н. Medewerkers, wier namen onder de volgende nümmers in de lijst voorkomen: ` 
os] Pes. Padangsche Benedenl: 711 (Loeboek Basoeng) Res. Banka en Onderh: 278 (Muntok). 
"m M 
nde | 

bi ieri Magnetogriial vertoont een kleine 
w 6 
L E Een lichte schok. 
С e ees scho 
Е КЕК ‚Vrij hevige schok. 
24 E W. Een lichte schok. 
eA Lichte schok. 


кезене... Lichte schokken. 


La ‘Twee onmiddellijk op elkaar vol- 


em с лы. Zeer lichte verticale schok. 


schok werd voorafgegaan door een dof rommel ] | 


mA ILichte gerekte aardbeving. 
: За Ar schok. 
| а 
| geluid, dat zich van 7.—N. voortplantte. 


|} gende horizontale schokken. 


EE A B E 
= B Residentie ot Ў tir Herlei- KZ 
F Berichtgever. _ | Waarnemingsplaats. Gouvernement, = | ЦЕ d Duur. № 
i E Locale tijd. | sene tijd. B 
Sie . ни е 
li: шіпшеп.| seconden. 
S. J. Meijer. Onderneming  Fries-|Preanger Reg., Java. | 28 |25" 2 |10 m 
and. 
А, А. Heijligers. Indragiri, Bandong. |Preanger Reg., Java. | 28 |23" — 3 |2 po 
6. В. 4561/90. Garoet. Preanger Reg., Java. | 28 |+ 22" 55"|-- 5 |... eee 


Berichten, dat geene aardbevingsverschijnselen 
Res. 


werden waargenomen i in de bres Februari 
В 34. Res. Ке 


` Preanger Reg. 4l. 
Soerakarta : 323. 


: 531. 
» ` Probalingiës 607. 


Aardbevingsbericht 


. J. Meijer. 
. Goedbloed. 


5 

Е 

G. 
À. 
B. L. Repelius. 
G. 291/90. 
G. 90 


і. 
R. 5991) 
R. 6116/ 


Е. Goedbloed. 


Н, А. Engelken. 


ЈЕ. Goedbloed. 


Observatorium. 
6. R. 10179. 


. 6949/90. 


G. R 
G. R. 7557/90. 


y Observatorium. 
16. R. 6948/90. 


R. 9090/90. 
de Stoppelaar Jr. 


rid Friesland. 
Masarang. 

s 
Soember Telogo. 
Djember. 
Djember. 
Minahassa. 


Masarang. 


Kemoening. 


Masarang. 
Batavia. 
Wahaai. 
Kauer. 
Saparoea. 


Batavia. 
Benkoelen. 


en over Maart 1890. 


, Celebes 
hab Ba bber. 
eech Јауа. 
Besoeki, Java. 


Besoeki, Java. 
Menado, Се!еһев. 
Menado, Celebes. 


Soerakarta, Java. 


Menado, Celebes. 
Batavia, Java. 
Amboina, Ceram. 


Amboina. Saparoea. 


Batavia, Java. 


и ме Reg, Java. 


Benkoelen, Sumatra. 


Benkoelen, Sumatra. 


ORR OO 


Kai 


minuten. | seconden. 


18" 20" ч a 
18:10  |—92 |240. = 
99»10- -24 |90 
10" 15" Enkele. |... 
+ 21' 45"|—28 Enkele. 3 
103 eo Т A 
11° 5" —72 Lee 
1 = |- ЕЕЕ ic 
022» |-16 |445 
2*2" 16 |223 
säin  |—16 4à5 
9:30" МЕТУ и 
28" 227 0 
19:15“ |—91 
hg BS 
22» 25" +13 4. 
кы —27 
17° ar 0 
50" +18 2 


Soerak 


, Berichten, dat geene aardbevingsverschijnselen werden waargenome 
zn а LIE 4]. 


n in de maand 


Ma 
Res. Kediri: 531. 
> Probolinggo: 090 


35! 


€ D E 
Inten Bijkomende verschijnselen 
шу Richting, en aard der beweging. 
| opmerkingen. 
..|Lichte schok. 
— BEALI Hevige aardbeving. Hagelbui 's middags. 
ЕЕ S RAS Zeer lichte онок. 
апухегдећ ontvangen van Н.Н. Medewerkers, 


— Mies. Besoeki : 0). 
, Padangsche Betani: 711 (Loeboek Basoeng). • 


H. Murter (Bondowos 


wier namen onder de volgende br in de lijst voorkomen: 


es. Riouw en Onde 
Banka en бі; 978 (Muntok). 


» 


ouw еп 


0. Lichte 
=W: rij езе schok. 
—W. Lichte aardbeving. Semeroe bromt onophoudelijk en heeft steeds vuur 
op den top. 
E deo nn Lichte schok. 
МУ А Lichte schok. 
PEN Vrij langdurige en harde horizon-|Üok verder op dien dag P de daarop volgende ділі es 
tale en verticale schokken. n nog nu en dan lichte en kortston 
schokken gevoeld, dh diis verticaal, dan weer 
| horizontaal. 
^ Zware aanhoudende schok. 
o Lichte sc 
0. Een zware sch 
o Vrij hevige schokken 
: Zwakkere en langere schokken. 
08 Zeer sterke sc ES Tijdsopgave volgens tijdmeter Goos. 
: zware 
meedere genes Kleincheweginghi den magnetograaf| 
--2. Lich hok. 
; Өй” eine schok: 
0.—NW. rij Желе schok. 
1x en hevige verticale schok 
"қайнысы Vu Een lichte scho k. 
ЖИ; о Ee Ook te Laïs waargenomen, 
erden ontvangen van H.H. Medewerkers, wier namen onder de Mou rre in de lijst value: 
es, Besoeki : tok). 


1. Geier де (Bondowoso). Res. Banka еп Onderh: 278 (Ми 


5352 
А. 
== > 
28 А в 
= Е Residentie of ! Сағ Herlei 
SS Berichtgever. Waarnemingsplaats. | Gouvernement, = mus t| Duur. D 
ck : en E: Locale tijd. | sehe tijd. 
25! | 4 
Aardbevingsberichten over April 1890. Wi omo 
G. R. 9091/90. Banda. Amboina, Banda. 15 |+ 13° —93 |t2. Ma 
590|A. de Stoppelaar Jr. Soember Telago. Pasoeroean, Java. 16 18'16" -24 |4. de 
б. R. 7783/90. | Banjoewangi. Besoeki, Java. 161745" --40-4 ІШ 
а. В. 10178/90. Afd. Tontolie. Celebes en 0., Celebes.| 20 | 5" 30" -54 |Еепіве. |:-| 
24 | 5:30" -54 Еешге. (el 
Berichten, dat geene aardbevingsverschijnselen Wie рени in де maand April, werdetbrs 
reanger Reg: Al. Res. Kediri: 5 
Soerakarta: 323. 
Aardbevingsberichten over Mei 1890. minuten.) seconden |. 
б. R. 1007590. Laïs. Benkoelen, Sumatra. - Ee s ueber % | Т 
А. А. Maas Geeste-|Argasarie (Bandong). |Ргеапсег Reg., Java. | 11 LC ES ho TE 
ranus. 
G. R. 11203/90. Tapa Badjan. Benkoelen, Sumatra. | 14 |............... 3. % 
G. В. 1007590. Lais. Benlonlen, mue, $4 а адре СЫН E ТІ 
Vorderman. |бітрағ. | Tegal, 15112 9 |... ЖШ 
б. В: 11587/90 Waai. see ШІ 18 [10° —86 |%3. W. 
9958, Boemiajoe en Boemi- Tegal, Jav 19 |12:30е-134-9 | 55 
djawa (afd. Brebes) 
ntar Kawoeng. TIR оез е 
А. А. Maas Geeste-|Argasarie (Bandong). |Ргеапсег Reg., Java.| 20 | 3" — 8 |... 
ranus. Í 
G. R. 11205/90. Kroë. Benkoelen, Sumatra. | 20 | 3:45" [+10 mm 1. ч 
G. В. 1379790. Кајећ. Amboina, Boeroe 26 —81 jeen paai 
A. Maas Geeste-|Argasarie. Preanger Reg., Java. | 28 |18" 50" eoe 
ranus. 
· R. 10909/90. Garoet Preanger Reg., Java. | 28 |+ 18° 45=|— 5 |. T 7 
6. R. 1072090. Tjiamis. Cheribon, Jav 28 |1 SL gei | 
Berichten, dat geene ур aaien qM werden waargenomen in de maand Mei, wer 
Res. Preanger Reg: 41. Res. пе 
Kediri: 531 
Aardbevingsberichten over Juni 1890. SST 
В. 10908/90. Ald. Tjaringin. Bantam, Java. | 11+ 16° + 3 1:8 Sp 
e ла tavia. Batavia, Java. 1 |15" 39" o TI. а rs 
346. P. М. van Weel. |Tjiogreg. Batavia, Java. 111544" 0 1 Ж 


сл 
Im 
e 


€ D 
vun | Intensiteit Bijkomende verschijnselen 
Іш.) Richting. en aard der beweging. en 
opmerkingen. 
is 
2 WO. Een schok. 
N.—Z. Horizontaal. Heden na ruim 14 dagen droogte een hevige 
regenbui met onweder. 
| [NW.—20. Een schok. 
ige. |7.--Х. 
ige. [Z.—N 


vergontvangen уап H.H. Medewerkers, wier namen onder de volgende nummers in de lijst voorkomen: 
n T анны Res. Padangsche Вепейеп1: 711 (Loeboek Basoeng). 


Н. Murren (Bondowoso). 


H. 
RN 
ИИ Zwakke aardbeving. 
ж Giek Een schok. 
ER nuu 3 opeenvolgende kleine schokken. 
| E0.—NW. e en о e 
„„РУ— NO. 2 achtereenvolgende lichte schok- 
| n. 
ИШ ...........@ 3 achtereenvolgende lichte schok- 
ken. 
NR Zwak. 
1—7. Een vrij boxie schok. 
WT, Een hevi ok. 
A Vrij [eas аи schokken. 
ONW, Een paar schokken 
р... „++ |Тугее vrij hevige verticale schokken. 
| p tvangen van H.H. Medewerkers, эке namen onder de volgende nummers іп de ON елестері 
D . Bes oeki: Н. MULLER (Bendow Res . Ba nka er Onderh : 27 ( Muntok). 
ngsche Вепейепі: 711 (Loeboek Basoeng). 
беек... um WA: schok. У 
Бенин ке. wakke г 
—2. "e ы ыы Beginnende met zwakke golven, daarna hevigekorte ` 
| schokken, eindigende weer met golving. . 


55% 
Se = 
EE Ж в 
Н: Residentie of : tr Herlei- 
52 Berichtgever. Waarnemingsplaats. Gouvernement, Е : dine tok ai) Duur, | ] 
57 en Eiland 5 | Locale tijd. scho tijd. ў 
zs Б 
= minuten.| seconden. E: 
68|E. J. Kerkhoven.  |Sinagar. Preanger Reg. Java.| 1 |15*37" 3 N- 
G. R. 11536/90. Distr. Kedokan en|Soerabaja, Java. 4 |+0°80 —20 à 
ridjek. 
G. R. 11204/90. "éise? Benkoelen, Son. bir 1518 |Е 2 P. 
34|G. P. M. van Weel. |Tjiogreg. Batavia 10 | Dr 20" B Туй E 
б. R. 13391/90. Tontoli. Celebes en 0, ‚ Celebes.| 10 |9 —57 |4 HI 
G. R. 11651/90 Buitenzorg. Batavia, Jav 13 (11° 15" 0 Т 
11: 15740. | 
346. P. M. van Weel. |Tjiogreg. Batavia, Јау 13 [+ 11" EE 12 
G. К. 13391/90. ien Dep — 0, Celebes.| 13 [15° 30° |-57 |2. N- 
G. R. 11651/90 Buite ; 14 |'smehts —. |...... |]: 44 
G. В. 13074/90 Ommelan en van Ben- eer Bte EEN 16 4H 11. 4 
Wee? um. Batavia. Batavia, Java. 20 |15" 20" 0 
А. Maas Geeste-| Argasari. Preanger Reg. Java. | 20 |15°40® |— 2 Je d 
сад 
G, R. 12591/90. Distr. ее Tegal, Java. 20 |14304 |-9|.-.-- 
| afd. Brebes 
K. Maurenbrecher. Pekalongan. | Pekalongan, Java. 20 [15° = [eee 
790|Н. ter Poorten. Tjilatjap. Banjoemas, Java. 90 [14° 47" |-9 |10. 0 
549 ЕР P. Nolthenius| Poerworedjo. Bagelen, Java. 20 |14" äis |-М |+30. JW. 
Е. а. Genie-Officier. |Gombong. lagelen, Java. 20 |14574 |—11 Jerre Un 0, 
б. R. 12359/90. үу lagelen, Java, 20 |1445 |-12 | 20. p- 
G. R. | 1232000. Poerworedjo. agelen, Java. 20 |1445 |—13 |20. ~ 
п Не ringin. emarang, Java. 20 (14° 45" |—14 : | .- 
А. ча ener Goeboek Kradjan. emarang, Java. 20 114" 457” |—14 Ier M- 
Roelofs. Semarang. emarang, Java. 20 [15° 49° |—14 |3. W 
292/J. D. Heijning. Rendeng. Japara, Java. 20 |14*52» * |—16 |Eenige. N- 
297 E brem Moentilan. edoe, Java. 20|14^55" |-14 |25. ax 
R. 12592/90. Wonogiri. Soerakarta, Java. 20 |= 15 — |—16 +30. А 
E 
G. R. 12330/90. Klaten. Soerakarta, Java, 90 |14'52"  |—15 - 
246 А. Н. F. J. Zeijdel. |Klaten. Soerakarta, Java. 20 [14° 37" * |—15 
905 2 GE мето да van|Solo Djebbres. Soerakarta, Java. 20 |13'49" |-М 


555 


с D 
6 lntenaiteit Bijkomende Leg enm 
М; еп aard der beweging. opmerkingen. 
—7. 
—N. Een vrij hevige schok. 
VER md o dii Een verticale schok. 
ew! т: Korte golvingen. 
. Een vrij hevige schok; beweging 
golvend horizontaal. 
Heviger dan de vorige schok. à : 
2 5% пољу ет Korte golven Niet persoonlijk waargenomen. 
B -. ул. 2 Een schok. 
. .|Verticale schok. 
Шз... ..... |Теег zwakke horizontale aardbeving.| 
RB get Een lichte schok. 
EE (32. Twee lichte schokken. di hare in de onderdistricten Rem en ` 
Sragi, 8 à 10 palen ten westen van de hoofd; 
b - Pekalon ongan 
p.—w. 5—6. Horizontaal. horizontalen fwisselende ! 
ћу еп weergaande bewegingen. 
вы Licht. 
у Drie schokken 3. 
o. De. Vrij hevige schokken 
PN Vrij hevige schokken 
CC d ісіме "e sé beris 
bo ichte 
W.—NO0. Zacht emer? beweging. Lampen slingerden een weinig in de opgegeven rich- 
ting en schommelden ook een weinig. 
Zä. Een schok. 
4-5. 
Zeer hevige schokken. Gepaard met een sterk onderaardsch gerom 
schokken volgden kort op elkaar, middelste 
schok was het hevigst. Aan de Assistent-Residents- 
woning werd eenige weinige schade t € 3 
ie Eene hevige о aardbeving. | 
SCD Zware schokke Gevoeld d 1 
gevolgd 4 I zware iki. p jenem slingerden 
1 alle 0. : 
0.—NW, Beide — stonden stil, hanglampen bewogen | 


Eerste horizontale schok vrij hevig, 
gevolgd door twee lichtere. 


zich eenigszin 


556 
anam | 
ZZ F 
=: А в 4 
EE Residentie of ) Uur Herlei- и“ 
5? Berichtgever. Waarnemingsplaats. Gouvernement, 5 { 54 tot | ` Duur. 
Ы n Eiland. 2 Locale tijd. sche tijd. | 
== : ен је 
minuten. | seconden. |. 2 
316|Н. Heijmering. Demangan. Soerakarta, Java. 20 |1451" 15 |І5. 
323 Е. К. H. A. Hamming. fBojolali. Soerakarta, Java. 20 |14" 50" |-І5 |4. 
330|H. А. En sa? Kemoening. Soerakarta, Java. 20 |+ 15" --16 |Е30. 
Djokja. en roii, Java. 20 |14° 51” 14 (kenge 
б. R. 1184090 Ioue Djokjakarta a, Java 20 |+ 14° 50"|—14 |60. ` 
G. R. 1294700. афоеп. adioen, ava. 90 |1445: |-19 |= 120. Ж 
Magetan. Madioen, Java. 20 |15" —18 nc AG 
G. 8. 12329/90 | Кедит. Кейігі, Јата. 20 |+ 15" —21 I a 
53211.. Wichers. Branggah. Kediri, Java. 20 [14° 53" |-19 |60. n 
534|H. Vrendenberg. |Karang-anjar. Kediri, Java. 20 |15" 5" |-24 Leen ~ 
536|F. W. Morren. Bantaran. Kediri, Java. 20 Dis 3^  [-21 Faroe d? 
E. Dubois. Toeloeng-Agoeng. Kediri, Java. 20|1510" |—20 |6. [= 
6. R. 12424/90. Afd. Malang. Pasoeroean, Java. 20 [: 15" 522 01......ӛ....4 0- 
Meo Пер ага. | Разоегоеап, Java. 20 [5 15 —24 |. г 
чш de Stoppelaar Jr. Den viet. Telago. Pasoeroean, Java. 20 |15" 5" |-24 |9. Im 
59116. Kaulbach. Soember Peting. Pasoeroean, Java. 20 [15° 8" |-24 |30. T 
607 Мг. J. B. Burger. ` |Probolinggo. Probolinggo, Java. | 20 |15*30" |-25  |Eenige. 4 
632 Ғ. Ottolander. Рап : 20 [14° mm ` 
. . |Boormeester Lammers Zi (Demak). |Зетагапо, Java. 21 Los |-М |60. 
"T8. K R. 1327890. ara, ald. Dm Bali en Lombok, Bali.f 23 | 8* 10" 33 |... 
G.R. 13073/90. P ko-Molk Benkoelen, Sumatra. | 24 [+9°30” 23 [t0. 


от 
ез 
~ 


nsiteit 
en aard der beweging. 


E 
Bijkomende verschijnselen 


opmerkingen. 


3. та schokken, de eerste zacht 
rd. 


weede vrij ha 
Lichte scho 
4 s à 5 schokken. Voorlaatste vrij 


3. S 6. 

Twee zware schokken 

Eenige vrij hevige schokken. 
Twee 


5 


ginnende det жеді е korte 
schokken, daarna gevolgd door 
een lange schudding. 


H hevige schok. 


Zwak beginnende, dan heviger 
wordende slingeringen 
Drie kort D enee volgende vrij 
hevige sc 
Drie kort er симе volgende vrij 
hevige schokken. 
E yi hevige schokken, 


Golvende aardbeweging. 


me tamelijke schokken. 
schok. 


Een | schok. 
Drie ение schokken. 


Slinger-uurwerken bleven stilstaan. 


Niet persoonlijk waargenomen. 


Een me deksel werd van een ~ 
Ееп wit garen rolde van 
sedert м Juni ech het elken middag + 30 mM., 
vergezeld van r 

Lampen slingerden, houten huis kraakte 

Begin zachte schuldig, die langzamerhand sterker 

werd en “шол met een schok die alles deed 
kraken en es en 


Marge: ies 


Twee zware schokken met een tusschentijd van 
ekraak. 


en 'sm — s was alles wit i de asch. 
eder geheel abno 
Ramen en “hangende e H реп bewogen. 
weging beoosten Kali Djali ege улеп 
westen heelt niemand iets bemerkt, voor zoover | 


— door aardtrillingen, die eenige secon- | 
деп aanhielden 


— 2m 
FE Residentie of à Üür Herlei- S 
SS Berichtgever. Waarnemingsplaats. Gouvernement. 5 A dins WI Duur. Ы 
E = locale tijd. | sche tijd * 
22 - iie 
SS et minuten. | seconden} | 
Dr. M. Greshoff. Buitenzorg. Batavia, Java. 27 Ји а г DS 
1: 20" i 
G. R. 14067/90. Tandjong Takt, afd.|Benkoelen, Sumatra. | 29 | 16" 30" |+ 14" 2. P" 
Mana en еее һ GE 
Oeloe Man 
G. В. 13073/90. Toba рашка деш Benkgelen, Sumatra. | 29 | 16° 30" |+ 17° 2. 


Berichten , dat geene aardbevingsverschijnselen werden waargenomen in de maand Juni, we 
Res 


. Bat 


avia: E. Тел, (Duizend eilanden). 


Res. Preanger Reg: 


632 
591 


536 


ER 


| S R. 13801700, 


Aardbevingsbericht 


Т. Ottolander. 
6, Kaulbach. 


T. W. Ottolander. 
F. W. Morren. 


А. Ameling. 


E, 
e Stoppelaar Jr. 
vd ва nhel. 


x. R. 13802/90. 
G. R. 12582/90. 


B. L. Repelius. 


en over Juli 1890. 
Pantjoer. 

Soember Peting. 
Kajoemas. 


Bantaran. 


Poeloe Sapoedi. 
Ald. Malang. 
Soember Telago. 
Zwaantjes-droogte. 
Meinderts-droogte. 
Probolinggo. 

ember. 
Білегі, 


Djember. 
Pantjoer. 
om, делді 


Boeleleng. 
Afd. Djembrana. 


Branggah. 
Pasoeroean. 


Besoeki 
райана Java. 


Besoeki, Java. 


Kediri, Java. 


Madoera, Madoera. 


Pasoeroean, Java. 


а. 
Besoeki, Java. 
Besoeki, Java. 
Besoeki, Java. 
Besoeki, Java. 


Bali en Lombok, Bali. 
Bali en Lombok, Bali. 


Kediri, Java. 


Pasoeroean, Java. 


ЕНЕ 


12 
12 


16° D 
14' 16" 


minuten. 
— 28 
—24 


--28 


seconden. | „ 


€ D 
E] каш. -[ntensiteit Bijkomende verschijnselen 
ШІ en aard der beweging. d 
opmerkingen. 
- 
cc Drie snel op elkander volgende hori- 
zontale schokken 
"70. Een horizontale schok 


oeki : 


Н. Murren (Bondowoso). Res. Banka en Onderh: 278 


(Muntok). 


NEE 
TESS Ja Н.Н, Medewerkers, wier namen onder de volgende nummers in de lijst voorkomen: 


peus AB VEE OA 


* ЖӨӨ» Vv. 


Tamelijke schok. 
5—6. 


Hevige aardbeving. 


3—4. 


Twee bei op elkander volgende 
stoo 


и әдгдіютіп 

rij hevige horizontale ONE 
enige lichte horizontale schokke 
evige scho 

en eer? horizontale schok. 


ichte horizontale schok. 
levige horizontale schok. 


“.................Швв?......!........ 


Vrij sterk, 
Lichte aardbeving. 


Een vrij hevige sch k 
Verscheidene ‘hevige schokken. 


5. Golvende bew 


ing, afgewisseld | 
door kleine scho 


Sedert den 8° Juli 
Stijlen 


droog а еп juist heden 
nacht buiig met harden ZO. wi 

en deuren van het huis kranke en het glas 
en aardewerk in de kasten се. 5 


een mu is stil 


Onafgebroken. 


In de laatste dagen vertoont de Raoen verhoogde | 
werking | 


Waarschijnlijk и verband staande met de werking van | 
den R 
isidet и ана 


Іп drie pilaren van де Landraad-zaal ter hoofdplaats | 
Negara i rmuur van de ішап 2 


enkele dessa’s stortten leemen muren іп 
стора werd uit den slaap gewekt. 


sedert eenigen tijd vrij zware ge- | 


Wo aldaar ontstonden horizontale scheuren. In | 


540 


ЕН А в 
Fi Residentie of E бае orle 
5? Berichtgever. Waarnemingsplaats. Gouvernement, = ја. ng io Duur. 
Ex n Eiland S | Locate tijd. |sche tijd. 
зи = 
== ‚ 
SS) | minuten, | seconden | 
632 Т. Ottolander. Pantjoer. Besoeki, Java. 15 5 nachts. - |... Eee H 
G. R. 18427/90. Tontoli Celebes en O., Celebes.! 15 11" -57 190. | 
. Wortman. Noesa Kembangan. |Вапјоетаѕ, Java 18 1710 | 9 |...... My 
A. A. Maas Geeste- Argasarie (Bandong). [Preanger Reg., Java. 21 21'45" |— 3 |....... | 
ranus. À 
G. R. 15084/90. Benkoelen en Тођа- Benkoelen, Sumatra. | 26 20" 4" +18 |2. | 
Penandjong. 
Berichten, dat geene aardbevingsverschijnselen werden waargenomen in de maand Juli, w 
Res. B ja: 34. Res. Banjoemas: 790 Kei 
» Preanger Reg: 41. 
Aardbevingsberichten over Augustus 1890. : 
: minuten.| seconden, | 
711 Ғ. Twiss. Loeboek Basoeng. ` (Dad, Benedenl., Sum. 2 1825 |+29 |..... -[ 
Dr. 5. Uljaki. Loeboek Sikaping. (Pad. Benedenl, Sum.| 2 17304  |425 |1. 
2 419" 4-25 | 8. 
31] ЕЭС 425 1 8. 

G. В. 1564790 Tjiam Cheribon, Java. Б |23" 30" LB |....... | 
59116. Kaulbach. Diere SCT Pasoeroean, Java. Б 172° 55" 2294: 180. | 
G. R. 15450/90. Poerworedio. Васејеп, Java. 6m —13 |648. 
590|А. de Stoppelaar Jr. |Soember Telago. Pasoeroean, Java. 6 |23" bb |-24 |.....- | 

(GG e Ja --24 |...... 
< 16. К. ceu Wonogiri. Soerakarta, Java. 8158 —16 5. | 
532 |1. Wiche! ranggah. peor, SE i 8 |2011 -21 |30. 
590!А. de Stoppelaar Jr. Soember Telago. Pasoe ‚ Java. 8|20277 1-24 |46. | 

С. В. 17671/90. Banda-Neira. абаа. Hands 12 17650“ — eem de | 
| э, -- . Ig 

15 |+ 10" - Eenige. | _ 
545 І,. Wichers. Branggah. Kediri, Java. 20 | 8" 15" — 0 s. | 

G. R. 20787/90. Кајеће; Amboina, Воегос. 30 |17* -- Een paH, 
18" Een раа 
Berichten, dat geene ven bn en fa werden waargenomen in de maand August 
Res. Bat ps Banjoemas: 790 (Tjilatj 
ven ней Reg: 41. 
2 Aardbevingsberichten over September 1890. 3 
| | minuten. | seconden} - 
346. P. M. van Weel, if, Batavia. Jav. 4 20 0 n 5. In 
G. R. TN Mokko-Mokko. „ |Benkoelen, РЕЧ + 8 +23 |2. 
Q E 17858/90. Ald. Lais, enkoelen, Sumatra. | 4 [20° 95=  |--19 | 2. 
. 68|E. J. Kerkhoven. [Si Preanger Reg., Јама. | 5 [19° 5" от 
s A R. 20787/90. Amhoina, Воегое. 10 | Där |-81 |Een 


541 


LU р 
PS Kan Bijkomende verschijnselen 
D 4 е 
uur, | Richting en aard der beweging. obs мірі. 
Sai Een: vrij groote en twee kleine 
schokken 
7, Een zeer hevige schok. 
O9. -NW. Vrij hevige schok. 
cl, eseu, feet zwakke aardbeving. 


.|Twee op elkaar volgende verticale 
hokken. 


SC 


ME, SED US 53 lox RSR 


На A 
| 


vangen van Н.Н. Medewerkers, wier namen onder de his aer nummers in de lijst voorkomen : 
Ј Probolinggo: 

Padungsche Benedenl. 711 rua Basoeng). 
LÁ 


nka en Onderh: 278 (Muntok). 


SETS а Wa. 


. 
"TW o. ө эу 


2—3. 


var раса horizontale schok. 


Eenige horizontale schokken. 
Kleine aar eving. Horizontaal. 
Horizontaal, licht. 

mes schokken. 


Lichte aardbeving, horizontaal. 


.|Lichte verticale schok. 


Vrij hevig, бе verticale schok. 


2. 


Duidelijk waarneembaar gerommel ot gedruisch. 


Berichtgever werd wakker. De klok bleef stilstaan. 


Voorafgegaan door een onderaardsch gerommel, 


| 
tden Ontvangen van H.H. Medewerkers, wier namen onder de sn oran nummers in de lijst voorkomen : 


| Proboli linggo: 697. Res. Besoeki: H. Милев (Bondowoso), 63 


Lichte golvingen. 

Een KE verticale schok. 
en 

-|Zeer lichte schok. 


549 


1 


(afd. Soemedang). 


Ер А в 
FE |  Residentieot | „| wa Here | 
55 Berichtgever. Waarnemingsplaats. Gouvernement, E EA ви 
Ch en Eiland. 2 Locale tyd. | sche tijd. a 
ӛн | 
== 
 |minuten.| secon 
305 G. van Beuningen van Solo-Djebbres. Soerakarta, Java. 17 (15° 10" 1 5 
Helsdingen. 
6. R. 20787/90. Кајеће. Amboina, Воегое. l6 4.4 E ® en p 
16. R. 20541/90. Amahei. Amboina, Ceram. 24 |+ 5 —89 |1 3l 
235 Mr. C. W. Kist. Dessa Tji-Djamboe — |Preanger Reg., Java. 26 | 0* — E sen 
(afd. Soemedang). 
б. R. 19656/90. Soemerlang. Preanger Reg. Java. | 26 + 0° — 4 
Dessa Tji-Djamboe {Preanger Reg. Јауа. | 26 + 0" —4 Ja 
(atd, Soemedang). | 
235 Мг. С. W. Kist. Dessa Tji-Djamboe [Preanger Reg, Java.| 26 1l" — |...-ф E 
(atd. Soemedang i 
G. R. 19656/90. Dessa Tji-Djamboe |Preanger Reg. Java. | 26 = 11" — 4 | қ 
fald. Soemedang 
235|Mr. C. W. Kist. Dessa Tji-Djamb Preanger Reg., Java. | 28 |+ 2" — 4 |... 
(afd. Soemedang 
G. R. 19656/90, Dessa Tji-Djamboe |Preanger Reg., Java. | 28 |+ 2" —4 
(afd. Soemedang 
Soemedang. Preanger Reg., Java. | 28 |+ 9: — 4 
235|Мг. С. W. Kist. Dessa _Tji-Djamboe [Preanger Reg. Java. | 29 |+ 10" |— 4 
| (ald. Soemedang). 
G. В. 1665690. Dessa Tji-Djamboe |Ргеапвег Reg., Java. | 29 |+ 10" eed | 
i | (ald. Soemedang). | E 
Berichten, dat geene aardbevingsverschijnselen werden waargenomen in de maand Septem 
es. Preanger Reg: 41. Res. Banjoemas: 790 (Туа 
Aardbevingsberichten over October 1890. 
minuten. 
G. R. 19340/90. Wonogiri. Soerakarta, Java. + 1750“ |--16 
G. R. 19656/90. Dessa Tji-Djamboe Preanger Reog, Java.| 21|......... ......... | 
S | e (afd. Soemedang). | 
295 Мг. C. W. Kist. Gehucht Wangon (еп | Preanger Reg, Jaen, | 21..............41..ӛ ы и 
оогдеп уап де ра- | 4 
sangrahanTji- Djamb. 4 
(afd. Soemedang). 5 
G. R. 19656/90. Dessa Tji-Djamboe  |Preanger Reg., Java.| 3 S NE ои 


545 


n E 
hank Bijkomende verschijnselen 
: еп 
T en aard der beweging. opmerkingen. 
x 
; |у. Lichte verticale schok, Regulateur, slingerende 0.-—W., bleef stilsta m. 
Тал Een hevige schok. 
RO jl 


xit се waarvan de laatste 
vrij hevi 


4...4.....:... 


Vrij hevige schok. 


e| Vrij hevige schok. 


Vrij sterk. 


ses eee tees tende E eers tenten 


4........... 


Vergezeld van geluid, komende uit het westen. Ook 
ter hoofdplaats Soemedang gevoeld. 


bl ің van een geluid komende van het westen. 
n de omliggende дезза 5 waargenomen б. 
7/90. 


In s мр qu — niet waargenomen, behalve T 
20087 90. 


n de dessa g б. К. | 
ook ter Мо рака. Жейн gevoeld. 


In de ар om dessa’s niet waargenomen. Іп de 

Ges a Genteng werden nog aardschokken gevoeld 

р 97 Sept. 21" еп op 28 Sept. 1", 8" еп n 20". б. R. 
2008790. 


In de omliggende dessa's niet waargenomen. G. R. 
20087/90. 


i nlvangen van Н.Н. Medewerkers, wier namen onder de volgende nummers in de lijst voorkomen : 
бақ 607. Res. Besoeki: Н. Милев (Bondowoso). 


Een vrij hevige schok. 


‚Vrij hevig. 


Vrij hevige schokken. 


• „ „| Kr hevige schokken. 
..|Vrij hevi 


Voorafgegaan en gevolgd door eene vrij langdurige | | 


trilling. i 
In de omliggende dessa's niet waargenomen G. R 
20087/90. 


7/90 


Іп de omliggende dessa's niet waargenomen G. R. 
20087/90. | 


d 


544 


ET A 5 
FE Residentie of | Bur Herlei- ІС 
Ek Berichtgever. Waarnemingsplaats. Gouvernement, = : Len dec Duur.| 
Bx n Eiland. B | Locale tijd. | sche tijd. 4 
EE а | 
5 minuten.| second n 
Observatorium. (Bat Bata Batavia, Java. 4 |23" 38" Ü Lu 
34.6. P. M. van Weel, ана. Batavia, Java. 4 |23" 40" 0 |15416 
Dr. W. Burck. Buitenzorg. Batavia, Jav 4 |23' 40" 0 [eenige 
41E. N. A. d Cuijper. Soekawana, Preanger Кер, нал 4D [45 
46 А. H. Berkhout. Bandoeng. Preanger Reg., Јауа.| 4 |24" wed T se | 
68 Е. J. Kerkhoven. Sinagar. Preanger Reg. Java.| 4 |2339: |-1 |30. 
60/1. D. Harders. Soekaboemi. Preanger Reg. Java.| 4 |2345 |— 1. |15. 
А. J. Ovink. Soemedang . Preanger Reg., Јата. | 4 + 23° sx bl і 
А. А. Maas Geeste- Argasari. Preanger Heg. Јата. | 4 [23° 45" | |— 2 
ranus. 
R. H. J. Spanjaard. · |Soekaboemi. Preanger Reg., Java.| 4123'50" |-1 
G. R. 19498/90. Mangoenredja . Preanger Reg., Java.| 4 |23"30"-24'— 5 
G. б. 19497/90. ` |Tasikmalaja. |Preanger Reg. Java.| 4|23*40" |— 6 
G. R. 19456/90. Garoet . Preanger Reg., Јата. | 4 |+ 23°-37"|— 4 
G. R. 19435/90 Tjandjoer. Preanger Reg, Java.| 4 |2344“ |— 1 
G. R. 19655/90. Distr. Tjiamis, Pandja- |Cheribon, Java. А qe: 
oe en Rantjah (afd. 
aloe). 
Van Cattenburgh. — |Tjiamis. Cheribon, Java. 4 [23:33 |— 8 
5522) а. X uy Gombon Bagelen, Java. lg 47 j-n 
235 Mr. C. W. Kist Tji- Win, (afd. Soe-|Preanger Reg., Java.| 5 | 0" 4 
ТЕ m 
. |G. R. 19656/90 Soemedang . Preanger Reg., Java.| 5 + 0" "rg 
| Dessa Tji-Djamboe (Preanger Reg. Java.| 5 + 0" Md 
ald. Soemedang) | 
G. R. 19496/90 Tjitjalengka . Preanger Reg. Java.| 5 N 0° "s 
16. R. 19436/90. ees Preanger Reg., Java.| 5 |= 0 — A 


545 


Intensiteit 
en aard der beweging. 


Bijkomende verschijnselen 


opmerkingen. 


A 3 stooten, 
be Не 


.і%%%4%4......!4Ш4..ш!?.%..л.%4... 


e hevig. 
evige golvingen 


.| Vrij duidelijke aardbeving. 
et a chte, golvende horizontale 
о 


Zeer hevige aardbeving. 

Twee vrij dee schokken, ongeveer 
n na elkaar. Verticaal. 

Een e lichte schokken 


{Vrij zware aardbeving. 
Een hevige schok, gevolgd door 
‘twee minder sterke жемесе) дааг 
а nog een schok, door 
vele тамдар hevige dens ы 
Vrij hevige schokken 


Een hevige schok. 
Een vrij hevige schok. 
Twee wrta: met eene tusschen- 
van eenige seconden op 
elkaar volgende schokken. 
Drie scho 


Hevige schokken. 
5—6. 


Vrij sterke ее 


Een vrij hevige schok. 


Zeer zwakke horizontale schok. 


Lampen schudden hevig, deuren en venster kraakten 
in de voegen. 


{Ook eg е ди» en te Goenoeng Melati, 
de Soe- 


.van de afd. Tjandjoer еп 


kaboem ы” 
Ongeveer en half uur later werd er weder een 
liehte schok gevoeld. 


Ook el err op de kinalanden Tjalakki, Paal 5 

en ram- 

knalde db waargenomen. 

Dit is de eerste aardbeving in 6 jaar te S. waargenomen. 
Een kwartier daarna een lichtere schok. 


Hevig gekraak van deuren en vensters. 


Klokken bleven stilstaan. 

Vergezeld van allengs zwakker wordende aardtrillin- 
gen. 

De tweede сімді Ма eet en ын A Ор den weg 

пип Кап кере 

ge eme le engte m + 

de gr slin- 
orden. geweldig. 

Ook in de omliggende dessa's waargenomen. ER 
200 


In de woning van den Controleur ontstonden enkele | 
scheuren. 


346 


Ер А в 
ЕР Residentie of : йт Herlei- 
SS Berichtgever. Waarnemingsplaats. Gouvernement. = "| ding tot 
Еж : T: … |Batavia- 
Е = locale tijd. | sche tijd. 
25 € 
ZE minuten. 
В. H. J. Spanjaard. |Soekaboemi. Preanger Rer, Java.| 5 0 5" |— 1 
5 3* 49" |— 1 
235|Mr. С. W. Kist. Tji-Djamboe (afd. Soe-|Preanger Reg., Јауа.| 5 | 15° —4 
medang). 
G. R. 19656/90. Tji-Djamboe /afd. Soe-|Preanger Reg., Java.| 5 |+ 15" |— 4 
пей. 
К, Н. J. Spanjaard. |Soekaboemi. Preanger Reg., Јата.| 5 | 19 5"|— 1 
Van Cattenburgh. — |Tjiamis. | Cheribon, Java. 5 0° el 8 
С. R. 2003390. Distr. Doemiajoe еп Тера], Java. 5 | ’s nachts 
um iras Brebes). | 
G. R. 19434/90. Tjilatj Banjoemas, Java. 5 0 — 9 
Banjoemas. Banjoemas, Java. 5 0" —10 
Resident van Bagelen. SE Bagelen, Јау 5 0: —13 
255| Мг, С. W. Kist. IO ambot” (afd. Soe- Preanger Reg, Java. 6| 16 – 4 
шр). 
G. R. 19556/90. тў. аар (afd. Soe- Preanger Reg., Java.| 6 |+ 16" — 4 
едап 
__|6. В. 20089,90. Boelelen п). Bali en Lombok, Bali.| 7 2* 15*1-—33 
235|Mr. €. W. Kist. Tji-Dja бос (ald. Soe-| Preanger Reg., Java.| 8 | 14" 40"|— 4 
medang). 
С. R. 20087/90.. Tji-D jamboe (afd. Soe- Preanger Reg., Јауа.| 8 | 14" 40" | 4 
eda 8) 
-835| p. ыы. E ndan Menado, Celebes. 8| 10*25"|—72 
235|Mr. C. W. Kat. ` [Tji-D Sein (atd. Soe-|Preanger Reg., Java.| 9 ier 4 
medang 16* 
G. В. 20088/90. Dessa Tji-Djamhoe  |Preanger Reg. /ауа.| 9 |--16: — 4 
: afd. Soemedang). =23' 
835|E. Goedbloed. Топдапо. Menado, Celebes. 9| 20° 50"| —72 
235|Mr. С. W. Kist. Tid етке (afd. Soe-|Preanger Reg., Java.| 10 | 13" 4 
2 G. R. 20088/90 . Tji-Dj Dag, (afd. Soe-Preanger Reg., Java | 10 |+13° — 4 
DAE : medang). / 
235 Мг. С. W. Kist. Tji-Djamboe (ad. Soe-| Preanger Reg., Java.| 11 m - : 
; medang). 1° = 
6. R. 2008890. Tji-Djamboe (afd. Soe-|Preanger Reg., Java.| 11 са — : 
SE wedang). à — 4. 
12 |t 11* 
| vs, |+ 
6. R. 20853/90. | Mokko-Mokko. Benkoelen, Sumatra, і 13 +23 


547 


Intensiteit 
en aard der beweging. 


Е 
Bijkomende verschijnselen 


opmerkingen. 


412... 


уто“. 


вю I hevige schok, gevolgd door 
n paar minder ster e schokken 
bins schokken, niet hevig. 

Een lichte schok. 

Vrij SC, horizontaal golvende 
aardbevin 

Vrij hevige horizontaal golvende 


aardbev 
Eenige harnas schokken. 
Een horizontale schok. 
Vrij hevige schok. 


Een flinke schok. 


Een flinke schok. 


Vrij hevig. 


[Vrij hevig 


Verticale иеде. 


Gekraak van deuren en vensters. 


‚Gekraak van deuren en vensters. 


In de omliggende dessa's niet waargenomen. Іп 
dessa Genteng werd te 19" een schok gevoeld. 
0087/90. 


Gekraak van deuren en vensters. 
| Volgens bericht heeft in het ж gra «и 


aardstorting plaats gehad, over eene breedte у 
3 Rijnl. voet en eene lengte van Ж 23 M. 


In de omliggende dessa's niet waargenomen G. R 
20087/90. > 


548 


Berichten, dat geer 


је PE me werden waargenomen in de maand Octol 
. Kediri: 549. Res. Besoeki: 


ет, we 


Н. Muuren (Bondowos le 


— 
25 А в 
E Е Henr Residentie of А us erlei- 
83 Berichtgever. Waarnemingsplaats. Gouvernement, Е ESL c 
E = В Locale tijd. | sche tijd. 
„= 
| | minuten.| seconden 
235 Mr. С. W. Kist. Tji-Djamboe (afd. Soe-|Preanger Reg., Јауа. | 14 16" 30" |— 4 ......: 
medang 
G. R. 20286/90. Tji- Mee (afd. Soe-[Preanger Reg., Java.| 14 16" 30" | |— 4 
medan e 
235 Мг. С. W. Kist. Vire (afd. Soe-|Preanger Reg., Јауа. | 15 |23" — 4 
G. R 20434/90. En (afd. Soe-|Preanger Reg, Java.| 15 |28" — 4 [les 
835 Е. Goedbloed. Tondan Menado, Celebes. 15 |12" —72 Le 
235 Мг. С. У. Kist tjr amis (ald. Soe-\Preanger Reg, Java.| 16 |12*30" --4 | 
6. R. 20434/90. Times (afd. Soe-\Preanger Reg., Java.| 16 |13" 307 |— 4 ...... ; | 
epit | 
G. Salomon. Atjeh en O., Sumatra.| 16 | 0'30" {+45 1a2. M 
G. R. 20504/90. Wonogiri. Soerakarta, Java. Hie —16 |теег kort 
G. R. 20925/90 Tjiamis. Cheribon, Java 23 | 6:45 _— 6 1.......: 


Aardbevingsberichti 


G. R. 19401. 


16. R. 111/91. 


16. R. 23611,90. 


Кајеће . 


meis 
Man 
Banda Қойға, 


> Bagelen 


Kedoe: Magelang. 


en over November 1890. 


Amboina, Boeroe. 


Benkoelen, Sumatra. 


Amboina, Banda. 


arang. 
g. 


9 
17 
23 
23 


` — Весі — Berichten, « dat geene aardbevingsverschijnselen werden waargeno 
Res. Semara ang: Fairs j > 
E. a. Genie officier 2e Mil. afd. Jam ; 


19" 


2 
11° 53" 


tusschen 


17" 30" en 
18° 


— 


—81 


+18 
+15 
—93 


minuten. 


paar 
Een paar. 
Een paat: 
+ 2. 
+60. 


seconden. | - 
еп 


ћ 


. 


men іп de maand November. 


549 


Een hevige schok. 


Ter RR et ем У IUE СОУЛ ЈА 


2 
St 
З 

Я 1 
© 

" 


tes. Preanger Reg: 41 
rta 


ngsche Benedenl: 711 (Loeboek Basoeng 


D Е 
E Intensiteit Bijkomende verschijnselen 

Richting. en aard der beweging. | 
| opmerkingen. | 
| | 
| E... Vrij hevig. | 
| Boss. Niet hevig. ` 
men, [Een verticale schok. | 
S 
: Pee ss [Niet hevig. 4 
T 
1 W.—0 Twee dicht op elkaar volgende 
EI schokken. 
E ----....... Een lichte en onbeduidende schok. 

Ei. Twee lichte verticale schokken. 
LH. Medewerkers, wier namen onder de volgende nummers in de lijst voorkomen : 


| j Een hevige schok. 

Py Een lichte schok. j 

pi W.— 70. Twee hevige, snel op elkander vol- 

gende horizontale schokken. a 
N.—0. Een vrij hevige schok. Bijna alle gebouwen en woningen leden schade. Іп 

sommige huizen vielen kasten om, in een huis 
een piano. Hanglampen zwaaiden bijna tegen den 
zolder. Op het erf van het k iegebouw 


waargenomen. · 0 
NB. Zie een uitvoerig verslag van deze aardbeving | 
in het gedeelte: Vulkanische verschijnselen. | 


verden ontvangen van Н.Н. Medewerkers, wier namen onder de volgende nummers in de lijst vooromen: ` 
: 41, 60. 25 


550 


79 


5 


246 


А Б 
Residentie of ^ Uur Herlei 
Berichtgever. Waarnemingsplaats. Gouvernement, Е M РОЗА ре 
en Eiland. Ж | Locate tijd. sche tid. 
Aardbevingsberichten over December 1890. 
minuten.| seconden, 
G. R. 23466/90. Goenoeng Kentjana. |Bantam, Java. траг 8 3. 
Observatorium. tavia. alavia, Java. 121: 15439) E [сени 
94 G. P. M. van Weel. |Tjiogreg. Batavia, Java. 12] 1645) 0 |... 
G. R. 24033,90. Tangerang. Batavia, Java 19 tis ВУД Еле 
А. J. Ovink. Soemedang. Preanger Reg. Java.| 12 | 15 —4 
А. A. Maas Geeste-|Argasarie, Bandong. |Preanger Reg., Java.| 12| 15" * |— 2 1........ | 
гапи. 
Е. J. L. Mersen Senn Indramajoe-West. |Сһегіроп, Java. 12 | 15 —7 |t9 | 
- van Basel. ІН 
б. В. 2/90. Cheribon. Сћегђоп, Java. 12 |+ 15" — 7 feed | 
Mevrouw N. Van Kol. |РапФаг bij Brebes. [Tegal, Java. 12 | 15° 9 |546. | | 
Verweij. Doekoewringin. Tegal, Java. 12 15€. Б^ 5 06-424 | 
G. R. 2406590. Res. Tegal. Tegal, Java. 12| 15" 10" |—9110 = 3. | 
Maurenbrecher. Pekalongan. Pekalongan, Java. 12 | 15° 7"|—11 |120, | 
E. ә. Genie-Officier 2° Tjilatjap. Banjoemas, Java +) 15" 19" |— 9 ld 
mil. afd. Java. D 
А. H. F. J. Zeijdel. |К]акеп. Bagelen, Java. 121 15°* |-Б |120. с 
M. E. P. Nolthenius|Poerworedjo. Bagelen, Java. 12] 151" |—13 6. | 
де Мап. | 
| H 
E. а. Genie-Officier 2° ботђопа. Bagelen, Java. 19 | 15 LE E 
mil. afd. Java. 15 4 |—11 b | 
G. R. 24174/90. Poer woredjo. Bagelen, Java. 12| 15" 15° |--13 |Eenige. ] 
W. Smits. gareanak, Kendal. |Semarang, Java. 121: 1r 5 13 [een 
| " 15" EMI I РА ur 
Roelofs. Semarang. Semarang, Java, 12 | 15° 14" |—14 [Zeer land | 
|E. а. Genie-Officier 2°| Semarang. Semarang, Java. 12 | 13:127 1*|—14 - 
mil. afd. Java. | 
2 15* 127 29... . .. |... Ж 
R 28750/90  en|Semarang. Semarang, Java. 12 15" 10*|—14 |..... ST | 


| Nummer m de lijst; g 
Іш medewerkers. 


23748/90. 


мый ы 


z 
€ D 
En iteit Bijkomende verschijnselen 
ш.| Richting. en aard der beweging. en 
opmerkingen. 
paden. 
4 |Х0,-7У/, Een schok. 
KOER terke aardbeving. | Volgens aanwijzing van Ewing's Seismograaf. De Ast stro- 
nomische klok bleef op bovengenoemden tijd stilstaan. 
өмір . |Korte, б hevige schok. 
24 Ass) Eenige sc okken 
EM t en paar lic lichte schokken, kort op/Lampen slingerden een weinig. 
elkan 
4 . [Lichte гаас 
Z0.—NW Beweging horizontaal. Lampen slingerden sterk en klok stond stil. 
н D Een schok 
3 FW. Vrij zware horizontale schok. — —Ó z inl. bedienden moet er tusschen 12" 
Ju n 18° с een kleine aardbeving geweest zijn. 
Ges AE Horizontale schok. ech Zeen mpe en en оюна op voetstukken 
ру schommelden onder een hoek van 20°. 
kou n vrij zware schok. 
ET ^ Vrij hevige schok. Gekraak van deuren en vensters, flinke schommeling 
ONO der lampen. Hier en daar stonden de uurwerken stil. 
.[29.—WZW. |Horizontaal. Stationstijd. 
DW, Get и elkander volgende hevige|Door iedereen gevoeld. 
ku chokken. | 
у. ло. Vrij zwaar. Vele klokken bleven stilstaan. Twee gewichten eener 
hangklok bewogen aep evenwijdig in bovenge-, 
oemde richting. треп hadden meer een 
Ұ-0 пије deuil ng. 
eb С Golvende. reed AME der Kee van den seismo- 4 
meter 3], 6. (Zie de noot | 
pw achter de викати ем 
BM рык Vrij hevige schokken. 
9 No" .|Lichte schok. Я 
_ " Twas hes hevige kort op elkaar volgende Een omgeworpen kast was verschoven van 0.—W. - 
Se scho 
h LW О Zware aardbeving. Een schok, zacht iei gruss in een zwaarderen. 
: Schilderijen, wipstoelen. lampen in beweging ; hang- 
erken tot әт зра ‘gebracht Boomen zwiepten, 
ban iedereen ontvluchtte zijn huis; geen geluid 
E —NNW.  [Horizontaal. Afwijking der staafjes van den seismometer іп mM. 
па geheel uitgeduwd, с. 9, e. 8,5, f. 
10, 
pis .. | Verticaal. Мек ` der staafjes niet waar te nemen (Zie de 


Een vrij hevige schok. 


noot achter de Aardbevingsberichten). 


Enkele gouvernements- culiere gehouwen 


in geringe mate рима. 


552 


ЕЕ А в 
= Е Residentie of Üar Петісі- 
5% Berichtgever. Waarnemingsplaats. Gouvernement, алық ding tot Duur. 
8 . … |Batavia- 
B. папа Locale tijd. | sche tijd 
= ~ 
аз 
minuten | seconden. 
G. R. 23980,90. Bodja Selokaton. Semarang, Java. 1515" JS |. 
J. Bleij. Onderneming Seloka- Semarang, Java. 1530“. |—18 |.......... 
ton, afd. Kendal. 
W. Van Heel. Sringin. Semarang, Java, 15" 16" --14 |50 
6. R. 23789/90. Salatiga. Semarang, Java. TE. 6 A n 
+ 10. 
G. R. 23748,90. Kendal. Semarang, Java. 15'15* 2213 |2 120. 
Петак, Semarang, Java. 15*15^ -1—15 b 
Ambarawa. Senrarang, Java. Ari" -и |6 | 
Poerwodadi, Semarang, Java. 15" r4 ik 15 20. ] 
х XUI p o — [ee " 
ЈЕ, a. Genie-Officier 2° Semarang. Semarang, Java. 17743" 2° ——14 4 
mil. afd. Java. 145 
| 17" 46" 9° 
: | 177 47^ 17° ; | 
G. R. 23747/90 еп |Рай en Djoewana. арага, Java. 15" 12" |--17 |еепіге ш 
2475490. * | l nuten. 
| 
; | 


555 


Intensiteit 
en aard der beweging. 


Bijkomende verschijnselen 


opmerkingen. 


Vrij hevige schokken. 


Vrij hevige aardbeving. 


Horizontaal. 


Drie schokken met zeer korte tus- 
е — eta nt gg de laatste 


Ewe кы pc en hori- 
zontaal in alle richtingen. 


Drie schokken, <> schok hevig. 
Hevige schokke 
.|Twee lichte scholis 


Geene ongelukken of schade aan gebouwen. 


esmee Be uit het Z.W. gelijk aan het 
ratel v n spoortrein. Ман golvende 
p^ " rie sterkere schokken. De 


h duidelijk 
zichtbaar, gebouwen en boomen schommelden nog 
eenigen tijd heen en weer. Klokken zoowel Z. 

ls bleven stilstaan. Uit een 3/4 gevulden 
pot w: ter uit de NO. rand geworpen. 


was 
de overige zes etablissementen dezer m lge 
liggende op eene hoogte van 1100— 351 n het 
geheele а тан. werd h edil оа! таин 
van dezelfde ing, maar de sterkte schijnt 

bad verschillende plaatsen zeer verschillend 
gew 


zijn. 
ма oe brokkelde af. 
Мите чыл али en elkaar telkens па = 10 5. op en 
end. Klokken, van W.—0. slinge- 


r sti 
Van de regentswoning en aan de beide pasebans op 
de aloon-aloon 
nen neute 
Lampen gen eene ronddraaiende bew 
en gevangenis we 
Geen noemenswaardige gevo 
Zonder ongelukken aan е. of voor personen. 


у erzakten of scheurden cenige stee- — 


en, 
erkre weging. 
таман scheuren іп Assistent- -Residents-woning 
‚= „5 | 


| 


1 


1 


р ся slaafjes in mM. b 14, g Ys, а, cenz | 


Zware aardbeving met golvende 
beweging. 


r te nemen. (Zie 64е noot achter de aard- 
being dericten) 


bones Lene omgekomen of verwond. Vele 
n gebouwen stortten in of werden 


еа ei, 
арт werd 24 meeste verwoesting aange- - 
сым. tloods te Antroe in het distr. Ang- | 


ka tan d plat te ze esa 


ond geslagen. à 
distr. Glonggong (afd. Pat i) en in het distr. Mantoep ` 


scheurde de grond o 


uit deze scheuren ziltig water met wit 
Deze scheuren hebben zich nu (24 Dec. 90) | weder 
geslo 


554 


БЕ А в 
SE Residentie of " Uur Herlei- 
ES Berichtgever. Waarnemingsplaats. Gouvernement. E B AU 
Ен Z | locale tijd. (спе tijd. 
es = 
VE minuten | seconde 
Е. а. Genie- See 2% Magelang. Кдое, Java. 12 1557" 414 Гоа | 
mil. afd. Јау 
299 1. W. Mac Gillavry. |Soemowono. Кедое, ЖЕ 12 15:15" --14 [bijna 60 
б. R. 23760/90. agelang. Kedoe. Jav 1211515. --14 [nn 
316 U. Heijmering. emangan. Кош Java. 12 |15720“ --15 |10. 
321 УҮ. L. Meijer. Soko haet Soerakarta, Java. 12 |15"17" |—15 | 2. 
330|Н. А. Engelken. Kemoeni Soerakarta, Java. 12 |15" 18". |—16 |40. 
б. van кеште van |Solo-Djebbres. Soerakarta, Java. 12 1550“ --14 4 
Helsdin "| 
SCH Djokja. Djokjakarta, Java. 12 115" 157 '—14 (kenge 
6. В. даған: Djokj саны Djokjakarta, Java. 12 1510 --М 15. 8 
6. R. 23746/90 Вешһа Rembang, Java. 12 1530“  |—18 [ееп рай 
Resident Madioen. ` |Magetan. Madioen, Java. 12 (15° 5" 18 |." 
Madioen. Madioen, Java Н Ыр [t 12. 
ШЕ EM Ngawi. Madioen, Java 12]15*22" |-18 |30. 
б. кейігі. Kediri. 12 16-30" ..|—21 penod 4 
Y es ome NE Soerabaja, Java. 12 |15"27- 1—24 |30. 4 
6. В. 24175/90. Soerabaja Soerabaja, Java. 12 (15° 30" 
- Lamongan. | 
2-16. R. 24333/90 Soemenep. Madoera, Madoera. 12 15° 30" | — 
16. R. 24712/90. Ald. Malang. Pasoeroean, Java. 12 |15" 15" 
5916. Kaulbach. Soember Peting. Pasoeroean, Java. 12 (15° 25" 
` 594 A. F. A. Van Scher-|Boemi-Ajoe. Pasoeroean, Java. 12 |15" 25" 
— | penberg. 
222 |6. R. 24329/90. Distr. Redjasa. Pasoeroean, Java. 12 |+ 16° 
SS 3. B. Burger. — |Probolinggo. Probolinggo, Java. | 12 |+ 15' 30" 


555 


Intensiteit 
en aard der beweging. 


Е 
Bijkomende verschijnselen. 


n 
opmerkingen. 


АЈС САРОМ 


46 Horizontaal. 


Twee zware horizontale schokken. 
Twee zware schokken 
dea 
Twee golvingen. 
Verticaal, schokkend. 


Vrij hevige aardbeving. 


3—6. 


Twee vrij hevige schokken 
Hevig. Eerst sterke чиме stoo- 
ten, daarna horizontaal. 


De staafjes van den seismometer 6—7 mM. 
buiten gedrukt. (Zie de noot achter de Pe 
bevingsberichten). 


waar onweder. 
Schokkende beweging der lampen, gevolgd door slin- - 
eringen; klapperen der deuren. Hangklok tegen - 

. muur bleef stilstaan. 


Eenige aanhoudende schokken, die de lampen deden 
slingeren en de ramen klappen, en slapers wakker 


De pendoppo der regentswoning te Blora werd zwaar 
beschadigd. — | 


Geen schade. 


. |2— 


Horizontale — 
Horizontale sc 
Duidelijk тоа жы е of schom- 


Eenige vrij hevige ben 
I 


Hevige schokken. 


Twee lichte schokken. 
Een lichte schok 


Twee n met - scm 
ruimte sec. n 4—5 
3. 


Een schok. 
Zeer korte zachte aardtrilling. 


Lampen manger vrij SE еп schilderijen slinge 
den n Ми ерјаа ка Га 


waargenomen. ast ische k гі 
den tijdbal, welker slinger zic hips а in een 
vlak NW.—Z0 | — ор 3° 26" 27,8 


— — ија тап Soeraba 
n een nog шей voltooid xs mE in de stad werd 
"het verticaal zemen van pe rid bericht. 
Den 13en December te 7" 40" werd door sommigen 
weder een lichte schommeling waargenomen , ` 
waarbij ook lampen slingerden 


De berg sedert maanden zeer rustig. 


Aan spijkers hangende horologes bewogen even. 
| 23 


Nummer in de lijst 
ie: medewerkers. 


A 


A в 
Residentie of : ба Herlei- 
Berichtgever. Waarnemingsplaats. | Gouvernement, B i Led Duur 
s Locale tijd. | sepe tijd, 
5 minuten; second 
1. J. Wichers. Kajoe Enak Probolinggo, Java. 12 |15"23" -2 ; 
б. В. 24330/90. Task poem. Probolinggo, Java. | 12 [+ 1515" |-25 . + 4. 
J. W. Ottolander. ^ |Kajoemas. Besoeki, Java, 12 |15" —28 240. 
G, R. 2433290. Soerakarta. Soerakarta, Java. 13 |1515“ |-16 јен 
A. A. Maas Geeste-|Argasarie. Preanger Reg., Java.: 14 | 9:90“ |-2 |...... 
ranus. 
E. a. Genie-Officier 2° | Gombong. Bagelen, Java. Hl. с; 
mil. afd. Java. 
W. Smits. пнев, Kendal. |Semarang, Java. 14 | 9 0" B heen 
G. R. 23789/90 Sema emarang, Java. 14 |+ 9" 13" | -14 1...... 
G. В. 23980/90 Groboga Semarang, ge 14 | 920  |—16 |......) 
|J. Blei eij. SN org afd. Kendal. Semaran 14 | 9° 30" ELE et : 
E. ч ааш 9% Зешагап Semarang, din 14 | 9:11" |—14 |...... n 
il. afd. Jav 
МАТОШ... о: .. н 
G. R. 2475490. риі. . Mapara, Java. 444 915^ 049-07 |J... 5 
G. R. 2475490, [Reede Djoewana, ruim | Japara, Java. 14 [tusschen 9/......|...... 
mijl afstand van en 10" 
e у 5 
6. R. 111/91. Banda-Neira. \mboina, Banda. 15 |+ 16:30" |—93  |Eenig 
G. R. 24754/90. ati. apara, Ja 16 |12" 457 |—17 |....... 
G. R. 24332/90. Soerakarta. oerakarta, Java 17 |1030“ |-16 |...» 
: m an SCH сіп emarang, Java 19191" |—1 14. 4 
4 Ngareanak, Kendal. |Semarang. Java. 19 | 9' 5" ]|—13 |1......... 
E. a. Genie icio 2* |Gombong lagelen, Java. 23 |12 35" |-П 
mil. afd. J 
E. a. ee 2: Gombong. Bagelen, Java. MITIS [211 Le 
mil, ald, Jav. Por ede iced 
|G. R. 1216/91.  |Amboina. Amboina, Amboina. | 24 | 6*15" |-86 e | 
G. R ни Bima. Cel. en 0., Soembawa.: 25 | 6" 15” |—48 |+ 90. . 
се Batavia. Batavia, Jav 25 | 4'50" 0 
o ‚ Maas Geeste- Argasari. Preanger Reg., Java.| 25 | 5" — 2 |... 
т “Wichen Kajoe-Enak. Probolinggo, Java. | 25 | 515" |-25 90 ` 
. |E. а. Genie-Officier 2° Tjilatjap. |Banjoemas, Java. Bit 0-193154 
| mil. afd. Java, | tat Gi | | d 
| of27 


557 


Intensiteit 
en aard der beweging. 


Bijkomende verschijnselen 


opmerkingen. 


XLI 


HS 


. e 
e . >» 


**990** ........ 


. [Lichte schok. 
...|Een lichte schok. 


.. Horizontaal 


.. | Zeebeving 


scho 
„. | Aardschokken еп bevingen. 


Horizontale schok. 
ichte verticale schok, 
maal achtereen met een tusschen- 
si 
Vrij hevige schokken. 


Drie hevige schokken. 


Poen 6 4 06 ооо 9989.29299999999*96 


maar zeer sterke schok. 
Zeer lichte aardbeving. 


Horizontaal. 

Aardschokken en bevingen. 
ing. 

Een vrij hevige sc 


Onbeduidend. 
Lichte verticale schok. 


WALTER 


.............. 


Verticaal. 
Verticaal. 
Verticaal. 


Een duidelijk voelbare schok. 
nie vrij hevige verticale schok- 


twee 


Ook te Probolinggo werden lichte schokken waarge- 
nomen. 


Pendule en klok bleven stilstaan. 

Ook игы {е Klaten, Bojolali, Sragen еп 
Wonogiri De datum 13 moet vermoede- 
lijk 12 zijn 


Afwijking der staafjes van den seismometer : hor. 2 mM. 
(Zie de noot achter de Aardbevingsberichten). 


Alw. der мк v. d. seismom. іп mM.: «1,51, 
с Lh ІСІ; | 
Alw. der ‘staafjes niet waar te nemen. (Zie de 
noot achter de Aardbevingsberichten). | 


Waargenomen door den kapitein Rov van het zeil- d 
schip Esther Roy. 


ud en der staafjes van den seismometer: vert S 
(Zie de noot achter de harden. | 

r: m. 1mM. : 
mM. 

(Zie de noot achter de Aardbouingserichten). 


поме еп). 
Afw king = ма v.d seismomete 


Volgens aanwijzing magnetograal. 


%%9% е 8 ss 


Zeer lichte aardbeving. 


Drie zacht op een volgende 
horizontale schokken 


Door het niet overgaan der electrische schel van den ` 


seismometer is de datum niet nauwkeurig bekend. T 
(Zie de noot achter de Aardbevi homi 


um 
ZZ | 
53 А Б | 
8 d | Residentie of Uur: Herlei- қ | 
ET Berichtgever. ` Waarnemingsplaats. Gouvernement, Е 6 = = Duur. 
88 Папа. 2 | Locale tijd. | sche tijd. 
5 а 

тз. 

| | minuten.| seconden, 
591;G. Kaulbach. Soember Peting. Pasoeroean, Java. 30 12710"  |—24 |10. 

G. R. 435/91. Benkoelen. Benkoelen, Sumatra.| 31 23"40" +18 |2. 

p | 


Berichten, dat geene aardbevingsverschijnselen ` werden waargenomen іп de maand December 
Preanger Bea - 41. Res. Probolinggo: 607. 
• Soerakarta: 305. 


а 
pdr EEN 


E ODE 15 
ТУ, 


559 


с D 

| ES, Intensiteit Bijkomende verschijnselen 

Richting en aard der beweging. 

| opmerkingen. 

- 7. Verticaal. Berichtgever. werd d door een uit het Noor 

| omend zwaar g sch, waarop onmiddellijk een 
3 zwaar gekraak ане: lampen trilden zeer sterk. 
NW. Een schok. 

i ontvangen va 

‚ Besoeki : | 


n HH. Ме ысы? wier namen onder de volgende nummers іп de lijst voorkomen 
| ll. Мо ids (Bondowoso). Res. Banka еп Oonderh: 218 ( Muntok}. 
: Padangsche Benedenl: 711 (Loeboek Basoeng). 


Noot. De н seismometers op sommige plaatsen іп de 2e mil. afd. о ойде Java, volgens | 
ht van den Chef van het wa pen der Genie, door den Eerstaanwezenden Genie г opgesteld, | 
door de verplaatsing: van staafjes de hevigheid en de richting van gré schok aa 


шашылды, 


арыма 


i rai раб aie 


саш, 


SE 3 Ба iin 


kii adu dE 


$ : » с 
на frs 2 ж daa ^ x an M ch 
SE uum E 
ў idera sr EE ы ctm 
жетекте тезегі 5 : ~ ems : : : 


INHOUD 


Derde Aflevering van Deel LI. 


Ві,лр2 
Verslag omtrent де Gouvernements Kina-Onderneming in де Preanger- 
222 Весепівсһарреп over het jaar 1890, door R. Van Комокре, Directeur 
der Gouvernements Kina-Onderneming ` VP dues 275. 
Bijlage A. |^ 994. 
Bijlage M. . · 295. 
Bijlage С. 306 
Bijlage D. 310. 
e E. 312. 
Kinologische studién , dou p VAN Шаа. : 314. 
 Wulkanische verschijnselen en aardbevingen in de 0. 1 kiou 
waargenomen gedurende het jaar 1890, verzameld door Dr. S. FicEE 
en Dr. Н. Өкхех, Leden der aardbevingscommissie. 
A. Vulkanische verschijnselen. UG E a d pU 318. 
B. айынын ~: 209 атте 


NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT 


VOOR 


NEDERLANDSCH-INDIË, 
KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING 
NEDERLANDSCH-INDIË 


Dr. H. ONNEN. 


D EEL LI. - 


Vierde Aflevering. 


ACHTSTE SERIE. 
DEEL ХН. 
Aflevering | 4. 


| 257 GRAVENHAGE, 


MARTINUS NYHOFF. 
> e 


BATAV IA ву NOORDWIJK. 
ERNST & Со. 


BERICHT. 
Bij verandering van woonplaats worden H.H. Leden 
beleefd uitgenoodigd, hiervan kennis te geven aan den 


Secretaris, Dr. S. Here, Weltevreden. 


BIJDRAGEN 


TOT DE 


KENNIS DER BOOMFLORA VAN JAVA, 


DOOR 


S. H. KOORDERS, 
Houtvester. 


I. 


DE FAMILIËN EN GESLACHTEN DER WOUDBOOMEN VAN JAVA. 


INLEIDING. 


In de onderstaande lijst zijn alleen opgenomen die geslachten, 
waarvan een of meer soorten behooren tot de woudboomen 
(d. w. z. in het wild groeiende boomen) van Java, welke op 
gunstige standplaatsen op Java grootere afmetingen bereiken dan 
5 M, tophoogte en 10 с. M. stam-diameter op borsthoogte (d. i. 
1.5 M. boven den grond). 

Geslachten en familiën, die slingerplanten , kruiden , heesters 
en alleen gecultiveerde boomsoorten (1) bevatten, zijn hier dus 
weggelaten. ; 

Voorzoover de »Handleiding tot де kennis der Flora van 
Nederl. Indië” van Dr. J. G. Borrrace het licht heeft 
(1) B. у. Anona, Віта, Eriodendron, Guazuma, Theobroma, Moringa 
Odina, Anacardium, Tamarindus, Psidium, Punica, Coffea, enz., welke 
hoogstens enkele malen verwilderd, doch nooit wildgroeiend op Java 
Waargenomen wo 


231 


562 


gezien, heb ik mij natuurlijk daarbij aangesloten, terwijl ik, 
voor de rangschikking der overige familién en voor den omvang 
der geslachten, J. D. Ноокев'в Flora of British India als uitgangs- 
punt heb gekozen, voorzoover dat werk gepubliceerd is. Het 
overige gedeelte sluit zich aan bij Bzvruaw en Hooger, Genera 
plantarum, voor de monocotyledonen en bij SALOMON, Nomencl. | 
d. Gefüszkrypl. voor de eryptogamen. 

Drie der in deze lijst opgesomde geslachten zijn nieuw voor de 
flora van Java , t. w. Atalaya (Sapindaceae), Reevesia (Sterculiaceae) 
en Fraxinus (Oleaceae). Het geslacht Alalaya, dat tot heden 
in den maleischen archipel alleen van Timor bekend was, vond 
ik in de bergbosschen van de Zuidkust van Besoeki door een 
hooggroeiende boomsoort vertegenwoordigd. Van het geslacht 
Fraxinus, waartoe, zooals ieder bekend is, de europeesche 
esschenboom behoort, was het voorkomen in den maleischen 
archipel tot heden onbekend. 

Men zoekt dezen naam dan ook и іп de Flora van 
N. 1. van Miover. Van een tot Fraxinus behoorende soort 
trof ik in de bergbosschen van den Raoen-Idjen in Besoekt een 
groot aantal ruim 20 М. hooge boomen aan. Van het geslacht 
Reevesia vond ik in de bergbosschen van de Preanger-Regent- 
schappen een 18 M. hooge boomsoort. En in Miover èn in 
_ ВоквглвЕ (1) wordt dat geslacht gemist. Geen wonder, daar 
het een zeer zeldzame woudboom is. 

Naarmate de zoo nuttige Handleiding van Dr. BOERLAGE 
vordert en door voortgezet onderzoek mijne thans nog zeer 
geringe kennis der woudboomen van Java allengs beter wordt, 
en naarmate de door het Boschwezen bijeengebrachte ver- | 
zamelingen een grootere uitgebreidheid verkrijgen (nu omvatten 
zij alleen de residentién Besoeki, Probolinggo, Semarang еп 
de Preanger-Regeutschappen, benevens een zeer klein deel van 


(0 In Hooker, Fl. Br. Ind., waar deze boomspecies in dl. I p. 364 ge- 
noemd en het werk van Bexserr Plant. rar. geciteerd is, wordt het voor- 
komen op Java niet vermeld, wellicht omdat verondersteld werd, dat de 
door Bexserr vermelde vindplaats op Java minder juist was. 


WT 


565 4 
Japara en Soerakarta) en naarmate het determineeren dier 
verzamelingen meer voortwaarts schrijdt — naar die mate zal, 
naar ik hoop, de bovenstaande lijst over niet al te langen 
lijd verbeterd en aangevuld kunnen worden. 


LIJST 


VAN 


DE 


GESLACHTEN DER BOSCHBOOMEN VAN JAVA. 


DILLENIACEAE. 


Wormia, Roxb. 
Dillenia, Linn. 


MAGNOLIACEAE. 


Talauma, Juss. 
Manglietia, Blume. 
Michelia, Linn. 


ANONACEAE. 


Stelechocarpus, Blume. 
Cananga, Rumph. 
Unona, Linn. 
Polyalthia, Blume. 
Anaxagorea, St. Hil. 
Popowia, Endl. 
Ararocarpus, Scheff. 
Marsypopetalum, Scheff, 
Goniothalamus, Blume. 
Mitrephora, Blume. 
Miliusa, Leschen. 
Saccopetalum, Benn. 
Alphonsea, Hf. et Th. 
Огорћеа, Blume. 

. Bocagea, St. Hil. 


CAPPARIDEAE, 


Capparis, Linn. 
Crataeva, Linn. 
BIXINEAE. 
Scolopia, Schreb. 
Flacourtia, Comm. 
Bennetia, Miq. 
Xylosma, Forst. 
Pangium, Reinw. 
Bergsmia, Blume. 


"Taraktogenos, Hassk. 


PITTOSPOREAE. 
Pittosporum, Banks. 

POLYGALEAE. 
Xanthophyllum, Roxb. 

HYPERICINEAE. 
Cratoxylon, Blume. 

GUTTIFERAE. 
Garcinia, Linn. 
Ochrocarpus, Thouars. 
Calophyllum, Linn. 
Mesua, Linn. 


565 


TERNSTROEMIACEAE, 


Ternstroemia, Linn. fil. 
Eurya, Thunb. 
Adinandra, Jack. 
Saurauja, Willd. 
Pyrenaria, Blume. 
Schima, Reinw. 
Gordonia, Ellis. 
Camellia, Linn. 


DIPTEROCARPEAE. 


Dipterocarpus, Blume. 
Vatica, Linn. 
Doona, Thwaites. 


MALVACEAE. 


Hibiscus, Linn. 
Thespesia, Corr. 
Bombax, Linn. 
Durio, Linn. 
Neesia, ВІ. 


STERCULIACEAE. 


Sterculia, Blume. 
Tarrietia, Blume. 
"Heritiera, Ait. 
Tetradia, Brown. 
Reevesia, Brown. 
Kleinhovia, Linn. 
Helicteres, Linn. 
Pterospermum, Schreb. 
Melochia, Linn. 
Abroma, Jacq. 
Commersonia, Forst. 


TILIACEAE. 


Pentace, Hassk. 
Grewia, Linn. 
Columbia, Pers. 
Diplophractum, Desf. 
Trichospermum, Blume. 
Schoutenia, Korth. 
Echinocarpus, Blume. 
Elaeocarpus, Linn. 


GERANIACEAE. 
Averrhoa, Linn. 
RUTACEAE. 


Evodia, Forst. 
Zanthoxylon, Linn. 
Acronychia, Forst. 
Glycosmis, Corr. 
Micromelum, Blume. 
Limonia, Linn. 
Murraya, Linn. 
Clausena, Burm. 
Feronia, Correa. 
Aegle, Correa. 


SIMARUBEAE. 


Samadera, Gaertn. 
Picrasma, Blume. 
Brucea, Mill. 


BURSERACEAE. 


Garuga, Roxb. 
Protium, Wight. 
Canarium, Linn. 


MELIACEAE. 


Melia, Linn. 
Azadirachta, A. Juss. 
Dysoxylum, Blume. 
Ghisocheton, Blume. 
Sandoricum, Corr. 
Aglaia, Lour. 
Lansium, Rumph. 
Amoora, Roxb. 
Walsura, Roxb. 

. Heynea, Roxb. 
Carapa, Aubl. 
Cedrela, Linn. 


OLACINEAE. 


Strombosia, Blume. 
Gomphandra, Wall. 
Mappia, Jaeq. 

Platea, Blume. 
Villarezia, Ruiz. et Pav. 


ILICINEAE. 
Ilex, Linn. 
CELASTRINEAE. 


Evonymus, Linn. 

Microtropis, Wall. 

Lophopetalum, Wight. 

Gymnosporia, Wight et 
Arn. 

Siphonodon, Griff. 


RHAMNEAE. 
Zizyphus, Juss. 


566 


AMPELIDEAE. 
Leea, Linn. 

SAPINDSCEAE. 
Dittelasma, Hook. fil. 
Erioglossum, Blume. 
Schmidelia, Linn. 
Cupania, Linn. 
Ratonia, DC. 
Anomosanthes, Blume. 
Lepisanthes, Blume. 
Jagera, Blume. 
Schleichera, Willd. 
Sapindus, Linn. 
Сараға, Blanco. 
Xerospermum, Blume, 
Nephelium, Linn. 
Pometia, Forst. 
Harpullia, Roxb. 
Acer, Linn. 
Dodonaea, Linn. 
Turpinia, Vent. 


SABIACEAE. 
Meliosma, Blume. 


ANACARDIAUEAE. 
Buchanania, Roxb. 
Mangifera, Linn. 
Gluta, Linn. . 
Bouea, Meisn. 
Spondias, Linn. 
Dracontomelon, Bl. 
Campnospermum, Thw. 
Melanochyla, Hook. f. 
Semecarpus, Linn. 


ай a ам 


LEGUMINOSEAE. 
Tephrosia, Pers. 
Desmodium, Desv. 
Erythr na, Linn. 
Butea, Roxb. 
Dalbergia (?), Linn. 
Pterocarpus, Linn. 
Pongamia, Vent. 
Inocarpus, Forst. 
Sophora, Linn. (meestal 

heester). 
Peltophorum, Vog. 
Cassia, Linn. 
Dialium (?), Linn. 
Bauhinia, Linn. 
Pahudia, Miq. 
Afzelia, Sm. 
Saraca, Linn. 
Sindora, Miq. 
Cynometra, Linn. 
Parkia, Brown. 
Adenanthera, Linn. 
Dichrostachys, DC. 
Acacia, Willd. 
Albizzia, Durazz. 
Pithecolobium, Mart. 
ROSACEAE. 
Parinarium, Juss. 
Prunus, Linn. 
Pygeum, Gaertn. 
Photinia, Lindl. 

SAXIFRAGINEAE. 
Hydrangea, Linn. 
Polyosma, ВІ, . 
Weinmannia, Lian. 


567 


HAMAMELIDEAE. 
Liquidambar, Linn. 
RHIZOPHOREAE. 


Rhizophora, Linn. 
Сегіорв, Arnott. 
Kandelia, Wight. 
Bruguiera, Lam. 
Сага та, Roxb. 
Gynotroches, ВІ. 


COMBRETACEAE. 


Terminalia, Linn. 

Lumnitzera, Willd. 

Gyrocarpus, Jacq. 
MYRTACEAE. 


Leptospermum, Forst. 
Rhodamnia, Jack.. 
Decaspermum, Forst. 
Eugenia, Linn. 
Barringtonia, Forst. 
Planchonia, Blume. 


MELASTOMACEAE. 


Astronia, Blume. 
Kibessia, DC. 
Memecylon, Linn. 


LYTHRARIEAE. 


Pemphis, Forst. 
Crypterouia, ВІ. 
Lagerstroemia, Linn. 
Crypteronia, Bl. 
Duabanga, Hamilt. 
Sonneratio, Linn. 


568 


SAMYDACEAE. 


Сазеагта, Jacq. 
Homalium, Jacq. 


DATISCEAE. 
Tetrameles, Brown. 


ARALIACEAE. 
Panax, Linn. 
Horsfieldia, Bl. 
Polyscias, Forst. 
Heptapleurum, Gaertn. 
Trevesia, Vis. 
Arthrophyllum, Blume. 
Brassaiopsis, DC. et 
Planch. 

Macropanax, Miq. 

CORNACEAE. 
Alangium, Lam. 
Marlea, Roxb. 
Mastixia, Blume. 

. Nyssa, Linn. 


CAPRIFOLIACEAE. 
Viburnum, Linn. 


RUBIACEAE, 
Sarcocephalus, Afzel. 
Anthocephalus, Rich. 
Cephalanthus, Linn. 
Adina, Salisb. 
Stephegyne, Korth. 
Nauclea, Linn. 
Hymenodictyon, Wall. 
Wendlandia, Bartl. 
Webera, Schreb. 


Randia, Linn. 
Gardenia (?), Linn. 
Petunga (?), DG. 
Diplospora, Korth. 
Zuccarinia, Blume. 
Guettarda, Linn. 
Vangueria, Juss. 
Ixora, Linn. 
Pavetta, Linn. 
Psychotria, Linn. 
Chasalia, Gommers. 
Lasianthus, Jacq. 
Saprosma (?), Blume. 
Litosanthes, Blume. 


COMPOSITAE. 
Vernonia, Schreb. 
Gnaphalium, Linn. 

VACCINIACEAE. 
Agapetes, Don. 

MYRSINEAE. 
Maesa, Forst. 
Myrsine, Linn. 
Ardisia, Swartz. 
Aegiceras, Gaertn. 

SAPOTACEAE. 


Chrysophyllum, Linn. 
Sideroxylon, Linn. 
Dichopsis, Thw. 
Bassia, Linn. 
Payena, A. D. C. 
Mimusops, Linn. 


—— M 


whas 


569 


EBENACEAE. 
Maba, Forst. 
Diospyros, Linn. 

STYRACEAE. 
Symplocos, Linn. 
Styrax, Linn. 

OLEACEAE. 


Linociera, Sw. 
Chionanthus, Linn. 
Olea, Linn. 
Fraxinus, Linn. 


Ligustrum, Linn. 


APOCYNACEAE. 


Rauwolfia, Linn. 
Hunteria, Roxb. 
Gerbera, Linn. 

Kopsia, Blume. 
Alstonia, Brown. 
Orchipeda, Blume. 
Tabernaemontana, Linn. 
Wrightia, Brown. 
Strophanthus (?), DC. 
Kickxia, Blume. 


LOGANIACEAE. 
Buddleia, Linn. 


Geniostoma, Forst. 
Fagraea, Thunb. 
Strychnos, Linn. (1) 


BORAGINEAE. 
Cordia, Linn. 
Ehretia, Linn. 
Tournefortia, Linn. 
SOLANACEAE. 
Solanum, Linn. 
BIGNONIACEAE. 


Oroxylum, Vent. 
Dolichandrone, Seem. 
Stereospermum, Cham. 


VERBENACEAE, 


Geunsia, Bl. 
Callicarpa, Linn. 
Tectona, Linn. 
Premna, Linn. 
Gmelina, Linn. 
Vitex, Linn. 
Peronema (2), Jack. (3) 
Avicennia, Linn. _ 


NYOTAGINEAE. 


Pisonia, Linn. 


uo cc ти 
8) Volgens Млосег [wild?] op Java, echter door mij nooit in de javaan- 


sche bosschen aangetroffen. 

OG) Peronema zou volgens Славске (Hooker, Fl. Br. Ind.] op Java wilde 
groeiend voorkomen. Ik trof deze gemakkelijk herkenbare boomsoort wel 
veelvuldig wildgroeiend in equatoriaal Sumatra aan, doch zag haar op Jav a 


nooit in wilden staat [slechts 2 exemplaren іп 'sLands Plantentuin te 
Buitenzorg). de 


570 


MYRISTICEAE. 
Myristica, Linn. 
MONIMIACEAE. 


Tambourissa, Sonn. 
Kibara, Endl. 
LAURINEAE. 
Cryptocarya, Brown. 
Beilschmiedia, Nees. 
Deh'aasia, Blume. 
Endiandra, Brown. 
Cinnamomum, Blume. 
Machilus, Nees. 
Phoebe, Nees. 
Alseodaphne, Nees. 
Actinodaphne, Nees. 
Litsea, Lam. 
Lindera, Thunb. 
Hernandia, Linn. 


[PROTEACEAE. 


Helicia, Lour. 


THYMELAEACEAE. 
Aquilaria, Lam. 
Gonystylus, Teijsm. et 

Binn. 

SANTALACEAE. 
Santalum, Linn. 
Exocarpus, Labill. 

EUPHORBIACEAE. 
Bridelia, Willd. 
Cleisthanthus, Hook. 
Actephila, Muell Arg. 
Phyllanthus, Linn, 


Glochidion, Forst. 
Fluggea, Willd. 
Breynia, Forst. 
Hemicyclia, W. et Arn. 
Cyclostemon, Blume. 
Bischofia, Blume. 
Aporosa, Blume. . 
Daphniphyllum, Blume. 
Antidesma, Linn. 
Baccaurea, Lour. 
Galearia, Zoll. 
Aleurites, Forst. 
Groton, Linn. 
Paracroton, Mig. 
Trigonostemon, Blume. 
Ostodes, Blume. 
Claoxylon, Juss. 
Acalypha, Linn. 
Coelodepas, Hassk. 
Alchornea, Swartz. 
Trewia, Linn. 
Coelodiscus, Baill. 
Mallotus, Lour. 
Gleidion, Blume. 
Macaranga, Thouars. 
Cheilosa, Blume. 
Gelonium, Roxb. 
Homalanthus, A. Juss. 
Sapium, P. Brown. 
Excoecaria, Linn. 
URTICACEAE. 
Celtis, Linn. 
Trema, Blume. | 
Parasponia, Blume. 
Gironniera, Gaudich. 


umo 


Pseudostreblus (2), Bur. 
Taxotrophis (?), Blume. 


Phyllochlamys, Bur. 
Streblus, Lour. 
Sloetia, Teijsm. et Binn. 
Ficus, Linn. 
Antiaris, Leschen. 
Cudrania, Trécul. 
Artocarpus, Forst. 
Laportea, Gaudich. 
Boehmeria, Jacq. 
Pouzolzia, Gaud. 
Pipturus, Weddell. 
Villebrunea, Gaud. 
Maoutia, Wedd. 

? Debregeasia, Gaud. 
Leucosyke, Zollet Mor. 


JUGLANDEAE. 
Engelhardtia, Linn. 
MYRICACEAE. 
Myrica, Linn. 
CASUARINEAE. 
Casuarina, Forst. 
CUPULIFERAE. 
Quercus, Linn. 
Castanopsis, Spach. 
GNETACEAE. 
Gnetum, Linn. 


Сосов, 


571 


CONIFERAE. 
Podocarpus, L'Hér. 
CYCADACEAE. 

Linn. 
LILIACEAE. 
Cordyline, Comm. 

PALMAE. 
Areca. Linn. 
Ptychosperma, Labill. 
Oncosperma, Blume. 
Arenga, Labill. 
Caryota, Linn. 
Corypha, Linn. 
Livistona, R. Brown. 
Metroxylon, Roxb. (!) 
Borassus, Linn. 

Linn. (3) 
PANDANEAE. 
Pandanus, Linn. 

GRAMINEAT. 
Bambusa, Scheb. 
Gigantochloa, Kurz. 
Oxytenanthera, Munro. 
Dendrocalamus, Nees. 
Schizostachyum, Nees. 

FILICINEAE. 
Alsophila, Brown. 
Cyathea, Smith. 
Balantium, Klfz. 


Сусав, 


(1) Nog onzeker of dit geslacht wel in oorspronkelijken staat op Java 


voorkomt 


(2) Een variëteit van Cocos nucifera, Linn, met kleine vruchten werd 
door mij veelvuldig wildgroeiend aangetroffen aan de zuidkust van het 
schiereiland Proewo in Oost-Java (afd. Banjoewangi, residentie Besoeki). 


572 
NASCHRIFT. 


Uit dit overzicht blijkt, dat de woudboomen van Java tot 391 geslachten 
en 76 familiën behooren. > 

Nemen wij nu een gemiddeld aan уап 5 species ор elke 2 geslachten 
[hetgeen met het oog op den rijkdom aan soorten van sommige genera wellicht 
niet te veel zal zijn] (') dan verkrijgen wij voor Java het enorme Kë 
van 975 soorten van woudboomen. - 

Dat, in verband met dit groot aantal species, een onderzoek der houtsoorten 
уап Java moeilijk en uiterst tijdroovend is, zal ieder toegeven, die eeniger- 
mate zich met de studie daarvan heeft beziggehouden. Daarom hoop ik, 
alhoewel nog slechts sedert kort speciaal met die taak belast, dat ik bij de 
voortzetting van dat onderzoek en bij de publicatie der resultaten ervan, ор 
het geduld mag rekenen van allen, die in de studie der javaansche houtsoorten 
belangstellen in het algemeen en van mijne oudere en jongere corpsgenooten 


in het bijzonder. 
5. H. KOORDERS. 


(4) Zoo зды van het geslacht Pug een 60-tal en van hetgeslacht Ficus alleen meer 
dan 80 species van woudboomen оной S ерні алы staat, dat van een groot aantal genera 
slechts 4 species op Ji Is wild omt, 9. а.: Wormia, Manglietië 


Capparis, Bastia, Ракета, телно онен Taraktogenos, е. 


JAVA-VOGELS, I 


DOOR 


A. G. VORDERMAN. 
Correspondent der Kon. Akademie van Wetenschappen te Amsterdam. 


Onder bovenstaanden titel, wensch ik het resultaat mijner 
ornithologische onderzoekingen op Java ingesteld, aan te vullen. 

Immers, er kwamen па de publicatie mijner »Bataviasche 
vogels” in de deelen XLI, XLIT, XLII en XLIV van dit tijdschrift 
nog enkele vogels in mijn bezit, uit Batavia’s omstreken af- 
komstig, wier aanwezigheid aldaar voor het eerst werd ge- 
constateerd of die nog niet door mij beschreven waren. 

Een tocht naar het Gedeh-gebergte vermeerderde mijne 
kennis van de vogels van West-Java en gaf nieuw materiaal 
voor mijne collectie, terwijl op reis in Cheribon , Tegal , Semarang, 
Soerakarta en Soerabaja nog eenige gegevens op ornithologisch 
gebied werden verkregen, waarvan door mij gebruik is gemaakt 
bij de samenstelling van onderstaande mededeelingen. 

De heeren R. Bowprer ӨнаврЕ van het Britsch Museum en 
J. Вӧттікоғек van het Leidsche hebben de vriendelijkheid gehad 
mij behulpzaam te zijn bij de diagnose van enkele zeldzaam 
Voorkomende soorten, waarvoor ik genoemde heeren hierbij 
openlijk mijnen dank betuig. 

Van de vogelsoorten, waarvan de beschrijving nog niet door 
mij gepubliceerd was, volgt deze hieronder, ook dan wanneer 
de vogel onder een ander kleed reeds vermeld was, terwijl 
voor de anderen de vindplaats, en soms eenige andere détails, 
genoteerd werden. 


574 
L SYRNIUM SINENSE (Larn.] 


Deze uil is reeds in het kleed der volwassen vogels beschreven 
in deel XLI van dit tijdschrift als Bataviasche vogel onder 
den synoniem Ulula seloputo Senree. 

Een jong individu, dat ik van den Gedeh (West-Java) verkreeg 
en in overgangskleed was, had de vleugeldekvederen en den 
rug evenzoo gekleurd en geteekend als de buik dit is bij den 
volwassen vogel. De vleugelrand aan den voorarm was cho- 
coladebruin. 


2. NEOPUS MALAYENSIS [Renw.] О 


. Den eersten dag van mijn verblijf te Tjipanas (Gedeh-gebergte) 
werd mij een exemplaar van den maleischen ruigpootarend 
gebracht in »full dress". 

Het had eene vlucht van 1.85 Meter. 

Het geheele vederkleed van den vogel is zwart, met eene 
roetachtig-bruine tint op den rug, de verlengde schouder- 
vederen, den buik en de uiteinden van de meeste slagpennen der 
5% orde. 


Zoo ook de binnenste vleugeldekvederen. De drie buitenste 


slagpennen zijn enkel voor hun basaal gedeelte van dwarsbanden 
voorzien, die smal zijn еп eene witachtige kleur hebben , althans 
de 2 buitenste. De overige vertoonen donkere dwarsbanden 
over hunne geheele lengte, die echter door hunne donkergrijze 
kleur weinig afsteken tegen de roetzwarte grondkleur. 

Ook de zwarte staartpennen vertoonen dergelijke dwars- 


banden, die bij het middelste paar bijna onzichtbaar zijn, doch. 


bij de meer buitenwaarts ingeplante pennen allengs in intensiteit 
toenemen, zoodat zij op de binnenvlaggen der uiterste staart- 
pennen en de aangrenzende zelfs wit en grijs gemarmerd zijn. 
Het naakt gedeelte der pooten is helder geel en de nagels 
zijn zwart. 
De washuid van den bek en de achterste rand van boven- 
en onderkaak zijn helder guttegomgeel. De snavel en de punt 
| * 


; 


нон 


— 


575 


van de onderkaak zijn van voren donkerhoornkleurig, welke 
kleur naar achteren geleidelijk in grijsgroen overgaat Iris 
helder umberkleurig. 


Totale lengte van den pen geschoten vogel. · 0.680 М. 
Staart. 5 0.551 >» 
De Т ашал Жериме. busted екеп 
over den staart heen tot eene lengte van . . 0.040 >» 
Vleugellengte i : ; : қ . 0.620 » 
Mütht: ~, « : : . 1.850 » 
Lengte der шабо риво, 5 ж e 59 
Hoogte van den bek aan de basis . : · 10026 > 
Mondwijdte . ; 5 НА . 0.040 » 
Culmen rostri d i : P. 1010049 > 
Tarsus ‚ ; А . 0.080, » 
Langste voortoon nOn ii - : 10.057 » 
idem. met nagel . А А . 0.074 » 
Achtertoon zonder nagel : ‹ . 0.050 » 
idem. ^ met nagel . ; x > . 0.061 » 


Tusschen de vederen van den vogel bevindt zich eene luis-soort 
van hoven donkerbruin met een lichtgeel onderlijf. 

De maag hield in vogeleieren, waaronder een dat bijna uitge- 
broeid was. Deze adelaar schijnt zich dus niet te ontzien, . 
even als de kraaien en raven, nestjes van andere vogels uit 
te halen. 


з. SPILORNIS BACHA [Divo.] 


1 eg Tjiwaroe, Koeningan, res. Cheribon. 
Grobogan, res. Semarang. 


4. BUTASTUR LIVENTER, |Темм.) 
Een exemplaar afkomstig van Meester Cornelis, residentie 
Batavia. 
De hoofdkleur van den vogel is licht bruinachtig grijs, dat 
op den rug in rosachtig overgaat. De vederen van romp en 


576 


kop vertoonen donkere schaften. Kin lichtgrijs. Schenkelvederen 
en onderste staartdekvederen wit. De slagpennen der 17 еп 2" 
orde zijn helderbruin, die der 5" orde grijsbruin. Eerst ђе- 
doelde hebben donkere vaalzwarte uiteinden even als de alula 
en de groote buitenste dekvederen der slagpennen van de 1° orde. 

De slagpennen zelve bezitten bovendien een breeden witten 
binnenrand, waardoor de vleugel aan den binnenkant wit is 
gekleurd, terwijl op het bruine gedeelte van de binnenvlag 
op onderling gelijken afstand smalle zwarte dwarsbanden voor- 
komen. Op de okselvederen wisselen witte en grijze dwars- 
banden elkander af. 

Bovenste staartdekvederen rosbruin. Staartpennen helder 
bruin, spaarzaam met sinalle donkere dwarbanden versierd; nabij 
haar uiteinde een breede zwartachtige dwarsband, terwijl het 
uiteinde eene grijsbruine kleur vertoont. 

Bek en pooten oranje-geel. Punt van den bek donkerhoorn- 
kleurig. Nagels zwart. De tarsus is bekleed met kleine zes- 
hoekige schildjes. Iris blauwachtig. 


Totale lengte van het opgezette individu . . 0.590 M. 
NEE с» à А e ^ ; 3 , 198 [^ 
Vleugel . А : : : ; à . 0.285» 
Mondwijdte. . A : e ~ : . 0.024. $ 
Lengte der mondopening . . 4 « .. 0.032 7 
Culmen rostri . . ; k ; à . 0.028 > 
Lengte van den bek aan de basis- . 5 . 0018: * 
Катина 7 : s à ; : $ 2; 0.904. * 
Middeltoon zonder nagel . i 5 Я сер > 
Achtertoon id. id. : d : d . 0.020 » 


5. PALAEORNIS JAVANICA [Oss. | 
9 Ехётріатсп van Koenlngan, res. Слегібол, 
6. LORICULUS PUSILLUS [G. В. блат.) 


1 Exemplaar van Koeningan, res. Cheribon. 
А id van Soerakarta, res, Soerakarta. 


577 
| 7. HAPALHARPACTES REINWARDTII [Ткмм.] 


| 9 Exemplaren van den Gedeh, West-Java, 


8. XANTHOLAIMA ROSEA Гром. ] 


Gautier 


Een jeugdig individu van Buitenzorg, West-Java , had flauwere 
tinten- dan bij de volwassen vogels worden waargenomen. Het 
rood om het oog was meer oranjekleurig 


, waarin hier en daar 
eene roode stip. 


De voorhoofdsvederen zijn groenachtig-geel, terwijl enkele 
vederen reeds door roode zijn vervangen. 


9. XANTHOLAiMA AUSTRALIS [Honsr.] 


1 Exemplaar van Palimauan, res. Cheribon. 


10. MEGALAiMA JAVENSIS [Honsr.] 
9 Exemplaren тап Tjiwaroe, Koeningan, res. Cheribon, 


П. MEGALAIMA ARMILLARIS [Темм. | 


1 Exemplaar van den бедел, West-Java, 


12. CHOTOREA CORVINA [Rzivw.] 


1 Exemplaar van den Gedeh, West-Java. 


13. CHOTOREA VIRIDIS (Bonn, 


5 Ewemplaren van Koeningau, res, Cheribon. 


14. JYNGIPICUS AURITUS [Еүт.] 


Van deze kleine specht, die vroeger door mij is beschreven 
onder de synoniemen Picus moluccensis en Jyngipicus fusco- 
albidus, verkreeg ik de volgende exemplaren. 

1 Кхетрааг van Soerabaja, Oost-Java. 
2 van den Gedeh, West-Java. 


24 


578 

15. OHRYSOPHLEGMA MENTALE (Teun) 

5 Eremplaren van den Gedeh, West-Java. 
16. CHRYSOPHLEGMA MALACCENSE [Laru.) 
2 Exemplaren Ee. A Koeningan, res. Cheribon. 

17. GECINUS PUNICEUS [Honsr.] 
2 Егетріагеп van den Gedeh, West-Java. 
18. GECINUS VITTATUS [Угшил] 


Het vroeger door mij in deel XLII op pag. 50 beschreven 
individu scheen niet in volkomen kleed te zijn. Іш November 
1888 kocht ik een levend mannelijk exemplaar afkomstig uit 


Batavia's omstreken dat reeds 's anderen daags stierf. De ` 


vederen van den achterrug hadden bij*dezen vogel heldergele 
harige zoomen. De bovenste staartdekvederen waren zwarl- 
achtig met olijfgroene uiteinden en zoomen. 

De bovenkop is pouceau-rood en de teugels zijn grauw 
okergeel. Wangen geelgrijs. Van de zwarte vederen, die een 
slreep vormen, welke van den hoek van de onderkaak naar 
achteren en beneden gaat, ћеђђеп enkele witte randjes. Kin, 
keel, hals en krop intens okergeel.' 

Onderste staartdekvederen vaalzwart; allen zijn аай de 
uiteinden versleten. Iris dehkerkarmijnrood. 

Onderkaak heldergeel met lood-kleurige punt. 


19. CUCULUS POLIOCEPHALUS [Laru.] 


Deze vogel werd geschoten in de nabijheid van Tjibodas op 
de Noorder-helling van den Gedeh (West-Java). 

Het geheele vederkleed heeft een vaalzwarte grondkleur 
die door witte dwarsbanden en dito vlekken onderbroken wordt. 

De vederen van den kop еп de bovenste bekleedselen, in- 
clusief de buitenste vleugeldekvederen, vertoonen witte rand- 
zoomen. Op onderste hekleedselen en de flanken wisselen 


анааан Maii kt 


T 


мего ањами 


379 


witte еп vaalzwarte dwarsbandjes elkander af. Deze zijn het 
breedst op den buik. De binnenste vleugeldekvederen” zijn 


wit met vaalzwarte fijne dwarsbandjes. 


De slagpennen zijn Vaalzwart in lichtere punten eindigend 
en de binnenvlag is met witte vlekken versierd, die op onderling 
regelmatigen afstand van elkander voorkomen en tot nabij de 
schacht reiken, maar geleidelijk in grootte afnemen naarmate 
zij verder van de basis verwijderd zijn. Deze laatste vlekken 
nemen eene rosachtige lint aan, Een. witte vrij breede dwars- 
band, die de basis van de binnenvlaggeu betreft, reikt tot aan 
de 4* slagpen der 1* orde, 

De staartpennen hebben dezelfde grondkleur als de overige 
deelen van den vogel maar eindigen in witte vlekken en hebben 
witte dwarsbanden. Ooglidranden, mondhoek еп pooten geel. 

Bek donkerhoornkjeurig. 


Afmetingen van het geprepareerde individu. 


Totale lengte : 0.900 M. 
Middelsté staartpennen ; | ; ; . 0.099 ; 
Buitenste idem. : 0.081 » 
Vleugel : 0.156 » 
Culmen rostri (besohadig) 
Mondlengte 0.021 » 
Tarsus а 0.015 » 
Middeltoon met nagel 0.022 » 
0.010 » 


Kleinste achtertoon met nagel 
De diagnose dank ik aan de valide medewerking van 
_ den heer BÜTTIKOFER. 
20. GACOMANTIS MERULINUS [Scor.] 
1 Ехетраау van den бейей, "mee 


21. CACOMANTIS SEPULCRALIS [ "MID Јоу, 


Ор 27 Juni 1882 observeerde ik in de salak-tuinen > 
Tjililitan bij Meester. Cornelis, residentie Batavia, een jongen voge 


580 


уап deze soort іп het eerste kleed, die gevoed werd door eenen 
пио (Aegithina scapularis, Honsr). Het was een dwaas gezicht 
den twee malen grooteren jongen Cacomantis door de kleine 
. Aegitlhina te zien gevoerd worden en daarbij door het klepperen 
van dé vleugels en het sjilpen de allures te zien aannemen van 
eenen nesteling. Zeker was de Aegithina de pleegmoeder, en ` 
had een Cacomantis-ei in haar nest de eigen eieren indertijd 
vervangen. 

Alle bovendeelen van dezen jongen vogel zijn rosbruin door 
zwarte golvende dwarsbandjes afgebroken. | 

Zoo ook de vleugels en de staart. De teugels , wangen, zijden 
van den nek en de onderdeelen zijn napelsch geel gekleurd, 
het minst getint aan de voordeelen, het sterkst op den buik, 
doch overal met fijne donkere bistre dwarsbandjes afgezet. 

Binnenste vleugeldekvederen isabellageel. Pooten groen; 
voetzolen geel; nagels donkerhoornkleurig. Пе mondhoeken 
zijn oranje. Iris vanDijckbruin. 

De ooglidranden zijn nog niet geel, doch eene rij fijne 
witte vedertjes is om het oog ingeplant. 


Van deze soort verkreeg ik nog: 
1 Егетрілағ van Koeningan, res. Qheribon. 
1 і тап Soerabaja, Oost-Java. 


22. COCCYSTES COROMANDUS, |Новзг. en Moone). 


Deze koekoek die in Britsch-Indië, Sumatra en Java voorkomt 
is echter overal een zeldzame vogel. 
In Februari 1891 werd mij een levend exemplaar gebracht ` 
uit de Preanger, volgens beweren afkomstig uit de bosschen 

van den Boeranggrang. 

Het dier was schuw en liet nu en dan een krijschend ge- 
luid hooren, waarbij het den bek open sperde. 

De bovenkop, alle bovenste bekleedselen van den romp zoomede 
de staart, de buitenste kleine vleugeldekvederen en de tertiaria 
zijn zwart met zeegroenen glans; op de beide laatstgenoemde 
vederen gaat die kleur geleidelijk over in eene donkergroene 


581 


 bronskleur. Ook де uiteinden van de roodbruine slagpennen 
zijn donkerbronsgroen. Overige vleugeldekvederen roodbruin. 

Binnenste vleugeldekvederen lichtkaneelkleurig tot wit na- 
derend in de oksels; kin en keel kaneelbruin, op den krop{gelei- 
delijk overgaande in het wit van borst, buik en voorste gefleelte 
der flanken. Achterste gedeelte der flanken rosachtig grijs. 
Onderste staartdekvederen zwart. De beide uiterste staart- 
pennen bezitten lichte punten. Achter in den nek loopt tot 
terzijde van den hals een collier van witte vederen. 

De voorhoofds- en bovenkopsvederen zijn verlengd tot eene 
krachtige kuif. 

Iris donkervanDyckbruin; bek zwart, van binnen rood. 
Pooten loodblauw ; voetzolen okergeel. 


Totale lengte van den pas gedooden vogel. . 0.580 М. 
Middelste staartpennen — . а 001% > 
Uiterste к. А : Оа > 

Afstand tusschen het айын» Ue samengevoeg- 
de vleugels en dat van den staart. e ; по IBS.» 
Үшем. ; 2 ; Qu m ; . 0.485 » 
Vleugel . А Е 5 i ; і … 0.159 » 
Lengte der iA 3 : ; . 0,054 » 
Culmen rostri . : : . 0.0898 » 
Hoogte van den Ee aan de бөлі ; : . 0.009 » 
Tarsus . ^ У : . 0.028 » 
Langste voortoon met ius зц МӨ =н, 04051 3 
0.025 » 


Kortste achtertoon » » 
23. PHOENICOPHAES CURVIROSTRIS [Салт]. 


Deze зећоопе koekoek, die gewoonlijk in heuvelachtig of berg- 
achtig terrein wordt aangetroffen, schijnt soms te verdwalen 
tot in de omstreken van Batavia, van waar mij eens een indi- 
vidu is aangebracht. 


Het had een totale lengte van, — . ·. . Q.480 M. 
база. . я e EE с à „ 04390 + 


582 


De afstand tusschen de samengevoegde vleugel- | 
punten en het uiteinde van den staart bedroeg . 0.200 М. 

il а соол арт e 

Vleugel . . : : i 1 e к. 


Пе iris, die bij jonge individu’s blauw is, was bij dit vol- 
wassen exemplaar heldergeel. 
Pooten loodkleurig. Voetzolen wit. Bek van binnen zwart. 


24. OENTROCOCOYX NIGRIRUFUS, [SrrpnENS.] 


Zie Scntrort., Musée des Pays-Bas, Cuculi pag. 64. 
Deze spoorkoekoek komt hier en daar voor in de alang-alang 
“en kreupelhoutwildernissen rondom Batavia. 

De beschrijving van een mij in 1889 aangebracht exemplaar 
uit kampong Doeri is als volgt. 

De basis en het midden der 12 uiterste slagpennen is rood- 
bruin, terwijl hun uiteinde zwart is, met dien verstande dat 
deze laatste kleur bij de eerste slagpen, die tevens de kortste 
is, betrekkelijk meer het roodbruin verdringt, dat aldaar tot 
de onderste helft der veder beperkt is. De slagpennen der 
5% orde zijn egaal zwart; die der 2% orde vormen tusschen beide 
soorten een geleidelijken overgang, waarbij het roodbruin, 
dat reeds bij de 12% slagpen in uitgebreidheid en intensiteit 
begint te verminderen, bij de 14% slagpen tot een minimum 
gereduceerd is en bij де 154% geheel is verdwenen. 

De vederen der alula zijn roodbruin met zwarte uiteinden. 

Уап de buitenste groote vleugeldekvederen hebben de meer 
buitenwaarts ingeplante een roodbruine tint in het midden 
doch zijn overigens zwart. Evenzoo de buitenste middelste 
vleugeldekvederen die nabij den vleugelhoek voorkomen; de 
bruine tint dezer laatsten wordt bij het opgezette individu echter 
grootendeels bedekt door het zwart der mantelvederen. 

Overigens is de geheele vogel zwart met blauwachtigen 
gloed aan de onderzijde, op de flanken, den rug en de bovenste 
staartdekvederen en purperachtigen gloed op den kop en in den 
nek. De staartvederen bezitten nagenoeg geen metaalgloed. 


SA 


585 


Bek еп poolen zwart. Iris karmijnrood. 
Afmetingen van een pasgeschoten individu. 


Totale lengte 

Staart. 

Afstand tusschen het Ga ES GE 
vleugelpunten еп dat van den staart. 

Vlucht 

Vleugel 

Culmen rostri 

Mondlengte . 

Moadwijdte . 

Hoogte van den bek aan de dunt 

Tarsus. · 

Middeltoon met misi 

Grootste achtertoon met heet 


25. CENTROCOCCYX JAVANENSIS [Duw.] 


1 Eremplaar van den Gedeh, West-Java. 


26. HYDROCISSA CONVEXA [Trww.] 


9 Eremplaren van Tjiwaroe, Koeningan, res. Cheribon. 


27 ALCEDO MENINTING [Honsr. |. 


Exemplaar van Soerabaja, Oost-Java. 
van Keeningan, res. Cheribon. 


28. ALCEDO BERYLLINA |[Узкп.]. 


1 Ететріаағ van Soerabaja, Oost-Java. | 


29. CEYX INNOMINATA (Sarv.]. 
9 Exemplaren van Tjiwaroe, Ксепіпдап, тез, Cheribon. 


» 


70.490 


0.250 


0.154 
0.650 
0.216 
0.049 
0.045 
0.025 
0.020 | 
0.065 
0.047 
0.081 | 


584 
30. CALLYALCYON COROMANDA (Laru.). 


Een levend individu op 5 Februari 1887 aangebracht te 
Batavia (aldaar zeer zeldzaam). 


De geheele vogel is bruin gekleurd; donkerbruin op de 
bovendeelen, helderkaneelbruin op de onderdeelen. De zijden 
van den Кор en de flanken vormen een geleidelijken overgang 
tusschen die kleurschakeeringen. Alleen de rug is zilverwit, 
waartusschen hier en daar lichtblauwe tinten. 

De verderen van den bovenkop, nek, schouder, mantel, krop en 
het bovenste staartdek eindigen gedeeltelijk in fraai lilablauw, 
dat bij opvallend zonlicht vooral goed uitkomt maar bij kunstlicht 
onherkenbaar is. ; 

De kin is witachtig met lichtbruine tint, die op den krop ` 
vrij plotseling in kaneelbruin overgaat. 


Totale lengte  . . 0.245 M. 
Afstand tusschen het  uiteinde de ИТА 
vleugelpunten en dat van den staart. . ў . 0040 > 
Staart : : | 5 қ : 4 . 0.060 > 
Vlucht . : 5 а í : а . 0.340 > 
Vleugellengte . . à қ _ : . 0.100 * 
Lengte der mondopening . : : ; . 0.060 >» 
Culmen rostri . А : : . 0.006 > 
Hoogte van den bek aan de TRUM і ^ . 00010 
Mondwijdte e e : . : : . 0.025 » 
Tarsus : d : : ; ..0.019 >» 
Middeltoon met died а ; : : . 0029 Я 
Achtertoon met nagel . : à А . 0UIV * 


Iris donkerbruin. 

Bek en pooten helderkoraalrood. 
Nagels flauwrood. 

Ooglidranden helderrood. 


585 
31, ENTOMOBIA CYANIVENTRIS [Viei] 


2 Exemplaren van Koeningan, res. Cheribon. 


32. SAUROPATIS CHLOAIS [ Ворр.] 


1 Eremplaar van Koeningan, res. Cheribon. 
1 ; ғап Tegal, res. Tegal. 


33. SAUROPATIS SANCTA (Vic. & Honsr. | 


5 Exemplaren van Soerabaja, Oost-Java. 


34. CYPSELUS SUBFURCATUS [Brvrn.] 


Tijdens mijn verblijf aan de Wijnkoopersbaai in de Preanger 
in 1885 mocht het mij niet gelukken een exemplaar machtig 
te worden van de gierzwaluwsoort, die in gezelschap van 
Calloealia linchii de grotten van боста tjandi bewoont. Volgens 
Mijne meening was het waarschijnlijk de Cypselus subfurcatus. 
Het is daarom dat ik het teeken? achter den soortnaam voegde 
bij mijne opsomming en beschrijving der vogelsoorten, die ik 
langs de Wijnkoopersbaai waarnam en waarvan de publicatie 
in het XLVI** deel van dit tijdschrift voorkomt. Een jaar later 
ontving ik echter van een mijner kennissen een exemplaar 
der bedoelde soort, dat in de Goewa tjandi geschoten en op 
Spiritus bewaard was. Het bleek toen wel degelijk C. subfur- 
talus te zijn, waarvan de beschrijving voorkomt van de hand 
des heeren Set An op pag. 605 van jaargang 1865 der Procee- 
dings Zool. Society te London. 

“Пеле gierzwaluw wordt aangetroffen langs de kust van China 
doch niet noordelijker dan Amoy en Zuidelijk Formosa. Verder 
in Malakka, Penang op Sumatra en Java, terwijl hij vermoedelijk 
ook op Borneo te vinden is. 

Іш het Leidsche museum zijn drie exemplaren voorhanden 
door S. Murren in 1898 te Semarang verzameld en geëtiketteerd : 
Cypselus leucorhous S. Murter nov. spec. 


526 

Verleden jaar trof ik deze soort eveneens te Samarang aan 
nestelend onder de nok van een woning in het Chineesche 
kamp en nestelend onder de brug bij Kendal over de Bodri- 
rivier., | 

Пе beschrijving van het mij van de Wijnkoopersbaai toege- 
zonden exemplaar is als volgt. 

De geheele vogel is zwart, welke kleur op vele plaatsen 
eene vaal-rosachtige tint bezit o. a. op de binnenvlaggen 
der slagpennen, op borst en buik en op de binnenste kleine ` 
vleugeldekvederen. 

De voorhoofdsvederen doen zich muisvaal voor, doordien zij 
vrij breede randen hebben van die kleur en het zwart daar tot 
een minimum beperkt is. Ook de vedertjes langs de mondope- 
ning bezitten die eigenschap. 

Enkel de keel en stuit zijn wit gekleurd. Op laatstgenoemde 
plaats bezitten de witte vedertjes flauw bistrekleurig getinte 
schaftjes. 

De onderste staartdekvederen en de binnenste groote vleu- 
geldekvederen zoomede enkele borstvederen vertoonen witte 
harige randjes of puntjes. De staart is een weinig gevorkt. 
De tarsi zijn bevederd еп zooals immer bij de echte Cypseli 
is de achtertoon naar voren gekeerd. 

Bek en pootjes zwart. 


Afmetingen. 
Totale lengte van af de punt van den bek tot 
het uiteinde der zijdelingsche staartpennen. . 0,152 М. 
Buitenste staartpennen 27. 0:056. = 
Middelste id. ; . 0085 > 
In toegevouwen staat reiken de EST der 
sabelvormige vleugels kruiselings over elkander en 
steken hunne uiteinden over het uiteinde van den 
staart heen tot eene lengte van . 0.055 » 
Vleugellengte : і у e 21 0,133 $ 
Lengte der mondopening. à i { 20019 * 


Mondwijdte . : : : à ; 2009404155 


амен 


AEAEE E 


587 


Hoogte van den bek aan de basis . ei 0,008 % 
Culmen rostri > s : ; ‚ 0.006 » 
Tarsus. 5 ; : . 0.006 » 
Middeltoon zonder ы: { : à ОДУ > 


38. DENDROCHELIDON LONGIPENNIS [Rar.] 


5 CM van Koeningan, res. Cheribon. 
id an Soerabaja, Oost-Java. 


39. COLLOCALIA LINCHII | Honsr & Moon]. 


: жетке еп тап Koeningan, тез. Cheribon, 
Kendal, гез. Samarang. 
1 га. van Soerabaja, Oost-Java; 


40. HYPOTHYMIS OCCIPITALIS (Vic. 


1 Eremplaar van den Koeningan, res Cheribon, 


41. STOPAROLA INDIGO [Honsr.] 
1 Exemplaar van den Tjerimaì, res Cheribon. 
42. SIPHIA BANJUMAS [Honsr.] 
9 Eremplaren van сине res. Cheribon. 
43. SIPHIA VORDERMANNI [5НАВРЕ.) 


Een lief klein vogeltje, waarvan ik de eerste exemplaren 
kreeg van een den westerhellingen van den Gedeh, terwijl ik 
later in Mei 1889 eenige machtig werd, die met een blaaspijp 
geschoten waren boven Tji-bodas (N. helling” Gedeh). 

De bovenkop is helder roodbruin, de wangen zijn iets lichter 
gekleurd en de kin en keel zijn slechts roodbruin getint, en ` 
als gewasschen met wit. Bij het levend individu zijn de vedertjes 
ош de oogleden wit even als bij Zosterops, doch bij де gepre- 
pareerde individu's wordt dit kenteeken gemist. Terzijde van 
het voorhoofd loopt aan weerskanten een donkere streep naar 


achteren tot aan den nek. Mantel grijsachtig, rug en stuit wit: 


588 


Slagpennen bistre met witten rand aan de basis van de binnen- 
vlag en een geelgroene- bies aan den buitenrand. Buitenste 
vleugeldekverderen donkergrauw met olijfgroene tint bewas- 
schen en enkelen met gele uiteinden, waardoor op den toege- 
vouwen vleugel twee evenwijdige dwarse gele bandjes ontstaan. 
Borst, buik en flanken wit; het donkergrijs der basis van de ` 
vederen schemert echter door. De fijne pootjes zijn lichtbruin; 
bovenkaak donker-, onderkaak lichthoornkleurig. 
Iris bruin. 


Staart e - - : 3 х . 0.058 М. 
Vleugel : ў " . 5 270.052 9 
Си еп rostri  . : 4 e ; 0008 
Tarsus ; í ; " : . 00171: 3 
Middeltoon met iig : i : 4 , 0910 ^ 
Achtertoon  » » : : : қ 24,010” 


Dr. Bowprer Өнлвре had de attentie deze soort, die nieuw 
voor de wetenschap is, naar den ontdekker te noemen. 
44. CRYPTOLOPHA TRIVIRGATA [Темм.) 
9 Exemplaren van den Gedeh, West-Java. 
45. CRYPTOLOPHA GRAMMICEPS [Үкввклих.] Ö 
Bovendeelen vaalbruin, waarbij het donker grijs der basis 
van de vederen doorschemert. | ; 
Vleugels bistre met lichtvaalbruine buitenranden en wit 
aan de basis van де binnenvlag der slagpennen. Bovenste 
staartdekvederen vosrood. Zijden van het gelaat en flanken 
vaalgrijsbruin. Kin, keel en borst roestkleurig bewasschen, 
het sterkst op de borst; buik en onderste staartdekvederen 
wit. Staartpennen flauw vanDijckbruin met vosroode buiten- 
zoomen. 
Bek donkerhoornkleurig. 
Pootjes lichtgeelachtig. 
Iris geel. 


589 


Het exemplaar werd geschoten іп de hoogste zone van den 
бедећ, (westerhelling) en gediagnostiseerd door den heer 
Bowprer SHARPE. 


Staart : : і : i . 70.049 M. 
Меше! _. > ) i 3 3 . 0.055 » 
Culmen rostri . ; e . : МОДЕ» 
Tarsus : : i e ; у ӘЛЕ.» 
Middeltoon met nagel . : : : . 0016 a 
Achtertoon » id. . У e А = 0,012» 


46. MUSCICAPULA WESIERMANNI (Snarre). 


Een klein vogeltje, in 1888 geschoten op een der wester- 
hellingen van den Gedeh. 

Alle bovendeelen zijn zwart, de onderdeelen zuiverwit. Van 
af de teugelstreek begint een witte band, die zich boven het 
005 naar achteren tot in den nek verlengt, waar hij iets breeder 
wordt en met dien der tegenovergestelde zijde één geheel 
vormt. De zijden van het gelaat en van den nek zijn even- 
eens zwart, zoo ook de flanken. 

Binnenste vleugeldekvederen en vleugelrand wit. Op het 
midden van den vleugel verloopt in overlangsche richting eene 
breede witte streep, die haar ontstaan te danken heeft aan de 
wilte kleur van enkele dekvederen en de buitenvlaggen van 
enkele secundaria. Uiteinden der bovenste staartdek vederen wit. 
De staart ontbreekt bij dit exemplaar. De fijne pootjes en de 
bek zijn zwart. 


Vleugel ^c 27. : : ; : . 0.055 M. 
Culmen rostri. . ; P : < nee, 
Tarsus - : бр, i ; | 90919 -» 
Middeltoon met nagel . : ; ; 2 0012 > 
Achtertoon » » 0.009 » 


Dr. Samarre schreef mij over dit exemplaar »probably 
Мавсісарша Westermanni.” 


590 
41. RHIPiDURA PHOENICURA [Murr.] 


9 Exemplaren van Koeningan, res, Cheribon, 
2 і van den бедел, West-Java. 


48. PERICOCROTUS MINIATUS [Темм.) 
9 Exemplaren тап Koeningan, тез. Cheribon. 
49. PERICOCROTUS EXSUL [Ѕнаһре.) 
9 Exemplaren van Koeningan, res, Cheribon. 
50. ARTAMIDES LARVATUS (Muur) 
5 Eremplaren van den Gedeh, West-Java. 
51. GRAUCALUS JAVENSIS [Honsr.] 


1 Eremplaar van Tjiwaroe, Koeningan, res. Cheribon, 
ғап Koeningan, тез. Cheribon. 


52. LALAGE TERAT (Bonn, 


% Eremplaren van den Gedeh, West-Java. 


Een jeugdig vrouwelijk individu, heeft zwartachtige vleugels 
en eenen rosachtig-grijzen mantel. Borst lichtrosachtiggrijs 
met donker getinte dwarsbandjes, staartvederen evenzoo. 


53. IRENA TURCOSA [War».] 


Van dezen prachtigen vogel, die slechts weinig verschil 
aanbiedt met de als Billiton-vogel door mij beschreven Irena 
cyanea (Been) werd een zestal in kooien levend te koop 
aangeboden te Soerakarta. 

Alle waren mannelijke exemplaren іп  prachtkleed еп 
werden aangebracht uit de bosschen die de oosterhelling van den 
Merapi bedekken. 

Een vrouwelijk exemplaar zag ik in 1890 te Tangoel-angin, 
residentie Japara. Het werd in een kooi gehouden, gevoed 
met de vruchten van Carica papaja, en was afkoinstig van 
den Moeriah. 


ГА 


591 


54, BUCHANGA Гени [ Honsr.] 


А pope van den бедел, JFest-Jav 
van Koeningan, res. odi. 


55 BUOHANGA АТАА [Henwaxx.] 
1 Eremplaar van den Gedeh, West-Java. 
1 id. van Palimanan res. Cheribon. 
1 id, van Soerabaja , Oost-Java. · 
56. BHRINGA REMIFER |Темм. | 
8 Exemplaren тап den Gedeh, West-Java. 


57. HEMIPUS OBSCURUS [Пол | 


1 Exemplaar van Koeningan , res Cheribon. 


58. PACHYOEPHALA GRISEOLA [Brvrn.] 


Synoniem met Hyloterpe griseola. 
Geschoten op het Chineesche kerkhof te Tandjong aan den 
Tangerangschen weg, op 12 Augustus 1888, Batavia. 
Slagpennen en 
de groote dekvederen der slag pennen van de 1° orde donkersepia 
met bruingrijze buitenzoemen. 


Alle bovendeelen en staartpennen bruingrijs. 


Zijden van den kop grijsachtig, van dezelfde tint als de boven- 


deelen, doch lichter. Kin wit. Zijden van den hals en de borst 
lichtgrijs; de overige onderdeelen helderwit evenals de binnenste 
Vleugeldekvederen. De stevige bek is zwart. De iris vanDijck- 
bruin. Tarsus donkerloodkleurig. Toonen donkerhoornkleurig. 


Afmetingen: 


Totale lengte. 


Staart. 


Afstand vleugel deos à; 


Vleugel 


Vlucht. 


Mondlengte . d | - BECA 


Mondwijdte. : . 0.008 М. 

» hoogte : ; 4 қ 3 . 0.005 7 
Culmen е : . ; { è ." 0.019 —* 
Tarsus " 4 ; à . 0022- я 
Middeltoon ist d : ; : j . 0015. 3 
Achtertoon met id. . й ; ; . 009 3 


59. LANIELLUS LEUCOGRAMMICUS [Ткмм.) 
9 Exemplaren van den Gedeh. 
60. LANIUS BENTET [Новзе. | 


1 —— € van Koeningan res. Слегібоп. 
Soerabaja, Oost-Java. 


61. PARUS CINEREUS [Үгкпт..] 


1 een van den Gedeh, West-Java. 
1 n Palimanan , res. Cheribon. 


62. PSALTRIA EXILIS |Темм.) 
1 Exemplaar van den Gedeh, West-Java. 
63. OINNYRIS PECTORALIS [Повпзе.] 


9 Exemplaren van den Gedeh , We st-Java 
1 id Koeningan, res. садой. ý 


64. ANTHOTHREPTES MALACCENSIS [Scor.] 
4 Exemplaar van den Gedeh , West-Java. 
65. DICAEUM FLAMMEUM (Srarna.] 
і Exemplaar van Soerabaja, Oost-Java. 
66. ARACHNOTHERA AFFINIS [Honsr.] ` 
5 Eremplaren тап Koeningan, res. Cheribon. 
67. ZOSTEROPS AUREIVENTER (Номе. | 


Is synoniem met Zosterops flavus Темм. en als zoodanig 
reeds als vogel van den Salak beschreven. 


7 Eremplaren van den Gedeh , West-Java. 


595 
68. EUCYCHLA CYANURA [Ворр. | 
1 Eremplaar van den Gedeh, West-Java. 
69. AEGITHINA SCAPULARIS (Honsr.] 
2 Exemplaren van Palimanan, res. Cheribon. 
10. CHLOROPSIS NIGRICOLLIS [ViriLL.) 


15 synoniem met PAyllornis cochinchinensis. 
Deze vogelsoort werd te Solo in kooien gehouden en was 
daar afkomstig van de hellingen van de Merapi. 


71. TRACHYCOMUS OCHROCEPHALUS [Gw.] 

1 Exemplaar van Tjiwaroe , Koeningan, res. Cheribon, 
72. RUBIGULA DISPAR [Honsr.] 

i Ezemplaar van Tjiwaroe , Koeningan, res. Cheribon. 


Wordt levend іп kooien te Solo te koop aangeboden als af- 
komstig van de hellingen van де Merapi. 


13. MICROPUS MELANOCEPHALUS [Gx] 


4 Гтетрісағ van Kampong Doeri, Batavia. 
1 van den Tjerimai, тез. Cheribon. 


74. PYONONOTUS BIMACULATUS [Honsr.]. 
2 Eremplaren van den Tjerimai, res. Cheribon. 
75. PYONONOTUS ANALIS [Honsr.]. 
4 Ехетрааг van Soerabaja, Oost-Java. 
PYCNONOTUS ANALIS [Honsr.]. ALBINO. 


Een albino-exemplaar werd 23 Maart 1884 geschoten te 
Kemajoran (Batavia). 
De geheele vogel is шашық Het zuiverst aan 
het voorste gedeelte. Bek en pooten vleeschkleurig , doch op het 
25 


594 


rechterdeel van den snavel bevindt zich eene overlangsche 
donkere vlek. De achterhelft van den bovenkop vertoont de 
grijze met wit geboorde vedertjes, dien de vogel іп het gewone 
vederkleed bezit, hetgeen op een onvolkomen proces van albinis- 
mus wijst. 

Op het achterste gedeelte van den vogel komt de gele tint 
meer uit en de onderste staartdekvederen zijn „wavelgeel. 
Ook de staartpennen vertoonen een gele tint, maar de schaften 
zijn zuiver wit. 


16. HEMIXUS VIRESCENS [Темм.). 
1 Exemplaar van den Gedeh, West-Java. 
11. CRINIGER GULARIS [Honsr.]. 
1 Exemplaar van Tjiwaroe, Koeningan, res, Cheribon, 
18. STACHYRIS THORACICA [Tzux.). 
4 Ezemplaar van den Tjerimai, res. Cheribon. 
19. DRYMOCATAPHUS CAPISTRATUS [Теми]. 
4 Exemplaar van Koeningan, res. Cheribon. 
80. DRYMOCATAPHUS EPILEPIDOTUS "enn 1 


Gelijkt in kleursverdeeling veel ор Turdinus lepidopleurus. 
In Mei 1889 geschoten in het bosch tusschen Туфодаз en 
Tjibeureum aan de noordelijke helling van den бейей (West- 
Java.) 


Afmetingen : 

Staart : ; кз, ; 4 . . 0.052 M. 
Vleugel . . . e ; : e · 0099 ! 
Culmen rostri . ; s ; i қ . 0.014 > 
Tarsus 5 p ^ s ; " . 00%» 
Middelloon met паде. |. . . 0.019 * 


Achtertoon met id. „ М e 2 . 0.015 » 


87. 


595 
81. GARRULAX RUFIFRONS (Less. 1 
8 Exemplaren van den Gedeh, West-Java. 
82. POMATORHINUS MONTANUS [Honsr.]. 


2 Ететріагеп van den Gedeh, West-Java. 
тап den Tjerimai, res. Cheribon. 


83. ORTHOTOMUS SEPIUM (Honsr.]. 


| Exemplaar van den Gedeh, West-Java. 
id van Palimanan, res. Cheribon. 


84. SUTORIA EDELA |Темм.). 
1 Exemplaar van. Palimanan, res, Cheribon, 
85. MEGALURUS PALUSTRIS (Honsr.]. 
9 Егетріагеп van den бедер, West-Java. 
86. PRATINCOLA CAPRATA [L.] 
1 Егетріаағ van Palimanan, res. Cheribon. 


COPSYCHUS SAULARIS [L.] 5 AMOENUS Honsr. 


A Leger van Kendal, res, Semarang. 
1 Semara. 


, Midden-Java. 


10 id. van anda Oost-Java. 


Deze soort werd nog door mij waargenomen: 
te Poewodadi, Grobogan in de res. Semarang, 
te Djocdjakarta, Midden-Java, 

te Soerakarta, Midden-Java, 


le Tegal, 


Midden-Java. 


COPSYCHUS SAULARIS ГІ.) 2 MUSICUS Бағғ!.. 


aparta m van Loeragong, Коеліпдап, res. Cheribon. 
id. n Tjiwaroe, Koeningan, res. Cheribon. 
hese ғап Koeningan, res. Cheribo 
id. тая Telaga, res. Cheribon, 


596 


Van de variëteit, die tusschen amoenus en musicus іп staat, 
bekwam ik 1 exemplaar uit de Wijnkoopersbaai, Preanger en 4 
van Telaga, res. Cheribon. 


89. GEOCICHLA RUBECULA [Gooro.] 


4 Exemplaar van Batavia, West-Java. 
5 id. van Koeningan, res. Cheribon. 


In den tuin van de pasangrahan te Telaga, afdeeling Madja- 
lengka, residentie Cheribon, nestelen eenige paren van deze vogel- 
soort, 

Zij zijn daar zeer mak en naderen, voedsel zoekend, tot op 
eenige passen afstands. 


90. MERULA JAVANICA [Honsr.] 


Deze merel schijnt slechts in de hoogere bergstreken van 
West-Java voor te komen. Juxenuux ontmoette haar іп den krater 
van den Gedeh. Nabij den top van den Tjerimai іп Cheribon 
werden twee exemplaren door mijnen jager neergelegd. De 
vogels zijn echter zoo mak, dat zij tot zeer dichtbij te һепа- 
deren zijn. 

De beschrijving is als volgt. 

Bovenromp, onderste vleugeldekvederen, vleugels en staart 
donkerbistrekleurig, op de laatste beide deelen bij het zwart 
af. Kop, nek en hals lichter bistre gekleurd. Borst flanken en 
schenen meer grijsachtig-bistre. 

Buikvederen aan de basis grijs, in het midden wit en aan 
het uiteinde lichtbruin. Onderste staartdekvederen donker- 
bistre met eene smalle witte overlangsche schaftstreep. Mond- 
hoek огапје. Век en pooten geel. 


Afmetingen : 
Staart lc x о у оде 
Vleugel : 5 : 0.120 » 


Culmen rostri : А ` Е : < 0019 > 


597 


Hoogte van den bek aan de basis . : . 0.007 М. 
Tarsus : | х : . 0.050 » 
ТҮЛЕН met PR . ; S ^ . 0.028 » 
Achtertoon  » E. : ; 7 : (0,021 > 


9I. TURDINUS LEPIDOPLEURUS |Р». 


Bovenkopsvederen, die van den nek, die van den mantel en 
den rug vanDijckbruin met lichtere schaft en zwarte boordsels , 
waardoor zij een grof geschubt uiterlijk verkrijgen. Ор den 
achterrug en de stuit predomineert eene kastanjebruine kleur. 
Dezelfde kleur bezitten de bovenste staartdekvederen. Slagpennen 
zwartachtig met kastanjebruine buitenvlaggen. Groote buitenste 
vleugeldekvederen bruin. Staartpennen donkerbruin. Teugels 
witachtig. Eene kale plek breidt zich achter het oog uit, die 
van boven begrensd wordt door een rijtje zwarte vederen die 
rosachtig witte overlangsche schaftvlekjes hebben. ` Wangen 
zwart. Kin en keel effenwit. Vederen van den krop en de 
borst grijs met міце overlangsche schaftstreep; die van de 
flanken en buik heldergeelbruin met lichte schaften. 

Век donker- en pooten lichthoornkleurig. 


Afmetingen : 
Totale lengte ; а ЖАҒАР ДА . 70.773 И. 
Staart. : . 0.065 » 
Vleugel j у қ х s - + 008G s 
Mondlengte . “ : : e : . 0.028 » 
» wijdte . ; | . 0.012 >». 
Hoogte уап den bek aan fas buds ; ; . 0.006 » 
Culmen rostri ; : 0.019 » 
Tarsus. ; : : . 0.050 » 
Middeltoon met init 5 : ; . 0.026 > 
Achtertoon » » ; 0.023 >- 


Dit individu werd in бойы 1888 байы» ор de wester- 
helling van den Gedeh en gediagnostiseerd door Boonen Suarre. 


598 
92. HENICURUS LESCHENAULTI (Утвил.] 


Een jong individu met geheel zwarten Кор, zonder witte 
kuif van Koeningan, res. Cheribon. | 


9 Ezemplaren тап Palimanan, тез. Cherlbon. 
93. PASSER MONTANUS [L.] 
1 Егетріаағ тап Palimandn, res Cheribon. 


De ringmusch werd verder door mij waargenomen te Cheribon , 
Tegal, Brebes, Pamalang, Kendal, Semarang, Demak, Koedoes , 
Pati, Poerwodadi, Salatiga, Ambarawa , Oengaran, Djocdjakarta, 
Soerakarta, Madioen, Djombung, Sidoardjo en Soerabaja. 

94. UROLONCHA LEUCOGASTROIDES [Horsr. & Moone) 


1 Ezempladr тап den Gedeh, West-Jàvà. 
95. МОМА NISORIA [Temm.] 
1 Exemplaar van den Gedeh, West-Java. 


96. MIRAFRA JAVANICA [Horsr.] 


1 Eczempláar van het zeestrand te Kota Cheribon. 


97. STURNOPASTOA JALLA [Honsr.] 


1 т" тап Brebes, тез. Tegal 
id. van Kota Tegal, res, Tegal. 

Zoowel te Tegal als te Brebes is deze vogelsoort door duizenden 
exemplaren vertegenwoordigd, die 'savonds zich gezellig tot 
groote troepen vereenigen en daarbij een oorverdoovend gekweel 
doen hooren. Nergens zag ik zooveel exemplaren bij elkander 
als op bovengenoemde plaatsen. 


98. CALORNIS CHALYBEA [llonsr.] | 


2 Exemplaren van Koeningan, res. Cheribon. 


599 
99. ORIOLUS MACULATUS [Viet] 


1 "zemplaar van erase res. Cheribon. 
1 id. van den Gedeh, West-Java. 
1 id. ran pan Oost-Java. 


100. ANALOIPUS CRUENTUS [Waer.] 


6 Exemplaren van den бедел, West-Java. 


101. CORONE ENCA [Honsr.] 
Isi. хлам Gagak. 

Deze kraaisoort komt veelvuldig voor in de binnenlanden en 
rooft gaarne katjang-tanah, wanneer die geoogst wordt, bij 
welke gelegenheid zij groote brutaliteit kan toonen. 

Zij is kleiner dan de Javaansche raaf. Hare beschrijving 
naar een te Koeningan geschoten exemplaar, (het grootste van 
de drie die daar verzameld werden) is als volgt. 

De geheele vogel is pikzwart met blauw-violetten gloed. Пе 
basis aan de romp- еп nekvederen is wit. Век en pooten 
zwart; evenzoo eene kale streek achter het oog. 

De neusgaten worden door bundels stijve harige borstelvederen 
bedekt; doch deze bedekken uiet den wortel van den snavelrug , 
zooals bij C. macrorhyncha het geval is. 


Afmetingen : 


Staart 0.146 M. 
Vleugel 0.971 » 
Culmen rostri . › 0.057 » 
Hoogte van den bek aan de һе: 0.019 » 
Tarsus . 0.045 >» 
Middeltoon met zin : .- 0.051 » 
Idem. zonder nagel 0.058 » 
Achtertoon met nagel . 0.041 > 
0.022 » 


Idem. zonder nagel 


De snavelrug was bij de twee andere individu's lang 0.055 
еп 0.054 M. 


400 


102. CORONE MACRORHYNCHA (Waert) 


1 Dogg zeestrand te Kota Cheribon, 
1 ond тап den Kalimas te Soerabaja. 


103. ORYPSIRHINA VARIANS [Larn.] 


1 Exemplaar van Koeningan, res. Cheribon. 


104. PTILOPUS MELANOCEPHALUS [Gw.] 


1 enim van den Gedeh, West-Java 
1 id. n Palimanan, res. Cheribon. 


105. PTILOPUS ROSEICOLLIS [Wacr.] 
8 Егетрагеп van den Gedeh, West-Java. 
106. TRERON GRISEICAUDA, [G. R. Gnar.] 
6 Егетріагеп van Koeningan, res. Cheribon. 
107. SPHENOOERCUS KORTHALSI [Morr] 


Deze groene duif werd in Juli 1891 geschoten tegen de 
oosterhelling van den Tjerimai (Cheribon) en wel een vrouwelijk 
exemplaar. Gelijk bekend is gelijkt deze soort zeer veel ор 
S. sphenura Gray uit het Himalaja-gebergte, doch waar bij 
deze de 5% slagpen aan de binnenvlag geen versmalling ver- 
toont, biedt zij dit verschijnsel wel aan bij de representant 
op Java. 

Beschrijving. 

Kop, nek, hals, borst en flanken geelachtiggroen, op den 
bovenkop iets donkerder getint, еп op den buik geleidelijk in 
groenachtiggeel overgaande. Пе  achterbuiksvederen zijn 
- donkergroen met breede citroengele harige boorden. De voorste 
onderste staartdekvederen zijn olijfgroen met breede flauw- 
gele boorden, bij de twee achterste, die zeer verlengd zijn 
en bijna tot het uiteinde van den staart reiken, is het groen 
tot eene langwerpige schaftstreep beperkt en beslaat het geel, 
dat hier eene rosachtige tint aanneemt, het grootste gedeelte 
van de veder. Nek, mantel, rug en bovenste staartdekvederen 
donkergroen. De middelste staartpennen bezitten dezelfde kleur- 


WERT 


401 

De andere ook, doch flauwer getint, maar hier is het 
groene beperkt tot het midden van de veder en het nit- 
einde, terwijl een donkere dwarsband nabij het uiteinde voor- 
komt. Slechts op het basaal gedeelte wordt een weinig grijs 
aangetroffen. Пе buitenste, middelste en kleine vleugeldek- 
vederen zijn als den rug gekleurd. De groote evenzoo maar 
van fijne lichtgele boorden aan den buitenrand voorzien. De 
slagpennen dofzwart met grijzen binnenrand. Пе 54% is daar 
in het midden ingesneden. Binnenste vleugeldekvederen donker- 
grijs. 

Bek bij het gedroogde en geprepareerde individu donker- 


| loodkleurig. 


Pooten rood. 


Afmetingen : 


ENT +. > =“ Оазе 2 
ПА А uu 2 ЕРЕ У 
МО шз а UT Я 
EMO. o | xt ОВА S 
Middeltoon met Ad T UN > 00: S 


Hehterioon mel nagel. ^ 2 0016 
108. SFILOPELIA TIGRINA (Teun) 


1 Exemplaar van den Gedeh, West-Java. 
1 тап Ambarawa, res. Semarang. 
1 id. van Koeningan, тез. Cheri 


109. MACROPYGIA RUFICEPS (Tema | 


2 сети van den беде), West-Java. 
2 id т Коепіпдап, res. Cheribon. 


110. MACROPYGIA TENUIROSTRIS [G. R. балу.) 
% Exemplaren van Koeningan res. Cheribon. 
li. MACROPYGIA LEPTOGRAMMIOA [Темм.] 
A Exemplaren van den бедел, West-Java. 
12. CARPOPHAGA AENEA [L] - 


1 Exemplaar van den Gedeh, West-Java. 


402 
113. AREOTURNIX PUGNAX (Темм.) 
1 Exemplaar van Soerakarta, Midden-Java. 
114. ACTODROMAS ALBESCENS [Твмм.] 


Den 1** September 1888 werden mij drie stuks gebracht, 
die langs het zeestrand aan den overkant van het oude haven- 
kanaal waren geschoten. 

De vederen vau den bovenkop, nek en mantel zijn bruingrijs, 
op de eerste deelen met eene zwartachtige kleine centraal- 
vlek, op de overige met eene grootere, die naar achteren puntig 
in de schaft uitloopt, echter zoodanig dat het grijs predomineert. 
Hier en daar, vooral nabij de schoudervederen, komen enkele 
vederen voor die zwartachtig zijn en vrij breede roestbruine 
zijranden of vlekken vertoonen. Rugvederen zwartachtig bij 
één individu met lichtere eindzoompjes, zoodat zij zich geschubt 
voordoen, Middelste staartdekvederen zwartachtig ; zijdelingsche 
wit, hier en daar met een fijn rookkleurig schaftstreepje nabij 
het uiteinde. Voorhoofd, vedertjes om het oog , kin en keel zuiver 
wit. Teugels bruingrijs. Krop en voorste gedeelte van de borst 
lichtgrijsachtig: met donkere puntige vlekjes geteekend. Overig 
gedeelte van de borst, de flanken, buik en onderstaartdekvederen 
zuiver wit. De buitenste, kleine en middelste vleugeldek vederen 
bruingrijs met donkere schaftstreep; de laatste loopen naar 
achteren min of weer puntig uit. De groote dekvederen bistre- 
kleurig met witte uiteinden, hetgeen het sterkst uitkomt bij de 
meer binnenwaarts geplaatste. 

Slagpennen bistre met witachtige schaften, de uiterste donker- 
der gepunt, het basaalgedeelte wit. Sommige verlengde schouder- - 
vederen grijs met donkere schaften, andere zwart met roestbruine 
_ randvlekken. Groote en middelste binnenste vleugeldekvederen 
effenwit, de kleine bistre met witte harige zoompjes. 

De twee middelste staartpenen zijn vooral nabij het uiteinde 
zwartachtig, loopen puntig uit en zijn langer dan de overige, 
die licht bruinachtig-grijs zijn met witachtige eindzoompjes — 
en het middendeel der schaft zuiverwit. 


405 


Bek еп pooten zwart. Toonen vrij, zonder spanvlies. 
Iris bruinzwart. 


Afmetingen : 
ee a NE 
Vlucht . : : : : - . 0.525 » 
Vleugel. : ~ : : . · 0.105 » 
Lengte der BEE : : g · 0.017 » 
Hoogte van den bek aan de basis , . . 0.005 > 
Mondwijdte . ы ; I . 0.004 » 
Culmen rostri. : А i ; (9917 3 
` Naakt gedeelte der lien: > . { . 0.010 » 
Tarsus . : : | : ” 22550207» 
Middeltoon met adl . i ; . ‚ 0018 » 
Achtertoon met id. : ; : : . 0.004 » 


15. CHARADRIUS FULVUS (Gu) 


9 Ezemplaren in rui van bruilofiskleed ор 28 Augustus 1891 aan het zee- . 


strand benoorden Kota Cheribon geschoten. 
116. TOTANUS CALIDRIS (Ga). 


De romp van dezen ruiter heeft ongeveer de grootte van 
dien van het waterhoentje Erythra phoenicura. 

Кор, пек, mantel en schouders zijn bruinachtig grijs. Vooral 
de grootste der vederen die deze deelen bedekken hebben donker- 
der већа јез, Van den neuswortel loopt boven en tot achter 
het oog een witachtige superciliair streep. De vedertjes der 
Wangen, van den hals en de zijden van den nek zijn wit met 
een donkergrijs schaftje, die van den krop wit zonder dit ken- 
teeken, doch enkele dezer laatste vertoonen donkergrijze drop- 
pelvlekjes. 

Buik- en flankvederen wit, hoewel hier en daar flauw met 
een grijs dwarsbandje geteekend. 

Rugvederen wit. Bij zeer enkele teft: men donkergrijze 
droppelvlekjes aan. 


404 


Bovenste staartdekvederen wit met zwartachtige dwars- 
bandjes. Onderste eveneens doch hier predomineert het wit 
en zijn de dwarsbandjes bij de meeste vederen rudimentair. 
= De verlengde schoudervederen hebben eene rosachtige tint 

op het grijs. Vele hunner bezitten behalve eene donkere 
schaft bovendien donkere dwarshandjes aan den rand. Tusschen 
die bandjes is de grondkleur echter lichter van tint. 

De kleine buitenste vleugeldekvederen doen zich als geschubt 
voor doordien zij, bij eene umbergrondkleur , witte harige rand- 
zoompjes hebben; ook hier zijn de schaften donker getint. 

De grootste der slagpennen van de 1% orde zijn even als de 
alula bruinachtig-zwart gekleurd, maar die der 2de orde licht 
umbergrijs met witte randen in welke randen donkergrijze 
dwarsstreepjes voorkomen. 

Bij de groote buitenste vleugeldekvederen is de punt wit 
en zijn er dwarsbandjes aan het uiterste gedeelte. 

De 1° slagpen is de langste. Haar schaft is wit, terwijl die 
der overige, voor zooverre zij het donkere gedeelte betreffen, 
zwart zijn. 

De slagpennen der 1° orde zijn bruinachtig en alle bezitten 
eenen vrij breeden witachtigen binnenrand die al breeder 
wordt naarmate de slagpennen meer binnenwaarts zijn inge- 
- plant, zoodat zelfs een geleidelijke overgang plaats heeft tot de 
kleur der secundaria, aangezien hier het zwart tot het basaal- 
gedeelte der veder beperkt is en zich een breed wit uiteinde 
vertoont dat hier en daar met donkere vlekjes of dwarsstipjes 
bedeeld is. 

De slagpennen der 2% orde zijn belangrijk korter dan die 
der 1* orde en wit met eene flauw getinte umberkleurige basaal- 
vlek, terwijl die der 5% orde, welke geheel door de verlengde 
schoudervederen bedekt zijn, meer umbertint vertoonen en het 
wit zich bij haar tot eenen rand beperkt, binnen welken flauw 
getinte umberkleurige zigzag dwarsbandjes en lichtere plekken 
elkander afwisselen. De binnenste vleugeldekvederen zijn mee- 
rendeels wit. 


405 


Staartdekvederen wit met 


banden. 


donkerumberkleurige 


dwars- 


Bek donkerbruin met roodachtige basis aan de onderkaak. 
Pooten oranjerood. Nagels donkerhoornkleurig. Een zeer 
ontwikkeld spanvlies vereenigt de huitenste toon met den mid- 
delsten en een ander van mindere uitbreiding dezen laatsten met 


den binnentoon. 


Iris zwartbruin. 


Deze vogel werd op 6 October 1886 geschoten aan ће! zee- 


strand nabij Batavia. 


Afmetingen : 


Totale lengte. 

Idem zonder de naar delen uitgestrekte pooten. 
Staart. 

De плесове морони јен ralki juist tot 
het uiteinde van den staart. 

Vlucht. 

Vleugellengte 

. Culmen rostri 

Lengte der mondopening 

Wijdte derzelve 

Hoogte van den bek aan de ian 

Naakt gedeelte van de scheen. 

Tarsus. 

Middeltoon met sid 

Achtertoon met id. 


118. TOTANUS GLAREOLA [L.]. 
2 Ezemplaren van Telaga, res. 


119. TRINGOIDES HYPOLEUGOS [L.]. 


Cheribon op 8 Augustus 1891 geschoten. 


9 Eremplaren van Koeningan, res. Cheribon in de maand Juli 1891 
hoten, 


gese. 


406 
.120. NUMENIUS ARQUATA [L.;. 


Van de vijf krombekkensoorten, die in den Indischen archipel 
zijn aangetroffen, worden Numenius arquata (L.) Numenius major 
(Temm. & бснікв.) еп Numenius phaeopus (L.) op Java gevon- 
den, terwijl de beide overige N. australis (бошо) en N. minutus 
(бош) in de Molukken of op Celebes zijn verzameld. 

Alle vijf soorten nestelen hoogstwaarschijnlijk in noord-oostelijk 
Azie en migreeren naar het zuiden. Wanneer men dus in den 
oostmoesson krombekken schiet, is het voor de wetenschap 
van belang te weten op welken datum zulks is voorgevallen 
en of het voorkomen der soort toen tot enkele individu’s was 
beperkt dan wel of zij toen in grooten getale voorkwam. Van 
nog grooter belang zoude het zijn, wanneer men broedplaatsen 
van krombekken hier in /ndié ontdekte. 

Van de drie op Java voorkomende soorten zijn reeds twee 
beschreven in het XLII deel van dit tijdschrift. Пе andere 
schoot mijn jager op 27 Augustus 1891 langs het zeestrand 
bij Tangkil benoorden de hoofdplaats Cheribon. 

Aldaar bevond zich namelijk toen ter tijd eene vlucht van 
8 stuks, waarvan hij er één machtig werd. 

De beschrijving is de volgende. 

Het vederkleed is nagenoeg hetzelfde als dat, hetwelk ik 
beschreef ter aangehaalde plaatse van N. major, De onderste 
staartdekvederen zijn echter. bij М. агдиша effenwit, ten 
minste bij het individu dat ik machtig werd en zonder donkere 
lijnvormige schaftvlekken. 

„Was bij het vroeger beschreven exemplaar van N. major 
alleen de schaft der 1° slagpen wit, later verkreeg ik andere 
individu's waarbij die eigenschap op de 4 buitenste slagpennen 
toepasselijk was еп bij N. arquata is dit eveneens het geval. 

Het zijn echter voornamelijk de afmetingen die het verschil 
aanduiden. 

Deze zijn de volgende : 

Staart. ED uem : : 2 : . 06412 Ж. 

Vleugel S : à : : . 00970 * 


407 


Culmen rostri ; к у 0425 M. 
Hoogte уап den bek аап Cé banda ; О 
Mondwijdte . i e і i .- 0.015 » 
Naakt neg van de ак: ; i . 0.023 » 
Tarsus. | : : ; . 0.080 » 
Middeltoon met Айде ; ; : і . 0048 » 
Achtertoon met id. ; А 0.016 » 


Bij de afmetingen van N. major ор pag. 118 van het 4546 
deel van dit tijdschrift is deze laatste afmeting foutief opgegeven ; 
zij moet zijn 0,017 in plaats van 0.007 M. 


121. HIMANTOPUS CANDIDUS (Вохват.. 


Hoewel van den Andischen archipel tot dusverre enkel de 
Himantopus leucocephalus, боор, bekend is en deze kluit 
volgens waarnemingen van nr Bocarmé op Java niet zeldzaam 
voorkomt, zoo meen ik toch de hieronder te beschrijven vogel 
lot H. candidus te moeten brengen. De Н. candidus is іп 
Britsch Indië, langs de rivieren en in natte rijstvelden gansch 
niet zeldzaam, hoewel deze vogel in het noorden schijnt te 
broeien. Volgens BLyrm komt ook de Н. leucocephalus daar 
voor doch in minder getal. 

Den 15 November 1889 werden mij voor het eerst uit 
Batavia’s omstreken twee exemplaren van H. candidus ge- 
bracht. Zij geleken volkomen op elkander en boden enkel 
verschil aan in de afmetingen. Het zijn blijkbaar jonge vogels 
in hun eerste kleed, als wanneer de beide bovengenoemde soorten 
moeielijk van elkander te onderscheiden zijn, doch als karak- 
leristiek kenmerk voor de jeugdige individu's van H. candidus 
geeft Sen goe. op, dat de slagpennen der 2% orde in een 
Willen terminaal-zoom eindigen. 

De beschrijving is als volgt. 

De mantel en de vleugels zijn zwart, de eerste met een 
bruinachtige tint, de laatste met eene glanzend groene tint 
bewasschen. 


408 


De slagpennen der 2° orde zijn aan bun uiteinde van een wit 
zoompje voorzien; de overige zijn egaal zwart, ook de schaften. 
De rug, de bovenste staartdekvederen, de flanken en de oksel- 
vederen zijn zuiverwit. Zoo ook het voorhoofd, de kin en keel, 
en het onderste gedeelte der wangen. De borst- en buikvederen 
zijn eveneens wit, doch deze kleur is hier flauw geelachtig 
bewasschen, mogelijk door verontreiniging. 

De staartpennen zijn grootendeels wit, doch lichtgrijsachtig 
aan de uiteinden. Van het achterhoofd af tot den mantel zijn 
de nekvederen lichtgrijsachtig. Die van de kruin, van om 
het oog en de bovenste wangvederen zijn donkergrijs, op de 
laatstgenoemde deelen tot het zwartachtige overhellende. 

Binnenvlakte van de vleugels zwart. De vederen van den 
vleugelrand met witte terminaalrandjes. De bek is zwart; де 
basis van de onderkaak is roodachtig. Пе iris is tweekleurig: 
een bruinzwarte binnenrand met een bloedrooden buitenrand. 
De bijzonder hooge pooten zijn roodachtig vleeschkleurig, de 
kleine nagels zwart. Пе achtertoon ontbreekt en de buitentoon 
is met den middeltoon door een spanvlies aan den wortel 
verbonden. 


Totale lengte van den pas gedooden vogel van af de punt 
van den bek tot het uiteinde der naar achteren uitgestrekte 


pooten . . 0.565 M 
Idem van de өшін уап deu: её tot het uit- 
einden van den staart e . 0.525 » 


De vleugels strekken zich in ерінінен staat 

over het uiteinde van den staart heen tot eene 

lengte van. . ; Ў і дабы . 0.040 » 
Staartvederen. : ; З . й 210071» 
Vleugel. У 3 i - 5 l 02548 


Vlucht . : : . : : . 0.695 * 
Lengte der ани. : S ү . 0.066 >» 
Culmen rostri l А : . 09.060 >» 


Hoogte van den bek aan E? Kees : i . 0.007 » 
Mondwijdte . у : у ` “ . 09.010. » 


409 


Naakt gedeelte van de scheen ; { . 0.090 M. 
Tarsus . а і 4 қ Р 503.148: s 
Middeltoon met nagel  . . i í . 0.041 » 


122. AEGIALITES PERONII (Treur. 
Inl. naam: Trinil-laut. 


Individu in het eerste kleed, geschoten 24 Augutus 1885 
langs het zeestrand bij Tandjong Priok, De bovenkop, de wangen 
en de teugels zijn rosachtig-grijs. De voorhoofdsvederen wit 
evenals een superciliair streep, die boven het oog omloopt en 
zich daarachter naar beneden ombuigt; ooglidranden flauw- 
geel. Bek zwart. Kin en keel wit, dat zich naar achteren 
in den nek als een collier voortzet. Dwars over den krop 
loopt een breede donkere band, die in het midden smaller is en 
die uit grijze vederen beslaat, waartusschen, vooral ter zijde, 
Zwarte vederen voorkomen, en die daar geleidelijk in de 
kleur der mantelvederen overgaat, maar het zwart zet zich 
regelmatig voort tot achter den nek, zoodat onder den witten 
halsband een zwarte ontstaat. Mantelvederen, verlengde schou- 
dervederen, slagpennen der 9% en 5° orde, benevens de buitenste 
vleugeldekvederen, rosachtig-grijs. | 

Die der 1° orde eveneens, doch op de meer buitenwaarts 
ingeplante geleidelijk een zwartachtige tint aannemend. Alleen 
de schacht der te slagpen is wit. De groote buitenste vleugel- 
dekvederen van de slagpennen der 2* orde hebben witte eind- 
zoomen. Het midden van den rug en de stuit zijn zeer flauw 
rosachtiggrijs en de flanken, evenals alle de overige onderste 
bekleedselen, zuiverwit. Ook de binnenste vleugeldekvederen 


Zijn grootendeels wit en slechts hier en daar met lichtgrijze 


tinten. Middelste staartpennen rosachtig-grijs met een zwart 
uiteinde. De overige hebben bovendien witte uiteinden met 
witte schaften en dito basaal gedeelte. Een spanvlies ver- 
eenigt den uitersten met den middeltoon. 
Pooten okergeel. Nagels zwart. 
Maaginhoud: fijne vezeltjes die niet te bestemmen zijn. 
26 


410 


De afmetingen verschillen eenigszins van die welke ScHLEGEL 
in zijn Musée des Pays-Bas opgeeft. | 
Totale lengte met inbegrip der naar achteren 


uitgestrekte pooten . . : i ; . 0.180 M. 
Idem zonder deze . х : . а =- 0175 А 
Staart . > ; : : е : . 0.055 » 
Afstand tusschen het uiteinde der samengevoegde 

vleugelpunten en dat van den staart . ; . 0.005 » 
Vlucht . 5 e ; i . 0.560 » 
Vleugellengte у . e : : 250.1485 
Lengte der mondopening. 0.015 » 
Culmen rostri ; i 1 ; | , 0415 4 
Hoogte van den bek aan de basis . ; . 0.004 » 
Mond wijdte У " А 3 . 0.005 » 
Naakt gedeelte der scheen 3 à қ . 0.010 » 
Tarsus . А : Boss. « қ . 0.025 » 
Middeltoon met nagel : : i . 0.018 » 


123. AEGIALITES DUBIUS (Scor.). 


Deze soort is reeds als volwassen individu door mij be- 
schreven als Patavia-vogel. 

Een jong individu, mij onlangs van Tandjong Priok aange- 
bracht, verschilt in zooverre, dat het wit van het voorhoofd 
geleidelijk in het rosachtig-grijs van den bovenkop overgaat 
en er nog geen zwarte dwarsbanden over den kop loopen. 

Teugels en wangen zijn als de bovenkop gekleurd. 

De zwarte dwarsband over den krop is slechts door rosachtig- 
grijze vedertjes aangegeven. А 

124. HYPOTAENIDIA STRIATA [L.]. 
1 &zemplaar van Soerabaja, Oost-Java. 
125. HYDROPHASIANUS CHIRURGUS [Scop.]. 

Op 8 April 1886 werd mij een exemplaar gebracht in 
volkomen kleed met verlengde afhangende staartvederen. 


Het bleek een volwassen wijfje te zijn met goed ontwikkelde 
eierstokken. 


411 


126. FALCINELLUS IGNEUS (Gu: 

Deze ibissoort komt nu еп dan іп de omstreken van Batavia 
voor als wintergast en nestelt in Noordelijk Azie. S. Murren 
beschreef indertijd een individu dezer soort, dat op Java 
gevangen was als Лаз peregrina. 

Onderstaande beschrijving is naar een individu, dat in December 
1890 geschoten werd en dat nog niet het kleed der volwassen 
vogels draagt, te oordeelen naar den kop еп nek, die bij dezen 
bruinrood zijn en roetzwart met smalle witte boordsels bij 
den onvolwassen vogel. 

De mantelvederen, de verlengde schoudervederen, de groote 
buitenste vleugeldekvederen, rug- en staartvederen zijn zwart 
met sterk uitgedrukten purperkleurigen metaalgloed. Пе 
kleine buitenste vleugeldekvederen zijn roodbruin glanzend. 
De middelste zwart met sterk uitgedrukten zeegroenen metaal- 
gloed. Desgelijks de alula en de slagpennen, uitgezonderd de 
twee buitenste, waar de groene gloed tot den binnenrand 
beperkt is doch die overigens dofzwart zijn. Binnenste 
kleine vleugeldekvederen zwartgroen glanzend, middelste zwart 
met purperen glans. Binnenvlakte van de vleugels zwart 
mel minder ontwikkelden groenen gloed. Krop, borst, buik, 
lanken en schenen roodbruin, bij de oksels purperglanzend. 
Onderste staartdekvederen zwart met groenen en purperen. 
weerschijn. | 

Snavel zwartachtig. Onderkaak evenzoo, aan de basis echter 
donkerhoornkleurig. Pooten donkerolijfgroen. Naakte huid 
voor het oog blauwachtig. 


Afmetingen : 


Staart e " : : : . 0.090 M. 
ЕНЕ — U e 
Culmen rostri . 5 : ^ : ; . 0.109 » 
Naakt gedeelte van de scheen . 3 қ . 0.056 > 
Tersus 2. e ; : à e . 0.076 e 
Middeltoon met nagel. — . e > ко MUI а 


Achtertoon met id. ч i : . . 0033 ài 


412 


` 107. ARDEOLA SPECIOSA [Honsr.]. 

5 Exemplaren van-Palimanan, res, Cheribon, 
128. BUTORIDES JAVANICA [Honsr.]. 

9 Exemplaren van het zezstrand te Kota Cheribon. 
129. BUBULCUS COROMANDUS [Ворр. | 

1 Exemplaar van Palimanan, res. Cheribon, 
130. HYDROCHELIDON HYBRIDA [Parr.) 
Een individu in volkomen kleed werd geschoten langs het 
zeestrand benoorden Kotta Cheribon, in Augustus 1891. 


Beschrijving. 

Onderste rand der teugels, oorstreek, zijden van den hals, kin, 
onderste vleugeldekvederen, centraalgedeelte van de binnen- 
vlakte van den vleugel en onderste staartdekvederen sneeuw- 
wit. Overigens is de vogel grijs, uitgezonderd een zwarte kop, 
waarvan de kleur aan de basis der bovenkaak ontspringt 
en tot achter in den nek reikt en dus den geheelen bovenkop 
en den bovenkant aan de zijden van het gelaat betreft. Dit 
zwart is scherp afgescheiden van de aangrezende kleuren; het wit 
gaat daarentegen geleidelijk over in het grijs. Deze laatste kleur , 
liehtaschgrijs op de bovendeelen (inclusief staart en vleugels) 
en even licht getint op den krop en de borst, neemt geleidelijk 
op den buik eene donkergrijze nuance aan. De slagpennen 
zijn voor het gedeelte, dat in toegevouwen staat van den 
vleugel bedekt is, donkergrijs met een witte basaal vlek aan de 
binnenvlag, welk wit voor de uiterste slagpennen tot nabij de 
punt reikt. De staart is een weinig gevorkt. Bek donkerrood. 

Pooten evenzoo, doch de voetzool en de achterzijde van 
den hiel helderrood. 

Nagels zwart. Iris zwart. 

Maaginhoud: krekels en garnalen. 


Afmetingen van het pasgeschoten individu: 


Totale lengte van af de punt van den bek tot 
het uiteinde van de buitenste staartpennen . . 0.260 M. 


415 


Lengte der buitenste staartpennen . x . 0.084 M. 
» » middelste staartpennen . ; . 0.065 » 
De scherpe vleugelpunten reiken over de buiten- 
ste staartpennen heen tot eene lengte van `. . 0.050 » 
Vleugellengte. i : . 0.219 >» 
Vlucht. У , : , 0.659 7» 
Culmen rostri 6 ; ; ; i . 0.030 » 
Lengte der mondopening. 1 e . 0.058 » 
Breedte der mondopening , i i vii 0045 8 
Hoogte van den bek aan de basis . i . 0.008 » 
Naakt gedeelte van de scheen i ; . 0.009 » 
Tarsus. à : i : T 0.023 » 
 Middeltoon met nagel . ; ; 20.027 » 
Achtertoon met id. = ; i iur. 0.007 » 


131. HYDROCHELIDON NIGRA [L.] 


Tot de vogels, wier geographische verbreiding in dezen 
archipel ongenoegzaam bekend is, behoort zeker de //ydrochelidon. 
nigra L, 

Tot dusverre werd deze soort behalve in Noord-Afrika, 
Zuid-Europa, Noord- en Oost-Azië, slechts éénmaal geobserveerd 
in Noord-Celebes waar Forster een individu schoot, dat in het 
Leidsch-Museum bewaard is. 

Enkele exemplaren werden door Dr. Stewart in Voor-Indië 
bemachtigd. 

Den 10% Mei 1888 bekwam ik twee individu’s die bij een 
moeras in de nabijheid van Meester-Cornelis, geschoten waren , 
in gezelschap van een andere moeras-stern, de Hydrochelidon 
hybrida Part. Volgens mijn jager bestond daar een vlucht van 
= 20 stuks. 

De beschrijving is als volgt. 

Kop, nek en romp zwart met zeer flauwen blauwachtigen 
weerschijn. Evenzoo de okselvederen en de binnenste vleugel- 
dekvederen uitgezonderd de achterste rij, die wit is. 


414 


Staart met de dekvederen, zoowel van boven als beneden 
zuiver wit. Ook de vedertjes van het onderste ooglid zijn wit. 

De zwarte vederen van kop en romp hebben bovendien een 
witte basis. 

De vleugelrand en de kleine buitenste vleugeldekvederen zijn 
zuiver wit. Die kleur gaat naar achteren over de groote 
vleugeldekvederen geleidelijk in lichtgrijs over, dat van Пеуег- 
lede donkerder van tint wordt, zoodat de slagpennen der 2° en 
5e orde blauwgrijs zijn. Ook de slagpennen der 1° orde zijn 
blauwgrijs uitgezonderd de 5 buitenste, die donkergrijs zijn 
met een witten breeden rand aan hun binnenste vlag. 

De binnenvlakte der vleugelpennen is vrij egaal grijs. 

De staart is zeer weinig gevorkt; bij uitgespreiden toestand 
is zulks niet merkbaar. 

De iris is zwartachtig; de bek zwart en de mondholte en 
mondhoek vuil oranje getint. 

Pooten bruin, nagels zwart, voetzolen als de mondholte ge- 
kleurd. 

Maaginhoud: groene larven van libellulen en uiterst fijne 
groene fragmenten van plantweefsels, die allen nagenoeg den- 
zelfden vorm hebben, en vermoedelijk den inhoud van het 
spijsverteringskanaal der larven uitmaakten. 


Totale lengte van de punt van den bek tot het 


uiteinde der uiterste staartpennen . |. . . 0.248 М. 
Lengte der uiterste staartpennen. ; : . 0.075 » 
Idem der middelste staartpennen. . . . 0.064 » 
ViIeugellengte — . . 0390 * 
De toegevouwen Piel вуса reiken 2 

over den staart heen tot een lengte van. . . 0.046 » 
Vlucht. 5 : : ; : : i . 0.650 » 
Culmen rostri . : d . 0.028 » 
Hoogte van den bek aan is basis ; s . 0,009 > 
Mondwijdte. : : . : „0.011 + 
Naakt gedeelte van de КҮРЕ ‚ су он HE 


Tarus. | : : ` 0.017 » 


415 


Middeltoon met nagel. : « i 22327 -10:028 М. 
Achtertoon met id. . : 4 | . 0.007 » 


132. ONYOHOPRION SUMATRANUS "Buer" 

Deze kleine zeestern werd het eerst beschreven door ВАЕРІЕЅ 
in het XIII deel van de Transactions of the Linnean Scciety 
ор pag. 529 onder den naam Sterna sumatrana. 

Vijf jaren later beschreef Темміхск dezelfde soort, doch uit 
de Molukken afkomstig, als Sterna melanauchen. In zijne 
Planches Coloriées 427 komt eene fraaie afbeelding van dezen 
vogel voor. Пе meeste schrijvers als Милев, Gouin, б. R. 
Gray, SCLATER, ScureceL, ROSENBERG, Warpen, Jeron en 
Brasius hebben de Temmincksche nomenclatuur gevolgd, ter- 
wijl SaLvapori in de Uccelli di Borneo de prioriteit van RAFPLES 
recht doet wedervaren en hen onder den bovenstaanden naam 
op pag. 574 |. c. vermelde. 

Deze stern is zeer verbreid. In de baai van Bengalen, den 
Indischen oceaan, de Nicobaren, de Andaman-eilanden , China, 
Malakka, Sumatra, Borneo, Celebes en de Molukken is hij 
aangelroffen, evenzoo langs Nieuw-Guinea, Australië en een deel 
van de tropische eilanden in de Stille Zuidzee. 

In 1884 vermeldde ik het voorkomen dezer soort in de baai 
"van Batavia (1) naar aanleiding van een verminkt individu, dat 
mij was aangebracht. 

Thans (November 1888) ben ik in staat gesteld eene ђе- 
schrijving te geven naar pas geschoten exemplaren. Het schijnt 
dat de 0, sumatranus slechts nu en dan de kusten van West- 
Java bezoekt. Terwijl namelijk den gansche oostmoesson geen 
enkele dezer vogels bespeurd was, kwamen in de laatste dagen 
van September zwermen van honderdtallen voor langs het 
teeslrand te Moeara-baroe. 

Beschrijving. 

Het voorhoofd, het voorste gedeelte van den bovenkop de look 
om de mondopening, het onderdeel der wangen, de achternek, de 


(9 List of the birds from Java, Nat. Tijdschr. N. 1.44. XLIV p. 188. 


416 


flanken en verder alle onderste deelen zijn sneeuwwit, de vede- 
ren van het achterdeel van den bovenkop bezitten een donker- 


`. grijze schaft en een donkergrijs uiteinde en vormen een geleide- 


lijken overgang in kleur tot die van den voornek. 

Even vóór het oog begint een zwartgrijze band, die om het 
oog verloopt, de oorstreek en het bovendeel der wang inneemt, 
zich allengs verbreedt en daarbij zwart wordt tot in den nek, 
waar hij zich met dien van de tegenovergestelde zijde vereenigt. 
Op deze eigenschap was de soortnaam van Temminck gegrond. 
De mantel, rug en bovenste vleugeldekvederen zijn licht- 
achgrijs; zoo ook de bovenste staartdekvederen en de boven- 
vlakte der staartpennen, die echter geleidelijk een witte 
kleur aannemen. De slagpennen zijn eveneens grijs, het 
donkerst naarmate zij meer buitenwaarts zijn ingeplant, zoodat 
zelfs bij de meeste vogels de beide buitenste slagpennen bijna 
zwart zijn, waartegen hunne witte schaft scherp afsteekt. Пе 
binnenvlag van alle slagpennen is in de lengte grootendeels 
zuiver wit tot nabij het uiteinde. De binnenvlakte van den 
vleugel is eveneens wit. Bek, pooten en iris zwart. 


Afmetingen van cen geprepareerd individu : 


Afstand van de punt van den bek tot de vleugelpunt. 0.255 M. 
Idem tot het uiteinde der zijdelingsche staartpennen. 0.198 » 


Middelste staartpennen ; 5 ; : . 0039 » 
Zijdelingsche idem . : : : : ADN 
Vleugel. `. : : : : : . 0.170 >? 
Mondlengte. ; : : А : . DUM Я 
Mondwijdte . : e ; . 0.010 » 
Hoogte van den bek aan de basis ood . 0.007 » 
Culmen rostri  . : е ; S ; . 0.099 я 
Naakt deel van de scheen . : 5 S . 0.007 » 
Jens. . - t ; . . 0.017 » 
Middeltoon met шы d : à : : 0.020 » 
Achtertoon met id. . ` ; і i . 0.005 >» 


ВАТАМА, 1 December 1891. 


а 


BIJDRAGE ТОТ DE KENNIS 


DER 


AVIFAUNA, 
VAN HET 
EILAND BAWEAN 
DOOR 


A. 6. VORDERMAN. 
Correspondent der Kon. Akad. v. Wetenschappen te Amsterdam. 


Het eiland Bawean is gelegen in de Java-zee tusschen Java 
en Borneo in, en wel dichter bij het eerstgenoemde eiland 
dan bij het laatste. 

Hoewel de bevolking van Madoereesche origine is, zoo maakt 
het eene afdeeling uit van de residentie Soerabaja. 

In geologischen zin bestaat het voornamelijk uit eruptief 
gesteente, terwijl hier en daar langs de kust tertiaire vorming 
en alluvium worden aangetroffen. 

Het doet zich van uit zee gezien voor als eene aaneenscha- 
keling van bergen en heuvels, doch de hoogste top van het 
eiland, de Goenoeng radje, bereikt niet meer dan 820 meters. 

De plantentooi komt oogenschijnlijk overeen met dien van 
аға. 

De gewone Javaansche grijze аар, Cercocebus eynamolgos, komt 
ор Bawean in hel wild voor. Evenzoo eene kleine hertsoort, 


418 


Cervus kühlit, die tot dusverre nergens elders werd waarge- 
nomen en waarvan de lengte der hoorns hoogstens 28 à 30 
. centimeters bedraagt. 

Uit Baweans ligging, binnen de grenslijn van Malayazië, 
volgt dat de avifauna weinig verschil zal aanbieden met die 
van Java of Borneo. Toch komt het mij voor dat de overeen- 
komst met die van Java grooter is dan met die van het andere 
eiland. 

Aan echte landvogelsoorten schijnt het echter arm te wezen, 
althans in den oostmoesson, den tijd waarin mijn bezoek 
aan het eiland voorviel. 

Dicht bij Baweans oostkust liggen twee kleine eilanden Gil 
en Noko, het eerste heuvelachtig en boschrijk, het tweede een 
lange zand- en  koraalbank. Gili strekt tot verblijf aan 
duizenden zeevogels, die slechts tot enkele soorten beperkt zijn 
en waaronder voornamelijk Fregata aguila v. in grooten getale 
vertegenwoordigd is. Ook de witte zeeduif, Carpophaga bicolor , 
. wordt daar vrij veelvuldig aangetroffen. 

Nabij de westkust van Bawean ligt op eenigen afstand in 
zee eene kale geelachtige kalkrots, Poeloe Noesa, die grotten 
bevat, waarin Collocalia fuciphaga Тиохв. nestelt, welker 
nestjes ter consumptie verzameld worden. қ 

Іп de negen dagen, die ik ор Bawean doorbracht, mocht het 
mijnen jager slechts gelukken eene kleine verzameling vogels 
te verkrijgen. 

De geheele collectie bestaat uit vogelsoorten die zoowel aan 
Java als aan Borneo gemeen zijn, uitgezonderd Micropus 
chalcocephalus 'Ткмм., die enkel van Java bekend was en die 
tot dusverre nog niet door mij beschreven is, weshalve de 
beschrijving hieronder voorkomt. 

Het vederkleed van dezen vogel hiedt eene merkwaardige 
overeenkomst aan in kleursverdeeling en teekening ше! de 
zeer na verwante М. melanocephalus, die over heel Malayazie 
verbreid is. Пе overeenkomst tusschen de pas geschoten ` 
vogels, die beide soorten representeeren, was zoo treffend dat 


419 


ik geneigd was melanocephalus te houden voor eene xantho- 
chromischen vorm van chalcocephalus. 

Bij mijne terugkomst te Batavia was ik in staat de beide, 
te Bawean verkregen exemplaren van chalcocephalus te ver- 
gelijken met eene serie van melanocephalus, waaruit bleek 
dat het eenige verschil in teekening moet gezocht worden in 
den vorm van de zwarte vlek, die aan het uiteinde van de 
staartpennen voorkomt en die bij chalcocephalus kleiner is en 
zich ruitvormig voordoet, terwijl zij hij de andere soort bijna 
de geheele breedte van de veder beslaat en eenen anderen 
vorm bezit. Bij beide soorten is de iris van den volwassen 
vogel helderblauw. 

Gedurende mijne tochten over het eiland is het mij opge- 
vallen dat de volgende op Java zeer algemeen voorkomende 
vogelsoorten ontbreken, terwijl navraag bij de inlanders hun 
»non habitat." bevestigde. De door mij bedoelde en spoedig 
in 't oog vallende vogels zijn: Corone macrorhyncha Wer, 
Corone enca Новвғ, Buchanga шта Неввм, Acridotheres java- 
nicus Cap, Sturnopastor jalla Honse, Copsychus amoenus Honsr , 
Pycnonotus aurigaster Vieru еп Мита oryzivora L. — Пе 
laatste vogel, het bekende rijstdiefje, wordt echter nu en 
dan in kooien, van Soerabaja afkomstig, ingevoerd. 

Te Sangkapoera aan de zuidkust zag ik eens bij avond- 
schemering een grooten uil vliegen zonder dat het mij gelukte 
den vogel machtig te worden en in de buurt van Ратопа 
moet eene Dendrocygna-soort voorkomen, die ik evenmin 
verkreeg. Пе wilde bosclihaan, Gallus varius Suaw, hoort men 
hier en daar in de wildernis. Ook eene kwartelsoort, door de 
Baweanners gémak genoemd, komt er voor. Vermoedelijk is 
dit de Areoturnix pugnax Temm. 

Nesten van Ploceus manyar Horsr. werden mij aangebracht 
zonder dat het mij mocht gelukken de bouwmeestertjes in 
bezit te krijgen. 

Mijne Baweansche collectie bestaat uit de volgende vogels: 


420 


1. EUDYNAMIS MALAYANA (Сав. Hee). 
Eén exemplaar van het meer Telaga kastobo. 
2. SAUROPATIS CHLORIS (Bopp). 
Eén exemplaar van Tambak, Bawean's Noordkust. 
3. CEYX INNOMINATA (Sauv.) 


Vier exemplaren van het meer Telaga kastobo. 


4, QOLLOCALIA LINCHII (Honsr.) 
Vier exemplaren van Tambak, Bawean Noordkust, waaronder twee nestlingen. 
5. ANTHOTHREPTES MALACCENSIS (Scor.) 
Vier mannetjes еп één wijfje afkomstig van Sangkapoera, Baweans Zuidkust. 
6. PYONONOTUS PLUMOSUS (Віүтн.) 
Twee exemplaren van Sangkapoera, Baweans Zuidkust. 
7. MICROPUS MELANOCEPHALUS (Err.) 
Eén exemplaar тап Sangkapoera, Baweans Zuidkust en één тап Tambak, 
Baweans Noordkust. 


8. MICROPUS CHALCOCEPHALUS (Темм.) 


Eén mannelijk exemplaar geschoten in de omstreken van 
Sangkapoera. 


Beschrijving: 


De hoofdkleur van den vogel is grijs, dat hier en daar tot 
in het wit overgaat en op enkele plaatsen door zwart is af- 
gewisseld. 

Zoo zijn zwart: de geheele kop en hals en de slagpennen 
der 1° еп 2° orde. De laatste bezitten lichtgrijze buitenzoomen, 
die allengs breeder worden naar mate de veder meer binnen- 
waarts is ingeplant, zoodat eindelijk het grijs de geheele 
buitenvlag en het uiteinde van de dichtst bij den romp voor- 
komende slagpennen inneemt. Slechts het zwart van den kop 
en hals bezit een groen-glanzenden weerschijn, het overige 
zwart is dof. De bovendeelen van den vogel, inclusief de 
dekvederen der secundaria, zijn donkergrijs, terwijl de dek- 
vederen der primaria zich zwart voordoen. Dit grijs betreft 


421 


voor de rug- en stuitvederen slechts een breeden harigen 
eindzoom, terwijl het midden dezer vederen dofzwart is. 
Wanneer geen vederen ontbreken wordt dit slechts waarge- 
nomen bij het oplichten der vederen, doch indien het schot, 
doormiddel waarvan de vogel gedood is, den rug heeft geraakt, 
dan doet zich dit deel breed geschubt voor en springt het 
zwart der onbedekt geworden rugvederen duidelijk in het oog. 
De bovenste staartdekvederen zijn lichtgrijs bij het wit af. 

Op de onderdeelen gaat het donkergrijs van den krop naar 
achteren geleidelijk in een lichtergrijs over, totdat het op den 
achterbuik en de onderste staartdekvederen door wit is ver- 
vangen. De binnenste vleugeldekvederen en de binnenrand 
der slagpennen zijn wit gekleurd. 

De staartpennen zijn fraai geteekend., 

Het langste gedeelte van iedere staartpen is aschgrijs met 
zwarte schaft. Dicht bij het uiteinde van de pen gaat het 
grijs geleidelijk over in eene zwarte ruitvormige vlek, die 
naar achter puntig uitloopt en scherp begrensd is door het 
zuiver wit van het uiteinde der veder. In dit wit is de 
schaft eveneens wit gekleurd. Op de ondervlakte komt die 
teekening niet uit en doet zich de staart effen wit voor. 

Bek en pooten zwart. Iris helderblauw. 


Afmetingen van een pasgeschoten individu. 


Totale lengte. . : | : | . 0.185 М. 
Middelste ын . 0.065 » 
Afstand tusschen het uiteinde der ШЙ 
vleugelpunten еп dat van den staart — . . 0.052 » 
Vlucht. — ) ; : : : ; с 0351 i 
Meugelleggtaà а... = 55 0077 з 
Culmen rostri . — . e : ; à . 0.018 » 
Mondwijdte i : { . 0.009 » 
Hoogte van den bek aan % he | e . 0.004 » 
Mondlengte. : : | i : 2 QUIT 3 


Tarsus. | . : : " : i : . 0.0123 » 


492 


Middeltoon met nagel. ; ; 3 . 0.015 М. 
Achtertoon met id. . 0.010 » 


Een tweede exemplaar werd geschoten bij Palerean even- 
eens aan de Zuid-kust. 


9. ORTHOTOMUS CINERACEUS (Вихтн.) Â 
Eén exemplaar uit de omstreken van Sangkapoera, Baweans Zuidkust. 


10. МОМА NISORIA (Темм.) 


Eén exemplaar van Lagoendi, Baweans Oostkust. 


П. SPILOPELIA TIGRINA (Темм.) | 


Eén exemplaar тап Tambak, Baweans Noordkust. 


12. GEOPELIA STRIATA (L.) 


Twee exemplaren van Lagoeudi, Baweans Oostkust. 


+3. CHALCOPHAPS INDICA (L.) 


Eén exempldar van Tambak , Baweans Noordkust. 


14. TRINGOIDES HYPOLEUCOS |L.) 


Twee esemplaren van Soewari, Baweuns Westkust. 


15. BUTORIDES JAVANICA (Honsr.) 


Eén exemplaar van Tambak, Baweans Noordkust. 


16. ARDEA TYPHON (L.) 


Twee exemplaren van Soewuri, Baweans Westkust. 


Burrenzore 51 December 1891. 


NOTULEN 
VAN DE 
VERGADERING EN 
DER : 
KONINKLIJKE NATUURKUNDIGE VEREENIGING 


IN 


NEDERLANDSCH-INDIË, 


GEDURENDE НЕТ TWEEDE HALFJAAR VAN 1891. ` 


Vergadering der Directie, gehouden op 
9 Juli 1891. 


Tegenwoordig zijn de Heeren Dr. van рев $ток, Dr. Твеов, 
Dr. van BEwwELEN, Mr. Piepers, ЅснеғғЕВ, Рогак, Dr. ONNEN, 
Berman, Herinca en Dr. Fiore. ' 


De notulen der vorige vergadering worden gelezen en goed- 
gekeurd. | 

І. Ре Voorzitter leest het volgende schrijven voor van den 
Particulieren Secretaris van H. M. de Koningin-Regentes. 


N°. 982 Het Loo, 9 Juni 1891. 

Ingevolge de bevelen van Hare Majesteit de Koningin-Regentes 
heb ik de eer ter kennis te brengen van het Bestuur der 
Koninklijke Natuurkundige Vereeniging in Nederlandsch-Indië, 
in antwoord op zijn schrijven van den 1% Mei ll. dat hare 
Majesteit in het doel der Vereeniging, bevordering van het 
Natuurkundig onderzoek van den Nederlandsch-Indischen 


494 


Archipel levendig belang stelt. Hare Majesteit vermeent echter , 
dat eene Vereeniging, voor Nederlandsch-Indië en het Moederland 
van zoo groot belang, en welke gerechtigd is tot het voeren 
van het Koninklijk predicaat, meer eigenaardig zoude staan 
onder de Bescherming van het Hoofd van den Staat, zoodat 
Hare Majesteit het Bestuur in overweging geeft, zijn verzoek 
te richten tot Hare Majesteit Koningin WrrneLmina, wanneer 
deze “eenmaal Persoonlijk de Весеегіпе zal hebben aanvaard. 
Теп opzichte van »Koninklijke" Vereenigingen werd door Hare 
Majesteit tot nu toe, ook in Nederland, geen anderen regel 
gevolgd; afgescheiden daarvan zal het Hare Majesteit ten allen 
tijde aangenaam zijn, de belangen van dergelijke Vereenigingen 
en met name van de Koninklijke Natuurkundige Vereeniging 
in Nederlandsch-Indié te kunnen voorstaan en bevorderen. 

De Particuliere Secretaris van 

Н. М. de Koningin- Regentes 

w. g: S. M. те Ranrrz. 


II. De Secretaris leest voor het schrijven door het Bestuur 
der К. N. V. gericht aan den Directeur van 0. E. en N. ter 
begleiding van de missive van Professor Новвеснт. 

Ш. Wordt voorgelezen een schrijven уап den Secretaris 
der №. I. Maatschappij van Nijverheid en Landbouw №. 582, 
waarbij deze médedeelt dat er bij het Bestuur van voornoemde 
Maatschappij geen bezwaar bestaat tot inwilliging van het 
verzoek van Dr. van Beumeren betreffende het huren van het 
pavilloen Oost, dat er evenmin bezwaar is wat het toezicht op de 
gebouwen betreft van de zijde der K. N. V. mits reparaties 
ete, geschieden in overleg met den Directeur der Gebouwen, 
uit het Bestuur der Maatschappij van Nijverheid en Landbouw 
daartoe aangewezen. | 

IV. Van de ledenlijst worden afgevoerd de Heeren: 

В. М. Н. Hevuverpor, 

L. H. Kramer, 

SEUBERS, 

Ц. Kune, 


E 


V. Tot Leden worden benoemd de Heeren: 

J. А. vas Rin vas Aukemape, gewestelijk Secretaris , Medan. 

M. van Derpen, Administrateur Boediradja, Cheribon. 

Tu. F. А. Пегрват Ingenieur 1° kl. S. S. Solok. 

B. W. К. Forrer, Controleur Bengkalis. 

Dr. B. Hacen, Civiel geneesheer, Laboean Deli. 

J. A. van °т Wovr Horranp administrateur, Zuid-Tjempaka , 
Tjibeber. 
r. 


Б 


> 
тоза: шш: 


. B. Новтіук, geneesheer, Laboe Dalam , Deli. 

. KLoPPENBURG , Adspirant-Ingenieur В. 0. W. Magetan. 
. Kroesen, Controleur, Bindjeij. 

pe Munnick, Gouverneur van Sumatra's West-kust. 
e Могрев, administrateur , Soedimara, Kebajoran. 

. Вертек pe Prairie, administrateur, Balopoelang , Tegal. 
Bette Laboe Dalam, Deli. 

Trier, Boekhouder Bindjeij, Deli. 

ҮІ. Wordt voorgelezen een schrijven van den Resident van 
Cheribon, gericht aan den Voorzitter der Kon. Nat. Vereeniging 
waarbij deze, in antwoord op een aan hem gericht schrijven 
van. den Voorzitter der Kon. Nat. Vereeniging mededeelt, dat 
noch bij den Regent noch bij de vier adsistent-residenten iets 
bekend is omtrent het bestaan van een kleine koesoort; de 
nasporingen worden echter voortgezet. Wordt besloten den 
Resident van Cheribon dank te betuigen voor de genomen 
moeite, 

VII. Komt ter tafel de uitgave van de beschrijving en af- 
beeldingen van fossielen door den Heer ровотѕ. 

De Voorzitter wenscht bij de behandeling dezer zaak thans 
tevens ter sprake te brengen, welke weg moet gevolgd worden 
indien de Vereeniging wenscht te publiceeren buiten het Tijd- 
schrift om. De vergadering, zich aansluitende bij de opinie 
van den Heer Piepers, is van meening dat het niet aangaat 
om aan Genootschappen, waarmede men in ruiling van weder- 
zijdsche edita staat, werken te onthouden, die door de Vereeni- 
ging worden uitgegeven. Beter zou dit gaan met de gewone 

27 


W, 
C. 
0. 
D. 
L. 
G. 
5. 


426 


Leden, die dikwijls hoofdzakelijk lid zijn om het streven der 
Natuurkundige Vereeniging te steunen en welke ook voor hun 
contribatie het gewone Tijdschrift ontvangen. Daarbij komt 
dat ook de afzonderlijk uit te geven werken te speciaal zijn 
om de belangstelling van de groote meerderheid te kunnen 
opwekken. Men zou ter wille van enkele belangstellenden de 
afzonderlijk gepubliceerde werken tegen verminderden prijs 
verkrijgbaar kunnen stellen, een handelwijze die door ver- 
scheidene Genootschappen in het Vaderland gevolgd wordt. 

In het bijzondere geval van den Heer Dunmor is de Verga- 
dering van oordeel dat men genoemden geleerde zooveel 
mogelijk in zijn geïsoleerde positie moet trachten te steunen. 
Uit de inlichtingen, door den penningmeester gegeven, is het 
duidelijk dat de uitgave piet door de Natuurkundige Vereeni- 
ging kan geschieden. De vergadering is echter wel geneigd 
de bemoeienis met, alsmede de risico voor de uitgave op zich 
te nemen en daarom wordt het volgende voorstel van Dr. Tagus 
aangenomen: de Natuurkundige Vereeniging zai, desgevraagd, 
tot het doen uitgeven van de verhandeling van den Heer Dusors, 
de noodige stappen doen, en zal daarbij haren steun verleenen 
zoover hare financieele krachten dit zullen toelaten. 

һе Voorzitter neemt op zich den Heer Dunors met het 
verhandelde in kennis te brengen. 


Daar er verder niets aan de orde is sluit de Voorzitter 
de vergadering. 


Vergadering der Directie, gehouden op 
15 Augustus 1891. 


Tegenwoordig zijn de Heeren Dr. Van per 5ток, Dr. TREUB, 
Dr. Kroos, Senerren, Mr. Piepers, Heringa, Berman, Dr. VAN 
Вемме,ех en Dr. Fuert benevens het gewone Lid de Heer 
Koorpens. 


497 

De notulen der vorige vergadering worden gelezen, de 
goedkeuring evenwel wordt tot een volgende vergadering aan- 
gehouden. 

І. Tot Lid der Vereeniging wordt benoemd de Heer |. P. 
D. Ор тех Noort, Hoofdagent der Kon. Paket vaart-Maatschappij. 

Van de ledenlijst worden afgevoerd de Heeren : 

J. УУ. HOFMANN, 

W. V. Fers, 

F. J. VoLLEMA, 

Dr. J. G. H. Gonnie, 

WAFELBAKKER. 

П. Wordt voorgelezen een schrijven van, den Heer Dr. E. 
SELENKA waarbij deze, onder dankbetuiging, de benoeming tot 
correspondeerend Lid der Vereeniging aanneemt. 

Ш. Wordt voorgelezen een circulaire van deu Heer E. 
MancmaL, waarbij deze kennis geeft van zijn benoeming tot 
Secrétaire perpétuel van de Belgische Academie van Weten- 
schappen enz. 

IV. Wordt besloten om aan te schaffen voor de Bibliotheek; 
Dr. Scueren , » Die Spectral-Analyse der Gestirne." De Voorzitter 
maakt de opmerking dat in dit werk van Dr. Scueixen de ongelijke 
verdeeling der drie sterrentypen op dezelfde wijze verklaard 
wordt als door den Heer Dunois is geschied іп zijn »Klimaten 
der voorwereld" in het Natuurkundig Tijdschrift. Onafhankelijk 
van elkander en bijna volkomen langs denzelfden weg zijn 
Dr. Scueiver еп de Heer Dunois tot dezelfde verklaring gekomen. 

У. Komt ter tafel missive N°. 4171 van den Directeur van 
Binnenlandsch Bestuur dd. 6 Augustus 1891, waarbij aan de 
Vereeniging ter publiceering in het Tijdschrift wordt aan- 
geboden het jaarverslag nopens de Gouvernement-kinacultuur 
over het jaar 1890. 

Gesteld in handen van den Redacteur. 

VI. Wordt voorgelezen missive N°. 5979 dd. 15 Juni 1891 
van den Directeur van Onderwijs, Eeredienst en Nijverheid, 
waarbij wordt gevraagd of de Vereeniging prijs stelt op het 


428 


bezit van het werk van den Heer Е. vos Mürren, gouver- 
nements-botanist te Melbourne, getiteld: Select Extra-tropical 
Plants. 

Door den Secretaris is hierop bereids geantwoord, dat de 
Vereeniging genoemd werk gaarne zal ontvangen. 

VII. Wordt besloten om aan het correspondeerend Lid der 
Vereeniging Professor vox Heumuorrz te Berlijn , ter gelegenheid 
van zijn 70% verjaardag op 51 Augustus а. s., een kort telegram 
van gelukwensching te zenden. 

ҮШ. De Voorzitter deelt mede dat blijkens een door hem 
ontvangen schrijven van den Heer Dusoirs, deze de beslissing 
omtrent de wijze van uitgave van het resultaat zijner onder- 
zoekingen aan den Directeur van Onderwijs, Eeredienst en 
Nijverheid wil overlaten. 


te... 


Daar er verder niets aan de orde is, sluit de Voorzitter 
de yergadering. 


Vergadering der Directie, gehouden op 
10 September 1891. 


Tegenwoordig zijn de Heeren Dr. Van рев STOK, Dr. VAN 
BrwwELEN, Mr. Piepers, Dr. Onnen, Herca, SCHEFFER еп ` 
Dr. Ficer, terwijl de vergadering wordt bijgewoond door 
de Heeren 7вуввих, Poerman, D. Miser en Mr. А. MIER, 
Bestuursleden van de N. I. Maatschappij van Nijverheid en 
Landbouw. 


De Voorzitter opent de vergadering met de mededeeling, dat 
ten gevolge van de aanhoudende droogte zich in het Gebouw 
groote scheuren vertoonen, zoodat de Heer Brok bezwaar 
maakt om langer in dat gedeelte school te houden of zijn 
schoolkinderen te laten spelen. De zaak is nagegaan door de 
Heeren van Bemmeren en Muer, belast met het toezicht op de 


429 


gebouwen. Beide Heeren verklaren den toestand voor zorgwek- 
kend. Een begrooting van reparatie-kosten is opgemaakt, 
waaruit blijkt dat de herstelling van den scheurenden muur door 
middel van ijzeren corsetten, benevens zeer noodzakelijke 
reparatién aan де bediendenwoningen van den Heer Веск, een 
som van / 1992 zoude kosten. Verder deelt de Voorzitter 
mede, dat aan den Heer Breek eenige andere localen in het 
gebouw tijdelijk zijn afgestaan. 

De Heer D. Muer geeft eenige nadere inlichtingen en zegt 
dat hij niet verder aansprakelijk wenscht te zijn voor eventueele 
schade en gevaar. 

De Heer Herrxaa stelt voor om, alvorens tot reparatie over 
te gaan, nog een of meer deskundigen te raadplegen. 

Wordt besloten, de Heeren Mier еп van BEMMELEN te 
machtigen, om, na het oordeel van een deskundig ingenieur te 
„hebben ingewonnen, de noodige reparatiën te doen verrichten, 
indien ten minste de kosten de hierboven genoemde som niet 
te zeer overschrijden. 

Hierop verlaten de Heeren Bestuursleden der Maatschappij | 
van Nijverheid en Landbouw de Vergadering. 

Hierna wordt overgegaan tot het lezen der notulen van de 
Juli- en Augustus-vergaderingen welke worden goedgekeurd 
en geteekend. 

I. Van de ledenlijst wordt afgevoerd de Heer E. IxtveLD. 

П. Voor het Tijdschrift is ontvangen het 4° deel der Kino- 
logische onderzoekingen van den Heer P. vax Leersum. 

Gesteld in handen van den Redacteur. 

Ш. Wordt voorgelezen een missive van den Directeur уап 
0. E. N. №, 8429 dd. 31 Augustus 1891, inhoudende verzock 
om zoo spoedig mogelijk een opgave betreffende de samenstelliug 
der Natuurkundige Vereeniging te willen toezenden. 

Gesteld in handen van den Secretaris. 

IV. Wordt voorgelezen een missive van het correspondeerend 
Lid den Heer A. B. Mener te Dresden, waarbij deze verzoekt 
om het Tijdschrift in afleveringen per post te mogen ontvangen, 


450 


Gesteld іп handen van den Bibliothecaris. 

De Heer van Bemmeren deelt mede dat hij van den 
Directeur уап О. Е. en N. ontvangen heeft een aantal stukken, 
betrekking hebbende op de wijze waarop de vischvangst wordt 
uitgeoefend in de Javazee en andere wateren van den Ned. 
Ind. Archipel, met verzoek om daaromtrent te willen dienen 
van advies. Naar aanleiding van die stukken heeft hij een 
memorie opgesteld, waarvan hij ter vergadering thans voor- 
lezing doet. 

De Heer van Bemmeren meent dat het misschien wenschelijk 
zoude zijn, om deze zaak namens de Kon. Nat. Vereeniging 
te behandelen, waarmede de Vergadering echter niet instemt. 

De Voorzitter dankt den Heer van BewwELEN voor het voor- 
gedragene en sluit daarop de Vergadering. 


Vergadering der Directie, gehouden op 
8 October 1891. 


Tegenwoordig zijn de Heeren Dr. van рев Ѕток, HERINGA, 
ScugFFER, Dr. van Вомвиввн, Mr. Piepers, Berman , Dr. JANSE, 
Dr. van Веммегех en Dr. Есек. 


De notulen der vorige vergadering worden gelezen, goedge- 
keurd en geteekend. 

І. Tot Leden worden benoemd de Heeren: 

Jan. А. J. Бой, Schout bij Nacht, Kommandant van de 
Zeemacht in Ned. Indië. 

А. Sxernrace, Ingenieur der B. 0. W., Batavia. 

Afgevoerd worden de Heeren: 

J. PETERSEN. 

P. Tar. 

Н. В. А. Vecamann. 

J. D. Donker Duyvis, 


451 


IL. De Voorzitter leest een circulaire voor, door Prof. Новвеснт 
uit Utrecht gezonden aan diegenen, die hem bij zijn onderzoek 
in Ned. Indië behulpzaam zijn geweest, en waarbij verdere 
medewerking wordt verzocht. 

MI. Komt ter tafel een renvooi van den Directeur van 
0. E. еп N. (N°. 20516/91 dd. 14 Sept. 1891, bijlagen 5), 
waarbij de Kon. Nat. Vereeniging verzocht wordt te willen 
dienen van consideratie en advies omtrent de verspreiding 
van een 550-tal exemplaren van een handleiding samengesteld 
door Dr. Serrurter, getiteld de »Pionier" ten dienste van het 
Natnurkundig onderzoek in Ned. Indië. Op voorstel van den 
Voorzitter wordt besloten om den Directeur van 0. Е. en N. 
te verzoeken om een vijftigtal exemplaren van genoemd werk 
af te willen staan aan de Kon. Nat. Vereeniging en wijders te 
adviseeren om de overblijvende exemplaren hetzij aan het 
Departement van 0. E. en М. hetzij aan de Secretarie te . 
bewaren om naderhand, naar gelang de behoefte blijkt, te 
verstrekken aan personen, die daarvoor in aanmerking komen, 
op aanwijzing van het Bataviaasch Genootschap of van de 
Kon. Natuurkundige Vereeniging, en verder reeds tot dit doel- 
einde terstond aan den Directeur van 0. E. en N. aan te 
bieden een lijst van de in de circulaire van Prof. Новвесит 
(Sub. И vermeld) genoemde personen, die bewezen hebben 
belang te stellen in het Natuurkundig onderzoek dezer ge- 
westen. 

IV. Wordt voorgelezen een missive van den Directeur van B. B. 
(N°. 487/B dd. 5 October 1891) waarbij voor het Tijdschrift wordt 
aangeboden een door den Houtvester S. H. Koorpers samen- 
gestelde lijst van de familién en geslachten der woudboomen 
op Java met daaraan toegevoegde inleiding en naschrift. 

Wordt gesteld in handen van den Redacteur. 

V. Op voorstel van den Voorzitter wordt Dr. van BEMMELEN 
afgevaardigd om namens de Kon. Nat. Vereeniging zitting te 
nemen in het N. I. Comité ter Bevordering van het Natuur- 
kundig onderzoek in Ned. Indië. 


452 


УІ. De Heer van Bemmeren verzoekt toestemming om in 
zijn laboratorium een gasleiding te mogen laten aanleggen 
ten behoeve van een broedstoof, daar het hem niet mogelijk is 
die met petroleum op een juiste temperatuur te houden. 

Wordt toegestaan. 


Daar er verder niets aan de orde is sluit de Voorzitter de 
vergadering. 


Vergadering der Directie, gehouden op 
12 November 1891. 


Tegenwoordig zijn de Heeren Dr. van per ток, Dr. TreuB, 
. Dr. van Веммегех, Mr. Piepers, Рогак en Dr. Free. 


De notulen der vorige vergadering worden gelezen en goed- 
gekeurd. 

І. Tot Leden worden benoemd de Heeren: 

J. Th. Geruines, Voorzitter van het Comité van Bestuur der 
N. 1. Spoorweg-Maatschappij te Semarang. 

В. H. Gratema, Ingenieur bij de N. I. Spoorweg Maatschappij. 
Afgevoerd worden de Heeren: | 

W. А. А. Vissen, 

С. W. Mac. билув, 

G. Brinks, 

J. А. Hooze, 

А. J. Spaan, 

Jhr. С. G. J. BARNAART, 

Р.А. Рими, 

А. vAN SCHERMBEEK , 

А. Vissen, | | 

W. E. M. S. Aernout, 

Н. C. ре VLETTER, 


455 


W. ГА. WERNBERGER, 

W. Н. J. KgucugNiUs, 

Dr. CREMER. 

П. Wordt voorgelezen een schrijven van het Koninklijk 
Instituut voor de Taal- Land- en Volkenkunde van Ned. Indië 
(N°. 654 dd. 4 September 1891) waarbij de komst van den 
Hoogleeraar Martın wordt aangekondigd, en de hulp en voor- 
lichting bij het door genoemden geleerde voorgenomen onder- 
zoek van den kant der Natuurkundige Vereeniging wordt 
verzocht. 

De Voorzitter deelt mede dat de Heer Mantin reeds aan- 
gekomen is, dat aan Z. H. Gel. de noodige inlichtingen zijn 
verschaft en dat hij voor eenige dagen reeds naar de Molukken 
is afgereisd. 

III. Namens Prof. Новвеснт is voor de Bibliotheek der 
Vereeniging toegezonden, aflevering II van de »Studies from 
the Zoölogical Laboratory of Utrecht” bevattende een verhan- 
deling getiteld »The Development of the Germinal Layers of 
Sorex Vulgaris”. 

IV. Wordt voorgelezen een mededeeling van de Koninklijke 
Academie van Lissabon, meldende het overlijden van den Heer 
José Maria Lario Совгно, Secretaris dier Academie. 

Aangenomen voor kennisgeving. 

V. Wordt voorgelezen het Gouvernementsbesluit N°. 15 
dd. 50 October 1891, waarbij afwijzend wordt beschikt op het 
verzoek der Koninklijke Natuurkundige Vereeniging om ten 
behoeve van natuurkundige onderzoekingen hier te lande onver- 
mengden alcohol tegen den kostenden prijs uit s lands voor- 
raad te mogen ontvangen. 

De Voorzitter zegt, dat hij zich nu |-voorbehondt om, indien 
een wetsherziening ter sprake komt, bij de hooge Regeering 
de wenschelijkheid van een wijziging in den door de Natuur- 
kundige Vereeniging gewenschten zin te betoogen. 

VL. De Heer van Веммеге deelt mede, dat uit een onlangs. 

door hem ontvangen schrijven van den superintendent der 


454 


Koninklijke Paketvaart-Maatschappij blijkt dat deze geneigd is 
om goederen, bestemd voor de Koninklijke Natuurkundige Ver- 
eeniging, tegen halve vracht te vervoeren, indien o" 
officieel verzoek zal zijn ontvangen. 

Wordt besloten om terstond van dit welwillend aanbod 
gebruik te maken. 

VII. De Heer van Веммерех, deelt verder mede, dat het hem 
gelukt is te Tandjong Priok een lokaaltje te zijner beschikking 
te krijgen (in een der benedenlokalen van het kantoor der 
Droogdok-Maatschappij) waar het mogelijk zal zijn de eerste hand 
te leggen aan het uit zee verkregen materiaal, alsmede tot het 
onderzoek van die diersoorten, die het vervcer naar Batavia 
niet kunnen doorstaan zonder te bezwijken. 

ҮШ. De Heer Piepers wenscht nogmaals, vooral met het 
oog op den buitengewoon langen en drogen oostmoesson, de 
aandacht te vestigen op het verschijnsel van bet trekken 
der vlinders. 

Wordt besloten dit op den omslag van de weldra te ver- 
schijnen 4 aflevering van deel LI van het Tijdschrift onder 
de aandacht der Leden van de K. N. V. te brengen. 

Verder wordt op voorstel van den Heer Ртєревѕ besloten voor 
de bibliotheek aan te schaffen: A. Paaensrecuer: Beitrage zur 
Lepidopterologischen Fauna der Malayischen Archipel. 

IX. Пе Heer Piepers zegt verder nog het volgende: 


М. Н. 


Ik wensch eenige bezwaren mede te deelen, bij mij gerezen 
naar aanleiding der op 10 Juli 1890 hier door Dr. W. Викск 
gehouden voordracht, behelzende: Aanteekeningen op planten- 
biologisch gebied, eene belangrijke voordracht, welke ik tot 
mijn leedwezen verhinderd was bij te wonen en van welker 
inhoud ik dus eerst veel later, toen zij in druk was verschenen , 
kennis kon nemen. Mijne bezwaren betreffen evenwel niet 
zoozeer de waarnemingen door Dr. Вовск zelf gedaan en te 


455 


dier gelegenheid medegedeeld, als wel eene daarbij vooropgezette 
stelling, welke volgens hem thans onder de botanici als een 
feit wordt aangenomen en waarop dan ook door hem als 
zoodanig is voortgebouwd, die evenwel, zoo algemeen als zij 
is gesteld, mij voorkomt geen goed bewezen feit maar slechts 
een aan ernstige wederspraak onderhevig beweren te zijn. 
Ik bedoel de stelling, dat de mieren in het algemeen de rol 
zouden vervullen van beschermers der planten tegen andere 
insecten en daarop tegen deze laatsten eenen voortdurenden 
en met gunstigen uitslag bekroonden strijd zouden voeren. 
Naar Dr. Вивск ons verzekert, zouden- volgens de uitspraak 
van den Italiaanschen bioloog Юкьргхо de mieren zijn de incar- 
natie van nijd en haat, van oorlog en verdelging; zouden zij, 
onverschrokken en krijgszuchtig in den hoogsten graad, den 
oorlog verklaren aan alle dieren, die haar in den weg staan. 
Inderdaad, de bekende schrijver, die hetgeen meerdere nauw- 
gezette waarnemers omtrent het waarlijk wondervolle leven 
der mieren hadden opgeteekend… tot één geheel verzameld en 
gepopulariseerd heeft, Dr. L. Bücuner, laat zich ook in dien 
geest uit. Maar hetgeen hij dan daarover nader mededeelt 
toont duidelijk aan, dat zijne pen toen wel wat te snel over 
het papier is geloopen. Immers die wonderbare, verder door 
hem beschrevene samenleving dezer insecten, welke zonder 
twijfel zelfs die van het maatschappelijk samenzijn der onbe- 
schaafde menschen verre te boven gaat, berust geheel op eene 
buitengewoon ontwikkelde samenwerking van de individuen 
tot dezelfde kolonie of maatschappij behoorende, еп vloeit 
Over van voorbeelden hunner overgroote onderlinge hulp en 
bijstand, ja, van goed waargenomen feiten, die wij wel niet 
anders dan als de bewijzen van onderlinge gehechtheid en . 
vriendschap kunnen opvatten. Kunnen dan zulke wezens 
de incarnatie heeten van nijd en haat? Alleen tegen andere 
mierenmaatschappijen, vooral tegen die uit andere soorten 
bestaande en verder tegen zulke dieren, die haar aanvallen 
of wel haar tot voedsel dienen, treden zij met oorlog 


456 


en verdelging op. Maar dientengevolge is dat optreden dan 
ook uit den aard der zaak niet zoo algemeen en voortdurend; 
het regelt zich naar de omstandigheden, vooral naar de levens- 
wijze der verschillende soorten, die niet weinige ziju. ` Er 
zijn mieren, die — evenals in de menschenwereld zulke volken 
voorkomen — slechts van jacht of roof bestaan en dan eenen 
aan die levenswijze beantwoordenden aard bezitten; maar vele 
soorten leven geheel of hoofdzakelijk van plantaardige stoffen 
of dierlijke overblijfselen, en zijn dan ook niet zoo steeds op 
den aanval uit. Bovendien brengen de eischen van het bestaan 
der meeste insecten van zelve mede, dat zij zich ook tegen 
de mieren met goeden uitslag moeten kunnen verdedigen. 
Men ziet haar dan ook zelden insecten aantasten, dan wanneer 
die al gewond of om eenige andere reden verzwakt zijn en 
haar dus geen belangrijken wederstand kunnen bieden. Zoo- 
lang zij gezond en krachtig zijn schijnen zij wel in den regel 
van de meeste mieren niets te vreezen te hebben. 

Wanneer men dan ook bedenkt, dat b. v. hier op Java op 
de plantenwereld een onnoemelijk aantal insecten, hetzij in ` 
volmaakten, hetzij in onvolmaakten toestand leeft zonder dat 
de mieren dit beletten, dan kan men aan die beweerde eigen- 
schap om alle andere insecten aan te vallen en te verdelgen 
en daarmede aan hare zoo algemeene rol van plantenbeschermers 
niet veel hechten — ook niet, al wil men overigens, naar de 
blijkbare bedoeling, enkele mierensoorten daarvan uitzonderen ; 
de ook door Dr. Вовск aangehaalde За-иђа, onder de namen 
van zonneschermmier of bladsnijder bekend (Мугтиса of Alta ` 
of Oecodoma cephalotes), de grootste vijand van den landbouw 
in sommige streken van Brazilie, zal toch elkeen wel eer voor 
een plantenvernieler dan voor een plantenbeschermer erkennen. 
Alleen wat de mij het best bekende insectenorde, die der 
Lepidoptera, betreft, durf ik wel aannemen dat zoo goed als 
geene der inheemsche planten op Java — schimmels en derge- 
lijke lagere vormen uitgezonderd — niet ten minste aan ééne 


Lepidopteren-rups ten voedsel strekt. Vele planten echter huis — 


" 


457 
vesten een aantal rupsensoorten. Еп daaronder zijn ег, die 
de plant waarop zij leven, zeker benadeelen; somtijds in 


menigte optredende, richten zij, zooals bekend is, groote ver- 
woeslingen aan; toch krioelt het letterlijk overal op Java van 


mieren en weten die, wanneer men b. v. honig of stroop op 


de boomen smeert, zooals dit wel geschiedt om nachtvlinders 
te vangen, die zoete stoffen daar al zeer spoedig te vinden. 

Ik kan dan ook uit eigene waarneming eenige voorbeelden 
mededeelen van een samenleven van mieren en rupsensoorten 
op dezelfde planten: zonder dat de laatste van de eerste iets 
te lijden hebben. 

Ор de, te Batavia Krientjiengan genaamde, Crotollaria retusa 
L. leven voor zoover. mij bekend is twee rupsen van heterocera 
en drie van /ycaena-soorten. De twee eerste zijn er zeer 
gewoon en eene der laatste, die van /ycaena Boeticus L, is 
er zelfs meer dan gewoon. Zij voeden zich met het binnenste 
der peulvruchten en der bloemknoppen en zijn dus zeker voor 
de plant schadelijk. Welnu, daarnevens zijn die planten steeds 
vol gewone zwarte mieren, die men er in menigte over heen ` 
en weder ziet loopen zonder zich met de rupsen te bemoeien. 


 Evenzoo komt op eene andere plant de Flemingia latifolia В. 


minor, te Batavia onder den naam lopa-lopa bekend , eene andere 
wierensoort іп menigte voor en worden daar ook gewoonlijk ` 
de rupsen van eene andere /ycaena en dezelfde twee heteroceren- 
rupsen aangetroffen. 

Eindelijk vindt men op is Teo van de bekende nam-nam 
(Cyrometra cauliflora L. en C. ramiflora L.) steeds zeer talrijke 
individuen van eene derde inierensoorl, waarnevens ook nog 
somtijds de reeds genoemde gewone zwarte mier wordt aan- 
getroffen, en daartusschen leven gewoonlijk de rupsen van weder 
eene andere lycaena (Lycaena Kankena Fenner) en van eene 
micropleren-soort. 

Behalve eene dier Aeteroceren-rupsen, welke in eene van 
spinsel vervaardigde met keutels en stukjes van plantaardigen 
Oorsprong bedekte woning leeft en daardoor voldoende be- 


458 


schermd wordt, schijnen alle deze rupsen, kaal еп niet door 
haren of doornen beschermd als zij zijn, vrij weerloos te 
wezen. Toch zag ik maar eenmaal deze mieren eene van 
die rupsen aanvallen. Ik had eens in eene doos eene 
op de lopa-lopa levende /ycaena-rups en hield, toen ik bemerkte 
dat zij geen voedsel meer tot zich nam en zich dus gereed 
maakte om te verpoppen, op het voedsel te ververschen, zoodat 
het lopa-lopa-takje, dat zich nog in de doos bevond, geheel 
moest verdrogen. Een tweetal dagen later nu de doos openende 
zag ik de rups in den geheel weerloozen toestand aan het 
popworden eigen, als namelijk de rupsenhuid is afgestroopt 
maar de nieuwe pophuid nog niet is verhard, door twee 
lopa-lopa-mieren aangevallen. Vermoedelijk hadden dezen zich 
binnen de lopa-lopa-vruchten aan het takje in de doos bevonden 
en waren daardoor aan mijne aandacht ontgaan; door het 
verdrogen dier plant nu van voedsel verstoken waren zij 
zeker uitgehongerd en vielen nu de rups, toen deze juist in 
dien toestand verkeerde, aan. Zij is dan toch geheel weerloos; 
meermalen heb ik dan ook gezien dat zulke in die periode 
verkeerende lycaena-rupsen door die van de eigene soort, indien 
zij in dezelfde doos waren opgesloten, werden aangetast en 
geheel opgegeten. Het was dus hier een geheel abnormaal 
geval, in de vrije natuur wel niet voorkomende; want daar- 
gelaten dat daar de mieren niet zoo lichtelijk uitgehongerd 
zullen zijn, zoeken de rupsen voor hare vervellingen en het 
popworden meest schuilhoeken op, waar zij gedurende dat 
weerlooze tijdvak weinige aanvallen hebben te duchten. 

Voor het overige leefden rupsen en mieren echter steeds 
door elkander zonder dat de laatste de eerste aantastten. 
Men mag derhalve aannemen dat die rupsen, hoe weerloos 
schijnbaar ook, toch wel voldoende verdedigingsmiddelen bezaten 


om zich tegen de mieren te beschermen. Juist het even ver- ` 


haalde feit, dat zij in eenen bepaalden toestand van weerloosheid 
ook door haar kunnen worden aangevallen, wijst er ор, dat 


zij ze zich op andere tijden van het lijf weten te houden. 


EE 


459 

Zoo nam ik ook eens waar, dat in het hout eener tafel waarop 
ik gewoon was in doozen en flesschen gemiddeld een honderdtal 
rupsen te kweeken en poppen te bewaren, zich eene kolonie 
kleine mieren had gevestigd, die ik geruimen tijd niet wist 
te verdrijven. Steeds zag ik op die tafel vele van die mieren 
rondloopen naar buit zoekende en de noodige luchtopeningen 
gaven haar natuurlijk tot alle die doozen en flesschen vrijen 
toegang; stierf er eene rups dan was die ook dadelijk met 
haar bedekt. Toch gebeurde het maar zelden dat ik eene 
der rupsen of poppen door haar vond aangetast; zoo zelden, 
dat er zich dan zonder -twijfel wel een geval van buiten- 
gewone natuurlijke of toevallige weerloosheid moest hebben 
voorgedaan. En zoo zal het ook wel met de talrijke andere 
insectensoorten geschapen wezen, die op planten leven. Men 
vergele ook niet, dat er zelfs eene menigte soorten zijn, de 
zoogenaamde mierengasten, die in de nesten der mieren zelve 
verblijf houden, en waaronder zeker meerdere hare vijanden 
zijn en haar nadeel toebrengen. Blijkbaar hebben deze toch 
ook van die beweerde alverdelgers niels te vreezen. 


Dr. Bunck heeft slechts waarnemingen medegedeeld be- 
treffende het verjagen door de mieren van de gewone houtbijen. 
Ik kan nu wel niet veel hechten aan de door hem genomen 
proef, waarbij zulk eene bij met een aantal mieren in eene 
glazen buis opgesloten door haar werd aangetast. Want ook 
daarbij was een abnormale toestand in het leven geroepen. 

Maar toch kan ik wel aannemen dat die houtbij, zoo groot 
en sterk brommend als zij zich voordoet, geen dier is met 
een groot strijdvermogen toegerust. Groote menschen, die 
daarbij nog, zooals men zegt, een grooten mond opzetten, 
Zijn ook nog niet altijd zeer gevaarlijke tegenstanders. Wel- 
licht is zelfs haar sterk bromvermogen, dat aan andere zeer 
gevaarlijke insecten doet denken , haar voornaamste verdedigings- ` 
middel. Zeker is het, dat ik ook eens zulk eene groote bij 
door eenen gewonen witten dagvlinder (Cathaemia hyparete L.), 


440 

toch ook wel geen’ gedachten strijder uit de insectenwereld , 
van de bloem waarop zij zich bevond heb zien verjagen en ook 
nog toen zij wegvloog voortdurend zien aanvallen. Het is dus 
zeer mogelijk dat deze bij de mieren heeft te vreezen. Maar 
zij is de eenige niet, die bloemen doorboort. En andere bijen- 
soorten kunnen, maar ik meen, hare aanvallen wel weerstaan. 
Wanneer men bedenkt hoe zeer deze insecten op honig verzot 
zijn en die weten te vinden, moet het wel opvallen dat de 
belangrijke hoeveelheden van dien nectar, welke de bijenkorven 
en nesten van wilde bijen inhouden, zoo weinig, naar het 
schijnt, door haar worden aangetast. Men vindt wel door 
Васнхев eene waarneming van Kant. Voer vermeld betreffende 
het indringen van mieren in cenen bijenkorf om daaruit de 
honig te rooven, maar vreemd genoeg wordt daarin nopens 
de rol, die de bijen daarbij speelden, niets vermeld. Toch 
laat het zich met de bekende waakzaamheid dezer dieren - 
slecht overeenbrengen dat zij zoo iets niet zouden hebben 
bemerkt en evenmin ligt het in haren aard zich zonder 
tegenweer te laten berooven. Zeker zullen zulke aanvallen 
van de mieren wel zeer zelden voorkomen , want het is duidelijk 
dat als zij kans op slagen hadden de gansche bijenteelt -wel 
eene onmogelijkheid zoude zija, daar de mieren naar hare 
gewoonte niet zouden ophouden voor dat zij den korf geheel 
hadden leeggeroofd. Gevallen van dien aard zouden dus vooral | 
in streken waar veel bijenteelt wordt gedreven zeer bekend 
moeten zijn en de mieren als geduchte vijanden daarvan staan 
aangeschreven. Toch vind ik dit nergens vermeld. Ik meen 
dus te mogen aannemen dat de bijen hare korven en nesten 
tegen de mieren, ook al komen die in grooten getale, met 
goeden uitslag weten te verdedigen, en dat deze laatste, dit 
wetende, zich niet of ten minste niet lichtelijk aan zulke 
aanvallen wagen. 

Wat de wespen betreft, zeer strijdbare roofinsecten, wier 
nesten allerlei dierlijke en plantaardige stoffen bevatten waarop 
de mieren zeker wel zullen belust zijn, zou de be 


441 

waarnemer Коп, eens een gevecht tusschen beiden hebben 
bijgewoond. Eene troep Europeesche grasmieren zou namelijk 
ten gevolge van den uitbouw harer woning, een harer wegen 
verlengd hebbende, in aanraking zijn gekomen met een daar 
ter plaatse in den grond aanwezig wespennest; zij zouden 
toen terstond de tot ingang dienende opening in den grond ge- 
blokkeerd en de talrijke bewoners van het nest daaruit verdreven 
hebben, echter niet zonder daarbij groote verliezen te lijden. 
De overwinning zou dus aan de zijde der mieren zijn gebleven; 
maar er was in dit geval overigens slechts van ееп toevalligen , 
door de omstandigheden onvermijdelijken strijd sprake, niet 
van eene poging der mieren om het wespennest te berooven. 
Volgens Von SigBorp, mede door Bücurer aangehaald, zouden 
de wespen wel meer hare woningen tegen de mieren te ver- 
dedigen hebben, maar deze dan ook met de kaken weten te 
grijpen en zoover mogelijk van het nest weten te sleepen. 
Verder vind ik hiervan niets vermeld. Maar indien het voor 
de mieren goed uitvoerbaar ware om zich van de wespennesten 
meester te maken, dan zouden, mijns inziens, deze laatste 
insecten al lang zijn uitgeroeid. Want de mieren zijn daar, 
waar die nesten zich bevinden, in den regel ook in menigte 
voorhanden. 

Met dat al is het nu zeer aannemelijk, dat de waarnemingen 
in Europa gedaan omtrent het beschermen van planten tegen 
schadelijke inseeten door mierensoorten volkomen juist zijn. 
Vermoedelijk komt ook een geval daarvan op Java veel voor, 
Het is bekend dat de mangavruchten te Batavia meestal onsmake- 
lijk zijn door de gangen welke de larve van een snuitkevertje 
daarin maakt, terwijl dit elders op Java niet het geval is. Naar 
de inlanders verzekeren, — ik heb tot mijn leedwezen het feit 
nimmer kunnen verifieeren —zou dit verschil te wijten zijn 
aan de omstandigheid dat de mangaboomen elders op Java steeds 
door eene mierensoort wordt bezocht, die te Batavia niet voor- 
komt. En neemt men nu aan, dat dit kevertje zijne eieren іп 
de bloemen van de mangaboomen legt, even als b. v. dit in 


449 


Europa het appelmotje doet, welks rups іп de appelen leeft, 
dan wordt het zeer mogelijk dat dit beweren der inlanders 
juist is; dat namelijk de bedoelde mierensoort die eitjes uit 
de bloemen weet te halen en zoo de aanstaande mangavrucht 
van haren parasiet bevrijdt. 


Zulke gevallen kunnen zich meer voordoen. Maar het feit 
moet in die enkele gevallen beperkt zijn tot het optreden 
van bepaalde mierensoorten tegen enkele soorten van andere 
voor de planten schadelijke insecten. Dat men recht zoude 
hebben die het aannemen van de boven medegedeelde zoo alge- 
meene stelling, die de mieren in het algemeen als de bescher- 
mers der planten tegen andere insecten wil beschouwd zien, 
meen ik dat op de aangevoerde gronden moet worden be- 
twijfeld. 


De Voorzitter bedankt den Heer Prerers voor zijne belang- 
wekkende opmerkingen en sluit hierna de vergadering. 


Vergadering der Directie, gehouden op 
10 December 1891. 


Tegenwoordig zijn de Heeren Dr. van per Srok, BERMAN, 
Mr. Piepers, Dr. EikMmAN, ScugrrER, Dr. уау BEMMELEN en 
Dr. Free 

Afwezig met kennisgeving de Heeren Dr. Твеџв, hei Bunck 
en Dr. Gresnorr. 


De notulen der vorige vergadering worden па lezing, goed- 
gekeurd en geteekend. 

L Van de ledenlijst worden afgevoerd de Heeren: 

J. А. Tausox, 

7. С. van SCHRAVENDIJK. 

Н. F. 0. van CarrENBURGR . 

F. Pompe van MEERDERVOORT. 

1. N. Zeuisse. 


445 


Е. М. Kwocn. 

H. J. Horsrepe. 

G. M. Kraan. 

H. Wordt voorgelezen een schrijven van den Hoofdagent 
der Koninklijke Paketvaartmaatschappij, inhoudende de mede- 
deeling, dat ook aan de К. N. Vereeniging het voorrecht zal 
worden geschonken van halve vrachtberekening voor de met 
de booten dier Maatschappij voor haar te verzenden goederen, 
onder bepaling dat alle zendingen zullen worden gerangschikt 
in de 5e klasse van vrachtberekening . 

HI. Wordt voorgelezen het volgende schrijven van Dr. Bunck 
te Buitenzorg. | 


Aan den 
Secretaris der Koninklijke Natuurkundige 
Vereeniging te Batavia. 


Onder dankbetuiging heb ik de eer u nevensgaande terug 
le zenden de mij welwillend ter kennisname toegezonden 
mededeelingen van Mr. Рівкгевв naar aanleiding eener door mij 
gehouden voordracht in de Bestuursvergadering van 10 Juli 
1890. 1) 

De Heer Piepers is zeer terecht te velde getrokken tegen 
de stelling, dat de mieren eenen voortdurenden en met gunsti- 
gen uitslag bekroonden strijd zouden voeren tegen andere 
insecten en de rol zouden vervullen van beschermers der 
planten tegen hare vijanden onder ае insecten en deelt eenige 
zeer belangrijke waarnemingen mede aangaande de onderlinge 
verhouding tusschen mieren en rupsen. 

Deze stelling zoo algemeen opgevat is dan ook zeker onjuist, 
maar het was geenszins mijne bedoeling in mijne genoemde 
voordracht deze tot de mijne te maken , maar veeleer om met een 
enkel voorbeeld een andere veel beperktere stelling toe te lichten , 


1) Aanteekeningen op planten-biologisch gebied. Voordracht N°. 54, 
l. 


44% 


die op pag. 25 mijner brochure nader werd uiteengezet n.l. 
deze, dat vele planten een bondgenootschap schenen te hebben 
aangegaan met mieren om elkander wederzijdsche diensten te 
bewijzen, onder dien verstande, dat de plant zorgt voor voedsel 
en vaak ook voor eene woning voor de aangelokte mieren, 
terwijl deze als wederdienst aan de plant hare protectie 
aanbieden tegen hare voornaamste vijanden. 

Deze stelling, het eerst uitgesproken door den Italiaanschen 
bioloog Dereivo, werd door den Hoogleeraar Scnimrer door zijne 
onderzoekingen in tropisch Amerika nader bevestigd 1), terwijl 
ik zelf in het onlangs verschenen 10° Deel der Annales du 
Jardin botanique de Buitenzorg mijne waarnemingen aangaande 
deze verhouding tusschen planten en mieren heb medegedeeld 3). 

In mijne, in de genoemde Bestuursvergadering gehouden 
voordracht, heb ik er alleen op gewezen, dat verschillende 
planten door afzondering van honig op den kelk een aantal 
mieren daar ter plaatse wisten te lokken en dat deze mieren 
de bloemen beschermden tegen de hoogstnadeelige gewoonte 
der bijen om zich door het perforeeren van de kroonbuis op ` 
clandestiene wijze meester te maken van den nectar. 

In dezen meer beperkten zin genomen, meen ik dat de 
stelling volmaakt opgaat onder dien verstande evenwel, dat de 
bescherming geenszins moet geacht ` worden gezocht te zijn 
tegen alle, maar alleen tegen zeer bepaalde vijanden der plant. 

In het hierboven aangehaald artikel heb ik aangetoond, dat 
weinige planten zoo druk door mieren worden bezocht, als de 
Ricinus communis en de verschillende soorten van Luffa, doch 
dat de tegenwoordigheid dezer groote hoeveelheid mieren toch 
geenszins verhindert, dat de bladen van de eerste door rupsen 
worden aangevreten en dat de bladeren en de bloemen der 


1) A.F. W. Scamper. — Die Wechselbeziehungen zwischen Pflanzen und 
Ameisen im tropischen Amerika, Juni 1888 

а) Вепск.— Beiträge zur Kenntniss der Myrmecophilen Pflanzen und der 
Bedeutung der extranuptialen Nectarien. 1891. 


445 


Luffa’s tot op de nerven worden weggevreten door twee kleine 
kevers. 

Ook Scamper wijst er ор, dat Cecropia adenopus door een 
kleine zwarte mier wordt beschermd tegen den bladsnijder, 
doch niet tegen rupsen еп zoo is het ook met andere be- 
schermingsmiddelen. Пе brandende haren der brandnetels 
moelen zeer zeker beschouwd worden als verdedigingsmiddelen 
tegen de ongewenschte aanvallen van dieren en zij worden 
dan ook tegen de voornaamste vijanden wel degelijk daardoor 
beschermd; toch hebben ook de brandnetels haar rupseuplaag. 

Ik moet er van afzien om voor de belangstellende lezers 
van het Natuurkundig Tijdschrift meer bewijzen bij te brengen 
voor de zooeven geformuleerde stelling, aangezien ik alsdan 
onvermijdelijk in herhaling zou vervallen van hetgeen gezegd 
is in het genoemde artikel in de Annales du Jardin botanigue, 
terwijl het ook niet in de bedoeling ligt van het Tijdschrift om 
daarin artikelen op te nemen, die reeds elders verschenen zijn. 

Het ligt echter in mijn plan om binnenkort in het maand- 
blad »Teysmannia" op hetzelfde onderwerp terug te komen. 


BUITERZORG , 9 Dec. 1891. 


BURCK. 


IV. Komt ter tafel een schrijven van Professor Нгввеснт 
te Utrecht ter begleiding van een daarmede aangeboden loopende 
rekening met de Kon. Nat. Vereeniging. De Hoogleeraar deelt 
hierbij nog mede, dat hem nog bij voortduring uit verschillende 
punten van den Archipel berichten bereiken, die gunstig voor 
de voortzetting van het aangevangen onderzoek luiden; ook 
mocht hij reeds enkele directe bezendingen ontvangen. 

Gesteld in handen van de Heeren Berman en v. BEMMELEN. 

V. Wordt voorgelezen het volgende schrijven van het Cor- 
respondeerend Lid der Vereeniging Prof. А. Wicnmann te 
Utrecht. 


446 
Џтвеснт, 18 October 1891. 


Zeer geachte Heer van per ток! 


Eenige dagen geleden ontving ons Museum eene zeer be- 
langrijke verzameling van fossielen en gesteenten, die Dr. H. 
TEN Kare de goedheid had gedurende zijne reis op het eiland 
Timor bijeen: te brengen. Het zal U en Uwe medeleden van de Kon. 
Natuurk. Vereeniging misschien interesseeren te vernemen, dat: 
zieh onder de genoemde voorwerpen een gesteente bevindt, 
waarmede het onomstotelijk bewijs geleverd wordt, dat in 
Midden Timor de Alpine Trias vertegenwoordigd is. Het stuk 
is afkomstig uit de rivier Halémea ( Halimea) in Fialarang, 
ongeveer + 22 paal ten 770. van Atapoepoe en is bijna uit- 
sluitend samengesteld uit de papierdunne schalen van Monotis 
salinaria Bronn, een der meest karakteristieke » Leitfossilien” 
voor de Көгізеһе etage in de Alpine Trias. 

Weliswaar heeft E. Beupton vroeger gemeend de Triasformatie 
in de nabijheid van Koepang ontdekt te hebben, en wel op 
grond уап het voorkomen van Ammonites megaphyllus en 
het geslacht Antomodesma (Abhandl. d. K. Akademie der W. 
für 1864, Berlin 1865 p. 67, 70). Later heeft echter Dr. R. 
D. M. Vergeer de juistheid van dit betoog betwijfeld, omdat 
in de permo-carbonische lagen van de Salt-Range een echte 
Ammoniet gevonden werd. (Geolog. Notizen über die Inseln des 
Niederl. Ind. Archipels, Cassel 1881. p. 7). Twee jaren 
geleden mocht het mij gelukken ook in de door Deunmicm als 
echte kolenkalk beschreven laag Ammonieten te vinden , evenals 
het aan geen twijfel meer onderhevig is, dat ook de Antomo- 
desma-bank tot dezelfde complex behoort. Dr. F, А. RornPLETZ, 
die de bewerking van het door mij verzamelde materiaal op 
zich had genomen, heeft nu kuunen aantoonen, dat al hetgeen 
in het gebied van Koepang en andere plaatsen op Timor tot 
het Carboon resp. de Trias gerekend werd, tot de Permische 
formatie behoort (eene voorloopige mededeeling werd op het 
64% Internat. Geolog. Congres te Washington in Augustus 


447 


ll. gedaan onder den titel: »дп the permian, triassic and 
jurassic formation in the East-Indian Archipelago). Met dit 
resultaat vindt ook de opmerkelijk geringe overeenstemming 
tusschen de kolenkalk-fauna van Sumatra en die als zoodanig 
tot nu toe beschouwde van Timor hare verklaring. 

Door de vondst van Dr. теу Karr is nu bewezen, dat de 
Trias zich niet tot de eilanden Rolli en Savoe beperkt, maar zich 
ook over andere eilanden, welke te zamen den buitensten gordel 
om de Sunda-ketenen vormen, uitbreidt. Is dit ten opzichte 
van Timor voldoende aangetoond, zoo schijnt het toch als of 
deze formatie hier voor het grootste gedeelte vernietigd is, 
len minste in het zuidwestelijk schiereiland. Aan de baai van 
Koepang rusten de rifkalken onmiddellijk op het Perm. Aan 
de zuidzijde van het eiland vindt men in de omstreken van 
Baung boven het Perm, eerst Eoceen en daarna de rifkalk. ` 

Ik acht het zeer waarschijnlijk, dat ook op Soemba de Trias- 
formatie voorhanden is. Nu Dr. тех Кате er gelukkig in ge- 
slaagd is dwars door dit eiland te trekken, zal zijne te ver- 
wachten verzameling ook hierover meer licht verspreiden. 

Eenige weken geleden ontving ik het 5046 deel van het 
Natuurk. Tijdschr. v. М. L, voor welke vriendelijke toezen- 
ding ik U mijnen besten dank betuig. Ik heb reeds dadelijk 
met den belangrijken inhoud kennis gemaakt. Gaarne had ik 
aan mijn voornemen, een opstel voor dit Tijdschrift aan de 
Kon. Natuurk. Vereeniging te bieden, gevolg gegeven, ware 
het niet, dat ik door de bewerking van het laatste gedeelte 
van mijn reisverslag in de voltooiing gehinderd werd. 

Na beleefde groeten 

Hoogachtend, 
Uw. Dw. Dienaar. 


A. WICHMANN. 


VI ` De Voorzitter vertoont een bij het Koloniaal Verslag 
gevoegde kaart, aantoonende den gemiddelden regenval op 
Java, tevens situatie-schets van de djati- en wild-houtbosschen , 


448 


samengesteld naar gegevens van den Directeur van het M. en 
M. Observatoriunì еп van den Inspecteur van het Boschwezen. 

VII. De Heer van Bemmeren deelt mede dat de reparatie 
aan de gebouwen is afgeloopen en legt een rekening ter tafel 
van bijkomende herstellingen groot f 111.54. Wordt 
besloten deze rekening toe te zenden aan den Penningmeester 
der Ned. Ind. Maatschappij van Nijverheid еп Landbouw ter 
vereffening met den Heer EunENcnow. 

ҮШ. Ре Heer van Веммељех deelt mede, dat hij eenige 
verandering wil aanbrengen in het museum en de verdere 
beschikbare lokalen, waardoor hij beter overzicht over den toe- 
stand der praeparaten zal verkrijgen en waardoor ook een goede 
werkkamer ter beschikking komt voor vreemde onderzoekers. 

Wordt goedgekeurd. 

IX. Wordt overgegaan tot het verkiezen van Functionarissen 
voor het jaar 1892. De uitslag is dat het geheele Bestuur 15 
herkozen. 

De ter vergadering aanwezige Heeren nemen deze benoeming 
aan. Aan den Secretaris wordt opgedragen de Heeren Treve 
en Оххех van hunne herverkiezing tot Ondervoorzitter en 
Redacteur respectievelijk, kennis te geven. 

Daar er verder niets te behandelen valt, sluit de Voorzitter ` 
de vergadering. 


UITKOMSTEN 


VAN 


METEOROLOGISCHE WAARNEMINGEN 


NEDERLANDSCH-INDIË 
GEDURENDE 
de maanden Juli— December van het jaar 1890 
DOOR 


. Dr. S. FIGEE, 


md nada 


450 


WINDRICHTING. | 
Koord en Zuid Componenten (Sommen). 4 
Р = (3 E 
e "= 55 : 
вт rm DERE 
eo 
dms Т ж 63213134 211 
© = pt = E % == Ф = 
= c Ke өз = са = E E 
== 
“30 Juni—9 Juli. 41 6! 16) 81 | "n gs 
10— 19 . ие о. оц 65 58 
а > 2 49 ы 2 4 11) 48 
uli—8 Aug. Ес 8 38 48 61 
9—18 , 5 12 484 19] 10 65 66 
- > oi ымны A 58 63 
ug.—14 Sept. E: 62 044 36 10 ( ө» 52 
8—1 , = D 41 221 37 0 56 54 
18—27 . 38 x ы и 0- 62| 35 
30 Juni—9 Juli. ei О 9 а 0001 aw 32 
10—19 > p d 18) 33 3 68 14 
20-29 . A о 02 d му 40 я М 
30 Juli -8 Aug. Е 20 ЕНІ 1-7 ? 
9-18 - = 2 B| 56 та 143 аа 18 
19—28 _ » Б BP H| A44 4 671 580 27 
29 Aug —7 Sept. 8 30, 45| 68 24 33 4% 10 
8—17 : S 17| М 29 58 12 53 38 
18—27 , 4| 101-80: h 4 о! 16 
| 
; r | 
30 Juni—9 Juli. | М 16 20 s5| 0 0 8 
10-19 , | Su 24 35 75 ла 64 12 
20—29 E 14 43] 29: кај] 10 23 1 
30 Juli—8 Aug. | = 3 16 58 о ad D 
2 FE 31| 22 64 66 2 28 14 
22 а | = 2 H| 24 кө | аб 17 
g. uk | > 26| 35 16 69 v 72 35 
8—17 қ | ? а s$s 20 т 65 Al 
18-17 , | MI. m i з 4D и 


451 


үү TING 
E Oost еп West Componenten (Sommen). 
А | 2. | 9 
= T | А | 9 
1890. ес тт ле!» "^ 8 
5 = Sr E a “= == E e 
= 3 = | = S E IKS Т В 
= OD DW = б. = EE Еч 
Juni—9 Juli. 79| e з 11 100 24| 2) 90 71 
|--19 : a · 64 28) 23 50] 4| 3 I М 
0 0—29 . E 17 0 32 z| 100| 50 3| вео. 54 
HPO Juli—8 Aug. ES 59| e 35 40 60 30 ж | 90 28 
19-18 à 5 39| о 48 60 80) 11. 2| SA 78 
| E H 14 59  40| 10 y8 4 9090 a 
 Aug—7 Sept. 8 311 39 33 50100 185 37 66 54 
- 17 > x: 27 51 -25 100 9 3 65 64 
EN ? 85 ae 43| 100] 24 ?0, 13) 5 
| | | | | 
69 88 4 1 o. “е UU. M 
: эю м г, 3 С.Х... 
„| 11 ap 36 0 7) э 4 45 20 
3 38 75 Д б 5) 20] a 2 30 
= & 9 5 М 4 ол! wu 0 
| B 72 67 | 68| 393 "n 75: #62 3 
| & "i| ш © i w| э | и e 
| = el 2 9 58] au 9 680 52 ш 
| a 93] 47 | ^w w| 5 ми Ж 
| | | | 
gem | | | 
E 4 2.98 7 $0 30) 52 43| 58 
б $5 5 з e 5) 68) e» se 
E 14 за 25 2 15, 35 30 24 
= zu 8| за м se 2 48| 21 22 
= 85 | 3 өз 1 4) 22 26 
e 83! 75 20 . 49 43 4| 4) 29 19 
3 69 69 2 au 43 18] 60 56 38 
83) 82 | 28 7| 571 78) 31 
77 i 51| 4 S 46 44 x 51 


452 


WINDRICHTING. 


Noord en Zuil Componenten (Sommen). 
Е = |8 
5 d : : EE we 5 
1490. Ф EZ D 2 ae Ф 2. Ф ; = 
KERS = | 3 
& = 2 2 = E A | £ = 
28 Sept.—7 Oct. Zn Ww Ww. 27 2, 83|) 69 1? қ; 
8-17 , 54 42 28) 21: ит ба 29) 23 4 
8-27 - 39. 562) 99| ^ 2 61 40 16 3 
28 Oct.—6 Nov 5 52 54 @ 24 0 1 5? 
7—16 E 5 0|. ^17 21 64 55 15 = | 
— 96 Е 48 146: 1? 20 2 66 33 16 ; 
27 Хоу.-6 Пес 2 10] 42 1 45 0: 30 14| 16 | 
16 > = 11 17| 53 0 0 ЗӨ 14 20 
17—26 > au 27% 0 0 69 ІЯ 55 
27 Dec.—5 Jan. Зі 15 — Ga 0 53 — 15 
28 Sept.—7 Oct. 0 7 Au 19 60 23 59 44 
8-17 > 34 42 49 27 41 40 = 46 
18—27 , Е 27 ы 65 51 2| eu 30 35 
28 Oct.—6 Nov. E: 34 48 за 94] 5) 9 62 
7—16 > = i 0 12 20) 19] 56 53 37| г @ 
17—26 » E u ae 3 ml Т 7- НЕ 
27 Nov.—6 Dec. А 191° 20 A» UI 30 AR 38 592 
7—16 , = 13 7 0 47 67| 12 6 74 
17—26 , г 38 6 27 67| 62 1) 17 | 
27 Dec.—5 Jan. 24 - € 27 30] 58 — 38 E 
28 A Oct • 8 З 62 53| Se JI 22 ў 
8—1 , 24 42 39 41 Si 66 18 44 
18—27 ~ 9 69 = 61 22 26| 51 
28 Oct.—6 Nov = w 32 з 52 0) 44 3| 39 
7—16 5 16 24 44 21 37 54 а? S33 = 
17—26 = 4| 24 а Ar 60 аз 23 32 am 
27 Nov.—6 Dec Ed 13 0 : 21 47| 12 7| 40 
7—16 за 23 : A 1 25| 30 ~ 
17- 26 , аа 2 24 0 51 13 17) E 
27 Dec.—5 Jan. 28 55 — 22 0 3: — з Ж 


ARS 


he "TTT ro оци. РВИ ITANE OPES E сора ЧИН 


WINDRICHTING. 
Oost en West Componenten (Sommen). 
Soj ы | LU ы 5 i 
1890. e E "S * > © Ф E cl 
214. ® яза 159—5 | Е 
& „Ре: ж ул чучка |E] Ж ГЕ 
| Sept. -7 Oct. 97 " 29 өз 9 2) м 
8-1 : 6 08 2 E 2 261 w 
, " 62 57 8| 24 9: а A0 «а 
Oet —6 Хоу = | ње Жа 23 100 1 2) $8 ` 
1—16 , El эз 64 1 » Э 5 w| s 
1—26 = 9 Фа] 33 44 en 3 26 82 . 
П Nov.—6 Dee a | 20; 6% 26 21| 100, 35 9 s5 
E! = | em 23 3? 14 100 16 9 46 
E 100 96 35 34 100 4 2:0 40 
Dec.—5 Jan. Si е | 14 100 == 6% 
| | 
e Oct. 100 97 63 45 75 % 7440 68 
еі , 68! 9) мМ 47 50 41 48 76 
ES E 65 55 32 34 B 10 9) 69 
B 00.—6 Nov. & 1 we m w 5 2 ШШ Шш. 
-16 > = AA за 26) 40 79 56 63 34 = 
-26 | E 4. ыш 9 «| 5 BE 
| Хот —6 рес. sl] 3s sa HM 41 » рм € 
—16 , <i ай 5: B 17731 541 64 3, 
26 er та t8 Ai x7 20 8] 4: 
E Dec—5 Jan. ва 60 4i то) 0 | 56 
| Sept.—7 Oct. 94  98| 73, T 30] 39 62 63 
E > Шш D 49. 3| 25 6 15 
EX | w B 4 2 9" а 
) Oct—6 Nov % | 49 42 a ла ве) 60] 55 ` 
si ad би HM м Ww Е АЕ 
) = || 36 IER 3 28, 58 36, эө . 
| Nov.—6 Dec e| Sa 60 234 Е 17) 6) 76 66 
E. = | 55 43| 16 44 d 75| 6) 26 
= : 97 62 47| A44 100) 6] 56 42 
Dec.—5 Jan. яз н -Ш 52 190 45] — | dei 
. | | 


454 


WINDRICHTING. 
Noord en Zuid Componenten (Sommen). 
5 | 
er = E i d 
Р NM. , | 8 "oe 
1890. = 8 3 EE = 2: |25| 8 
E с £ SBS 8 е |8 а 
за ға |3 = ка 
| | 
30 Juni—9 Juli. 13) 0) аз 19 3| | i 
10—19 , 63 мМ sei 40 72 75 21 U 
20—29 , М 64 86 35 52 0) 60 10 49 
30 Juli —8 Aug. 5. 4| 75 86 p 56] 72 17 81 
9—18 E TN Z| m| 4e Мвт 0 8 
19—28 > 5 A ич а oo ор a5 ~ 
29 Aug.—7 Sept. 5 D uu ж.а бб AM 4 
8—17 , - d al 49, 49] 78 54 60. 7 
18— 27 , 59 55] 49 и а op UU Ж 
| | 
30 Juni—9 Juli. 24| 46 14 иы bal B ul 56 
10—19 , - a] m æ 4 o w o д 
20—29 , Si 10 451 42 3 78 45 14 65 
30 Juli—8 Aug. 3 B 715) 35 6 129 n шы 
9—18 ; = 0:30 93x ж.о » NM. 4 
19— 28 , = 21! 58 с 1 аш M > 
29 Aug.—7 Sept. 5 26 28 28] 22 60) 38 а 5 
8-17 > 2 Боза они м 6 
18—27 , d а, ш и ш = 36 
| | 
30 Juni—9 Juli. 49. 3 г 25 3 6 в 5 
10—19 : Ww —" o 39 76 5 шм ы 
20—9 — 4| 16 20 ла an 35 26 23 27 
Ba sie | E | ле — | за 15 76 4 B 7 
9—18 > E] 3a = o e du 16 4 
19--28 > a 14 5 е 13  .49 6 0 6 
29 Aug.—7 Sept. = 23 — 21 14 52 2 а 18 
8. , 13 — а, Т 438 vu 4 o 
18—27 , d э ла 0 38 45 E 24 
| | 
i | [ 


455 


` WINDRICHTING. 


Oost en West Componenten (Sommen). 
- 
d ч F ; 5 ée g 
1890. ат трт рат га га |6475 
= та 5 |22| = > |ЕЗ) = 
= 2 k ш је“ ји ate | и 
: | | | 
Juni—9 Juli, | 22 а 6 12 51 49) 61 58 5? 
-1 , ү n 7 6 4 4 27| 65 ба 62 
) , б 43 9 301 17 20 28 34 62 59 
Juli--8 Aug. % 2 33 2 241 за зі ep 91 61 
—1 , © 12 6 3 да эз за 852 98 72 
, Е 4u и 14 29 E 2; тө ө er 
Auz. —7 Sept 8 18 12 3 36 45 39 52 92 54 
- , = за 18 3 5 28 13 Зо 72 46 
, 15 4 1) 12] 44 ды 3. те н 
| | | 
| | | | 
Juni- 9 Juli. 23 6 45 17 35 6 Жи N 
1 : 1 s 23 sö Га: за 5» så 
å am 5 6) 15 S. ле) з э # 
Juli—8 Aug E 4 11 13 29] 21 65 71) б! 46 
= 9 aa 27| 46 au 50 61 94 20 
> " pp m и 1 14 26 63| 2: 2 
Aug.—7 Sept. | 8 34 · 35 6 64 24 53 48| 64 43 
> © 12 | 28 зе) 55 34 20 1 25 
, ш u 6 29 34 65 е 4 12 
| | - 
| 
Juni—9 Juli. 35 ? 27 31 за 56 за 26 15 
9 ; 6 3 4 11) 42 46 24 62 68 
29 4 12 30 0 Aa Au 50 7 65 ar 
Juli—8 Aug z B — 17 60 0 29) 54 85 55 
8 = 14 0. ла 29) H| 56 65 өз zz 
: ІЗ 1З 71 45 М, 52: 60 «0 а? 
Aug.—7 Sept E 0 — 13 52 30|.60| ?4 s! бэ 
, 7 20 ?0 4| А2 50 17 39 so 
, 18 4 жө 42| 52| 64 aal 6: 13 


456 


WINDRICHTING. 


Neves Buit Componenten (D0. 


| 2r. © Bd 
E | - 8 Ге] $ e PO = 
1899. = = с |: == | ЖЕН 
га 27 = zw — = - E^ = | 
| | : 
28 Sept.—7 Oct. d 86 63 5 59 60 171730 4 У 
5-І . 95 66 49 53 28 90 141 59) -li 
18—27 ; x 84 49 24) A 56 68 44 H 
2 ол Хоу. 5 3 | : = * 35 40 97 A "О 
А 4 E 2 8| 44 7 | 
26 Е 3 25 3 25 2 2 11 |: 
97 Nov.—6 Dec А 1; 47 49 1 14 93 0 12 BA 
16 R 5| 10; 30 49| 15] М 14! 2 3? hs 
17—26 > 32 5 49 эз м 60 soj 20 AR 
27 Dec.—5 Jan. ч d 24 · " 2) 25 за 39 358 
| 3 
28 Sept —7 Oct. 31 69| 14 24 31 52 68 76 1% 
8—17 5 28 25 ? 10 34 11 94 24 d 
97 A 13 6 14 14 59 12 60 80 E 
98 деі.-6 Хоу 8 22 47| 21 35 231 24 17 68 % 1 
E16 E 16 16 24 10 з 40 28 18 1 
17—96 А E 24 5| ЗЕ 94 41) 36 29| 15 41 
% erc Dec e 23 371 а? 2 21 0 а? 2 E 
5516 , = 33 36 45 44 38) 79 T x 1 
17—26 . 54 20 35 a3 3 22: s0) 40 26 
97 Рес.—5 Jan. 3) 15 2 " 45 64 27 30 17 
| 
28 Sept—7 Oct. 9 2| 21 3 221 11 68 14 
8—17 31 1 27 5. за 37 2; 41 i 
18— 27 » 23 3| 114 10 1? 61 30 2 | 
28 Get. D Nov. A e| 2 14 21 ó| 5» 27, 28 10 
1-14 » 5 51 26 2 28 44 96| 35 0 34 
17--26 у 5 2 42 36, 45 62 90 29 17 
27 Nov.—6 Dec. 2 Si 11i 0 23] 58| ө a 45 30 
б 2477 : = 7 33 26. 58. 10 вө 0 44 E 
17-96 » 20 — 14 SA 0 95 «о 26 ~ 
27 VDec.—5 Jan. 4| 11 ? 16 өлі ёз 1: 20 ? 


457 


WINDRICHTING. 
Oost en West Componenten (Sommen). 
= ыр 8 to 3 
2 я = || + ДЕНІНЕ 
E '= = s "m 2 to | SE © 
= E = = 52 = = Е 2 5 
= 2 t & |е = л ТЕ = 
A 3 д 53, 55 20| 17 zo 15 
E 30 Е 34 0 0 1 2 
4 21 19! 31 9, 12: 41 34 sar 3 
5 E 1|. 49 11 52| 13) 58 6 
з 50 47 1 75 а о T DU. M 
= SI X M Al 21 DEE и 9 11 
n 41 3) а? 44 18 39 4 9 6 
[—1 = D 5 mnm 3 18 51 33 19 
| 13] 76 3| 78 14! 56 70 71 
| 31! 66 Al 600 91 599 64 62 
E 
à d 690 43 42! ла 31 21 
SH Wi а зе HM 74 UM б S 
1 А 49 66 16 32 49 25 20 6 
| | EX 35 40  11| A? 4 37 24 
| = gt X з W al ш j 75 
1. Е 31 Шə... ЖІ 16 52 17 
iz , TS 40 18 7 4 77 
' = n w 68 M h v^ WW » 
" H m ww m HH ин Ww M» 
© 69 D 26 85 е SE г и 
2 7 9 z2 18! 42 4 39 :0 
27 w 26 ам 345. 3 6 16 
14 7 26 54 13 40 20 27 36 
= 20 0 әз P ж S 68 24 
5 Bm. à и ен ис... 
= и 74 " a о 7129 ы 
8 3 2 6| 13 28) 28 3| 7749) 10 
vg 1! 13 21 39 18| 13 64 47 
26 > B ] 16, Ж 8: 20 88 
,—D Jan. Bm i1 ай ші и 9 7 S n 


WINDRICHTING. 


458 


Noord en Zuid Componenten (Sommen). 
Ere FB 
~ = E : Е = = 
1890. E р || ЕЧ ere |» 
ER Бр = EZ 45 20 = 
ss 8 5 1 E E S 
© Ф = 2 Л p > 
30 Juni—9 Juli. 40 М 86 бі 19 24 
10—19 , : 8 S = ө за L4- 
20—29 » 2 9 33 | 4 64 Et 3 
20 Juli_8 Aug. 5 | 4 BÉ cw rw S 
5 A її uu ? SA 14 23 
i » - 3 37 = :3 8 10 
29 Аш —7 «€ 8 61 43 77 55 16 — 
8- ze 36 36 71 э? Te — 
18— 7 > 56 69 | >? 10. — 
30 Juni— 9 Juli. и 63 55 20 20 
10-19 > 5 63 42 76 25 0 
20—29 > ёр 20 16, 47 66 56 
30 Juli- 8 Aug. == 52 70 93 5 33 8 
9—18 , = р 11 2 : 14 эз 
19-26 , T 50 Lm ar 12 
29 Aug.—7 Sept. 8 59 53 66. 12 531 — 
8—17 E 47 56 48 50 10 — 
18—27 А 80 19 — 16 42 
30 10-9 Juli. 54 54 31 42 29, 
10—19 7 47 61 20, 21 30, ЖЕ 
20—29 ы, 99 м 5 25 36 10 
30 Juli—8 Aug. = 69 42 36 5 А? 9 
ш Цай: а 
Ж 2 : = 29 17 
29 м7 Sept. = 60 48) 49 11! 13} —- 
А 63 75 19 6 0! — 
18—27 » 55 80 14 1 — 


459 


WINDRICHTING. 
Oost en West Componenten (Sommen). 

= e у - : 

* s : Eo FIR он 

Е. E = " ж Е AJA 

1890. ЁЗ ES 3: 52 B. | а Pors 

9-і т = d 22 2 5 2 5 

- = 

| 
Juni 9 Juli. 51, 59| 1 59 19 35 26 3 
E > e 63, Sl 29 ? ? 9 за ? 
А 53! 66 19 10 9 a A41 4 
Juli-8 Aug. 5 эл 71 dn 21 5 > 49 7 
, 5 69 35 s 11 26 59 о 21 
> Е өз Sal 50 = 29 зг 5 65 10 
— 7 Sept. 2 Su $3 29 40 66 — 55| 10 
, = AU S4 4! 32 36 — 55, Aë 
: 11| 5: — 69 42 50 61 
uni—9 Juli. 59| 40] 19 31 26 i| Gl. 39 
, O x 15 24 28|  45| 39 63 
) SI 50) 48 6 , 5| 19. 27 1 
Juli—8 Aug. = 44 26 l g 4 30, 5 40 48 
, Е 85 25 a © 14 44 ат аз 36 
. ~ ss c M 9 ` э эз 48| 93 
Aug.—7 Sept. 8 69 28 58 зе 14 — 35, 29 
, ss » 2 2 15 — аа 31 
: 10 6 11 Ж к зе 73 
| 
©, 

Juni—9 Juli. 36 за 16' АЗ z 1 sil 35 
> sel 42: 8 8H О 36) зт И 
—29 , i| av sol 15 и 2| и se 4 
30 Juli—8 Aug. =| se 62 8. 0 лө 25| 35 7 
; ' = | Së а? 6 : a 13 38 23 12 
28 > e 54 65 4| = 12] 1| 28 49| 13 
29 Aug.—7 Sept. ES 65 51 31 10 24 — аз 41 
lap 39 46 4 ‹ 131: — as: 96 
18— 27 , 55 " = 3 7 — = 67 


460 
WINDRICHTING. 
Noord en Zuid Componenten (Sommen). 
5 Is TE 
= | fü © = = 
® >р = 5 e & 
1590. SE ! 8 Е Ep =" S, 3 
sue Б B E E SS 
+ 7 = 2 22 = p! 
28 e, T Oct. 70 57 13 29E 
8—1 » 46 32 3 зэ. 
18—27 A 52 38 6 23 
28 O0ct.—6 Nov 5 10 dE 69 
—16 > zi 20 Bi x z = :2 61 
17—26 » 8 З? г = 8 
27 Nov.—6 Dec. ү w * s 19 
7—16 А E — 1 >= $1 эз 
17—26 > E $1 = 46 56 
27 Dec.—D Jan. = 14 EE. 45 за 
28 Sept.—7 Oct. 52 85 1 
8—17 А 38 20 4A A3 
18—27 e с 61 17 за 12 
28 Oct.—6 Nov. 50 0 10 = 3 
7—16 > = 35 2| 8 E — 1 28 
17—26 > S 25 i a 6 (3% 29 4 
; 27 Nov.—6 Dec. N — 29 — 32 
7—16 > = ecl. ИД SS 52 e 
17—26 , = 12 = 56 25 
27 Dec.—5 Jan. ES а = 29 
28 м? Oct. 54 80 23 35 16 
8—1 > 36 з? 6 37 
18—27 ; 70 56 11 
28 O0ct.—6 Nov = 26 25 -- 14 
7-16 5 19 2) = = — 37 
26 = 39 B с S — 31 
27 Nov.—6 Dec. a | — 0 -- зо 
7--16 > = == 26 ur 5 
17-26 > — АЗ x3 50 эв 
27 Dec.—5 Jan. — 10 At зї 


> 461 


үү TING 


Oost еп West Componenten (Sommen). 
4 = _ : E $ E = 
E- = © з . = SEI & ба 
1890. кји | $1 Берн. ате э 
= 5 50 = Ер 5 SÉ 54 КА Ki 
EK: E © = E E = d s 
2 un = ui un 4 > E = 
~ ken / 
120 Sept. -7 Oct. 13 GI 26 31 20 45 52 
17 б \ 11 22 “ 20 56 6 63 
т 13 22 6 3 34 | 28 
Oct.—6 Nov S 1" 64 : -- 10 з 46 0 
= 71 54! = 8 -- 7 38 31, 16 
= 35 da = -- LE 53 77| 44 
7 Хоу. —6 Dec e — 1? — 28 56 35 7 
e B == ? — 42 21 10 28 
қ = 3 — 48 56 74 47 
7 Dec.—5 Ја = 16 -- 14 4 63 
428 Sept.—7 Oct 19 24 0 ч 30 69 69 
8—17 қ 98 17 10 58 56 11 53 
д 11 8 0 27 22 10 51 
20 Oct.—6 Nov Ex 3 1 : -- 46 0 за 2 
5 62 пг в 8 — 52 84 24 47 
S 46 = & -- 13] - 69 69 68 
7 Nov.—6 Dec P — 49 -- 23 39 46 37 
» 3 -— 41 -— 6 47 2 51 
А 2 47 -- 9 62 86 58 
Dec.—5 Jan. — 20 -- Ze i 17 6 — 
.—7 Oct. 22 14 32 10 36 39 61 
17 > 3 31 21 25 50 7 56 
27 " s 32 58 4 64 42 10 46 
28 0ct.—6 Nov à 9 56 2 ; -- 69 11 30 11 
16 > 5 Si 21| 8 5 | — 224. 83 38) 46 
26 : 5 ` д: г - 4. 60 74 е 
27 Моу.—6 Dec а | — e. -- 1) 37| 54 25 
1-16 = = 13 — 5 48 2 35 
" 17—26 , = 10 — 20 72 67 65 
127 Dec.—5 Jan. 25 24 lom 4 20 6 


г 
462 P 
WINDRICHTING. | 
E 
Noord еп Zuil Componenten (Sommen). % 
| S 7A o d ыр 
1890. E В | Soje | ва ай Е 
д 25 га га = Om À № 
30 Juni—9 Juli. 61 20 55, 1 66 A? 
м > Y 1( 24 64 76 56 · 1 
30 Juli -8 ке 5 A E: 67 T te: ч 
g. Ес 80 АФ 14 
9—18 , 5 1 48 79 6) 35 70 
Wee eu с 5: 62 | 59, 14 70 
9 Aug.—7 Sept. E: 91) 70 а 49 
8—17 , 62 38 24 2% 40 
18— 27 > 65 94 77 70 49 40 
30 Juni—-9 Juli. 49 52 66 ? 17 47 
10-19 > x 7 65 55 11 0 73 
20—29 A п Wwe 7а ле 0: 5 
30 Juli- 8 Aug. = 6 55 23 5 7 
Etc I3 ы ss ве | M 70, 
9- > з= га 7 | 
29 Aug.—7 Sept. 5 9) за 56 19 28 70 
8-17 , 69 54 61 29 56 70 
18--27 , 64 s4 “> 72 42 70 
| | 
30 Juni—9 Juli. 62 28 32 25 42 75 
10—19 , 14, з 59 30 63 83] 
20—29 , E за se 18 « tt 70. ж 
30 Juli—8 Aug. = 42 :3 A0 70, 72 
9—18 , Z 12 21 6? 23 56, 70 
19--28 , vi 40 A1 53 22 56, 70 
29 Aug.—7 Sept. = 31 ? 55 29 21: 84, 
8.17 , 7| 44 40 22 42 
18—27 , 68 52 so bi E 90 


465 


WINDRICHTING. 
Oost en West Componenten (Sommen). 
A Б 
T : E : = шы ё 20 
1890. 5 Ё 2 Sa] с> |.» = E 
~ „. = à Bu = Фа = = 
25| £ 2:129] акык а 8 
Е- c @ ex = E & X 
ET. | 
0 Juni—9 Juli. 26 о 85 75 а => 19 65 
-19 e ө “4 12 1 2 ЮЗ 15 63 
29 ; - 20 13 15 46 42 85 1 65 
Juli-—8 Aug. E 55 а э 50 79 80 ? SI 
—18 E St 34 9 69 65 720) 1З se 
9—28 = &E| та i139 аш Ба YO аз!” ош 
В uz. -7 Sept. 8 55 12 4| «5 70 ва 21 os 
6—17 » 24 30 36 50 62 90 6 22 
27 ; 21 14 4 60 32 90 16 4 
| | 
Juni- 9 Juli. 40) 19 37|) 91 9: 82 = өт 
0—19 , 65 55 32 96 50 өз 25 68 
-29 - 2 25 и 4d т то) #е | 99 
Juli—8 Aug. E 92 11 3: 84. 43 гө 32 59 
| Ei ; = өз 57 34 se 60 ТО зз se 
= зә 22 33 5: 94 7Ө 55 as 
4 qe 7 Сер.“ | 8 Sp 53 36 94 en vO 18] ev 
2d ; > 27) 26 30) 668 76 zo 2 12 
É 17 0 259) 5: s? to 20 13 
| | | | 
Juni—9 de 3 34 43 E 42 60 34 9 
10-19 97 35 19) ӨӨ өзі ав 22 36 
70-29 P 51 0 Hr ат v 61 з 20 
PU Juli —8 Aug. а 17 2€. 26 69 70 6? в 11 
9-18 2 93! зт 62 28 се! те) 41 aa 
9—28 " ga 1 6 62 66 ro as 7 
Aug.—7 Sept. | es| 6: 5: SS, 85 49 10 ar 
18-17 28 8 2: 50] 52) 40 37 | 49 
18—27 : 14 98 9 59| 35 40 27 35 
| | | 
| 


464 


WINDRICHTING. 
Noord en Zuil Componenten (Sommen). 
Е g "m S 
1890. Е les | а е | ЧЕ! и Е 
E. g 2 ЕЕ = @ = = а 
8 рта |-= 1533 ~ Sin 
> | | ла & | | E | RE = Ф 
98 Sept.—7 Oct. 57 44 58 81 үг 4 
Sien 6“ 47 37 60 35 
18-97 4 44 20 62 75 Mi — 
28 Oct.—6 Nov = 54 28 63 30 14 23 
—16 ^Y 26 22 18 ? 7 19 
26 А ыт 52 35^ 2i ЊЕ 
27 Хоу.—6 Dec л 36 41 72| 35 14 11 
1—16 = 2 10 22. b2 27 16 
{i73 : 33| 0 20. 23 0 9 
97 lec.—5 Jan. Si 12 ? 9 7 18 
98 SepL.—7 Oct. 66 52 89 41 py E 
8.17 4 48 54 64 1 56 - 
18-97 ; 4 68 2: 63 2 56 
28 Oct—6 Nor. = 59, в -S5 24 42 42 
7-16 = 18 56 68 4? 42 64 
17 —26 Е 5 55. 25 0 «4 43 
97 Коу —6 Dec. 2 а? 6 DI s! 63 63 
7-16 = 15 59 44 20 26 72 T 
17—96 33 42 70 7 26 10 n 
3] Bob 5 Jan. ээ 48 HI 6 58 25 Р 
28 Sept.—7 Oct. 73 14 11 18 21 11 45 
8—17 i 34 3 х e 48 = s 23; 
18--97 х F OU 4 a 3 аз — 25 20 
28 Oct.—6 Nov. © 66 10 13. 19 56 49 8 ^ 
es 2 B а « M ш uli 
17—26 , = 507, а? 3 0 66 26 H. D 
27 Мо —6 Dee. 3 40 26) 28 56 60 7 be 
7—16 = 15 21 1 34 45 76 28 
ir- 26 24 18 0 16 24 15 24 
% Bee B Jan. 26 20 Яя? 1 а? 16 65 


465 


WINDRICHTING. 
Oost en West Componenten (Sommer). 
d -------- EE 
"ES | ё н 
S | e E. =. | zd : = 
1896. 2 5.181 29169 мы 4 = 
5 5 | E 5 ЧЕ = 5 S A Е 
ә | ES E = = 
METUIT E ре = || 4 
| j | | 
Вир 7 Oct. 52 18, ли 51 ep. — з on 
1 e 921 43 Zn MM WE. 4 11 96 
-37 5 á 12, 69 37 и "i + г яз 
Oct.—6 Nov. 5 2 5 20 22 Ap зз 22 96 
—16 , = 34. 38) 98. 30. 31 Ss 12 42 
1—26 2 5. WD SE s ээ 4 3: ве 
4 Nov.—6 Dec. 2 3 21 3 ээ 20 22 з= 79 
—16 ; Š 79, Ен к S n 3 78 
-- , 81| 88 80 88 80 80 іш 48 
| Dec.—5 Jan. 92 57 35) 40 37 25 31 аз 
| 
| | | 
Sept Oct. 56 30 5 er. 9 — 9 3 
1 А 6 54 17. 50 e» — 5 9 
27 _ au es ән Аб voi — 4 5 
Cet— 6 Nov. 2 st! өш 22|) 34 Өз as ағ 3i 
—16 ; = 67, 39 29 55 ӨЗ 60 st 7 
—26 . E 45. 3 43 35 14 5 6. A 
Nov.—6 Dec. . ғ 24 486 36 56 23 53 26 32 
7-16 : = 77 2, 191 23 56 al at 6 
En ы Si о 9 6 9. 2) 8 
7 Dec.—5 Jan. 92 62! 15 5 0 B 2 = 
| | | | | 
| | | | | 
Sept.—7 Oct. sa 46. 6 | з — | d 52 
8—17 e 6 47 17 28 49 — 18 40 
27 , ^ ла 14 "n ақ 8 — 3| 6 
Oct.—6 Nor. = 22 10, а а 66 42 аз 13 
7—16 : 5 67. 19 54. 51 49 AS 26 47 
7—26 . 5 45 HH ` u 38 57 34 6 
7 Хоу.—6 Dec. 8 22 3: 1 62 66 55 91 12 
2-16 , 7 77 9 15 6 35 39 Зз: 31 
--26 , 87 su 3 и u 91 35 a 
' Dec.—5 Jan. 91 МР“ mq ww" i 6 KS 


466 | 
WINDRICHTING. | 
| = 
Noord еп Zuid Componenten (Sommen). 4 
E = & с. © H n Е | 
= | Т E 2 =! на 281 M 
зе. Е | | р | 3Е 32142278 
= = а 1:2 72 £^ x" 5 "a 
30 Juni—9 Juli. 22 60 77 40 75 93 67 
10—19 . 8 9 97 66 2 89 74 
20—29 › 45 8| 100 67 63 79 88 77 
30 Јан —8 Aug. 5, 19 56 75 98 
18 : 5 87 99 45 88 77 96 
19—28 ; = 67 76 45 83 96 84 
29 Aug.—7 Sept. © 41 75 53 90| 97 
8-17 , Т 47 75 83 52 77 66 28 
18—27 ; 31| 100 S 70 е 60 53 
| | 
30 Juni—9 Juli. 15 е 13 67 494 40 б 
10—19 > 34 ? 18 58 70 87 38 
20—29 e A 53 0 27 46 o 67] 39 
30 Juli—8 Aug. 5 31 0 28 5 67,  96| 14 
ES. b 3$ мо ме ^» « о 
29 Aug —7 Sept. 5 3 0 28 75 70 72| 16 
8—17 : 36 H xa ы Uo 580 4 
18—27 ; 64 0 7 69 19 1 
30 Juni—9 Juli. 5 í :3 8 36 55) 20 
10--19 , 21 í 69 20 37 97 27 
| › E 59 í “> 99 16 89 15 
30 Juli—8 Aug. = 2% ( 94 46 9 52 
9--18 , 5 38 22 12 32] 100 72 
19—28 , e 52 59 8 22 
99 мр бері. = 54 27 82 16 
8—1 К 20 26 16 34 90 41 
18—17 , | 5% тэ s 47 93 


| 467 


WINDRICHTING. 
Gest en West Componenten (Sommen). 

Е g = 

дра Ф ба ыса $ 5 

1890 St3g Lab$4. 55 melt 

дара рауры | рл”, 2 
) Juni—9 Juli. ө? 0 4 эз Аз = аз 4 
)—19 , : 95 9 12 20) 22 МІ u 35 
2 РА Ss 0 4 63 44 28 15 49 
) Juli—8 Aug CH o 39 10, 65 52 = 35 76 
—18 5 22 4 "wu ` QW p E 37 
—928 = эт 42 90) 50 48|) 11 25 36 
Апа.—7 Sept 8 $1 35 15 22 35 S 5 60 
: 17 s 27 35 o) 70 42 21 42 50 
8—27 49 0 12 ? 4 6 зз 40 

ra 

0 Juni—9 Juli z3 97 63 55 29 69 25 3 
s9 9: 93 66 20 3? 52 28 
- D EA 45 100 56 64 26 3:2 64 41 
IBO Juli—8 Aug. E 22! 100 55 72 22 11 69 77 
[9—18 , = 55 97 76 Su 70 39 бі 48 
19—28 = з= 100] 26) 24) 20 ла 52 49 
2) Aug—7 Sept g ва 100 26 зө 20 227 зз 79 
[8—17 ч 37 92 7:6 65 5: 40 25 35 
18—97 ; el 109 23 au 39 45 зз 43 
Juni—9 Juli. 54! 100 A 7% _ 49 66 35 
p . 53" 100 20 95 Lr ? өз 63 
P 33 100 22 $5, 96 14 82 64 
0 Juli—8 Aug = өз 100 11 өз 51 10 во 76 
SES s3 80 A 9: 92 0 46 50. 
e аз) 90 4а 98 98 28) ae 52 
ME? бері = 53 100 16 92 92 42 67 63 
8—1 bt 14| вө 19 94| 89 25 17 85 
8-27 , 111 100 а 96 %2 28| n 46 


WINDRICHTING. 
Noord en Zuid Componenten (Sommen). 
& 5 : i $ Е 
PES 2:52 lf. 5 = БЕ 58. 7 
% Р... Ф Ф д Ер d 
27 2 X P => ж” 55 д 
98 Sept.—7 Oct. > 84 48 80, 74 35 
8—17 5 16 79 48 74! 87 8 80 
BM HE 4 E o p WE X 9 55 
cL—6 Nov. 5 . 39 79 55 43 97 1 
I2 » E 49 80 60 37 5 
ES Е 99 97 99 6 94 11 39 
27 Nov.—6 Dec © 6 6 59 79 65 87 
16 3 E 20 55 64 15 52 45 73 
17—26 18 42 36) 34 2 1 
7 Dec.—5 Jan 14 n ' 2 71 3| 28 
| 
1 
| | 
28 De --7 гє! "T 5 56 79 48 62 2 
2 42 46 | 13 35 74 
B e E 25 38 36 14 95 37 
ct.—6 Nov Ф 26 12 45! 95 15 48 18 
16 3 21 69 38 28 17 2 
= 29 24 17 14 84 
27 Nov.—6 Dec а 23 14 59 7 10 16 
то , = 25 26 33) 55 16 34 
х 2 0 12 12 69 29 64 14 
ec.— 5 jun: 7 эз 41 10 35 - 36 
е а T - С > е —— à 
| 00 
cix меңі ir l 32 56 өз ^ 11 71 60 
~ > 39 49 51 39 23 97 18 
18-2) | ым ap # 4: н 74. M 
Аы Хоу 5 36 51 56 з 4 54 
а-ы , 5 56 50 63] 50 71 61 9 
B. = 7 6: 32: 686 41 16 97 
: t Dec P 7 Su SA 9 4 30 40 
5 , 0 2: 27| 60 39 35 43 
Eee 0 Al 4 22 48 35 
~ је. 14 60 66 6% 33 в 21 


469 


WINDRICHTING. 
1 Oost еп West Componenten (Sommen). 

© g - 

5 «i Eb = Š à ; 8 

1890 = Е | = | 2/,2|5$| $8| + 

: тра E СВЕ DWEK 

ЗЕ| 8 Б 5 E Sg] 88| ЕЗ! E 

= un 2 un = = N 2 
ege? Oct 2? 39 33 22] а? 28 3 46 
1 та 50 33 29) 32 14 3 36 
27 4 14 56 16 Эз 12 17, 16 28 
0сі.-6 Nov S 29 54 20 42 з? 1 o NE 4 
т 20 25 50 3 24 44 1 58 
= 69 ? 27 26 16 27 8 77 
Nov.—6 Dec m 84 23 6 зә 50 3 2 55 
= 46 20 97 13 19 5 24 62 
93 82 86 87 82 46 58, 33 
рес. —5 Jan 32 ze 44 40 2 2 е 58 
берсе? Oct za 94 5 54 э o 29 46 
1 , 2 A 28, 2% 65 За 41 45 
27 , 4 22 SS 15 41 45 51 22 8 
Oet—6 Nov T so 5? 6 25 227 68 44 7 
, E 79 39, 71 10 44 ? 10 57 
> E 32 54 54 5 48 ла 28 13 
0v.—6 Dec. o 62 ая за 54 55 Se 1 5 
› = 6 9 11 ^ Т Si ? 7 
; 100 97 95 64 87 34 74 6 
Dec.—5 Jan 71 76 39 20 55 1? 0 58 

| | 

% ed Oct. 55| A41 з 98 zel 46 30 40 
8-1 > 1 6 15 21 26 т ал 38 
18. - 27 2 15 er) 12 55 28) 20 38 36 
BIES Oct.—6 Nov z 61 А? 8 65 23 14 із 1 
17—16 S 76 20 31 0 11 7 48 59 
hl: 26 > = 17 43 33 та 21 10| 16) 22 
Nov.—6 Dec 8 23 9| 24) 91 92 44 15 39 
—16 > x 24 6 26 9 6 12 21 66 
11—26 : 100 93 95 62. 83 25 64 54 
ei Dec.—5 Јап. 88 27 46 35 14 29 23 36 


410 


WINDRICHTING. 
Noord en Zuil Componenten (Sommen). 
С 
E: Г 8 E z 5 8 
1890. 5 | а 5 B E бе = 
2 = E 5 Е т E. Е 
S B 3 53 E 5 e c 
ea E 54 Sé 2 "З = ea 
30 Juni—9 Juli. A9 0 9 35 7 :0' 
10—19 > : s 5 3 70 28 66, 
20—29 , EA 9 50 10 G ы 49 TOL: 
30 Juli—8 Aug. A 9? 60 4 56 5, 35 2:09); 
9—18 ; 5 50 60 ? 70) 5 33 GAS 
19—98 , = 89 ? 70) = 16 GIS 
29 ч бері. 6 zo 40 26 63: 5 37 201, 
8—1 > ie: 58 50 B 6 36 22 
18— 27 29 100 эк 42 62 эв 
30 Juni—9 Juli. 59 83 а 74 14 
10-19 » : 99 100 6 2m s 27 
20-599 , e 25 83 22 AM S 21 
30 Juli—8 Aug. E 95 100, 5 56] $ 37 
9—18 ; E 94| 100 10 70 Š 32 
19—28 , Б LT 83, 81 a" 5 16, 
29 Aug.—7 Sept. | 5 90) 49 1 63 8 435-9 
; өз 32! 70 8 52 | 
18—27 , 98 100 52 63 а + 
| ай 
30 Juni—9 Juli. 63 в 9 43 3 
10—19 , 96 100 2 63 45 
20—29 ; E 52 90 ? 49 97 
30 Juli—8 Aug. Е 89 100 14 56) e 82 
9—18 > = 96 100 9 4 5 45 
19--28 > e 56 100 2 44 = 16 
29 Aug.—7 Sept. s 92 39 16 63: 31 
5-17 ; «> 39 19 49 55 
18—27 5 aa 100 48 56 | а 
| 


471 


WINDRICHTING. 
Oost en West Componenten (Sommen). ` 
E 

ер % 5 8 = 5 8 

1890. = : а (= 21 а ЕГА 

E E B 5 Е = 37. 8 

га ei ра Ka 8 "= = сз 
Juni—9 Juli, ла 100 86 35 22 70 70 
- > . 8 50, 96 20. ss 22 66 
- . z 4 50. ӨШ #3 c 79 61 zo 
Juli--8 Aug. 5 12| 40 54 76 5 55 zm 20 
E ; 5 0 40 ө? 20 5 өз аз 70 
)— > = 40 ет 70 = 96 19, 20 
9 Aug. —7 Sept 9 11 60 Si өз 5 “2 7 zo 
- > т 50 65 63 56 11|- 70 
, 4 0 a 42 22 35 56 
Juni- 9 Juli. қ 16 2 вв а? “А 79 90 
hee] > У 4 0 52 6:2 c 22 за 
2 é, B i 7 ep 5 91 76) 100 
) Juli—8 Aug Š 4 0 45 26 = 62 71| ӨӨ 
= П лө 60) E sz 79 99 
Я 15 б< a өн FL 96 81 90 
ug —7 Sept 8 17 21 AL өз 5 55 69 5 
і - 14 29 6) 20) '= 62 46 70 
s 0 64 35 52 т) Ax 
) Juni—9 Juli 23 2| өз 24 inl 44 
19 16 0 90  e3 60 62) 29 
9 2 22 10| 52 52 вэ 0 ae 
Juli—8 Aug. = 6 о та (6 -= 52 54 сө 
Е E 3 0- өзі. me Е so 9) %5 
5 21 о s Ww > 96 6 тв 
ug? Sept 8 | з 76 өз S6 38 zo 
: 22 28| 29 49 55 aal 58 
3 17 23 56 аз 50 56 


адын ынты > ech 


472. 


WINDRICHTING. 
Noord en Zuid Componenten (Sommen). 
20 tb S Е E Б E 
1890. 5 стт | IL. à | 513 
5 = S 2 = | o Е 
5 ЈЕ 5 5 = 5 | = © 
= = = Ф 2 | и = 
26 Sept.—7 Oct. “0 100 28 35 46 40 41 
8—17 , 50 50 53 17 4 0 10. 
18--27 ж “ 30 z 9 : 44 
28 0сі,-6 Nov 5 9 0 29 l4 5 26 
7—16 E 30 21 67 У. Ff 41 
17—26 = 55 0 15 D з 36 
27 Nov.—6 Dec Р 89 14 68 О = 27 
—16 Š 21 0 зи ы 48 
17--26 94 z 50 34 23 
27 Dec.—5 Jap. 53 0 42 4. 0 
28 Sept.—7 ae 96' 83 57 74 39 
8—17 96 53 56 33 13 
18—27 7 55 49 35 5 44 
28 ЖЕ --6 Nov. 20 90 19 : 33 = 47 
"eg 5 66 29 6 2 ` 38 
26 8 49 23 31 а = $5 
SÉ Хоу.—6 рес. 2 Lr 56 8 I B 27 
--16 = 96 49 13 12 = 28 
1126 SA 70 49 32 13 
27 Шес.-5 Jan. 22 42, 46 11 = 
| 
28 Sept.—7 "e 55 100 91 9 78 
8—17 те 2 82 25 42 
18-27 : 22 73 57 14 44 
28 0сі.-6 Nov. = 92 19 1 28 61 
=" 2 S 66 45 22 = 38, 
3 46 56 5 9, 2 20, 
EN бс Dec. 2 63 56 43 — | 
7—16 , Sa 55 2 з 2 62 
17-26 , ee 28 1 за 
27 Dec.—5 Jan. . we 42 0 a 12 


475 


WINDRICHTING. 
2 1 
i Oost еп West Componenten (Sommen). . 

м = =з 

ар b © B = 5 d 

Ф = = = [>] РА T 

= = E 2 5 5 = 5 

| 

í 0 36) 35 26 45 

50 1?) 54 44 4 5 

4 1 о 44 МЕ 59 12 4 
5 100 2 за 5 22 31 з? 
E 9 37 4| = 31| 53 38 
8 2 100 14 54| 3 26 3 35 
я 4 66 ? 20 Ж 25 52 28 
= 16 100 4 и BECH 42 17 14 
14 өзі 26] 50 82 4 
24 44 oi 48 яі 78 
14 ? 3) 28 29 3| 60 

14 63 30 15 52 35 
6 : 21! 19 44 5 11 68 3 
E3 ЕТ 49 4 ав = 18 70) 59 
= 1 0 50 3 E 66 65 28 
E ГЕ 7 31 24 = 35 зо 
g аз 37 27 8 14 62 51 
"= 1 39 26 20 3 62 33 0 
4 70 26 To 85 52 85 
3 70 62 46 48 57 79 
| | 

15 0 28 An 32| 69 
= аз 2 із зә 48) 50 
| 1 LS 67 14 31 54 40 
E 22 49 58 26 46 1? 
5 "ЖА! 3 15 ле Е 66 аз 62 
= 9 20 ? ЕЗ 55 25 16 
т т 42 эв 8 57: 30 
F т 29 14 4 57 20 50 
Al 392) 1а 89 15 59 
27 10 54 26 “| 62 91 


474 


WINDRICHTING. ( 
Noord еп Zuid Componenten (Sommen). E 
E 5 
1890. - = ; E 2 Е З 5 Е 
2 = x = Es = = E = 
30 Juni—9 Juli. í 2| 81 53 47 
10—19 е v 99 46 57 
20-29 ` 4 í 0 3913 i 76 50 
30 Juli—8 Aug. ёр ( 4l 8. 77 47 
9—18 ; 5 | 30) 5 43 54 
19—28 , = 73 8 56; 30 
29 Aug—7 бері. 21 = ( 531 8 14 47 | 
8-17 > = | = 12 7 | 
18—27 à ; 73 51 w 
| 
30 Juni—9 Juli. 0 zal 83 51 40) 
10—19 » i ( :| 100 = ol 60 
20—29 e A 0 35] 73 > 81 40 
30 Juli—8 Aug. = ( 7 5 86 44 
9--18 А = і 2861 ву E 68| 40 
19—28 е Б и s ww È 55 47 
29 Aug.—7 Sept. 8 | — Su 100 5 60 40 
8—17 e = 6 H| 94 8 29 54 
18—27 : а ? г! 5| 6 
| | 
30 Juni—9 Juli. ( 0 90 24! 20 
10—19 , ( 0 99 64! 50 
, P # 81| 78) 30 
30 Juli—8 Aug. E ( 00% > 72| Я 
9—18 › E ( 0 MIER 65| 30 
19—28 . с 14 0 00 © 10 
29 Aug.—1 Bets 1 | = 0 83 35| 40 
8-1 > — 27 37 10 
18—27 : ds 14 " 56) 30 


475 


WINDRICHTING. 
Oost en West Componenten (Sommen). 
| | | 
к Di E ES = 

1890. 5 = | d dëi а g E € = 

= | ај во ІЗІ 5 

2 = | 4 = = e | <= <= = 

| | | | | | 

) Juni -9 Juli. 100 13 A EE 7| өз 
10--19 ы ‚ | 100 7 | а! 19| 13 о 10 то 
20—29 . 2 | 100 Ü 4 19 0 вө 6 26 
30 Juli —8 Aug. 5 | 1200 зө 32 5 15 з sz 4| se 
9—18 > = | 10 40 зө Š 214 100 7| 82 
RR 2 | 100 40 wel = | 21 zol 90 15 52 

29 Aug.—7 Sept. E -- 20 зг E 0 3 50 32) — 

|| 8—17 : по 60 63 13 ге ы 

18—97 , — 3| 3t 41 0 деј. ИГ 

| | | 

Juni—9 Juli. 100 58 ? | 15 40 W 25 65 
0—19 ; `. | 100) 77 от |. 08 ВӘ 106 n 
—29 , 5 | 100 57 32 > t3) 20 5: 2 83 
Juli—8 Aug. 5 [100 79 10 = | 9| М 59 8 5? 
9—18 e = || 100) 68 46 5 4 0 SO (4H 5 
9-98 Қ o за 20| © 13 7 69 43 66 

29 Aug.—7 Sept. 5 -- 71 0| = 47 52 36 — 

E5—17 , - 81 9 = ^ 14 96 29 — 

18-97 А = 71 4 52 7 “ “ == 

| E | 

30 Juni—9 Juli. 100 50 ( 17 10 20 25 66 
10—19 қ 100 тө 4 46 10 so 17, 23 
20- : = | 100 sz : 0 0 Su 63 75 
30 Јан —8 Aug. = | 100 90 ы. 3 7 80 66 6? 
19-18 , = ss 50 a 5 12 0 227) 15 67 
19—28 , el Фа ве 0 5 23 — | 66 0 64 

P rd Sept. S | — so ; 51, — аа 43 — 

8-1 З ды 57 0 8 + s6) э — 

8—97 : Ж. 26 18 а, -- 65) ө — 


476 


WINDRICHTING. 1 
Noord en Zuid Componenten (Sommen). 
= vni E X ~ 3 à У 
жə. ЕЗ 343321512770 
* HU аталга Е g 
Ba = = |! = с га 5 < га 
28 Sept.—7 Oct. x| 100 70 70 © 26 —– n 
18-27 " % 2 x % 95 — | 
: 2 di Ss? 6 e 2% : cd 
28 Oct —6 Nov. SES. 7 HÀ 5 40 54 7 100| 47, 
7-16 š ELT 7 101 > 8| 41 100 ж T 
17—26 . е 2 0 20 5 ш ы 10 286 83 |7- 
27 Nov.—6 Dec. » т 9 B 2 5| | — | 9? Dip 
7—16 . = | > 1 A44 > 24 3) 20 99| 35 
17—26 , 10 2. зә 34 10| 100; б 
27 Dec.—5 Jan. б. 5 19 18] ла 100 Op 
| 
28 Sept—7 Oct. 44) 100 64. 1a 60. 
8—17 i 58| 83 42 4| se 66 - $ 
18—27 v S 56 14! Š 50 371 10 93| — 
28 Oct.—6 Nov SU S 25: 31 = a 3) 24 5 | 
—16 = | Š EL 10 & 4| 211 vq 5 3 
17—26 . Е 5 8 B| 3 D 34| 40 88 g1- 
27 Nov.—6 Dec #1 Е en 16) 5 26) 6) 30 NW 2 
7—16 . sis 25) .5| 8 54 31 3: D ZE 
17—26 e ве 235 " 52 50] 10 2 3 
27 Dec.—5 Jan. з 2 10 M az 56 бй 
| 1 
28 ket Oct. Т 100 62. 67 4| „20 == Ж 
E 4| 8 2 » 4 сЕ 
18—27 3 17| 66 49 27 24) 7 428- 
28 Oct—6 Nov E 4| 13 y m» Uu ж ЖаШ 
7—16 = | COME - із) 3) 44 15 72 
E. s | 3 20 ol dé 21 0 27) 10 E 
27 Хоу.-6 Dec 2 5 37 21| 7 30 | 1* + | 
7—16 e т 016 зз 10 за 31 ~ 
17-26 : E И :2 27) 25 9 | 
27 Dec.—5 Jan. 16 о 3 ? 26 28 A 
E 


477 


OW TING 
Oost en West Componenten (Sommen). 
5 | 
: Б = Lus 

1590. 5 = " 8 5 = = | È - 

ЖЕ Фа Бе | 253117214 

2 = = = = = E x | = 

| 

30 Sept.—7 Oct 13 0 3 0 Ss 19 — 

8—17 h 10 50 57 7 40 Á 

18-97 , 4 : 53 B _ 14 7 e — 18 — 
28 Oct.—6 Nov S S 51 39| 5 41 14 7 а? 
Uz 16 à bp S 57 24! > 40 21 40 6 
2 1796 8l s 60 15 5 38 14 30 43 
797 Nov.— 6 Dec 4 = 44. 43 © 33 7 50 63 
77-16 sI s 3 2 5 29 — m. a S 
117—96 Ё 0 74 17 14 30 0 69 
" 27 Dec.—5 Jan. 3 82 10 28 19, 10 69 

„30 Sept.—7 Oct. 64 0 32 14 э? 15| — 

при Е E 5 BE ln d 99 — 

518—927 , ~ S 62 11 5. 10 7 за ER a 
#98 Oct. -6 Nov. X. € 16 45 = 50 21 36 1 39 
287.6 ; = Е 77 5H Ё 29 21 77 5 
117 = = 80 33! 8 3| 344 €) 99 54 
d = 82 50) 5 46 Hl 7) 5 51 
= | 8 57 33 = и ч =- а 
42 85| 10 0 48 55 72 
а n 10) м e ж 73 

26 0 29 " e — 

A? 32 "ur = Ww us — 

: 33 35 1 7 ii aM — 
= sal ) 64 59 29 1 42 
S Es 4m 7 E 59 14 50 22 а 
= | dé so 85| = МІ — 77 10 67 
РА вө 36 16 7 70) 21 64 
= 50 59 a 74 10 76 
22 82 3 7 68 21 73 
2% 89 27 7 79 33 73 


478 


GEMIDDELDE WINDRICHTING. 


5 | | ЕРЕ |. | E 
B А | - = = 5 e o 
1590. ә 1 2 E : EJ 2 = 2 E 
$ du = = зу тууа А 
кә | Soe Je t 
7 
9 i | s 
50 Juni—9 Juli. ТАУАР ZW N 2 Өзу М0 0 о | wzwie 
—19 » ұм. ш | азу | о | и | WA. 8 “Ж 
20— 29 о | зе | Z 0 7 о | ONO | N 0 zw 
50 Juli—8 kw. гр | У ту. | 20 | Zw өү 0 NNO о | WZW 
-- » S (tw zw 020 | w о | N-|NNW| о |У7У 
~ i | -- 
19-28 = Ww] 2 8 ZW 0 | NNO N охо | WZW | 
29 Aug. —7 Sept. 5 ZZW | ZzW | NO | WNW| 0.2 NNO | NW | ONO | WZWij 
8-37 ZZW | ZW | NO 7 о N N | ох | WZW 
18—27 » WZW, wzw! 0 ZW 0 INW | NNO | NO | WZW 1 
| H 
50 er 9 Juli. WZW| W | 220 | ZW | WZW | N ZW | ZW | Z20 \ 
AE » | мхм | zw | Nw | wzw! w N | WNW | WZW | ZW E. 
2 49 % | 220 | 20 | NW | ZW | WZW) 0 ZW | тлу | 227 
б) CR -8 I 5 | wzw| w N w | zw | охо | w | Zzzw | ZW ДЕ 
= тугу | WZW) NW | Уулуу | ZW | лхо | WZW| 229 | 7% 
Tes 2 d wW wW NW W | ZZW м | WZW | ZZW 7% 
29 Aug.—-7 Sept. E WZW | WZW, NW | WNW | WZW, N wW zw | zu 
8—17 » WZW | У NW | ZW W | NNW | WNW| ZW | 227 
18—27 » WZW | W | NNW | У | ZZW | NNW М) zw | ZW 
| 
50 dr du Juli. WZW | NNO N 0 w w | охо | 070. I 
10— WNW| ZW N NNW NO | NW w | охо o m 
до 9 » 4 | ZW | 70 | NNW | NW 0 NNO үу NO o E 
50 Dom А. E Уу w joo] N о |WNW| WZW | NNO | ONO d 
9- = | WZW WZW| NW | NNW | o | NNW | уму] 070 | 070 
HER: » w |WZW| NW | N m NW | WZW| мо) W 
29 Aug. – 7 Sept. Ж | wzw| wzw | упу | NNW | o | NNW | муху | o | оо 
8— У У хо N охо N NW | ONO | охо 
16—97 5 WZW | WZW | NW N о Nw | wzw| NO | охо 


479 


GEMIDDELDE WINDRICHTING. 


ү 


s ‚5, : 
I d. аа б il. 
1890. 8 = E = F © = 9 8 
= = E 3 = % ~ = 2 
ЕСЕ ИЛЕ КЕЕ = тј“ је 
38 Sept.—7 Oct. w |WZW| NNW | ZZW | 0 N | NNW | ONO 
8-17 » ZW ZW N 7 о N NNW | ONO 
18-27 “4 |wzWw| ZW | NNW | 070 0 N NW о 
218 Oct.—6 Nov S zo | 220 | NW | 7 0 N | NNw | 0 
| 7-16 = о 020 | ZZW | NNW | ONO | NNW | NNW 0 ~ 
17—26 = 7 о | WNW| ONO о NNW | NO о # 
|97 Мо. —6 Dec Z о 070 w °| 770 о NO | 77% 0 
4 1— 16 = о 070 70 0 о NNW | NNW | ONO 
| 17—26 о 0 070 о о N NW | NO 
27 Dec.—5 käi ONO | ONO | — | NNW 0 NNW | — | око 
4 
ЈЕ 28 т Ze wW w | NW | WZW| NW | NNW | NW | WZW 
; WZW | WZW! WNW | WZW| ZW | NW w Leiw 
| biu 2 |wzw| zw | ХХ zW | W м | WNW | WZW 
28 Oct. 0 Nov. *P | zzw | zo | WNW| WZW| ZW | NNW | w ZW 
7—16 = | оло | о | уму | улуу | муху | nw | nw | zw | š 
17—26 8 | 227 | zo NW | 2W | EzEW | NW| У Zw E 
27 Nov.—6 Dec.| з | 070 | 070 | WNW| ZZW | ZZW | NW WZW | zw 
7—16 = 020 0 ХУ ZZW , ZZW | WNW| У ZZW 
1—96 » 0 охо w | WZW| ZZW | NNW | w охо 
27 Пес.—5 Jan. око | NO | — | WZW| WZW |. N —— | sw 
| 18 Sept.—7 Oct. w | w | NW | NNW | NNW | nyw | NW | охо 
— 17 RS WZW | WZW, NW N о NW N NW 
7 E w | WZW| NW | NNO | NNW | NNW | уму | NO 
б эӊ Oct.—6 Nov. | = 070. ZO N NNO 0 NW w хо 
ka: | 5 | ozo | ох | NW | му | 2 NW | уму |. N 8 
17 —26 = | zzw | zo |WNW| N [ZZW | NW | WZW| NO қ 
| o Nov.—6 Рес. | 8 | о | сој У N | им “1 
97-16 З || оло о УМ”! 0 070 | WNW | WZW| ОХО 
7—96 » о NO | WZW | 070 о w zw | око 
7 Dec.—5 Jan. охо | NO — | ONO 0 "ww | — F о 


480 


GEMIDDELDE WINDRICHTING. 


| | E 
| PL ils Р 
1890. des  .1515«|53 | = јат 1g 

= Z | Z = 18s Е > ЕСЕ 5 

= № | 43 Eus. x S [је | И 
50 Juni—9 Juli. 770 7 N ZZW | zo zo | ozo | zo о. | 
10—19 » 2279 | 2 рну 7 Z 220 | 070 | 070 | 70 % 
20--29 = ZW | ZZW | NO | ZZW | 770 | 770 | ONO Z0 | 070 | 
30 Juli—8 I |І: | о | 8 | 020] 220 | #26 | о | 90.1 50 | 
9—18 E ZZW | 7 N 070 | 770 | 770 0 0 0 i 
19—28 - Zw 7, NNW | ZZW 7 ZZW | охо | 070 | 070 „ 
29 М; —7 Sept. ZS [ау | 1 N | 220 | 20 | мөл 010 | 0 70 7, 
8— 0 | ZZW N Z тло | ZZW | 770 | 070 | 70. қ 
18 zu » 770 7 NNW | 070 70 70 7 070 7 - 
50 Juni —9 Juli. ZZW | 770 | NNW о 770 | 770 4 Z | WZW | 
10—19 » 770 7 NNW | 770 7 7 70 о70 | 770 | 
20—29 № |wzw|zzw| N | ono Z 770 | охо | 770 | ХОДА 
50 Juli—8 Aug. |: Z 2 |NNW| 0 | 220 | zo | 020 | ZO zo, 
18 = о zo | NW | NO | 220 | zo | ом | о | сој 
19--28 » = || 220 | ZZW | У 2 |мм| zo | ono | ozo | 2 % 
29 Aug.—7 бері. © | zw | zzo | www | ozo | zzo | zo | o | ото | Zo f» 
8- 17 » = w 7 | WNW | 070 | zo zo | 770 | zzw | 770 
18—27 » w | 22у | N zo | zzo | zo 7, zw | 22% 5 
50 Juni—9 Juli. 10 | 070 | WNW] NO |770 0 0 Z0 | ZZ0 | 
10— 19 » NNO | ZZO wW NNO | 770 70 770 | 070 | 070 | 
20--29 » = | zo | 20 N No | zo | охо | 220 | ото | 70% 
50 Juli—8 Aug. | = | ww | — [anw | ozo | z | ото | zo | о | zo fs 
9—18 » = | No 2 | NNO | охо | ZzW | ozo | ozo | 9 | 070%, 
19—28 a | Хо | ozo | NW | охо | 227 | o о о о ју 
29 Aug.—7 бері. 5 N — | NNO | ONO | 770 0 охо | OZO | 07 
—17 NNW 0 NNO | 770 NO 020 | ZZW | 70 0707, 
18- 97 » W | NNW | NO | OZO | NO No | 070 | охо 27% 


481 


GEMIDDELDE WINDRICHTING. 


Е р eL Eë ZE 
1890. 2.2... 5428] = | а (ФЕЈ 5 
= Б = 8 ER = Biss = 
= v A Која [= „је ш 
1% Es Vel. w | ZZW | м о то | 770 | ZO | 070 | 770 
8— wzW| ZZW | NNO | 770 7 7 220 | 70 70 
5 18-37 & |wuw]zzw | лхо | zo | 770 |. ZW | ZZW | 020 | ZW 
28 do ess Nov. S zw | z мло | око | ZZW | zw | ZZW | 020 | ZZW 
1-16 » E wzw! w | nyw | wzwl ZZW | NW | м |WZW| W 
| 17—26 2 уму | уху | МАУ | W ZW w қү w | ZZW 
| 27 Коу —6 Dec. £ || wzw] ZW | NNO | WZW| ZW {WZW | ONO NW| NW 
| 7--16 » © | Nw | WNW| NNO | WZ w w | WZW! WNW 
| 17—26 » NNV w м | wNW|zzw | Nw | NNW | WNW | WNW 
| 27 Dec.—5 Jan. WNW МҮ) N w 70 | WNW| NW | WNW | WNW 
| 
_ 28 Sept.—7 Oct. N 2 | nw | ото | zw | Zo | 770 | ZZW | 720 
[| 8—17 » NW | WZW | 0NO | 020 | NNW | WZW | WZW | WZW | WZW 
18--27 4 ПУЛУ | w 4 Nw | 020 | 20 у | ZZW | 7 70 
98 0ct.—6 Nov. | S | уху | луу ү NNO | 7 70 N |wzw| 7 о 
7—16 » | 2 | WNW|WNW| No | WZW| w | NW | WNW | WZW | WNW 
17—2 = ZW w | око | NW | ZZW | NNW | WZW| У ZW 
27 Nov.—6 Рес. | e | 227 | zw N W | Zw] У м |[WNW| у 
7—16 » "2 | ZZW | WZW| NNO | NNW | ZW | NNW wW JN WZW 
17—96 » ZZW | WN NW NW | WZW | NW | NNW | NW | NW 
27 Dec.—5 Jan. Ww |WNW| WNW | NNW | ZO NW | WNW | WNW | WNW 
| 98 бері.-7 Oct. 270 | NW | мо! O | NNW | охо | 2 | ото | ZO 
| 8—17 » NW | ZW | NW | NW | NNW | NNO | ZW 7 | WZW 
Ц 18—97 » . | NNO | WZW | NO о NO | NNO | ZZW о 70 
ag Oct.—6 Nov. | -= || охо 7 | wzw! охо | оло | NNO | ZZW | охо | WNW 
| 7—16 » 2 NNO 7 WNW | NNO | NW к |WNW| w NW 
17—96 e | WNW, NO | NNW N NW N zw |wNW| ZW 
97 Nov.—6 Dec.| 2 | мо! м 0 NNO | ZW | NNO | NW |. NW | NNO 
7—16 7 ит zw | NW | NNW | WNW| N wW NW w 
17—96 N -- v NNW w N NNW | WNW | WNW 
97 Dec.—5 Jan; қү | NW | WNW | WZW | NNW N w [wiw] w 


482 


GEMIDDELDE WINDRICHTING. 


= | Фе 8 | ВВ ИЯ 

5215! % 8 ee 8 + = 

1890. = Е- вв | e каа 

5.5 | = = 50 = 0 | 4 ко : 

== | = 5 Б ‚= ER r4 1 2 

© un = un ап ез = 5 EI 

| 
50 Juni—9 Е | zo | 070 7, NO | zo | мо | ozo | ZW 
10—19 | : Z0 | 050 | ZZW NNO | NO | NNW | 220 0 
20--29 еды 3 о 070 | ZZW $ N NNO N 70 0 
50 Juli—8 i | & | zzo | oo | z 5 | мо | o 0 | uo | MN 
9—18 © о | 070 7 S N | ono | око | zo | NO 
19—98 » = | ото | өто | ZzW | 3 | NNO o | NNW | zo w 
29 Aug.—7 Sept.| © | zo | ото | та | 5 NO | охо | — Z0 | NNW 
8—17 | « |] 20 | ozo | zzw мо | омо | — | ZO | NNO 
18—27 9 7 70 — ONO | омо | — 770 | ZW 
59 Juni—9 Juli. zo | ZZW | ZZW ono | ZW 7 70 | NNW 
--19 » ZO | 229 | Z 2 NO w У zo | WNW 
20—29 © || ozo | wzwj 7 A N | му | zw | 20 | N 
24 m Aug. SS izo | zw ж | 8 | 4$ |waw| 10 | $210 УНЕ 
= |ozo|wNWwW|zzw, 5 | NW |WNW| zo | zzo | WNW 
Т2 98 » 2 || zo | таму | 777 | Š N N | 220 | 20 | NW 
29 Aug—7 Ѕері.| $ | zo | zzw | zw | 5 ‘ око | 220 | — | 220 | W 
8—17 » 7 | szo им | ту | ^ N |wzw| — | 220 | WZW 
18 –27 » 7 7 -- "70 | zzw | — | 220 | ZW 
| 

50 Juni—9 Juli. 220 | 70 | ZZW | NO | NNO | NNO | 220 | WNW 
10—19 » 020 | 70 | 770 | zzw | wzw | WNW| 770 | WZW 
20--29 ж NO |070 | ZZW NW | ZW му | 770 | 770 
50 cms Aug "€ | zo 10 TW Ce N | мо | 770 | 270 | 227 
9— = о 70 | 220 | % NW | wzw] zo | zzo | NW 
| 19—98 » 5 || о2о | ою | z | ^ | му | zo | 220 | 20 | У 
29 Aug.—7 Sept.| 2 | zo | zo | zzw NO | WZW 220 | У 
17 » 770 | 770 | ZZW NW | w Z Гао яе 
18—27 » 70 7 — N 0 — 770 | ZW 


485 


GEMIDDELDE WINDRICHTING. 


ЕТІ BEREN 
е ~ d " „жа 
1890 кыр E 3 Е ф | = lama 
: Sz = 8 ір S 5 E ыды kl 
на | е} се ajf]? 
5° | ж = Л 2 > > 3 dë 
4 E o Bp. gu Oct. Z Z0 WNW] zo | Nw | zw | zw 
» 220 | 070 м NNW | W | 22у | Zw 
| Ke 4 || ZZW. | 070 N N 770 | 770 | Zw 
98 01-6 Nor. S озо | о = z N | охо | 20 N 
ў = шы e 
» 2 |WNW| 020 = = N | NNW| NW | У 
E s » 2 | Nw | nw] S Е = |026 | 7“ Zw | Zw 
= = 
27 Коу. —6 Бес, | = | — | 26 S = | — | NW | ZO | 220 | NW 
7—16 = — EU -— NW NW 7 ZW 
17—26 — N — NW NW | WNW | WZW 
7 рее. — 5 Jan. — | NW — [NNW | N zw | — 
28 Sept.—7 Oct 770 | ZZW N м |wzw| WZW| zw 
— 17 ZW NW NNO NW | WZ Z ZW 
18—27 » + 7 ZZW | 8 в N | WNW| 270 7, ZW 
8.00.8 Ма | E o La Lots joo, 7 
7-16 З wgl У Е Е -- W | WNW | WNW | WZW 
7—36 "ee 2 | wzw|wzw Б = — | NNW | WZW) ZW ZW 
7 Nov.—7 Dec.| 2 | — |wzw| 8 5 — | му | 220 | 70 | WNW 
—16 » ~ | — LWNW| 8 s — М |wzw| 7 ZW 
17—96 -- | WZW — N | хүү | Уху | ZW 
7 Dec.— 5 Jan — | ONO —- К |waw| 39 | — 
28 Sept.—7 Oct. 120 | 5 NW | ZZW | WNW| ZW | ZW 
| 8--17 7 NO WZW! ZW | WzW| 7 Zw 
18—27 „ | ZZW | 70 Ww W | 770 7 ZW 
|98 0сі.--6 Хоу. | 2 | zzo | оло -- | WNW[ 770 | 070 | ZZW 
7-26 2 |wWNW|. w = E — | 776 W ZW | WZW 
17—2 " EW L-W | Б |с -- 7 w |wzw| zw 
7 Nov.—6 Dec. S4 w — | NNW | ZzO | zo w 
224 -- | NNO — | NNW | wzw! 7 ЖАМ 
— | NNW — | NNW | уму | WNW| ZW 
127 Fee. Sé м | — | ONO — N ГА; zw | — 


484 


GEMIDDELDE УУ ING 
Е a & e = = а = Ез Ж 
pede те | ІЗ = Е ЕТ = 
== |- а BIB | == Бе | = 2 E 
50 Juni—9 Juli. 710 | 070 7, 0 N охо | WNW| 070 
10—19 » d 0 020 | 220 | ZO | NNW 0 NNW | 20 EE 
90—99 » 4 70 NO 770 770 NW | охо NW | 020 7 
50 Juli—8 Aug. | & 0 zo | 220 | 7750 | 0% 0 о ото , 
9--18 » 5 020 70 7 70 охо 10 NNO 020 Т 
19--98 У | хо 770 7 70 охо 70 ozo | 070 €. 
29 Aug.—7 Sept. E: 0 720 2 70 0 020 | NNO | 070 
aad | ZZW | 70 770 | 020 | ONO | 070 | NNO o E 
18—27 #1 ZZW 7 7 70 NNO ozo | ONO | NNW E 
50 Juni—9 Juli. 70 NNO | NNO о 0 070 NO охо 
10—19 » 1 0 NO NNO о 0 Z0 | WZW 0 
20—99 » t5 w N NNO 0 020 | 070 ZW | ONO 
30 Juli—8 Aug. | = 0 N NNO о 70 70 ZW | ONO 
9—11 » S 0 ONO | NNO 0 070 70 0 охо 
19—98 » z NO NNO NNO 0 0 70 070 охо 
29 Aug.—7 Sept. E: 070 | омо | NNO | 070! 070 70 хо охо 
8—1 » ZZW | NNO | NNO | 020 20 70 N N 
18--27 » ZZW N NNO 70 070 70 NNO N E 
| | 
30 Juni—9 Juli. 7 хо NO | охо 70 10 о NE 
10—19 a о NNO | NNO | ONO 70 210 | NNO | око # 
20—99 » e | WNW N NNO Z0 70 хо NNO %- 
50 Juli—8 Aug. | = о | NNO | мо | ONO | 70 zo | 220 | NNO % 
9—18 » = 0 охо хо охо 70 70 оо | оло g 
19--28 » S NO NNW N охо 10 10 070 HN : 
29 Aug.—7 Sept.) 2 | оло о мо | ою | 020 | 770 | 070 no NI 
8—17 » | GAN N NO ONO 70 720 NW NW — 
18-97 » ZZW | NNW wl .70 zo 220 | мо | NNW В 


485 


GEMIDDELDE WINDRICHTING. 


= D 
Е ТЕЗ 2122278 
* e 
me Bel 8 | 5 || = || |] 
= "|а ке. эу = | 2 
3 B de кілі pe zo | тлу 220 | 070 NNW | 070 
3 NNW ZW 7 770 охо о 
| © ZZW | WZW| ZZW 7 NO -- NO о 
| b ех —6 Nov. 2 7 wzw| ZZW | 70 охо | 070 70 m 
7—16 E NW | WNW| WNW | УЛУУ | 070 070 770 охо 
17-26 = ZW | WNW| ZW ZW N WNW ZW 070 
27 Nov.—6 Dec. Ф NNO 7 Z 020 70 070 хо 020 
| 7—16 = w WZW | ZW 770 NW 70 WZW |. 020 
17--2 » WZW у WZW | WZW w wW NNO NW 
127 Пес.—5 Jan. WNW | WZW| WNW| УУ | wW NW ZW 70 
28 бері.-7 Oct. 70 | NNW N 070 0 — 70 N 
E. 8-17 » N NW | NNW ! охо NO — | NNW N 
27 d 770 охо NNO 0 NO — 7 N 
28 Oct.—6 Nov. | & | zzo 0 мо! No | ono | zo | ozo | мо 
1—16 = WNW NO NNW NW NO 70 020 | WNW 
117--26 » 8 ZW N WNW w N ZW | ZZW N 
|27 Nov.—6 Dec. | т NNO 0 NNO о NO Z0 0 NNO 
7—16 © ү NNW NNO 70 хо % о N 
' | 17—26 » WZW WNW | NW wW NW w NW | WNW 
127 Dec.—5 Jan. WNW | NW N w | NNW | ZW | ZZW | NNW 
|28 Sept.—7 Oct. то | WNW; NNO | 070 | ONO — | NNW NW 
Boe » N w w NO NO — ONO | WNW 
; 770 | NNO N охо охо — 7, NNW 
O0ct.—6 Хоу 5 770 | zw | 770 | NNO NO 70 о | wie 
7—16 » e WNW| NNW w NW охо 70 70 WZW 
17—26 = 7, NNW w w NNW | wzw| WZW| NW 
97 Nov.—6 Пес. | % хо 0 х | ONO хо 70 о N 
d KC TI wl]amw | w 1 NO | 220 | 20 | zw 
17—96 WZw | wzw| У w | WNW| w | WNW| у 
7 Dec.—5 IS: WNW | WNW| NW wW NNO | ZZW | ZZW w 


486 | | 
GEMIDDELDE WINDRICHTING. 3 
Ф à = А : = К 
5 => = |=| 3 :) 2| S 
1890. 85154 24.4 | 2: р е ге 
ES 8 5 51:54) ЖБ ЕЕ, А 
| 
50 Juni—9 Juli. | _ 070 7 7 70 220 | У 
sag d » : 0 7 7 770 770 7 
-239 >» » 0 7, 7 70 770 770 
50 Juli—8 Aug. | SV ozo | zzw | тлу | 70 10 Z 
9—18 » 5 770 7, ZZW | 770 70 7 
19-28 » = 70 ZZW | ZZW | 770 | 770 7, 
29 Aug.—7 бері. 2 zo | ZZW | ZZW | 220 | 770 Z 
8—17 » 070 ZZW | ZZW 70 770 770 
18--27 » 070 7 7 7 7 7 
50 Juni—9 Juli. охо 0 0 Z0 020 070 
0- A » : ONO о о 70 70 720 
20— % NO 0 070 70 70 720 
50 а Aug E охо 0 070 70 70 7 
9--18 = 70 0 20 20 70 770 
uu e 070 0 070 070 70 70 
29 Aug.—7 Sept 5 0 0 070 | 770 70 720 
--17 NO 0 охо 10 70 770 
18—27 _ » SN 0 0 770 070 770 
50 Juni—9 Juli 0 0 N 0 020 70 
10 » охо о NNO 070 020 7 
20— PA NNO 0 NNO 020 о 7 
50 Јан —8 Aug. Е охо 0 N 0 020 7 
18 » 5 | өзө 0 N о 070 7 
19--28 » _ 20 0 N 0 0 770 
29 Aug.—7 бері. S | ozo! о | хх o | ото | 770 
17 20 о NNO 0 070 770 
18—97 » N о N о 020 220 


487 


GEMIDDELDE WINDRICHTING. 


1890 1.51 | Get Beke 1 
2:5. 2 | 312 321 КЕ| E 
ЕГЕ 24 543 4147 | =“ 2 
ў бын ші; n о | ZzW | ZW | 210 | 220 | ZZW 7 ZZW 
70 ZW ZW 770 770 7 т ZZW 
Doy ж 7 ZW ZZW NO 7 ZZW + 770 ZZW 
28 Oct.—6 Nov. S | оло | zw | zzw | 70 770 Z 70 7 
1—16 E ZZW | ZZW ZW Z ZZW ZW Z ZW 
17—26 = 070 7 ZW 020 ZZW | 070 ZZW | WZW 
27 Nov.—6 Dec 2 0 770 7 770 70 7 NNW | ZW 
7—96 "= 020 | ZZW | ZZW ZW | ZZW 7 770 Zw 
17—96 w WZW | WZW | WNW Уу У ZW | WNW 
27 Dec.—5 aic wzw| w Zw Үү ZZW | ZZW | ZW Zw 
„28 Sept.—7 Oct. 020 0 70 10 | 220 | 50 W | ZZW 
8—17 » N ОМО | WZW 0 070 770 ONO | ZZW 
18—27 ж NO охо 770 070 70 70 о 7 
28 Oct.—6 Nov 20 | ono | омо 7 ozo | омо 70 охо 7 
7—16 = WZw | ММО | WZW! 770 | WNW| 770 | ZZW ZW 
17—96 Б 070 NW | WZW | NNO | WZW| NNO ZW w 
27 Nov.—6 Dec. | e 0 ONO | охо Z0 0 0 7, 7 
7—16 = 770 720 NNW | NNO N ONO ММО | NNW 
17--26 » үу w уу NW | WNW| NNW w N 
97 Dec.—5 Jan. w | WNW| NW NW | WNW| NNO N ZW 
28 Sept.—7 GE охо хо N 0 0 220 | 220 | ZZW 
8—17 N N NNW охо охо 7 770 ZZW 
18—27 А 70 охо NNO NO 070 7720 070 ZZW 
" "i —6 Nov. = охо NO N охо 0 770 о 2 
--16 » S Zw NO NNW N N гы ZZW 
Tir 6 » © | wzw| NNW | NW | NNO NNO NNO 770 070 
27 Nov.—6 eier © о N NNO о о 70 220 | ZZW 
1—16 "T w | NNW | NW N N | тм! zzw | zw 
17—26 wW уу w NW | WNW| NW w WZW 
27 Dec.—5 De: У NNW NW | NNW | NNW | WNW zo ZZW 


488 


GEMIDDELDE WINDRICHTING. 


= 
E Ер S E = 5 5 
1890. E _ а | 8 5 Е БӘР Дд 
50 Juni—9 Juli. NNO 0 0 Z0 о 0 NO 
10— 19 » 1 70 о 70 020 0 NO 
29 5 N 70 0 70 . 020 0 хо 
50 Juli—8 Aug. | $ N 720 о 70 5 020 0 NO 
9— 18 © N 770 0 70 S 070 770 хо 
19—28 - N 220 | охо 70 s m ZW NO 
29 Aug.—7 Sept. 2 N ZO | ом 70 5 020 | ZZW | NO 
—17 N 70 охо 70 020 | ZZW хо 
18--27 » N Z N 70 70 770 хо 
50 Juni—9 Juli. NNO Z 0 770 0 WZW 0 
10—19 » : N 7, 0 70 B 020 ZW 0 
20—29 » eb N Z NNW 70 Э. 070 | WZW о 
50 Juli—S Aug. | 5 N 7, 70 & 070 w` 0 
9—18 » TS N 1 охо | 70 5 | ozo | wzw| 0 
12—28 Т N 7 NNO 70 ET wzw| 0 
29 Aug.—7 бері) 5 K nor d 70 s | ою | wzw] ©] 
—17 N 70 NNO 70 ~ 70 ZW 020 
18—27 » N 7 70 770 70 zw | 770 
50 Juni—9 Juli. NNO 7 m — 020 0 NO 
0—19 » N Z 0 Z0 10 020 охо 
29 P NNO 7 0 70 020 7 ко 
50 Juli—8 Aug. E N 4 0 20 e 220 | 20 | ONO 
9—18 = N D 0 70 S 020 zw | ONO 
19--28 ә | но 7 0 ozo | ^ 0 7 NO | ; 
29 Aug.—9 Sept.| 3 N zo | 020 | 70 070 o | ко ` 
--17 NNO 70 070 70 70 охо ко EP 
18—27 » N 7 ozo | 70 170 | 070 | ONO 


489 


GEMIDDELDE WINDRICHTING. 


' ыр ` g Z "e ы = 
1890. бү + Ен 51) Жез 
= 8 2 Е = = "e z 
ЕШТЕ БОСНИЯ 
128 Sept.—7 Oct. N 1 NW | 20 | 010 Z 70 
| 8—17 » N Z0 NNO 070 Кр w 0 
| 118--27 ipso ad NNW | 020 0 EA 70 NNW 770 
198 Oct.—6 Nov. 5 0 N 070 = то | wzw | 70 
1—16 ы N 070 NNW ZZW = ZW WNW | ZZW 
17--26 = N 0 NW = NW N 710 
27 Nov.—6 рес. ж N 020 N w Е 70 Nw 70 
7--16 = NNW о N w ZW | NNW | 220 
7—96 š N о NNO | NW WZW | NNW | ZW 
27 Dec.—5 Jan. NNW | — NW w w N | WZW 
A d | | 
498 Sept.—7 Oct. | N 7, 7 220 070 | ZZW | 70 
| 617 | N NO ZW | 770 020 | ZZW | 70 
| j à N 770 770 70 5 770 | WZW H 
98 Oct.—6 Nov. = ухо | охо х zo | = | 220 | WzW| 70 
SCT = N N У 70 = | wzw ZW | ZZW 
17—96 А а | мх N NW | м | B | NW | wei 20 
27 Nov.—6 рес. 2 N хо WZW | WZW = ZZW Z 70 
ER Tt » der N NW | WNW | WZW 8 WZW | WNW 7 
17—96 » NNW | NW | NNW | WNW Уу NW | WZW 
27 Dec.—5 Jan. NNW | WNW| NW | WNW w w | wzw 
28 бері,--7 Oct. N Z 220 | 770 220 | 770 | 070 
8—17 » N 0 Z 770 70 020 | 070 
97 | N 70 70 70 Zw о | wzw 
28 0ct.—6 Nov. | = NNO | охо m Z0 770 0 охо 
Se » © N 220 ! 770 | 270 | = | WZW| NO w 
17—26 S N NNO 70 NNO S WNW | NO | NNW 
27 Nov.—6 Рес. | © N N | 70 — | 7, | ONO | охо 
1—16 e N ONO | ONO | ZZW | ZW.) NO у WPN 
17—26 » NW NO | NW | | WZW | NNW NW 
27 Dec.—5 Jan. NNW m w NW | | WNW | У w 
31 


490 : | 


GEMIDDELDE WINDRICHTING. 


Ф 1 

: 6 5 в i 

: а : 3 : S = : | 

es OEREN р а аа ега | 
sien о las a 
= 
50 Juni—9 Juli. о | ом | 7 151 270 | V N zo 2 
10—19 » ‚| о |н z zzw | 770 | 0 kN | zo B 
90—99 » S 0 w | ONO . | 770 Z | 070 N zo 1 

~ : e = 

50 Juli—8 Aug. | žo | о 0 x |-@ | 7 Z 0 N zo ^ 
9—18 » © о 6 | 664 5 25-1 eet 6 N zo E 
19--28 » | KE, 9 | мој = 16 mE] o N zo | 
29 Aug.—7 Sep.| 5 | — | о | 20 | 5 1 2 о |му| — 7 
8—17 » — 0 0 020 | 7 о |ww|— X 
18—97 » 22 Few | wse Zw | 7 70 N — Ж 
Y 
e. 
50 Juni—9 Juli. о |WNW| 2 ZZW | 70 о | zzo | zo М 
10—19 » 0 у 7 ZZW | 770 0 zzo | 20 Ц 
20—29 » | £l о | wiwi 220| 5 2 | ло | 0200 | z | 09% 
50 Juli—8 Aug. | 5 0 7 Е 7 | zzw 070 2 zo Ж 
--18 Ма | о | жн!) то 5 Z Z о |zzw| 20 S 
19—28 а о (Re 220 | 5 | 220 7, о |zzw| zo Т 
29 Aug.—7 бері. 5 | — [WNW[ z E | wi 2 zo| по | — I 
—17 — |мам| 2 220 | zzw | 020 | 220 | —- 
18--27 » — w Z Zw 7, zo | 70 | — B 
| 

ы 

30 Juni—9 Juli. о о 7 770 | 770 0 zzo | zo & 
10—19 » 0 0 7 Zw 7, ozo | 270 | 20 $ 
29 » E 0 0 7, 7 7, 070 | ZO zo | 

50 Juli-8 Aug. | = | o 0 Z = 7 z | ozo | 020 | zo 2 
9--18 p 5 | 0 о 2 S Z z | ozo | Nyo | zo E 
19—28 WIE. LO 0 z | ^ | о | z | ozo | zw | zo Ж 
29 Aug.—7 Ѕері.| S | — | о 4 zw | т | де! айо, — E 
8—17 » — |020 7 7 z | 020 | zo | — | 
18--27 » -- |:070 | zzw Zw 7, 70 7 — ` 
| 


491 


GEMIDDELDE WINDRICHTING. 


| 
i ж Е | = Sei 
1890. Б = e B 8 l8 E = Е 
5 = Е S 3 SE "= = = 
"ом А жеља о д 
28 Sept.—7 Oct. 770 7 ZZW | 7 o | им | — 
8—11 , ту | 70 WZW| ZZW | 020 | N 
18—27 d 0 ZW АУ 0 N -- 
% De --6 Nov. 5 | g у | чу | & | zw | злу | zw | м 70 
» E т W |WzW| АҒАЛАРЫ. 7 
dé _ » 2 3 У INI B ZW | ZZW | WZW) N | ZZW 
| 27 Nov.—6 Dec.| 2 Е |wzw| омо | & о |zzW| w N ZW 
7—16 5 770 | WNW хо 2 |WNW| N |wzw 
17—25 4 У. NNW | ZZW | WNW| N Zw 
27 Dee.—5 ba: NNW | W NW | WZW| NW N ZW 
> 98 урн —7 pt Zw | 7 229 | 7 | око | 220 | — 

ld 78-97 zw | 7 ZW 1-7 | ммуу. | 220 | = 
18—27 » d Е ZW Z Е 7 7 0 7 D 
28 Oct.—6 Nov. => | 2 | мог | 20 | P | zw | ау | Nw | z | 20: 
4-4 ка | Е w | ууу | £ ZW | ZW | дү | zw | 7 
17—26 [Ёё 2 | | а | 8 |wzw|zzw | ww | 220 | zw 
97 Nov.—6 Dee.| 2 | З |мхч| оо | 5 | ovo | там | WNW| z | олуу: 

1—16 - S |www] o S NC ZZW | WNW| W | WZW 
Ж » NW | WZW N 2 Iwer w | zws 
27 Пес.—5 Jan. WNW | WZW NW | ZW | WNW] 720 | ZW 
28 Sept.—7 Oct. 020 | 7 22 | 7 20. | zzo | — 
-8—17 » 70 | ZZW WZW | 7 wi | 220 | — 
18—27 : 070 | ZZW 7 ZZW | NNW | 220. | — 
98 Oct.—6 Nov. | 5 о | WZW WZW му | -Z 70 

——16 а z 0 w Б ZW | ZZW | NW | 070 7 
17--96 & | 5 | 020 | wzw] 5 |wzw| z NW | ту 
27 Nov.—6 Dec. | z о Zw мо | zw | wNW| NO | zw. 

4. 18 » = 0. | WZW NNO 7 | WNW| NNW | ZW- 
17—96: 0 TW N | ZZW | УМУ | WNW | ZW 
27 Dec.—5 Jai, ох | w м | zw | муу | Nw | ту 


492 


REGENWAARNEMINGEN. 


Hoeveelheid regen. 


Aantal regendagen. 


Grootste dagelijksche 
hoeveelheid regen. 


159 9. 
Soedimara Кез. Bat. afd. Mr.-Corn.| 130| 93| 1201 11 4 7| 4 5H 43 
Tjiogreg » afd. Buitenzorg. | 475| 330| 441| 19) 19) 15) 131) 65| 112 
Srogol. : : 277| 329| 235| 13] 14| 19) 100| 81| 63 
Tjioelar . . .|* e 439 00| 11| 131 10) 122| 47| 98 
Goenoeng Golis .| > > 9 3597, 234) 2! 13 8 5| 62| 70 
Tjirangsad ; ; 389| 339| 153| 10| 19| 7| 175| 122| 46 
Tjipatat ; ; 503| 497| 228| 19| 21| 16) 140| 101| 48 
Tjigoodeg ke К 443, 356| 2421 12) 16) 13| 141| 81 44 
Dramag ү. , 395) 437| 251! 16) 19) 17) 65 92| 71 
Parakan-Salak А, Preang. R. afd. Soekab.| 1 4| 274! 13] 15: 15] 42 64| 57 
Perbawati. . …| > . 29 113| 164| 17 11 14) 77 20| 4 
Soekaboemi . : 155 130| 13| 10) 12] 41 Al 58 
гоз. ; > 148 115| 166) 9) 11| 8| 63| 31| 60 
Sindang-Sari , ; 214| 103| 157] 15| 11! 12| 44 38 
Noord Tjempaka.| » , ? | 154| 214 7 9 12) ? | 6) 57 
Zuid Tjempaka Fa қ 140} 1431 228| 15] 8 12 42| 46| 74 
Tji Jd М тА Я 6| 2 1 
ТШайаш ald. Soekapoera-kolot.| 112 285) 7| ? | ш 79 
а , ` ма. Bandoeng. 45| 70 238) 19] 9 17) 45: 19] 45 
Tjampaka-Warna.| » ad. Soekapoera-kolot. SI EISE зе ris > 
Margapala. . .|. afd. Soemedang. 150- 33] 63) 11 4 o 59 19) 32 
Tjinanggerang -| » i 183| 37 11 A 6| 50 Б 
Soebang » Krawang. atd. Рата-| 163! 29 150 м3 бе 3 3 € 
Kamaroong . oekan en Tjissem| 160: 14 46) 6 1 10) 92 14| 9 
Pamanoekan . nden. 78: 19| 28 7 Ж 58.2308] БЕ M 
assir-Boengoer „| > S 189) 47| 111! 8 3 5] 46 27) 40 
Eu [а ER ei 
'enger-Agoong .| > » Ai 4241 11 6 17| 61 1 
Panaroeban . |. e 125) 50 ul 8| 15| 27| 16) 165 
Tjiatter 27 > 336) 262 13) 11| 13) 64 80 168 


495 


REGENWAARNEMINGEN. 
Hoeveelheid regen. | Aantal regen dagen. d wo 
159 0 
Soedimara e 
Tjiogreg. 
Tere e 


Т) өгізі 
ым Golis . 
Tjirangsad . 


Dramaga . . 
рысады Salak . 


Perbawati . 

mi. 
Sindang Sari . . 
‚ Коога ка 5 


Zuid Tjempaka. 
E. 

mi adjang . 

Tjemp. Warna. 


Margapala 
Tjinanggerang · 
Passir Boengoer. 
Wangoen Redjo. 


E Teng мы. geg 
г iate. 


aga 


REGENWAARNEMINGEN. 
Hoeveelheid regen. || Aantal regendagen. Kreien та : 
1590. 
| | 01 Ж || г|2|=| 9| 
ў ы ЕК ЕЕ ЕЕ SCHERER 
Sarieredjo. .|Res. Krawang, afd. Pa-| 388| 90| 346| 15| 9| 11| 55 20| 112 $ 
Kasso-Malang. „| »  manoekan en 178, 32| 236! 12 81° 91 -47] 22] U 3 
Boeka-Negara. . Tjiassem Landen. | 436| 96 597 19 7) 16) 61 27| 200 | 
Djagernaik . .| > , 133] 711 403- 15 515 2 19] 139 | 
Ardjo Sari . .|>» > 428! 118| 492| 13| 8| 12) 105] 46 128 | 
Boediradja. . .|Rès. Cheribon. 11и НЕ? 6 ies n|* 3 
Нагов г. +- Tegal, afd. Brehes.| 173| 44| 66) 8 4 80 20 32 7 
Lemah Abang o Mosa 162 t 11 4| ? 60 349] ? % 
Proepoeg . |» > 33 8 тет 4 6 6 3 З | 
Ketanggoegan. > | , 192| 351 105) T 4 9 54| 211 94 | 
Қада Ана. : 9 d 5! 198) 14| 95 | 
Sindang-heula > , 14| 0 2 0 9 | 
Kali- Lg. , , bi s AM X 51 19 | 
Balapoelang , d 12 5| ll 16| 25 j 
Adiwerna » afd. Tegal. 7| 129] 70 97; 48| "28 4 
Moengkoeng . . Веѕ. Banjoemas afd. Ban- 8% 8| 11] 38| 67) 27 
djarnegara. 
Karang Kobar . > 201 19) 37, 29 46 
Bandjar Negara . , , 13 - 8| 12 32; 4| Bi 
joemas. `. .| » ајд. Banjoemas. 9! 13| 19) 19| 74 
oerwakerta . .| > >  Poerwakerta. 12| 12| 14| 16| 119| 6 
Djailawang . .|» > 5 6| 10] 12| 57| 41 
djibarang $213 , D 10 12, 62 81 9 
Wonodadi. ^ >» Bandjarnegara. о“ 6 12| 15 
Toerworedjo ,- e e Dan 4 7 201 73 
Pengadegan 2 » $ ` 10 9 64 62 50 
Poerbolinggo Ee oor ам 10 = Ти" 1 591 160| 65 
cede ; Big 1 id. Ledok. 12 12 19 57 6 
тап > elen a edo 1 р 1 16) 3 
_ Kedondong » Кедое ald. Magelang. 82-7 т 68| 19| 83 


495 


REGENWAARNEMINGEN. 
Hoeveelheid regen. | Aantal regen dagen, о г 
189 0. | | 

xi ы . ы 22 > 2 = ad > ` - 

ЛЕГЕ ЕЕЕ Е 
Ѕагіегейјо 450, 536| 477) 509 272 197 28 2200] 96) 73 n 112 
Kasso-Malang 382| 310| 276| 3770) 24| 18 17 204 5 18 
Boeka Negara 661| 532| 471| 5014) 23 16 16 224) 120| 2 125; 200 
Djagern»ik . 516| 382| 543| 4565| 26 25 239 51 66 139 
Ardjo Sari . 7 396) 413 33) 26) 18 20) 240] 92| 100] 68! 128 
Boedi Radja. 91) 100) 193 5 9| 12 46] 22| 35 
Baros x i e 63| 301 SH 2095 s 7 2 15 141 en ҚЫ т 89 
Lemah Abang . ? ? ? ? ? : 

"We С. 95| 36| 37| 1396) 14| 15 | 16| 137] A 7| 7| 77 
Ketanggoengan 76| 216| 169) 2004) 7 151 17) 140) 48 43| 42 62 
Bandjar Ardjo . 145| 335| 392) 2377 9| 15| I0] ^D5!| 72| 73| BO 130 
Sindangheula . 91| 345| 556] 2773 6| 15 15 125| 32] 54 94| · 94 
ali-gogo 3 55| 153| 335) 1695 4| 12 16) 112] 25| 70 рг 124 

Balapoelang. . 154| 232| 3: 17| 19 21 46 
Adiwerna . . пл). | 116| 318 ? 10. 12 ? 9271 91 
Moengkoeng 305! 499| 4961 3640) 18 21 26) 207 56 74 82 86 
Karang Kobar . 415| 533) 711| 4675) 25 26 2 2 58 151 151 
Bandjar-Negara . 337) 604) 35739] 20 23, 29 219 66 5 81 81 
Banjoemas . . 456| 492| 430) 298 15] 20 26 " 152) 19 127] 152 

555) 325) 563 28) 21) 23 22 202) 115] 42 121 | 121 
Шап lawang . 652) 475) 311] 30251 18 23 0 169 1411 79 81 141 
Adjibarang . 563! 359, 451! 3605| 191 21 22 175) 135] 61 87 135 
Wonodadi . 395 7) 258) 3203) 13 М 14 168; 75 74 102 
Poerworedjo 648 3 3258| 18| 20 2 158) 115! 105 “| 15 
Pengadegan. 524| 392 3624] 18) 21| 25] 192 125) 70| 83| 15 
P'oerholinggo 453| 420| 562! 3940) 92) 24 25| 212| 115] 82 65| 160 
Bobotsari 401) 496) 713) 4305| 18| 21 28 26) 70] 75 95] 128 
Sapoeran 565| 413| 453| 3702| 22 25 21| 219) 96| 44 86) 118 
Kedondong 313| 316 Ў Е 14! 27] 291 159) 109 " ч 121 


496 


REGENWAARNEMINGEN. 


Hoeveelheid regen. 


Aantal regendagen. 


Grootste dageltjksche 


hoeveelheid regen. 


15 9 0. 
5j oj alai] СЕЕ ЕК: 
а їчї рза зурая ш 
Kaliboto . .|Res. Bagelen afd. Роегуу.| 103) 19 d 6. 3 A 43 15| 71 
Kedoong Poetri .| > e 49| 9, 169| 5| 31 1! 19] 5| 61 
ice. e ; 52| 14 167] A 2| 12) 201 8| 49 
Tedoenan. . » > 16, 21 169 2 8| 13| 13 5| 33 
Kali-Gessing . , » 67 8| 21 9 5 D 20 З 9 
Poerworedjo . , > 47 60 179 5| 6; 10 45| 77 
Poerwodadi . » afd. Koetoardjo. 43 89 2771. 4 8 9 341 32| 124 
Djogobojo ; 94| 17| 191] 5| 31 7) 56 11 50 
Sawan H 45: 92 138 5 3 $6. Ce 55 
Koetoardjo > > 50) 45 237 5 51-12! X. 2H AM 
45:22 

Banjoeoerip . » ald. Poerworedjo. déi 33. 724. 36 а. 7) 21. 32] 15 
Grabak … . |, ай. Koetoardjo. 47| 6 250| 4| 6. 8) 33] 35] 81 
Rebok . . |. 73| 40 175] 4| 1| 9| 30 40] 84 
Kalimeneng . , , 93] 47| 174| 4| 3| 8) 40) 44| 27 
Bagelen . . ‚4 58) 183| 5| 6) ul 30] 44| 77 
Sokogelap. , , 175] 22 230 8 6| 1 І 451 14) 70 
Somogede. . . |, , 81) 36| 299| 3, 31 151 43| 19 107 
Kedoong Goepit .| > , 82, 10) 182 3| 4 10) 50; 11] 50 
‚ . .|» ад. Keboemen. 43| 13| 238| A 1| 13) 21 131 109 
Wadas Lintang . ald. Ledok, 28) 250 2 7 13 25| 100| 80 
Ambal. » afd. Keboemen. di 511 191]. 7| 9 T 18) 73 
Alian . . , 51| 62| 202 4 4| 12| 27, 48 83 
Sadang . . , > 51] 79) 148) 7| 5) 10) 12 50 51 
Penoenggalan. » ald. Karang-anjer. 20| 124| 141| 4| 7| 14| 11 58 36 
Keboemen. . » afd. Keboemen. 98| 5 T 5] 10] 14 70| 11 55; 

Dorowatie. » afd. Karang-anjer. | 150 38, 197| (6| o 12 100 8 
Кей Wringin. М è 36) 102 30 10 9| 14 9 44 ' 
, D 48 105 210 5| 10) М 21 55| 74 
ce У 53 185) 8 19) 16) 29| 32] 67 
Karanganjar i > , 9 110 449 2 о 1 | 8: 41 148 


SE а e 


“4 "P > „ен 
= 


497 


REGENWAARNEMINGEN. 


Hoeveelheid regen. 


Aantal regendagen. 


Grootste ye 


Hoeverlheid reg 
1890. 
Ен ЙДЕ ТЕ |||} 
Kaliboto. 2263) 12] 22 22 161 40 64| 48 10 
| Kedoong Poetri . 12| 20 24 
oano . . 9| 13| 22 
Tedoenan 16| 21| 18 
Kaligessing . g|.21| 26 
Poerworedjo IH 15. 22 
1117101 17 
Djogobojo . Ui 15| 20 
Sawangan . 2668| 13| 21| 21) 100 86 
Koetoardjo . 14| 16; 13 
` Banjoeoerip. 8 4| 14 
| Grabak . 2531| 14] IN 19) 140 95 
| Rebook. . 2204| 11]. 17] .1 ] 84 
| Kalimeneng. m: DI 17| 20) 147 108 
| Sokogelap . | 13| 19| 18 
| Somagede | 14| 18 
| Чер соус. 26721 14, 16| 18 100 
Premboen | 2499) 111 М 14] 124 127 
Wadas Lintang. | 5695; 15 2) 20 175 205 
Ambal . . 388| 247| 487 13| 19| 23) 
Ahan _. 182, 590| 709 13| 22] 25 
ђе Ё la 232 310 Ze 2165 5 16 21 
| Penoenggalan 23: 233 ) ре 2] 171 
Keboemen 375) 311 410 13] 11 21 pi 
 Dorowati . 580) 298 379 3326; 14| 21) 2 17 161 
| Wring 339| 263 | 2014) 19 22| 2 19 64 
Kretek. . 510| 6 | 326 19, 19, 25 
Gombong 474| 521 341) 3193, 1 2) 24| 199 173 
Morapganjet 829 мг 606] 4343) 13 18| 1 us 226 
| | 


498 


BEGENWAARNEMINGEN. 


Hoeveelheid regen. 


Aantal regendagen. 


Grootste da rem d 


hoeveelheid regen. 
1890. S * | 4 
224 A - d S L. a = E =. 
Еу аара арал уз v3 
Poering . Je Bag. afd. puce 103| 146| 180) 14| 11 a 26) 58 
Soempioeh „| » Banjoem.afd.Banjoem.| 86) 97| 188) 13] 14 17 25 35 
Tebo . » Bag. ага. Каг.-апјаг. | 176| 378| 300) 11, 24| 20 40 47 
Wonosobo ald. Ledok. 51| 14 32| 17|. М 16) 44 38 
Tjendogo . » Banjoem.afd.Banjoem.| 66, 1 78 9 ІЗ 15) 21) 60 
Adiredjo -> ` 268| 202 n| 11| 12) 60. 66 1124 
edew. .| > Rembang. 64| 35| 122 8 e. 31 19| 46; 
Djati Kalangan „| > Pekalongan. 57 50) 22) 6 5 o 97 29) 140% 
Medi eR em у 4 ou 144| 8 11 17 44 53) 354 
Bantaran . . Res. Kediri afd. Blitar. | 7 | 55) 161| 7 9| 12 21| 54% 
Datiredjo. » Soerab. afd. Modjok] ? | 68| 56) 7 d 4 2 | 37 36] 
onosalan А » 74! 10 7 D 17 360 241 321 
Trawas . » Pasoeroean afd. Bangil. 57 23] 55 5 3 51-21 1! 20% 
Tjelahet . » Soerab. afd. Modjok. 33 88) 7 4 10] 29) 15 20] 
Patjet. let. $0.9 a] fe 19 Rn ME 
Kasri . .|Res. Pasoer. afd. Bangili 18, 0) 17| 3, 0 2| 9| 0 138 
BA. Ба А j e 51 271 92 5 4 0 25 101 GOE 
Gempol . . .|: . » e B 7 0 1 бі 22% 
Proef-stat.O.-Java.|Res. > afd. Pasoeroean 0 0 бр“ ww 0. Ee, 
eenig » :Везоекі аја. Ојешђег.| 41| 54 209) 6 14 14| 18 18: 40 | 
Kajoemas " e r 52| ? e St 9 42| ? 27 | 
Angkrek . : . n 4! S S1! 8| 4| * 3 
Taman Aroen. , : ^ B9] Р EEN a P 71! 55! 2 35 h 
Batang Baras. ? ? | 354) ? ? 24 ? 49 % 
Segli . po de 103 75| 40 5| 7| 4 42| 24| 5: 
Mabar. .|Res. 0 К. Sumatra afd. A 
à Deli, 141| 142) 221| 12 14| 15) 10 43 51: 
Petani. 2... , 187| 265| 254| 13 12) 9 55| 55| 83 
Batang Leko.  .|Res. Palembang. 83] ? : а ? 13) 222! 51 


REGENWAARNEMINGEN. 


499 


Hoeveelheid regen. 


Aantal regendagen. 


Grootste dagelijksche 
Hoeveelheid regen. 


E 
| 


1890. | 
ЗІ асы ы 
| ерак | 2 | 5|= || 3 Е 
| Poering 3| 433! 408 20) 16| 17 
| Soempioeh 596) 594 432 18-221 23 
Tebo. 916| 5 55 17! 19| 20 
| Wonosobo 634| 484 489 25| 231 26 
"| Пе ndogo 510| 378| 387 17, 19| 24 
йге 933! 446) 393 16] 15| 16 
4 274| 77| 165 16) 14) 20) 159 77 
anh Kalangan 166| 262) 444! 1628| 16| 19| 24| 180 140 
; 261| 548| 504) 2768| 19] .8| 26| 217 146 
Bantaran 313| 487 409) 4107| 151 21 20 НА 
жей Doeren . 41| ? 231 3 { 17 
| и pte 252| 78 21.11 6 
onosalan . 142| 1 118] > ww I0 n 
Trawas. 120| 211! 227 0 13 14 
Tjelahet 171) 197, 176 191 1 1 
Patjet 155) 110| 132 9| 12| 16 
Kasri 108) 298) 135] 180) 7| 12 13| 130 99 
Prigen 106| 307| 232) 3061| 12) 14| 14) 168 142 
| Semil 58| 172| 96) 95) 4 10) 6| o 92 
jmd 0.-Jav. 47| 124| 45] 1085) 2| 9 7 91 79 
| Widodaren . 312| 514| saal seso) 15! 19| ad 2% 103 
Kajoem 182| 299| 274 7 б | 
Angkrek 167| 235| 297 6) 14| 16 | 
| Taman Aroen . 290| 398| 250 10, 11| 12 | 
| Batang Baras . 556) 516) 359 29! 25 20 | 
ka 124| 154| 231 1714) 10) 11| 12| 102 120 
342| 127] 87 19 10 10 
| | 
: 509| 263| 76 ш s 4 
RES Leko ? | 516 ? | 19 2 
| | 


500 


REGENWAARNEMINGEN. 


Hoeveelheid regen. 


Aantal regendagen. 


"|| Grootste degelijksche 


hoeveelheid regen. 


1890. Ф = 3 
р A a : 8 + : B + 
R 375 EEG AIR = = 
am Mun №, З. Bes Banka en 0. 361| 8711 167) 19] 21 12) 80 75 726 
Blinjoe. . . .|> H 264) 207 | 16] 171 10) 40 50 zm 
Soengeiliat , > 278| 2041 303) 191 16 21 56) 50е 
Merawang > > 1 204! 186) 14] 17| 19) 61 32| 34а 
à , D 255| 237 IH 15| М 3 54 yl 
Pangkal Pinang L| » > 151| 153| 143) 15] 17| 18) 42| 20) 301 
"ed seg №, 7.| » , 252| 451| 453; 211 21| 17 25| 63) 89% 
i , 315| 438) 295) 21] 191 16) 55| 138] 64 
гані Pinang П. i» eri 165) 179) 158| 15] 13| 18] 50] 32| 331 
Eiland Ceram. 414| 445 24| 23 69 ? ` 
Tigaman Estate . Britsch №. Borneo.| ? | 152| ? | ? 16) ? ? 60? Y 
Eus. | (Kudat). | 136| 98 aal 15] 10 nw.| 21| 27 nw. Й 
Wai Mokeli . Zuid Flores — | 25| 169 — | - 2| 7 18| 961a 
Вајар... . Eiland Batian. 231| 180) 159! 17| 16) 20) 79, 39] 39: 


501 


REGENWAARNEMINGEN, 


_Hoeveelheid regen. 


| Aantal regen dagen. 


Grootste dagelijksche 
hoeveelheid regen. 


1590. 
+= > 5 = — > ы 43 > “ 
3214 212% SIS |5|=|2| 5 
ТЖ Mijn N°.3 . | 263 648| 38 geel 12! 23 id s 79| 104| 77) 104 
) 4 154 698 401) 3684| 4 2 2 201]. 38' 75, 69 129 
( Sbengeiliat 168, 360| 11 8901 2Ң 284 .17 221: 311. DÄ A 67 
Ертек 265, 229, 120) 2701/ 21, 21 18 216) 68] 34| 22 71 
Хора i 342, 301) 3226) 17 20 194| 82; 62] 63 118 
| x 
458 ШІ 272 122| 120) 2548) 18|-15| 15| 185 ы 20| 40) 95 
Ae 00) 239) 152) 3316) 17 20 17 195 9p ZIE 23 94 
52| 336| 2 279) 14| 20 21| 215 64' 44] 138 
ші Pian п. | 282: 152 175| 2859) 17| 17, 13| 192). 70 21! 46 94 
91 18 146 11 18 26 697 
1 Ka Estate . ? | ? ? ? ? ? і 
LN it 374) 242 118 16] 14| 12 57| 39 20 
P р Mokeli Я ТІ NW 1 16| . 4 11:10. 7 
; 170 6) 225] 2000) 13 15| 165) 56, 13 56 98 


| 
| 
|| 


502 

METEOROLOGISCHE WAARNEMINGEN | 

: ТЕ . | 

Tjepogo. | 
Lengte 110°—49' 0. van Greenwich. *) н H 
Breedte 7?—30' Zuid. Hoogte boven zee = 995 Meter. Ё 

IS ОО. Juli. Augustus. September. 

Maximum temperatuur. 28.21 € 28.2 С. 28.9 С. Ма 
Minimum temperatuur. 1420 » f ои 1455 » di 
Gemiddelde maximum temp. 25.90 » 95.278 » 26.°94 » Че 
Gemiddelde minimum temp. 19. 80 i 15.°74 » 15.74 » Je 
Laagste maximum temperatuur 2451 » $0.41 5 45 » ` 
Hoogste пошт temperatuur 1720 » ME. 17.99. e 
Gemiddelde temp. schommeling 10.°01 >» 10.907 » 11.20» “е 
Grootste temperatuur schommeling. | 15.0 >» ii >» 1.20» % 
Kleinste temperatuur schommeling. 126 > LE и 8.6 M 
Gemiddelde temperatuur 21.04 >» 20.72 » 91.55 > | 
Gemiddelde betrekk. vochtigheid. 806 ој 819 ој,» 816 sl, A 
Maximum der betrekk. vochtigheid. 910 » 950 » 980 » Kk 
Minimum der betrekk. vochtigheid . 580 » 540 e 450 » Hi 
Gemiddelde dampdruk. 14.95 mM. | 14.90 mM 15.41 mM. је 
Gemiddeld dampgebrek 5.60 » 9.29 >» 5,41% E 
Gemiddelde bewolking. 48 °/, 69% 51 "ie Ge 
Hoeveelheid regen . 48 mM. 86 mM 89 mM. 1 
Grootste hoeveelheid regen per. d Er Se SS 82.» UO Ек 
Aantal regendagen . 7 7 6 A 
( NB. In de vroegere opgaven werd abusievelijk voor de lengte van Tjepogo opgegeven, | 

1087—37. | 

# 


505 


METEOROLOGISCHE WAARNEMINGEN 


| 
4 
| 
| 


ТЕ 
Tjepogo. 
Lengte 1102-49” 0. van Greenwich. 
Breedte 72 -30' Zuid. Hoogte boven zee = 995 Meter. 
1509 О. October. November. || December. Jaar. 

Maximum temperatuur 29.°5 С. | 29.°7 С. | 50.5 С. | 50.5 С 
Minimum temperatuur. ТӨГЕ э E1957 » | 1655 » | 14.0 => 
Gemiddelde maximum temp. . 26.°85 » | 27.075 » | 27.769 » | 26.791 » 
|. Gemiddelde minimum temp. . 16.994 » | 16.51» | 17.206 > | 16.72» 
| Laagste maximum temperatuur 94.01 » | 2570 » | 2470 » | 22.054 .» 
| | Hoogste minimum temperatuur 18.21 » | 1828 » | 18.0 » | 18.9 » 
1 Gemiddelde temp. schommeling 9,289 » | 11,2229.» | -10.^63 » | 10.21%-» 
Grootste temperatuur schommeling. 15.°4 » | 15.2 » | 15.0 » | 1450 > 
| Kleinste temperatuur schommeling.| 8.90 » | 828 » | 6.29 » | 5.0 » 
 Gemiddelde temperatuur 21.95 » | 21.42 » | 22.27 » |2145» 
1 Gemiddelde betrekk. vochtigheid .| 842 ?/,,| 858 сој 855 о) 844 rs 
.. Maximum der betrekk. vochtigheid 950 » 960 » 960 » 980 » 
| Minimum der betrekk. vochtigheid. 1 590 » 590 » 540 . » 40 < 
| | Gemiddelde dampdruk . 1649 » | 15.91 mM.| 16.69 mM.| 16.06 mM. 
1 Gemiddeld dampgebrek. 5.09 » 5.07 » 5.50 » | 295.» 
| Gemiddelde bewolking . 46. 7 75 5. | 80 “| 65 së 
| Hoeveelheid regen . 111 mM.j| 354 » 240 » | 9585» 
- | Grootste hoeveelheid regen per "t. 30. í 52 » 59 >» 65 + 
= vant 15 22 21 169 


Le 


ar 
Hae 


504 


METEOROLOGISCHE WAARNEMINGEN 


TE 
Tjepogo. | 
= — ` 
1 = 90O. Juli. Augustus. September 
=d 
% Temperatuur . de 18714 6.1 18.705 G = 
= |Веігекк. vochtigheid. 5 ан Yo 840 ei 
2 (Dampdruk. ДЗ 12.66 mM. 12.92 mM 
S Dampgebrek JS 2.85 » 2.46 » 
a |Bewolking . AE ай Је 59 % 
= [Windrichting . | ZZW 7 
= Hoeveelheid regen. 47 mM. 81 mM. 
E jAantal malen regen . 6 5 
" Деошреканше e 24.24 С.) 94209 С. 
20 Веггекк. vochtigheid . z бз Uu. 673 qos 
"З 
= Dampdruk. 3 15.71 mM. 14.95 mM. 
: Dampgebrek t 6.80 » 7.00 » 
= Bewolking . Ф $0 ^L 49 3L 
3 Windrichting . 770 770 
ға Hoeveelheid regen. 0 mM. 1 mM. 
7 (Aantal malen regen 0 1 
„ |Temperatuur . | 22779 6 | 22°38 G: 
s Betrekk. бањ : z 765 96 767 “ос 
= Pempdruk. қ 5 15.74 mM 15.41 mM. 
= Dampgebrek " 8 4.89 » 4.68 » 
z |Bewolking . AE 59 2) 58 ho 
> [Windrichting . . 770 7 
2 Hoeveelheid regen. 1 таМ 4 mM 
> Aantal malen regen . 1 2 1 


505 


METEOROLOGISCHE WAARNEMINGEN 


TE 
Tjepogo. 

1S о О. October. || November. || December. Jaar, 
£ [Temperatuur . ., ]20.9080 С./19.288 CH20.°59 (19.845 С 
= |Betrekk. vochtigheid . .15| BAR Set 868%.) 876 °/.../ 846 ho 
Е (Dampdruk. 5 14.80 mM.| 14.95 mM.| 15.81 mM.| 14.25 mM 
S Dampgebrek | | 265 » | 2.27 » || 2.24 » |257 » 
© Bewolking . 3 20 9j. KEE, 65 Pl: 47 Y 
7 Windrichting . : 2 ZZW WZW ZW 
5 Hoeveelheid regen. 48mM.| 122 М.) 155 954 mM 
„~ (Aantal malen regen . 4 12 15 96 
. Temperatuur . 25702 €.[24.?51 С./25.261 (.34.°65 
Eb Betrekk. voc htigheid oS] 797%. 298 “loo 7017.11 - 730 "јао 
= (Dampdruk. 5 | 71.14 mM. 16.57 mM.| 17.12 mM.16.84 mM 
А (pampgebrek 5 644 » i 621 » | 7.50 > | 625“ » 
= |Bewolking. Š 622,1 82 J юм 71% 
S |Windrichting . 7, 0 7, 70 
Hf [Hoeveelheid regen. 17 mM. 55 mM 6 mM.| 184 mM. 
7 Aantal malen regen . 4 5 9 24 
„ \Femperatuur . VN 25.19 (0192.21 (0.199.079 013.2039 С 
ZS |Betrekk. vochtigheid . . [$ || 80575.) 792%) 818° 815 st 
3 Dampdruk. 4 5 16.98 mM.| 15.78 ШЇ. 16.87 mM. 16.357 m! 
2 |Dampgebrek | | 516 » | 4.14 » | 5.76 » | 517 » 
2 |Bewolking. dà ТЕТЕ 93 7 80 *] 76 F 
= |Windriehting . 2 770 070 70 20 3 
S |Hoeveelheid regen. 46 mM.| 179 М] 81 mM.| 1245 mM. 
*? |Aantal malen regen . 9 14 11 


106 


9$ 3 


INHOUD 


Vierde Aflevering van Deel 1. 


E gx Bang, 
Bijdragen tot de kennis der boomflora van Јата, door S.H. Koorpers, ` 
em L De familiën en geslachten der woudboomen van 


Jav. 361. 
Ede |. ; door А. с. Тайши. Correspondent der Ка Mad. 

v. Welens. te Amsterdam ) 2 i : e 221270; 

1. Syrnium sinense [Laru.}. : à : è 5874. 


2. Neopus malayensis [Rrixw.] . й ао МА. 
4. Butastur liventer [Темм.]. ; елена : . 375. 

8. Xantholaima rosea (Dum). Е EUR d E "re 
14. Jungipicus auritus [Evr.]. d $ à EE. 
18. Gecinus vittatus (Vieru. ] à А ; ; < ut 
19. Cuculus poliocephalus (атн. |. і Я ret re: 
21. Cacomantis sepulcralis "Met, 7 Јо. . dark Heg. 
22. Coccystes coromandus [Honsr. en Moore). . 380 

23. Phoenicophaes curvirostris: [Gray] Ecco dee 881. 

24. Centrococcyx nigrirufus [Srerness.) 2002.00.02. 382. 
30. Callyaleyon coromanda [Larm. BO Elson e пе 484. 
34 


Cypselus subfureatus [Вшүтн ] . denne seda и 385. " 

43. - Siphia vordermduni; [Suam] . E.g. % WM .. 
45 y cele з. in eg 
Së. Pachycephala griseola [хтни.]. б лл n 
CM Zosterops aureiventer [и]. +. 392. 

; m psis nigricollis [шы]. ene бок ы. 393. ` 
73. Rubigula dispar [Hoss]. 2.0.2 2. об 


2-75. Femme analis (Horsr] ds 242 $ 27 d 393. б 


E а Alleen d nammers zijn hier. An seq waarvan i іп | den. tekst eg lerhed ı worden UE 


130. 
131. 


132 


INHOUD. 


Drymocataphus epilepidotus [Темм.] . 


Merula javanica [Honsr.] . 
Turdinus lepidopleurus [Вр.] 
Непіспгиѕ leschenaulti | Vieire. ] 
Corone enca {Horsr. 


Sphenocercus korthalsi (Mur. 1. 


Actodromas albesceus Џени] ) 
Totanus calidris [Ga] 
Numenius arquata [L.] 5 
Himantopus candidus [Кохзат.] 
Aegialites peronii [Темм. | - 
Aegialites dubius [Scor.] . 
Hypotzenidia striata [Scop.] 
Faleinellus igneus (Ga). — *. 
Нудгосћећ оп hybrida [Раш]. 
Hydrochelidon nigra [L.] 


Onychoprion sumatranus [ВАРРІ,. | 


; 22415. 


Bijdrage tot de kennis der avifauna van het ЕН ме door 
А. G. VonpERMAN, Corresp. der mé Akad. v. Wetens. te Amst. 417. 


Notulen van de Vergaderingen d der Ko 
zing in Nederlandsch-Indië, geg het ‘tweede blaar 
1991. 


уап 


Vergadering der Directie, geh 


eeneg op 13 Augustus 1891. 426. 


rectie, » gehouden op Mw эмие 1891. 428. ` 3 


Vergadering der. D 
Vergai lering d 1 Oetober 1891 >; 


25% bw der Directie, gehouden op 12. November 1891. E 432. 


d 53. ж Е