Full text of "Nederlandsche aesthetika: of Leer van 't schoon en den kunstsmaak"

See other formats

This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves bef ore it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that 's often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.

We also ask that you:

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.

+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
any where in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.

About Google Book Search

Google's mission is to organize the world's Information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web

at |http : //books . google . com/

Over dit boek

Dit is een digitale kopie van een boek dat al generaties lang op bibliotheekplanken heeft gestaan, maar nu zorgvuldig is gescand door Google. Dat
doen we omdat we alle boeken ter wereld online beschikbaar willen maken.

Dit boek is zo oud dat het auteursrecht erop is verlopen, zodat het boek nu deel uitmaakt van het publieke domein. Een boek dat tot het publieke
domein behoort, is een boek dat nooit onder het auteursrecht is gevallen, of waarvan de wettelijke auteur srechttermijn is verlopen. Het kan per land
verschillen of een boek tot het publieke domein behoort. Boeken in het publieke domein zijn een stem uit het verleden. Ze vormen een bron van
geschiedenis, cultuur en kennis die anders moeilijk te verkrijgen zou zijn.

Aantekeningen, opmerkingen en andere kanttekeningen die in het origineel stonden, worden weergegeven in dit bestand, als herinnering aan de
lange reis die het boek heeft gemaakt van uitgever naar bibliotheek, en uiteindelijk naar u.

Richtlijnen voor gebruik

Google werkt samen met bibliotheken om materiaal uit het publieke domein te digitaliseren, zodat het voor iedereen beschikbaar wordt. Boeken
uit het publieke domein behoren toe aan het publiek; wij bewaren ze alleen. Dit is echter een kostbaar proces. Om deze dienst te kunnen blijven
leveren, hebben we maatregelen genomen om misbruik door commerciële partijen te voorkomen, zoals het plaatsen van technische beperkingen op
automatisch zoeken.

Verder vragen we u het volgende:

+ Gebruik de bestanden alleen voor niet-commerciële doeleinden We hebben Zoeken naar boeken met Google ontworpen voor gebruik door
individuen. We vragen u deze bestanden alleen te gebruiken voor persoonlijke en niet-commerciële doeleinden.

+ Voer geen geautomatiseerde zoekopdrachten uit Stuur geen geautomatiseerde zoekopdrachten naar het systeem van Google. Als u onderzoek
doet naar computervertalingen, optische tekenherkenning of andere wetenschapsgebieden waarbij u toegang nodig heeft tot grote hoeveelhe-
den tekst, kunt u contact met ons opnemen. We raden u aan hiervoor materiaal uit het publieke domein te gebruiken, en kunnen u misschien
hiermee van dienst zijn.

+ Laat de eigendomsverklaring staan Het "watermerk" van Google dat u onder aan elk bestand ziet, dient om mensen informatie over het
project te geven, en ze te helpen extra materiaal te vinden met Zoeken naar boeken met Google. Verwijder dit watermerk niet.

+ Houd u aan de wet Wat u ook doet, houd er rekening mee dat u er zelf verantwoordelijk voor bent dat alles wat u doet legaal is. U kunt er
niet van uitgaan dat wanneer een werk beschikbaar lijkt te zijn voor het publieke domein in de Verenigde Staten, het ook publiek domein is
voor gebruikers in andere landen. Of er nog auteursrecht op een boek rust, verschilt per land. We kunnen u niet vertellen wat u in uw geval
met een bepaald boek mag doen. Neem niet zomaar aan dat u een boek overal ter wereld op allerlei manieren kunt gebruiken, wanneer het
eenmaal in Zoeken naar boeken met Google staat. De wettelijke aansprakelijkheid voor auteursrechten is behoorlijk streng.

Informatie over Zoeken naar boeken met Google

Het doel van Google is om alle informatie wereldwijd toegankelijk en bruikbaar te maken. Zoeken naar boeken met Google helpt lezers boeken uit
allerlei landen te ontdekken, en helpt auteurs en ui tgevers om een nieuw leespubliek te bereiken. U kunt de volledige tekst van dit boek doorzoeken

op het web via http: //books .google . com

NEDERLANDSCHE AESTHETIKA

LEER VAN T SCHOON EN DEN KÜNSTSMAAK.

Deventer. — Druk van Ter Gunne 6* Plant inga.

/o ~

NEDERLANDSCHE

AESTHETIKA

LEER VAN T SCHOON EN DEN KUNSTSMAAK,

NAAR UIT. EN INHEEMSCHE BRONNEN,

DOOR

• J, VAN VLOTEN,
Derde 9 herziene 9 en renneerderde nitgare.

(Eerete Oiel.

^eji*a>?-

SCHOONHOVEN,
S. E. VAN NOOTEN EN Zoon.
1881. '

LOAN STACK

ISSI

„*t Mag inderdaad een jammerlijk verschiinsel heeten, hoe weinig
ten onzent, in *t algemeen, de Kunstzin ontwikkeld is; hoe hij, in
onze opleiding en beschaving, nog steeds zijn deugdelijke werking
derven moet. Voor een goed deel moet dat zeker aan den uitsluiten-
den invloed geweten worden, van den hervormingstijd af, aan de kerk
en hare leerstellingen op *s volks zedelijke ontwikkeling toegekend,
als in welke men alles begrepen achtte, wat tot zijn hoogere leiding
strekken moest. Gelukkig begint zich die invloed allengs minder on-
bepaald te doen gelden ; en moge dus ook nog het kerkelijk beginsel ^
voor ieder onbevooroordeelde — een maar al te overwegend bestand-
deel van den Nederlandaard vormen; hoe langer zoo meer dringen
zich daarnaast toch. ook andere belangen , dan die eener louter kerkelijke
ontwikkeling, op den voorgrond. Men gaat bezefTen, dat 'smenschen
zedelijke natuur zich, in haar veredelende beschaving, niet binnen de
wanden eener katechizeerkamer bannen laat. Naarmate echter de kerk
en haar invloed minder worden, moet dé kunst noodzakelijk wassen.
Haar louterende werking moet zich steeds meer onder ons doen gelden ,
haar schoone gewrochten, uit ouden en nieuwer tijd, hun welda-
digen invloed öp ons oefenen. Slechts bij uitzondering toch was
dat tot dusver, bij dezen en genen onder ons, vooral voor de beel-
dende kunsten, het geval. Eigen aandrang of toevallige omstandig-
heden moesten er hen toe leiden, er hun aandacht op te vestigen,
er een veredelend genot uit te leeren putten. Dit mag evenwel niet
zoo blijven. Kunstbezef en Kunstgenot moeten, hoe langer zoo meer,
een zedelijke behoefte van onweérstaanbaren aandrang worden voor
ieder Nederlander, die op den naam van beschaafd mensch aanspraak
maken wil".

Zoo schreef ik vóór omstreeks vijftien jaar, bij de eerste uitgave van
dit werkjen. De blijde verwachting, dat ik er geen onnutten arbeid
meê verricht had, bleek door de graagte,, waarmee zij ontvangen
werd, en dem betrekkelijk korten tijd, waarin zij geheel uitverkocht,
en een tweede druk noodig was. Daarin werd het eerste, algemeenege-

5^4

VI —

deelte — tot zeven hoofdstukken uitgedijd — geheel omgewerkt, waarbij
ik mij voor een deel naar de doeltreffende beschouwingen van Lemcke's
Populare Aesthetik richtte.' Beide volgende hoofdstukken werden her-
zien en, waar *t noodi^ bleek, vermeerderd en verbeterd.

Thans volgt eene derde uitgave, op nieuw herzien en, zooveel
noodig, uitgebreid. Gelijk bij beide vorige blijf ik er bij voorkeur
den geschied weg bewandelen, wat sedert de uitbreiding der vooraf-
gaande bespiegelende hoofdstukken des te meer voor de hand lag.
Degelijke iEsthetika moet daarenboven , wil zij niet in de lucht scher-
men, van de geschiedkennis der verschillende kunsten en haar ge-
wrochten uitgaan. „Uit louter algemeene begrippen", als reeds Lessing
in zijn Laokodn schreef, „over de Kunst te haarkloven, leidt slechts tot
spitsvondige grillen, die men, tot zijn beschaming, over kort of lang,
door de gewrochten der Kunst zelf ziet weerleggen".

Heeft nu echter de stem van 't beschaafde Nederland, door de alge-
meene belangstelling in dezen arbeid betoond, van zijn zucht ook naar
aesthetische ontwikkeling doen blijken; dan wordt het des te meer de
plicht ook der nederlandsche regeering, niet langer te marreb, om,
zoo op hooger als middelbare scholen, het aesthetisch onderwijs, dat
er tot heden nog maar al te veel verwaarloosd blijft, algemeen in te
voeren, en zoo tot de voldoening dier zedelijke behoefte bij te dragen,
van welke boven sprake was.

Zoo alleen kunnen wij aUengs eene toekomst te gemoet gaan ,
waarin van werkelijk aesthetisch gevormde menschen te spreken valt;
wanneer men namelijk onder zulk eene „vorming" dèt* verstaat, wat
er, naar het woord van een weldenkend Duitscher\ inderdaad door
verstaan moet worden: „verheffing en verhooging van 't menschelijk
bewustzijn tot waar de levendige gewaarwording van 't Schoone,
Goede, en Ware tot een bezieling geworden is, die eiken lageren
aandrang voor goed onderdrukt".

Haarlem, Aug. 1881.
▼. Vl.

1 Dr. A. Jung, bij zijn uitgave van SckilUrs Brieft über die aesthe-
tische Erxiehung des Meftschen, u. s. w, (Leipzig 1875).

LESR van 'T xSCHOON

1* ™ £

'SMENSCHEN GEESTVERMOGENS. — iESTHETIKA OF DE LEER VAN
't schoon en den KUNSTSMAAK. — ^ESTHETISCHE STEMMING
EN SCHOONHEIDSZIN. — WAT SCHOON IS, EN WAT DAARTOE
VEREISCHT WORDT. — EVENREDIGHEIDSLEER VOLGENS ZEISING. —
EVEN- EN TEGENWICHT. — INHOUD EN VORM. —

Driederlei vermogen pleegt men in 'smenschen geest te on-
derscheiden : denken , willen , en gevoelen. Beide eersten gaan
van het laatste , in zijn meest algemeene beteekenis , uit of
hangen er ten nauwste meê samen. Voelen toch heet in 't al-
gemeen door indrukken van buiten geprikkeld te worden, en
reeds de plant heeft in dit opzicht gevoel. De zonnebloem keert
zich naar de zon , de blaadjens van den roer-me-niet sluiten zich
bij de minste aanraking. De plant kan zich echter nog niet
van den verkregen indruk onderscheiden; zij kan dier werking
van buiten nog geen bewuste wederwerking tegenstellen. Eerst
het dier onderscheidt zich van de dingen buiten zich, en wordt
zoowel de veranderingen in zijn eigen toestand gewaar, als dat
wat dien toestand teweeg brengt. De plant voelt wel den prikkel
van *t licht, maar zij is zich van dat gevoel niet bewust; wel
zullen warmte of koü haar aandoen, maar zij geeft zich geen
rekenschap van litht, koü, noch warmte. Het dier voelt de hitte
en koü, waardoor het aangedaan of geprikkeld wordt, even als
ook de plant den prikkel van *t licht, als 't ware, bespeurt;
maar bij het dier geldt die aandoening tevens zijn eigen toestand,
zij is inderdaad eene gewaarwording. Wordt nu door zulk eene
gewaarwording zijn levens-, zijn werkkracht verhoogd, oefent zij
een weldadige werking op hem uit, zoo spruit daar een aange-
naam gevoel van welgevallen uit voort; stremt zij daarentegen
die werkkracht, zoo verwekt zij een onbehagelijk gevoel van

kwelling. Is dit laatste bij dieren of menschen het geval, zoo
zullen zij naar zulke gewaarwordingen streven, als hun welkom
schijnen, maar zich tegen alles kanten, wat vijandig op hen
indringt. Hun voelen wordt dan een begeeren of een schuwen ,
en zoo ontwikkelt zich de wil uit het gevoel. Maar evenzoo
ook het denken en kennen: zoo toch geen dingen van buiten
op den mensch werkten, zoo ze hem niet prikkelden en aan-
deden, zou zich zijn geest ook geen voorstellingen vormen noch
gedachten scheppen kunnen. Het kennen vangt aan met het
gewaarworden der dingen, die den mensch prikkelen of een
gewaarwording in hem geboren doen worden, en dat begin van
kennis heet eene waarneming.

Zulke waarnemingen worden door elk onzer zinnen tot stand
gebracht. Gelijk door 't oog die van 't gezicht en der kleuren,
zoo door ^t oor die van 't gehoor en den klank, door den neus
die van den reuk en der geuren, door de tong die van den
smaak , door den tastzin van 't geen hard of zacht is. ledere
waarneming echter moet van een of ander voorwerp uitgaan ,
zij het ook onzen eigen inwendigen toestand, ons leed of ons
lief, dat wij tot een onderwerp onzer beschouwing^ kunnen
maken, ons trachten te verklaren en te verstaan. Daarin onder-
scheiden wij ons van het dier, dat zich zijne waarnemingen niet
verklaren, ze niet verstaan kan. Het dier kan die waarnemingen
niet onder gemeenschappelijke kenmerken samenvatten, ze niet
tot een gezamenlijke voorstelling verbinden, er zich geen denk-
beeld van vormen, ze niet — begrijpen. Het paard ziet wel,
zoo goed 9,ls de mensch , beuk of eik of den , maar het blijft
bij zijn tijdelijke onvolledige waarneming staan, en vat de on-*
derscheiden boomsoorten niet in het gemeenschappelijk begrip,
den geslachtsnaam booniy samen. De mensch ziet daarentegen,
reeds als kind, in ieder boom den boom, weet dezen in zijn
eigenaardigheid te onderscheiden, en zal, heeft hij bijv. eerst
met een wilg of peppel kennis gemaakt, en daarna een eik of
beuk onder 't oog gekregen, ook deze laatsten terstond als
boomen herkennen Voor het dier vloeyen de kenmerken van
soort en geslacht verwarrend ineen ; het weet ze niet te schei-
den noch te verbinden. Het ziet de wereld steeds als een bont
mengelmoes voor zich, en gelijk zijne kennis — als men 't zoo
noemen mag — tot dat oppervlakkig uiterlijk bepaald , aan de
zinnelijke oppervlakte gebonden is; zoo ook is zijn gevoel en

begeerte tot het louter zinnelijk eu tijdelijk aangename en on-
aangename beperkt, en niet bij machte die beperkte grenzen
te overschrijden.

Geheel anders 'smenschen vrije geest, die zich wel den zin-
nelijken indrukken der buitenwereld niet onttrekken kan , maar
ze met de macht van zijn denken beheerscht. De mensch is,
zoo goed als het dier, op zijn welzijn uit, maar voelt zich met
geen dierlijk genot voldaan; hij streeft naar waarheid en recht,
en zijn zinnelijke begeerte veredelt zich tot een zedelijken wil.
Zijn blijdschap over een opgespoorde waarheid, zijn tevreden-
heid over een wel volbrachte taak, verschaft hem een weelde
en genot, waarbij geen louter zinnelijke vreugde haalt. In
*smenschen geest ontwikkelen zich zijne gewaarwordingen tot
een zedelijk gevoelen en handelen, gelijk hij zich itf zijn den-
ken tot waarnemingen en begrippen verheft. En omgekeerd
weet hij tevens, als zinnelijk wezen, het zedelijke in zinnelijk
schoon te hullen, aanschouwt en geniet hij het onzinnelijke in
zinnelijk schoonen vorm. De gedachten zijns geestes vereenigen
zich met zijn lichamelijke gewaarwordingen tot dat gevoel voor
't schoone, door 't welk zijne zinlijkheid zelve gelouterd en
veredeld wordt.

Zulk een veredelend gewaarworden, uit de daardoor gelou-
terde zinnelijkheid zelve geboren, heet in de taal der oude
Grieken cesthésis ^ en daaruit is — in 't midden der vorige
eeuw — onder de Duitschers het kunstwoord van cesthetika ge-
boren*, als de naam der wetenschap, die de kennis en ontwik-
keling van 's menschen schoouheidszin tén doel heeft. In 't Hol-
landsch zal men haar 't best leer van '/ Schoon en den Kunst'^
smaak ^ in zijn algemeene -beginselen en zijn geschiedkundige
ontwikkeling, noemen. Wij verbinden er dien laatsten naam
meê, om zoo des te beter alle misverstand te voorkomen, als
kon ons de ^Esthetika niet slechts het schoone beter leeren ge-
nieten, maar ook leeren scheppen. Zij zoekt het wel te ver-
klaren, en als tot zijn binnenste kern door te dringen; verder

1 Door Prof. Baumgarten van Jlalle , die haar als de „theorie der onbe-
stemde gewaarwordingen" of „der lagere**, zoogenoemd „zinnelijke kennis-
neming",, omschreef. Verg. over hem, en zijn verhouding tot vroeger en
later bespiegeling , vooral Joh. Schmidt's prijsverhandeling Leibnitz und
Baumgarten ; ein Beitrag zur GeschichU der deutschen Aesthetik, Halle, 1875.

echter gaat haar bedoeling noch vermogen niiet. Dwaas daarom
ieder, die meer van haar eischte dan de louterende vorming
van zijn kunstsmaak, zijn als ingeschapen gevoel voor 't schoon
in natuur en kunstwereld. Met die vorming echter is zij op
veredeling van geheel zijn aanzijn uit. Hare weldadige werking
geldt 's menschen zinnelijk beide en zedelijke zijn , 's menschen
volle en geheele leven. Alle 's menschen zedelijke krachten wor-
den door de aanschouwing van 't schoone opgewekt, en terwijl
zich geen van haar boven de andere eenzijdig verheft, blijven
alle daarbij op 't innigst versmolten. Wanneer de mensch over
een of andere waarheid ernstig en diep nadenkt, is zijn den-
kende geest uitsluitend in hem werkzaam, weert hij alle indruk-
ken van buiten zooveel doenlijk af, zoekt hij als oor en oog te
sluiten , om zich door niets buiten zich te laten afleiden. Komt
hij , op een guren winterdag , van een noodzakelijken tocht
buitens huis in zijn welverwarmde kamer terug, dan ervaart hij
een aangename gewaarwording, een weldadig gevoel; maar een
zelfde gewaarwording als, onder gelijke omstandigheden, ook
een dier ze hebben zou. Begeeft hij zich, uil vriendschappelijk
of plicht-gevoel naar een gevaarlijken, besraettelijken zieke, zoo
is hij zedelijk werkzaam, maar tevens in strijd met zijn zinne-
lijkheid. In de drie aangehaalde voorbeelden zien wij hem dus,
als denkend, gevoelend, en willend — maar steeds als één der
drie . hoofdzakelijk — werkzaam. Stellen wij hem ons daaren-
tegen voor, in het aanhooren eener symfonie van Beethoven
verdiept, zoo vinden wij zijn zinnelijk gehoor gestreeld en ver-
rukt door de boeyendste afwisseling van blijde en ernstige tonen;
maar die zinnelijke weelde zijner ooren gaat alras in een zedelijk
zielsgenot over, dat hem aan alle aardsche zorg en kommer als
ontrukt, en in hooger sfeer doet herleven. Wel komen die wel-
luidende klanken van buiten tot hem, maar zij laten hem niet
slechts lijdend tegenover hunne werking; zijn eigen werkkracht
wordt door hen opgewekt en verlevendigd; allerlei beelden en
gedachten doemen op voor zijn geest, menige stemming des
verledens wordt hem weder levendig en helder, en hij voelt ten
slotte zijn geheele aanzijn als verjongd en vertrischt, en zich
tot blijden arbeid gesterkt en geprikkeld. Dan verkeert hij in
een asthetischen toestand , dan is zijn schoonheids- of kunstzin
veredelei^d bij hem werkzaam.

Tot zulk een verkwikkelijke stemming moet ons nu het schoone

steeds brengen, en het zal dat te meer doen, naar mate het in
hooger mate schoon is. Gelijk die stemming ons de volkomen
overeenstemming aanduidt van onzen zinnelijken en zedelijken
mensch; gelijk zij ons ons lichaam en onzen geest in de ge-
lukkigste harmonie schetst; kan men ook het schoone omschrij-
ven als de samenstemmende , harmonische eenheid van geest en
stof, als den in zinnelijken vorm volkomen uitgedrukten geest.
Door den geest en 't leven, die uit het zinnelijke beeld ons
tegenstralen , werkt dit op ónzen geest ;j door den stofiFelijken
vorm werkt het op onze zinnelijke waarneming.

De wereld is dus schoon, voor zoover zij ons den hoogsten
geest in den volkomensten vorm openbaart, de volkomenste
voorstelling van het oneindig herboren leven is; en ieder wezen
is schoon, voor zoo ver het die hoofdgedachte, dien levensgloed
van 't geheel, in eigenaardigen vorm laat doorstralen en weer-
schijnen. Schoonheid laat zich uit dit oogpunt als een volkomen
leven verklaree , volkomen aanschouwelijk gemaakt. Het in 't kunst-
gewrocht tintelende leven is alleen schoon voor zoo ver het,
aanschouwelijk en tastbaar, in harmonischen vorm zich uit;
door dien vorm wordt de ziellooze stof, wat zij wezen moet ,
om bezielend tot ons te spreken, en door ons zinlijk oog wel-
dadig op onzen geest te werken. Is dat oog voor den schoonen
vorm geopend, waarin zich dat leven voor ons uit; zoo erlangt
die geest het volle genot van 't hem geopenbaarde schoon.
Levenswaarheid is de leus aller kunst; het zijn de diepten der
werkelijkheid, die zij met haar zuiver licht verheldert'. Alles
wat ten koste dier waarheid oorspronkelijk wil zijn, is onna-
tuurlijk, stuitend, en wansmakelijk. Aan het levea en zijn
natuurlijke waarheid is de scheppende verbeelding van den kun-
stenaar zoo goed gebonden , als die van zijn bewonderenden
toeschouwer. Die kunstenaar doet daarbij niets , dan het natuur-
lijk schoon aan zijn afhankelijk bestaan in de natuur onttrekken,
en het , in al den gloed zijns door de kunst verhoogden levens ,

1 „Es ist", als Fiedler het uitdrukte, „eine Lust, eine Freude an dem
lebendigen Sein der Dingen, die über Unterschiede wie dem von schön und
h&sslich steht; es ist ein Erfassen nicht einzelner, der Empfindung sich
enthüUender Eigenschaften sondern der Natur selbst, die sich eist nachher
als die Tragerin jener Eigenschaften erweist**. {Ueber die Beurtheilung von
Werken der bildenden Kunst, Leipzig, 1876, S. 28.)

in beeld aan ons voorstellen. Bij zulk een kunstblik op de
dingen, en gelijk zij zich in hun eigen levensvolle schoon door
de kunst herboren aan ons voordoen, dringen zich de anders
door 't heelal verspreide stralen van 't volle leven als op één
punt van tijd en ruimte samen, om zich dadr in harmonischen
vorm te uiten. Alle schoonheid is dus harmonisch zich uitend,
d. i. in tijd en ruimte aan den dag tredend, leven; en ieder
kunstgewrocht daarom ook noodwendig in tijd en ruimte be-
grensd. Waar het slechts een samenhangend deel van een
grooter of oneindig geheel uitmaakt, daar moet het oog van
den kunstenaar die begrenzing en afperking volbrengen; niet
willekeurig natuurlijk, maar geheel naar den eigen innerlijken
aard der bedoelde voorstelling, en zóó dat haar volle leven
daarin sprekend en afgerond aan den dag komt.

Waarheid dus, en wel algemeen menschelijke niet minder dan
natuur- waarheid , hetzij het menschen- of 't natuur-leven het onder-
werp van 't kunstwerk is, is de hoofdvoorwaarde van 't kunst-
schoon. Ieder echt kunstgewrocht verrast ons door zijn alge-
meene waarheid; het legt den algemeen bekenden en toch ver-
holen levensgrond zichtbaar voor ons bloot. Zoo lang er kunst-
genot en kunstwerken zijn , die ons zulk een genot verschaffen ,
uit zich dit, en zal het zich blijven uiten, in woorden van ver-
rassing en bewondering voor dit altoos nieuwe en altoos oude
leven, dat altijd waar blijft en on€ zoo sprekend en treffend
tegenstraalt. En dit geldt van de natuur- zoo goed als van de
zedelijke wereld en haar verschijnselen; ook haar weigetroffen
beeld, haar water, licht, en lucht, haar planten en dieren
treden ons, in ieder waar kunstgewrocht, aanschouwelijk en
tastbaar voor oogen. Ook dddr fs niets schoon, wat niet den
mensch daardoor treft, dat het de algemeene levenswaarheid in
blijvende trekken openbaart, en zoo tot den mensch — als haar
edelste uiting — in den mensch spreekt. De toeschouwer wenscht
in ieder voorstelling zijn eigen innerlijke natuur terug te vinden ,
zijn algemeene verwantschap, zijn verband en samenhang met
alle wereldverschijnselen uitgedrukt te zien. Het allen door-
dringende leven , dat zich in hem gelijk in de hem omgevende
natuur uit , moet hem , in verrassende waarheid , uit ieder kunst-
gewrocht toespreken. Kunstschoon is het zielvöl weerspiegelde,
en in die weerspiegeling als veredelde leven.

Wanneer wij daarbij van volkomenheid gewagen , zoo nemen

wij *t woord natuurlijk uiet in volstrekten zin , maar denken
slechts aan zulk een eigenaardige gesteldheid der dingen, dat
er onze geest, bij 't aanschouwen, aan niets anders buiten noch
in zich bij herinnerd wordt, en dat hij er dus niets gebrekkigs
noch overtolligs in opmerkt. Het is een treffend beeld, daar-
omtrent ergens door Winckelraann gebezigd, als hij het wezen
der hoogste schoonheid , bij het zuiverste uit de bron zelf ge-
putte water vergelijkt, dat te krachtiger en gezonder geacht
wordt y naarmate het van alle vreemde bestanddeelen en daaruit
voortspruitenden bijsmaak vrijer is. Gaan wij daarom thanö na,
welke meer bepaalde eigenschappen er voor zulk een betrekkelijke
volkomenheid, zulk een beantwoording ^n de eischen der volle
levenswaarheid in *t zuivere kunstschoon, in de dingen gevor-
derd worden; vragen wij met andere woorden, aan welke wetten
en voorschriften van ons eigen gevoels-,en aanschouwingsleven
zij daartoe voldoen moeten?

Orde en regelmaat in de eerste plaats , die zich in allen deele
tast- zicht- ot hoorbaar voor onze zinnen uit, en daartoe in
beweging aan 't licht treed*^ ^<?«/<^«^ toch is het grondbeginsel
van alle zinnelijk en aanschouwelijk leven, dat zich in de op-
wekkelijkste verscheidenheid voordoet. Zonder die verscheiden-
heid heeft ons waarnemend oog of oor geenerlei rustpunt in zijn
streven , wordt het door een afmattende eentonigheid verlamd
en verdoofd. Met die verscheidenheid moet zich echter eenheid
paren; zonder eenheid geen bevattelijkheid noch genot voof
onzen geest. Wat wij met dezen niet omspannen kunnen, valt
voor ons in 't onbevattelijke en onbestaanbare, in 't redelooze
en tegennatuurlijke , omdat het met ons eigen eenheidsvoUe
menschenbestaan in strijd is. Eenheid in verscheidenheid is
dus een der hoofdwetten van onzen kunstsmaak. Wat schoon
is moet één tevens en verscheiden zijn , zal het aan de onmis-
kenbare eischen van onzen geest voldoen.

Ware eenheid evenwel wordt slechts uit een levendig en
sprekend geheel geboren. Zulk een geheel wijst zich als van zelf
door een aanvang en einde, een kennelijk begin en slot, uit.
Zoo lang wij , om de hoofdzaak te verstaan , nog tot een vooraf-
•gaande of volgende bijzaak onze toevlucht moeten nemen , kan
er van geen afgerond geheel sprake zijn, dat ons welgevallig
aandoet of als volledige eenheid behaagt.

Gelijk eenheid zonder verscheidenheid eentonig en afmattend^

werkt verscheidenheid zonder eenheid verwarrend en verbijsterend,
en kan evenmin , als gene , onzen schoonheidszin of kunstsraaak
voldoen. De verscheidenheidsvolle eenheid moet daarom ordelijk
af gedeeld zijn , maar daarbij evenmin een bepaald getal en maat
van deelen, als een algemeene grens en omvang overschrijden.

Smelten de deelen van een geheel welbehagelijk samen, zoo
roemen wij die samensmelting als harmonisch. Harmonie , leven-
dige overeenstemming, in den ruimsten zin van 't woord ge-
nomen , is dus eeu hoofdvereischte van ieder kunstgewrocht ,
dat ons door zijn eenheid in verscheidenheid weldadig aan-
doen zal.

Zulk een eenheid in verscheidenheid geeft echter tevens de
genotrijkste afwisseling. Een afwisseling , die zich in regelmatige
beweging, in schoenen maatgaug — eurythtnie^ naar den griek-
schen kunstterm — uit. Terwijl de harmonie den samenhang
en 't verband der deelen geldt , drukt de eurythmie hun levens-
volle verscheidenheid uit.

Uit het bovengezegde volgt, dat de eenvoudigste bevrediging
dè.n voor ons geboren wordt, wanneer een geheel uit regel-
matige deelen is saamgesteld, en er voor iedere wijze van zijn
slechts één maat bestaat. Zoo doét zich bij de lijn slechts één
kenteeken , dat der uitgestrektheid , voor , en is de rechte lijn daar-
door de regelmatigste. In den cirkel hebben wij de regelma-
tigst omspannen ruimte voor ons, en daarbij tevens een lijn,
die zich naar een bepaalde wet beweegt , en ons op alle punten
een gelijken afstand van haar middelpunt toont. Het vierkant
verschaft ons den regelmatigsten vierhoek, met vier volkomen
gelijke hoeken en zijden, enz. In deze regelmaat heerscht een-
heid; maar die eenheid zal tot eentonigheid worden, zoo er
zich geen verscheidenheid meê paart. Ieder volstrekte gelijk-
vormigheid laat zich wijzigen; hare hoofdbestanddeelen kunnen
zich ouderling veranderen, en in verschillend verband treden.
Zoo is bijv. de regelmaat van een rechthoek reeds vrijer dan
die van een vierkant; bleven de hoeken ook gelijk, de omslui-
tende lijnen traden in andere verhouding.

Een veel vrijer regelmaat is de zoo belangrijke , algemeen aan-
gewende symmetrie of evenmaat. Zij is de van één middelpunt
of middellijn uitgaande gelijkmatigheid der beide, aan weers-
kanten liggende zijden. Een evenmatig of symmetrisch lichaam
Jaat zich daardoor als in twee geheel overeenkomstige helften

splitsen. Bij die evenmaat bestaat dan echter gelegenheid tot
de grootstmogelijke verscheidenheid van vormen. Door die strenge
gelijkmatigheid wordt onze zin voor orde en regelmaat, door
die gestadige afwisseling onze vrije bewegingszin bevredigd.
Deze is echter op nog veel rijker verscheidenheid uit , en kan
't met die tweeledige evenmaat onmogelijk geheel voor lief
nemen. Om hem volkomen genoegen te geven, wendt de kunst
dus verschillende samenstellingen van eenzelfde maat aan, om
zoo gewrochten te scheppen , welke die maat wel tot algemeenen
grondslag hebben, maar haar in de rijkste niet minder dan
regelmatigste verscheidenheid zien toepassen. De eenheid van
die maat kenmerkt toch steeds al de verschillende deelen , en ver-
bindt het schijnbaar zoo uiteenloopend geheel. Voor symmetrie
of evenmaat treedt hier proportie of evenredigheid in de plaats.
Gelijk bij gene orde en regelmaat openlijk aan den dag komen
en onmiddelijk zelf in 't oog springen, liggen zij hier meer
verholen en uiten zich slechts door hun algemeene werking.
Ook de minste zweem zelfs van dwang is verre , de meest onge-
dwongen vrijheid schijnt er te heerschen ; en toch — gelijk het
bij ware vrijheid alleen bestaanbaar is — alle ongebonden wille-
keur en onmatige buitensporigheid is er niet minder verbannen.
Ordelijke en regelmatige vrijheid, bewegingsvolle orde en regel-
maat, treden ons hier in het gelukkigst verband, en met de
weldadigste en verkwikkelijkste werking, voor oogen.

Het was de duitsche sesthetikus Adolf Zeising, die, in de
zoogenoemde wet der gulden snede — de in de wiskundige weten-
schappen welbekende aurea sectio — het gulden grondbeginsel
dier evenredigheidsleer het eerst meer bepaaldelijk in 't helderste
licht stelde, en even scherpzinnig als duidelijk ontvouwde*.
Het berust op beide eenvoudige opmerkingen , dat de evenredig-
heid uit de verhouding tusschen het geheel en zijn deelen voort-
spruit, en dat er aan zulk een verhouding eigenlijk slechts in
drieledigen zin kan te denken vallen : de verhouding , namelijk ,
tusschen de kleiner en grooter helft, tusschen de grootere helft
en 't geheel, en tusschen de kleinere helft en dat geheel. Ver-
gelijken wij echter deze verhoudingen onderling, zoo blijkt ons

* In zijne Neue Lehre von den Fr oport ionen des menschhchen Körpers ;
Lcipzig, Rud. Weigel, 1854, en 'm zijne Aestkeiiscke ForscAun^en ; Frankfurt
a/M. 1855, §. 165—187. Verg. ook Th. Wittstein, Der goldene Schnittund
die Anwendung desselben in der Kunst ; Hannover, 1874.

terstond dat eeoe overeenstemming der beide laatste met elkadr
geheel onmogelijk is, daar ds kleinste helft noodzakelijk in een
andere verhouding tot het geheel moet staan, dan de grootste.
Kan er dus van zulk een overeenstemming slechts tusschen beide
eerste verhoudingen gesproken worden , zoo laat zich het gansche
grondbeginsel in de volgende stelling samenvatten:

wil zich een in ongelijke helften verdeeld geheel als schoon
doen gelden , dan moet de kleinste heltt tot de grootste in gelijke
verhouding staan, als de .grootste tot het geheeL

Ziedaar, in haar eenvoudigste uitdrukking en hoofdgedachte,
de evenredigheidswet van Zeising. De daaruit geboren aesthe-
tische evenredigheid overtreft ieder andere, omdat zij, vooreerst ^
niet alleen eene bemiddeling tusschen twee willekeurig saam-
gebrachte grootheden, maar tusschen het geheel en zijn kleinste
helft teweeg brengt; zoodat dus ook de bij haar ten grondslag
liggende verhouding geensins willekeurig , noch wisselvalHg, maar
noodwendig en zich overal gelijkblijvend is , hoe klein of groot
ook het afgedeelde geheel wezen moge; en omdat, ten tweede,
beide kleinere deelen , als twee helften , steeds te zamen aan het
grootste, als hun geheel, gelijk zijn, en dus het kleinste deel
steeds ter aanvulling van 't grootste, gelijk het grootste tot die
van *t kleinste, strekt. De evenredigheid is daarom ook niet
louter, meet- , maar in zekeren zin tevens rekenkunstig , daar zich
hare deelen niet alleen als factoren van gelijke producten , maar
ook als de beide elkander aanvullende leden eener som voor-
doen.

Een verder voordeel dezer verhouding is de gemakkelijkheid,
waarmee zij zich vervolgen en doorzetten laat. De zoogenoemde
minor of mindere helft van 't grootere deel wordt , bij die voort-
zetting namelijk, steeds de meerdere helft of zoogenoemde »^a;V
van 't kleinere, en men heeft dit laatste dus steeds maar van
het dan tot geheel verheven grooter deel af te trekken , om een
nieuwe minderhelft te verkrijgen. In ronde of benaderende
cijfers uitgedrukt', erlangen wij daardoor de volgende ge-
talreeks :

i: 2: 3: s: 8: 13: 21: 34: 55: 89: 144, enz.

• De kleine breukdeelen zijn daarbij toch verwaarloosd, wat men vooral
bij de drie lagere cijfers niet uit het oog verliezen moet; bij beide vol-
gende is het verschil reeds vrij onbeduidend, en van luttel of geen invloed '
op de verhouding.

cijfers , op welker gewicht ook reeds vroeger , gelijk met name
door Krause, als grondcijfers voor de toonkunst, en voorts bij
't in *t licht stellen der evenredigheid van de menschelijke
lichaamsdeelen gewezen werd, maar welker veelzijdige belang-
rijkheid eerst Zeising vooral aan 't licht heeft zoeken te brengen.

Hij tracht hunne algemeene wetsgeldigheid bovenal uit den
natuurlijken bouw van 't menschelijk lichaam aan te toonen.
Hij betoogt , hoe de mensch , naar de gulden snede ingedeeld ,
uit een bovenlijf, van den schedel tot den navel, en een onder-
lijf, van den navel tot de voetzool bestaat. Van deze beiden
staat het kortere onder- tot het langere bovenlijf, gelijk dit laatste
tot het geheele lichaam. De voortgezette indeeling van 't boven-
lijf heeft, door de scheidingslijn tusschen hoofd en romp, aan
het strottenhoofd plaats; waardoor het bovenlijf op zich zelf
weder zoo wordt ingedeeld, dat de hoogte van 't bovendeel tot
die van den romp, gelijk deze tot die van 't gansche bovenlijf
staat. Het onderlijf laat zich bij de knieschijf in tweön splitsen :
het langere boven- en 't kortere onderdeel; terwijl het hoofd,
op zijne beurt, door een over de wenkbrauwen getrokken lijn
in twee gelijksoortige deelen verdeeld wordt. Ook op de breedte
van 't lichaam laat zich dezelfde wet toepassen ; zoodat de helft
of het geheel der evenmatig gerichte dwarsspil van ieder der
vier hoofdafdeelingen met den minor of major der overeenkom-
stige hoogte-as evenredig is. Zoo is de gansche menschenge-
stalte naar een en dezelfde verhouding saamgesteld, en treedt
haar harmonische aanleg voor ieder in 't licht.

Niet slechts in de menschenwereld echter , ook in .'t delfstoffen-,
planten- en 't verdere jiierenrijk is deze wet van toepassing. In
't eerste doet zij zich bepaaldelijk in de verschillende kristal-
vormen aan ons voor. In de plantenwereld toont zij zich bijv.
bij boomen , wier stam en takken zich volgens hare bepalingen
verhouden, en die daardoor schooner zijn dan andere, waar dit
niet het geval is. Zelfs de zoogenaamde bladstelling, d. i. de
schikking der takken en bladeren om den stam , regelt zich naar
deze wet. Zoodra zij toch niet zóó gerangschikt zijn , dat de
omtrek van den stam in drie of vier , enz. geheel gelijke deelen
verdeeld is, bestaat de afwijking van 't eerste blad van het
wat hooger staande tweede , van het tweede van het wat hooger
derde blad — naar de geheel onafhankelijk van deze wet be-
rekende voorstelling der Gebr. Bravais — doorgaans uit een

hoek, die nauwkeurig met den minor van den naar deze wet
ingedeelden cirkelomtrek overeenkomt. Uit de standvastige hand-
having van dezen afwijkingshoek bij de spiraalvorraige schikking
der takken of bladeren om boomstam of bloemstengel , vloeit
voorts niet alleen een altoos fijnere indeeling van den omtrek
volgens deze wel voort, maar ook een evenredige verhouding
van het aantal bladeren tot dat der windingen binnen een en
hetzelfde blad. Ook dit toch staat steeds tot dat, gelijk de
minor tot het geheel, of gelijk 2: 5, 3; 8, enz., en dezelfde
verhouding laat zich ook nog bij vele planten in de rangschikking
der kelkbladen, bloembladen, meeldraden, enz opmerken.

Als met het planten- is het nu ook met het dierenrijk, gelijk
op 't gebied der schoone kunsten. Bij 't eezste volgen wij haar
hier echter verder niet, en teekenen omtrent het laatste slechts
aan , dat de verhoudingen , waarop de werking van veel der be-
roemdste gebouwen van Oudheid en Middeneeuwen, het Par-
thenon te Athene , het gedenkteeken van Lysikrates , den Keul-
schen Dom, de Fr.eiburger Monsterkerk, en tal van anderen
berust, op de verrassendste wijs met die der evenredigheidswet
overeenstemmen , en dat dus natuur beide en kunst , onwille-
keurig en onbewust, haar als ingeschapen beginsel volgen.

Gelijk bekend is , werd de golvende lijn steeds voor een
wezenlijk bestanddeel der schoonheid van den vorm gehouden,
en heeft zelfs Hogarth in de zijne het kortbegrip van alle schoon
meenen te vinden. Intusschen laat zich dat zoo algemeen niet
volhouden. Niet alle golvende lijnen toch zijn schoon, en Ho-
garth zelf geeft toe, dat er lijnen van al te buitensporige , gelijk
van al te vlakke golvingen' zijn kunnen. Niet in die lijnen zelf
ligt dan ook dat schoon , maar in hare evenredige verhoudingen ;
en is het ook hier weder Zeisings evenredigheidswet , die den juis-
ten maatstaf aan de hand geeft. Lijnen toch, die zoowel met be-
trekking tot de verschillende hoogte en* lengte harer golvingen,
als tot de maat der heffingen en dalingen en harer afstanden
van elkander, aan deze evenredigheidsverhouding beantwoorden,
zijn juist dezulken , die ons noch te hoog noch te vlak gebogen
schijnen, en ons oog de grootste bevrediging verschaffen. Dit
blijkt daaruit, dat juist de schoonste gebogen lijnen, die van
*t menschelijke lichaam namelijk, in hare in- en uit-buigingen ,
hare daling en heffing , 4 alleen door de evenredige verhouding
der stralen binnen de hoofddeelen van 't lichaam bepaald worden.

Het spreekt vanzelf, dat, gelijk overal elders , ook bij Zeislngs
wet de uitzondering den regel maakt, en dus eükele afwijkingen
kunnen voorkomen; dat zelfs (gelijk dat gewoonlijk gaat) dé
ingenomenheid van den ontwerper, in hare alzijdige toepassing,
niet van overdrijving is vrij te pleiten. Zoo maakte Fechner o. a.
de opmerking , dat een geringe afwijking, bij een of ander recht-
hoek, van den evenmaat den smaakvollen indruk meer afbreuk
doet, dan een betrekkelijk grootere van de guldensneê verhouding;
dat ook bij de indeeling een er vlakke lengte die verhouding
nadeelig afsteekt bij een van gelijke afmeting *. In 't algemeen
echter staat het vast : bij 't afdeelen eener eenheid , laat zich
slechts dééx van een welgeordende en schoone verscheidenheid
spreken, waar het kleinere deel tot het grootere slaat, gelijk
het grootere tot het geheel.

Evenmaat en evenredigheid paren zich in de gewrochten der
schoone kunst met even- en tegenwicht in hun verschillende
deelen. Alom in 't heelal heerscht de zwaartewet. Waar wij-
' deze geschonden zien , kwelt ons een gevoel van onvoldaanheid
en onrust. In de kunst wordt zij ook zelfs dddr gevonden , waar
geen evenmaat heerscht, en brengt zij dan een weldadige; of althans
bevredigende harmonie te weeg. Stellen wij ons bijv. het in vijf
bedrijven gesplitste tooneeldicht voor: wegen daarin beide laatste
bedrijven door hun 'belangrijkheid niet tegen de drie eerste op,
zoo valt het stuk af, daar de eerste helft dan door haar lengte
het overwicht heeft. Evenzoo bij een uit voor- en nazin saam-
gestelden zin; hoe korter de laatste is, des te belangrijker en
treffender moet hij zijn, en kan één woord daarin tal van snor-
rende zinsneden opwegen. Weet men hem echter niet het
'noodige tegenwicht te geven, zoo is hij als een slag in de lucht,
en mist alle werking. Voor klink- en puntdicht of bijschrift
geldt geheel dezelfde wet.

Gemakkelijk la^t zich die wet ook bij schoone voorwerpen of
lichamen aantoonen. Bij de streng evenmatige verstaat zij zich van
zelf; maar ook bij de onevenmatige , gelijk bijv. het profiel van een
of ander mensch. Hier toch komt het tegenwicht op 't kennelijkst
uit. Het schei pgeteekende, sprekende gelaat verschaft het tegen-
over het achterhoofd en den haartooi. Dat gelaat werkt daarbij

« In zijne Vorschule der Aestetik, Leipzig, 1876 I. S. 192, waar hij
evenwel tevens niet aarzelt „das Interesse und Verdienst der Zeisingschen
Entdeckung" te erkennen , ja er ,^usdrücklich eine Entdeckung" in te zien.

Voornamelijk door het vaste en beenige zijner deelen. Evenzoö
wegen de krachtige lijnen van borst en heup, de eerste tegen
de niet minder krachtige schouders, de laatste, in haar kloek-
heid en kracht , tegen de zwellende vormen van 't achterste op.
Bij ieder overwicht aan een van beide zijden , voelen wij ons
daarentegen onaangenaam of lachwekkend aangedaan ; zoo bij
den dikbuik bijv., vooral als hij tevens billoos is, of bij *t uit-
puilende onderlijf eener hottentotsche schoone.

Een ander evenwicht geeft ons — hier, gelijk bij *t tooneel-
dicht en den zin — de evenredigheidswet aan de hand ; volgens
deze weegt bijv. het stevige en belangrijke bovenlijf tegen het
onderlijf op , terwijl het ons op een innerlijke gelijkheid bij uit-
wendige ongelijkheid wijst.

Ook in de dierenwereid Is dat tegenwicht van *t hoogste be-
lang. Stellen wij ons bijv. het paard voor. Van voren gezien
doet het zich ons symmetrisch of evenmatig voor; van ter zij
moet het evenwicht toonen , wil het op schoonheid aanspraak
maken. Een loodlijn tusschen rug en schoft doorgetrokken,
moet den indruk teweeg brengen , dat het voorste gedeelte —
kop, hals, borst, schouders, voorpooten — tegen het achterdeel
opweegt. Daarbij doet natuurlijk een scherpgeteekende , beenige
kop, een levendig en sprekend oog, een gansch andere werking
dan een pafiig en slaperig uitzicht. Houdt de romp het over-
wicht', zoo schijnt het — als ieder dier — meer buikdier; het
is lager en plomper. Is er evenwicht, zoodat de edeler deelen
van gelijke kracht als de andere schijnen, zoo kunnen wij van
schoonheid spreken; zelfs mogen zij in belangrijkheid — maar
natuurlijk niet onvoorwaardelijk — de overhand houden. Alle
overmaat echter wordt onnatuurlijk, leelijk , en afzichtelijk , of "
maakt den indruk van een karikatuur; en zoo zal reeds de
Arabier ieder paard verwerpen, bij 't welk niet de lengte van
den bek , over kop en hals , tot de schoft , even lang is , als
van daar tot het begin van den staart. En even als hij, bij een
goed renpaard, nog wat meerdere lengte van 't voorste deel ver-
langt, valt in 't algemeen bij alle vormen, die een drang naar
voren uitdrukken, en geenerlei oponthoud noch dralen dulden,
dat denkbeeld van evenwicht weg, en houdt het voorste deel
dc overhand. Dikwerf treedt dan ook hier de natuur met een
lesthetisch tegenwicht tusschen beiden. Zoo o. a. veelvuldig bij
do vogels, wier stj^rt zij daartoe dienstbaar maakt. Die staart

weegt tegen het schuin opwaarts gerichte bovenlijf op. Te lang,
maakt hij den vogel slepend; te kort, terstond een min of meer
grappigen indruk. Uitstekend, en van ter zij gezien bijna sym-
metrisch , ontplooit zich de staart van den haan , als in esthe-
tisch tegenwicht. En evenzoo geeft ons het zittende eekhoorn*
tjen, dat, met zijn harige staart en lijf, het voorkomen van
een lier heeft, een even aangenamen en bevalligen indruk, als
het, met dienzelfden staart, als uitgespreide achtervaan , op onze
lachspieren werkt.

In de bouwkunst laat zich de wet van even- en tegenwicht
lichtelijk herkennen. Men stelle zich slechts een middenbouw
met zijvleugels voor: wanneer dat midden zijn beide vleugels
niet in grootte en belangrijkheid in evenwicht houdt, valt het
geheel als uiteen en maakt een onverkwikkelijken indruk. Even
zoo krachtig komt zij in *t profiel uit; dat van een gothischen
Dom bijv., bij welken de toren tegen het gebouw moet opwegen.
Schiet hij daarin te kort, zoo vervalt alle verheffing; komt hij
te sterk en krachtig uit, zoo ontbreekt als 't ware de romp,
en schiet het geheel, bij wijze van vuurpijl, omhoog

In de beeldhouwkunst werkt dezelfde wet met des te grooter
kracht , als zij daar te meer voor het menschenbeeld in aan-
merking komt. Stellen wij ons de groep van Laokoön voor, en
laten wij, in onze gedachten, daarbij een loodlijn tusschen de
oogen van den vader doorvallen, zoo krijgen wij twee ongelijke
helften, van welke echter de kleinere — die met den stervenden
zoon — geheel tegen de grootere opweegt.

In de schilderkunst heeft mede hetzelfde plaats. Licht en
schaduw en coloriet werken hier met belangrijke kracht. Niet
minder eindelijk geJdt zij ook voor toon- en dichtkunst, als ons
bij beider behandeling later genoegzaam blijken zal.

■Buiten de verhouding en overeenstemming tusschen 't geheel
en de deelen, gelijk van die deelen onderling, komt ook de
overeenstemming of harmonie van wezen en vorm, karakter en
beeld , innerlijk en uiterlijk der voorgestelde zaak , bij 't kunst-
werk in aanmerking, en is gewisselijk van geen minder belang.
Met den levendigsten bijval zullen wij zelfs in 't dagelijksche
leven steeds alle overeenstemming van beiden begroeten , en den
weerzin moeilijk onderdrukken kunnen door hun weêrstrijd bij
ons verwekt. Niet minder is ook in de kunst de onweerspre-
kelijke eenheid van inhoud én vorm*, uitdrukking en innerlijk,

de algemeene wet. Stemmen beiden overeen, zoo vinden wij
ons weldadig getroffen en ons kunstbesef bevredigd ; is dit niet
het geval , zoo voelen wij ons ontstemd en pijnlijk aangedaan.
Willen .wij den indruk der schoonheid erlangen, zoo mag geen
weerspraak tusschen beiden ons treffen.

Het is daarbij geheel onverschillig, wat het afgebeelde of
voorgestelde voorwerp zij; slechts zal het kunstgewrocht steeds
zooveel hooger staan, als de aard van 't voorgestelde het den
kunstenaar moeilijker maakte, die overeenstemming te bewerk-
stelligen. Van hoe geringer beteekenis , hoe ondergeschikter na-
tuur het is, zooveel te gemakkelijker zal het vallen, dit te vol-
brengen. Hoe hooger het in den rij des wezens, den kreits der
dingen staat, des te moeilijker, het naar zijn waren aard en
wezen voor te stellen. Daarvan hangt dus ook voor een goed
deel de rang der verschillende kunst vakken af. Niet geheel echter;
want, al staat bijv. de mensch in 't algemeen onmiskenbaar
hooger dan het dier of 't landschap, het komt er tevens op
aan , in welk verband men een en ander voorstelt , en met welke
omgeving of bijwerk. En hetzelfde geldt voor den rang der
kunsten onderling. Het best is daarom, alle redetwist op dit
punt stil te laten rusten. Legge ieder er zich op toe , het schoon-
ste in zijn vak voort te brengen , en daardoor de vereischte
overeenstemming tusschen inhoud en vorm , innerlijk en uiter-
lijk, te verwezenlijken.

Een tweede vraag is die der voorstelling van 't geen boos en
slecht, schadelijk en verderfelijk is. De kunst is daarin geheel vrij,
en behoeft naar geen andere wetten dan die van 't schoon te
luisteren. Verderf en boosheid gaan haar op zich zelf niet het
minste aan ; daargelaten nog , dat beiden in veel opzichten geheel
betrekkelijke begrippen zijn. Dezelfde bloera of plant, die hier
door haar gif tot schade strekt , kan dddr heilzaam werken ; het
roofdier, dat ons hindert, omdat het ons gevogelte wegkaapt
en verscheurt; de vogel zelf, die ons zaad wegpikt en ons daar-
door plaagt, kunnen ons bij eene andere gelegenheid van dienst
zijn, omdat zij ons ongedierte verslinden of ons jioor hun zang
vervrolijken. Het eenige wat hier dus in aanmerking komt, is
onze eigen vrijheid en onafhankelijkheid van alle bijgedachte en
vooringenomenheid. Beschouwen wij de ons gegeven voorstelling
niet uit het oogpunt der zuivere kunst, maar met de herinnering
aan 't geen zij in de werkelijkheid wezen zou; laten wij ons bij

een of ander afbeelding door de gedachte afleiden der strek-
king van de voorgestelde zaak, zoo zijn wij bevooroordeeld, en
ontoegankelijk voor alle zuiver en onvervalscht kunstgenot. Ge-
lijk echter de toeschouwer, moet ook de kunstenaar geheel on-
bevooroordeeld en zonder alle vooringenomenheid wezen. Laat
zich in hem een of ander bijgedachte niet ontveinzen; bespeu-
ren wij bijv. ook in *t minst maar, dat hij, behalve de treffende
voorstelling zelve eener misdadige handeling of stemmmg , in
't misdadige zelf van beiden behagen schept, zich daarin ver-
meit en verlustigt, dan is hij als kunstenaar veroordeeld, en
zijne voorstelling mislukt. Slechts wat gemeen en laag, wat
wanhebbelijk esa ploertig is, zal zich door eene overeenkomstige
opvatting en uitdrukking gestreeld vinden. Steeds echter zal
daarin de hoogste omzichtigheid van oordeel en uitspraak moe-
ten heerschen, wil men tot geen onbillijkheid geleid worden,
noch gevaar loopen van een averrechtsch vonnis te vellen. Wat
men onzedelijkheid van strekking noemt , is dikwerf slechts een
verkeerd begrepen en toegepaste opvatting van het doel en de
schepping des kunstenaars. Dddr alleen kan van werkelijke on-
zedelijkheid sprake zijn, waar de gedachte daaraan zich open-
baart. Alles komt ten slotte op den geest en op de bedoeling
aan , waarin of waarmee een of ander kuustgewrocht opgevat en
voortgebracht werd. De gulden Latijnsche spreuk, dat den
reinen alles rein is — casfts omnia casta — geldt op kunstge-
bied vooral in den wijdsten omvang.

— '®(s*<'«®@r'-

II.

NATUURGEVOEL EN NATUURSCHOON.

De wereld, zeiden wij, is schoon voor zoo ver zij de vol-
komenste voorstelling van *t oneindig herboren leven is. Het is
één groot verband, dat er millioenen wezens in vereenigt. Ge-
lijk op aarde de delfstoffelijke krachten samenwerkenr, om der
plantenwereld ten dienst te staan, en er als tot hooger ontwik*
keling in over te gaan; en gelijk het leven der planten weder
dat der dieren voorbereidt en bepaalt, ten gemeenschappelijken
dienst van dat der menschen ; gelijk die aarde dus als één groot
lichaam met ontelbare leden is, op zijne beurt weder aan een
hooger wereldlichaam , de zon gebonden , om daar licht en leven
door te ontvangen; zoo hangt ook die zon weder met een hoo-
ger zonnestelsel samen , en wordt het wereldal één harmonisch
geheel, van den rijksten levensgeest doorweven en bezield. De
geestvolle Grieken noemden dan ook wereld en schoonheid met
één woord : kosmos. Wie de natuur met een helderen , frisschen
geest aanschouwt, ziet hoe zij overal, zelfs in 't kleinste harer
deelen , een harmonische levensvolheid ademt ; hoe zich in ieder
harer wezens de grootsche levensgedachte herhaalt, hoe dit —
met andere woorden — ieder hoofdgedachte van *t geheel, laat
doorstralen en weerschijnen. Zelfs in het kruipend en sluipend
gedierte , in den armzaligen worm , gelijk in de afzichtelijke pad ,
is een met dat van 't wereldal overeenkomstig leven , 'twelk even-
zeer de eenheid der natuurgedachte uitdrukt, als dat wat ons
in 't vriendelijk lachend schoon van vogels en bloemen toe-
straalt en aantrekt. De bloeyende roos toont ons haar leven in
de rijkste volheid en pracht, en zelfs de ruwe mensch voelt
zich door haar schoon getroffen. Het verwelken der bloemen
daarentegen, het sterven van dieren en menschen, spreekt van

iets onvolkomens, hun vernietiging van iets onschoons. Doch
wie de geheelé natuur overziet en haar werken keqt , ziet tevens ,
dat zij slechts enkele vormen doet vergaan, om er andere en
nieuwe te doen geboren worden , en dat niets — ook het kleinste
stoken niet - te gronde gaat, maar er uit zijn dood weer een
nieuw leven ontkiemt.

Niemand wane echter, dat men natuurvorscher behoeft te zijn ,
om de schoonheid der natuur te kunnen beseffen. Integendeel,
de aanschouwing van *t schoon zal slechts dan ware aanschou-
wing en waarlijk aesthetisch werkzaam zijn, als alle denken over
*t aanschouwde voorwerp op den achtergrond treedt. Zonder
sterrekundige te zijn, zal ook de gemeene man, voor zoover hij
een ontvankel^k gemoed heeft, zich door *t schoon van den
sterrenhemel getroffen en verheven voelen. De duisternis der
aarde ontrukt den geest aan alle bekrompen overpeinzingen , be-
vrijdt hem van de kwellende banden des alledaagschen levens,
verheelt hem al het vergankelijke en gemeene, dat zich anders
om hem gelden laat. Boven de aarde echter doet zich de hemel
op, met zijn millioeuen vonkelende bollen. Nergens een begin,
nergens een einde; de oneindigheid zelve schijnt zichtbaar ge-
worden. Het licht, dat van de sterren afstraalt, wordt nog
hemelscher door de nachtelijke duisternis. Het is zoo helder,
zoo zuiver, zoo zacht, zoo rustig, en onwillekeurig vloeyen ons
als de woorden des dichters * uit den mond :

Daar rijsfe het tintlend starrenheer,

En de aarde zwijgt verbaasd!
't Gestamte spiegelt zich in 't meer,

Waarop geen windjen blaast,
't Is alles hemel, wat men ziet;

Zelfs bergen vluchten heen;
't Verdorde blaadjen schuifelt niet,

't Gestamte spreekt aUeen;

of, gelijk een ander* zingt:

Het duistre groeit, een nieuw heelal

Ontrolt zich in de schaüw;
De kleuren zijn verzwijmd in U grauw,
Er schemert, in den damp en dauw.
Een eindloos schimmental.

1 Van Alphen, in zijn bekende Cantette,
3 Bogaers, in zijn Zomeravond,

Als daalde met een vredepalm

Een minlijke Engel neer,
Zoo rustig wordt hei heinde en veer;
Alleen bij poozen klinkt aan 't meer

Des roerdomps zware galm.
Hij mengt, de watren langs getrild,

Iets dieps en ernstigs in de stilt, '

Dat zucht tot mijmren wekt.
Iets plechtigs, dat zoo wél zich paart

Aan d'indruk, dien de ziel ervaart,
Nu al de pracht, aan 't zwerk vergadrd,

Haar als ten hemel trekt.
Ja, dddr geschouwd, met oog en hart.

Waar de eindlooze ether vloeit,

Van tintelvonken overgloeid,
Wier tal, dat bij het tellen groeit.

Het stoutste brein verwart!

De gemeene man kan wel dezen, door den sterrenhemel ge-
wekten indruk niet zoo volkomen uiten, als het de dichter ver-
mag, maar hij zal hem niettemin onwillekeurig gevoelen. Knal
kent hij de wetten niet , waaraan de loop der sterren onderworpen
is, door den sterrekundige zoo juist berekend; toch wordt hem
uit den aanblik dier sterren haar afgemeten en bepaalde regelmaat,
het als goddelijk verstand dat zich in haar schikking uit, aan-
schouwelijk en klaar. Hoe dikwijls zal daarentegen ook niet de
hoogbeschaafde zich door de schoonheid van een natuurtooneel
weggesleept voelen , zonder zich in woorden rekenschap te geven
van de denkbeelden daardoor in hem gewekt!

Verwonderlijk is het echter, hoe velen dien levendigen zin
voor natuurschoon missen, en hoe vreemd den menschen in
*t algemeen de natuur is, die hen toch van alle zijden omgeeft ,
en die hun leven en adem, en wel en wee verschaft. Zoodra
zij zich toch aan hun eersten gebonden toestand ontworstelen,
hebben zij zich ook allengs van de natuur verwijderd, en zijn
slechts met haar in betrekking gebleven, voor zoo ver zij hunne
behoeften bevredigt. De menschen handelen daarom als ver-
troetelde en ondankbare kinderen, die zich alleen dan weer tot
hun moeder wenden , v/anneer zij weder nieuwe weldaden ver-
langen, maar die haar anders dikwerf vergeten en verwaar-
loozen. Hoe geheel anders wist een dichter als Göthe haar
steeds in waarde te houden, en haar van zijn jeugd aan te
doel gelden. „Natuur!" — gelijk hij, in zijn dertigste levensjaar,

schreef* — „wij zijn van haar omgeven en omvangen, onvermo-
gend buiten haar te treden, en onvermogend dieper in haar
door te dringen. Ongevraagd en onaangemaand neemt zij ons
in haar oinloop op en drijft ons met haar voort , tot wij ver-
moeid haar armen ontzinken. Zij schijnt alles op een enkel leven
aangelegd te hebben , en maakt zich toch niets uit den enkeling ;
zij bouwt en verwoest altijd door, en haar werkplaats is ontoe-
gankelijk. De menschen zijn allen in haar , en zij is in allen ; met
allen speelt zij haar vriendelijk spel , en verblijdt zich , hoe meer
men 't haar afwint. Haar schouwspel is altijd nieuw, omdat
zij zich altijd nieuwe toeschouwers vormt. Leven is haar schoon-
ste vinding, en de dood haar kunstgreep, om veel leven te
hebben. Haar kroon is de liefde ; alleen door deze komt men '
haar nabij; zij vormt kloven tusschen alle wezens, en wil alles
verslinden, waar zij alles slechts vereenzaamt, om het bijeen
te brengen. Door een paar teugen uit den beker der liefde stelt
zij voor een leven vol zorg en moeite schadeloos".

Op wie haar niet zoo weten te waardeeren , weet haar veronacht-
zaming zich soms kennelijk te wreken , en haalt hun , die zich
daaraan schuldig maken , al die leemten en gebreken , al dat jammer
en lijden van geest en lichaam op den hals, dat den overbe-
schaafden mensch zoo duizendvoud plaagt en kwelt. Onnatuur-
lijkheid is eene ziekte , tegen welke er geen heelmiddel bestaat ,
dan in den terugkeer tot de verlaten natuur zelf. In de laatste
helft der vorige eeuw was die ziekelijke verhouding ten toppunt
gestegen , en dezelfde Göthe geeft ons elders eene treffende bij-
drage tot hare kennis , waar hij van zijn verkeer gewaagt met
zulk een gevoelzieken , van de natuur vervreemden persoon, als
er toen zoo veel gevonden werden. Deze lijder had een macht
van kennis opgedaan, die echter van geen weldadigen, bevre-
digenden invloed op hem was , maar hem veeleer met zich zelf
en de gansche wereld in strijd bracht. Hij wist niet terstond
de plaats te vinden, die hem naar zijne meening toekwam; ter-
wijl hij al , wat zich daartoe voorloopig voor hem opdeed , eigen-
zinnig verwierp. Allerlei opgevatte meeningen hield hij stjjf-
hoofdig staande, en was weldra ontevreden met alles wat hem
omgaf. In deze stemming schreef hij aan Göthe, die toen,
door zijn „Lijden van den jongen Werther", alle dergelijke ge-

Die Natur {aphoristisch). Sammtl Werke (1875), IX. S. 661,

moederen aantrok en voor zich innam. In dien roman toch had
hij zulk een met zich en de wereld in weêrstrijd geraakten jon-
gen mensch geschilderd,, om zoo zelf de gevoelziekte van den
tijd, waaraan hij zich evenzeer onderhevig voelde, van zich af
te schudden. Göthe antwoordde hem niet, maar bezocht hem,
zonder zich te noemen, op een winterreis door den Harts, en
vond toen een man in hem, wel door studie veelzijdig ontwik-
keld, maar zonder eenige kennis der buitenwereld, omdat zich
zijn neiging en kracht geheel naar binnen gekeerd had. Te
vergeefs dat zich Göthe, steeds onbekend blijvende, zelf ver-
ontschuldigde , toen de man zich over het niet beantwoorden
zijner brieven bitter beklaagde. Te vergeefs, dat hij hem ver-
zekerde, uit zulk een pijnlijken, jammervollen staat van zelf-
kwelling geen anderen uitweg te kennen, dan door levendige
tiatuurbeschouwing en hartelijke belangstelling in de buitenwereld.
Reeds de meest algemeene bekendheid met de natuur (meende
hij), van welke zijde dan ook; een werkzaam aandeel in haar
leven, 't zij als tuinman of landbouwer, als jager of bergwer-
ker, moest afleiding geven. De richting van onzen geest op de
levensvolle verschijnselen der werkelijkheid moest hem allengs het
grootste genoegen, moest hem een leerrijk genot verscfaafSm.
De ander toonde er zich slechts verdrietig en ongeduldig over ,
als over een vreemde en verwarde taal, die hij niet begreep en
die hem daardoor ergerde ; en hij verzekerde dat hem niets ter
wereld kop noch zou voldoen. Göthe verliet hem daarop, zon-
der zich bekend te maken, en de ongelukkige man bracht zijn
verder leven in dezen jammerstaat, zonder vrede en vreugde
en zonder rust voor de wereld, door. Dergelijke ongelukkigen
zijn er ook in onzen tijd nog meer dan een , die eigenzinnig
en hardnekkig op hun averechtsche levensbeschouwing bepaald ,
zich niet willen noch kunnen helpen,^ en dan niet zelden tot
krankzinnigheid vervallen of hun leven in vertwijfeling en zelf-
moord eindigen.

Zijn echter schijnbare verfijning en overprikkelde beschaving,
op kosten van meer degelijke deugden en gezonden schoon-
heidszin verkregen , verachtelijk en verwerpelijk ; een krachtige ,
fiksche greep in de dingen van 't dagelijksche leven zal daaren-
tegen ook het best tot een waar en verkwikkend besef van
't ontspannende schoonheidsgenot leiden. En wel verre, dat de
beoefening en bewondering van 't schoon ons ongeschikt en

ODlustig zouden maken voor de vervulling onzer dagelijksche
plichten, moeten zij ons tot deze niet minder sterken, dan zij
er ons ter verademing uit ontspannen. Daartoe moet dan echter
dat schoonheidsgenot, en in de eerste plaats dat van *t natuur-
schoon, niet tot die vooral bij vrouwen niet ongewone dweperij
ontaarden, die zich in een opgewonden geestdrift voor 't geheel
uit, zonder zich de moeite te geven, de verschillende bestand*
deelen juist te leeren kennen en beschouwen; die zich in de
onbekookte klanken van: „o, hoe heerlijk, hoe goddelijk I" open-
baart , maar het voorts bij den oppervlakkigsten indruk laat blij*
ven. Neen, van den aanvang af moeten zich, bij de bespiege-
ling der natuur, en om al haar schoon juist te leeren inzien
en verstaan, onze zinnen oefenen in de beschouwing van haar
verschillende bestanddeelen , van haar steenen en metalen met
hun zwaarte en bouw, samenstelling en verven, van haar ver-
wonderlijk regelmatige kristalvormen , de rijke verscheidenheid
van de wortels, bloemen, en bladeren harer planten. Men behoeft
nog geen aard- noch kruid- of dierkunde als wetenschap te be-
oefenen, met geheel het geleerde stelsel en al den omhaal van
kunstwoorden en namen zich bekend te maken , om althans de
meest dagelijksche , in 't vaderland en den naasten omtrek voor-
komende natuurgewrochten, steenen en planten, groote en kleine
dieren nauwkeurig te kennen. Men kan zelfs, met behulp van
't mikroskoop, ook een blik werpen in de duizendvoud afwis-
selende wereld van 't kleine, om zich zoo bijv. ook in de lief-
lijke vormen van 't den winter tartende mosgroen evenzeer te
leeren vermeyen, als in den trotschen bouw van eik of beuk*.
Zijn de zinnen slechts ontsloten, is de geest eenmaal geopend,
dan ontsluit zich ons ook weldra een oneindige wereld van schoon-
heid, en geen schijnbaar nog zoo misdeelde beemd, die ons
niet zijn eigenaardige, in een ot ander opzicht schoone ge-
wrochten te bespieden en te genieten gave! Om ons bij de
planten te bepalen, herinneren wij ons slechts de lieve vergeet-
mij-niet, het bescheiden viooltjen, de bevallige veronica, de
weidsche waterroos , de sierlijke keizerskroon , den purperen
vingerhoed, . \^elke verwonderlijke en toch uitlokkende vormen

1 Een uitnemende leidsman daarbij is de geletterde leidsche hortulanus
Witte, in zijne verschillende geschriften van grooter en kleiner omvang,
daarop betrekkelijk.

bieden ons onze standelkruiden {orchideèn) niet, en hoe feestelijk
schitteren de bloeyende bloemschermen en aren onzer witte
spireênl Wel een verscheidenheid van vorming bij slechts ééne
onaanzienlijke plantsoortl De wilgbladige spiree heeft enkel-
voudige langwerpige lancetvormige blaadjens, terwijl de moeras-
sige en afgebrokengevinde een driespletig eindblaadjen draagt,
en het blad det knollige eindelijk met langwerpig^ vindeelige
blaadjens prijkt. In al die verschillende vormen heerscht een
bepaalde wet, en zelfs de wijze, waarop de blaadjens zich aan
den stengel hechten, is bij ieder plant weder oorspronkelijk en
eigenaardig. Zoo wij om den tak van een eik spiraalsgewijs een
draad winden , bemerken wij dat het zesde blad altoos loodrecht
boven het eerste, gelijk het zevende boven het tweede staat.
En in geheel den bouw welk een harmonie I Die krachtige,
knoestige, horizontaal gestrekte takken met heerlijk gebogen, in
zachte kromming geronde bladeren, wier liefelijk groen den
harden en stijven takken een vriendelijke zachtheid bijzet, en
die toch, in geheel den vorm en de kracht van hun maaksel,
met het stoute karakter van den boom in de volkomenste over-
eenstemming zijn! Hoe geheel anders de gepuntronde bladeren
der linde, door hun beweeglijken steel voor ieder tochtjen toe-
gankelijk, en in overeenstemming met de buigzame takken der
heerlijke kroon, die boogvormig neerdalen en de schoonste ron-
ding vormen. De scherp geteekende bladvorm had aan zijn
rand geen zachte afronding noodig, als die reeds in de takken
zelve gegeven was. Zoo doet zich overal een vaste regel voor,
op een eenheid in de verscheidenheid en een verzoening aller
tegenstellingen gegrond , waardoor ons , in het natuurschoon van
't plantenrijk, een even treffend als bevredigend schouwspel voor
oogen treedt.

Wat in de kristallen van 't delfstoflfelijk gebied slechts aan-
geduid is: een uit een onafgedeelden klomp te voorschijn tre-
dende, zich tot een eenling ontwikkelende vorm; dat wordt in
't plantenrijk bewerkstelligd. Uit het bijkans onzichtbare be-
ginsel eener eenvoudige cel wordt allengs een weefsel geboren;
uit het teerste aller huidjens het stevigste hout, de taaiste bast,
de hardste schors, die weer en wind trotseeren kan; terwijl het
plantensap zelf niet, als 't kristal vocht , tot de onbeweeglijke
rust van een voor altoos afgesloten, wiskunstigen vorm verstijft;
maar altoosdoor nieuwe vormen , in de rijkste verscheidenheid

van kleur en gedaante, geboren doet worden. En hoewel het ge-
heel zich afdeelt, zoodat wortel en stam, takken en bladen,
bloem en vrucht zich kennelijk onderscheiden, en ieder op. hunne
wijs den eenvormigen bouw der cel vermenigvuldigen en herha-
len ; zoo werken toch al die onderscheiden deelen , in hun eigen-
aardige werkzaamheid, tot één doel, één grootsch geheel te
zamen.

Wel stuiten, met hun barbaarschen galm, de geleerde namen
der kruidkunde ons oor, en zijn zij, in het wansmakelijk men-
gelmoes hunner grieksch-latijnsche klanken , voor den ongeleerde
onverstaanbaar, moet hij ze zich geheel werktuigelijk eigen ma-
ken; maar niet die namen houden ons, bij *t genot en de be-
schouwing der natuur , bezig. Slechts de geheimzinnige wet doet
dat, het' groote raadsel, waardoor alle plantwording gelijkvor-
mig, en toch niet volkomen gelijk is. Daartoe beschouwen wij
de plant in hare wording , en hoe hare uit het zaad ontkiemende
blaadjens den prikkel van *t licht te gemoet streven. Reeds in
den zaadkorrel kiemt het ontwerp en beeld der toekomstige
plant, haar blad, haar wortel, en kroon. Haar eerste ver-
schijnen is echter eenvormig, gelijk ook het menschenkind een-
vormig en zonder verscheidenheid van trekken in 't licht treedt.
Van de wording der blaadjens af, wordt dan die plant steeds
rijker en meer ontwikkeld van vorm, tot zij volledig voor ons
staat, en, als met onbedwingbare groeidrift, maar altoos door
sehijnt te willen streven. Zij is er echter niet toe bestemd , alleen
stengel en bladeren te dragen; de natuur stremt haar heftigen
wasdom en leidt haar sap tot tederer vormen. Zoo wordt' de
bloem geboren en uit de bloem de vrucht , terwijl zich haar
meeldraadjens als voor 't gewijde echt-altaar verbinden, en on-
der zoete geuren hun hoogtijd vieren; vormend zinkt het zaad
in den schoot der kelk, en doet er de vrucht ontkiemen. Daar-
mede is dan bij de enkele plant de wordingskracht voltrokken;
maar ook na haar verwelken en sterven werkt de scheppings-
kracht der natuur nog voort. Een nieuw leven vangt met dat
sterven aan; nauwlijks is de rijpe vrucht gevallen, dekken de
verdorde bladeren in den herfst den grond , of het in dien grond
geborgen zaad ontkiemt tot een nieuwe wording. „Zooveel", ge-
lijk de dichter* zingt:

Rttckert, in Ten Kates vertaling van zijn Stervende Bloem,

Zooveel planten als er zijn,
Leven in haar zaaisel voort; —
Strooye, in wilde zegepraal,
Haar de doodswind door den hof,
Zij herrijzen duizendmaal.
Zich vernieuwende uit haar stof.

Om de natuur in haar ware schoon te kennen , moet men ,
van eeue belangstellende bespieding eiker byzonderheid , tot die
van 't geheel in zijn eenheid en verscheidenheid opklimmen. Die
belangstelling en bewondering zal dan steeds toenemen , wanneer
men gewaar wordt, hoe uit den eenvoudigsten kiem trapsgewijs
de meest saamgestelde bouw zich, in de schoonste overeenstem-
ming, ontwikkelt; hoe ieder lager trap zich in denhoogeren, in
altoos rijker verscheidenheid, herhaalt; gelijk het harde asbest,
waaruit men draden spint en linnen weeft, een voorschaduwing
van den plantvezel is, gelijk de kristalbouw dien der planten
voorafgaat, en in poliep en kora^ilgewas plant en dier als sa-
mensmelt. Wanneer men verder bedenkt, hoe de zaadkorrel als
een eitjen is, van een harder en dikker schil omgeven, en met
het eiwit voorzien, waaruit de jonge spruit zijn eerste voedsel
put , geheel als bij het eigenlijke ei , waaruit het jonge vogeltjen
geboren wordt ; — wanneer men eindelijk opmerkt , hoe de af-
zonderlijke organen van ei of plant niet alleen zoo zijn , maar
zoo moeten zijn in de volkomenste overeenstemming met geheel
beider bestemming. Bewonderend staren wij dan den heerlijken
bouw van visch of vogel , ja van vorsch of spin aan ; en niet
minder hem, die de kroon der schepping is, den mensch, in
wien wij alle organen , ons in lager natuurgebied afzonderlijk
kenbaar geworden, tot de schoonste samenwerking vereenigd,
en met een hooger geest als aangeblazen zien.

Een dergelijke natuurbeschouwing leidt ons verder, dan een
bloot werktuigelijke ontleding van haar gewrochten , die ons in den
vogel bijv. slechts een vlieg- of zang- toestel , in de bloem slechts
bladeren en meelvaatjens woü doen zien. Veeleer dan ons
zulk een doodsche voorstelling te geven , moet zij , door den on-
ui tputtelij ken rijkdom van haar vormen en kleuren , haar klanken
en tonen, een overeenkomstige stemming in 's menschen gemoed
in 't leven roepen. De rijke verscheidenheid van haar vormen
en schakeeringen, moet als het zinnebeeld van zijn zieleleven
worden; hem als een diepzinnig beeldschrift zijn, doch dat door

ieder kinderlijk eenvoudigen geest gelezen en verklaard worden
kan. De geest, die er steeds meer op uit is, de uitkomsten
der doorwrochte wetenschap , in bevattelijken vorm en boeyen-
den stijl, ook voor den minder geletterden tijdgenoot verstaan-
baar en toegankelijk te maken , draagt daar in menig algemeen
bevattelijk geschrift het zijne toe bij.

Is voor een juiste waardeering van 't natuurschoon, in zijn ge-
heel, een voorafgaande belangstellende kennisneming zijner by-
zondere bestanddeelen , eenige opleidende natuurkennis noodig;
dat schoon in 't algemeen ; dat , wat de bekoorlijkheid van een
of ander streek of landschap in zijn geheel uitmaakt, wordt
door de gelukkige samenwerking en onderlinge verhouding van
alle deelen der daarin bevatte, bewerktuigde beide en onbe-
werktuigde wereld, en den daaruit geboren indruk bij ons te
weeg gebracht. In het rijzen en dalen van den grond, de ver-
houding van vlakte en hoogte, van heuvel of berg en dal, de
tegenstelling van vasten grond en water, van 't luchtmeer,
waarin de zonnestralen in zoo verschillende kleuren gebroken
worden, en den bebouwden grond, waarover het licht in zoo
velerlei tinten speelt ; — in de rijke verscheidenheid al dier na-
tuurtooneelen, wordt de eenheid uit een verzoening der tegen-
stellingen geboren, die, in welken schijnbaren weérstrijd ook
met elkander, zich onderling aantrekken en vereenigen, en als
tot een harmonisch accoord voor zintuig en geest versmelten.
Door die eenheid ronden zij zich af, en omgeven zich onwille-
keurig als met een grenslijn en lijst, die ze, voor 't oog en de
gedachten van den beschouwer, als een zelfslandig gewrocht , een
afgesloten geheel te genieten geeft. Stellen wij ons een gol-
vende landstreek voor , die zich uren lang op dezelfde eentonige
wijs voortwentelt , zonder eenig hooger uitstekende heuvelspits of
eenige uitgestrekte vlakte, om haar eenvormige golvingen te
breken; hoe vruchtbaar en welbebouwd zij wezen mag, tot eene
sesthèthisch afgeronde eenheid brengt zij 'teniet; zij kan zich
nimmer voor ons als omlijsten. Denken wij ons echter aan
't eind dier streek een berg- of heuvelreeks , zoo krijgen hatre
golvingen voor ons een beteekenis, onze blik een rustpunt, dat
haar, in al haar eigenaardig schoon, voor ons doet uitkomen.
Brengt ónze voet ons op eene wandeling uit een donker denne-
woud voor een heldergroen welvlak, van zilveren berkestammen
omgord, of aan den zoom van een klein, met frissche water-

planten versierd meer; zoo werken dennewoud en wel of water
allergunstigst op elkander , en gelijk dèt uit dézen meerder frisch-
heid en leven erlangt , zoo zullen dézen door d^t een meer ver-
heven en grootscher indruk wekken , dan hun anders eigen ware.
Wanneer men van de zwitsersche zijde van *t bekende Boden-
meer op den wurtembergschen oever staart, geniet wel het
oog door de schoone watervlakte; maar aan dat water , dat meer,
schijnt iets toch te ontbreken, omdat het oog aan de overzij te
vergeefs naar een afdoend rustpunt uitziet. Hoe geheel anders
echter, wanneer het nu, van de duitsche zijde uit, de zwitser-
sche bergen gewaar wordt, wier voet het blauwgroene water
verfrisschend te besproeyen schijnt , al liggen ze op ettelijke uren
afstands. Maar ook in veel vlakker, schijnbaar meer misdeelde
streken, mist de eigenaardige verdeeling harer bestanddeelen
hare liefelijke werking niet. Wie 't bespeuren wil, wende zich
slechts, bij een wandeling in 't versmade Westfriesland, op een
zonnigen lentemorgen, van Ooster- naar Westerblokker, bij
't laatste dorp links af, en trede de lange eentonige laan in , die
hem op den belommerden Blokdijk brengen zal. Aan 't einde van
dezen stuit hij, op een kwartier afstands van Hoorn, tegen den
breeden zeedijk, en wanneer hij dien beklommen heeft, vindt
hij een landschap voor zich uitgebreid, door weinigen geëven-
aard. Vóór hem , het gezicht op de stad en hare groene wallen ;
links, de frissche, lichtgrijze zeevlakte, met een deel der noord -
holiandsche kust en Edams weidsche kerk in de blauwende verte ;
rechts, aan zijne voeten, het verkwikkelijke groen &er malschte
weide , waarop , om met den wcstfrieschen dichter te spreken ,

de gladde koeyen treden
In 't gras, bijna tot de ooren toe...i

Inderdaad men zou verkeerd doen te wanen, dat niet ieder
vlakke beemd haar eigenaardig natuurschoon voor den gevoel-
vollen beschouwer zoo goed ten toon spreidt, als de zooge-
noemde „schilderachtigste" streken ; dat slechts bergen , hooge
bergen, bruischende watervallen, steile afgronden, onmetelijke
ijsvlakten, en wat verder tot de stofFeering van een echt Zwit-
sersch landschap behooren mag, bezielend tot ons spreken kun-

^ Hoogkarspels Lofzang in de herdrukte Gedichten van Corn. Maerts ^
Amsterdam, Fred. Muller, 1851.

nen; terwijl het platte ondichterlijke land, met de v)akke een-
tonige wei> de stijve rechtlijnige sloten, slechts een kwelling en
gruwel moeten zijn voor ieder als „poëtisch" en verheven ge-
roemd gemoed. Alsof de poözie slechts in de hoogte of in de
diepte zat , of in de steilte , of in het gedruisch ! — Alsof niet
alleen maar het proza van den beschouwer de oorzaak ware van zijn
wrevel, en niet de beemd zijner minachting haar poözie, maar
zijn bekrompen geest alleen het gevoel miste voor wat haar
vlakte, sloot, en wel een rijker gemoed te genieten geven. En
wien dit wonderspreukig schijnen mocht, mogen wij voor den
rechterstoel dagen van een man, die zulk een gemoed bezat,
die dat gevoel in hooge mate rijk was; die een oog had ook
voor de poëzie van de vlakste beemden, den nederlandschen
schilder — Jacob Ruysdael.

Er zijn op het Mauritshuis twee — zoo men wil drie, maar
wij hebben er hier slechts van twee te spreken — twee schilde-
rijen alzoo van dien Ruysdael ; landschappen , die op den beschou-
wer met al die tooverkracht werken, waarmee de meester de
natuur op zijn doek weet te doen spreken. Het eene verplaatst
ons in eene „schilderachtige", als het domme woord luidt, eene
„verhevene" natuur : eene wilde woudbeek bruischt , kronkelend ,
door een rotsachtige maar boschrijke streek, over afgebrokkelde
rotsstukken; ter rechterzijde onderlangs een kleine, door het
hout omgeven, kapel, aan welker zij men een herder met wei-
nige verspreide schapen gewaar wordt; links, onder een onge-
regelde boomgroep voorbij , met welker planting en wasdom zich
alleen de natuur onledig hield, en daar tusschen een enkelen
neêrgevelden stam. Achter de kapel kronkelt zich de stroom,
en lokt het oog, om , terwijl geheel de voorgrond in de schaduw
ligt, zijn in het verschiet door de zon bestraalden, maar verder
niet zichtbaren loop te bespieden ; eene begoocheling van den be-
schouwer, die den schilder geheel gelukt is; gene toch vindt
zich onwillekeurig gedrongen, het werk van dezen tot verder,
daq het hem door de beperkte ruimte vergund werd, voort te
zetten , en hij waant, in plaats van het kleine bestek , dat hij voor
zich heeft, een onbegrensden grond voor zich uitgestrekt te zien.
Men behoeft overigens slechts weinig oogeublikken voor het
stukjen vertoefd te hebben, om zich geheel met het bekoorlijke
landschap te vereenzelvigen, en in de stemming te deelen , waar-
mee het ons toespreekt: welk een kabnte en rust, welk eene

zoete, vredige stilte, ademt er in die streek, wier oorspron-
kelijke min of meer ongezellige wildheid , door den vriendelijken
aanblik der kapel, en het lachende zonlicht in de verte, tot een
liefelijk en minzaam oord wordt , waarin men , in de gelukkigste
gemoedstemming, uren lang zou willen toeven. De meest af-
doende proef voorzeker voor de deugdelijkheid van het stuk,
wanneer althans die kunstkenner recht had, die meende dat het
gezicht van een welgeslaagd landschap den lust moet opwekken
er in rond te dooien, er zich geheel in thuis moet doen voelen
en eens paeê doen zijn. Welk een wonder? zulk een poëtische streek!
zegt men, en wij wenden ons daarom lot het andere stukjen,
dat wij op het oog hadden, en waarvan men dit, bij eene
vluchtige opsomming der bestanddeelen zijner voorstelling , zeker
niet zoo terstond beamen zal. Of, wat wil men „verhevens"
en „schilderachtigs" vinden in het vlakke proza van een paar
hollandsche bleekerijen, met haar rechtlijnig uitgespannen lin-
nen , hare sloten en knotwilgen , die er den hoofdgrond van uit-
maken, links door de bijbehoorende woningen, rechts door een
klein , half in *t geboomte gedoken landhuis , begrensd ; in het
verschiet, dat door geen enkelen heuvel gebroken wordt, het
uitzicht op de stad Haarlem , omgeven door den groenen krans
harer cingels ? — Alles zoo hollandsch , plat-hollandsch , als
er iets te denken valt; maar voor den ontvankelijken be-
schouwer vol van de liefelijkste , de reinste poëzie ; — wie het
loochent, ga tot Ruysdael en worde 't wijs. En hij wane niet
dat deze er iets in gelegd heeft, dat er oorspronkelijk niet in
lag, er iets van het zijne heeft bijgedaan, om het mooi te ma-
ken , het te doen pronken , al was het met geleende veeren.
Hij behoeft slechts voor het stuk te treden, om te zien hoe
geheel dat portret , hoe het enkel werkelijkheid is , maar deze in
al de liefelijkheid, de bekoorlijkheid van haar leven en wezen,
die hij er misschien nimmer in gezocht, althans in gevonden
had ; doch die hij zal moeten bekennen dat er in ligt , dat der
natuur, ook dezer hollandsche natuur, uit haar aard. eigen is.
Want juist in die werkelijkheid ligt het geheim van den schil-
der, maar ook de poêzy van het landschap; gene heeft het in-
nigste leven weten te vatten waarvan dit bezield is , en die ziel der
„prozaïsche" beemd heeft hij op zijn doek weten te doen spreken.
Ziet, hoe uitlokkend het eenvoudige bleekershuis onder zijn
gezellig dak rust belooft voor zijne bewoners, die, hier en

ginds, op het uitgestrekte bleekveld verspreid, door eene
warme zon beschenen , in hun bedrijf bezig zijn ! Van de duin-
hoogte en op den afstand, waarop de schilder ons geplaatst
heeft, worden wij nauwelijks de menschelijke beeldjens ge-
waar, die zich voor onze oogen bewegen, en toch welk een
leven in hunne bewegingen, welk een uitdrukking in hun voor-
komen ! — Aan de linkergrens van het veld staat een reeks
knotwilgeu , het meest ondichterlijke zeker van alle onaanzienlijk
geboomte, een gruwel in het oog van ieder verzwitserde ; maar
hoe gelukkig zijn zij hier geplaatst, hoe overeenkomstig den
aanleg van het geheel , hoe zeer behooren zij bij het veld en de
woning; men zou ze missen zoo ze er niet waren, en de leemte
zou hinderlijk zijn. Aan de andere, de schaduw-zijde van het
landschap , omgeeft een verhevener boomsoort het wat aanzien-
lijker huis, welks dak slechts daaruit zich verheft. Het strekt
echter evenmin om zijn nederigen van de zon beschenen nabuur
te verdringen, als die donkere boomgroep het oog vangindsche
bescheidene, maar door de zon bestraalde wilgen afleiden kan;
integendeel, hun donker maakt het licht der andere en van
den achtergrond des te vriendelijker en blijder. Achter het
eerste bleekveld met zijn bedrijvige beeldjens, volgt een ander
dat op dit oogenblik ledig ligt, en waarop slechts een paar
windmolentjens hunne wieken, als waren het dwergen-armpjens ,
uit de groene vlakte opheffen. Van daar tot de stad en de
groene smalte van haar wallen niets dan van de zon bestraalde wel ,
die aangenaam op dat donkere cingelgroen en het licht-rood en
blauw der huizen en kerken, die het omkranst, uitloopt; maar
welk eene overeenstemming in dat geheel I welk eene eenheid
van karakter, vau stemming, van ziel, van zin, zoo men het
woord van een landschap wil laten gelden ; en hoe gelukkig is
die zin, die ziel, die stemming! hoe weldadig werkt ze op den
beschouwer I Hoe kalm, hoe tevreden, hoe zalig stemt zij hem
zelven! Waarlijk hij kan den Duitscher (Prof. Visscher) geea
ongelijk geven, die bij een dergelijk plat-HoUandsch landschap
van Ruysdael (te Munchen) uitriep, dat men er „aan den golf
van Napels het heimwee naar zou krijgen!" —

Waar het oog te vergeefs naar een omlijsting zoekt, gelijk in
de eindelooze preirien van Amerika of op het grenzelooze zee-
vlak , waar de gewone maatstaf voor grootte en uitgestrektheid
ontoereikend blijkt, en het schoone in het verhevene overslaat j —

daar schijnt zich wel een onbegrensd natuurtafereel, zonder die
vereischte verscheidenheid van instellingen , aan onze oogen voor
te doen; doch het schijnt maar zoo. Vooreerst toch brengen
wij in die woestenij of vlakte de tegenstelling zelve meé, in
onze herinnering aan de ons eigen geworden bebouwde beem-
den , waarin wij thuis zijn ; terwijl op zee zelfs het waggelende
schip ons nog als een brok van 't vasteland voorkomt, gelijk
de karavaan in de woestijn ons een deel van 't beschaafde we-
reldleven schetst. Voorts blijft er altoos de hoofdtegenstelling
van aarde en hemel , en een — hoe ver dan ook verschietende —
gezichteinder over; ook dat eigenaardig kleurenspel van lucht
en zonlicht begeeft ons nergens , dat zelfs der eentonigheid zelve
een sesthetischen glans verleent. Een noord-amerikaansch reiziger ,
Bayard Taylor, schildert (in zijn Reis naar Midden- Af rika) '^tn
eersten indruk der afrikaansche zandvlakten: „ik vond" (schrijft
hij) „een onuitsprekelijke betoovering in de verheven eenzaam-
heid der woestijn. Dikwerf zag ik daar de zon opgaan , zonder
dat zich binnen den uitgestrekten gezichteinder eenig levend we-
zen bespeuren liet; zij rees, als een Godheid, in ontzagwek-
kende heerlijkheid, en het ware slechts natuurlijk geweest, hadde
ik mij in aanbidding voor haar in 't stof geworpen. De plotse-
linge verandering in de tinten van 't landschap , zcodra zij zich
vertoonde; die warme goudgloed, waar het zand meé straalde,
en de paarsche purpurtinten der porfierbergen in 't verschiet; —
het was een wondervol gewrocht van den ochtend, waarop men
niet zonder eerbied staren kon. De rijke kleurschakeeringen
deden de woestijn van schoonheid vonkelen; zij werd er te
kleurig en glansrijk door, om den indruk eener woestenij te
maken. Het landschap, verre van mij neerslachtig te maken,
bezielde en verruimde mij. Ik had een gevoel van natuurlijke,
lichamelijke gezondheid en kracht, gelijk ik nog nooit onder-
vonden had , en ik zou , van 's morgens tot 's avonds , mijn over-
vloeyend geluk luidkeels hebben willen uitgalmen. De lucht was
mij een levens- teug, zoo verkwikkelijk zuiver en verfrisschend als
die , welke de eerste mensch op den scheppingsmorgen indronk;
ik ademde het onvervalschte element van den dampkring in ,
door geen uitwasemingen van een vochtige aarde, van planten ,
stof, of walm en rook uit de woningen der menschen, veront-
reinigd en bedorven. Inderdaad schijnt die lucht veeleer, dan
hare stilte en eenzaamheid, het geheim onzer liefde voor de

woestijn. Waar alle bekoorlijkheden der natuur ontbreken, waar
geen groen voor het oog, geen bron voor de verdroogde lippen
is, geen. rots bijna zijn schaduw leent, om den vermoeiden
wandelaar voor de brandende middagzon te beschutten ; daar
werd Gods zoetste en tederste adem over de wildernis uitge-
goten, om het oog helderheid, het lichaam kracht, en den geest
opgeruimdheid te geven".

Stellen wij , naast deze natuurschildering uit de heete lucht-
streek, een tweede, uit de ijsvelden van *t kille Noorden. De
helaas! te vroeg gestorven Noordpoolreiziger E. Kane, die zoo
meesterlijk ook de aesthetische zijde der ijsstreek wist voor te
stellen, kon, in spijt aller ongemakken en bezwaren, die een
tocht op die ijsvlakten na zich sleept , niet laten ook de schoon-
heid van den Noordpoolwinter te bewonderen, en in die ijs-
beemden te schetsen. „De tint hunner kleurschakeeringen legt
eene merkwaardige vereeniging van warmte en koü in den zomer
bloot; eene stoute, zonderlinge afwisseling van vormen doet er
zich voor, een straflfe helderheid, door 't penseel van den geest-
volsten schilder met geen mogelijkheid weer te^ geven. Wie
toch zou ons een ijsberg teekenen, met zijn stoute omtrekken
en tevens versmeltende vormen, of die kille tegenstelling van
het schaduwlooze wit en het blauwend halfdonker der ijskloof?
Daar verheffen zich zwarte heuvelhoogten, donkere vlekken op
de golvende sneeuwvelden ; de ijsvlakte is van schotsen om-
boord en breidt zich van de kliprijke kust, als een voorgebergte,
ver in zee uit; het blauwe water ligt geheel vlak en stil. In die
kille rust komt echter beweging , wanneer de ijsschotsen kraken ,
en de ijsberg , ofschoon zelf vergankelijk , zich toch in de groot-
ste kalmte verheft, en de kleine ijsbrokken rustig op zich laat
aanstormen. Verzachtend spreidt zich daarover de wasem van
een kleurigen dampkring; de hemel van Baffins-baai, hoe ook
den Noordpool nabij, draagt een even warmen tint, als die
van de baai van Napels na een zoelen Juny-regen".

Waar de plantengroei , van koü verstijfd , een einde neemt ,
is het vooral het verhevene, schilderachtige, en wondervolle ,
het vreeselijke en huiveringwekkende, zijn het ernst, zwaar-
moedigheid en rouw , die zich voor onze oogen vertoonen. Waar
planten groeyen en bloeyen, daar komt leven en blijheid in
het strakke en levenlooze , en het is bovenal die plantentooi ,
die den verschillenden aardgordels en luchtstreken hun eigen-

aardig karakter verleent. Inzonderheid werken er de van verre
reeds in 't oog vallende boomen en struiken, en hun verhou*
ding tot het aangebouwde land toe meê , om een landstreek haar
bepaalde kleur te geven. Eerst de poolgordel met zijn kruiden
en mossen en heesterachtige boomgewassen, die als struiken
over den grond kruipen en door elkadr slingeren, als wilden zij
zich zoo verwarmen, en waar men over een geheel woud van
door de sneeuw overdekte dwergwilgen heenschrijdt , zonder het
te bemerken. Hoe verschilt niet die uiterste aardgordel reeds
van de, daarop volgende, gematigd koude luchtstreek, met hare
donkere dennebosschen , haar hoog opschietende berken met
zoo blinkend witte stammen, die door haar ranken bouw, buig-
zame takken, en vriendelijk gebladert, een vrolijken lichtstraal
werpen over het donkerkleurige landschap, als wilden zij van
het blijde licht van 't Zuiden spreken. En dan de gematigd warme
luchtstreek weder met hare groene weidevlakten , haar eiken- en
beükenwouden , die in den heeten zomertijd een verkwikkend
koele schaiiuw spreiden, en sierlijke lichtkransen over den aard-
bodem doen spelen, wanneer een zachte wind door het volle
dichte lommer ruischt! — Hoe geheel anders voelt zich hier
gemoed en geest aangetrokken en gestemd, dan in de daaraan
grenzende warme luchtstreek met haar eeuwig groene eiken
myrthen, en pistaciën; — het kruidboek van Zuid-Europa telt
bij de 300 houtgewassen, die ook den winter door hun bladeren
meestal behouden ; — met haar oranje-appèls , haar vijgen , en
andere vruchtboomen , met het donker vonkelend , als leder stijve
lover van boomen en heesters, de uit warme rotsen spruitende,
geurige lippen-bloemen, en de vele stekelige en doornige planten
en heesters !

Reeds dddronder vinden wij groote, prachtige bloemen, die
aan de heete luchtstreek doen denken, in welke ook de groot-
ste en schitterendste boomen bontkleurige bloemen dragen.
Hoe nader wij den evenaar komen , des te grooter der planten-
wereld volheid en pracht. Welk een grootsche verscheidenheid
reeds in de oude en nieuwe wereld! — Men denke slechts
aan de theestruiken en camellia's van Azië*s Oostkant, aan de
heerlijke magnolia's van Amerika, aan de onafzienbare cypres-
senwouden van den Mississippi, of het boomaardige setnper-
vivum (dat bij ons als huislook over de daken kruipt), en aan
de balsemgeurige wolfsmelk {euforbia) op Madeira, die als sta*

tige boom haar voedzaam zoete melksap ten beste geeft, In
de eigenlijke heete luchtstreek, den keerkringgordel, gelijk in
den evenaarsgordel zelf, vertoonen zich dan die hoogste en
weelderigste plantensoorten van palm en banjaan , varen en boom-
gras, pizang en aloë, brood- en vijgenboom, uit wier takken
weder worteldraden ter aarde dalen, om nieuwe stammen te
vormen, en zoo den moederstam als met geheel een woud te
omgeven; terwijl de adansonie of apenbroodboom, bij eene hoogte
van slechts 30 voet, een omvang van 77 voet erlangt, en vele
palmsoorten zich, los en bevallig, tot 180 voeten toe verheffen,
om eerst op deze hoogte haar zware bladeren als een waayer
uit te spreiden. In de dichte scheppings wouden, waar lang af-
gestorven, vermolmde stammen nog door de hen omslingerende
woekerplanten worden staande gehouden, schiet, als een dunne
rietstok, het zoogenaamde draak-riet vele honderden voeten op,
en trekt dan zijne 500 voet lange strengen, als bindgaren, van
boom tot boom! Terwijl onaanzienlijke leverkruiden en wollige
mossen de boomschors onzer wouden dekken, woekeren op de
schors der tropische planten de heerlijkste orchidefin (ook de
vanille is zulk een woekerplant) en andere bloemrijke pronkplan-
ten, die het sieraad onzer bloemkasseu uitmaken. De lianen en
slingerplanten stellen haar groote bloemen hoog in de boom-
takken ten toon. Reeds in de wouden van Missoeri, boven
St. Louis, ziet men met doornen gewapende rozestruiken tot in
den top der hooge boomen opklimmen, en daar met tallooze
helderroode bloemen prijken. Onze klimop, die, langs een ouden
eik opschietend, slechts door het donker, schoongemarmerd groen
zijner blaadjens het oog bekoort, komt daar maar armoedig
tegen uit. En toch vervrolijkt alle pracht der tropische gewassen
meer het uitwendig oog alleen: de trotsche palmboom heeft
meetkunstig bepaalde lijnen, de groote boombloemen verbazen
den aanschouwer door haar weidsch^ pracht; een bamboeswoud
door zijn fantastisch loof: — maar, gelijk in de overdadige plan-
tenwereld der heete luchtstreek zóó velerlei zich daarbij aansluit
en er meê opwast, dat 's menschen blik nauwelijks een rust-
punt vindt; gelijk ieder boom meer zelfstandig te voorschijn
treedt ; gelijk reeds het loof niet toelaat , dat , als in de noord-
sche wouden , de bladeren zich dooreenweven , zacht voortwiegelen
en die bevallige, zachtgolvende groepen vertoonen; — zoo kun-
nen zich ook onze eiken- en beuken- wouden, onze linden- en

olmeik- of iepen-groepen genisteüjk met de tropische wouden
meien y en overtreffen ze in teekenachtig schoon, zoowel als in
verfrisschende werking op het gemoed. Droomend en peinzend,,
toeft dit in onze deunen- beide en blader- bosschen , om er
nieuwe kracht voor denkbeelden en werkzaamheid te erlangen.

Wij zouden ons op de uitspraak van beroemde reizigers be-
roepen kunnen, die eerlijk bekennen , dat zij in de dadelbosschen
en kokoswoüden geensins vonden wat zij verwachtten ; wij roeren
't vraagpunt echter alleen aan, om niet, door een overdreven
voorstelling van 't onbekende tropische natuurschoon , het oog te
laten verblinden voor den eenvoudiger tooi der vaderlandsche
beemden. Men mag het evenwel een belangrijk middel ter sesthe-
tische vorming achten , den zin voor eigenaardige natuurtooneelen,
in de verschillende luchtstreken , vroegtijdig te wekken en aan
te kweeken, waartoe goede afbeeldingen en teekeningen in groote
mate kunnen medewerken. In deze moet zich dan natuurlijk de
olijf- en vijgeboom van Italië en Griekenland, onder den hemel
van zijn geboortegrond , en met zijn eigenaardige dampkring en
omgeving vertoonen, en tevens de krachtige tegenstelling uit-
komen van den kalen, scherpgeteekenden rotsgrond, met de
lichtgroene planten, die uit zijn spleten te voorschijn dringen»
Om de bergen van Zuid-Europa moeten tevens de paarsche en
purperroode tinten vonkelen, waarmee hen de ondergaande zon
omstraalt; even als men de hooge majesteit der kokospalmen
eerst recht leert bewonderen , wanneer men, na een lange, moei-
tevolle zeereis, plotseling de groene kust van 't land uit de
golven verrijzen ziet, of gelijk ook de bekoorlijkheid van een
dadelbosch in 't oog springt, wanneer men dagen lang over
't heete woestijnzand getredqn heeft. De verbeelding heeft echter
een scheppende kracht, die reeds bij geringe medewerking veel
vermag. Onze oranjerien en kruidtuinen , al kunnen ze ons geen
tropische gewassen in volle grootte en schoonheid vertoonen,
kunnen ons toch eenigermate een denkbeeld geven van hun vorm
en kleur. Onze inheemsche planten zelf kunnen ons daarbij van
veel dienst zijn. Ons varenkruid verschaft ons althans een voor-
stelling van de boomaardige varens uit warmer luchtstreek ; onze
paardestaarten en schaafgras van de nieuw-hoUandsche kasua-
rinen met haar soortgelijke takken; het blad van onze malven
van de bladen der tropische malvaceen en wolboomeu (bomba-
ceön) , met die groote hartvormige en gekorven bladen, waartoe

ook de straks genoemde apen-broodboom behoort. De tederge-
takte mimosa*s vinden iets dergelijks reeds in onze zoogenoemde
acacia , en de aroldeên , met hare lange helder groene , als tuiten
saamgerolde bldren, hebben reeds in onze kalmus en Aarons-
kelk een voorbeeld.

Zoo trede men ter kweeking van zijn schoonheidszin gerust
de rijke plantenwereld binnen; men zal er, met steeds afnemende
inspanning, zich weldra thuis gaan voelen en haar met open
oog en hart leeren genieten. Wie voor 't natuurschoon geen
gevoel heeft, zal daarentegen ook moeilijk dat der kunst leeren
waardeeren. Doch slaan wij thans dat eerste nog wat nader,
in zijn verschillende bestanddeelen en werking, gd.

-r^*»^^

BEWEGING, KLANK, EN LICHT; KLEUREN; HET NATUURSCHOON
IN DE DRIE RIJKEN.

De natuurkunde leert ons, dat klank en licht slechts ver-
schillende verschijnselen der beweging zijn. De lucht, met zekere
snelheid in trilling gebracht , doet een klank geboren worden.
Acht trillingen iö de seconde laten het eerst een onbestemd ge-
ruisch vernemen; meer dan 36,500 zich niet meer als klank of
toon bespeuren. Eerst na aanmerkelijke toeneming dier trillin-
gen erlangen onze zintuigen weder indrukken. Niet minder dan
475 biljoen geven onzer gezichtszenuw dien van karmozijnrood;
en tusschen deze eerste en de laatste in den rij der kleuren,
het paarsch, ligt een schaal van bijna 400 biljoen. Daarna ver-
dwijnt alle kleuren-indruk , en wordt door elektrische en andere
verschijnselen vervangen. Bepalen wij ons hier tot hetgeen daar-
van met het natuurschoon in betrekking staat; in de eerste plaats,
de beweging in 't algemeen.

Waar geen beweging is, schijnt ons de dood te heerschen.
Leven en zich bewegen zijn ons als één. Het leven vervult ons
met blijdschap en vrolijkheid , de dood met mishagen en afschuw.
Bewegingloosheid geeft ons de meest onaangename gewaarwor-
dingen; verscheidenheid van beweging verschaft ons genot. Als
eerste uitdrukking van beweging kan ons de rechte lijn tegen-
over het beweginglooze punt gelden, uit welks verplaatsing zij
geboren wordt. Zulk een lijn laat zich als van punt tot punt
nagaan , tot dat zij ons in haar onafgebroken rechtheid eentonig
wordt, en wij haar gaarne voor een andere van bewegingsvolle
afwisseling prijs geven. Wij vinden die in de golvende of kromme
lijn. Gaf ons de rechte slechts een eentonig eenerlei , hier ver-
meyen wij ons in de rijkste verscheidenheid, waarvan slechts alle
willekeur moet uitgesloten blijven.

Uit aaneensluiting en samenwerking van lijnen worden vlakken
geboren. Zij , zoowel als die lijnen , hebben steeds een belang-
rijke rol in *t natuur- en kunstschoon gespeeld. Gelijk ieder over-
dreven regelmaat daarbij mishagen moet, brengt ieder grillige
en onnatuurlijke richting een onaangenai^en indruk teweeg.

Elke al te langzame , gelijk elke al te rassche beweging werkt
hinderlijk; de eerste door hare plompe en geestdoodende traag-
heid, de laatste door hare verwarrende en verbijsterende vaart.
Rustigheid van beweging maakt een waardigen , statigen indruk ;
los en licht, zouder een zweem van inspanning, moet ieder
beweging zijn, die op bevalligheid van indruk wil aanspraak
maken. Onzekerheid van beweging laat zich in den vorm eener
lijn denken, overal door tegenstrijdige afwijkingen eu uithoeken
ontsierd. Evenzoo laten zich scherpe en overdreven , of wan-
kelende en stompe bewegingen gemakkelijk naar haar verschil-
lende indrukken voorstellen. Onharmonische bewegingen geven
ons die van tegen elkander indruischende , elkander hinderlijk
doorkruisende lijnen.

Elke plotselinge beweging , van welker oorzaak men zich geen
rekenschap kan geven, werkt verontrustend. Die van een kogel
laat zich slechts door hare werking waarnemen ; meer aesthetisch
dan hij, werken dus ook steen, pijl, en lans, doordien zij
bij hun vlucht zelf zichtbaar blijven , en oorzaak en werking door
de lijn, die zij beschrijven, verbonden zijn. Onze vuurwapenen
zijn daarom ook slechts door hun geknal aesthetisch; slechts
bommen en derg. maken daarop een uitzondering, omdat men
ze in hun loop kan volgen, en ze vooral in den donker, met
hunne vurige bochten van de hoogste aBSthetische werking zijn.

Ook de dierlijke beweging mist hare eigenaardige werking
niet. Het kruipen der slang, het sluipen van *t roofdier maakt
een niet minder onaangeuamen indruk, dan het overhaaste ge-
scharrel der muis , die onze oogen in haar snelheid onmogelijk
kunnen volgen. Alle krioelend gewemel en scharrelend door
elkander woelen werkt verbijsterend en benauwend.

Ook lachwekkend echter kan een of ander beweging werken.
De vergeefsche pogingen van een hoen bijv. om zich in vogel-
vlucht te verheffen * , of het hopeloos gefladder van een gekort-

1 Geen onhandiger voorsteUing daarom gewis ook dan die, door een ver-
eerder der vrijmetselarij, eens te Deventer beproefd, om hare hooge vlucht
onder het beeld van een zijn wieken uitslaanden haan te schetsen.

wiekte ekster of raaf. Onredzaamheid , plompheid , of losheid
van beweging kunnen , al naar omstandigheden , een óf koraischen
óf hinderlijken indruk maken.

£n als met de beweging is het met den klank. Een stilte als
die des grafs is van gelijke beangstigende werking, als een vol-
strekte bewegingloosheid. Dringt er ook bij de meest inge-
spannen opmerkzaamheid geenerlei geluid tot ons door, zoo
wordt het ons angstig te moede. Reeds het eentonig getik van
een uurwerk, waardoor zulk een doodsche stilte wordt afge-
broken, zal ons dan verademing schenken; de heldere slag van
een klok, het gekraai van een haan, het geblaf van een hond,
ons in het nachtelijk zwijgen der natuur uit die pijnlijke rust
als tot een nieuw leven wekken. Wij voelen ons dan niet meer
verlaten en alleen ; er is leven om ons heen , en het zwijgen des
doods heeft een einde genomen.

Ieder krachtige toon daarentegen werkt opwekkend en prikkelend
op onzen zedelijken, gelijk op onzen zinnelijken mensch. Zelfs het
luidruchtig kermisrumoer , het verwarde gedruisch van allerlei
menschen- en dierenstemmen , van trom en trompet , van vedel
en bekkens, maakt, mits niet te oorverdoovend , een opwekke-
lijken indruk, die dan echter natuurlijk voor meer verfijnde
gehoorzenuwen al ras onaangenaam wordt, en slechts voor ruwer
naturen aanhoudend genoegen kan geven.

Eentonigheid is niet minder onverkwikkelijk , dan oorverdovende
verwarring van klanken. De raaatslag brengt er afwisseling en
orde in aan. Versterking en verzwakking, heffing en daling van
toon brengt er die rhythmische beweging bij teweeg, die wij
als een der voorwaarden van 't schoon leerden kennen. Har-
monisch is daarbij de regelmatige samenwerking, melodisch de
opeenvolging der tonen. En dat in de natuur gelijk in de kunst.
Een lang aangehouden gelijkheid en voortdurende herhaling van
tonen wekt verveling, of zelfs benauwing en walging; boven-
matige kortheid, onrust en gejaagdheid. Een al te krachtige
verheffing en daling, zwelling en uitgang van tonen geeft den
indruk van onmeetbaarheid, en zal stuitend of schrikwekkend
zijn. Is er regelmaat in hun onmetelijkheid, zoo worden zij
verheven. Zoo is het met den statig rollenden donder: zijn slag
baart angst en beving ; of met het woest gehuil van den storm :
eerst een reeks van gelijke tonen, die eentonigheid te weeg
brengen, wrevelige verveling, somberheid, angst; daarop plot-

seling een aantal scherpe , korte op elkander hortende stooten ,
die onrust en gejaagdheid wekken ; dan toenemende verheffing ,
altoos klimmende kracht ; hoe lang dat nog duren , waarmee
het eindigen zal! Men voelt zich gedrukt en verslagen; het hart
zinkt in de schoenen; tal van schrikbeelden en spookgestalten
waren er voor den geest ; aarde en hemel schijnen der vernie-
tiging als prijs gegeven. — Eensklaps is alles weder stil; maar
die stilte niet minder vreeselijk en ontzettend.

Herinneren wij ons , naast deze luidruchtige werking van wind
en wolken, de verschillende tonen van het water — gelijk het
droppelt, en plast, en murmelt en bruischt, en borrelt en
zmgt, en gromt en brult, en brandt en raast — een gansche
vloed van tonen , en de verschillende stemming daardoor te
weeg gebracht: de vrolijke onrust van het geplas eener fon-
tein , het donderende geraas van een waterval , de zware , krach-
tige golfslag der zee, de grommende, brullende baren der bran-
ding op de klippen.

En wat niet al verdere klanken en geluiden in de natuur!
Welk een gegons en gezuis en geklepper en gezang en geschal
en geschetter en gebrom en gekraak, van het eentonig gonzend
insect en het slaperig suizende riet tot het kraken van den
vulkaan en 't geloei van den stormwind.

Wenden wij ons van *t geluid tot het licht, dat hoofdbeding
van ons gansche bestaan. Zonder licht geen leven. De duisternis
is ons stremmend en hinderlijk; zij is in slrijd met onze werk-
dadige levenslust. Slechts waar «en tijdelijke vermoeidheid en
afmatting ons tot slapen noopt, is ons de donker welkom bij
ons korte vaarwel aan het leven , en in het uitzicht op een spoe-
dige herrijzenis. Maar de volstrekte duisternis, de ondoordring-
bare nacht van het graf wekt ons afgrijzen ; het spert ons zijne
kaken open als een afgrond der vernietiging, waarmee geheel
ons bestaan een einde neemt, en welks verpletterenden indruk
wij dan ook alleen verwinnen door te beseffen, dat aan ons
persoonlijk aanzijn de wereld niet gebonden is, en dat wij te
minder tegen die persoonlijke scheidingsure behoeven op te zien ,
naarmate wij ons aanhoudender gewend hebben, niet voor en
in ons zelf alleen te leven , maar ons levensgenot bepaaldelijk in
dat van anderen te zoeken , het van het hunne , van het wereld-
leven in 't algemeen, afhankelijk te stellen, en daarin als meê
te leven. Welk een sombere, drukkende werking de duisternis

heeft , kan voorts licht ieder zich voorstellen , die 't zij in onder-
aardll&ke holen of mijnen afdaalde , of ook maar met den spoor-
trein een langen tunnel doorsnorde. Wij leven als op bij de
eerste flauwe schemering, die wij van 't daglicht weer gewaar
worden. Zoo verblijdt zich alles in het licht, en voelt er zich
door verruimd en vervrolijkt. In zijne voorstelling alleen reeds
legt het die van al wat vrolijk en aangenaam is. Al wat licht,
klaar, helder, en zonnig is, straalt ons als met leveuwekkenden
glans, tegenover den droefgeestigen , pijnlijken indruk van
*t sombere, donkere, en duistere toe. Even als het licht ons
aantrekt, stoot ons alles af, wat het schuwt en vliedt. Alles
wat den nacht en den duister zoekt , om zijn eigenlijke leven
te beginnen, verwekt vrees en afgrijzen, en wordt te recht of
te onrecht geschuwd en ontweken.

Wanneer licht en donker zich vereenigd voordoen, ontstaat
het zoogenoemde lichtdonker of clair-obscur. Daarin wordt de
verblindende scherpte van *t licht door de weldadige werking
van 't donker verzacht en getemperd. Wij genieten dit laatste,
in plaats van er afkeer van te gevoelen , omdat wij zeker zijn
het eerste geen oogenblik te moeten missen, en er telkens ons
weer geheel in te kunnen baden, wanneer ons oog er behoefte
aan heeft, 't Is als de verkwikkende invloed van de sluimering ,
na de inspanning van den arbeid, en in het genoegelijk uitzicht ,
er verfrischt uit te ontwaken. Tot dit lichtdonker behoort ook
de weerschijn, door een sterk verlicht lichaam op de donkere
kant van een of ander voorwerp of landschap geworpen.

Door het licht worden ook de kleuren geboren, die bevallige
dosch, die bekoorlijke tooi der natuur, waar zij haar verkwik-
kelijksten indruk, haar betooverendste werking aan dankt. Hoe
vreemd het op het eerste denkbeeld schijnen moge , heeft ons
toch de natuurkunde geleerd , dat zij , wel verre , als men vroeger
waande, in zelfstandig bestaan tot het wezen der dingen zelf te
behooren, zonder hen, die haar waarnemen , niet bestaan zouden ;
dat zij de voortbrengselen onzer eigen lichamelijke en zedelijke
bewerktuiging zijn. Wel zijn er tevens werkelijke toestanden
en verrichtingen voorhanden , die mei hare gewaarwording in
oorzakelijk verband slaan; maar die verrichtingen hebben niets
van haar eigen natuur; het zijn slechts trillende bewegingen van
oneindig kleine indeeling. En dat de eene soort dezer bewegin-
gen , op ons netvlies overgebracht , ons de gewaarwording geeft van

*tgecn wij blauw ^ de ander die van 't geen wij geel^ de derde die
van *t geen wij wit noemen , een vierde eindelijk ons in 't ge-
heel geen kleurenindruk biedt, en slechts de gewaarwording van
warmte bij ons te weeg brengt; — dat spruit blijkbaar uit de
eigenaardigheid der gewaarwordende of de gewaarwording voor-
bereidende organen voort. De trillingen zelf en daaruit geboren
stralen zijn nóch blauw, noch rood, noch wit, noch warm.
Deze verschillend gewijzigde gewaarwordingen zijn slechts de
terugwerking van ons bewustzijn op verschillende prikkels; en
de kleuren , onder wier naam wij ons haar vertegenwoordigen ,
slechts de zinlijke uitdrukking van zekere toestanden en ver-
richtingen , van welke wij alleen langs dezen weg kennis erlangen.
In de werkelijkheid dus bestaat die kleurenpracht, ons door
natuur en kunst voor 't oog getooverd, niet. Zij is hel voort-
brengsel onzer eigen bewerktuiging, of wel der wederkeerige
werking dier bewerktuiging en der wereld buiten haar.

Als het element, waarin die trillingen plaats grijpen, neemt men
gewoonlijk een onzichtbaren zoogenoemden ether of luchtstof
aan, die de gansche ruimte vervult. Alleen zulke trillingen
brengen door hare prikkeling van 't netvlies licht te voorschijn ,
die tusschen de 400 en 800 millioenste deelen van een streep
lang zijn, en geven dan die gewaarwording van dat licht, naar
mate van haar lengte binnen die beide cijfers , in verschillende soort
van zoogenóemde kleuren. Het geleidelijkst laat zich daarbij
aannemen , dat zich de in het netvlies plaats grijpende foto-
chemische werking naar den eigen aard van 't licht zelf wijzigt,
zoodat de werking der kortste trillingen weder aan die der langste
gelijk wordt. Daaruit volgt toch van zelf, dat er een tusschen
hare grenspunten liggend verschil van duur is , bij 't welk het ver-
schil van gewaarwording het duidelijkst uitkomt , en dan de hoofd-
kleuren vormt ; en laat het zich verder verklaren , dat zich bij een
bepaald verschil van duur foto-chemische werkingen voordoen ,
welke met die van gemengd licht gelijk staan, en dan de zoo-
genoemde aanvuUingskleuren tot stand brengen *.

Het gebroken licht van 't prismatische zonnebeeld of van den
regenboog , die niet anders is dan een natuurlijk zonneprisma ,
waarin de regendroppels de rol van 't kristal vervullen, stelt

1 Zie A^undt, Lehrbuch der Physiolo^ie des Mensckên^ 4te umgearbeitete
Auflage (Stuttgart, 1878), S. 660.

ons de zes hoofdkeuren (rood^ oranje^ geel^ groen ^ blauw ^ en
paarsch) voor oogen , die zich dan , naar het stelsel van Young
en Helmhollz, tot drie oorspronkelijke kleuren {rood^ groen y en
paarsch of violet) laten herleiden.

Buiten die hoofdkleuren stralen ons echter, op 't gansche na-
tuurgebied, een aantal andere toe, die wij als schakeeringen van
gene of als gemengde kleuren waarnemen, en welker gewaar-
wording uit de verbinding der meest verschillende lichtsoorten
geboren wordt, die gelijktijdig het oog treffen en het netvlies
prikkelen. Zulk een gemengde kleur is bovenal het wit^ hoe-
veel Göthe — die in 't geheel het sedert in nieuwe kracht her-
rezen trillingstelsel van Huyghens en Newton bestreed — er
tegen hebben mocht, dit als uit de overige kleuren saamgesteld
te erkennen. De wetenschap toch heeft , na zijn dood , onweder-
legbaar bewezen, dat dit wel het geval is. De gewaarwording
van 't geen wij wit noemen — hoe oorspronkelijk en onsamen-
gesteld ons dit schijnen moge — spruit uit de meest verschillende
vermenging voort. Niet alleen toch geven alle gebroken hoofd-
kleuren bij haar hereeniging te samen wit^ maar ook andere
verbindingen hebben denzelfden uitslag. Zelfs wordt er tegen-
over iedere hoofdkleur eene andere gevonden, die in juiste ver-
houding met haar verbonden , wit doet geboren worden. Twee
dergelijke tot wit zich vereenigende kleuren, noemt men aan-
vullingskleuren. Rood en groen, geel en paarsch, oranje en
blauw vullen elkander op die wijze aan ; waarvan men zich door
nevenstaande figuur de beste voorstelling maken kan.

Elke twee hier op elkander
volgende kleuren missen hare
aan vullingskleur,en zullen daar-
om te zamen een minder ge-
lukkige werking doen. Al
moge de natuur dit bij ver-
schillende gelegenheden schij-
nen te weerspreken , er werken
dan zooveel bijoorzaken tot
wijziging en opheffing dier
minder aangename werking
meê , dat het zich in beginsel
werkelijk niet weerleggen laat.

Onder de gemengde kleuren

groen

oranje

blauw

paarsch

rood

verdient vooral het uit de ver-

menging van rood en paarsch geboren purper genoemd te wor-
den, dat, als *t ware, den kreits der kleuren sluit, wanneer wij
ze ons als tot een ring verbonden voorstellen , daar het dan
den overgang tusschen de kleuren van beide uiteinden {^ood en
paarsch) vormt. Alle verdere gemengde kleuren verschillen slechts
weinig van de overige in aard. De verbinding van twee of meer
kleursoorten brengt een gewaarwording te weeg , die slechts door
een wit bijmengsel van een door de hoofdkleur gewekte gewaar-
wording verschilt. Rood en lichtgroen licht bijv. zal de gewaar-
wording van een geel in 't leven roepen , dat zich van de hoofd-
kleur geel slechts door een witachtigen weerschijn onderscheidt.
De wet, waar deze gemengde kleuren naar ontstaan, is zeer
eenvoudig, en laat zich door de volgende figuur verduidelijken,
in welke de zes hoofdkleuren en 't purper zoo gerangschikt
staan , dat de aanvuUingskleuren tegenover elkander geplaatst
zijn. De vermenging van twee onvermengde kleuren geeft dan
telkens de tusschen haar in liggende kleur met een bijmenging
van wit; een bijmenging, naar dezelfde mate sterker, als de
kleuren verder van elkander staan.

Gelijk het wit de
samensmeltende een-

rood

purper

oranje

paarsch

donkerblauw

lichtblauw

lichtgeel

lichtgroen

heid aller kleuren,
is het zwart de ont-
donkergeel ijg^ng van alle kleur
in 't algemeen, en
staan beide als licht
en duisternis tegen-
over elkadr. Van
oudsher heeft zich
dan ook deze tegen-
stelling van beiden
in de opvatting der indrukken geopenbaard , door beiden te weeg
gebracht. Gelijk het wit als de kleur der reinheid en onschuld ,
van 't licht en 't leven is , is het zwart die van den rouw en de
bitterheid , van den jammer en den dood. Eene werking , welker
waarheid niemand weerspreken zal , en die tevens in 't kennelijkst
verband staat met den opwekkelijken indruk , de verkwikkende
werking, door al wat kleur is op den mensch gemaakt. Ons
oog heeft er behoefte aan , gelijk aan 't licht in 't algemeen ; en
wie herinnert zich dan ook den aangenamen indruk niet, als

donkergroen

op een somberen dag de zon, door de nevelen heendringend,
hare stralen over een deel van *i landschap werpt, en er alles
in helderen glans doet vonken?

Dat voorts de verschillende kleuren een verschillende werking
doen, ieder op onderscheiden wijs tot ons gemoed spreekt, laat
zich evenmin loochenen. Bekend is de door Göthe, in zijn
Kleurenleer ^ aangehaalde opmerking van een geestig Franschman ,
die beweerde , dat de toon van zijn gesprekken geheel gewijzigd
was, sinds behang en meubels der kamer, waarin hij ze voerde,
van karmozijn in blauw veranderd waren.

Het rood^ om daarmee te beginnen , geeft ons , naar ïijn rijken
aanleg, den indruk zoowel van ernst en waardigheid , als van be-
valligheid en glans. Het eerste in zijn meer donkere , het laatste
in zijn lichtere schakeeringen. Zoo is het de kleur van het jeug-
dig tintelende leven , den frisschen levenslust , de blakende liefde,
en werkt het (gelijk men weet) op sommige dieren zelfs verontrus-
tend en verwilderend ; terwijl het tevens , in zijn donkerder tinten ,
indrukwekkend en verheven , als het zinnebeeld der macht is.

Het oranje geeft het gevoel van warmte en weelde, den in-
druk van schittering en pracht, een verhoogd en verhelderd
leven. Vonkelend als de vlam, is het levendig en onrustig,
maar ook verwarmend en koesterend als deze.

Het geely in zijn helderste schakeeringen , is van een zacht prik-
kelenden , vrolijken , en opwekkenden aard. Gelijk het echter in
zijn zuiversten staat even aangenaam als veredelend werkt , wordt
het, in zijn gevoelige teêrheid, bij de minste verlaging van tint ,
licht ontsierd; dan gaat — naar Göthes uitdrukking — de
schoone werking der vuur- en goudkleur in een morsigen indruk
over, en verkeert de kleur van eer en welbehageö in die van
schande, mishagen, en afkeer. Van daar de ongevallige in-
druk, door geelgekleurde paddestoelen, gemeenewol, en andere
voorwerpen van soortgeiijken aard te weeg gebracht, op welke
het zich niet in zijn volle en ongekreukte kracht kan hand-
haven en voordoen. Vaal en vuil, maakt het een walgelijke
vertooning, daar het niet de geringste verontreiniging duldt. .

Groen , de zachtste aller kleuren , is de hoofdkleur van 't plan-
tenrijk, en die waarbij het oog het langst rustig verbeiden kan.
*t Is de kleur tevens van *t ontkiemende leven, in 't omhulsel
der bontgekleurde bloemkelk , en den bladertooi der lente zicht-
baar. Ons oog vindt er zich op 't weldadigst door aangedaan

en len volle door bevredigd. In zijn warmte- en Uchtkracht,
gelijk in de breedte der trillingen, die het in 't aanzijn roepen,
vormt het dan ook het midden der kleurenreeks.

Het blauw heeft minder breedte van golvingen, en minder
lichtsterkte dan groen, geel, of rood; 't is in zijn donkerder
tinten het tegendeel van 't vonkelende geel. In blauw hult zich
al wat terugwijkt , zich aan het oog als onttrekt : het blauwend
verschiet, de zee, en het luchtruim. Al het lichter kleurenspel
wijkt daar voor een zelfde, gelijksoortige, diepe, kalme, en
stille toon. Het kondigt echter tevens een eerste ontluiking van
. 't kleurige aan , een eerste tinting van 't kleurlooze niets. Het
door het hemelruim schietende licht laat de ledige ruimte zwart ,
en verspreidt zich' eerst, waar het den luchtkring onzer aarde
treft, in een kleurig blauw, dat achter zich wel den zwarten grond
van 't ijle niets, maar voor zich het heldere, zonnige leven heeft.
Men heeft de nacht de moeder aller dingen genoemd, uit wier
donkeren schoot zij allen geboren worden; het blauw is zoo-
wel hare dochter als die des lichts; het brengt een vriendelijke
bemiddeling van beiden te weeg, en de harmonische paring
van dag en nacht tot stand. Daardoor krijgt het den aard des
verlangens. Door den eersten lentezonnestraal gelokt, spruit het
blauwe viooltjen uit den duisteren schoot der aarde, en wekt
de hoop op schooner, zonniger dagen dan die van den buyigen
winter.

De blauw gekleurde lichtstraal oefent, op 't ontkiemen en
den wasdom der planten, de krachtigste scheikundige werking.
Laat men het zonlicht, door een rood en een blauw glas, in
een donkere kas met bitterkers vallen, zoo zal men zich de
kleine stengels naar den blauwen straal zien neigen , terwijl de teêre
worteltjens naar het warmtewekkend roode licht streven. Zoo
streven ook de toppen der boomen het hooge luchtruim in, en
schetsen ons — naar W. von Humboldts opmerking — het
zinnebeeld van 't verlangen. De afscheiding van zuurstof heeft
het krachtigst in het gele licht, bij 't schitterendste stralen,
plaats ; de tedere bloesems verlangen reeds een lichte tempering ;
helder geelgroen licht is hun ontwikkeling bovenal weldadig.
Daarom bezigt men ook in broeikassen bij voorkeur gekleurd
glas, gelijk de natuur zelf ons dat aan de hand doet, door
de bloesems als met een groen loofdak te omgeven.

Het paarsch is als een door rood verhoogd blauw , en erlangt

daardoor iets krachtigs , dat echter 'tevens wat onrustigs heeft ;
gelijk in 't algemeen de werking blij der, levendiger, en zachter
is, naarmate een kleur meer naar de lichte, dan naar de don-
kere zijde overhelt.

In het bruin voert het rood den boventoon , en geeft er kracht
en degelijkheid aan , al erlangt het door zijn samensmelting en
vermenging tevens een meer droog en alledaagsch voorkomen.
Bruin is de kleur van 't nut en der bruikbaarheid. Minder
somber dan 't zwart, tempert het voorts zijn indruk van droe-
ven ernst en rouw, en legt er de bemoedigende warmte van
't rood in.

Het grijs eindelijk is een mengsel van wit en zwart, effen,
koel, onverschillig en onaanzienlijk, maar, in tegenstelling van
't schitterende bont , ook kalm en voornaam.

Vraagt men, van waar het komt, dat een of ander kleur aan-
genaam of onaangenaam aandoet, of hoe men zich den voorkeur
van verschillende lieden voor verschillende kleuren moet verkla-
ren ; er vallen daar deels natuur- deels zielkundige redenen voor
aan te voeren. Vooreerst toch dient daar het regelmatig op-
wekkingsvermogen der daarbij in 't spel komende zinszenuwen
bij in 't oog gevat, om te weten, hoeveel prikkeling deze, naar
hun bevestiging, zonder arbeidstoornis , in 't algemeen en door-
gaans kunnen verdragen. Voorts moet men nagaan, in welke
verhouding of stemming de zenuw op 't oogenblik van den in-
druk van buiten was. Deze tijdelijke verhouding hangt op zich
zelf deels weer van haar beter of slechte voeding, met name
uit het oogpunt der deugdelijke bloedmenging en stofwisseling
af; deels van de omstandigheid, in hoever zijn ontvankelijkheid
door vroegere prikkels reeds verdoofde of nog verschoond is ge-
bleven ; niet minder ook , of hij voor sommige prikkels riog vat-
baar bleef, terwijl hij voor andere reeds verstompte. Verder
komt het nog op grootte en vorm van den prikkel aan, hoe
krachtig hij namelijk was , en aan de tijdelijke stemming al dan
niet beantwoordde. Zulk een prikkel nu, die zonder overgroote
inspanning, en zonder aanmerkelijk verbruik van den zenuw dus,
geheel aan de stemming en verhouding van 't oogenblik be-
antwoordt, werkt aangenaam; die, welke door zijn mindere
kracht en eigenaardigheid geen bepaalden indruk maakt , laat
onverschillig; die, welke te heftig werkende, van de zenuw
een overmatige spanning vordert, of door zijn aard tegen de

tijdelijke stemming indruischt, en zoo het gansche organisme,
zonder het te voldoen of bevredigen, zijn natuurlijk evenwicht
van krachten doet verliezen, is onaangenaam en hinderlijk. Wat
dat organisme toch betreft, zijn levensgevoel wordt slechts door
zulk eene zenuwvoldoening verhoogd, als zonder aanmerkelijk
verlies van krachten verkregen wordt; gelijk iedere stremming
of bevordering der werktuigelij ke werking een overeenkomstige
stremming of bevordering in de werking der centraal-organen
meebrengt. Elke wijziging echter in het centrale hersengestel
gaat met een zielkundige of psychische werking, gelijk elke
zielkundige wijziging met eene in dat hersengestel gepaard. En ,
wat nu de zielkundige redenen voor de verschillende werking
der kleuren aangaat, zij liggen hoofdzakelijk in het verband der
voorstellingen, en dezer aantal en meerder of minder hevigheid
en kracht, met betrekking ook tot de gemoedsstemming, waarin
men voor 't oogenblik verkeert. Vaak werken reeds in de prille
jeugd , en zonder dat men zelf er zich van bewust is , bijko-
mende voorstellingen mede, om dezen of genen zinsindruk wel-
kom of onwelkom te doen zijn. Dergelijke voorstellingen maken-
dan sommige levendige gewaarwordingen tot verweksters van ge-
noegen of leed, en een daarmee gepaarde ingenomenheid of
afkeer , zonder dat men er zich zelf rekenschap van kan geven.
En zoo kunnen dus ook sommige kleuren — gelijk sommige
geluiden — om dergelijke voorstellingen meerder of minder lief
zijn. Daarbij moet dan nog in 't oog gehj3uden worden , dat
een anders aangename gewaarwording , door de tegenovergestelde
gemoedsstemming, waarmee zij samenvalt, hoogst onaangenaam
werken kan , als die van een vrolijke kleur bijv. waar het gemoed
zich alles behalve vrolijk gestemd vindt; gelijk, wat het geluid be-
treft, de oudjoodsche spreukdichter reeds opmerkt: „wie liedekens
zingt met een treurig harte doet zoo als hij , die ten dage der
koude een kleed aflegt, of die edik op de wonde giet". •

Men heeft vóór eenige jaren, op grond eener min doordachte taai-
bespiegeling, den volken der oudheid een voUedigen kleurzin willen
ontzeggen , hen met name voor het blauw blind willen verklaren *;

* Zie Das GefüklsUben , dargestellt aus praktischen Gesichtspunkten von
Dr. J. Nahlowsky (Leipzig 1862), S. 149 ff.

2 Laz. Geiger, Zur Entwickelungsgeschichte der Menschheit (Stuttgart,
187 1), S. 57, en Hugo Magnus, Die geschichtUche Entwickelung des Far-
bensinnes (Leipzig, 1877).

nader inzicht heeft echter doen blijken , dat hier slechts van een
misvatting sprake was, meer aan de wijze van uitdrukking dier
Oudheid, dan aan haar tekortkoming in gezichtszin te wijten*.
Een uitgebreid onderzoek heeft dan ook tevens aangetoond,
dat ook bij alle natuurvolken, die men er op heeft nagelezen,
een kleurzin van nagenoeg gelijken omvang als in beschaafde
landen gevonden wordt; dat er slechts in zoo ver een onderling
verschil bestaat, als sommige volken een grooter scherpte voor
de gewaarwording van meer levendige — als roody oranje , en
geel — andere voor die van meer gedekte kleuren — als groen ,
blauw , en paarsch — aan den dag leggen •.

Gelijk in enkele kleuren andere samensmelten , zoo laat zich ,
in iedere op zich zelf, het licht en donker in verschillenden
graad vermengen. De tint van een en dezelfde kleur kan krach-
tiger en sterker, of zwakker en kwijnender zijn. Ook daardoor
vermindert de tegenstelling, en wordt de overgang van de eene
kleur tot de andere gemakkelijk gemaakt tot versmeltens toe.
Stellen wij ons den regenboog voor, dien triomfboog der uit
licht geboren kleurenpracht, zoo zien wij die versmelting op
't schoonst volbracht. Gelijk in de muziek duur en mol afwis-
selen , en de eene toonsoort in d^ andere overgaat , om , na lange
afwijkingeip , weder tot den hoofdtoon terug te keeren; en gelijk
in de muzikale voordracht de toon trilling crescendo en decrescendo ,
-klimmende en dalende, forte en piano ^ krachtig en zacht, nu
sneller en dan weder langzamer, in onze ooren dringt; — zoo
voert ook het licht met 'zijne kleuren als een concert, in allerlei
toonsoort en voordracht , uit , speelt hier maestoso of plechtig ,
daar amoroso of verliefd , hier in een kwijnende andante , daar
in een vurig presto. En niet slechts een landschap, met zijn
weiden en wouden , met berg en dal , stroom en meer , is zulk
een kleuren-symfonie ; ook ieder boom en bloem vertegenwoor-
digt er ons eene in het klein. Wien loech niet dikwerf als een
bloemenlied uit een smaakvoUen bloemkrans of ruiker toe, waar
de zachtgekleürde bloem haar juiste plaats naast dé heller
vonklende erlangd had, om zoowel hare schoonheid te doen
stralen , als den harderen toon van haar buurvrouw te temperen ,

1 Zie Ernst Krause, in het tijdschrift Kosmos 1 (Leipzig, 1877), S. 264 ff.
ea d28 ff.

' Naar de opmerking van Magnus zelf, in zijn latere Untersuchutigen
üher den Farbensinn der Naturv&lker, Jcnaj 1880, S. 40.

waarin kleine groepen zich afrondden , die vereenigden wat bijeen
behoorde, en. toch alle doodsche eentonigheid vermeden, om,
door haar samenwerking, dien harmonischen indruk te maken,
die de schoonheid , als eenheid in de verscheidenheid , verlangt ?

Daar de kleuren, als wij opmerkten,, niets zelfstandigs noch
den voorwerpen van nature eigen zijn , maar integendeel van het
hen bestralende licht afhangen, veranderen zij ook in minder
of meerder mate , wanneer dat licht verandert. Voorwerpen , bij
dag van gelijke kleur, kunnen bij *t lamp- of gaslicht geheel
verschillen. Doet zich een oppervlakte over dag als rood voor,
dan spruit dit daaruit voort, dat zij — om slechts van de drie
hoofdkleuren te spreken — alle gele en blauwe stralen van
't daglicht in zich opneemt en alleen de roode terugwerpt. Ver-
licht men haar echter met zuiver geel licht, waarin juist het
rood gemist wordt , zoo derft zij , door 't opnemen van 't geel ,
alle kleur, en wordt, in plaats van rood, zwart. Daar nu even-
wel alle kunstlicht in schouwburg- bal- en concertzalen met
zulk een geel licht verwant is , dient men zich daar in klee-
ding en tooi naar te richten , en zijn natuurlijke kleur overeenkom-
stig te wijzigen.

Niet het weerkaatste licht alleen echter, ook het door de
voorwerpen heendringende kan , door hun eigenaardige samen-
stelling, tot een bron van kleuren worden; de hoogste pracht
toont zich juist daar , waar beide oorzaken samenwerken. De
meeste doorzichtige lichamen laten dezelfde soort van licht-
stralen door , die zij terugwerpen , en toonen dus een gelijke kleur
in het doorgelaten als in het teruggekaatste licht. Enkele andere
zijn er daarentegen , die eene geheele andere — veelal de tegen-
overstaande aanvuUings- kleur — weerkaatsen, dan zij door-
laten. Geen prachtiger natuurverschijnsel, in dit opzicht, dan
het bijna dagelijks herhaalde schouwspel van morgen- en avond-
rood. Wanneer een nevelsluyer den blauwen hemel overdekt,
schijnt hij ons wit, gelijk de zon zelve, wanneer zij hare stralen
achter nevelen schuil houdt. Wanneer dichte wolken den ge-
zichteinder bedekken, en het zonlicht te nauwemood een door-
tocht verleenen, is het alsof, door hun grauwe nevels, de dag
allengs in een nacht verkeeren zal. Hoe hooger wij echter
klimmen en den top der bergen genaken, of ons in de onbe-
nevelde lucht der keerkringen bewegen, in des te donkerder
blauw zullen wij ook den hemel zien prijken. Ook op de hoogste

bergen en in den zuiversten keerkringsdampkring blijft altijd
nog eenig wit met dat heraelblauw vermengd. Bij den zoo ver-
schillenden oorsprong van den waterdamp toch, die uit eiken
ademtocht van een levend wezen, uit ieder brandend vuur, uit
ieder verdampend watervlak, den dampkring tegenwademt, is
het natuurlijk dat zich steeds kleine waterblaasjens van verschil-
lende fijnheid en grootte in de lucht mengen. Deze verschillende
blaasjens kaatsen echter ook verschillende kleurige stralen terug,
die zich, in hun gemeenschappelijke werking, als wit aan ons
voordoen , en , door zich in het hemelblauw te mengen , dat wit-
achtig blauw te voorschijn roepen , dat de eigenaardige tint van
onzen noordelijken hemel is.

Gelijk het nu vooral de blauwe lichtstralen zijn, die van die
dampblaasjens weerkaatst worden , dringen er de roode en gele
daarentegen door heen. Tegen zonsondergang , vóór nog de toe-
nemende verkoeling van den dampkring zijn blaasjens tot nevel
en waterdroppels verdicht ; en na zonsopgang , wanneer de dauw
op het veld zich door de toenemende warmte weder in damp
verandert, is het tijdstip voor het kleurige hemelschouwspel
daar. Geel, rood, en oranje, in de verschillendste schakeeringen
en met wit gemengd, blinken dan die neveldampen ons toe, en
tooveren ons in *t lichtruim dat kleurenspel voor oogen, dat
dikwerf nog de tegenoverzwevende wolken met roode tinten siert.

Ook de wolken hebben, haar heller of doffer tint daarge-
laten, haar aandeel in 't natuurschoon en zijn werking op den
mensch. Gelijk een heldere lucht vrolijk, een bedekte somber
stemmen zal , een onrustig zw«rk , van den wind voortgezweept ,
van zijn eigen onrust wat op den mensch overbrengt; maakt ook de
wolkenvorm, al naar zijn verschillende gestaltenis, een verschil-
lenden aesthetischen indruk. De stapelwolk , met haar opeenge-
taste nevelmassa*s , zich zelfstandig door 't luchtruim bewegend ;
de vlokkige nevelwolk , zich als een kudde lammeren 'voor de
volksverbeeïding vertoonende ; de aan de bergen hangende , over
de wateren drijvende wolkenlaag; de onweerswolk eindelijk , met
hare donkere, onheilspellende zwaarte; — allen hebben zij haar
eigenaardig schoon.

Evenzoo het water in de verschillende vormen en bewegingen ,
waarin het zich aan onze oogen voordoet. Effen , schijnt het als
een spiegel, waarin zich lucht en omgeving weerkaatsen; in zijn
golvende beweging in stroom en meer, zijn slingerénden loop

door velden en landen, werkt het met de levendigste kracht op
ons gemoed. Als bron dringt het zich borrelend en dartelend te
voorschijn ; als beek murmelt het ons verfrisschend tegen ; in den
waterval brult en raast het; als open meer ademt het ons rust
en kalmte toe j binnen rotsen besloten heeft het daarentegen iets
benauwends en drukkends. En dan de zee, de groote en wijde
zee , met hare onuitputtelijke verscheidenheid van tinten en gelui-
den ! — Oneindig in haar uitgestrektheid , ondoorgrondelijk in
hare diepte, onwederstaanbaar in hare macht, draagt zij al
spelend de ranke v§,artuigen, dat broze menschenwerk, op hare
grillige baren, en wijdt ze naar willekeur ter behoudenis of ten
verderve.

Tegenover de bewegelijke verschijnselen van water en lucht
staat de vastere stof der aarde, in de verschillende wijzen, waarop
zich haar oppervlakte aan onze blikken voordoet. Effen en vlak
mist zij in haren bouw een wenschelijke afwisseling, en maakt,
door hare onafzienbare uitgestrektheid , een min bevredigenden ,
zwaarmoedigen indruk. Nergens vindt zich ons oog gebonden,
en onze geest, onwillekeurig in die ongebondenheid meegesleept,
wordt door een eigenaardige zucht bezield, haar wijde ruimte
in te gaan, en elders een rustpunt te zoeken. Een kleine
verheffing van den grond, de hoogten en laagten van glooyend
bouwland, trekken door afwisseling aan. Een heuvelachtige
streek wekt , door nog grootér afwisseling en kleine vergezichten ,
den geest op. Bergstreken verheffen hem, maar kunnen tevens
ontmoedigend en drukkend werken. Het enge dal daarentegen
heeft , bij zijn vreedzame huislijkheid , tevens iets afsluitends en
beperkends. Het boeit den bewoner aan zijn geboortegrond en
stelt , meer dan eenige andere landstreek , hem aan de weemoed-
voUe gewaarwordingen van het heimwee bloot.

Vaste onomstootbare wetten schijnen de vaste aardstof te
moeten beheerschen. Wat daarmee in weêrstrijd is, maakt een
pijnlijken indruk, en schijnt met haar eigenaardige natuur in
weerspraak. Van daar — ook buiten de ontzettende gevolgen
in de werkelijkheid — de schrikwekkende indruk, reeds door
het denkbeeld eener aardbeving gemaakt.

Wenden wij ons van de oppervlakte der aarde tot hetgeen
wij in en op haar vinden : delfstoffen , planten , en dieren. Bij
de eerste treedt de min of meer doode regelmaat der kristal-
vormen op den voorgrond , bij welke de levendiger ronding hier

en daar slechts in afwijkende vormingen voorkomt. Door hun
scherpe afkanting en begrenzing hebben ze iets zelfstandigs en
eigenaardigs; in de regelmaat hunner vorming toonen zij zich
als naar strenge wetten gebouwd ; bovenal wanneer zij , doorzich-
tig en glansrijk, ons in levendige kleuren en vonkelenden gloed
tegenstralen. Het ware leven echter ontbreekt er in , en doet ons,
uit dit onbewerktuigde lagere rijk der natuur, naar het bewerk-
tuigde hoogere haken , waar ons dezelfde regelmaat , van een voller
en rijker leven doortinteld , en van niet minderen gloed evenzeer
bezield als bestraald, tegentreedt. Door de overmatige kleinte
moet — naar de opmerking van Aristoteles , dat het al te kleine
even als het al te groote niet schoon meer is — dit als ver-
brokkelde natuurgebied dikwerf zijn volle sesthetische werking
derven. Door zijn wondervollen glans, bij zijn levenloozen aard,
maakt het dan echter in zijn fijnste kristallen , in zijn edelge-
steenten vooral, den indruk van een wonder- en toover-wereld ,
en werden aan beiden ook van ouds geheimzinnige tooverkrachten
toegedicht. Bij de metalen mist voorts de heldere klank , door de
hardheid van hun samenstel teweeg gebracht, zijn werking op
het menschelijk gehoor en gemoed niet , en uit zich deze in de daar-
uit geboren stemming. Doffer klinkt het gesteente, maar brengt
toch ook het zijne bij tot die hoorbare uiting der gansche be-
werktuigde natuur , die zich in 't ruischen van 't water , het
suizen der lucht , den romlenden donder , en de klankvolle tonen
der steenen en metalen kenbaar maakt , als vernamen wij — naar
Vischers uitdrukking — het geheimvol gedruisch uit de werk-
plaats van den wereldschepper. In elk landschap hoort men als
een mengsel van klanken, dat niet alleen van menschen- en
dierenstemmen uitgaat; men vraagt zich niet van waar het
komt, maar heeft een gevoel, als onderhield de bedrijvige na-
tuur zich zelve over hare werken.

Een geheel ander leven, dan het onbewerktuigde der delfstoffen,
is het bewerktuigde der plantenwereld. In deze treedt ons een
zelfstandig en als afgerond bestaan voor oogen, dat zijn onder-
houd uil de onbewerktuigde natuur , waarin het opwast , put ;
dat licht, lucht, en aard in voortdurenden omloop tot zijn eigen
voedingssap verwerkt, en zich steeds vernieuwt en aanhoudend
voortplant. Daarbij is het echter aan den grond gebonden, mist
alle eigen beweging , en is zich noch zijner noch zijner omgeving
bewust. Zoo wortelt het nog geheel in die onbewerktuigde natuur,

waaruit het aanzijn en onderhoud schept , en moge het zich door
zijn kiem en groei , zijn bloei en verwelking , van haar onder-
scheiden , het leeft ^ maar beleeft niet. Een zelfbewuste . ervarings-
rijke ziel of geest wordt er slechts door den mensch aan toege-
dicht ; wanneer hij op het leven der planten de bevindingen van
zijn eigen leven overbrengt; terwijl die zelfde mensch daarentegen ,
omgekeerd , alle eigenlijke plantenleven voor zijn eigen geslacht
terecht veroordeelt en bespot. Slechts in tegenoverstelling van
den strijd en de woeling zijns levens en der wereld, waarin hij
verkeert , zal hij zich soms de rust en vrede van het kalme plan-
tenrijk wenschen , dat hem zijn verlokkende geuren tegenwademt.
„Ik wandel", roept hij dan met den duitschen zanger* uit:

Ik wandel graag op *t groene pad,
Door *t zonnetjen beschenen;

Mij huivert in de doffe stad,

Van rook besmet, van slijk bespat,
Gekerkerd tusschen steenen!

Ik ijl , met onbezorgden spoed,

Naar bloemen, die mij groeten.
Niet met een ijdlen woordenvloed,
Maar met een wierook hemelzoet,

Die wasemt voor mijn voeten.

En streel ik haar fluweelen bladn.

Dan blikken ze, opgetogen,
Mij met die starrenoogjens aan.
Die nimmer logen met een traan

Noch met een lach bedrogen.

£n schoon het roosjen doornen biedt.

Als ik het af wil plukken;
Toch wondt het als de menschen niet ,
Die ons de dorens van 't verdriet

In *t kloppend harte drukken.

Daar buiten bloeit een Heiligdom,

Waar booze driften weken;
Daar wandlen vrede en vrijheid om,
De menschenwereld is er stom.

De hemel kan er spreken.

Maar ook minder gevoelig gestemci , of 't bedrijvige wereldle ven
en 't maatschappelijk gevoel minder wars, is hem de aanblik
der kleurige plantenwereld welkom; maakt zij met haar verfris-
schende geuren den verkwikkelijksten indruk op zijn gemoed,

Bemstein, in de vertaling van Ten Kate.

en wuift haar versterkende levensadem hemzelf het krachtigste
leven en de onverstoorbaarste gezondheid toe.

In hare gestaltenis drukt de plant, in 't algemeen, als een
tegenstelling uit tusschen de loodrecht opgaande en schuins daar-
tegen aangebrachte lijn van haar stam of stengel en lakken of
twijgen. Deze , zoowel als de rangschikking der bladereu om den
tak, is door de wet der symmetrie of evenmaat bepaald, die zich
ook in den enkelen bladvorm niet verloochent. Het aantal dier
takken en bladeren is daarbij echter zoo n^enigvuldig , dat alle
afzonderlijke in het geheel er bij te loorgaan, en zij gezamenlijk
slechts met een onbepaalden gemeenschappelijken indruk op ons
oog werken. Het treffendste is daarbij de krachtig uitkomende
kroon, door het rijkge^hakeerd dicht gebladert derhooge, wijd
uitgestrekte takken gevormd. De bladeren op zich zelf zijn
van de sierlijkste vorm en verscheidenheid, en dragen daardoor
tot het verschillend karakter en den indruk der boomen, waar-
aan zij prijken, het krachtigst bij. Door zijn zwaren stam, zijn
ruwe 'schors, zijn knoestige takken, zou de eik licht hard en
stroef schijnen, wanneer niet zijn saprijke, sierlijk gekronkelde
bladeren daarmee de schoonste tegenstelling vormden. De lancet-
vormige bladeren van den wilgeboom zouden dezen een bits en
scherp voorkomen geven, zoo niet zijn takken zoo buigzaam
waren, dat ze bij *t minste windjen in suizende beweging raken.
Het tedere lover van abeel en berk past volkomen bij haar
slanken en gladden stam. Welk een onderscheid tusschen beider
bewegelijke houding en vorm, en die van den forschen , statigen
beuk met zijn korte en krachtige bladstelen!

De bloem blinkt, buiten hare kleuren, vooral ook door haar
fijnen evenmatigen bouw uit. Haar bladeren maken meestal
als een kring om haar middenpunt, en vormen, in hun eigen <
aardige ligging en schikking , kronen van de meest verschillende
soort , in beker- klokken- trechter- rad- ster- kruik- of schotel-
vorm. Van haar uit wademt de plant ons haar geur toe; dat,
waardoor zij het kennelijkst tot ons spreekt » en als haar ziel
voor ons uitstort. Niet door den fijneren geur der woudbloemen
slechts Sïïïaar ook door de versterkende lucht zijner mossen en

1 „O lief gebloemt" (gelijk Bogaers zingt) „waar 't woud op roemt,
Al zoekt ge u zedig weg te sluiken,
Wat doet het mij in 't harte goed,
Waneer, bij *t wandlen, uit de struiken
Me üw lachjen groet I"

boomen , lokt en boeit ons het weelderige woud , en brengt ons
genezing en gezondheid aan. De welriekende geur der eigenlijke
bloemen is zoo fijn en geestrijk , dat er de verbeelding door op-
gewekt , en de geheele mensch zelf als door vertederd en veredeld
wordt. Daarom echter de bloem hooger dan den boom te stellen,
ware het kind boven den man voortrekken; want gelijk, naar
Vischers opmerking, een bloem als een onbewust en sluimerend
kind mag gelden , een boom is als een onbewuste en sluimerende
held. Zoo bekleedt dan ook die tak der schilderkunst, die zich
de bloemen ten onderwerp kiest, een ondergeschikten rang. Wil
de kunst ze juist doen spreken , dan moet zij ze in verband met
iets anders en krachtigers stellen, tot welks hoogeren indruk ze
meewerken. Evenzoo maakt er de beeldhouwkunst voor versie-
ringen en arabesken een rijk gebruik van; zij zijn dan echter
slechts bijkomend sieraad, en worden daarbij naar de eischen
der kunst vervormd. Gelijkerwijs is het ook met de vrucht,
die in hare volheid de voleinding der bloem is. Al de verschei-
denheid van dezer evenmatige en sierlijke vormen wijkt hier voor
den ronden appel- abrikoos- of perzikvorm, het ovaal der pruim ,
den kegelvorm van pijnappel of peer , enz. ; gelijk al de rijk-
dom van haar kleurenpracht deels in een doffer of lichter bruin ,
deels ook in een helder rood of geel, of doorzichtige schakeeringen
overgaat; waarbij dan ook de fijne geur zooveler vruchten niet
vergeten worden mag. In vorm zijn vooral saamgegroepte
vruchten , als die der „eedle bes , gezond en frisch'*, ot die van
wijnstok , in haar doorzichtig licht-groen en paarsch , schoon.

Het is eene juiste opmerking van Schleiden * , dat de indeeling
der planten uit een aesthetisch oogpunt van die uit een botanisch
noodwendig verschilt. Terwijl men uit het eerste de verschil-
lende geslachten, naar de eigenaardige verscheidenheid en over-
eenkomst van haar geheele wordings- en ontwikkelingsgeschie- •
denis, afdeelt; richt men zich uit het laatste geheel naar den
overeenkomstigen ol verschillenden aesthetischen indruk , door haar
aanblik op ons gemaakt , en de werking die zij , als zoodanig ,
in een of ander landschap doen. Zoo erlangt men , in plaats der
omstreeks 300 geslachten tot dusver in de kruidkunde aange-
nomen , slechts een betrekkelijk klein aantal van verschillende
©sthetische planten, vormen, en gestalten. Veelal grijs en dor,

* Die Pfianze und ihr Leben , S. 300.

hobbelig glad of stekelig van huid, als sneeuwvlokken dooreet)
geward, overdekken de leverkruiden de naakte grensvlakten van
't plantenrijk als een beschuttend omhulsel ; terwijl de mossen in
dicht opeengedrongen, teêre, lichtgroene blaadjens, als een
glinsterende sprei van zijfluweel, zich over de aarde uitstrekken.
Een gelijke taak als zij voor deze , vervullen^ de zoogenoemde
nymfen voor het water, die met haar groote, breede bladen in
afgeronden vorm, op zijn oppervlakte drijvend of er zich in
schotel vorm eenigermate boven verheffend, haar schitterend ge-
kleurde bloemen ten toon spreiden. Wie kent de grootste en
schoonste van allen, de koninklijke waterlelie of Victoria regia
niet? De ^^j-soorten onderscheiden zich bovenal door den ge-
zelligen indruk , dien zij maken ; aan haar korten stengel dragen
zij vlakke , smalle , buigzame blaadjens van 't levendigste en wel-
dadigste groen, terwijl zich op haar dunne steeltjens, op den
zachtsten adem der wind , de fijne bloesems wiegelen. Ook zij
blijven nog aan den grond gebannen, boven welken zij zich
slechts weinig verheffen, en dien zij mede als een zacht tapijt
bedekken. Tegenover haar en haar vrolijken, vriendelijken in-
druk, verkwikkend beide voor mensch en vee, stellen wij de
minder verkwikkelijke biezen^ gelijk zij uit den drassigen grond
te voorschijn dringen met het vale groen van haar stijve , borste-
lige stengels en bladeren , hier en daar , met bruine of zwarte
bloesems prijkend , of ook het wollige witte en vlokkige haar van haar
vrucht in den herfstwind strooyend. Aan den boord van 't tris-
sche water daarentegen, en onder de bevruchtende werking van
een vochtig- warmen dampkring, verheffen zich de edeler en
hooger, breedgebladerde rietgestalien , die in 't bamboesrijke Indien
zelfs de boomen over *L hoofd groeyen. Daar zwelt haar stengel
van het voedzame sap, breidt zich het blad in de lengte en
breedte uit, maar wordt aan de midden-rib zoo dun, dat het
gemakkelijk in den wind splijt. De plant kleurt zich met een
donker fluweelgroen, en in zuiver vonkelende kleuren prijken de
grootsche bloemtrossen ; zoo doet zich de pisang vorm aan ons
voor, dat toonbeeld der plantenweelde in de warme ooster-lucht-
streek. Door haar bloemenpracht aan die pisangs- en banaan-
planten, door haar stengel- en blad vorm bijna het riet gelijk,
vormen de lelièn als het midden tusschen beide. Daarnaast stellen
zich de sierlijke aroïdeën , met hare driehoekige of pijlvormige
saprijke groene bladeren op lange stelen , en haar zonderlinge , dik-

..werf schoon gekleurde kelken , die, zich op de reusachtige stammen
der tropische woudboomen plantend , als den overgang tot onze
orchideèn ' vormen. Terwijl in de genoemde plantsoorten de
blad vorming meer op den voorgrond treedt, onderscheiden* zich
anderen meer door haar steel- en stengelvorming.

Het eerst doet zich , in dit opzicht , alle heidekruidzzxi ons voor ,
met zijn lage, rijkgetakte, houterige struiken, wier klein en dofgroen
o^ grijs gebladert zoo dicht ineengroeit, dat het een borstelige
ruwheid der takjens schijnt , en zelfs de dikwerf schoone kleur
der bloempjens den somberen indruk der planten niet wegneemt.
Daarnaast zou men de cazuarinen van Australië kunnen stellen,
waar datzelfde heidekruid als in boomvorm optreedt , en zich tot
onherbergzame blad- en lommer- looze wouden uitbreidt. Verder
treden ons hier de stekelige cactussen voor oogen, die slechts
uit vleezige, zonderling gevormde stammen en takken bestaan,
en wier vorm zich niet alleen ook in de euforbia- en stapelia-
planten aan ons vertoont, maar — zij 't ook met meer ontwik-
kelden bladertooi — in de meeste veiplanien, aloifsy en mezem-
bryanthemen wederkeert. Tot de bladerlooze, of liever hoofd-
zakelijk door haar steel en stengel werkende planten mogen wij
voorts die alle rekenen, die de zuid-americaansche Spanjaard
onder den naam lianen samenvat. Als sterke kabeltouwen ineen
gedraaid of slangvormig heen en weer gebogen , dan eens koord*
dan weder band- of lintsgewijs , dan weder bij afwisseling rechts
en links met platte kamvormige uitwassen bezet, strekken zich
haar verschillende soorten, winden ^ bignonia'Sj arisiolochia*s en a.
40, 50, ja, honderd en zelfs veel honderden voeten in de tropi-
sche natuurwouden, van boom tot boom, tak- en bladerloos uit.
Men ziet ze dan eens langs den eenen boom opklimmen en hem
tot stikkens toe omsnoeren, dan op een anderen overspringen,
dan weder in een boog nedervallen en tot in den hoogsten top
van een ander opschieten , om daarna wellicht een hoop van de
schitterendste bloemen in de lucht te doen zwieren , terwijl zij
den wandelaar in de laagte niets dan haar naakte stengels bieden.

Tot een geheel eigenaardigen indruk verbindt de natuur de

1 Over deze mogen wij den lezer op het leerrijke en onderhoudende stnkjen
van den Heer Witte in den Nutsalmanak voor 1869 verwijzen, en in 't al-
gemeen zijne boeyende Schetsen uit het Plantenrijk (Haarlem, 1870) met
haar talrijke afbeeldingen, ter andere toelichting ten zeerste aanbevelen.

beide, hier gescheiden optredende, bestan ddeelen , den schoon,
ontwikkelden bladerbos namelijk en den kalen stam, in de van
ouds gevierde pal/nsoorten, In *t algemeen verheft zich bij dezen
de stam van een zeer lagen, aan den kogel vormigen cactus her-
innerenden vorm, tot een slanke, veel honderden voeten hooge
zuil; en zeer natuurlijk is de indruk, door de bijna stamlooze
dwerg- en nipapalmen gemaakt, geheel verschillend van dien der
i8o voet hooge waspalmen der Andes. Schikking en vorm van
't lover echter is het vooral , dat de algemeene werking wijzigt
en bepaalt , en kunnen wij in dit opzicht de boomvormige lelie- of
agavenaardige soort onderscheiden , met dikwerf heen en weer
gebogen, somtijds in weinige korte dikke takken boven waarts
verdeelden stam, welks uiteinden een naar alle kanten gelijk-
matig uitgebreiden bos harde en stroeve , veelal dofgroene bla-
deren dragen, en zoo , in hun door geen suizend windjen beweeg-
baren tooi, het beeld eener onverstoorbare rust geven. Daar
tegenover staat dan de vorm der varenkruiden , wier teer , veel-
vuldig gesplitst groen zich als een scherm uitbreidt, en bovenal
den indruk eener sierlijke bevalligheid, en, door den zachtsten
adem des winds bewogen , der beweeglijkste levendigheid maakt.
Het midden tusschen beiden houdt de palm in den ergeren zin
van 't woord , gelijk hij het schoonste en verhevenste sieraad der
tropenwereld uitmaakt , en ons vooral door Alexander von Hum-
boldt bekend geworden en geteekend is.

De verdere boomgewassen treden ons onder driederlei vorm
Voor oogen, die van 't ^/ö^-, wilgen y en naald- of pijnhout Het
eerste met zijn naar alle zijden rijkgetakte stammen en hun
vollen kort- en breedbladerigen loverdosch; het tweede met zijn
losse, roêvormige twijgen, zijn smalle of langgesteelde wappe-
rende bladereu, wier lichtgrijze onderzij het trillende loof een
eigenaardige flikkering verleent, bij ons door wilg, abeel en
peppel , in 't Zuiden van ons werelddeel door den olijf vertegen-
woordigd ; het derde , dat zich door zijn niet minder smalle ;
groene bladeren en zijn scheutvormig verdeelde of waayersgewijs
uitgebreide takken en bruinroode hobbelige stammen onderscheidt.

Door den eigenaardigen indruk , dien de planten door 't weefsel
en de kleur van haar bladeren maken, is de laurier- ofmyrthe-
soort den meer noordelijken wilgen verwant, in welke vele
nieuwhoUandsche myrtaceen bijna geheel als overgaan. In 't al-
gemeen zijn trouwens breede , als leder stijve , en van vernis als

glinsterende bladeren het kenmerk dezer planten , die dan nog
meer in 't oog loopend uitkomen, wanneer — gelijk bij de zoo-
genoemde proteacefin — een witte , dichte wol de onderzij van
't blad bedekt, en zóo over 't schitterende, groen een zilver-
kleurigen tint werpt. Een der rijkste plantenvormen is voorts
zeker die der acacia^ met haar veelsoortige, dan eens waayer-
dan netvormige , vaak ook als die der eiken knoestige vertakking
der nu eens slanke dan weder zware stammen , en welke dien voor
't schoon zoo bevorderlijken rijkdom van vormspelingen doet
geboren worden , door de luchtige beweging der fijne bladeren
nog zoo kennelijk verhoogd.

Het valt moeilijk het eigenaardig karakter der verschillende
woudsoorten ook slechts eenigermate levendig en aanschouwelijk
in woorden te schetsen. Onder het naaldhout toonen reeds de
pijn- en dennewouden geheel verschillende trekken; gene met
hun rechtopstaande , zuilvormige , aan elkander evenwijdige stam-
men, met hun kegelvormige op uitschietende takken gedragen
kroon ; deze , op knoestig gebogen stammen , welker lijnen
elkander overal in doorzicht kruisen , een vlak bladscherm dragende.
Nog meer in 't oog loopend is het onderscheid tusschen de ver-
schillende woudvormen van 't blad- of lommerhout *. De dicht
opeengedrongen stelling vaa beuken , linden , en iepen of olmen
vormt bosschen met donkere schaduw en een grond zonder
plantengroei : terwijl de trotsche eik daarentegen , eiken boom-
groei in zijn nabuurschap onderdrukkend, op een met gras en
kruiden vriendelijk bedekten grond óf afzonderlijk prijkt óf zich
in kleine groepen vereenigt. Geheel anders werkt voorts de
weidsche pracht der americaansche magnolia wouden, dan het
sierlijke schoon der acaciabosschen van Africa , of de doorzichtige
schittering der noordsche berkenwouden. En dan 't verschil
weder tusschen deze, en den weelderigen plantengroei in de
palm wouden der tropen wereld ! Hun als van blad en bloem -
festoenen van boven - tot onder doorslingerde reuzenstammen ,
onder en tusschen welke alles zoo helder en licht is , danken hun
weidsche plan tentooi alleen aan het alles doordringende licht,
dat tot op den bodem doorgang vindt. De dichte schaduw onzer

1 Verg. de levendige natuurschetsen uit noordoostelijk Duitschland van
K. von* Hippel, in zijn Natur und Getnüth; Beitrdge sur Aesthetik der
Pflanzenwelt (Berlin, 1867).

bosschen daarentegen belet juist op dien bodem , onder hun
bladrijk hout, die rijke ontwikkeling van 't plantenleven, die
onder de keerkringen , omhoog en omlaag , in de lengte en de
breedte, kiemt en woekert.

Een belangrijke studie ware het, al deze verschillende boom-
en plant-vormen en de daaruit geboren natuurindrukken in hun
verhouding tot den mensch, zijn beschavingsgeschiedenis en
levensbeschouwing, na te gaan, Hoe geheel anders bijv. zich die
laatste bij hèm zal voordoen , die zijn eerste leven si ndrukken
in de stroeve wintergroene pijnwouden van Zweden , dan die ze op de
nevelachtige bergheiden van Schotland, of onder 't vonkelende
loof der lauwer- en myrthebosschen van Griekenland kreeg,
laat zich denken. Gelijk zich 'smenschen ziel niet zonder zijn
lichaam, slechts in voortdurend verband daarmee laat doorgronden,
evenmin ook beiden in hun samenhang met de gansche natuur.
Slechts heeft men zich , bij de bespiegeling daarvan , voor alle
onwetenschappelijke , op geen deugdelijke natuurkennis noch proef-
houdend onderzoek steunende uitweidingen te wachten. Wel
verre echter, dat zulk een kennis, zulk een wetenschap en
onderzoek, ons van het waar genot der natuur, het vol besef
van haar schoon zouden terughouden , er ons voor bederven ,
zijn juist zij het best in staat, het ons in al zijn volheid te
verschaffen. Wel hebben wij boven (bladz. 19) gezegd, dat
het eigenlijke denken bij 't genot van 't natuurschoon op den
achtergrond treedt , en er daarom ook den gemeen en man voor
vatbaar genoemd; maar hoe meer die de natuur en haar schoon
genietende mensch zich, door wetenschappelijk en grondig na-
denken bepaaldelijk ook op het gebied der natuur gevormd heeft,
zoo veel te hooger en grooter , te rijker en voller zal ook zijn
genot van al haar schoon zijn. Geen «ijdeler vrees . zegt Alexander
von Humboldt * , dan die , van door het navorschen en door-
dringen in het innerlijke wezen der natuur, deze' iets van haar
betooverenden indruk , haar verheven werking op onzen geest te
zullen doen derven. Wel zullen natuurkrachten slechts zoolang
magisch dunken, en als onder geheimzinnigen invloed schijnen
te werken, als hare werking buiten het gebied der algemeen
bekende natuurwetten ligt. De waarnemer bijv. , die met een zon-
nekijker de middellijn der planeeten bepaalt, jaren aaneen de

ï In zijn Kosmos I. S. 20 ff.

meridiaanhoogte van dezelfde ster afmeet , tusschen dicht opeen-
gedrongen nevelvlekkenteleskopische staartsterren verkent, voelt —
en dat is voor de uitkomst van zijn waarnemingen heel geluk-
kig — zijn verbeelding evenmin geprikkeld , als de beschrijvende
kruidkundige, zoolang hij de kelkinsnijdingen en meeldraadjens
van een of ander bloem telt , of in de samenstelling van een mos
de enkele of dubbele , vrije of ringvormig gewassen tanden van
het zaadhuisjen onderzoekt. Maar het meten en opsporen van
rekenkunstige verhoudingen, de zorgvuldige waarneming der
afzonderlijke deelen , leidt tot een hoogere kennis van het geheel
der natuur en de algemeene wereld wetten. Den natuurkundige,
die -- als Thomas Young, Arago, en Fresnel — de ongelijke
lengte der door kruising elkander vernietigende of versterkende
lichtgolvingen meet; den sterrekundige , die door middel van
zijn kijker, de manen van Uranus aan de uiterste grens van
ons zonnestelsel naspoort , of — als Herschel , So'ith , en Struve —
opvonkelende lichtpunten in kleurige dubbelsterren verdeelt ; den
kennersblik van den kruidkundige , die in de wemelende beweging
der zaadbolletjens in bijna alle plantencellen, de eenheid van gestal-
tenis , dat is den samenhang der vormen in geslachten en natuur-
lijke familien erkent; — hun allen geeft het hemelruim, gelijk
de bloemrijke plantentooi der aarde, gewis een grootscheren
aanblik , dan den oningewijden toeschouwer , wiens natuurzin nog
niet door het inzicht in 't verband aller verschijnselen gescherpt
en ontwikkeld is. Wij moeten daarom ook den rederijken Burke
weerspreken , als hij beweert , dat alleen uit de onkunde der
natuur bewondering en gevoel van 't verhevene voortspruit.
Eenzijdige, behandeling der natuurwetenschappen , eindelooze op-
hooping van bouwstof konden wel tot het verouderde vooroordeel
bijdragen, dat wetenschappelijke kennis het gevoel verdoven, de
scheppende verbeeldingskracht dooden , en zoo alle natuurgenot
verstoren moest; wie echter thans nog dat vooroordeel koes-
teren wou, zou het genot eener hoogere verstandskracht en
dier veredelende strekking van den geest miskennen , die in alle
verscheidenheid naar eenheid streeft, en zich bij voorkeur het
algemeenere en hoogere ten doel stelt. Om dit hoogere ten volle
te waardeeren en te genieten, moeten echter, in het met inspanning
doorvorschte veld der bijzondere natuurvormen en verschijnselen ,
alle opgespoorde byzonderheden als ter zij gesteld , en door hem
zelf, die ze in haar gewicht en waarde heeft leeren kennen,

en door haar tot zooveel grootschere inzichten geleid is, zorg-
vuldig verheeld worden.

Wie , als gemelde Burke , wanen mocht , dat een wiskundige na-
tuurstudie met geen poezy kan samengaan , schijnt niet te beden-
ken, dat er ook een wiskundig-verheven bestaat , dat zich slechts
door wiskundige berekening erkennen laat, gelijk dat door de
nieuwere sterrekunde overvloedig bewezen wordt. Hoe jam-
merlijk wordt niet het heelal miskend, wanneer zon, maan, en
sterren slechts naar den oppervlakkigen indruk beoordeeld en
als zooveel flikkerende lichtpunten in 't luchtruim worden voor-
gesteld . aan 't kristallen gewelf van den hemel vastgehecht ; en hoe
verruimt zich daarentegen onze blik, hoe verheft zich onze
zienswijs, en verhoogt zich onze natuurbeschouwing, wanneer
ónze nasporingen in natuur- en sterrekunde ons leeren , dat er
hemellichamen zijn, wier licht, in spijt der ongehoorde snelheid
zijner vaart — waarbij een uur gaans met 148 miljoen mijlen
gelijk staat — duizenden van jaren vereischt, om tot ons door
te dringen. Terwijl bij den griekschen Godenbeziuger de afme-
tingen van 't wereldal naar den val der lichamen berekend
worden — in negen dagen en negen nachten viel , volgens hem ,
een bronzen aambeeld van den hemel op de aarde — stelde de
oude Herschel, dat het licht bijna twee miljoen jaren noodig
had , om van de verste nevelvlekken , die hij door zijn kijker be-
reiken kon , tot ons te komen *. En gelijk de wereld van 't on-
eindig groote, wordt ons ook die van 't oneindig kleine eerst
door natuur- en wiskundige berekening ontsloten. Niet de be-
wondering voor 't verhevene en 't schoone der natuur neemt
voor de wetenschap een einde; slechts het oogpunt verplaatst zich,
waarvan men daarbij uitgaat. Terwijl bij den ruwen , onont-
wikkelden mensch onkunde de oorzaak zijner verbijstering over
zeer natuurlijke verschijnselen , over donder en bliksem , zons- en
maansverduisteringen , en derg. is ; spruit daarentegen ons bewon-
derend genot dier natuur en van al haar schoon juist uit onzen
wetenschappelijken vooruitgang en verstandelijke beschaving voort.

Doch het wordt tijd , ons thans van de onbewerktuigde tot
de bewerktuigde natuur te wenden, van het delfstoffen- en
planten- tot het dierenrijk, om ook dit hier kortelijk in oogen-
schouw te nemen.

* A. V. Humboldts Kosmos, t. pi, S. 161,

Hier vinden wij de daar nog sluimerende gevoelskracht tot
een min of meer helder zelfbewustzijn, en, in zijn hoogste uit-
drukking, tot een krachtig zelfbesef, tot verstand en rede ont-
wikkeld. Terwijl de plant nog in de aarde wortelt, en uit haar
en den dampkring zijn voedingstoffen inzuigt en opneemt , zien
wij het dier zich naar alle zijden vrij bewegen , en zijn voedsel
niet gedwongen inzuigen, maar naar willekeur opsporen en
zoeken. Daarvan is trouwens op de laagste trappen der dieren-
ladder nog weinig of niets te bespeuren. Alle in kalkschalen ,
als de koralen, levende dieren, gelijk ook die welke 't niet verder
dan een dierlijke zuigbeweging brengen , kunnen ter nauwemood
• tot het dierenrijk gerekend worden. Zij behooren voor 't jaesthe-
tisch oog, zoo goed als die welke op den eersten blik slechts
min of meer gewijzigde planten schijnen , meer tot het rijk
der planten of steenen , waarvoor zij dan , bij minder ontwik-
kelde natuurkennis, ook doorgingen. Weinig hooger staan de in
't zeenat scharrelende kwallensoorten , met haar slijmerig, half-
rond lijf en naslepende vangdraden. Bij haar , gelijk bij de haar
volgende soorten zijn de zintuigen nog geheel onontwikkeld; bij
velen van haar stuit men nog op geheel plantaardige vormen.
Bij de schelpdieren en slakken komt dan de spiraalvorm voor;
maar oók hier nog weinig geleding ; wel wordt het dierlijke
lichaam door zijn dikwerf zoo schitterend schoone schelphuid
beschut ; doch hoe smaakvol deze in haar aesthetische werking
zijn moge, het dier zelf kan nog nauwlijks als dier optreden;
bij velen valt er haast van geen beweging nog te spreken ,
anderen kruipen of scharrelen in het water voort.

Bij de klasse der wormen vangt de meerdere geleding aan :
kop , romp , en staart beginnen zich te onderscheiden. Enkele
zintuigen, met name een meer ontwikkelde mond, wijzen op een
hooger trap. Velerlei uitwassen, plompheid van beweging,
maken hen koddig, maar tevens onbehagelijk.. Bij de insecten
treedt de geleding dikwerf overmatig op den voorgrond ; bij
velen Van hen zijn kop en romp slechts als met een draad ver-
bonden; ettelijke paren pooten, bij eenige soorten ook vleugels,
vormen de bewegingszintuigen. Bij velen nemen wij vormver-
andering of herschepping waar, zien wij uit het ei eerst een
masker, dan een pop geboren worden, uit welke zich dan het
volledige dier ten slotte eerst ontwikkelt. Bekend is de prach-
tige kleur van vele soorten, als die der vlinders, juffertjens, en

eenige kevers en torren. De vorm is oneindig verscheiden. Bij
de spinnen is dan kop , borst , en achterlijf weder bot af en
zonder geleding in elkadr gegroeid. Veel zijn er onbehagelijk en
leelijk door hun plompe lijf, waaruit de dunne pooten afhangen;
menig hunner wekt ook weerzin en afschuw door den venijnigen
beet of steek. Bijna al deze diersoorten — de schitterende glans
van het uiterlijk bij sommige daargelaten — zondigen door een
te veel of te weinig, grillige willekeur of armoedige tekort-
koming. ^

De kleinheid van een groot deel der lagere dierklasse\i maakt
ze aesthetisch onbeduidend; van den anderen kant kenmerken
zich veel er van, vooral onder de insecten, door moed, sluw^
heid, onbeschaamdheid, volharding, en and. derg. 't zij loffelijke
of berispelijke eigenschappen. Men herinnere zich bijv. de onver-
droten arbeidzaamheid en 't gezellige samenzijn der bijen en
mieren slechts, bij welke het dierlijk instinct de menschelijke
rede op een dikwerf beschamende wijze vervangt.

Tegenover deze kleinere diersoorten wekken de visschen
reeds door hunne grootte onze belangstelling ; toch behooren zij ,
zoowel naar hun geleding als innerlijken aard, tot de lagere
dieren. Kop, lijf, en staart is nog als één bij hen; de geleding
der hoogere diersoorten in hals, borst, romp enz, laat zich bij
hen zoo goed als niet bespeuren. Kop en lijf liggen in ééne
vlakke richting, en heel hun beweging schijnt daardoor slechts
aan hun voedings werktuigen dienstbaar. Van hun zintuigen zijn
de oogen 't meest ontwikkeld; betrekkelijk groot van omvang,
zijn zij , zonder sluitbare leden , ter zijde aangebracht. Hun
staart strekt hen tot roer. Aan hun lijf voeren zij de vinnen
als voorlöopers van pooten ; ook andere vinnen nog , aan lijf en
rug, brengen wat leven en beweging bij hen aan. Streng even-
matig van bouw , brengt de ronding der lijnen eenige vergoeding
voor de stijfheid hunner vormen te weeg. Alle stemgeluid ont-
breekt: alle schepselen in 't rijk der watereu zijn stom. Een
flikkerend schubbenjak , welks kleurrijke schittering in de stralen
der zon dikwerf het oog verblindt , tooit echter hun lijf, en treft
reeds door zijn sierlijke netheid den blik.

Het grappige en koddige , soms aantrekkelijke , dikwerf ook
onbehagelijke veler vischsoorten , hun schichtige gejaagdheid en
schroom, zijn bekend. Den afgrijslijken indruk der leelijksten
en gevaarlijksten van hun ras, in de sprakelooze diepte, heeft

ons Schiller, in de angstwekkende bevindingen van zijn Duiker
levendig geschetst:

Daar woelden, in donkere drommen vergadrd,

Ontelbre gedrochten dooreen:
De ontzaglijke zeeslang, de viseh met het zwaard,

En haayen, die felle hyeenen der zeen;
En 't was me of die monsters van verre op me letten,
En, wis van hun prooi, zich de tanden reeds wetten! —

En 'k hing dddr en beefde, terwijl ik bedacht,

Hoe iedere kans mij ontzonk,
Zoo verre van meuschen, omspookt \ap, den nacht.

Alleen in dees eislijke waterspelonk,
Waar zelfs mijn geklaag niet tot de aarde kon boren; —

Te midden van wanschepsels, redloos verloren! -*-

Zoo dacht ik, als een van het monstergebroed

Met grijpscharen , vademen lang.

Uit d' afgrond op me aankruipt, een greep naar me doet; * —

Van de water- tot de hoogere landdieren overgaande, toeven
ons 't eerst de amfibien. Ook bij dezen is het gansche lichaam,
kop, lijf, en staart, nog in vlakke lijnen, nauw aan de aarde
verbonden. Een soort van hals wringt zich tusschen kop en
borst , maar zonder versmalling ; de buik loopt , zonder nader
verband , in den staart uit , die slechts bij den koddigen kikvorsch
ontbreekt. De oogen liggen, even als bij de visschen, ter zij.
De oorgaten zijn dikwerf nog bedekt, en steeds zonder schelpen.
De kop treedt, door den breeden muil en de groote oogen, het
meest op den voorgrond. De staart verricht bij velen nog den-
zelfden dienst als bij de visschen. Anders wordt de beweging
door de buikringen bewerkstelligd of door werkelijke pooten ,
die bij enkele soorten nog slechts één^ bij andere reeds twee
paren vormen. Voortkruipen over den grond zonder kennelijk
zichtbare pooten schijnt tegennatuurlijk; niet minder zonderling,
bij anderen, die kruipende beweging van zulk een groot lichaam
op zoo korte uiteinden. De amfibien hebben daardoor, bij hun
ongeleden vorm, iets huiveringwekkends. Daarbij komt, dat vele
soorten met harde, aan de onbewerktuigde stof herinnerende
schubben en schalen bedekt zijn, waardoor het denkbeeld van
een levend lichaam min of meer te loor gaat, en slechts in

1 Naar de vertaling van Bogaers 0ichtbloemen uit den Vreemde),

muil en oog nog te voorschijn treedt. Het rijk der tonen — -
want het gegons, 't gesnor, en *t gebrom der gevleugelde
insecten kan daarbij natuurlijk niet ter sprake komen — vangt
echter met de amfibien aan. Van het sijfelend slanggesis klimt
het tot een soort van gebrul ; maar zelfs van den kwakenden kik-
vorsch laat zich in dit opzicht weinig loffelijks zeggen; zijn
stemgeluid is even koddig als zijn gansche bestaan. Toch mist
het in een hollandsch avondlandschap zijn eigenaardige werking
niet. Door hunne kleur maken de amfibien dikwerf een wel-
gevalligen indruk; ook de bevallig slingerende en golvende be-
weging van sommige — slangen en hagedissen bijv. — streelt
den blik. Het oog van eenige kenmerkt zich door een eigen-
aardige uitdrukking en betooverende werking. De meeste echter
zijn even mat van aanblik, als traag en plomp van beweging,
en dof en log van geest.

Een heel wat verkwikkelijker indruk geeft ons dan ook het
gezicht der vogels. Bij deze strekken de voorpooten — in den
vorm van vleugels — bovenal ter beweging, en de achter-, de
eigenlijke pooten, om het lijf in evenwicht te houden. De veelal
korte staart is, even als 't lijf en de vleugels, met vederen bezet ,
strekt bij 't doorklieven der lucht als tot roer, en vormt een
aesthetisch tegenwicht tegen het bovenmatig grooter voorlijf.
De pooten zijn veelal schraal, en herinneren door hun hoom-
achtig bekleedsel aan de onbewerktuigde stof; hun schraalheid
schijnt het lijf daarbij aan de aarde als te ontheffen ; het meest
valt dit bij het rusten op één poot der dunbeenige ooyevaars
en hunsgelijken in 't oog. De opgaande stand der vogels, die
toch hun voedsel veelal op den grond moeten zoeken, vereischt
een lichaamsbouw, waarbij de kop zich nederwaarts kan buigen,
zonder dat het lijf zooverre vooroverhelt, dat het de pooten
niet langer in evenwicht kunnen houden ; daartoe strekt de lange ,
tusschen kop en borst geplaatste hals. Daar de kop, om in
't vliegen niet hinderlijk te zijn, niet te veel bezwaard mag
worden, zijn er de voedingswerk tuigen op ingericht, om het
voedsel niet te kauwen, maar te slikken. Zoo vinden wij bij
den vogel dus eene geleding en indeeliog in kop, hals, lijf,
staart, en bewegingswerktuigen. De kop erlangt in zijn schedel
reeds ronding , maar blijft door den onbewerktuigden snavel nog
op lagen trap staan. De betrekkelijk groote oogen zijn meest ter
zijde aangebracht, zoodat de vogel, wil hij omkijken, den kop

omdraayén moet, 't geen een koddigen indruk maakt. De reuk-
werktuigen toonen zich door twee openingen in den snavel; de
ooren komen niet zichtbaar uit; slechts weinig vogels, bij welke
zij door een vederbosjen zijn aangegeven. Lijf en romp zijn door-
gaans onafgedeeld , en doen zich aan de voorzijde als enkel borst
voor. In den vlokkigen , zachten vedertooi van lijf, staart, en
vleugels schittert een rijke verscheidenheid van kleuren, waarbij
zich dikwerf een in *t oog loopend verband tusschen den vogel
en zijn verblijfplaats voordoet. De groene of grauwe papegaai heeft
de kleur der bladeren of der schors van den boom, de arend
die van de rots, de kolibri die der bloemen, het sneeuwhoen van
de sneeuw, enz. Het stemgeluid is geheel vrij geworden. Waar
lucht en water zich in den watervogel paren, hooren wij meer
gekrijsch, gesnater, en gekwaak, dan ons welkome, zangerige
tonen; ook de louter luchtvogels — gelijk de zwaluwen bijv. —
hebben een weinig welluidende stem; hun snelle vlucht zou den
zang breken Maar waar lucht en aarde het rijk van den vogel
vormen, daar verkwikt en roert hij ons, als een „gewiekt ge-
luid" door 't luchtruim zwierend, of uit de takken tot ons door-
dringend; daar doet hij hemel en aarde van zijn liefelijke tonen
schallen, en wordt zelfs het huiselijk geklepper van den ooye-
vaar ons een welkome lentegroet.

Alles bij den vogel is leven en beweging , in de lucht bovenal.
Vogels, die zich daar niet weten te reppen, beantwoorden niet
aan hun aard , worden leelijk of belachelijk. Zoo bijv. de pinguïn
en de struisvogel , de eerste als met vinnen in plaats van vleugels
uitgedoscht, de laatste geen eigenlijke vogel meer en reeds ten
halve zoogdier.

Bij de oneindige verscheidenheden van 't vogelras moet men
ieder hunner in dat element gadeslaan, waar hij bij voorkeur
thuis is. Der altoos zwevende zwaluw schijnen als de pooten te
ontbreken; slechts in haar suizende vlucht of op den rand van
haar nestjen komt zij tot haar voordeel uit. Het hoen daarente-
gen doet zich het best op den vlakken grond of den huiselijken
stok voor; de pauw, als hij met zijn uitgespreiden staart pronkt.
De watervogels, tot zwemmen geboren, komen bij hunne bewe-
gingen op 't land aanmerkelijk in schoon te kort; slechts in hun
vlucht vertoonen zij zich evenzeer krachtig en vaardig. Poel- en
moerasvogels zijn veelal koddig, omdat hun pooten, op hun
watertochten ingericht, even als hun hals en snavel, boven-

matig lang zijn , en hen een en ander met niet weinig kluchtigen
erast en deftigheid hun prooi uit het diep doet opduiken.
Slechts een schoone golvende buiging van den hals — gelijk bij
den statigbevalligen zwaan — werkt daarbij aïsthetisch. Al die
vogels, wier lijf horizontaal op hun pooten rust, gelijk veel
meeuwen bijv., beantwoorden niet aan onze verwachting omtrent
hun houding, die wij liefst schuin opwaarts gericht zien. Staat
het lijf daarentegen loodrecht op de pooten — gelijk bij den
pinguïn en den uil — dan werkt die houding op onze lach-
spieren , in haar potsierlijken namaak der menschelijke.

Vogels met overgrooten bek of snavel maken een ongevalligen
indruk; hun eetorgaan schijnt bovenmate ontwikkeld. Korte
wieken maken de vlucht plomp en moeilijk, en zijn met den
eigenlijken vogelaard in weêrstrijd.

Werken de zangvogels wegslepend en betooverend op ons ge-
hoor en gemoed, de edelste onder de roofvogels maken een
verheven , ja , vreeselijken indruk. In de schoonste , krachtigste
vogelhouding staan zij daar, of doorklieven met zwaren wiek,
in snelle vaart, de lucht. Welk een kracht en stoutheid straalt
er uit hun vonkelend oog! Dat rustig uiterlijke bij dien alles
overheers chenden blik , tegen welks macht wij ons als wapenen
moeten , om er de oogen niet voor neer te slaan ; — wij kunnen
het bijna niet overeenbrengen met die bruisende woede, waarin
zij kunnen geraken Oppermachtige beheerschers van 't zwerk,
zijn zij het vreeselijke zinnebeeld van een alles zich ten offer
wijdenden eigenbaat , en het beeld dier woeste roofridders , wier
hand tegen allen is, gelijk die van allen tegen hen. Op hun
vleugelen zwevend, in breede kringen door 't luchtruim orage-
dreven, wegsuizend over gansche vlakten, dan weder stout zich
verheffend in hemelhooge vaart, wie erkent ze niet als het
zinnebeeld van macht en majesteit I

Vogels met vederlooze plekken worden leelijk, daar zij niet
ten volle aan den eisch van dien natuurlijken vogeltooi voldoen.
Daardoor werken -- in tegenoverstelling der arenden — de
gieren onaasthetisch. Om dezelfde reden zijn ook die vogels
onbehagelijk, wier vederen — gelijk die der casuarissen — in
borstelige haren overgaan.

Bij het viervoetige zoogdier zijn de wieken van den vogel tot
voorpooten uitgegroeid, waarmee het zich op de aarde voort-
beweegt , en waarop het lichaam evenwijdig met die aarde rust.

Van het amfibie onderscheidt het zich daarbij door zijne meer-
dere verheffing boven den grond en losmaking van den aard-
bodem, en — wat zijn verderen bouw betreft — door de zooveel
rijkere geleding dan die van 't vogelgeslacht zelf. Niet alleen
toch scheiden zich kop, hals, en staart kennelijk van den romp
af; maar ook deze laatste zelf — bij de vogels nog zoo eenvormig
rond — krijgt bij het zoogdier karakter en uitdrukking, en
wordt door borst, buik, en zijden verlevendigd en volbouwd.
Alle zintuigen zijn voorts ook uitwendig ontwikkeld: oog, oor,
neus, en muil geven karakter aan den kop.. Wat zijn uiterlijk
omhulsel betreft, hebben zich de schubben van den visch, de
vederen van den vogel, de gepanserde huid veler amfibien, bij
het zoogdier tot een harig opperkleed gewijzigd. Waar dit óf
haarloos óf evenzeer gepanserd is, herinnert het óf aan lagere
diersoorten óf wijst op hoogere, en voldoet daardoor minder
voor het oog. De kleur der huid is gemengd ; de oorspronkelijke
of hoofdkleuren, blauw, geel, en rood, zijn geheel verdwenen;
waar zij zich bij uitzondering vertoonen, maken zij een onaan-
genamen, hinderlijken indruk. Even als wij bij de vogels op-
merkten , qchten zich die kleuren , in haar groote verscheidenheid,
min of meer naar de plaats en omgeving waarin de dieren leven.
Die bijv. , welke aan den aardbodem zelf gebonden zijn , dra-
gen ook in hun huidkleur haren tint : zij zijn bruin , zwartachtig ,
grijs , en uit den gele ; soms ook gestreept , gelijk de tijger ,
wiens huid daardoor moeilijk van het hooge riet te onderschei-
den valt, in 't welk hij rondsluipt; de woestijnbe wonende leeuw
is vaalgeel als het zand en de grond, die hij betreedt en be-
heerscht.

Enkele zoogdieren leven in de zee, en onderscheiden zich
uiterlijk óf niet óf weinig van de visschen. Zoo de wal visch in
de eerste plaats , die daar zijn naam zelfs aan dankt. Ongehoorde
grootte kenmerkt hem; zijn wanstaltige plompheid spruit vooral
uit zijn reusachtigen kop voort, met zijn tot aan den romp
opeugesperdeu muil. In vergelijking met hem teeft de dolfijn
zekere bevalligheid , die door de snelheid en golving zijner be-
wegingen nog verhoogd wordt; van daar dat hij van ouds dan
ook in de poözy optreedt. Bij de zeerobben hecht zich een hals
aan den vischaardigen romp ; en zijn de pooten ook vinvormig ,
zij laten zich toch reeds als pooten herkennen. Aan den kop is
het oor wel ter nauwernood aangegeven , maar oog en snoet

des te kennelijker ontwikkeld; terwijl de uitdrukking van het
eerste dikwerf even zacht en innemend als schrander is.

Bij de op de aarde levende zoogdieren treedt ons als een der
kleinste , maar meest bekende , de zoo dikwerf hinderlijke muis
voor oogen. Het vaalgrijze diertjen , piet zijn korte , bijna on-
zichtbare pootjens, zijn ineengegroeide hals en kop, is als aan
den grond gebonden. Zijn schichtig gescharrel daarover heen is
ons niet minder onaangenaam , dan zijn onwelluidend gepiep.
De witte muizensoort dankt aan haar sierlijk omhulsel de meer-
dere ingenomenheid , waarmee ze wordt beschouwd. Onze weerzin
tegen de andere wordt, tegenover de zooveel grootere en gevaarlijke
stamverwante rat, tot afschuw; terwijl het halfslachtige gebroed
der vledermuizen , in zijn onzeker en schichtig gevladder en
tweeslachtig wanbestaan, weerzin en walging wekt. Zijn onred-
zaam wiegelende vladdervlerken , tusschen dunne vingerstokjens
gespannen, de wanstaltige vorm van zijn ooren en snuit, alles is
even walgelijk en kan , naar omstandigheden , nu en dan hoog-
stens lachwekkend werken.

Onder den grond vinden wij den altoos delvenden, lang-
werpig ronden mol, met spitsen snuit, bijna onzichtbare oorea
en oogen, en vier op 't wroeten berekende pootjens; voorts den
kogelronden egel met zijn stekels in plaats van haren, zijn lijf,
hals, en kop in ééne lijn, en lage pootjens.

Het bloeddorstige geslacht der wezels heeft een meer kennelijk
aigedeeld lichaam , bij 't welk zich hals en kop afscheiden , en
de laatste niet meer zoo snuitachtig uitloopt ; ook de pooten zijn
krachtig-T, en de beweging daardoor vrijer en netter. Toch be-
houdt het dier altijd nog iets onaangenaams door de kortheid
dier pooten en de schraalheid van zijn romp.

Onder de knaagdieren munt het eekhoorntjen door zijn luch-
tige sprongen en vlugge bewegingen uit. Zijn groote, als een
vaan geheven staart, werkt bij 't loopen minder schoon, maar
wordt fraai , wanneer het in schuinsche houding zit , gelijk de
duitsche dichter (Rückert) het zoo verrukkelijk heeft weten te
schetsen *.

Falb-feurig-gemantelter Königssohn lm bltthenden grünenden Reiche!
Du sitzest aut ewig wankendem Thron Der niemals wankenden Eiche;
Dukrönest dich selber — wie machstduesdoch? — AustattmitgoldenemReiie,
Mit inajest£ltisch geringeltem, hoch Empor getragenem Schweife.
Die Sprossen des Frühlings benagt dein Zahn , Die noch in der Knospe sich

[ducken;

Het hazengeslachl is in zij d pooten het meest misdeeld : slechts
zijn achterpooten groeiden boven die der andere knaagdieren uit,
de voorpooten bleven kort ; van daar dat de haas op zijn achter-
pooten, als op de hurken, moet gaan zitten, om op zijn voor-
pooten te staan. Slechts waar het op een loopen aankomt, zet
hij zich op zijn hakken , en dan zien wij plotseling den langpoot
verrijzen , dien wij eerst niet in hem gezocht hadden. Zijn lange ,
schichtig gespitste ooren en korte staart maken hem daarbij
grappig, waartoe zijn groote vreesachtige oogen en altoos rond-
snuivende neus nog meer medewerken.

Bij de uitheemsche kangoeroe's ontmoeten wij een nog veel grooter
wanverhouding tusschen voor- en achterpooten, gelijk tusschen
't gansche voor- en achterlijf. Het dier kan zich alleen hup-
pelend voortbewegen, waarbij het door zijn staart ondersteund
wordt. Het voorlijf hangt geheel schuin opstaande in de lucht,
en is in weerspraak met een lichaamsaanleg, berekend om zich
op vier pooten vrij over den grond te bewegen.

Onder de zware, dikhuidige zoogdieren blinkt de krachtige
olifant, bij alle plompheid van vorm, door zijn schranderheid
beide en zachtheid uit. Het wanstaltige Nijlpaard en de neushoorn
kenmerken zich slechts door hun plompen bouw.

Leelijk gebouwd, en met zijn grooten kop en stijven hals, die
in bijna rechte of beneênwaarts hellende lijn liggen , aan de
visschen herinnerend, is het morsig rondwroetende zwijn. Zijn
altoos ter aarde gerichte snuit en breede muil rangschikken het
onder de lagere dieren. Zijn oogen zijn klein en flauw ; zijn
geschreeuw is door merg en been dringend leelijk. Slechts bij de
hoogere soorten van 't geslacht , het wilde of everzwijn , komen
edeler lichaamsvormen uit, en werkt de meerdere ontwikkeling
van kop , hals , en borst niet minder gunstig , dan de kracht en

Dann klimmest du laubige Kronen hinan, Dem Vogel in 's Nest zugucken.
Du lassest horen nicht einen Ton, Und doch es regt sich die ganze
Kapelle gefiederter Musiker schon, Dir auf zu spielen im Tanze.
Dann spielest du froh zum herbstlichen Fest Mit Nüsseln, Bücheln undEicheln,
Und lassest den letzten schmeichelnden West Den weichen Rücken dir

[streicüeln.
Du hast den schwebenden Winterpalast Dir kiinstlich zusammengestoppelt ,
Dein wèlnnstoff haltendes Pelzwerk hast Du um dich genommen verdoppelt;
Dir sagt's der Geist wie der Wind sich dreht, Du stopfest zuvor ihm die Klinzen
Und lauschest behaglich wie *s draussen weht, Du frohster bezauberter

Frinzen ! —

moed, waarvan het blijk geeft. Van daar, dat het den dichters
dan ook van ouds bij hun vergelijkingen van dienst was.

Geheel regelmatig van bouw , en onder de schoonste diervormen
te rekenen , zijn de antilope- en herte-soorten , geiten, en schapen.
De hals zit rechtstandig op den romp, welks vlakke lijnen in
lichte ronding golven. De kop is weder behoorlijk van den
romp gescheiden; de oogen zijn groot, helder, en vol uitdruk-
king. De fijne mond heeft niets vraatzieks. Het lichaam staat
hoog, dikwerf sierlijk op de vlugge pooten.' Bij enkelen hunner
zijn beide geslachten . bij allen het mannetjen althans , met be-
vallig gekromde, weidsch vertakte hoornen gesierd. Het schaap
maakt door zijn zware wollen vacht , waaruit de pooten als korte
houten paalljens te voorschijn komen , gelijk door enkele andere
eigenaardigheden , dikwerf een grappigen indruk. Zijn eentonig ge-
blaat en koppige eigenzinnigheid werkt min of meer onaangenaam ;
de ram daarentegen , met zijn gedraaide hoornen , ontzagwekkend ,
wanneer hij, in toom geraakt, zich trotsch en tartend verheft.

Het rundergeslacht , met zijn zwaren , langwerpigen romp op
zware , tamelijk korte pooten , en dat door zijn vlak aangehechten
hals in schoonheid van vorm voor andere dieren onderdoet,
staat daarentegen weder boven deze door zijn in 't oog loopende
lichaams- en werk-kracht. De stier bovenal treedt krachtig op,
en maakt door zijn sterk ontwikkelde hals en borst een mach-
tigen indruk; de gebogen houding van kop en hals geeft hem
echter steeds wat dofs , dat slechts weggenomen wordt , wanneer
hij dien kop toornig opheft. De buffel herinnert door zijn rim-
pelige , bijna haarlooze huid aan de dikhuiden ; de krachtige ont-
wikkeling van zijn voorlijf en schouders gaat bij den americaan-
schen bizon in een monsterachtige kromming over.

Bij den dubbel gebulten kameel gaat alle vlakheid van lijnen
te loor , en blijkt de rug van nature bestemd en berekend, zware
lasten te dragen. Hals en kop schijnen daarbij slechts los aange-
hecht , als waren ze volstrekt niet noodig. Door zijn grootte en
kracht , en daarl üj volgzame tamheid , wordt het dier den mensch
belangrijk, en ook uit een aesthetisch oogpunt verdienstelijk.

Bij de hooghalzige giraffe is de romp drie- in plaats van vier-
hoekig van vorm; het geheele dier schijnt van voren als naar
boven getrokken , om de boombladeren , waarmee het zich voedt ,
gemakkelijk te kunnen bereiken.

Het paardenras wordt niet ten onrechte door velen voor

*t schoonste onder de dieren gehouden ; het schijnt aan alle ver-
eischten te beantwoorden en voldoen. Al zijn leden zijn even-
redig; zijn lijf welgemaakt; zijn pooten krachtig en toch slank.
Zijn hals verheft zich in schuinsche richting, en sluit zich regel-
matig aan den karaktervoUen kop, met vurige oogen en be-
wegelijke, weibesneden ooren; zijn snuivende neusgaten zijn
vol kracht en leven ; zijn lippen vol en zacht ; zijn haar is kort
en glanzig, en laat het krachtige spel zijner muskels en spieren
uitkomen. Zijn knokkel- en beenderstel komt niet — gelijk vaak
dat van 't rundvee — spits en hoekig uit, maar strekt een-
voudig om het lijf des te steviger te maken. Borst, ribben ,
buik, rug, en zijden zijn, in den schoonsten overgang, met
elkander verbonden; de golvende lijnen van rug en buik beiden
maken den gelukkigsten indruk. Een paard, dat aan deze ver-
eischten niet voldoet, is daarom ook leelijk; hetzij zijn hals en
romp in ééne lijn liggen of dat de eerste zelfs nederwaarts helt ;
hetzij zijn kop met een te stompen hoek aan den hals gehecht,
hetzij zelfs de rug geheel ingedrukt is. Een der redenen, waarom
de ezel zooveel minder schoon is dan het paard, is dan ook
wel de vlakkere lijn, waarin hals en kop bij hem liggen. De
wapperende manen en staart maken het paard levendiger en
vlugger ; terwijl daarenboven de vóoruitgestrekte hals en kop ,
bij zijn ren , een • sesthetisch tegenwicht erlangen in den opge-
heven staart. Door *t gemis daarvan krijgen herten , reeën en derg.
iets afgestompts, hoewel tevens snellers, daar het geheele ge-
wicht van *t lichaam des te meer naar boven werkt.

Van ouds heeft het paard de dichters tot de schoonste be-
schrijvingen bezield. Wie kent niet die uit het boek Job in
al zijn oostersche gloed en weelde:

Ziet, hoe het vlamt en stampt met de hielen,
Trappelt en steigert in bruischenden moed,
Spot met de vrees van bekrompene zielen,
Vrolijk het weêrlicht der waapnen begroet!
Ratelt de pijlbus en trillen de lansen,
Klikklakt het zwaard, tot de slachting gewet,
*t Schijnt op den maatslag der trommels te dansen,
't Schuimbekt van drift op den klank der trompet!
Luider nog doen de klaroenen zich hooren,
*t Hinnikt hen toe, riekt van verre den strijd.
En , wdAr de veldheer het drijf met de sporen ,
't Blijft hem in leven en sterven gewijd! ^ —

1 Naar de vertaling van Ten Kate.

Rijk in de uiteenloopendste verscheidenheid van soorten is het
paardenras. Welk een verschil tusschen een shetlandsche of
noordsche hit en een engelschen hengst of stevigen Holsteiner,
tusschen een lastpaard en een sierlijken harddraver! Ieder soort
op zich zelf kan schooner of minder schoon zijn. Voor een
modelpaard zou men den eisch tot maatstaf kunnen nemen , dat
het den kloek gebouwden ruiter gemakkelijk , vlug, en aanhoudend ,
in alle soorten van rid , over den vlakken gelijk den oneffen grond ,
vaardig weet te dragen. Kracht beide en snelheid worden in
het paard gewaardeerd, maar moeten dan aesthetisch met' schoon-
heid gepaard gaan. Bij den ezel is , behalve de reeds genoemde
feil , de onderlinge verhouding der lichaamsdeelen minder juist :
de kop is te groot en plomp, en wordt daarenboven door de
overmatige grootte der ooren van den welbekenden „langoor" ont-
sierd. In zijn oorspronkelijken staat, als woudezel, maakt hij
echter een edeler indruk.

De roofdieren kenmerken zich door kracht , moed, en snelheid.
Door zijn kracht en in zijn getergde woede vreeselijk , maar door
zijn plompheid koddig, is de beer. Even als de mensch^'op zijn
voeten, kan hij op zijn achterpooten staan en gaan; weet, met
al zijn plompheid, te klonteren; en is, in spijt van zijn grootte
en forschheid, een lekkerbek en honigdief. Zijn kop is meestal
plomp, zijn snoetvormige muil bewegelijk, zijn oogen klein; zijn
zware huid maakt zijn gansche gestalte vormloos. Gevaarlijker
dan de allengs onttroonde bruine woudbeer der middeleeuwen,
is de ontembare en schrikwekkende ijsbeer.

Schoone dieren — trouwens van de leelijkste niet minder —
worden er bij 't hondenras gevonden ; de schoonste zijn wel die ,
waarin vlugheid in 't loopen , kracht van gebit, en vaardige
moed vereenigd worden aangetroffen, en met overeenkomstigen
lichaamsvorm gepaard gaan. In den vos treedt dit ras sierlijk
en komisch op door den lagen lichaamsbouw en langen, harigen
staart; daarbij is die vos, in spijt van zijn snellen loop, een
sluiper , die misdadige sluwheid met kracht en vlugheid vereent.
Leelijk en terugstootend werkt het in de sterke, maar laffe en
valsche hyena, met voorover hangenden zwaren kop en drie-
hoekig voorlijf. Is het oóg van den vos sluw, dat van de
gluipende hyena is even schichtig en schuw als valsch. Ook
de wolf behoort tot de leelijker examplaren van 't hondenras;
zijn hals en kop zijn stijf, zijn gang slepend; zijn oog vonkelt,

maar gluipend en valsch; 2ijn muil met lange tanden staat
meestal vratig open. Zijn gehuil is eentonig en onaangenaam;
dat der hyena, gelijk van den verwanten jakhals, angstwekkend
en bang.

De ware hond is schoon, een edele jachthond vooral. Krachtig
is de buUenbijter ; gevaarlijk de dog met zijn vooruitstekenden
onderkaak; stout en statig de Newfoundlander ; vlug en sierlijk
de hazewind ; vermakelijk de poedel ; koddig de dashond , wiens
kracht en moed echter geen gekscheren duldt, en de mops. De
herdershond heeft iets wolfachtigs; maar zijn nek is minder stijf,
zijn rug recht, zijn gang vaardiger. Ieder hondensoort heeft
voorts haar eigenaardig innerlijk karakter, van den buUenbijter
af, die eiken vijand, op welken 't wordt aangehitst, zonder ge-
luid te geven, aanpakt, tot het vertroetelde kefFertjen toe, dat
op ieder losschiet , die het genaakt. Het hondengehuil is onaan-
genaam; het luid, dikwerf vrolijk, altoos krachtig geblaf der
grootere honden klinkt echter even aangenaam en behagelijk,
als het onverdragelijk gekef der kleinere elk , die er door begroet
wordt, onwelkom is.

Geheel verschillend van den hondenaard en vorm zijn die der
haar prooi besluipende en bespringende kat. Met krachtige
pooten en scherpe klauwen gewapend, en haar langen staart bij
haar sprongen als . tot roer bezigend , weet zij die prooi niet
minder vast te grijpen, dan geduldig te beloeren pn listig Ie
overrompelen. De meeste van haar geslacht hebben hals en
lijf in dezelfde lijn, en drukken den buik, bij 't gaan en sluipen ,
tegen den grond. De romp is meestal lang en hoog tegenover
kop en hals. De ronde korte kop zelf geeft met het voorlijf
weinig tegenwicht tegen het geheele lijf; de kat staat daarin
bij honden, paarden, antilopen, en herten achter. Zij is geheel
buikdier, en ook door bloeddorst en wildheid als zoodanig ge-
kenmerkt. Wanneer ze zat is, loom en lui; — wanneer ze honger
heeft , woest ; — leeft ze grootendeels slechts voor slaap , roof en
moord. Terwijl het oog van den hond vatbaarheid uitdrukt voor
de bedoelingen van den mensch, is het kattenoog doorgaans
koud , en verraadt een op zich zelf bepaalden , schuwen zin. De
muil heeft iets valsch, doordat hij dicht gesloten klein en fijn
schijnt, en des te meer door zijn plotseling wijd gapenden vorm,
bij 't geeuwen en toornen , verbaast. Er zijn veel schoon e soorten
bij 't kattengeslacht, alle echter min of meer met de aangegeven

gebreken behept ; zij komen deze slechts tijdelijk te boven , wan-
neer zij , zich van voren opmerkzaam verheffend , en zich vast op
haar voeten stellende, den gewoonlijk gekromden rug intrekken.
Alleen de leeuw maakt daarop een uitzondering, en draagt den
kop steeds omhoog, terwijl zijn hals van manen omgolfd is.
Die kop is groot, in al zijn deelen welgemaakt en vol uitdruk-
king; de blik vol koenheid, trots, en waardigheid; daardoor
erlangt zijn voorlijf een aesthetisch overwicht op den romp. Zijn
gang is vrij, en daar hij den kop opheft, verliest hij die slui-
])ende uitdrukking , die het voorkomen van den tijger nog zoo angst-
wekkend maakt. De eigenlijke romp en vooral het kruis van
den tijger zijn anders schooner dan die van den leeuw, wiens
achterlijf zich niet zelden maar al te zwak tegen het voorlijf
voordoet. Toch blijft de leeuw in zijn gansche uitdrukking steeds
de schoonste van beiden , en werd van ouds te recht als „de
koning der dieren" begroet. Geheel zijn krachtige houding
stempelt hem daartoe, al laat zich ook bij hem de gluipende
katterinatuur niet geheel verloochenen. Door die natuur en den
sluipenden, onhoorbaren gang, is het gansche geslacht ons tegen
de borst en hinderlijk; al laat zich de aangename indruk van
't vrolijke spelen en dartlen der jongen van alle soorten niet
ontkennen. Wat de stem betreft, zij verheft zich van 't zachte
miauwen der huispoes, en de afschuwelijke tonen van den in
minne blakenden kater , tot het vreeselijke , doffe gebrul van
den leeuw.

Aan den drempel der menschheid , doch voor haar toegeslagen
deur — gelijk Herder het uitdrukte * — staat het geslacht der
alnabootsende , wanstaltige, maar dikwerf vermakelijke apen.
Voor- en achterpooten bewegen zich bij hen in bijna gelijke
vrijheid als bij den mensch. Hun bovenarm is niet, als bij de
andere zoogdieren — met uilzondering der vleermuizen — in
't lijf als naar binnen getrokken , maar van den romp afgedeeld.
Zij bewegen zich daardoor als een mensch , die kruipt of gaat ,
waarbij slechts het den mensch bij 't kruipen zoo moeilijke
buigen der knie vermeden wordt, omdat de aap meestal óf heel
lange voor- óf bovenmatig korte achterpooten heeft. Daardoor
is hij dan echter ook geheel onevenredig gebouwd , en zal , bij al
zijn schijnbare overeenkomst, nooit anders dan 't afzichtelijke spot-

ï Jdeen zur Philoso^hic der Q^schichte^ u. s. w, B. III.

beeld van den mensch blijven. Van de natuur voor 't klimmen
bestemd, kenmerkt hij zich door de daartoe strekkende inrich-
ting van zijn pooten , aan welke alle vier hij een soort van
handen heeft. De americaansche apen bedienen zich daaren-
boven ook van hun langen en sterken staart, om zich bij
't klimmen vast te grijpen en voort te helpen.

Terwijl men er door 't bijgeloof van ouder dagen toe geleid
werd, de apen voor verdoemde menschen te houden, leert de
nieuwere natuurwetenschap daarentegen, dat de menschen
meer ontwikkelde apen, of liever uit verwanten dierenstam ge-
sproten zijn. Daar het er echter voor de menschheid minder op
aankomt, van waar zij, bij haar eerste wording, uitging, dan
tot welk een verstandelijke en zedelijke hoogte zij zich, naar
haar natuurlijken aanleg , verheffen kan en moet , doet deze her-
komst niets ter zake. ^ij moet haar integendeel, door de ver-
edelende tegenstelling , des te meer tot het aanlokkelijke streven
naar die hoogte noopen '.

* Verg. Humaniteit of de blijde boodschap der 19^ Kristeneeuw (Amster-
dam, 1869) bl. 42.

Voor de nadere kennismaking met geheel het dierenrijk mogen wij niet
nalaten de zes, even onderhoudende en boeyende als inhoudrijke deelenvan
Brehms Illustrirtes Thierleben; eine allgemeine Kunde des ThierreicAs (Rild-
burghausen, 1864—1868), met hun schat van keurige afbeeldingen in hout-
sneê, aan te bevelen.

■'0'C<»*P^^^^^

DE MENSCH IN NATUUR, MAATSCHAPPIJ, EN GESCHIEDENIS.

„Der schepping heerlijkheid wat is zij , dan de mensch ?" mag
men, met geringe wijziging zijner vraag, den dichter nazeggen,
en de beaming dier vraag blijft waar,* ook bij alle verlaging
beneden 't dierenras , waartoe zich de menschheid, in helaas! maar
al te veel van haar exemplaren, vernedert. Hun verval echter , hun
deemiswaarde ontaarding , neemt den grootschen aanleg evenmin
weg, als zij den gelukkigen uitslag belet, waarmee zooveel der
edelsten onder hun geslacht dien aanleg in zich ontwikkeld en ,
zooveel hun immer doenbaar was, volmaakt hebben. Voor de-
zulken dan ook hoofdzakelijk, naar hun aanleg en ontwikkeling
beiden , geldt die uitroep des dichters , en staat de mensch van
nature • — mits hij dier natuur niet ontrouw worde noch haar
kennelijk verzake — als „de kroon der schepping" daar.

Wat zijn lichaamsvorm betreft gaat hij — in tegenstelling
aller dieren — loodrecht op zijne voeten, en blijkt reeds daar-
door voor zijn edeler bestemming berekend. Zijn gansche lichaam
heft zich recht op; zijn voeten rusten stevig op den grond, en
blijken een krachtige steun om hun bovenlast te schragen. Niet
daartoe alleen echter, ook voor de vaardigste beweging zijn zij
ingericht. Recht op zijn voeten staan zijn beenen , en van den
daarboven zich verheffenden , meer breeden dan diepen romp ,
waaraan de buik een betrekkelijk geringe plaats inneemt , hangen
aan weerszijden de armen vrij af. Aan deze is de poot der
dieren tot een hand geworden, die in de fijngevoelige vinger-
toppen uitloopt, en aan welke de duim zoo zelfstandig en rustig
werkzaam is. Loodrecht boven den romp is weder de hals aan-
gebracht , en daarboven , niet daaraan — gelijk bij de dieren —
verheft zich het hoofd en 't gelaat met zijn, niet ter zij, maar

naar voren gerichte, helder stralende oogen. Neus en ooren komen
mede vrij en kennelijk uit; de mond, onder den neus als terug-
tredend, maakt zich door de fijngevormde, zachte en ronde
lippen kenbaar.

Blikken wij hem van voren aan , zoo valt ons de schoone
evenmaat van den mensch al aanstonds in 't oog; in zijn gelaat
komt zij in oogen , neus , lippen , en^. uit ; in zijn boven- en
onderlijf aan schouders, armen , dijen , en beenen. Van boven tot
beneden wordt ons aan zijn lichaam de schoonste evenredigheid
kenbaar, gelijk wij dat reeds vroeger (bl. ii) opmerkten. Van
ter zij toont hij ons de meest vrije, voortreffelijkste gelijkmatig-
heid. De eurhyihmie der menschelijke lichaamslijneu mag be-
wonderenswaard heeten; al ligt er de rechte lijn veelvuldig bij
ten grondslag, alle stijve dwang blijft er toch van uitgesloten.
Alles is als in vrije beweging , niets naar een in 't oog loopenden
wiskundigen regel afgepast, hoe regelmatig alles ook is ingericht.
Reeds de voetzool rust niet vlak, maar met gebogen lijn op
den grond; door die van den hak — die leelijk is, zoodra
de beenlijn zóó op fie verzenen valt , dat ze tot een halven cirkel
wordt — rijst in zachte golving hét been omhoog, hier in de
breede kuit uitloopend, daar naar de knie teruggolvend , daarop
in het achter bovenbeen krachtig omhoogschietend , en zich in
de billen , als eèn perzik , afrondend , om vervolgens , in vlakker
golving, den rug te vormen, en met het breed gewelfde hoofd
te sluiten. In gestadige afwisseliiig golven dan die lijpen, vol
uitdrukking in 't gelaat, over borst, buik, en dijen weder om-
laag naar den voet, over wreef en tenen, terug.

Met en in dat lichaam leeft 's menschen geest , die hem ver
boven alle dieren verheft. Terwijl het grovere dierlijke lichaam
op voeding en veiligheid is ingericht, schijnt de mensch daarin
slechts stiefmoederlijk bedacht. Hij is geen ijlende renner over ,
geen wroeter in den grond; hij doorvliegt met geen wieken de
lucht, noch doorklieft met zijn vinnen of zwemvliezen het water ;
hij klimt noch springt of huppelt niet van tak tot tak in de
boomen ; geen dikke huid noch ondoordringbaar pantser omgeeft
en dekt hem; hij is met geen klauwen noch rooftanden, geen
nagels noch horens gewapend; alleen zijn hand of gebalde vuist is
hem ten aanval en ter verwering gegeven , en met die hand ook
alleen is hij geroepen , zich zijn lichamelijk voedsel te verschaffen.
Maar indien hij daarin tegenover al 't gedierte van 't veld, van

lucht en water te kort schijnt te komen , hoe veel beter dan dat
is hij er toch , bij nader inzien , aan toe I Hij die , tot geen zwem-
men noch kruipen, noch springen, noch klimmen uitsluitend be-
stemd, met de meeste vaardigheid al die bewegingen kan uit-
voeren, en zich de middelen verwerven, om de gansche natuur
aan zich dienstbaar te maken, en al het geschapene aan zich te
onderwerpen! In zijn geest, in zijn doordringend verstand,
ontving hij het vermogen , om oorzaak en werking te doorgronden,
de noodzakelijke wetten te leeren kennen , die de gansche natuur
beheerschen, en naar haren aard zich te richten en werkzaam
te zijn. Zoo werd hij allengs die bewonderenswaardige heer en
meester der natuur, dien de grieksche treurspeldichter reeds in
hem bezong , en dien wij , in later eeuwen , nog op zoo veel uit-
gebreider schaal zouden werkzaam zien:

Veel strekk* ten wonder, niets zoo zeer

Als 't stembewoordend ras;
Dit trotst, bij *t loeyend winterweer,

't Gewéld des zilten plas;
Of 't zwalpend schuim zijn kruin bespoel',
Of de afgrond gaap', 't bereikt zijn doel.

Der Godheên beste, de Aardgodin,

Nooit schriel, steeds mild van schoot.
Haar, de Eeuwge, klieft, jaar-uit jaar-in.

Zijn sneège kouterstoot,
Wen 't ploegtuig keert en wederkeert,
In 's kleppers zweet, op zijn begeert.

Listig weet zijn hand de strikken.

Voor den vogel uitgezet.
Tot een goede vangst te schikken.

Of hij lokt hem in zijn net.
't "Wild gedierte in woud en velden,

Visscheu in het ruime meer,
Vruchtloos, of zij henen snelden.

Zijne slimheid vangt ze wéér.
Stieren, door geen kracht te dwingen.

Buigen voor zijn juk den nek;
Paarden, schoon zij steigrend springen,

"Wringt hij 't bit toch in den bek.

Waar de Noordervlagen woeden,

Waar de Zonnehitte brandt.
Hij vreest storm noch regenvloeden.

Brandend zand noch ijzig strand.

Zijn verstand gaf aller dingen

Teeken aan, in klank en woord;
't Weet tot alles door te dringen,

't Brengt hem wet en kunsten voort.
Welberadn in alle zaken.

Geeft zijn geest op alles acht,
En weet schrander ook te waken

Voor de toekomst , die hem wacht K

Doch sints men , meer dan twintig eeuwen her , dit te Athene
van hem zii\gen kon, welk een duizendvoude vergrooting zijner
kracht en uitbreiding zijner macht, sedert, als de nederlandsche
dichter van hem roemde :

. . . .kunst op kunst, door ij vervuur geprikkeld

En mededinging, die geen grens kent, werd ontwikkeld

In duizend richtingen met steeds vernieuwden spoed! —

Natuur, tot in het diepst haars heiligdoms doorwroet,

Lel voor het vorschend oog geheimenissen open.

Verbanden , spelingen , die telkens samenloopen

Tot nieuwe bronnen voor 't vernuft. De wetenschap

Verstout zich niet alleen een steeds verwijden stap.

Maar paart en huwt zich, de eene aan de andre, en geeft zich spruiten

Vertalrijkt dag aan dag. Daar treedt zij fier naar buiten

In 't leven, en verlaat het stoffig boekvertrek '

Voor ruimer dampkring en voor schittrender bestek;

Zij streeft al verder, van ontdekking tot ontdekking.

Tot telkens dieper kracht- en levenslust-verwekking ,

En richt verbonden met den Wereldhandel op.

En voert de wonderen der Nijverheid ten top.

Het menschdom spiegelt zich betooverd in de weelde.

Die vereenvoudiging der werktuigschepping teelde,

In woning, in kleedij, in levenswijs en staat

Vèrjeugdigd, ja, kan 't zijn, in houding en gelaat.

Een nieuwe loopkring is voor heel deze aard begonnen:

Uit kool- en ijzermijn ontsprongen haar de bronnen

Van snelheid, macht, en licht. Het helle koolvuurgas

Vervangt de tinteling van 't maagdelijke was;

Het zeegevaarte voelt zijne ingewanden leven,

En roept geen drijfkracht meer van buiten, om te zweven;

Ja, meer: de vrije zee, waarin de stoomboot zwemt,

En 'saardrijks vaste korst in ijzren band geklemd,

Waarop de spoorweg gonst, wedijvren met elkander:

Zie, langs zijn tweelingslijn, dien feilen salamander !

1 Sofokles' Antigone, 2e koor, naar de vertalingen van Camper en
Sybrandi.

Vuur sist het uit zijn buik, die rammelt over de aard;

Hij voert bevolkingen en legers in zijn staart,

Metalen tenten, die, met bliksemende wielen.

Wat stand houdt, waar hij schreeuwt, verplettren en vernielen.

Hij rent, hij vliegt; hij riïkt, verwaten en verwoed,

A%ronden in 't gezicht en bergen te gemoet.

Die wijken, of doorboord een open heerbaan laten;

De steden nadren tot elkander; volken, staten

Doorkruisen, mengen zich. Eén zelfde stoomkrachtvaart

Sleept heel het menschdom voort en effent heel onze aard! i —

Zoo bleek de mensch , door alle eeuwen heen , „met die gaaf
gewapend van 't verstand , van moed en geestkracht , die weldra
hem de overhand" verzekerde, 't zij „hij drong naar 't hoogst
der sterrekringen, of kennisschatten aan de diepten woü ont-
wringen".

Even als dat der dieren, splitst zich ook het menschelijk ras
in tweederlei geslacht: man en vrouw. De laatste voller, be-
valliger, aanminniger van vormen dan de eerste, en zonder de
minste scherpte of hoekigheid van lijnen. Bij den man zijn alle
vormen krachtiger, maar stroever. Zijn beenderstel is minder
omkleed , zijn muskels en spieren zelf komen kenuelijker uit. Zijn
grootere voet is geroepen een zwaarder last te dragen; zijn
beenen staan steviger en vaster, terwijl die der vrouw, inbreeder
golving naar de heup, aan de knie meer gebogen schijnen. Buik,
rug en borst van den man , gelijk zijn langer en krachtiger armen ,
worden door geen zachte ronding veraangenaamd , maar toonen
zich harig en gespierd. Op zijn breeder schouders draagt hij
een korter hals ; gelijk die der vrouw meer aan den slanken van
hert of hinde herinnert, zoo die van den man meer aan den
korten en stevigen van den stier; daarop prijkt dan zijn krachtiger
hoofd, dat — in tegenoverstelling van dat der vrouw — met
een baard begroeid is.

De vrouw heeft een slank en smal bovenlijf, dat echter door
haar zacht geweltden boezem vol en bevallig uitkomt; op haar
langer en slanker hals helt het aanminnige hoofd wat naar
voren; het haar is zachter, de huid teerder en meer door-
schijnend. Het midden van 't lichaam , het zoogenoemde bekken ,
is breeder, waardoor het zwaartepunt meer naar omlaag ver-
plaatst wordt. Ware het bovenlijf zoo zwaar als bij den man,

1 Da Costa. Vijf en twintig jaren ^ enz. bl. 17 en v.

zoo zou het evenwicht moeilijker te handhaven zijn , en de bee-
nen bovenmatig worden ingespannen. Deze zijn, voornamelijk
van de knie af, korter dan bij den man; armen, handen, en
voeten, gelijk het gansche lichaam, minder gespierd. De man
daarentegen is smaller om zijne heupen , kloeker en zwaarder
van bovenlijf, hoekiger van vormen. Zyn hoofd staat recht op
zijn hals, en zijn blik dringt daarom stouter en verder door.
Alles in hem moet sterkte en geestkracht aanduiden, daar hij
V meer dan de vrouw geroepen is, in den strijd en de botsing van
't leven te déelen, er te wagen om te winnen. Bij den man
wijst alles op het aangrijpen, bedwingen, voorwaarts dringen;
bij de vrouw op het rustiger verblijven aan eene plaats, het
wortelen in den huiselijken bodem. De krachtige man heeft
ook — zoo ten goede als ten kwade — de zedelijke eigenschap-
pen, die met die meerdere kracht verbonden zijn; hij is moe-
dig, open, onverbiddelijk, streng, trotsch, hard, en geweldda-
dig. De zwakkere vrouw is zacht, toegevend, schroomvallig,
meegaande; maar ook geheimzinniger, sluwer, tergender, en
plaagzieker, tot wreedaardige kwelzucht toe. Lofwaardigst is,
wie de natuurlijke feilen van zijn persoonlijk geslacht het best
te verwinnen, en door de tegenovergestelde deugden te vervan-
gen weet.

Beide geslachten vereenigen zich door den echt ; eerst in deze
verbinding en samensmelting van man en vrouw komt de ware
menschelijke eenheid tot stand. De als bovenaardsche , heilige
macht der liefde, in het zinnelijke leven geworteld, maar van
een hooger en edeler doorstraald, vereent beide geslachten tot
een volkomener geheel, in hun natuurlijke aanvulling door hunne
telgen. De verhouding van beiden in den echt moet vrije over-
eenstemming door wederzijdsche aantrekking, alle dienstbare en
slaafsché dwang er bij uitgesloten zijn; dan alleen is zij den
mensch en zijn aanleg waardig.

Bij de vrucht van den echt, het kind, ligt de bekoorlijkheid
in de nog onontwikkelde, ongekunstelde natuur en het aan-
trekkelijke voorkomen in de eerste levensjaren; bij den knaap
en 't meisjen worden de lichaamsvormen langer en schraler. De
eerste ontwikkeling tot maagd en jongeling werkt, in haar half-
heid en overgangsvorm, iets minder innemend, ze maakt een
minder gelukkigen indruk. De leden van 't lichaam ontwikkelen
zich eerder dan het lichaam zelf; dit rijst scheutig op, groeit—:

als men *t noemt — boven zijn kracht, en hangt daardoor on-
redzaam voorover. Daaraan paart zich, bij den knaap, een min
welluidende stem wijziging, die, als zijne geheele verschijning,
onwillekeurig op de lachspieren werkt. De" volle bloei van
't jeugdige leven komt daar vervolgens dan echter des te schoo-
ner tegen uit. De tot dusverre gesloten knop is geopend; alles
is krachtiger geworden , maar tevens nog vol bevallige losheid.
Arbeid en kommer hebben het voorhoofd nog niet gerimpeld , den
blik niet verdoofd , noch de houding verstijfd. De geest is levendig
en lustig, het gemoed vol warmte en bezieling, vatbaar voor
de eerste ge^faarwordingen dier liefde, die lichaam en geest
beiden verheldert, wanneer zij zich zuiver ontwikkelt. Daarna
komt de tijd der volledige ontwikkeling , waarin het toppunt be-
reikt is ; hoe schoon ook deze is , hij staat bij den vorigen eenig-
sins achter, omdat het schitterende prisma der hoop voor de
dikwerf zooveel plattere werkelijkheid geweken is , en wij 't met
deze voor lief moeten nemen. Toch is voor hen , bij wie geen
invloed van buiten de zelfstandige ontwikkeling stremmen, noch
de levensvolle werkkracht verdoven kon ; die zich door geen on-
heilige werking van anderen in hun onverdroten zelfbeheer be-
lemmeren , door geen omstandigheden noch personen in onwaar-
dige afhankelijkheid en karakterlooze onverschilligheid te gronde
lieten richten; het latere leven, in zijn volle werkelijkheid, vol
van de rijkste schoonheid en 't hoogste sesthetische genot. Zelfs
de mannelijke en vrouwelijke grijsheid, met waardigen maar
blijmoedigen ernst en . een tevreden en milden geest gepaard ,
derven haar eigenaardig schoon niet. Zij zijn slechts te zeldza-
mer , naarmate gemelijke levenszatheid , maar al te dikwerf , de
trouwe gezellin van 's menschen ouderdom is ; gelijk trouwens ,
bij 't gros zijner natuurgenooten, het waar genot van 't gansche
leven , door den verbijsterden weg , waarlangs zij het zoeken , de
averechtsche middelen , waarmee zij het van hun volwassen jeugd
af te bereiken trachten , te loor gaat. Dat voorts , naarmate dat
leven van zijn volle middaghoogte weder afdaalt , ook de uitwen-
dige lichaamsvormen in bloei en volheid afnemen, spreekt van
zelf. 's Menschen lichamelijke kracht verzwakt dan, de slanke
houding verstijft, om hem tevens in hulpelopze zwakheid, met
gebogen hoofd en slependen tred, ter aarde te doen neigen, en
als naar de groeve te doen uitzien, die hem weldra in haar
koelen schoot zal opnemen.

*s Menschen stem uit zich in zang beide en spraak, en is — in
de laatste — de kennelijkste uiting zijner hoogere , verstandelijke en
zedelijke natuur, de uitdrukking van zijn — als gezegd — hem boven
de dieren verheffend zelfbewust bestaan ; in hare volle ontwikkeling
behoort zij tot het schoonste wat ons gehoor kan treffen. Haar
klank richt zich naar leeftijd en kunne, en terwijl die van den
volwassen man zwaarder en voller klinkt , is die van de vrouw
en het kind hooger en scheller.

De menschelijke huid draagt de meest 'verschillende kleuren en
tinten: zwart, bruin, en blank in de meest verscheiden schakeerin-
gen. Blank, in onderscheiding van wit, noemt men haar, omdat
zij minder dit laatste , dan een lichtgekleurd mengsel van wit en
zacht-rood is. Hen, die er meê prijken , rekent men tot het zoo-
genoemde kaukazische menschenras, en neemt er, nevens dit,
nog vier andere aan. De nasporingen der wetenschap hadden
toch al spoedig leeren inzien, dat de menschelijke bewerktuiging ,
het menschelijk organisme, bij alle eenheid van algemeene be-
ginselen, van velerlei belangrijke afwijkingen en onderscheid
op byzondere punten blijken deed , zoodat de eenheid van 't men-
schelijk geslacht , in dit opzicht , min of meer denkbeeldig heeten
mocht. Men streefde er naar, den juisten maatstaf voor dit ver-
schil te vinden , en daar het menschdom naar in te deelen. Nadat
reeds Blumenbach en Camper op het gewicht der schedelbreedte ,
bij de waardeering van den schedelbouw , en daarmee samen-
hangenden aanleg van den ganschen mensch, hadden gewezen,
maar door de onvolledigheid hunner bouwstoffen tot geenerlei
uitkomst kunnen geraken, meende echter Retzius de schedel-
lengte als maatstaf te moeten voorstellen , en deelde diensvolgens de
menschen als kort- en lang-hoofden in. Eene indeeling, van
welke echter de mindere deugdelijkheid al spoedig bleek, daar
zij een van veranderlijke bijomstandigheden afhangend verschijn-
sel ten grondslag had. Zij werd daarom , in de laatste jaren ,
door die van Aeby in breed- en smal-hoofden vervangen , van
welke de eerste vooral het noordelijke, de laatste het zuidelijke
wereld-halfrond bewonen 3 deze in Afrika, gene in Noord- Azië
hun hoofdpunt hebben, zich van daaruit naar verschillende
zijden verspreidend, aan welker grenzen zij als kennelijk in elk-
ander overgaan, en daardoor tot het aannemen van een over-
gangs-terrein dringen. Terwijl diensvolgens in Afrika 'en Poly-
nezie de smalhoofden inheemsch zijn, en in Aziö de Hindoes,

Malabaren , en Nicobaren , in Amerika de Brazilianen en de —
wellicht uit Zuid-Azie herkomstige — Groenlanders tot hen be-
hooren; treffen wij de breedhoofden in Noord- Azië tot op 40
graden breedte , in het daaraan grenzende Noord- en Oost-Europa
tot en met Nederland, en in geheel Noord- Amerika aan. Het ver-
dere vaste land van Azië met daartoe behoorende eilanden, de
landen aan deMiddellandschezee, Oud-Egypte en Barbarijen,» en
Groot-Brittanje moet dan als overgangsgebied beschouwd wor-
den *. Intusschen is het er ver van daan , dat wij daardoor
tot een afdoende wetenschappelijke onderscheiding van het
menschdom in natuurlijke rassen zouden gekomen zijn; een be-
vredigende slotsom onzer vergelijkende kennis der menschenras-
sen is er niet alleen niet door verkregen, maar ook nog
zoo spoedig wel niet van te wachten. Wij moeten ons dus voor-
eerst nog aan meer uiterlijke kenteekenen, dan een doortastend
natuurkundig onderzoek houden, en ons voorloopig maar steeds
met de indeeling in een vijftal rassen — of liever min of meer
willekeurig aangenomen groepen — tevreden stellen, van welke
wij er reeds ééne, de kaukazische, van naam leerden kennen.
Dezp groep is over geheel Europa , Noord- Afrika , en Azië, tot
aan de mongoolsche volkstammen in 't Oosten , verspreid. De
schoone ovale schedel, met veelal hoog voor- en rond achter-
hoofd, stelt het breedhoofdig menschenras in zijn hoogste ont-
wikkeling voor, met overgang echter in enkele stammen tot
dat der smalhoofden. Volledige evenmaat in alle deelen ken-
merkt den lichaamsbouw; groote en open oogen, een welge-
vormde neus , een nette mond met welgeorden de tanden , een zware
baard bij den man en zachte en gladde lokken sieren ge-
laat en hoofd. De blanke huidkleur neemt bij de zuidelijker
stammen een donkerder tint aan, en in dezelfde verhouding
wordt ook het blonde of licht-bruine hoofdhaar , gelijk de blauwe
oogen, donkerbruin of zwart. De aanhoudende vermenging der
verschillende stammen onderling maakt eene kennelijke onder-
scheiding moeyelijk ; men onderscheidt echter in *t algemeen twee
groote afdeelingen, die der zoogenaamde Indogermanen en der
Semieten. Tot de eerste behooren de oudste bewoners van Europa :

1 Voor nadere uiteenzetting van een en ander zie o. a. Der Menschy sein K&r-
perbau, seine Lebensth&tigkeit und EntwicklungvonDr, C, G, GiebeL Leipzig,
i868. S. 383 ff.j en verg, de talrijke afbeeldingen in Figuier, Les races
humaines. Paris, 1872.

Kelten , Pelasgers , Germanen van allerlei soort , en Slavonen , in
Azië de Ariërs in 't oude Indien en Eran. Aan de middel-
landsche zee huisde slechts één zuiver breedhoofdige volksstam,
die der Etrusken; de overige, gelijk ook de Wallachen of Ro-
manen, vormen een overgang tot de smalhoofdige; de Slavonen
daarentegen kenmerken zich door hun breeden schedel; zij be-
volken het gansche oostelijk Europa van de Ijszee tot de Kas-
pische en Zwarte Zee. De Semitische stammen verspreidden
zich tusschen de Perzische en Roode Zee en in de noordelijke
streken van Afrika. Tot de Kaukaziers rekent men daar alleen
de Kopten , van welke slechts een gering aantal nog voorhanden
is. Zij hebben de donkerste bruine of koperkleurige huid onder
alle Kaukaziers; in 't oude Egypte bereikten zij het toppunt van
hun bloei. De Maleyers, op de zuidaziatische eilanden, vormen
zoo uiterlijk als in hun schedelbouw een overgangsgroep. Hunne
doorgaans bruine huidkleur helt dan eens meer naar 't blanke,
dan naar 't zwarte over; hun hoofdhaar is lang, zwart, en glad,
hun oogen zijn smal, hun neus is van onder breed, hun mond
groot met matig dikke lippen.

De mongoolsche of turanische menschengroep bewoont hoofd-
zakelijk het vaste land van Azië, en kenmerkt zich door bree-
den schedelbouw, maar met veelvuldigen overgang tot den
smallen. Een breed en plat gezicht met laag voorhoofd, kleine,
schuins, naar den binnenhoek hellende ocgen met strakke bo-
venleden , een korte aan den wortel platte , aan het uiteinde
breeden neus met wijde neusgaten, eén sterk uitkomend kake-
been met veelal schuins liggend gebit , weinig of geen baard om
den korten kin, en zwart slaphangend hoofdhaar vormen hun
weinig bekoorlijke uiterlijke trekken. De geelgetinte huidkleur
wordt bij sommigen hunner wat blanker, terwijl zij bij anderen
geheel in den bruine overgaat. De eigenlijke Mongolenstam ,
naar welken allen den naam voeren en tot welken ook de Kal-
mukken behooren, bewoont de uitgestrekte steppen van 'thooge
midden- Azië. Een tweede wordt door de min of meer smal-
hoofdige Sineezen vertegenwoordigd. Over 't algemeen van kleine
gestalte, hebben dezen kleine bruine oogen, een platten neus,
grooten mond met breede lippen, kleine kin en weinig baard;
de lichtgeele huidkleur wordt bij 't vrouwelijk geslacht bijna
blank. Oostwaarts van hen ligt het uitgestrekte eilandrijk der
Japanneezen , korte maar krachtige menschen , met lange smalle

oogen, breeden en stompen neus, glinsterend zwart en dik
hoofdhaar en gele huidkleur. Uiterlijk den Mongolen gelijkvor-
mig zijn ook de tibetaansche stammen ten Noorden van de
Himalaya.

De amerikaansche menschengroep , tot welke alle zoogenoemde
Indianen behooren, kenteekent zich door het lange, slappe, en
zwarte hoofdhaar , bruine huidkleur , kort voorhoofd , matte oogen ,
volle dichtgeknepen lippen , vooruitstekenden, breeduitloopenden
neus; waarbij dan nog de sterkuitkomende, maar afgeronde
kaken, de karig toebedeelde baard, de voortplanting van het
haar der slapen tot aan de wimbrauwen, de boven tamelijk
breede, maar schrale en zwakke gestalte, en de betrekkelijk
kleine handen en voeten, als verdere kenteekeneu, komen. Hun
breede schedel wordt dikwerf door opzettelijke kunstbewerking
zonderling misvormd, en veelal reeds terstond bij de geboorte
gewelddadig saamgeperst en ingedrukt. Aan dergelijke tegen-
natuurlijke en onzinnige handgrepen hebben de plathoofden aan
de Columbia-rivier , de kegelhoofden der Natchez aan de be-
neden-Missisippi, de ter zijde saamgeperste , naar boven en ach-
ter uitpuilende schedels der Huanka's op de hooge vlakten van
Peru , de loodrecht afdalende achterhoofden der Chincha*s , hun
bestaan te wijten. Uit den ruwen natuurstaat wisten zich van
de talrijke amerikaansche stammen slechts drie volken — door
Morton als toltekaansche stam aangeduid — tot meerdere be-
schaving te verheffen. Men vermoedt, dat zij van den beneden-
Missisippi naar Mejico kwamen, daar eenige eeuwen leefden,
en gedurende dien tijd die merkwaardige gebouwen stichtten,
welker opgedölven overblijfselen er ons thans nog verbazen.
In de elfde eeuw onzer jaartelling zouden zij dan door de meer
woeste, menschenofferende Azteken verdrongen, en Zuidwaarts
opgetrokken zijn. Volgens anderen echter ontwikkelde zich de
beschaving der zoogenoemde Moska's in Nieuw-Grenada en
Noord- Fxuador , en die der zuidelijker wonende Inka's zelfstan-
dig en onafhankelijk van die der Tolteeken, en schijnt ook wat
ons daarvan bekend werd, dat te bewijzen. Beiden zijn echter
geheel te gronde gegaan , en doen een gelijk lot voor geheel
deze menschengroep te gemoet zien , daar zij geenerlei neiging
tot een rustigen arbeid en meer beschaafd maatschappelijk leven
openbaart, en in zoo verre onze deernis tempert met de lief-
delooze bejegening en gewelddadige verdrukking , die zij , ook in

onze dagen nog , door de europeesche Amerikanen ondergaat.

Het Negerras, de groep der afrikaansche negerstammen, on-
derscheidt zich door zijn kennelijk smallen schedelvorm, zwarte
huidkleur , zwart , wolUg , en kroes hoofdhaar , smal voorhoofd ,
korten en breeden neus, vooruitstekende kaken met schuin ge-
plaatst gebit, dikke lippen, lange armen met smalle handen,
korte beenen met schrale kuiten en platvoeten. Bij de eigenlijke
negers spreken de kenmerkende afwijkingen van de blanke mensch-
heid luide genoeg, om ons te overtuigen, dat zich de eigenaar-
digheden der verschillende menschensoorten niet slechts tot
uiterlijken vorm en schedelbouw bepalen, maar van meer inner-
lijken, doortastenden aard zijn. De donkerbruine of zwarte
negerhuid is dik en ongevoelig , bijna zacht als fluweel , door de
krachtige ontwikkeling der zweetkliertjens. Het beenderstel is , in
vergelijking van 't spierweefsel, zwaar; ook de speekselklieren,
lever en milt zijn meer ontwikkeld dan die der kaukazische
stammen, de zenuwen betrekkelijk zwaarder en alle zintuigen
scherper. Alle volkstammen ten Zuiden van de Sahara tot aan
de Kaap de Goede Hoop, Negers, Kaffers, en Hottentotten ,
deelen in dé aangegeven trekken. Eerstgemelde kenmerken zich
echter door hunne vatbaarheid voor beschaving, en bewaren
hun eigeaaardigen vorm onder alle uitwendige omstandigheden
en lotwisseling. Beide laatste daarentegen , van kennelijk lager
rang, weerstaan en ontwijken allen invloed eener hoogere be-
schaving. Gewoonlijk worden ook de Papua's in Nieuw-Guinea
en de naburige eilanden , hoewel tot de breedhoofden neigende ,
tot de Negers gerekend ; zij vormen de uiterste grens van 't Ne-
gerras, zijn woest en wild, en tuk op moord en menschen-
vleesch.

De laatste of australische menschengroep gaat in Nieuw-Holland
zijn vollen ondergang te gemoet; lichamelijk en geestelijk staat
zij op den laagsten trap van den ladder der menschheid , en
vormt als haar overgang tot het apengebroed. Reeds de wan-
verhouding van den dikbuikigen., behaarden romp tot de in
't oogloopend dunne, magere ledematen heeft iets aapachtigs
walgelijks. Voeg daarbij de wilde, schrikwekkende gelaatstrekken
met vooruitstekende kaken en schuinsche tanden , de dikke maar
gesloten lippen, den breeden, neerhangenden, doorboorden, en
met allerlei opschik getooiden neus, en het ruwe, platte of
lichtgekrulde, maar nooit wollige hoofdhaar, en het aanlokkelijke

beeld is voltooid. De huid is zoo zwart als roet, en in dit
zwarte, wanstaltige lichaam huist een geheel onontwikkelde en
voor geen ontwikkeling vatbare geest, van wien elk steeds den
droevigsten indruk meebracht. Geheel naakt en zonder bepaalde
woonstee, dolen deze stammen in kleine afdeelingen in de bos-
schen rond , en maken met speer en knods hoofdzakelijk jacht
op de kangoeroe's of dwalen af naar de kust , om zich met visch
te voeden. Hun taal schijnt de armste der aarde te zijn. Te
vergeefs heeft men beproefd , hun van europeesche zijde eenige
beschaving bij te brengen; toonen enkelen zich wellicht niet ge-
heel onvatbaar, het gelukt niet hen duurzaam voor meer maat-
schappelijken levensvorm te winnen. Zij trekken van plaats tot
plaats, nemen spijs en kleêren dankbaar aan, weigeren soms
niet daarvoor zelfs te arbeiden , maar geven zich aan den drank
over, en blijven liefst stil voortluyeren. Daar hun aantal binnen
luttel jaren, van een 40,000, waarop men ze toen begrootte,
tot een enkele duizend of wat is weggesmolten, kan 'men na
weinig tijds hun geheele verdwijning verwachten.

Dat de natuur, waarin de mensch leeft, den kennelijksten
invloed op zijn ontwikkeling heeft, behoeft welhaast geen be-
toog. Waar zij zelve arm en naakt, voor geen ontwikkeling
vatbaar is, vormt zij ook slechts arme en verschrompelde be-
woners. Wel toch zal de meer beschaafde mensch , met de hem
verleende krachten van lichaam en geest, zicl^ ook daar nog
weten te handhaven, waar hem alle medewerking dier natuur
als ontzegd is ; maar de grens van zijn aangewezen woonplaats
is daar, waar alle plantengroei een einde neemt, en de ver-
schrompelde bevolking dan ook van de armoede harer woonstede
blijk geeft. Op de ijsvlakten der Noordpool, gelijk in het zijn
naam verloochenende Vuurland, getuigen Samojeeden, Eskimo's,
Lappen, en Vuurlanders van de juistheid dezer uitspraak. Maar
ook overdadige rijkdom en weelde der natuur werken nadeelig
op den mensch, en stremmen hem in zijn ontwikkeling door de
weldadige inspanning zijner krachten. Door geen zorg voor zijn
dagelijksch onderhoud gekweld , wordt hij traag en slap , verliest
alle lustige werkkracht , raakt aan 't mijmeren en droomen , en
luyert ten slotte onverschillig voort. De bewoners der heetere
wereldstreken geven er ons het onweêrsprekelijkst bewijs van.
De gematigde luchtstreek daarentegen biedt ons de naar geest ep
lichaam gelukkigst ontwikkelde en meest beschaafde menschen aan ,

die door nijveren arbeid en heilzame inspanning allengs de wel-
kome gelegenheid vonden , zich overeenkomstig hun menschelijken
aanleg te ontwikkelen, en tevens het leven in den volsten en
edelsten zin van het woord te genieten.

De verschillende beroepen, waarin de mensch van oudsher
optrad, en die voor een deel met de streek, waarin hij leefde,
samenhingen, moeten niet minder elk hunne byzondere werking
op hem uitoefenen. Jacht , visscherij , veeteelt en landbouw ,
scheepvaart en handel , 't krijgsleven , *t maatschappelijk en
staatsieven eindelijk , met zijn verschillende daaraan verbonden
werkkringen en bedrijven, hebben allen hun eigenaardigen in-
vloed op den zich daaraan wijdenden mensch, en vorderen
daarom allen ook kortelijk onze aandacht.

De jager, in den striktsten zin des woords — dat is de nog
weinig ontwikkelde mensch , die van zijn jacht alleen leeft — is
er van de zij zijner lichamelijke eigenschappen zeker niet onge-
lukkig aan toe. Zijn zintuigen worÖen gescherpt; zijn gansche
gestel gehard en versterkt; zijn lichamelijke gezondheid onder-
houden. Zijn zedelijke ontwikkeling echter houdt met die licha-
melijke geen gelijken tred; zijn moed en sluwheid zijn nog ge-
heel dierlijk. Daar hij als bij den dag leven moet, staat hij
dikwerf aan gebrek bloot , en blijft hij van zijn stoffelijken mensch
afhankelijk. En gelijk hij zich reeds daardoor zedelijk min-
der vormen kan, vindt hij er ook maatschappelijk weinig of
geen gelegenheid toe , daar het jachtbedrijf zelf een meer afzon-
derlijk of althans slechts tot weinigen beperkt leven meebrengt.
Zijn zwervend beroep laat hem niet toe, lang dezelfde plaats te
bezetten, of bij die herhaalde wisseling veel met zich te slepen,
en zoo blijft ook zijn kunstzin bijna geheel tot zijn persoonlijke
uitrusting en opschik bepaald , of zal zich hoogstens in enkele
liederen en vertellingen uiten.

Bij den herder is het levensonderhoud zekerder , de inspanning
daarentegen gering : geschikte weiden opsporen , het vee hoeden
en tegen den aanvaj van menschen en dieren bescheitnen , is
zijn hoofdwerk. Zoo rest hem wat tijd om lichaam en geest te
bedenken , en wordt hij daarbij door de buitenwereld nlinder af-
getrokken, dan de geheel tot haar bepaalde jager. Zijn bedrijf
bindt hem daarbij aan vaste tijden en bezigheden; in zijn overal
meegevoerde tent bezit hij een woning, die hij opsieren kan;
buiten zijn zang en spraak heeft hij een schalmei of fluit,

waardoor zijn kunstzin zich* uiten , en met welks tonen een ge-
zellige dans zich paren kan.

De visscher is als een jager te water, maar heeft op dezen zijn
blijvende woonstee voor , en in zijn woning dus gelegenheid voor
kunstmatigen opschik en tooi; hij snijdt en verft daartoe een
en ander, vooral ter herinnering uit zijn visschersleven , en wis-
selt daarmee het meer eentonig nettenknoopen af. Minder dan
bij den jager wordt er bij hem sluwheid, om zijn prooi te ver-
schalken, vereischt; maar moed — zij 't ook in meer lijdelijken
zin — bij 't trotseeren van stormweer en watergevaren , heeft hij
zeker niet minder noodig dan gene. Zoo verhardt hij allengs
tegen alle gevaar van wind en water , en wordt er zelfs zoo aan
gewend , dat hij zich misdeeld zou denken , als 't anders was.
Geestig heeft de poezy daarvan partij getrokken in die bekende
tweespraak van Theokritus met haar ongekunstelde slotsom:

Ach! nu begrijp ik *t eerst: die arme stedelingen,
Ze liggen aan een band. Dat noem ik menschen dwingen!
De wacht belet hen, maar een ieder, stond het vrij,
Woü zoo gelukkig en zoo rijk wel zijn als wij ^

De landbouwer is veel meer dan de visscher nog aan zijn
woonstee en den akkergrond, dien hij bezaait en beploegt, ge-
bonden; zijn maatschappelijk leven ondergaat daardoor reeds een
aanmerkelijke uitbreiding, en vergroot de gelegenheid, die hij
heeft, zich naar lichaam en geest te ontwikkelen. Vandaar, dat
men dan ook steeds den landbouw als den vasten grondslag der
menschelijke beschaving, de krachtigste schrede tot haar, beschouwd
heeft. Dat door die beschaving èn zijn èn beide andere bedrijven
een gansch ander aanzien gekregen hebben , en van lieverlee een
aantal andere naast zich hebben zien opkomen, spreekt van
zelf. Onze jagers van beroep, en zelfs die uit weelde, blijven
echter steeds aan hun werkkring of uitspanning iets firisch,
flinks, krijgshaftigs , en sluws ook danken; hun verscherpte blik
staart krachtig in 't verschiet , of zoekt door 't dichte hout en
den dikken nevel te dringen. Met hun hefde voor de natuur
en 't omzwerven in hare dreven paren zij — althans waar hun
jachtbedrijf zich niet slechts tot luttel uren of dagen bepaalt —
een zucht tevens voor 't geheimzinnige, dat haar schemer- en

1 De Visscher s f naar de nederlandsche bewerking van Bilderdijk,

halfdonker , in 't woud en de vroegte, eigen is *, maar dat hun zede-
Hjke zienswijs al licht tevens iets bekrompens geeft. De stoutste
jagers intusschen heeft men niet in 't vlakke Nederland, maar
op de tiroolsche en zwitsersche Alpen te zoeken , waar zij met
de gemzen in halsbrekende klouter- en springtochten wedijveren.
De veetelende en akkerbouwende boer is — in tegenoverstel-
ling van den vluggen en wakkeren jager — een zachtganger;
langzaam slentert hij achter zijn ploeg voort, hoofd en oogen
naar den grond gericht, die zijn eigenaardig gebied is. Zijn
werk is moeilijk, de aarde die hij bebouwen, en uit wier schoot
hij zijn voedsel hebben moet, niet zonder harden arbei(^ te be-
werken, slechts door onverdroten aanhouden tot zijn doel dienstbaar
te maken. Geen verhaaste aanval , geen verrassende overval noch
gewelddadige overrompeling, maar alleen onverdroten, gelijk-
matig volhardende werkzaamheid brengt hem waar hij wezen
moet. Zoo leert hij allengs alles met taai, maar min of meer
bekrompen geduld , te verrichten , en vindt geenerlei roeping zijn
geest vaardig te maken: komt hij er van daag niet, zoo komt
hij er morgen. Daarbij leert hij zich weldra geheel tot zijn be-
roepswerk te bepalen , en de buitenwereld zonder zijne inmen-
ging of deelneming haar gang te laten gaan. In de maatschap-
pelijke of staatsstormen , die over 'hem komen, schikt hij zich
als een noodzakelijk kwaad, geheel als in die der natuur: mor-
rend en klagend wellicht, maar zonder dadelijk verzet. Alle
nieuwigheden zijn hem daarbij een gruwel, daar zij in den ge-
regelden loop van zijn leven en landbedrijf slechts lastige ver-
andering en stoornis dreigen te brengen. In zijn bedrijf echter
is hij sluw en geslepen, tuk op eigen voordeel en vol bedriege-
lijken eigenbaat. Even als zijn verstand is ook zijn kunstzin
weinig ontwikkeld: „'k Hoü van bonte kleuren veel, En van
rood byzonder", laat men hem te recht in 't bekende liedjen
zingen. Opmerkelijk is voorts de invloed van 't verkeer met
het verschillend soort van vee , en in verschillenden zin , op zijn
verplegers: de schaapherder is over 't algemeen stil en een-
:^elvig; de varkenshoeder zal zelden of nooit zijn anders zoo ver^»

1 Als de herfstwind de bladren der boomen verstrooit,
En de morgen de takken met dauwdroppels tooit,
Dan zwerft hij reeds vroeg met zijn jachtroer in 't rond
Langs eenzame velden; —
gelijk Sloet in zijn dichterlijke jachtbespiegeling schrijft,

achte kudde tot het onderwerp van zijn spot maken; de ploeger
met ossen, of paarden zelfs, is langzamer, doffer, en plomper
dan de vlugger en vaardiger paardeknecht.

De zeeman verschilt van den boer, als het bewegelijke water
van den vasten grond. De langzame bewegingen van den laatste
bij zijn werk zouden hem weiuig passen, wanneer de storm
dreigt los te breken', en hij met krachtige hand de zeilen reven
moet; met den dood voor oogen, zoo hij niet zelf de handen
aan 't werk slaat, wordt hij stout en ondernemend, en erlangt
moed en zelfvertrouwen. Rondborstige flinkheid is hem eigen,
en een open, mannelijke blik, waarmee hij het leven gelijk den
oceaan instaart; alle sluwheid en slinkschheid staat hem tegen,
en ook inhaligheid is hem veelal vreemd. Daar hij het doel zijner
tochten echter eerst na velerlei moeite en inspanning bereiken
kan , leert hij tevens inzien , wat vastberaden volharding is ,
erlangt hij , bij al zijn bewegelijkheid , iets kalms en rustigs. Van
daar dat ook niemand , na 't gedane werk van zijn reizen , beter
weet te luyeren, uren lang aan den wal te staan turen, en
kringetjens in 't water te spuwen, of naar weer en wind te zien,
om echter, is de tijd daar, weer met dezelfde vaardigheid, als
vroeger, zijn werk te hervatten. Hij houdt van orde en gezel-
ligheid , omdat hij , binnen de beperkte ruimte van zijn scheeps-
want, het voordeel van beiden heeft leeren inzien. Daar hij
echter tevens zelfstandig is, heeft hij een levendig gevoel van
persoonlijke vrijheid en onafhankelijkheid, en handelt niet als
een werktuigelijk afgericht en gedrild wezen , maar een uit vrije
beweging werkzaam mensch. Hij is opvliegend van aard, en
uit zijn toorn dan dikwerf in booze woorden of vloeken; zijn
langdurige gedwongen onthouding aan boord komt daar echter
zeer bij in rekening, en verklaart ook de onstuimigheid zijner
vermaken, en de woestheid van zijn anders zoo goedhartigen
aard. In muziek en dans , zang en gezellig onderhoud , snij- ,
knutsel- en schilderwerk uit zich zijn kunstzin, en laat hem de
teerkwast aan boord door de verfkwast aan land vervangen. In
gestalte en houding ontwikkelt hij zich minder regelmatig, dan
de boer ; het lage dek , waaronder hij een groot deel zijns levens
doorbrengt, schijnt daarbij niet zonder invloed te zijn; hij is
meestal kort en breed; schouders, borst en armen krachtiger
en zwaarder , dan 't onderlijf en de beenen. Zijn waggelende
gang, door 't aanhoudend betreden van 't slingerende scheeps-

dek veroorzaakt , blijft hem ook op het land nog bij en maakt
daar een eigenaardigen indruk. Ook op de min of meer ge-
bogen houding van armen en handen is zijn scheepsbedrijf van
kennelijken invloed. Een zeeman op kleiner schaal is de vis-
scher, die de kust hoogstens voor een dag of wat verlaat. Zijn
levenstaak is niet van eentonigheid vrij te pleiten, evenmin zijn
levenswijs en persoonlijke indruk. Gehard tegen weer en wind ,
en in schoeisel en kleeding tegen 't water van boven en onder
gewapend, stuurt hij, meer onverschillig dan belangstellend, zijn
plompe vaartuig over de deinende baren, slechts op één ding,
een goede vangst, bedacht. Bekrompenheid van hart en zin
wordt daardoor veelal zijn min benijdbaar deel.

De handwerks- of ambachtslui staan kennelijk aan den invloed
van hun zeer uiteenloopende bedrijven bloot. Zij , die dat bin-
nenshuis uitoefenen, dragen er licht in hun houding van rug
en beenen het kenmerk van meê. De kromme , door 't kruiselings
over elkander leggen, verdraaide beenen van den snijder zijn
even bekend , als de binnenwaarts gebogen knieën van den schoen-
maker, de scheeve beenen van den draayer, de min of meer
gekromde rug van den timmerman, enz. Waar de werkkring zich
voorts tot een dikwerf eng vertrek bepaalt en daarbij zittende
volbracht wordt, is ook op den zedelijken mensch, op geest en
gemoed, de invloed minder gelukkig; de blik blijft tot de enge
ruimte beperkt, en de zittende houding werkt ongunstig op de
stemming. De sombere, töt zwaarmoedigheid en dweepzucht
neigende mijmeringen van den schoe- en vooral den kleermaker zijn
bekend. Waar de laatste bepaaldelijk meer mode- werkman is,
wordt hij — gelijk al die verder in mode-artikelen en derg*
handelen —bewegelijk, ijdeltuitig, en snapziek. Drie eigenschap-
pen, die — gelijk men weet — met zeldzame uitzondering , het
doorgaande kenmerk van de broeders der barbiers- en kappers-
gilde zijn. Het jammerlijkst van alle handwerkers is er zeker
het gros der fabriekarbeiders aan toe. Bij grooten getale in
betrekkelijk beperkte ruimte besloten , en daardoor van de noo-
dige versche lucht verstoken, worden zij vaal van tint, en,
door gebrek aan 't noodige voedsel, schraal, mager, en zwak
van lichaam ; terwijl daarenboven de eenzelvigheid van hun nim-
mer afwisselenden arbeid ook op hun weinig ontwikkelden geest
de treurigste werking heeft. Naarmate men zich trouwens, van
de zijde hunner heeren beide en medeburgers, hunner meer

aantrekt, eu op verbetering van hun lot, voor de toekomst al-
thans, bedacht is, zal ook hun voorkomen en bestaan, naar wij
mogen hopen, een gewenschte verandering ondergaan.

Hoeveel gelukkiger dan zij, en alle verdere huiszittende handwerks-
lut, zijner die aan toe , die hun taak geheel of grootendeels in de fris-
sche buitenlucht volbrengen , al derft ook bij hen het verschillend
beroep zijn blijkbare werking niet. De „zwarte", met onverdro-
ten ijver den zwaren hamer hanteerende smid vindt zijn krach-
tig bovenlijf meestal ten koste van zijn tengerder onderlijf ont-
wikkeld. De metselaar en de aan den huisbouw werkzame timmer-
man zien er gewoonlijk krachtig en flink uit , en oefepen daarbij lijf
en leden door 't klimmen , gelijk den moed in het soms gevaarlijke
doen van hun werkkring. De bouwstoffen , die zij daarbij hanteeren ,
het onbuigzame hout en de harde steenen, die geen van beiden
iets meegeven , leeren hen de dingen stevig aanpakken , en geven
hun over 't geheel een kloek en stevig, zoo niet barsch en ruw
aanzien. Door het stof van kalk en steenen , dat hij onwillekeu-
rig in mond en oogen krijgt, is de metselaar tegenover den
timmerman in zijn nadeel ,• en geniet , over 't algemeen , een
minder goede gezondheid; gelijk ook bepaaldelijk de eerste , door
*t bezigen van paslood en winkelhaak, en zijn op afmetingenen
verhoudingen afgericht oog, aan orde en regelmaat heeft leeren
hechten, en daaraan ook in 't leven des te minder dreigt on-
trouw te worden.

Wat lichamelijke ontwikkeling betreft, heeft de krijgsman
veel boven een aantal anderen voor ; daar tegenover staat dan
echter de min gunstige werking van het de menschheid ver-
lagende drilstelsel, dat hem maar al te licht tot een even stijf
en onredzaam, als onzelfstandig en lijdelijk voorwerp maakt. De
ware krijgsman, in wien zich de mannelijke moed en lichaams-
vorm beiden op 't edelst ontwikkeld hebben , en die zijn wapens
aan het waardigste doel, de schoonste taak, die der vaderland-
sche vrijheid en onafhankelijkheid , of die van recht , waarheid ,
en menschheid wijdt , biedt daarentegen het verhevenste schouw-
spel aan. Eigenlijk moest ieder welgeschapen man, in dit op-
zicht, krijgsman en weerbaar zijn, en men er bij zijn opvoeding
van jongsaf naar streven, hem — naar lichaam en geest —
tot een staatsburger te vormen, die, waar 't de handhaving
van zijn land en vrijheid geldt, tot geen bezoldigde krijgs-
knechten zijn toevlucht behoeft te nemen. Volksweerbaarheid

zij of worde daarom de leus van ieder weldenkend Nederlander. Men
zou daardoor tevens de zwakke zij van 't soldatenleven het best
ontgaan; die van, in vredestijd, even kostbare als onnutte, en
soms door hun ontijdig gebezigde wapenen gevaarlijke leêgloo-
pers te kweeken, en, in tijden van oorlog, tot moord- en plun-
derzucht en onmenschelijke wreedheid te leiden.

Eenigermaten tegenover den krijgsman staat de geleerde, bij
eenzijdige vorming een niet minder ondragelijk wezen dan gene ;
waar echter de eerste door een te geringe verstandelijke en
zedelijke vorming dreigt te kort te komen, xiaar doet het de
laatste door een overdadige en ziekelijke. Van jongsaf met den
neus in de boeken , en met een overdreven voorstelling der be-
langrijkheid zijner letteroefeningen behept, wordt hij maar al te
licht wat men in 't gewone leven een pedant en wijsneus noemt ;
terwijl daarenboven het uitsluitend zittend leven, dat hij leidt,
hem zoo zedelijk als lichamelijk ten hoogste benadeelt. De
„ziekte der geleerden" is dan ook de welbekende naam van
't daaruit voortspruitende lichaams- en zielelijden geworden.
Van jongsaf zij men er daarom op bedacht, alle eenzijdige en
uitsluitend zittende studie , en daaruit te vreezen wanhebbelijk-
heden van geest en lichaam, door een frissche en weldadige
lichaamsbeweging en volvaardige belangstelling en deelneming
in de dingen , te beletten en voorkomen. Kamergeleerdheid —
gelijk men alle bekrompen geleerdheidswaan te recht noemt —
berooft trouwens hen, die er aan mank gaan, niet minder van
een juist inzicht in de onderwerpen van hun eigen studie, dan
van dien ruimer blik op de wereld en 't leven , die voor 's men-
schen volledige ontwikkeling een dringend vereischte is. Schooi-
en kerkgeleerden bezwijken voorts maar al te licht voor de nood-
lottige verzoeking, in de hun opgedragen beroepstaak, om hun
evennaasten te leeren en onderrichten, een soort van onfeil-
baarverklaring van hun feilbaren mensch te zien. Zij vervallen
daardoor tot die zoo potsierlijk-aanmatigende houding, met
welke, op 't gebied van hooger en lager onderwijs, Bilderdijk
(Buitenleven) en Ruhnkenius {De doctore umbraticd) zoo verma-
kelijk den draak hebben gestoken, en van welke, op kerkelijk
terrein , een honderd jaar geleden , op den rotterdamschen kansel
o. a. een niet minder vermakelijk toonbeeld prijkte, dat der,
door geen godgeleerden waan verbijsterde, onbevooroordeelde
Betje Wolf de maar al te gerechtigde vraag op de lippen lel:

100

„waar haalden deze Godgezanten de macht , om over ous te
heerschen , toch van daan ?" — Wie onder hen dergelijke onzin-
nigheid echter te vermijden, en met een even onbekrompen en
helderen geest, als mild. en ruim gemoed, en warm en liefdevol
hart, bij voortdurende zelfontwikkeling hun jonger en ouder
medemensch , in zijn ontwikkeling en beschaving , ter zij te staan
en te leiden weten , behooren zeker tot de schoonste en edelste
verschijnselen op 't gebied van wetenschap en maatschappij.

Half tot den geleerden, half tot den praktischen stand be-
hoort de bureelmensch , en de als „pennelikker" gedoodverfde
kantoorschrijver of klerk. Waar hij als staats- of stads-ambtenaar
optreedt , vereenzelvigt hij zich maar al te licht met het zede-
lijke lichaam, in welks dienst hij werkzaam is, en waant daar-
aan een gewicht te ontleeuen, waarop hij door zijn persoonlijke
verdienste of waardij niet de minste aanspraak heeft. Vooral
tegen den minderen man zal men hem zich dan de willekeu-
rigste hoogheid zien aanmatigen, en van de hoogte van zijn
amptskrukjen op hem neerzien. Naarmate daarbij de kring van
zijn werkzaamheden meer beperkt is, is ook zijn zedelijke, en
maatschappelijke gezichtseinder natuurlijk minder ruim, en wordt
hij — zelfs bij betrekkelijk voldoende vervulling van zijn ampts-
plicht — een voor *t maatschappelijk leven onbruikbaar bestand-
deel. Wat van hem geldt, geldt, naar gelang van omstandighe-
den , ook van den koopmansklerk , bij wien het gewicht van zijn
patroon en zijn dienstzaken voor dat van staat of gemeente in de
plaats treedt. Een eigenaardige rol in de handelswereld spelen
echter de rondreizende klerken of zoodanige commis voyageursy
uitgezonden, om handelsbetrekkingen voor hun meester aan te
knoopen, en zijn waren alom aan den man te brengen. Hun
algemeen verkeer geeft hun alras een soort van vrijmoedigheid,
die, bij minder algemeene beschaving, maar aJ te licht in
ploertige platheid overgaat ; terwijl hun , naar den eisch van hun
levenstaak, maar al te los gesneden tongriem, hen veelal tot
even lastige reisgenooten als onwelkome bezoekers maakt. Slechts
weinigen , die hun beroep van de aesthetische zijde weten te
vatten , en deze voor anderen te doen uitkomen. Gemakkelijk valt
dit laatste echter bij het in Nederland zoo inheemsch handels-
bedrijf — vooral op groote schaal — zelf, met zijn tusschen winst
en verlies zoo vaak dobberende kansen , den ondernemingsgeest,
die er bij vereischt, het kalme doorzicht, dat er bij gevorderd

101

wordt. De zwakke zij van het koopmansberoep is de verderfe-
lijke aanleiding en, naar 't schijnt, nagenoeg onweerstaanbare
drang, die het biedt, tot misleiding van zijn evennaaste, en die
den handel , niet geheel ten onrechte , als een soort van „wettig
bedrog" heeft doen brandmerken. Een gevaar, waartoe slechts
die handelaar niet dreigt te vervallen , die er zich in den volsten
zin des woords op toelegt , rechtschapen en edel mensch , inner-
lijk en' uiterlijk d^t te zijn, wat de Engelschen een gentleman
plegen te noemen, en wat, in alle standen en betrekkingen,
het tegendeel van een , den ij delen schijn voor degelijk wezen ven-
tenden , boerenbedriegenden ploert is. In hem zien wij , in alle
neringen en bedrijven , ampten en betrekkingen , dep maatschap-
pelijken mensch, gelijk wij hem wenschen moeten: een even
vastberaden als deelnemend , even zelfstandig , kloek, en wakker
als welwillend en voorkomend man, die zich door geestkracht
en moed, gelijk door eenvoud en kalmte onderscheidt; in wien
kortom de schoonste gaven van verstand en gemoed zich met
de aangenaamste vormen van houding en omgang paren. Welk
een verschil tusschen hem en den onuitstaanbaren , zich zoo
gaarn voor hem aan ons opdringenden dandy of fat , bij wien
de kleingeestigste ingenomenheid met zijn ijlhoofdig uiterlijk , de
plaats eener welberaden zorg voor de ontwikkeling van zijn in-
nerlijk, zijn vorming en beschaving van verstand en hart, ver-
vangt. Zijn deemiswaarde opvatting van wereld en leven, en
haar jammerlijke toepassing op zijn eigen deerniswaarden per-
soon, maakt hem. echter alleen tot het even beklagelijk als
lachwekkend slachtoffer zijner noodlottige zinsbegoocheling.

Waar de beschaving, met de uitbreiding der menschheid, is
toegenomen, vinden wij deze in volken en staten gesplitst, die
zich in den loop der geschiedenis voor ons oog ontwikkelen , en
in verschillende tijden naast en na elkander optreden, elk met
zijn eigenaardige karaktertrekken en aesthetische werking. Het
is — schreef Vischer vóór een dertig jaar * — nog iets nieuws
in de ^sthetika, ook het doorloopen der geschiedenis tot haar
voorbereidende werkzaamheid te rekenen , in hare afdeeling over
't Natuurschoon ook de geschiedenis van staten en volken een
plaats te geven. Bij de veelvuldige bouwstof intusschen , der
kunst door haar verschaft, ligt het geheel voor de hand, haar al

^tthetik, II. S. 221.

102

aanstonds , als in vogelvlucht , in oogenschouw te nemen , om
de aanleiding te leeren kennen, die zij in verschillende eeuwen
en staten daartoe geeft. Beginnen wij met het Oosten in zijn
nog half aartsvaderlijke , dwangzieke staatsvormen , waar priester
en koning de wet geven of met elkander om den voorrang
strijden. Strenge standen- of zoogenoemde ^öfj/^^-afscheiding,
gelijk ze in Indien bovenal heerschte, weert er alle maatschap-
pelijk leven, waarin slechts de aanminnige werking der liefde
wat beweging brengt, en dan ook tot de bevalligste dichtwer-
ken aanleiding gaf. Anders weinig karakterverschil bij de ver-
schillende leden van ieder kaste, van welker knellende banden
zij omsnoerd zijn, en onder welker juk zij gebukt gaan. Pries-
terwillekeur en vorstengril beschikken over 't lot van honderden
en duizenden , beslissen over hun heil of jammer , en onder-
drukken elke persoonlijk vrije wilsuiting. Aan deze lijdelijke at-
hankelijkheid van hooger hand en gril gewend, vinden zij er in
de niet minder grillige wereld der verbeelding afleiding voor de
anders zoo eentonige werkelijkheid, en scheppen die tallooze
sprookjens, op welker jongste omwerking in de Duizend-en-één-
Nacht, het hedendaagsche Westen nog altoos teert. Droomen
en vizioenen, voorbeduidsels en profetische gezichten spelen er
tevens een groote, geheimzinnige rol. Zij, die er meê begun-
stigd worden — helden , profeeten , en wetgevers — behooren
tot de verhevenste verschijnselen van hun tijd en land. Het
anders zoo eenzelvige staatsieven wordt alleen bij wijlen afgewis-
seld door enkele bloedige tooneelen van vorsten- of priestertwist
en moord; want slechts het heerschende vorstenhuis of de op-
permachtige priesterpartij heeft er eene geschiedenis, het volk
zwijgt en ziet toe, en zet lijdzaam en gedwee zijn plantaardig
staatsieven voort.

Geheel anders wanneer wij , ons van het Oosten naar het
Westen wendende , het volk der Grieken voor oogen krijgen ,
en alles vol van het schoonste en bloeyendste leven, de meest
afwisselende beweging zien. Zijn geheele opvoeding was daarop
aangelegd. Rh3rlhmische en harmonische schoonheid moest,
achtte men, 's menschen gansche leven kenmerken, en daartoe
was tweederlei, gelijkmatige oefening en leiding van den geest
en 't lichaam noodig, die men door muziek en gymnastiek be-
werkstelligde. Tweederlei kunst — zoo laat Plato , in zijn boeken
over den Staat , zijn Sokrates tot Glaukon zeggen — is den mensch

403

tot vereende ontwikkeling van verstand en hart, tot verwerving
van een wakkeren zin bij een bespiegelenden geest , geschonken:
muziek en g)annastiek. Niet, dat de een uitsluitend voor het
lichaam, de andere voor den geest zou dienen, maar opdat bei-
den met elkander in harmonie gebracht, en al naar de omstan-
digheden verslapt of versterkt werden. Wie dus gymnastiek en
muziek op de beste wijs te mengen, en zich in juiste evenmaat
weet bij te brengen, van dien kan men zeggen, dat hij een
waardig genoot der muzen en een kenner der harmonie is,
meer nog dan wie op het speeltuig de overeenkomstige snaren
weet aan te slaan*. In vijfderlei oefening bestond die gymnas-
tiek : loopen, springen, worstelen, met den schijf, en met de speer
werpen. Zoo werd zoowel het geheele lichaam als elk zijner
leden gelijkmatig ontwikkeld en versterkt, en tevens die hou-
ding verworven, waardoor zich de Griek kennelijTc van den als
barbaar begroeten vreemdeling zocht te onderscheiden. Beide
hoofdstammen der Grieken hadden daarbij nog, naar hun on-
derscheiden aard, hun kenmerkend bij doel: terwijl de blijmocr
dige Jonier , bij de lichamelijke krachtsontwikkeling , hoofdzakelijk
een losse en bevallige houding en lenigheid van leden beoogde,
was de zwaarwichtige DoriCr meer opvolharding, verduring, en
afgemeten waardigheid uit. Deze behield ook, als einddoel, het
meest den werkelijken strijd voor oogen, en zag op vuistkamp
en worsteling, als onbeduidend voor den wapenstrijd, minachtend
neer. Buiten de vermelde oefeningen was ook de wedstrijd in
't boogschieten, én vooral die in *t wagenrijden gezocht, en bij
de algemeene volksfeesten in zwang. Levendig wordt ons zulk
een wagen wedstrijd in de Ilias geschetst, waar er de dichter
Patroklus' lijkfeest door laat opluisteren, 't Is, als stoven ons
wagens en paarden in 't renperk voorbij , nadat wij ze bij hun
eersten atrid hadden gdgeslagen:

Hoog hieven allen de dreigende zweep boven 't lijf hunner rossen,
Sloegen met teugels en riem, en porden hen aan met hun kreten,
Vurig en ij vers vol; en de paarden doorstoven het kampveld,
Weg van de schepen gesneld; het stof steeg onder hen opwaarts,

ï De Republica, III. p. 411 en v. Men houde hierbij in 't oog, dat muziek
hier niet in den meer beperkteit modernen zin van toonkunst genomen wordt,
maar in den meer algemeen en van geestbeschaving door zang, dichtkunde, en
welsprekendheid. Verg. t. pi. II. pag. 376 en vv.

104

Dik als een wolkgevaart of het zwerk, van den stormwind gedreven;
Wild ook vlogen de manen op d' adem des winds; en de wagens
Dan eens rolden ze omlaag en dicht langs den grond over de aarde,
Dan weer stoven ze omhoog, als zweefden ze; maar wie ze stierden.
Stonden rechtop voor hun zetel, en hoorbaar bonsde allen het harte.
Even tuk op den zege; en allen dreven hun rossen
Luidkeels aan, en ze stoven in vliegende vaart door de vlakte K

De invloed dezer worsteloefeningen en wedstrijden op de
grieksche kunst en hare gewrochten laat :5ich denken; zonder
hen geen goden- noch menschenbeelden , gelijk wij ze later zullen
leeren kennen, en waardoor de beeldhouwkunst der Grieken ge-
heel eenig voor ons staat. Eerst in den lateren tijd der griek-
sche geschiedenis ontaardde, met alle andere maatschappelijke
inrichtingen, ook de grieksche gymnastiek, en verlaagde zich van
een doeltreffend ontwikkelingsmiddel tot een kunstmatig hand-
werk. Zij werd toen door de zoogenoemde Athletiek verdrongen ,
die door eenzijdige krachtsverhooging, zonder zedelijk tegenwicht,
hare beoefenaars tot halve dieren en als menschen onbruikbare
schepselen maakte. Daartegen waakte in den goeden tijd — als
wij opmerkten — de met de gymnastiek gepaarde muziek, in
den griekschen zin van dit woord. Wanneer de knaap lezen en
schrijven geleerd had, las hij de grieksche dichters , en leerde ze
voordragen en zich hun rijken inhoud eigen te maken. Verstand
en gevoel, oordeel en smaak werden daardoor bij hem gevormd;
terwijl het met die voordracht gepaarde snarenspel niet minder
zijn beschavende werking op het jeugdig gemoed deed gelden.
Het' beginsel , dat daarbij ten grondslag strekte , was het streven
naar een vrije en algemeene ontwikkeling; geenerlei oefening
van geest of lichaam, die met het oog op een bepaald maat-
schappelijk doel ondernomen werd. Was echter de jonge griek-
sche mensch eenmaal ontwikkeld , dan zette hij zijn verdere vor-
ming in de behandeling der openbare zaken — sedert Solons staats-
wetten de taak aller burgers geworden — als in een hooger school
en ruimer werkplaats, voort. Wat hij in *t worstelperk geleerd
had; kwam hem bij den wapendieust en in de gelederen der
weerbare manschap te stade; welbespraakte gevatheid en vaar-
digheid van oordeel en voordracht had hij gelegenheid, bij de
openbare beraadslagbgen te doen gelden ; en zijne bij de luit

• liias , XXIII. V. 362 vv.

105

geleerde liederen liet hij voortdurend bij gastmalen en in gezel-
schap weerklinken. Leerrijke gesprekken werden in de gaanderijen
van *t worstelperk gevoerd, en de vriendschap, welker hooge
beteekenis geen volk meer dan de Grieken erkend heeft, vuurde
de gemoederen tot den edelen wedkamp in deugd en kennis aan *,

Zocht de Griek zich aldus, naar lichaam en geest, als tot een
levend, harmonisch kunstwerk te maken*, de Romein was meer
een man van *t praktische nut, die minder op zich zelf dan uit
het oogpunt van het groote geheel , van *t welk hij een deel uit-
maakt, beschouwd moet worden. Geen schoone evenmaat was
zijn streven , maar zijn plichtgevoel dreef hem , en het begrip van
't recht bovenal lag bij zijn menschen- en wereldbeschouwing
ten grondslag. Rome stelt ons tal van forsche en krachtige
mannen voor, daaronder echter slechts weinig schoone, en dezen
dan onder den invloed der grieksche beschaving. Ruwheid,
grootscKe strengheid, onbuigzame werkkracht hebben er verre
het overwicht op de meer gematigde en beschaafde karakter-
trekken der Grieken. Zochten de laatsten zich lichamelijk bovenal
tot schoone menschen te vormen , de Romeinen hadden bij hun
lichaamsoefeningen hoofdzakelijk den krijgsdienst in 't oog. Harde
ontberinge» te kunnen verdragen , ellende uit te staan , met goed
gevolg in 't gevecht te kunnen deelen; — daarop vooral kwam het
hun aan. Reeds hun manier van strijden en krijgvoeren, hun
bijna onafgebroken oorlogen, maakten meer krijgstucht dan vrije
ontwikkeling bij hun opleiding noodig; het krijgshandwerk drong
daarbij de kunst meer op den achtergrond; het schoone moest
er bij het noodige en nuttige achterstaan. Hun door 't lang-
durige oorlogen verhitte bloeddorst, en daaruit voortvloeyende
behoefte om doodslag en moord te aanschouwen , uit zich het
sterkst in hun maar al te beruchte onmenschelijke zwaardvechters-
en wildebeesten-spelen, die tegen de menschwaardige grieksche
volksspelen, voor ons westersch gevoel, zoo ongunstig afsteken.

Niet alleen ondertusschen wat zijn lichaamsvorming betreft,
maar — gelijk daarmee reeds noodwendig gepaard moest gaan —
in die van den geest vooral ook staan de Romeinen bij de

1 Zie Curtins, Grtechische Ges chic ht e, II. 3te Aufl. S. ilZj*
* ,^ou niet'* (vraagt Sokrates, De Rep. p. 402, aan Glaukon) „dit het
schoonste schouwspel zijn voor elk , die *t genieten kan , schoone eigenschappen
in iemands geest te zien wonen, en daarmede overeenkomstige en samen-
stemmende in 't lichaam, als denzelfden vorm deelachtig?^' —

106

Grieken, de Atheners bovenal, achter. Stond de gymnastiek op
veel lager trap bij de eerste, de muziek — om ons aan dien naam
te houden — werd bijna geheel veronachtzaamd, tot dat — het
grieksche voorbeeld er invloed op kreeg. Ook hun staatkundige
vorming was geheel anders dan die der Grieken, en wijst ons,
als al het overige, op het verschil tusschen praktische strekking
en vrije kunst. Wel leerde ook de Romein zich in 't openbaar,
op zijn Forum, bewegen en spreken; maar de eigenlijke welspre-
kendheid bleef hem vreemd, tot hij zich ook daarin de Grieken
ten voorbeeld koos. Wat het romeinsche volk, de romeinsche
burgers aldus in harmonische ontwikkeling te kort komen, win-
nen zij echter in verhevenheid van streven en tot als in 't on-
eindige zich uitbreidende macht. Als een wijdvertakte boom
spreidt de romeinsche wereldstaat zijn breede takken naar alle
zijden uit, en overdekt daarmede ook dien allengs verschrompel-
den griekschen statenbond, die 't tot geen duurzame eenheid
had weten te brengen, maar van welken nu op den romein-
schen geest een onmiskenbare werking uitging. Omstreeks twee
eeuwen hield die samensmelting van grieksch-romeinsche eigen-
schappen aan; na dien tijd waren er in 't onmetelijke rijk geen
eigenlijke Romeinen meer te vinden. De romeinsche staat had
zijn roeping volbracht: landen en volken waren tot één verbon-
den; maar Rome zelf was daarbij verbruikt en als weggesleten.
Zijn ruw en krachtig erts was met het smijdiger metaal der
aangehechte uitheemsche volken tot ééne uitgebreide massa ver-
smolten, en daaruit zouden zich, in den loop der tijden en met
toetreding van geheel nieuwe bestanddeelen , weder nieuwe af-
zonderlijke staten en rijken ontwikkelen en vormen.

Uit het Noord-Oosten kwamen frissche maar ruwe krachten van
germaanschen oorsprong ; uit het Zuid-Oosten , maar in geringer
hoeveelheid en met meer beperkte werking naar tijd en plaats,
andere van Semitische herkomst, den staatsommekeer bewerk-
stelligen, die 't verbrokkelde romeinsche wereldlijk van liever-
lee door tal van andere rijken en staten vervangen zou. In
Italië zien wij zich Gothen en Longobarden met de Romeinen
vermengen, iu Spanje en Portugal Suëven, Vandalen, daarna
de zeeghaftig voortrukkende Westgothen met de verromeinde
Iberiërs en Kelten, om vervolgens door de uit Afrika overge-
stoken Arabieren van meer dan de helft der bezette landsue-
ken, eenige eeuwen lang, weder beroofd te worden. In Gallië

107

vermengen zich Borgondiêrs en Franken met de sedert lang ver-
romeinde Kelten ; aan de Noordwestzij komen daar later de Skan-
dinavische zeeschuimers bij , die vervolgens zelf gefrancoroma-
nizeerd, hun taal en zeden naar 't Angelsaksische Groot- Briltanje
met zich brachten, en daar het nieuwe romano-germaansche
engelsche volk hielpen vormen. Van onvermengd germaan-
schen stam waren daarentegen de bewoners van het skandi-
navische Noorden en die van Neder- en Hoogduitschland , die
zich ten Zuiden in Zwitserland, ten Noorden in BelgiCn mét
die van romaanschen stam tot een onvermengden , tweeslach-
tigen grensstaat vereenigden; terwijl zich in Nederduitschland ,
in den loop der tijden, een naar taal en landaard, geschie-
denis en ontwikkeling zelfstandige nederlandsche staat, in ka-
raktervolle onafhankelijkheid, afscheidde.

Van al deze volken en staten, en hun tweederlei — romaan-
sche en germaansche — natuur, gaat de nieuwe geschiedenis der
menschheid uit. Na 't verdrag van Verdun (841), dat Frankrijk
en Duitschland splitste , en de toenemende macht van het Paus-
dom in 't Zuiden , komt hun tegenstelling meer bepaald aan het
licht, en openbaart zich het luidst in de hervormingsjaren der
i6e eeuw, om, van onze dagen aan, bij alle blijvend verschil van
taal en landaard , voor het zedelijk beginsel eener hoogere men-
schelijke eenheid te wijken. Terwijl in de Oudheid van slechts
één volk — eerst het grieksche, daarna 't romeinsche — de
menschelijke beschaving uitging, zien wij, in de nieuwere
geschiedenis, tweederlei staten- en volksgroepen daartoe werk-
zaam, die trouwens oorspronkelijk, en bij hun eerste wording,
zelf bij die van Rome in de leer moesten gaan. Na een vijftal
eeuwen, in de achtste onzer jaartelling , werd zoo, door de krach-
tige werking van een germaanschen held , een wereldrijk gesticht ,
waarin de verstandelijke beschavingsvormen nog bijna geheel
romeinsch waren; de zedelijke van de, uit het Oosten herkom-
stige , krislelijke kerk en haar mede te Rome gevestigden Opper-
priester, den zoogenoemden Paus, uitgingen. Na doode van den
grondlegger ging echter dit rijk , onder zijne zwakke nazaten , al ras
in bloedige geslachtstwist te gronde , en slechts de eenheid der
zedelijke kerkmacht, die op den duur godsdienst en zedelijkheid
leerde vermengen , en daardoor eeuwen lang tot de schromelijkste
verwarring aanleiding gaf — slechts die eenheid bleef. De kerk ,
waarvan zij uitging , en waarin zij haar krachtig steunpunt vond,

408

is in deze tijden een even prachtvol en oogverblindend, als on-
rustbarend en benauwend verschijnsel. De rijke kleedertooi, de
statige ommegangen , de voor 't min oeschaafde gemoed indruk-
wekkende plechtigheden , de eigenaardige priesterlijke vormen, de
zalvende klanken en gebaren, het geheimzinnige van 't geheel,
dat zich zoowel in 't gebruik der geleerde, voor 't volk onver-
staanbare taal , als in de bovennatuurlijke leerstellingen uit , en in
beiden opzettelijk gehandhaafd wordt ; — alles werkt er toe meê ,
de macht en invloed der kerk niet minder groot en geducht ,
dan te duchten en vreeselijk te maken. Als vertegenwoordiger
eener vermeende hemelsche Godheid op aarde, legt de kerkelijke
oppervoogd voor zijne gewijde instelling uitsluitend beslag op
het heden en de toekomst der menschelijke beschaving, en wil
de ontwikkelingswetten der natuurlijke waarheid aan de onher-
roepelijke en daardoor tegennatuurlijke voorschriften eener een-
zijdige opvatting van wereld en leven binden. Zoolang de ge-
moederen zelf voor geen andere inzichten rijp, noch deze op-
gedrongen kerkvoogdij ontwassen waren, liet zich deze pause-
lijke aanmatiging gelden, en spreken ons inzoover de geschied-
beelden harer grootste vertegenwoordigers, als verhevene ge-
stalten toe; maar ook tegenover hen toch reeds laat zich de
gewelddadig verdrukte tegenstand eener vrijere zienswijs niet
loochenen, noch in zijn tragische werking miskennen.

Naast, veelal tegenover, het eenheidsvolle rijk des Pausen stond
het meestal verbrokkelde der duitsche keizers , dat zich , juist door
die verbrokkeling, niet tegen 't andere vermocht te handhaven,
welke pogingen het daartoe, met name onder 't huis der Hohen-
staufen, aanwendde, en die slechts tot dezes tragisch uiteinde
leidden. In de Klruistochten vereenden zich wereld en kerk , in
kristelijke samenspanning, tegen de dreigende macht van 't se-
mitisch Mahomedanisme , in 't welk zich het Oosten als tegen
het Westen ten algemeenèn strijd had aangegord. Met den,
door die tochten, vernieuwden innerlijken levensgloed; met de
zachtere gewaarwordingen tevens, te midden der nog voortdu-
rende ruwheid allengs ontwaakt ; met de nieuw aangewonnen
indrukken van liefde en eer , wordt eene verandering in de
middeleeuwsche zeden voorbereid en ontwikkeld, die in de
hoofsche vormen van het zoogenoemde Ridderwezen haar spre-
kendste uitdrukking vindt. Grooter en gewichtiger verandering
echter dan deze was nog aanstaande. Naast ridder-adel en kerk-

i09

priesterschap zou de aan beider voeten ontkiemende burgerstand
zich weldra, met zelfstandige kracht en persoonlijke eischen, doen
gelden en een eigenaardig leven ten toon spreiden. Op den
zuiver menschelijken grondslag eener doelmatige werkzaamheid,
tegenover de meer denkbeeldige sfeeren, waarin ridder- en
priesterschap zich veronledigden , ontwikkelt zich hier het bur-
gerlijke leven, met zijn gilden en broederschappen, zijn stede-
lijke overheden en instellingen. Staatkundige partijen beroeren
het; maar toch weet het zich ook — in zaken van handel en
nijverheid bovenal — tot onderlinge handhaving en bescherming
versterkend te verbinden , gelijk dat met name in de noordduitsch-
Nederlandsche Hanze tegenover de skandinavische koningsmacht
het geval was. jin ahdere streken is het, naar den aard van
*t land , meer de landbouwende of boerenstand, die zich op den
voorgrond stelt, en bijv. tot de roemvolle bevrijding der Zwit-
sers van oostenrijksche en borgondische willekeur leidt. Van den
anderen kant begint zich, in dezelfde dagen , de monarchische
eenheid te grondvesten tegenover de elkander bestrijdende vor-
sten en heeren ; *t geen echter in Duitschland — door den aanhou-
denden strijd met het pauselijk Italië — minder dan in de overige
landen slaagt. Wel treedt ,ook hier een Rudolf van Hapsburg
in krachtiger houding op, en weet zelfs den Landvrede te be-
werkstellingen; wel weet een Maximiliaan I aan het riddermatig
vuistrecht een einde te maken; toch blijven de duitsche keizers
slechts in hun meer beperkte erflanden heer en meester. De
zoogenoemde Keurvorsten spelen den boventoon, de mindere
vorsten en heeren dalen tot den rang van stenden en staatsbe-
ampten af; een macht van kleine opperheeren verspreidt zich
over *t verbrokkelde land, en begint daarvoor eerst in onze
dagen een beter toestand in 't leven te treden.

In Engeland en Frankrijk daarentegen wordt de weerstand der
leenheeren met kracht bestreden en allengs bedwongen, en land en
volk onder 't bestier van één koninklijk hoofd gebracht. In Italië
weten zich , onder bloedigen strijd en velerlei gruwelen, meerdere
vorstenhuizen te vestigen. Eenheid daarentegen komt er ook , na
't verdrijven der Sarraceenen en door een welberaden huwelijk,
in Spanje, dat zich in 't Noorden echter, in 't zich vrij worste-
lende Nederland , een belangrijk deel zijner bezittingen ontvallen
ziet. In de kerk gaat intusschen de vroegere eenheid hoe langer
zoo meer te loor ; bij toenemenden wereldlijken zin en zedelijke

410

ontaarding, bij innerlijken tweespalt en aanwakkerend verzet
van afwijkende geesten en gemoederen , vervalt allengs die levens-
kracht, die haar in de vorige eeuwen voor altoos eigen scheen.
De monniksorden , eerst als het apostolische krijgsheer der Pau-
sen en de levensvolle uitdrukking der kristelijke kerk- en zede-
beginselen opgetreden , beginnen allengs , bij hun ziekelijke over-
drijving en daarop gevolgde ontaarding, de zwakke zij der kerk
te worden, en zien ten slotte, uit hun eigen rijen, Hervormers —
en daarmede verbrokkelaars en sloopers der aloude Moederkerk —
opstaan. Zij vormen, zoo van schertsende als ernstige zijde, in den
strijd tusschen de nieuwere en oudere maatschappelijke begin-
selen , een belangrijk verschijnsel. Niet minder de verschillende ,
veelal tot dweeperij overslaande secten, waarin de vrijheid van
t zedelijke leven, tegenover den allengs ondragelijk geworden
kerkdwang, het eerst tot uiting komt. De bloedige vervolgin-
gen, door haar ondergaan, en de wreede dwangmiddelen door
de kerk tegen hen aangewend, zijn van aesthetische zijde van de
meest indrukwekkende werking, bij de onwrikbare overtuigings-
trouw en den verheven geloofsmoed der verdrukte verwonnelingen.
De ontwikkeling van het wetenschappelijke leven, door de her-
nieuwde kennis der klassieke Oudheid en de zoogenoemde hu-
manistische studiën, brengen van haren kant niet minder tot
wijziging der maatschappelijke toestanden , in hunne verhouding
tot de Moederkerk, bij. Nieuwe uitvindingen en ontdekkingen,
gelijk die van 't vernielende, maar in *t krijgswezen een gan-
schen ommekeer te weeg brengende buskruit , en die der geest- en
levenwekkende boekdrukkunst zijn voor die verandering van niet
minder belangrijken invloed *.

In de Hervorming openbaarde zich, op romaanschen en ger-
maanschen bodem, de nieuwe tijdgeest. Op èerstgemelden werd
hij weder onderdrukt , om zich eerst in onze dagen , maar dan ook
waarschijnlijk des te afdoender, op nieuw te doen gelden. Op
den laatsten zette hij , langzaam maar zeker , zijn eenmaal aange-
vangen streven door, om, evenzeer van onze dagen aan, voor
goed met alle kerkelijke vormen van 't verleden — die der Her-
vormers zelf niet uitgezonderd — te breken, en, in 'smenschen

> Wanneer Vischer {yEs^hetik, II. S. 267) van de laatste, uit een sesthetisch
oogpunt , „niets dan kwaad'* weet te zeggen, blijft hij te veel aan de uiter-
lijke zij en de geheel tijdelijke, voorbijgaande werking hangen.

111

verdere ontwikkeling, met geen fantastische, gemoed en geest
verbijsterende geloofsbeelden , maar de steeds nauwkeuriger na-
gespoorde wetten zijner natuur zelf te rade te gaan. Verschil-
lende volken treden bij dit alles, in hun verschillende landaard en
richting , voor onze oogen , en laten zich elk in hun eigenaardig
karakter bespieden. Beginnen wij van 't Zuiden , waar in de
spaansche gewesten zich een volk voor ons opdoet, dat, in zijn
weinig geschokteu kerkelijken toestand, een goed gesloten mo-
narchaal geheel vormde, maar daardoor tevens allen gestadigen
vooruitgang miste. Zijn grootsche bloeitijd, door de veroveringen
in de nieuwe wereld in 't leven geroepen, was kort, en leidde,
door zijn schijnbaar onuitputtelijke overdaad, des te eerder ten
verval. De ingezetenen , onder hun louter kerkelijke leiding allengs
geheel verstompt en verdoofd, gaven slechts een leven steeken ,
wanneer, gelijk, onder den keizerlijken slokop van Frankrijk, hun
zelfstandig volksbestaan zelf dreigde te loor te gaan. Toen eerst
kwam het in al zijn zelfstandige trots en hartstochtelijken aanleg
op. Wellicht dat ook diezelfde hooghartigheid en geestdrift het
thans , na veel inwendigen onrust en strijd , 'allengs tot een
nieuw, door geen kerkelijken druk langer benauwd bestaan zul-
len brengen, en het onder dien druk genoegzaam bezweken
volksleven weder op nieuw ontwaken zal. Thans schijnt zich
dat leven alleen in de welbekende gruwzame stierengevechten
en in den eigenaardigen , het gansche lichaam in de bevalligste
wendingen bewegenden volksdans nog kennelijk te uiten. Moed
blijf voorts, bij zijn hartstochtelijke hooghartigheid, hetjkenmerk
van den spaanschen volksaard. Matigheid in spijs en drank —
zeker ook door den zoelen dampkring bevorderd — behoort
daarbij tot zijne loffelijke eigenschappen, en gaat meteengroote
gehardheid tegen alle vermbeyenis gepaard. Afleiding en ver-
poozing zoekt hij , behalve in zijn dansen , in 't zingen en ver-
tellen , dat hem bij uitstek behaagt , en van den meer redenee-
renden Franschman onderscheidt. De gestalte van den Span-
jaard is, onereenkomstig zijn levenswijs , bij middelmatige lengte,
krachtig en gespierd; een zekere statigheid van houding valt
daarbij niet te miskennen , en doet zijn verschil met zijn over-
ieeschen, italiaanschen nabuur sprekend uitkomen. Deze, wei-
gemaakt en veelal schoon van lichaamsvormen, heeft, in spijt
der eeuwenheugende verdrukking , waaraan hij onderworpen was,
nog weinig of niet van zijn vroegere schoonheid en talenten

112

verloren. Zeker heelt daar echter ook het, bij al zijn verbrok-
keling, zoo krachtige volksleven toe meegewerkt, dat in zijn
verschillende staten en steden in vorige eeuwen heerschte. Bo-
vendien heeft de nagebleven weerschijn van Romes aloude wereld-
lijke en kerkelijke grootheid, en die der klassieke en latere kunst ,
nooit opgehouden haar schittering over land en volk te ver-
spreiden, en bij dit laatste een onmiskenbaar besef van eigen-
waarde doen levendig blijven. In de laatste jaren heeft het
thans gelegenheid erlangd , zich dienovereenkomstig zelfstandig te
ontwikkelen , en de toekomst zal leeren , in hoe ver het zijne
vroeger steeds te vergeefs verlangde, en thans genoegzaam ver-
kregen eenheid zal weten te handhaven, en tot het erlangen van
een waardig volksbestaan aan te wenden.

Sedert nagenoeg drie eeuwen is die eenheid den Franschman reeds
eigen , en was hij dan ook , met zijn eigenaardige behoefte aan too-
neelmatig vertoon en afrondingjvan vormen , als van nature geroe-
pen, haar te bewerkstelligen. Met deze als ingeschapen zucht voor
den uiterlijken vorm is noodwendig een gehechtheid aan den schijn
verbonden , die maar al te dikwerf tot een veronachtzaming van
't innerlijk leidde , op een louter uiterlijken schijn zonder innerlijk
gehalte uitliep, Zulk een van ware degelijkheid verstoken ka-
rakter brengt geenerlei bestendigheid met zich , springt van den
hak op den tak, en doet in alle handelingen en ondernemingen
steeds aan dien wel bekenden „franschen slag'* denken, die er
zoo te recht den naam naar draagt. Deze vaardigheid van geest,
die den 'Franschman steeds de meest verschillende dingen met
denzelfden ijver en geschiktheid doet aanvangen , doet hem echter
tevens zich, bij de voortzetting, al spoedig in haastige overdrij-
ving vallen, en in plaats van iets goeds en degelijks, iets halfs
en onhoudbaars , of kunstmatigs en overdrevens tot stand brengen.
Zijn aanvankelijk in geraoede beoogde vrijheid wordt dan grillige
willekeur, zijn orde dwang, zijn scherts nukkig, zijn aandrang
gewelddadig, zijn gevoelsuiting ijdele wonderspraak en tooneel-
matige opsnijding zonder waarheid. Weinig of geen Franschen,
die zich aan geen overdrijving schuldig maakten. Zoo ook op
't gebied der kunst, waar zij wel plegen uit te munten, maar
gewoonlijk niet eerder rustten vóór zij hun stijl in manier deden
ontaarden. Op dat der mode — die maatschappelijke, aan de
grilligste verscheidenheid onderworpen manier — toonden zij zich
daarom ook heeren en meesters, maar zich daar ook door gaan in-

113

beelden, in 't algemeen aan 't hoofd der beschaving te staan.
Door hun levendig vernuft en bewegelijken aard geven zij dik-
werf den eersten stoot aatn de dingen; maar wee, wie op hun
gelijkmatige volharding rekenen, of steeds vertrouwbareleidslul in
hen vinden woü. Onbestendigheid is wel de meest in 'l oogloopende
hunner eigenschappen, en drijft hen daarbij gewoonlijk van
't eene uiterste in 't andere. Zij maakte hen van de dolste vrij-
heidsmannen tot de meest gedweee slaven .van den eerste den
beste , die hun , na 't uitrazen , den breidel in den mond wist
te leggen , en hen nu geheel naar eigen wil en inzicht leiden
kon. Het fransche volk — kan men er met de woorden van
Kinkers Pallas van zeggen —

haat de dwinglangdij ,

Maar kruipt voor alles, wat de gard wel weet te voeren,

en daarbij behoorlijk partij weet te trekken van zijn Toekende
zwakke zij en hebbelijkheid: een ziekelijke zucht naar tooneel-
matigen ophef en vertoon , en een onweerstaanbare behoefte aan
pret en spel. De ijdelheid van den Franschman — en van daar
mede zijn persoonlijke onderwerping aan wie (gelijk beide Na-
poleons) haar, ook ten koste zijner persoonlijke vrijheid, in dit
opzicht te streelen weet — bepaalt er zich toe , tot zulk een groot
en roemrijk volk als 't zijne te behooren , in tegenoverstelling van
den Engelschmau , die — naar Bulwers opmerking * — zich in het
denkbeeld vermeit, dat zulk een roemrijk land, als het zijne,
tot hem behoort. Bulwer deelt ons daarbij een vermakelijke eigen
bevinding meê , die ons het kenmerkend onderscheid van beider
landaard sprekend doet uitkomen. Een maand of wat na de
omwenteling van 1830, ontmoette hij te Parijs een franschen
markies en aanhanger van *t verdreven Koningshuis. Met tranen
in de oogen sprak hem de man van den tegenwoordigen staat
der zaken , en docht hem daarom best , in denzelfden toon te
vallen en van zijn deemisvoUe instemming blijk te geven. Dat
bleek echter maar al te ras den ander alles behalve welkom te zijn.
Deze toch wischte onmiddellijk de tranen uit zijn oogen, en
begon nu: „alles goed en wel, mijnheer! maar we hebben tóch
prachtige gebouwen". •— Wel zeker, — „We zijn aanmerkelijk
in beschaving vooruitgegaan". — Ongetwijfeld. — „Onze schrij-

* England and the Eng lis hy I. i.

/ 8

114

vers zijn de grootste van allen". — Waarom niet? — jyEnJIn —
wat een ellendig klimaat hebt gijlieden , bij 't onze vergeleken 1" —
Naar Engeland teruggekeerd, in gezelschap van een Fransch-
man, dien hij bij een zijner landgenooten bracht, hoorde hij
hem,' met den gewonen franschen zwier, zijn opgetogenheid
over al 't moois van Londen betuigen : „wat een prachtige straat
is Regent'Street r zei hij. — Och wat? (antwoordde de Engelsch-
man) alles latwerk en pleister. — „Ik verlang er naar, een
Parlementszitting bij te wonen". — 't Is de moeite niet waard
(ze! de ander). — „Ik ga uw grooten staatslui mijn hulde
brengen". — Louter wawelaars , ik verzeker 't u , we hebben
tegenwoordig niets groots. — ,|Wel, dat verbaast me; dan hoop
ik toch uw schrijvers en wetenschappelijke mannen te zien". —
Waarlijk, mijnheer! — zet de Engelschman, met den meest mo-
gelijken ernst — ik weet niet , dat wij er één rijk zijn. — De be-
leefde Franschman stond een oogenblik verlegen , doch zich her-
stellende, sprak hij eindelijk, terwijl hij een snuifjen nam: „O,
maar gij zijt toch een groot volk, heel groot!" — Dat 's waar,
zet de Engelschman , terwijl hij zich oprichtte. — Waarom, vraagt
Bulwer, is dan de Engelschman eigenlijk trotsch op zijn land?
Omdat het hem zelf voortbracht. Zich zelf beschouwt hij toch
als de spil, waar alles om draait, het middenpunt van 't zonne-
stelsel. Gelijk de deugd zelve, staat hij , naar 's dichters woorden,

• . . als de zon,

En al wat om hem heen drijft en zich rept,
Drinkt licht en roem en leven uit zijn aanblik.

„Gevoel van eigenwaarde" — zet een ander Engelschman ' — „is
een goede eigenschap ; het doet ook anderen die waarde erkennen."
Intusschen kan men alle goede eigenschappen overdrijven , en al
mocht men bij sommige andere volken wat meer van deze en-
gelsche wenschen ; men kan niet ontkennen , dat ze bij haar
landaard niet altijd de juiste maat houdt, gelijk ons dat ook
Bulwers onverdachte uitspraak bewijst. Zijn ingenomenheid met
zich zelf en 't land, dat hem voortbracht, leidt den Engelsch-
man tot minachting van al wat daar buiten ligt , en 't welk hij
noch de moeite waard acht met de nóodige opmerkzaamheid ga
te slaan, noch ook daardoor naar behooren waardeeren of er

Antony TroUope, in Tht Spanish main»

115

zich. met overeenkomstige belangstelling onder bewegen kan.
Van daar dat hij er zich maar al te dikwerf linksch en lach-
wekkend tegenover voordoet, hoeveel achting zijn degelijke , meer
op 't wezen dan den schijn doelende , werkkracht van de andere
zij moge inboezemen. Zelf van een krachtig uitkomend karak-
ter, if hy ingenomen met al wat evenzeer karakter toont; maar
blijft ook daarin niet van overdrijving vrij , en jaagt maar al te
yeel alles na wat zonderling is. Zijn praktische zin komt voorts in
al zijn doen en laten , in de dingen van 't dagelijksche leven ge-
lijk in zijn maatschappelijke werkzaamheid en op *t gebied der
schoone kunsten, uit. In de laatste streeft hij minder het ver-
hevene dan de werkelijkheid na, en in de eerste dankt men
hem met het woord ook dè bewerkstelliging van al wat confar-
table en gezellig is. Zijn minder bewegelijke dan degelijke trant
van handel en wandel doet hem — veel meer dan noodig of
nuttig is — ook in *t maatschappelijke en staatsieven aan een-
maal geijkte, maar allengs verouderde begrippen en vormen
hechten, en brengt in 't zedelijke leven dien noodlottigen zin
voor schijnvrome praat en bedriegelijk vertoon aan, dien men
cant pleegt te noemen , en die vooral door Byron en Thackeray zoo
naar verdienste gehekeld is. Kloek en krachtig van lichaamsbouw ,
is 't engelsche volk van ouds vol geestdrift voor al wat lichaams-
oefening is. Loopen en rijden, roeyen en zeilen, balspel en
vuistgevecht, het welbekende boxen ^ zijn er steeds bij in trek.
Vallen ook de engelsche wedrennen, met hun nasleep van wed-
denschappen, van geen overdrijving vrij te pleiten; openbaart
zich in die — allengs trouwens verminderende — hanegevech-
ten en boxpartijen een onaangename ruwheid; deze schaduwzij
der zaak weegt tegen haar veelzijdige voordeelen niet op. .

Op skandinavischen bodem vinden wij het luchthartige, dik-
werf zwaarbeproefde Denenvolk naast den meestal zwaarmoedigen
Zweed en krachtigen Noorweger; in de daaraan grenzende sla-
voonsche landen , den alles zooveel mogelijk aanhechtenden en
inlijvenden Rus, naast den eerst vaneengescheurden , daarna
ingelijfden en als eenheid geheel vernietigden Pool. Bij den eer-
sten — de Rus — laat zich zijn vermenging met tartaarsch
bloed niet verloochenen. De laatste, lichtvaardig en onbesuisd,
heeft zich , in de dagen zijner kracht , door innerlijken tweespalt
en gemis aan zelfbeheer, niet zelfstandig weten te vestigen noch
te handhaven , en ziet thans het laatste restjen van zijn kerk en

staat in de russische te gronde gaan. Het grieksch of liever
byzantijnsch kerkwezen der Russen oefent, in zijn bekrompen-
heid, een treurigen invloed op het volkskarakter uit, die echter
in de van 't Westen indringende Europeesche beschaving een
gelukkig tegenwicht vindt. Ook op de ontwikkeling der kunst
kon die kerkvorm slechts een ongunstige werking uitoefenen;
alleen de poezy liet zich niet verstikken , en trad onder Polen
en Russen, gelijk onder de overige slavoonsche stammen — de
Serven bijv. , met hun te weinig gekenden schat van volksliederen
en legQpden ' — aan den dag. Hoe veel armoediger echter, bij
den Rus bovenal, dan bij hun skandinavische buren met hun
keurigen letterschat; terwijl de Denen buitendien, op 't gebied
der beeldende kunst, den eenigen Thorvaldsen voortbrachten.

Wanneer men den Duitscher Bogumil Goltz gelooven wil,
dan blinkt boven al deze andere volken het duitsche uit. ,^e
Franschman", zegt hij *, „speelt den behaagzieke , de Engelsch-
man den pronker, de Spanjaard, Pool, en Italiaan den zwaar-
moedige, met hun volksbesef. Zij allen zijn niet slechts de vir-
tuozen en helden, maar ook de koorddansers, egoïsten, dwazen
en domooren , de slaven en misdadigers hunner nationaliteit. De
Duitscher alleen is het meest mensch , omdat hij geen dienaar en
slaaf van zijn volkstrots en zin voor uitsluiting, zijn begoochelin-
gen, leugens, bekrompenheid, en onbeschaamdheid zijn wil. De
Duitscher mag een mensch bij voorkeur heeten , omdat hij bij
voorkeur een orgaan van den wereldgeest, der natuur, en der
menschheid , omdat hij het voertuig der meest verheven be-
schaving en ontwikkeling is. Deze Duitsche mensch moet en
kan de opleider aller andere volken zijn , omdat hij nooit een
uitsluitend van zijn volksvemuft en volkstrots bevangen mensch
is; omdat hij zich vergelijkenderwijs het minst als egoïst en
materialist laat kennen ; omdat hij de Krachten , de deugden ,
de talenten, en het streven aller andere volken en rassen in zich
vereenigt ; omdat hij geen enkele maal met i:ijn volkszin pronkt
noch komediespeelt ; omdat hij over 't algemeen alleen onder
alle volken gematigd , oprecht , billijk , onpartijdig, en zelfopoflfe-
rënd weet te zijn; omdat hij het meest verheven en werkelijke

* Zie daarover Der Serbe und seine Po'ésie von Jak. Ignjatovic (Bautzen,
1866), en verg. Siegfried Kapper, Die Gesdnge der Serben (Leipzig , 1852).
2 Die Deutscken^ ethnographische Studie (Berlin, 1860), I. S. 254.

117

orgaan voor recht en waarheid , voor zedelijkheid, schaamte, én
gerechtigheid is; omdat hij bijna uitsluitend het vermogen ge-
lijk de neiging bezit, ora in alle verschijnselen iets oneindigs,
eeuwigs, en goddelijks op te merken , en zijn bestaan op deze
ondoorgrondelijke natuur en bovennatuur te gronden*'.

Aan deze karakterschets ontbreekt maar één ding, dat zij meer
aan het toonbeeld , door haar ontwerper van den Duitscher en
mensch bij uitnemendheid gevormd , dan aan de daadwerkelijke ge-
schiedwaarheid en de onloochenbare feiten beantwoordt. De Duit-
schers schijnen wel meer aan dat euvel mank te. gaan, en zich
in dit opzicht aan een vermakelijke zelf begoocheling te vergapen.
„Alleen de Duitscher", lazen wij onlangs bij een ander, die zijn
zielkundige reisindrukken schetste * , „weet waarlijk wat reizen
is; en dki wel, omdat bij. hem alleen ware beschaving thuis is;
omdat hij alleen de geschiktheid heeft, alle uitheemsche voor-
treffelijkheden onbevooroordeeld te waardeeren; omdat zijn oog
geopend is voor alle verschijnselen in natuur, kunst, en men-
schenwereld , en omdat hij zoo de buitenwereld in zijn geest als
herschept. Engelschen en Franschen daarentegen blijft zij een
boek met zeven zegelen , daar zij zich zelfs de moeite niet geven
de taal van 't land te verstaan , dat zij doorreizen , en zich niet
schamen voor ieder Kellner in taalkennis onder te doen "•.

Zoeken wij tegenover dergelijke denkbeeldige voorstellingen tot
een eenigsins juister opvatting te geraken. Zeker heeft het wel
wat moeielijkheid in, om, in het nog zoo los aaneengehechte
Duitschland, het al zijne, dikwerf zoo uiteenloopende leden ken-
merkend volkseigen te leeren kennen; dè.t op te sporen, wat
den gemoedelijken Silezier gelijk den spraakvaardigen Thuringer,
den luchthartigen Rijnlander gelijk den lustigen Weener, den
onredzamen, maar diepzinnigen Zwaab gelijk den handigen,
maar meer oppervlakkigen en minder nauwlettenden Pruis, den
zwaarlijvigen Beyer gelijk den stevigen Holsteiner eigen is, en
zich , in spijt van alle onderscheid , kennelijk uit. Het is dat-
gene , wat hen allen , in den loop der geschiedenis , in hun maat-

1 Naiur , Kunst und Menschen in Oberitalien und der Schweiz, Psychoh-
gische Skizzen von F. Leibing, Leipzig, 1866, S. 5.

3 Niet onvermakelijk is het dezen met zijn taalkennis zoo ingenomen Duit-
scher dan, een regel of wat verder, den algemeen bekenden versregel van
Pope „the proper study of mankind is man" averechts te zien aanhalen.

118

schappelijlc gelijk hun staatsieven kenteekent^ en wat dan ook
juist huö eeuwenheugende verbrokkeling te w<»eg heeft gebracht:
een meer op afdolende bespiegeling dan praktische tómenvatting
en toepassing gerichte geest, en een daarmee overeenkornstig ,
zelfs in den minst gemoedelijken Pruis zich. niet verloochenend,
gemoedsleven. Daardoor, en door dé daaruit in den loop der
tijden onvermijdelijk geboren toestanden , i» de Duitscher veelal
meer mijmerend dan handelend opgetreden , heeft zich meer door
zijn denken dan* zijn doen gekeomerktr Zijn natuurlijke aanleg is
goed genoeg ; staat hij bij ItaKaan en Franschman in zin voor
den vorm achter, wanneer hij wil> kan hij zich dien in genoeg-
zame mate verwerven , en heeft dan ook steeds in poözy , mtt-
ziek, en beeldende kunsten uitgemunt. Zoolang hij zich echter
ook niet in maatschappelijke en staatkundige ontwikkeling van
de hem van nature aanklevende feilen geheel weet vrij te maken ,
zal hij daarin bij andere volken — gelijk met name het en-
gelsche en fransche — achterstaan. Zin voor praktische samen-
werking , om tot een zelfstandige, onverbrokkelde staatseenheid, en
daarmee overeenkomstig algemeen volksbewustzijn te komen , moet
hem daartoe steeds meer eigen worden , en zal wellicht op het
voetspoor en onder de werkzame leiding van een zoo veerkrachtig ,
door praktischen staatsblik uitblinkend dienaar der pruisische
kroon , als zich in den doortastenden Bismarck vóór weinig jaren
op den voorgrond heeft gesteld, allengs zijn deel kunnen zijn.
Reeds toch heeft deze, na eerst al zijn noordduitsche volksgenoo-
ten tot een Statenbond genoopt te hebben , een nieuwe duitsche
Rijkseenheid in 't leven weten te roepen , die voor Duitschlands
staatkundige en volkseenheid het beste belooft.

Zulk een eeuheid heeft zich , naast en afgescheiden van Duitsch-
land, een uit de leden van drie germaansche stammen — die der
Franken, Friezen, en Saksen — saamgesmolten volk, in de lage
landen bij de zee, sedert onder den naam van Nederland be-
kend, allengs weten te vormen, na zijne onafhankelijkheid op
het oppermachtig Spanje, met kracht van geest en wapenen,
veroverd te hebben. In die dagen van den wakkersten vrij-
heidszin en zelfstandige overtuigingstrouw , toonde het zijn , tot
een eigenaardig, onafhankelijk volksbestaan geroepen karakter
van de fierste en schitterendste zijde, en wist er zich, tot be-
wondering zijner naburen, nog een geruimen tijd in te hand-
haven. Met de toeneming echter van de welvaart, de ver-

119

meerdering yah de weelde, en de eenmaal verkregen zeker-
heid en rijkdom, verslapte ook de veerkracht, en kwam het
volkskarakter, als vroeger in al zijn kracht, hoe langer zoo
meer in al zijn zwakheid aan den dag. De „zachtgangers", ge-
lijk men ze in hun besten tijd zelf geschetst had , werden gemat-
zieke en besluitelooze stilzitters, die, onder den valschen schijn
eener even belachelijke als deftige bezadigdheid en voorzichtigen
schroom, tot een spot en speelbal werden van wien zij vroeger
tot verbazing en benijding strekten. Ingebeeld en ijdeltuitig
door den stofFelijken voorspoed, uit vroeger geestkracht en vol-
harding geboren, en geheel op de lauweren ingedommeld, in
*t schoon Verleden verworven , bleven zij werkeloos rusten tot
zij ingeroest waren. De beperktheid van hun grenzen en land-
aard had daarenboven voor hun ontwikkeling, als menschen, al
de gevolgen , welke men in 't maatschappelijke leven uit klein-
steedschheid ziet voortvloeyen , en wier eigendommelijk karakter
men onder dezen min vleyenden naam samenvat. Bekrompen-
heid van inzicht en opvatting, zoo in 't zedelijke als verstan-
delijke; ziekelijke vrees voor openbaarheid en daaruit als van
zelf voortspruitende onoprechtheid; karakterlooze halfheid en
overdreven zucht om ergernis te vermijden, en gewaande groot-
heid te sparen; verwaarloozing der algemeene staats- en maat-
scha])pelijke belangen uit persoonlijke en partij -bedoelingen; ver-
zaking aller waarheid en goede trouw , om, ten gerieve van goede
/ vrienden en bekenden , den ijdelen schijn voor te staan en de
goé gemeente te blinddoeken; bij die goê gemeente een lichtge-*
loovigheid, die haar ten prooi maakt van ieder boerenbedrog,
mits met de noodige deftigheid voorgedragen. In 't kerkelijke —
na den hervormingsstap ,. in de i6e eeuw zoo vastberaden door-
gezet — van een vasthoudendheid aan uitwendige vormen en
geloofsbeelden , die slechts voor de britsche onderdoet. Bij
hunne eigengereide inbeelding eenerzijds, anderzijds van een af-
hankelijkheid , in begrip en oordeel, van den voorsmaak hun-
ner buurvolken, en een kinderachtige zucht, om deze na te
volgen, die van een deerniswaard gemis van alle gevoel van
eigenwaarde getuigt,, en met den vroeger gebleken onweêrspre-
kelijken zin voor onafhankelijkheid en eigen volksbeheer in den
zonderlingsten weêrstrijd is. Kleingeestige deftigheid, die den
schijn voor 't wezen kiest, en waant in zelfbedrog en schijn-
schoonen ophef, ook anderen, ook de wereld in 't algemeen te

120

kunnen begoochelen , maar slechts het slachtoffer van zijn arm-
zalig bestaan en ijdeltuitige valsche schaamte is en blijven moet; —
ziedaar al wat er, weinig vleyends voorzeker, voor 't oogen-
blik van 't nederlandsche volkskarakter te zeggen valt. Zal dat
anders worden? Zal dat karakter, zijn vroeger bestaan wiaardig
den schijn weder voor 't wezen verzaken, en zich, in zelfstan
digen volkszin, in zijne afgeronde eenheid van staat en taal
weten te handhaven? — De toekomst zal het leeren; en wan
neer besef en inzicht van zijn feilen de eerste stap tot beter
schap is, dan moge de hier onverbloemd geuite waarheid wel
dra de levende overtuiging van alle Nederlanders zijnl —

Wij hebben de menschheid in hare splitsing en verdeeling in
rassen en stammen , volken en staten, maatschappij en geschie-
denis nagegaan; en gelijk wij daarbij van den mensch in 't alge-
meen uitgingen, keeren wij thans ten slotte tot hem terug, om
hem, van alle eenzijdigheid vrij , in zijn bestemming als mensch,
te beschouwen. Wel eigenaardig , in goeden zin , mag hij zich
bij volledige ontwikkeling als zoodanig vertoonen , naarmate hem
een of ander luchtstreel^ stam, of staat heeft zien geboren wor-
den ; maar niet in bekrompen zelfverblinding en zelfzuchtige voor-
ingenomenheid. Die ontwikkeling moet hem, onder alle volken
van eenigsins beschaafden aanleg, allengs daartoe leiden, om,
geheel zijn eigen volksnatuur getrouw blijvend, deze echter zoo min
mogelijk van hare zwakke zij in zich te doen uitkomen. Zij moet
hem voorts van het gezonde besef doordrongen toonen , dat alle
kinderachtige aanmatiging van aangeboren volksvoortreffelijkheid
boven anderen , alle toekenning van boven die van anderen ver-
heven eigenschappen — gelijk ze nog maar al te veel het zwak
veler volken, van elk dezer bijna op zijne beurt, blijft -— ijdel
en belachelijk is; dat wel het eene volk zich doorgaans door
dezen , het andere door genen karaktertrek van minder of meer
verheven aard heeft onderscheiden; doch dat het streven van
den beschaafden en ontwikkelden mensch onder alle volken
moet zijn, niet om dezen of genen aangenomen of daadwerkelijken
volksaard, in naijverige uitsluiting en vijandschap tegenover an-
dere, te vertegenwoordigen, maar als mensch ^ in den edelsten
zin van het woord , als met rede begaafd wezen uit te blinken ,
met een open oor en oog , met een hart en verstand , vol deel-
neming en belangstelling voor al wat goed , waar , en schoon is.
Bij de huldiging van dat beginsel, bij het toenemend bewust-

121

zijn zijner waarheid , zal de scheidsmuur van eigenwaan en zelf-
min , die volken en staten — in steeds verminderende mate
trouwens — steeds noodlottig verdeeld hield, weldra wijken. Zoo
zullen zij, in eendrachtige samenwerking, ieder naar zijn eigen aard
en aanleg, tot de verwezenlijking van die schoouere wereldtoekomst
gaan bijdragen , die menschen en volken van geen anderen
naijver mag zien blaken, dan dien, om elkander te schragen
en te steunen op den weg naar het, van nature, der mensch-
heid voorgeschreven doel: een steeds zich veredelend bestaan.
Wat daarbij en daartoe vooral ook de (Bsthetika^ de beschaving
van den kunstsmaak en de ontwikkeling van het schoonheids-
gevoel, vermag, zal uit het volgende hoofdstuk nog nader kun-
nen blijken.

HET KUNSTSCHOON IN ZIJN VERHOUDING TOT HET NATUURSCHOON. —
WERKING DER VERBEELDING. — SCHOONHEID EN ZEDEKUNDE. —
INVLOED EN WERKING DER KUNST OP DEN MENSCH EN 'T LEVEN.

Wij leerden (boven, bl. 5) het schoone als een volkomen aan-
schouwelijk geworden, volkomen leven erkennen. En dit geldt
voor 't natuur- zoowel als het kunstschoon. In welke verdere
verhouding staan dan echter beiden? Is het laatste eenvoudig
de namaak van 't eerste, of moet het nog iets anders, iets
meer zijn dan dat? — Zeer zeker moet de mensch , om 't kunst-
schoon in *t leven te roepen , beginnen met bij de natuur school
Ie gaan. Gelijk wij , ook op wetenschappelijk gebied , allengs ge-
leerd hebben , de natuur alleen tot leidsvrouw en richtsnoer te
nemen ; gelijk juiste waarneming der feiten , onbevooroordeelde
beschouwing der dingen, op 't gansche gebied van wereld en
leven , de steeds meer algemeen erkende grondslag van alle kennis
en haar vruchtdragende toepassing is ; zoo zijn ook op 't gebied
der kunst geene afgetrokken , zich in de ijle ruimte verliezende
voorstellingen meer geldig, maar gaat, in hare theorie en prak-
tijk, alles van de opmerking en waarneming uit van 't geen de
natuur ons te zien geeft. Het sesthetisch genot is dan ook
werkelijk één , of men het aan den indruk van een of ander
kunstgewrocht, dan van de natuur en 't leven zelf dankt. In
't eerste gewordt het ons slechts door de werkzaamheid van
den kunstenaar, op wiens geestvolle opmerkingsgave de her-
schepping van 't geen hij waarnam, berust. Bij de natuur en
't leven zelf echter moet hij in de leer gaan, wil hij werken
voortbrengen, die op blij venden roem aanspraak maken '. Wie

ï „Die vornehmste Foderung" (schrijft Goethe in zijne inleiding op de
Propyleen) „bleibt immer die, dass der Künstler sich an die Natur halten,
sie studiren, sie nachbilden, etwas das ihren Erscheinungen &hnlich ist,
hervorbringen soU". IVerke (1875) IX S. 3.

123

evenwel daarom in de kunst en haar schoon slechts getrouwe
navolging en nabootsing van beiden zou willen zien, had zeker
haar ware strekking en roeping, haar eigenlijke taak en doel
nog niet erkend. De schoone kunst is meer dan de natuur,
staat hooger dan een louter namaak van deze.

In zooverre is dan ook de kunstenaar meer op zich zelf dan
op de hem omgevende dingen gewezen, om werkelijk schoone
gewrochten tot stand te brengen *. Hij moet daarbij dan echter
zorg dragen, niet eenzijdig te zijn, maar wel degelijk bij al wat
hij , naar zijn persoonlijke aandrift en inspraak , schept of liever
herschept , den waren aard van 't oorspronkelijke in 't oog te
houden; anders zal hij niet minder onwaar dan zelfstandig blij-
ken, en hoogstens voorbijgaande waarde erlangen. Zijn eigen-
dunkelijke persoonlijke opvatting en voorstelling der dingen ont-
aardt dan in 't geen men manier noemt , en dat hoogstens een
zaak der mode, maar tot geen duurzame werking in staat is.
Evenmin onberedeneerde persoonlijke opvatting dus, als gedach-
telooze , geestdoodende namaak van 't geen ons natuur en leven
voor oogen stellen , mag of kan den waren kunstenaar kenmer-
ken '. Zijn navolging en nabootsing der natuur moet na- of af-
beelding van haar wezen, en zijn gehoorgeven aan eigen aan-
drift daartoe met bedachtzaam overleg, beredeneerd verstand
gepaard gaan, zullen hij en zijn werk op voortdurende bewon-
dering aanspraak maken. Gelijk slechts datgene voor waarlijk
schoon kan gelden, wat tegelijk voor onze verbeelding verras-
send, voor ons gemoed weldadig, en voor ons verstand juist en
waar is ; zoo moeten ook verstand , gevoel , en verbeelding een
gelijkmatig aandeel hebben aan de schepping van den kunstenaar,
en bij 't in 't leven roepen zijner werken in gelijke mate werk-
zaam zijn. Hij mag zich door geen eenzijdig gevoel laten
meeslepen , door geen eenzijdig verstand laten beperken , door
geen eenzijdige verbeelding laten drijven. Hij moet op juiste
waardeering, gevoelvolle opvatting, en levendige voorstelling
gelijkelijk uit zijn. Niet het verdichten alleen, slechts het

1 „Om eene schoone te schilderen'*, schreef Rafael in dien zin aan Graaf
Castigliorie, „bedien ik mij van een zeker beeld, dat in mijn geest geboren
wordt*'. (Zie Guhls KünstUrbriefe ^ S. 129.)

a In dien zin moet dan ook Albrecht Dürers aanmaning verstaan wor-
den: „du solst wissen, je genawer man dem Leben und der Natur mit
Abnehmen nachkummt, je pesser und künstlicher dein Werk wird.

124

doeltreffend verd!\(Mtti vormt, naar Lessings ware uitspraak , den
kunstenaar, bij wien diepte van gevoel noch levendigheid van
verbeelding door het verstand geen afbreuk leiden, er integen-
deel met den weldadigsten invloed door geleid worden. Terwijl
hij aan de werkelijkheid zijn stof ontleent , leert zijn verstand
hem, hoe zijn gevoel en verbeelding tot een gewenscht doel te
bestuVen. Eenvoud en rust vorderde Goethe te recht in ieder
waar kunstgewrocht, en juist zij worden dan ook uit de wen-
schelijke vereeniging dier drie eigenschappen daarin geboren.

Zij stralen ons niet alleen uit de rustige gewrochten der oude en
nieuwe beeldhouwkunst tegen; maar zij uiten zich evenzeer in
die bewegelijkste aller kimsten , die van 't tooneel , naar de
regelen ons door Shaksperes Hamlet zoo onverbeterlijk geschetst.
Eenvoud en rust kenteekenen evenzeer de dichtwerken van een
Vondel *, als de oordeelkundige bespiegelingen van een Lessing ,
wanneer hij bijv. tegen de gezwollenheid van het fransche too-
neel optreedt, en o. a. een der heldinnen van Comeille als een
krankzinnige schetst, die niets anders weet te doen , dan op te
stuiven en uit te varen , en in *t eerste het beste dolhuis eer
een plaats verdienen zou , dan ons op de planken voor oogen te
komen. Moge daarentegen een liefhebber van meesterlijke pen-
seelhanteering in de navolging der natuur de getrouwheid en
juistheid, de aantrekkelijkheid en bevalligheid van een of ander
kunstwerk roemen; moge de gevoel mensch er zich door de
hooge vlucht, den roerenden indruk, de man van smaak door
de zinrijke kracht van aangetrokken vinden; moge de een er
meer over de waarheid en bevalligheid, de ander over de be-
langrijkheid en degelijkheid, een derde over het treffende en
verhevene van roemen ; — hij , die de meer eenzijdige waardee-
ring van elk dier verschillende oogpunten weet te doorzien, zal
tot de natuurlijke slotsom komen, dat de verheven kunstenaar,
die den een zoowel als den ander wist te bevredigen , een man
moet zijn, in zijn veelomvattende begaafdheid, de eene zoowel
als de andere eenzijdigheid te boven, en in gelijke mate riiet
gevoel , verstand , en verbeelding bedeeld en werkzaam. Daaruit
laat zich dan ook tevens afnemen , wèt slechts meer eenzij-
dig, en wèt daadwerkelijk en ten volle schoon mag heeten;
en men heeft dien drieledigen maatstaf slechts op alle oudere

1 Zie daaromtrent Votidels Eenvoud (Amsterdam, Binger, 1858).

1^J5

en nieuwere kunstwerken toe te passen , om te zien in hoe verre
elk hunner den toets kan doorstaan, of meer eenzijdig in de
eene oif andere richting gewrocht moet heeten.

Een schilder of beeldhouwer echter, die 't niet verder bracht
dan na te maken, zou geen eigenlijk kunstenaar zijn. Men
herinnere zich slechts die macht van schilderstukken , die vol-
komen juist geteekend, met levendige kleuren, naar al de ge-
boekte regelen der kunst, getooid, en zoo getrouw mogelijk
naar de natuur gevolgd zijn, maar wier beschouwing ons koud
laat, onzen geest niet verheft, ons gemoed niet treft noch ver-
ruimt, ons niet roert nog aandoet. Waarom? — omdat de
maker zijn werk niet te bezielen wist door de kracht van dien
levenwekkenden geest , die , in 't kunstwerk overgegoten , van
daaruit op zijne beurt den beschouwer aangrijpt, en tot zijn
harte spreekt. Leven alleen vermag leven te wekken.

Dat in 't kunstgewrocht werkzame leven is nu echter alleen
schoon, voor zoover het, aanschouwelijk en tastbaar, in harmo-
nischen vorm zich uit. Door dien vorm wordt de ziellooze stof
wat zij wezen moet, om bezielend tot ons te spreken, door ons
zinnelijk oog weldadig op onzen geest te werken. Naar de
grieksche kunst-legende werden teeken- en beeldhouwkunst te
gelijkertijd geboren, maar zóó toch, dat gene vóór deze in 't aan-
zijn trad. De dochter van Dibutades teekende, bij 't scheiden
van haar geliefde, zijn profiel naar de schaduw af, door zijne
trekken op den muur geworpen; terwijl haar vader, om haar
leed te verzachten, naar dat schaduwbeeld het model ontwierp
van een borstbeeld , dat hij uit klei boetseerde. In die legende ligt
veel waars. De afschaduwing bracht den mensch tot de opvatting
van den zuiveren, van alle stof ontbonden vorm. Die stof, als
stof toch, als vormlooze klomp, is onschoon. De spijs, die wij
verteren , of de boom , dien wij stuk zagen , zijn niet schoon, daar
wij beider vorm wegnemen , ja , vernietigen. Beiden zijn slechts
stoffelijk voor ons daar. Denken wij ons die spijs echter in een
kunstrijken vorm, die ons oog voor haar inneemt, zoodat de
gedachte aan haar voedingskracht geheel op den achtergrond
treedt; dan kan zulk een spijs, dan kunnen zelfs eetwaren
uit een oogpunt van schoonheid beschouwd worden. Terwijl wij
gelijkerwijs een of ander boom, niet uit het oogpunt zijner
bruikbaarheid , als brand- of timmerhout , beschouwende , maar
zijn ziellooze stof voor 't oogenblik daarlatende , ons in den

126

schoonen vorm van zijn takken, stam, en bladeren vermeyen , en
er een waarachtig kunstgenot bij smaken zullen. Zoo lang de
mensch zulk een boom slechts als een belemmering voor zijn
weg of een voedsel voor ziJB haardvuur beschouwt , is hij er voqt
geen kunstgevoel bij vatbaau", hij is dan aan de naakte stof ge-
bonden. Maar is zijn oog voor den schoonen vorm geopend,
zoo wordt ook zijn geest van die stof vrij , en erlangt hij het
volle genot van 't hem geopenbaarde schoon.

Verdiepen wij ons in den aanblik van een schoon standbeeld,
een gothische kerk, of zelfs de puinhoopen van een griekschen
tempel : volkomen is daar de plompe zwaarte , de logheid van
den steen overmeesterd, in de koude, ziellooze stof een levens-
volle warmte gewekt. Wij zien niet meer het marmer of gra-
niet, maar karaktervolle, levende gestalten, die ons toespreken,
als waren ze met een menschelijken geest begaafd. Hooren wij
daarentegen een mpde-zangspel van den tegenwoordigen tijd, dat
slechts de ooren kittelt, ons enkel zingenot verschaft en daar-
door bedwelmt; zoo hebben wij alleen stoffelijk genoten. Alleen
onze zinlij kheid werd geprikkeld, onze geest niet verheven en
gesterkt; want de harmonische vorm ontbrak, die den stoffelijken
inhoud bezielen moet. Niet de tonen zijn het, die ons het schOone
voor den geest too veren; maar de lyet der schoonheid, naar
welke die tonen onze ooren streelen , die kleuren ons oog ver-
blijden. Die wet wordt door geen gekunstelde wijsheid aan
't licht gebracht, maar in tastbaar aanwezen ons zinnelijk ont-
vouwd; zij spreekt tot ons uit de tonen, de kleuren, of het
marmer, door de hand des kunstenaars bezield. Brengt een kimst-
gewrocht uitsluitend ons verstand in werking, geeft het ons meer
na te denken dan te gevoelen , zoo is het hard en stroef ; gelijk
bijv. vele schilderstukken der oud-duitsche ot -nederduitsche
school, wier scherpe en hoekige, meetkunstige lijnen de aan-
schouwelijke volheid van 't leven ontberen.

Het menschelijke verstand moet zich, in zijn beperking, aller-
lei merkteekenen afbakenen, en zijn aanschouwing verdeelen,
vóór het tot de eenheid van 't begrip komt. Daarom heeft het
ook den eenen, ondeelbaren menschelijken geest in een aantal
krachten en vermogens verbrokkeld, al hebben deze natuurlijk niet
een zoo onderscheiden bestaan. En vandaar dus ook die driederlei
in hem aangenomen werkzaamheid , van welke wij in den aanvang
uitgingen — die van denken , willen^ tïigevoelen\ — vandaar ook

127

het vermogen, dat men bij zijn schoonheids* en kunstzin bovenal
werkzaam acht, en dat wij allen onder den naam verbeelding
kennen.

Even nu als wij van het gevoel opmerkten, dat het èn het
uitgangspunt aller werkzaamheid van den geest, èn tevens bij
zijn hoogste werkzaamheid steeds medewerkzaam was, omdat
de waarheid , in haar diepsten grond gekend , ook gevoeld wordt,
en omdat alle zedelijk handelen van 't zedelijk gevoel doordron-
gen is; even zoo kunnen wij ook van de verbeeldingskracht
zeggen, dat zij niet alleen in alle afdeelingen van 't zieleleven
doordringt, maar ook alle waarnemingen der buitenwereld tot
innerlijke voorstellingen verwerkt; dat zij hetgeen buiten haar
ligt in zich afbeeldt, het in hare vormen hult, in hare beelden
kleedt, met welke zij geheel naar welgevallen omspringt. Van
den anderen kant maakt zij ook de onstoffelijke gedachte weder
zinlijk , door haar als beeld te belichamen. Voor het verstand
houdt zij hare beelden gereed, om het, in hare voorstellingen,
de dingen zelf als voor oogen te stellen , ze zinlijk af te beel-
den. Daartoe brengt ze het in ruimte en tijd gescheidene bijeen,
maakt de Toekomst en 't Verleden tot het Heden , en het Heden
tot de Toekomst. Zoo vormt ze zich een eigene zelfstandige
wereld, waarin zij wel de stof aan de voorstellingen der wer-
kelijkheid ontleent , maar die tevens zoo vrij en willekeurig
bewerkt, dat zich een geheel nieuwe wijze van aanzijn en be-
staan voor het inwendig zielsoog ontvouwt. Deze scheppende
vormkracht, het vermogen, om, door de eigenaardige verbinding
onzer voorstellingen, aanschouwelijke verstands-beelden voort te
brengen, noemen wij de verbeelding^ met uitheemschen , oor-
spronkelijk griekschen naam — fantazy.

Die verbeelding is meer of min ook bij den armsten van geest,
bij den ondichterlijksten aller stervelingen, werkzaam. Welk mensch
toch ware van nature zoo misdeeld, dat hij, met het oog zijner ver-
beelding, niet enkele toestanden, tooneelen, en wezens aanschouwd
had, die zich in de werkelijkheid nooit voor hem vertoonden ? Die
verbeelding verheft zich hoog boven de oppervlakte des alle-
daagschen levens. Zij heeft een gloed tot haren dienst, schit-
terender dan die der zon ; geuren , zoeter dan de liefelijkste der
lente; aard- en hemelgeestep staan haar ter zijde, elfen en too-
vergodinnén gehoorzamen aan hare wenken. Zij rekent naar een
andere maat en een andere tijdwet; haar schoon is hemelscher

128

en haar leelijk helscher, dan het de aarde voortbrengen kan.
Als een Godin vaart zij in wolken gehuld ten hemel, in haar
eene hand de Wereldkloot, in de andere beide sleutels van He-
mel en Hel. Want zij weet het wreede lijden van 't smartelijk
Heden door de hoop eener betere Toekomst te lenigen, maar
ook het nog verre leed der toekomst als tegenwoordig, en het
tegenwoordige tot een ondragelijke last te maken. In de ver-
beelding beleeft het kind den droom zijner jeugd , en speelt het
zijn blijde spelen ; op de vleugelen der fantazy stormt de voort-
varende jongeHng het veelbewogen leven in, en staart de mij-
merende maagd op de toekomst die haar verbeidt. De eerste
gedachten van kindschheid en jeugd zijn beelden der fantazy;
en de laatste van den wijze , wanneer hij de eindperken der
menschelijke verstandskracht naakt , reppen zich , op de vleugelen
der fantazy, in beelden en gelijkenissen, over den gevaarlijken
afgrond , waarin hij anders onvermijdelijk zou dreigen te storten.
Zonder verbeelding misten wij 't genot der schoone natuur ,
en zou de schoone kunst uit het leven verdwijnen. Zij , onze
scheppende verbeeldingskracht , is de Schutsgodin van den dich-
. ter , die hem de geheimenissen des goddelijken en menschelijken
levens openbaart; die hem ten ziener der menschheid wijdt,
om door zijn dichten te openbaren, wat de alledaagsche taal
niet vermag; en die hem ten heiland en trooster maakt, om,
als met hemelsche gedachten , den in aardsche ellende verzonken
sterveling op te beuren. Daarom kan ook alleen de dichter
haar waardig bezingen, waar hij haar als zijne blijde Bescherm-
godin hulde doet:

O, vaak roept u mijn citer in,
Verbeelding, trouwe hartvriendin ,
En schuts vrouw eiker Zanggodin!

Bevallig van gelaat en leest ,

Staat gij, o Nimf! mij voor den geest:

Uw gitzwart hair golf vrij en los,

Versierd met bonten vederbos;

Uw voet, met griekschen broos geschoeid,

Is altijd vlug en onvermoeid;

De blanke myrtengordel ciert

Het luchtig kleed, dat u omzwiert.

De tooverroè speelt in uw hand,

Die *t kil bevroren Noorderstrand ,

Of de Ijszee op der Alpen kruin,

'129

Verandert in een rozentuin.

Gij snelt op arendsvleuglen heen

Door *t luchtruim, over land en zeen.

Terwijl uw blik in 't ronde dwaalt,

En soms/ op aarde nederdaalt ,

En dan, gevestigd naar omhoog ,

De diepten meet van 's hemels boog,

O, zeg mij, waar ge u liefst onthoudt:

In 't ontoeganklijk eikenwoud ,

Waar nooit een stulp werd opgebouwd.

Waar nooit de bijl den dorren stam

Des ouden mastbooms nader kwam ;

Of in 't verscholen rozendal,

Bij brongeruisch en waterval.

Waar de opgezwollen bergstroom vloeit ,

Die mos en zand en rots besproeit ?

O, toon mij 't onbekende pad,

't Welk nooit een menschenvoet betrad.

En dat uw bijstand mij verzeil'.

En leide naar uw stille cel.

Waar frisch gebloemt' den wand omzwiert ,

En 't groene mos den vloer verciert,

En alles glinstert, in den praal -

Van paerlemoer en zeekoraal;

Wijl, welig boven 't dak gegroeid.

Een meiboom eeuwig tiert en bloeit ,

Wiens dichtbewassen loverkroon

Den Lentezanger strekt ter woon.

Die telken morgenstond u groet

Met melodyen, henielzoet.

En u in slaap sust telken nacht ,

Met nieuwe accoorden, zoet en zacht K

Wie zich de willekeurige , dikwerf gansch ongebonden vrije
werking der verbeelding, geheel het grillige spel haxer beelden
wil voorstellen , heeft zich zijne droomen en droombeelden slechts
te herinneren , gelijk zich die vaak op de wonderbaarlijkste wijs,
en in den heftigsten weêrstrijd met de werkelijkheid, voor zijn
geloken oog vertoonen. Wat zich echter de verbeelding in den
droom veroorlooft, mag zij wakende, en in 't dagelijksche leven
werkzaam, niet. Daar eischen ook de overige geestvermogens
hun recht, en willen, hoe gedwee zij ook op andere uren in
stille rust verzonken zijn , aan hare grillen zich niet onderwer-
pen. De verbeelding van den redenaar of toonzetter, van den

^ Mr. J. van Lennep, in zijn Strijd met Vlaanderen^ Inl. op den 2en Zang.

130

bouwmeester of beeldhouwer , moge boven de werkelijkheid zich
verheffen ; zij mag de wetten der rede niet verkrachten , noch
geen samenstelling beproeven , kwptsend voor den beschaafden
smaak van den ontwikkelden mensch. Juist omdat de verbeel-
ding de voorsteUiugen , uit de aanschouwing van *t werkelijke
leven gesproten, met eigen vrije werkzaamheid hanteert, ze
naar willekeur vermengt en herschept, en dus aan de werkelijk-
heid zelve niet gebonden is, zou zij ver genoeg kunnen afdwa-
len , om allen vasten grond te gaan missen , de werkelijke wereld
uit het oog te verliezen , en haar in nevelen te zien verdwijnen.
Hoe menig schoone heeft zich , door een overdadige romanlec-
tuur, in een aanzijn der verbeelding, een fantastische wereld
gedroomd, met de dingen des alledaagschen levens lijnrecht in
weêrslrijd ! Hoe menig dichter , met name van den zoogenoem-
den romantischen trant , is , door de willekeur zijner beelden ,
het zonderlinge zijner voorstellingen, onnatuurlijk en onwaar
geworden! —

Wie der verbeelding geheel den vrijen teugel laat, met dien
gaat zij inderdaad op den hol, en die zal zich eindelijk óf tegen
den grond zien slingeren , zoodat hij moelijk van zijn val zich
herstellen kan , óf, zoo hij al in den zadel blijft , zoo over-
prikkeld van zenuwen worden , dat hij steeds aan gemoedskrankte
lijden zal. Daarom verwezen wij reeds, in een vroeger hoofd-
stuk, op een werkdadig leven ep een voortdurend opmerk-
zame natuurbeschouwing; beiden leveren den zekersten waar-
borg voor een gezonde evenmaat der krachten. Bovenal is er
voor ieder, die, met een beeldrijken aanleg toegerust, te weinig
door 't leven*. zelf en een hem passende beroepsbezigheid wordt
afgeleid , voor ieder eenzelvigen dichter en denker , geen gevaar-
lijker vijand dan de verbeelding. Maar ook bij andere menschen,
ja, geheele volken, die zich meer in de zinlijke dan de gedach-
tenwereld bewegen , versmaadt de verbeelding vaak den waarborg
van *t verstand , en wordt zij zonderling en verbijsterd. Verplaatsen
wij ons in een vroeger, nog niet lang verleden tijd, in dien
der staartpruiken , der afgeknipte boomen , en óverbesnoeide ver-
zen ; of verplaatsen wij ons in afgelegen landen en oorden, stellen
wij ons den Godsdienst der Sineezen , of de zeden en gebruiken
van halfwilde volken , of de wanstaltige Godenbeelden van Indie
of Egypte voor ; wij zullen daar zonderlinge dingen , wonderbaar-
lijke vertooningen in overvloed vinden. Maar wij behoeven niet

131

eens zoo ver te gaan, om tot dit doel te geraken. Treden wij
eenvoudig de woning van een of ander door de fortuin begun-
stigden ploert, een zoogenaamd parvenu^ binnen ; met de wansma-
kelijkste overlading vinden wij daar alle rijkdommen uitgestald.
Hoe menig vrouw, onder die omstandigheden, die niet kleuren
op kleuren , linten op linten , zonder keur of smaak samentast ,
alleen om voornaam te schijnen en te schitteren, en zoo haar
vermeenden nieuwen rang eer aan te doen ! Maar ook de man-
nelijke kunne telt hare dwazen, die een saamgeperst middel
voor een mannelijk sieraad houden, of zich allerzon der lingst uit-
dossen, om toch recht keurig te lijken. Met geen ander gevolg
voorzeker, dan dat zij juist het tegendeel van schoon zijn. Bij
al deze en dergelijke verschijnselen ontbreekt de harmonische
evenmaat van 't verstand, en daarom raken zij het spoor bijster ,
en ontaarden in fantastische wanschepsels, bij welke ons al de
kracht van Goethes zeggen kennelijk wordt , hoe noodig het is ,
de verbeeldingskracht, bij onze opvoeding, niet ter zij te stel-
len, maar te regelen; haar, door tijdig aangebrachte edele beel-
den , zucht voor *t schoon , behoefte aan *t voortreffelijke meê
te deelen. Wat baat het de zinlijkheid in te toomen , het
verstand te vormen, der rede de heerschappij op te dragen;
de verbeelding ligt op de loer, als een machtige vijandin; zij
heeft van nature een onweêrstaanbaren trek voor 't ongerijmde ,
die zelfs in beschaafde menschen krachtig werkzaam is, en,
tegen alle beschaving in , de aangeboren ruwheid vaA smakelooze
wilden , te midden der meest welopgevoede maatschappij , weer
in 't leven roept.

Dikwerf hoort men de stelling uiten, dat ieder levensgebied
binnen zijn eigen grens moet besloten blijven , dat de weten-
schap op het hare geene bevelen van de kunst heeft af te wach-
ten, en evenzoo ook de kunst van de wetenschap geen bevelen
te ontvangen heeft; verder, dat men het goede niet met het
schoone verwarren moet , dat de aesthetika geen zedeleer is , en
zich dus ook niet angstvallig aan de zedewet te binden heeft.
Zoo juist als dat echter van de eene zijde is , zoo onjuist is het
van de andere ; wanneer men namelijk daarom wanen wilde ,
dat beide afdeelingen van wetenschap en kunst in geenerlei
verband met elkander stonden , niets met elkander gemeen had-
den. Wel heeft de kunst ongetwijfeld haar eigen onafhankelijk
en zelfstandig doel , wil zij niet zedepreêken , maar door schoon-

132

heid verrukken; hoe treflfender en yolkomener zij echter dat
doel bereikt , des te meer stemt zij ook de gemoederen tot ont-
vankelijkheid voor 't zedelijke, In den hoogeren zin van *t woord *.
Een schoon toch, dat ons enkel zinnelijk bekoort en niet ook
onzen geest treft, is geen zuiver en volkomen schoon. Dit laat-
ste loutert en veredelt de zinnelijkheid , omdat het haar door de
wet van den geest bindt en boeit; niet door dwang echter,
maar door vrije toewijding van den geheelen mensch aan het
schoon, dat hij geniet. Hij, wiens gemoed gemakkelijk en
spoedig door 't Schoon getroffen wordt , en die gelegenheid heeft
veel schoons en edels om zich te zien , staat daarom nog niet
zedelijk hooger dan een ander , wiens zin voor dat Schoon geslo-
ten bleef; maar hij loopt minder gevaar, in ruwheid en gemeen-
heid ten onder te gaan, en hij is geschikter tevens om zich uit
het zinnelijke leven in 't zedelijke te verheffen , omdat zijn zin-
nelijkheid reeds sesthetische vorm en gestalte erlangde.

Zeer juist heeft een hedendaagsch fransch dichter en kunstkenner
gezegd*, dat, meer dan alle nuttigheidsmannen , de groote kun-
stenaars tot 's menschen zedelijke volmaking toebrengen , 't zij ,
als dichter, door harmonische zangen, of, als schilder of beeld-
houwer , door een kloek gepenseelden kop of een zuiver gevormd
lijf , waarin zich 't verlangen en 't streven naar het eeuwig en
eenig Schoon kraclitig uiten ; dat de verzen van Homerus, de
beelden van JFidias , de schilderstukken van Rafael , 's menschen
geest rneer verhefifen kunnen , dan alle zedekundige vertogen ,
omdat zij het toonbeeld van 't schoon aan lieden openbaren,
die het uit zich zelf nimmer gevonden zouden hebben , en het
goddelijke schoonheidsbeginsel in tot dusver enkel stofzieke har-
ten storten. Moge daarom (zei hij te recht) ieder kunstenaar
zich wachten , om zich in den dienst van een of ander wijsgee-
rige school of staatkundig stelsel te begeven ; want wat met

1 „Nicht alsob die Kunst**, zegt Lübke , in zijn Toespraak over de taak der
Kunstgeschiedenis, in gelijken zin, „etwa Moral predigen sollte oder woUte ;
sie thut in ihrer Absichtslosigkeit ein Höheres: sie erfüllt die Seelemitj enen
Klangen der Harmonie, in welchen sie am starksten und tiefsten die erhabene
Einheit des Weltganzen ahnt. Sie mildert die Sitte, schmeltz hiïi.weg die
Rauhheit und Harte der in egoistischen Lebenszwecken gebundenen Mensch-
heit; sie wirkt im Gemüth jene hohe Uebereiustimmung des Sinnlichen und
Sittlichen, welche die Griechen unter dem schonen Worte Ethos begriffen*'.

' Zie Vart moderne par Thiophile Gautier. Paris, 1856; p.. 153, ss.

133

een ander doel door hem gewrocht wordt , dan dat , om aan de
eeuwige wetten van 't Schoon te gehoorzamen , heeft geenerlei
blijvende waarde. Het zal mèt zijn doel vergaan. Niet , dat zijne
kunst zich daarom met eene opzettelijke onverschilligheid, een
ijskouden weerzin, zou moeten afsluiten van al wat tijdelijk leven
en belang heeft; neen, een kunstenaar blijft ook altoos — in
den goeden zin van 't woord — mensch , en hij mag dus geruste-
lijk in zijne werken, de liefde, den haat, de hartstochten , de ge-
voelens en vooroordeelen van zijn tijd doen weerspiegelen, het zij hij
daarin deele of die verwerpe ; mits slechts de heilige Kunst alleen
steeds zijn doel, en nooit het werktuig zijner strekking zij. Die
bekende, te dikwerf miskende leus van „de Kunst om de Kunst"
zegt niets anders , dan : het schoone om het schoone zelf , vrij
van alle bijkomende, van elders geputte denkbeelden , van elke
gedachte aan een daar buiten liggend beginsel, ten dienste van
een of ander leerstelling of dadelijk nutsbejag *, „De Kunst om
de Kunst" beteekent voor ieder deskundige een arbeid , van geen
andere zucht, dan de liefde voor 't Schoon- zelf, uitgegaan en
sprekend. Tóen Shakspere zijn Oihello dichtte, had hij geen
ander doel dan een mensch voor te stellen, aan de woede der
jaloezy ten prooi; terwijl Voltaire daarentegen in zijn Mahomet ^
buiten en veel meer dan de bedoeling, om ons dat Profeeten-
beeld te schetsen , de hekelende blootlegging voorhad van de
treurige gevolgen der dweepzucht, en van de gebreken der
roomsche geestelijkheid zijner dagen. Zijn treurspel lijdt onder
de inmenging van dit geheel vreemde bestanddeel, en mist,
door het streven naar dat wijsgeerig bijdoel, alle aesthetische
werking, door 't zuivere Schoon alleen verkregen. Al geeft zich
echter die Othello niet de minste moeite , om ook maar het nietig-
ste vooroordeel te bestrijden, zoo staat hij toch oneindig hooger
dan de held van Voltaire, in spijt (of liever juist door) al de
verlichte wijsheid te zijner gelegenheid aangebracht. Zonder
eenige vooringenomenheid dus, met volkomen onpartijdigheid, met
volslagen belangeloosheid naar 't schoone te streven,, zonder aan

ï Waarbij men (gelijk reeds de geestige Mr. J. A. Weiland schreef; „ver-
getende, dat alles wat schoon is, ook van zelf nuttig is, omdat het schoon is,
er evenwel nog wat nuttigs bijvoegt, en alzoo in (zijn) asthetika eene afdeeling
j,tot nut van 't algemeen" opneemt, die er niet thuis hoort'*. 'Zia zijne (7f-
, dachten van Jean Paul ^ bl. 34).

134

eenige daar buiten liggende toespeling of strekking zijne werking
te ontleenen — is het hoofdvereischte bij ieder kunstgewrocht.
De groote fout (zoo gaat de kunstkeurige schrijver voort) van
hen, die de aangehaalde leus weerspreken (en hij heeft daarbij
onder anderen ook den anders zoo te recht gevierden Töpferop
't oog); de groote fout is te meenen, dat de vorm onafhankelijk
kan zijn van de gedachte , de stof van den geest. De vergelij-
king (door Töpfer ergens gebezigd) van een schoon gebeeld-
houwde vaas met weinig verkwikkelijken inhoud , is niet heel
gelukkig. Een zilveren kan van Benvenuto Cellini*s hand, op
welke Engelenbeeldjens uit den lotoskelk oprijzen en zich, in
de schaduw hunner vleugelen , om het handvat heen slingeren ,
zal , al houdt zij geen droppel fijnen wijn in , altoos meer waard
zijn dan een gewone wijnflesch , vol van den uitgezochtsten Bor-
deaux. Geen mensch , die dat niet erkennen zal , hij moest dan
een bottelier of een smulpaap wezen. De schoone vormen der
kunst strekken niet, om de min of meer bittere pillen van wijs-
begeerte en zedeleer te vergulden. Er een ander belang in te
zoeken dan dat der schoonheid zelf, zou slechts het kenmerk
van een bekrompen, voor haar eigenlijke waardeering onvatbaren
geest zijn.

Wie daar echter wel voor vatbaar is, wie een open oog en
oor heeft, haar te genieten en als in zich op te nemen , die zal
ook op zedelijk gebied hare heilzame werking niet missen. Lief-
devol zal zij zijn hart openen, zijn gemoed verruimen , hem haar
eigen vrede instorten. Uit de volheid zijner gelouterde stemming
en van z^n verruimd bestaan, zal zich een weldadige weder -
werking op de dingen van 't werkelijke leven en van zijn dage-
lijksche omgeving doen gevoelen, en vreugde en blijdschap in
alles om hem wekken. Geen opvliegendheid toch , geen hard en
liefdeloos oordeel over de zwakheden van anderen, niets ruws of
gewelddadigs in zijn doen en laten , maar minzame meegaand-
heid, zal zich dan bij hem uiten en ieders hart voor hem ver-
overen; en gulle dienstvaardigheid en voorkomende heuschheid
zullen allen vijandigen weerzin ontwapenen. De, door den
kristelijken Apostel, als „de meeste" verheerlijkte liefde zal de
ongezochte, maar des te gaver en rijker vrucht zijn van de on-
willekeurige, maar des te krachtiger werking der Kunst en van
't Schoon. Uit hunne sfeer toch, hun vreedzaam gebied, is alle
strijd geweerd, of wordt er in heilzame samenstemming ont-

135

bonden; alle tegenstelling lost er zich in de schoonste overeen-
stemming op; tot een harmonisch geheel werken er alle, ook
de meest verscheiden deelen samen; en de mensch, die dat
aanschouwt, voelt zich, op zijne beurt ^ door dat harmonisch
schoon getroffen en verrukt, en geeft zich aan dien weldadigen
invloed gewillig prijs. Eerst geboeid en weggesleept, en aan
zich zelf en zijne zorgen én woelingen ontrukt, vindt hij zich
alras echter niet lijdelijk genietend meer, maar voelt, als een
sterkende zielespijs, dat genot zijn blijden invloed op hem oefe-
nen. De gelukkige samenwerking , eerst slechts in het schoone
kunstgewrocht door hem aanschouwd, plant zich nu in zijn
eigen boezem over. Ook daar voelt hij allengs allen weêrstrijd
vereffenen , alle tweespalt versmelten , in gelijke mate als het
(op het doek of op 't papier, in marmer of metaal, in woorden
of lonen) in het kunstwerk, dat hij met oog of oor — of bei-
den — geniet, het geval is; en dat met een kracht vaak, dat
hij zich sterk genoeg gaat voelen , om ook allen verderen strijd
te tarten ; dat hij gelouterd en veredeld zijn dagelijkschen werk-
kring weder binnentreedt , gereed , om ook daar van den be-
zielenden adem in over te storten , waarmede hij , in die reinere
luchlstreek, zijn matte longen verkwikte. Dan wenscht hij alles
om zich , gelijk zijn eigen leven zelf, tot zulk een kunstgewrocht,
zulk een harmonisch geheel te maken, allen strijd uit de wereld
gelijk uit zijn gemoed , te bannen. Maar al schudt hem de
minder harmonische werkelijkheid , dikwerf maar al te onzacht ,
uit die schoone droomen van wereld veredeling wakker; al kan
hij zelfs, bij 't allengsche wegslij ten van den indruk, niet alle
eigen verdrietelijkheid ook blijvend uit zijn gemoed weren; —
hij heeft den weg leeren kennen , langs welken hij vrede en
kalmte herkrijgen en ook anderen steeds verschaffen kan ; een
weg, die hem en hun blijvend geopend is, en die, zoolang de
menschelijke geest van gevoel voor 't Schoon bezield, met rijk ont-
wikkeld kunstvermogen begaafd is , ook niet gesloten worden zal * .
Gelijk zoo het zuivere kunstgenot, geheel onopzettelijk en als
van nature, onze zedelijke vorming in de hand werkt, zal, van
den anderen kant, een zedeleer, die het schoonheidsbeginsel
miskennend verloochent , maar al te ras op haar eigen eenzijdig-
heid schipbreuk lijden. Menig goed en deugdzaam mensch be-

i Zie mijne aantt. over Muziek en Poëzy^ in de Kunstkroniek voor 1862, bl. 52.

136

strijdt met alle kracht zijn zinlijkheid , beijvert zich met alle
gestrengheid zijn plicht te vervullen; terwijl hem de zachtere
aandoeningen van 't harte vreemd blijven, en hij zich, op de
hooge tinnen van zijn plichtbesef en deugdbetrachting, te verhe-
ven vindt, om tot den evennaaste, dien hij ver beneden zich
ziet , af te dalen ; zijn licht blijft zonder warmte , zijn rechtsbe-
jaging zonder lietde. Maar ziet — het zinlijke deel van 't be-
staan , dat met geweld door hem onderdrukt werd , wreekt
zich voor die onderdrukking door een ontstemming, die tot
wrevel en oneenigheid leidt; terwijl zijn' deugd zelve dien vrede
mist, die uit de alles verzoenende liefde spruit. Deze toch is,
naar de woorden van den Apostel , „lankmoedig en goedertieren ,
wordt niet verbitterd en denkt geen kwaad". Is daarentegen
het leven van een aesthetische stemming doordrongen, dan zal
zelfs menig louter zinlijk genot tot een reinere weelde veredeld
worden, en een onbeduidende, door den deugdheid versmade
beuzeling, tot- een bron van de rijkste vreugde. De grootste
moeilijkheid, het hoofdbezwaar, ja, de eigenlijke wellevenskunst
(gelijk men 't vroeger noemde) blijft , om het juiste midden te
vinden tusschen een enkel zinnelijk en een eenzijdig , zopgenoemd
geestelijk leven. Gelijk er zedelijke karakters zijn , die;, bij hun
onbaatzuchtig streven naar een verhoogde menschheid, den zin-
nelijken grondslag van 't menschelijke leven onder hun voeten
verliezen; zoo zijn er — zoo te zeggen — aesthetische menschen ,
die door den sclioonen uiterlijken schijn verblind, den zedelijken
inhoud veronachtzamen , en in hun zedelijk bestaan verslappen ;
of die zelfs , alleen op de zinnelijke zijde van 't Schoon bedacht,
ten slotte in den draf der zinlijkheid verstikken eu te gronde gaan.
De volle menschelijke natuur wil geen eenzijdigheid, zij verlangt
harmonie , weldadige samenstemming al harer krachten. Eene har-
monie, gelijk men ze ons, vóór een jaar of wat, als het middel en
de vrucht dfer „attische opleiding" geschetst heeft , „waarbij de
menschelijke geest in de school der schoonheid tot deugd wordt
opgekweekt; waarbij zijn natuurlijke bewegingen nauwlettend gd
geslagen, en aan den zoeten band der harmonie onderworpen,
en 's menschen hartstochten als door muziek geleid worden" *.
Een opleiding (gelijk het tevens te recht heet), „geheel verschil-

» Zie den keurigen , echt attischen kout A propos (Pun chevaL Causeries
Athéniennes par Victor Cherbuliez. Paris et Genève, 1860; p. 127.

137

lend van die der zoogenoemde middeleeuwen , van die kerkelijke
zelfkastijding, die, de natuur in den ban doende, droefgeestig-
heid , tucht , en zelfkwelling preekte , en den mensch gebood ,
zijne hartstochten onder de asch der boete te versmoren ; die
't een Gode aangenaam ofifer noemde, met uitgezochte wreed-
heid de inspraak van zijn hart te dooden, zich zelf als te ver-
nietigen. Met wijzer beraad, en inachtneming van de wetten
beide en neigingen der menschelijke natuur , wist zij haar zonder
dwang te bestieren. Zij preekte niet de schuwe vroomheid, die
zich vermeit in de besnoeyingen van een droef en ontsierd
leven ; maar die vrijwillige , ongedwongen onderwerping aan de
stem van het recht, die het deel aller harten is, door een lang
en dagelijksch verkeer met de rede, aan het genot gewend, om
hun neiging met hun plicht in overeenstemming te brengen.
Met de voedzame melk dier echte wijsheid gelaafd , groeiden de
geesten in welige vrijheid op. Men gaf zich geen moeite ze te
hinderen , te besnoeyen , noch van alle zijden te beperken ; men
wachtte zich wel, hun vuur te dooven , hun veerkracht te strem-
men; men maakte zich niet bang, hun kracht in gewelddadig-
heid, noch hun verrukking in woede te zien overslaan. Zij
paarden een aangeboren zachtheid met de fierheid van een na-
tuurlijke kracht ; zij kenden als van nature een maat in hun
hartstocht, door hun begeerte nimmer overschreden. Zonder
inspanning zich zelven meester, schenen zij hun eigen vrijen
gang te gaan , zich zelf den ongedwongen teugel te vieren ,
wanneer zij aan de uitspatting hunner driften weerstand boden;
zij haakten naar het goede, gelijk een bedorven natuur het naar
een ongeoorloofde lust doet. Geenerlei vertcon, geenerlei ge-
maaktheid, niets overspannens noch gezochts; niaar in al wat
zij deden de bedachtzame kalmte van rijper jaren , en de geest-
kracht van een mannelijk karakter, naast den bekoorlijksten een-
voud en de beminnelijkste natuurlijkheid. Zoo verkreeg hun
deugd , voortdurend met verwonderlijke bevalligheid gekweekt, het
voorkomen eener eeuwigdurende jeugd. Tot alles in staat, namen
zij van niets den schijn aan; zij vloden de wanorde als een
plaag, en wachtten zich zorgvuldig voor alles, wat hun schoon-
heid krenken kon. Een verholen maatslag temperde en regelde
hun levendigste aandoeningen, en op den bodem van hun zoo
welbestierde harten liet zich als het zoet geruisch van een feest-
lied vernemen, door een met bloemen omkranste Godheid wel-

iSS

dadig ingegeven** ^ Bij zulk een stemming houdt de plicht op ,
plicht d, i. een uitwendig gebod te zijn ; hij wordt dan de inner-
lijke, onweerstaanbare aandrang tot natuurlijke zelfbevrediging
van den harmonisch ontwikkelden mensch.

Niet ieder mensch kan 't echter tot een even schoone harmonie,
een even aesthetisch geregeld leven brengen. Reeds de uiteen-
loopende eigenaardigheid van ieders aanlegt, de verschillende
aard, de verschillende mate van krachten en vermogens, door
de natuur aan elk gegeven , verhinderen dat. Ieder echter moet
er , op dat attische voorbeeld , naar streven en trachten , tot
zulk een aesthetische samenstemming zijner natuur, zulk een
levens-harmonie te geraken. En hij kan dat, wij behoeven het
wel niet te herhalen, door de beschouwing en beoefening der
Kunst en van 't Schoon. Is toch , gelijk wij boven opmerkten ,
datgene schoon , wat te gelijk voor de verbeelding verrassend ,
voor het gemoed weldadig, en voor 't verstand juist is; dan
kan ook niets beter, dan dat Schoon en zijn genot, den mensch
tot die gemeenschappelijke , harmonische ontwikkeling van geheel
zijn 'ö.ard en wezen brengen, en dat gelukkig evenwicht in hem
doen geboren worden, dat wij als zijn aesthetisch veredeld, zijn
aanleg en bestemming eeniglijk waardig bestaan mogen roemen.
Zoolang nog bij den geleerde het afgetrokken begrip, bij den
wereldhng de zinlijke prikkel zich op den voorgrond dringen,
kan er van zulk een stemming geen sprake zijn, die zich slechts
in het veredelend besef eener harmonische samenstemming aller
krachten van geest en lichaam uit.

1 Aldaar, p. 123 s. s.

TI.

SCHEPPINGSKRACHT EN VERDERE VEREISCHTEN VAN DEN KUNSTE-
NAAR ; ZIJN GEESTDRIFT OF BEZIELING. — GENIE EN TALENT. —
SPEL EN ERNST IN DE KUNST. — - WERKING DER KUNST EN
HARER GEWROCHTEN. — HET VERHEVENE EN LACHWEKKENDE,
TRAGISCHE EN KOMISCHE IN HARE VOORTBRENGSELEN.

Slechts betrekkelijk weinigen voorzeker, die zelf met de schep-
pende gave der kunst bedeeld zijn; want ook met. de grootste
wilskracht en den meest onverdroten ijver, zal niemand zich tot
schilder of beeldhouwer, tot dichter of toonkunstenaar maken
kunnen, wanneer de aanleg daartoe hem niet van nature gege-
ven is. Er is iets geheimzinnigs in het worden en werken van
dien kunstgeest , die , als bij natuurlijke aandrift en inspraak ,
den kunstenaar tot zijne werken bezielt. De schilder voelt zich
onweerstaanbaar geroepen, zijn innerlijke aanschouwingen te ver-
zinnelijken en in kleuren te doen leven; zonder bijoogmerk zet
hij zich aan den arbeid , en — het werk zijner kunst straalt ons
toe. De dichter uit zijne gedachten en gevoelens in bezielde
klanken, omdat hij zijn innigste gewaarwordingen openbaren
moet. Hij „zingt", naar de bekende uitdrukking, „als *t vogeltje
in de takken"; of, gelijk 't bij Schiller heet:

„Niet bevelen kan ik den zanger**, zegt

De koning , met lachenden mond :
„Het wordt van nature hem opgelegd,
Maar geheel op haar eigen stond ;
Ja, zoo als door *t luchtruim de stormwind blaast
(Men weet niet, van waar dat hij opkomt en raast),

Als de bron uit de diepten der aarde,
Zoo welt uit zijn binnenst het lied van den bard'*. —

De dichter heeft, als ieder kunstenaar, zijn roeping van de
natuur alleen , niet van menschelijke macht of willekeur. Wel
wordt het er dikwijls voor gehouden, dat de schoonheid van

440

een of ander kunstgewrocht in de uitwendige samenstelling van
tonen , kleuren , of woorden , in de doeltreffende groepeering der
beelden , kortom in de regelmatige gestaltenis van de stof ligt ; —
doch, gelijk in de Natuur niet het stoffelijke noch zijne samen-
stelling, niet de vorm op zich zelf schoon is, maar de innerlijke
kracht, die de afzonderlijke deelen. tot een levendige en geor-
dende eenheid verbindt; die in den boom bijv. de kiem leven
geeft, en hem zijne sappen uit de aarde, lucht en licht uit den
dampkring trekken doet; zoodat eindelijk een, ook voor den
oppervlakkigsten beschouwer zichtbaar , volledig aanzijn of we-
zen, een groenend geboomte met takken en bladeren ,. bloesems
en vruchten daarstaat ; — zoo is ook hetzelfde in de Kunst het
geval, die evenzeer een onmiddellijk als 't ware scheppend leven
is. Menigeen , door een of ander kunstwerk getroffen , en wien
dit zoo gemakkelijk en natuurlijk voorkomt, dat, naar hem dunkt,
ook ieder ander het zoo zou kunnen, zou echter, bij de uitvoering,
maar al te jammerlijk falen, en zijn armzaligen namaak, hoe
schijnbaar getrouw wellicht, alle werking en geest zien derven.
Scheppingskracht is daarom een eerste vereischte in den kun-
stenaar; eene eigenschap, naar welke hem de Angelsaksen zelfs
zijn naam {scof d. i. schepper; verg. het poëet of maker der Grie-
ken) gaven. Zijn scheppen is trouwens niet een te voorschijn ,
tot wording roepen uit niet ; gelijk het woord zelf dan ook slechts
vormen beteekent; alles wat zijn vindingrijk vernuft ten leven
roept, berust op den bodem der werkelijkheid en van 't geen
hij doorleefde. Zijn scheppen bestaat slechts in den nieuwen
vorm, dien hij daaraan weet te geven. Daartoe moet hem echter
een levendige frischheid, een levenslustige ontvankelijkheid van
geest eigen zijn , met een krachtige aandrift , om zijn frissche en
levensvolle indrukken meê te deelen en weer te geven '. Daartoe
verwerkt hij de bouwstof, hem door die indrukken gegeven,
met 2iju ■ verbeelding , die er in de rijkste verscheidenheid bij
werkzaam is, maar er nimmer in willekeur bij mag ontaarden.

1 „Alles", verklaarde Goethe in dit opzicht, „wat ik zag, hoorde, en pp-
merkte, verzamelde ik en paste ik toe; elk mijner geschriften is mij door
duizenderlei personen , duizenderlei verschillende zaken aangebracht ; geleerde
en weetniet, wijze en dwaas, jeugd en ouderdom, werkten er, hun zelf on-
bewust, toe meê**. En Walter Scott betuigde, in gelijken zin, dat er geen
enkele karaktertrek in zijn romans voorkwam, dien hij niet uit een levens-
ervaring geput had.

Vrijwillig en natuurlijk moet zijn innerlijke scheppingskracht de
vormen, in zijn herinnering bewaard gebleven , levensvol in *t licht
doen treden ; zij moeten zich voor hem ontwikkelen en bezielen,
om zich uit schemerachtige voorstellingen in aanschouwelijke beel-
den te doen herscheppen. Zijne verbeelding raag daarbij echter
nooit fantastisch zijn, wil zij van den juisten weg niet afdolen en
tot wansmaak vervallen. Daarom wordt, naast die verbeelding,
smaak en oordeel in hem vereischt, die haar en hem bij zijn schep-
pingen leiden, en hem den juisten maatstaf aangeven. Niets echter
vermogen deze zonder het hoofdvereischte bij alle kunstschep-
pingen : geestdrift of bezieling , die het eigenlijk scheppende en
levenwekkende beginsel is. Zonder haar is ieder kunstwerk
dood; alleen door haar komt er ziel en leven in. Wie zonder
geestdrift, zegt Plato in zijn Feedrus, tot den tempel der Kunst
komt, en meent alleen door oefening kunstenaar te worden, zal
zich weldra als een doode onder de levenden vinden , en zijn
werk zal onder de bezielde gewrochten der anderen als niets
zijn. Wanneer bij den innerlijken scheppingsdrang de verbeelding
werkzaam wordt, en een vruchtbaren kiem ontving; wanneer
eensklaps, zonder dat men weet van waar, of uit den schat
der herinnering, een of ander denkbeeld opdoemt , dat , eerst
slechts schemerachtig, hoe langer hoe meer een bepaalde vorm
en gestalte erlangt , en eindelijk in 't volste leven den» kunstenaar
als voor oogen staat; — dan voelt hij zijn geest als van een hooger
leven doorstraald, en al zijn krachten in werking, en hij rust
niet vóór hij , in een of ander schepping , een evenredige uit-
drukking gegeven heeft aan 't geen in zijn binnenst leefde. Die
geestdrift handelt als bij instinct ; zij overweldigt den kunstenaar,
en dwingt hem als tot zijn werk. Door haar ontwelt voor den
dichter plotseling de bron zijner woorden en gedachten, vormep
zich voor den schilder en beeldhouwer de beelden en gestalten,
door hun penseel of beitel op 't doek of in steen gebracht. In
dien ziu staat ons bijv. van Michel-Angelo geboekt, hoe hij met
zulk een ijver, zulk een vuur en schijnbaar woede op het marmer
los trok , dat men meende , hij het gansche brok steen in stuk-
ken zou houwen. Bij ieder stoot met den beitel sprongen er
drie- of vierduim dikke scherven af; maar hij hield zich daarbij
zoo stipt aan zijn model en aan 't beeld , dat hem voor den geest
zweefde, dat ieder schilfer meer het geheel bedorven hebben zou.
Zij , wien de kunst vreemd is , voelen zich geneigd , zulk een

142

bezieling voor waanzin te houden , en Plato zelf gaf er dan ook
den naam razernij of manie aan ; maar er is meer rust en samen-
stemming, aller geestvermogens in den echten kunstenaar, die ze
ervaart, dan in den koelzinnigsten man van zaken.

Men pleegt bij den kunstenaar aanleg, talent, en genie te on-
derscheiden, en in *t laatste niet ten onrechte zijn hoogste be-
gaafdheid te erkennen. De naam zelf werd aan de oude Grieken
ontleend , die alles met een zinlijk leven bedeelden , en de on-
stoffelijke bezieling van den kunstenaar onder het beeld van een
goddelijken Geest of Genius voorstelden , van den hoogen Olymp
in 's menschen borst neergedaald, en hem met scheppingskracht en
geestdrift bezielend. Het best verstaan wij er de gaaf onder,
onmiddelijk tot den kern zelf der dingen door te dringen, zonder
omhaal of afdohng het hoofdpunt te vinden , waarop het bij ieder
hunner aankomt, en, terwijl anderen, van minder genialen aanleg,
zich met allerlei bijzaken, en langs allerlei omwegen afmatten en
't juiste spoor bijster blijven, de hoofdzaak terstond bij 't juiste
einde aan te vatten, en daardoor onmiddelijk tot het beoogde doel
te komen. Het genie bespeurt terstond, waarop alles aankomt ; het
gaat naar de voor anderer oog nog verholen natuurwet te werk,
die bij ieder verschijnsel ten grondslag ligt. Het stelt dus ook
niet — gelijk men wel eens gezegd heeft — de wet aan anderen,
het geeft de wet niet; maar het vindt haar en duikt haar op
uit de natuur der dingen zelve , vóór deze anderen nog helder
werd. Daarin bestaat zijne oorspronkelijkheid , hem van nature
en geboorte eigen, en door geen tal ent vollen ijver noch ingespan-
nen oefening te verwerven. Juist door het gemis dier oorspron-
kelijkheid onderscheidt zich dan ook het zöogenoemd talent van
het genie. Het getuigt wel evenzeer van een gelukkigen aanleg,
van de gaaf eener vlugge opvatting en nabootsing ; maar het mist
dien zienersblik van den geest, die in één oogwenk, en door geen
ander voorgelicht, tot het middenpunt doordringt, en de ver-
schijnselen in hun beginsel zelf te doorgronden weet. Het zal
geen ei op zijn punt weten te stellen , vóór het dat van een of ander
Columbus heeft afgezien.

Hoe geniaal begaafd intusschen , oefening, onverdroten studie,
en hoofdbrekende inspanning blijft voor den kunstenaar steeds even
dringend noodig. De tijd is voorbij, waarin men, in 't naburige
Duitschland vooral , in den waan verkeerde , dat een geniale
aanleg op zich zelf volstond ; dat hij zijn aangeboren aandrift

143

maar te volgen , zijn eigen onbekookten invallen maar gehoor te
geven had, om meesterstukken in 't leven te roepen; dat het
zelfs een schande voor hem zijn, hem tot den minderen rang
van een talent verlagen zou , wilde hij zich van oefening afhan-
kelijk toonen. De luisterrijkste voorbeelden aller tijden hebben
dan ook het tegendeel bewezen , en de ingespannen onvermoeide
werkzaamheid van een Michel-Angelo en Thorvaldsen, een Vondel,
Goethe, en Schiller, een Mozart, en zooveel anderen zijn daar , ora
ieder ongeloovige te overtuigen. Ook de sterkste moet zich in
't worstelperk oefenen , en met harde inspanning zijn krachten vér-
meerderen, wil hij niet bezwijken, waar het op handelen aankomt,
en hij ten kampstrijd geroepen wordt. Reeds voor het technische,
het werktuigelijk gedeelte zijner kunst is voor den kunstenaar
zulk een oefening noodig. Om den beitel of 't penseel met ge-
mak te hanteeren , om den vinger met de vereischte snelheid
over de toetsen te laten zweven , om den taalschat , dien hij moet
leeren „uitstorten" , in al zijn omvang onder zijn bereik te
hebben, moeten zich beeldhouwer en schilder, dichter en toon-
zetter van jongsaf daarop toeleggen. Zij moeten buitendien, zonder
geleerden te zijn, de noodige kennis van leven en wereld, van
maatschappij en burgerstaat, natuur en geschiedenis verwerven,
om in algemeene beschaving bij hun tijdgenooten niet achter te
staan. Bespiegeling en praktijk beiden moeten hen vormen, en
in hun ontwikkeling als mensch en kunstenaar schragen en leiden.
„Genie is Vlijt" , zei een geletterd Düitscher en de leus van een
hoUandsch dichtgenootschap der vorige eeuw luidde : „Kunst wordt
door Arbeid verkregen". Beide zeker, zoo uitsluitend genomen,
ten onrechte. Het zal echter steeds een onloochenbare waarheid
blijven , dat zonder vlijt en arbeid geen genie het tot den hoog-
sten trap zal brengeü *. En wat in dit opzicht van het genie
geldt, geldt niet minder natuurlijk van het talent, dat zulk een
oefening en studie in dubbele mate behoeft, en er zich te minder
aan onttrekken mag, wil het geen werken voortbrengen, den naam
van kunstgewrocht onwaardig.
Maar gelijk genie beide en talent zich door voortdurende studie

* Zie J. B. Meyer, Genie und Talent^ eine psychologische Betrachtung ,
in Steinthals Zeit schrift für Vdlkerpsychologie und Sprachwissenschaft, XI.
S. 295, waar ook Schopenhauers averechtsche begrippen omtrent den aarcl
van 't geüie naar den eisch worden veroordeeld.

144

oefenen en ontwikkelen moeten, mag ook omgekeerd hij , die met
geen van beiden bedeeld is , die slechts genieten kan, wat anderen
op kunstgebied voor hem scheppen, niet nalaten zich, van der
jeugd af aan , naar de mate zijner krachten , met kunstoefening
bezig te houden, en worden met name teeken- en toon-kunst te
recht als de onmisbare bestanddeelen eener beschaafde opleiding
beschouwd. Men zou onwijs doen om het als tijdverlies te be-
schouwen , zich met hare beoefening in te laten. Daargelaten het
genoegen, dat ook een middelmatig talent zijn bezitter verschaffen
kan, wordt door die eigen studie en oefening het oog van hem,
die er zich aan wijdt, des Ie meer gescherpt, zijn blik verhel-
derd , zijn inzicht verruimd , en zijn kunstbesef en kunstgenot in
diezelfde mate verfijnd en verhoogd.

Bij den waren kunstenaar zelf leeft het gewrocht — als
wij hoorden — veel vroeger dan het in 't aanzijn trad, in de
verbeelding. Als met een bliksemstraal werd deze getroffen en
met de gedachte aan het toekomstige maaksel vervuld, dat nu
allengs voor zijn uiting gaat rijpen, en het gemoed van zijn schep-
per in een half zalige, half bange spanning brengt. Onrustig
voelt hij zich , en toont zich , geheel met de wordende schepping
zijns geestes vervuld, bijna onbewust en onopmerkzaam bij al
wat hem omgeeft en om hem heen geschiedt, tot dat het denk-
beeld, volkomen ontwikkeld, voor het inwendig oog zijns geestes
leeft , en hem de hoogste verrukking en zaligheid deelachtig
maakt. Is eens het beeld in zijn geest voltrokken , dan tijgt hij
aan het werk , en beijvert zich , het uitwendig in 't leven te roe-
pen. Zoo bezit bijv. de toonkunstenaar zijn harmonifin reeds lang,
vóór hij die , altoos nog zonder speeltuig of gezang , in noten op
't papier brengt. En daaruit laat zich verklaren , wat den on-
ingewijde ondenkbaar schijnt, dat toonkunstenaars zelfs in den
kerker , of op eene eenzame , afgelegen plaats, zonder snarentuig,
hun werken samenstelden, en met de vingers op een tafel of
eenig ander voorwerp tot in byzonderheden uitvoerden; en dat
zij daarbij het grootst genoegen smaakten, otódat zij werkelijk
alles hoorden, wat, in schrift gebracht, van de snaren ruischen
zou. Het laat zich verklaren, hoe een Beethoven, in zijn laatste
levensjaren geheel doof, in de hoogste verrukking, op een ont-
stemd klavier, met losgesprongen snaren, speelde, en een luis-
terenden vriend , met zijn verrukte blikken , te vragen scheen :
„hoort gij wel , hoe schoon dat klinkt ?" — - Even als ook ieder

145

toonkenner, bij 't lezen alleen der partituur, bijna *t zelfde genoegen
smaakt, als of zij werkelijk gespeeld of gezongen werd.

Gelijkerwijs als bij den toonkunstenaar, gaat het natuurlijk
ook bij den beeldhouwer en schilder. Hun in den geest geboren
beeld wordt eerst in slechts , luttel omtrekken ontworpen, al staat
hun ook het geheel reeds voor den zin. De volledige uitvoering
vereischt meer werktuigelijken ijver; een geesteloos leerling zou
haar voor een goed deel volbrengen kunnen , en dat beter vaak
dan een meester, die wellicht verzuimde, zich dien werktuigelijken
arbeid, behoorlijk eigen te maken , en er naar den eisch in volleerd
te raken.

Ook de dichter draagt, in gelijken trant, zijn nog ongeboren
dichtwerk met zich om , en vermeit zich in 't genot; zijner wor-
dende schepping, tot hij aan de uitwendige voltooying gaat, die
hem de meeste moeite en inspanning kost. Het leerrijkste tafe-
reel van dien dichterlijken arbeid wordt ons in de briefwisseling
van de beide groote duitsche dichters , Goethe en Schiller ,
ontvouwd, waar zij elkander met de meeste openhartigheid de
wording en voltooying hunner dichtwerken blootleggen. Daar
vernemen wij , met welk een nauwgezetheid , welk een onver-
droten ijver, welk een scherpen en juisten blik op hun kunstver-
mogen , met welk een innige liefde , zij hun grootsche leven aan
den dienst van het ware , goede , en schoone , en daarin der
menschheid wijdden. Enkelen , die hunne mededeelingen lazen ,
kwamen er tot de onzinnige meening door , dat hun genie eigenlijk
niet zooveel te beteekenen had, daar zij blijkbaar met zooveel
inspanning hadden moeten arbeiden. Zij bevroedden niet , dat die
arbeid , waarvan zij lazen , niet het dichten zelf was ; dat de
ingeving, de geboorte, de eerste gedachte het eigenlijke werk
van 't genie, het overige de worsteling van den geest met het
stoffelijke uitingsmiddel is. Wij zijn er beiden hoogbegaafden
dichters dank voor schuldig , dat zij niet moede werden, hun wer-
ken , met rusteloozen ijver, die uitwendige voldinging te geven,
die hun belangstellenden lezers thans dé gelegenheid schenkt, om
in de bezielende wording hunner dichtvruchten te deel en.

De uitwerking en veraanschouwelijking van de gedachte des
kunstenaars vereischt inderdaad ernst en inspanning; maar die
gedachte zelve komt hem ^verrassend overvallen , als 't geluk in
den slaap. Zij is eengeheel vrije speling zijner verbeelding, die vol-
komen onopzettelijk en belangeloos bij haar te werk gaat. Daarom

146

hoort men ook door menschen, van dat onmiddelijk en onge-
dwongen bestaan eens kunstenaars onbewust , zoo dikwerf vragen ,
wat hij toch eigenlijk met zijn werk wil ? wat voor een doel of
strekking het heeft? waartoe het dient? en dergehjke meer.
Men zou even goed aan de kinderen kunnen vragea, waarom zij
spelen? wat toch anders konden zij antwoorden, dan: wij doen
dat, omdat we 't niet laten kunnen? — Het kind speelt, omdat
het kind is; omdat het zijn jonge, frissche leven door al zijn
aderen en leden voelt bruischen en woelen; omdat het de volle
weelde van dat leven in zich wil laten uitstroomen; omdat de
werkelijkheid het als een heerlijke toovergaarde voorkomt, het
tusschen haar en zijne droomen nog geen onderscheid kent , het
deze nog in gene verwezenlijkt vindt; omdat aanschouwen en
denken, gevoelen en willen nog als één bij hem zijn. Daarom
behandelt ook het kind al de dingen der buitenwereld, als
daar zijn hout en steenen, aarde en water, vuur en lucht, ja
zich zelf en zijnsgelijken , als dramatische personen , van welke
ieder zijn rol speelt, ieder iets voorstellen moet. Het stort, uit
den rijkdom zijner gedachtenwereld , der doode stof leven in, en
in deze vrije scheppende werkzaamheid geniet het zijn eigen aan-
zijn dubbel. Daarom is zijn spel hem ook ernst, heilige ernst,
en kan het niet begrijpen, waarom de volwassenen ook niet spe-
len. Het kind heeft boven die volwassenen oneindig veel voor,
doordat het, uit onmiddelijke levensdrift, den stoffelijken vorm der
dingen daarlaat, om zich aan zijn eigene voorstelling van hen
te vergasten, en uit enkel levenslust dè.t te doen, wat die vol-
wassenen, wier verstand hun aandoeningen verzwakt en hun
verbeelding verlamt, eerst met moeite en inspanning zich weer
eigen moeten maken : de kunst , om als met de gansche wereld
te spelen. Van die kinderen moeten zij het weder leeren, wat
de poezy des levens , en welken blijdschap en genot tot in de
kleinste dingen der aarde te vinden is, wanneer men ze met
zijn innigst gemoed bespiedt en opvat. Zij moeten weder leeren
spelen , zal hun 't natuur- en menschenleven niet dor en koud
worden. Wie zich niet op dat spelen verstaat, vat ook het ge-
heim van 't aesthetische aanzijn nog niet. De poözy van dat kin-
derspel moet, als 't ware, door zijn gansche leven weerklinken
tot in zijn hoogen ouderdom toe, en de grijzaard zich zoo een
plaatsjen besparen , waarop hij zich als kind weder vrolijk voelen
eu van harte spelen kan.

Is dat spel van *t echte soort, zoo wordt het met ernst gedaan,
en zal *t den mensch ernst zijn ook met den vrolijksten luim:
hij moet geheel en al in dat spel deelen. Daarin echter schie-
ten dan weder velen te kort , dat zij óf slechts zonder ernst wil-
len spelen , óf het spel voor den ernst vergeten. Dat spel is
levensvolheid en levenslust , is de scheppingskracht , die tot werk-
zame voorstelling drijft ; die ernst is de wet , die de drift beteu-
gelt, het bezadigde verstand, dat het spel ordent en leidt. Is
het spel zonder ernst , zoo loopt het gevaar fantastisch en bui-
tensporig te wolfden , zich in hersenschimmen en nevelbeelden te
verliezen, en brengt den kunstenaar, die er zich aan overgeeft,
tot onregelmatige, verbrokkelde gewrochten. Wie echter zijn
spel met ernst paart, weet ook de vruchten zijner verbeelding
in den juisten vorm voor den dag te brengen , en wat hij zuiver
en vol in zijn gedachten heeft aanschouwd , klaar en schoon voor
te stellen en te uiten j zijne voorstellingen en gewrochten zullen
een eigenaardig en oorspronkelijk, levensvol karakter dragen.
Wie daarentegen zijn ernst overdrijft, de strenge vormen der
wet boven alles stelt , en er het vrije leven onder versmoort , zal
ook in zijne kunstgewrochten alle eigenaardige en oorspronke-
lijke, levensvolle schoonheid missen.

Het verheffend genot , door den kunstenaar in zijn scheppende
werkzaamheid gesmaakt, wordt door zijn kunstlievende hoorders,
lezers , of toeschouwers , uit de aanschouwing zijner voortbreng-
selen geput ; even als wij ons alledag in de schoonheid der
natuur vermeyen, zonder den geringsten grashalm in 't leven te
kunnen roepen. Wie dus ook door geen kunstbegaafdheid tot het
scheppen van bezielde gewrochten geroepen wordt, houde toch
zijn oog en oor, zijn gemoed en geest steeds voor al wat schoon
is en welluidt open , om, door het bezielend genot daarvan, bei-
den te verruimen en te veredelen. Geen mensch, die zich, als
't redelooze dier, buiten alle kunstgenot zou behoeven te hou-
den, slechts op zijn lichamelijke voeding zou moeten uit zijn;
die van de lasten en zorgen des levens, door geen bevrijdend
kunstgenot , afleiding en ontspanning zou kunnen vinden ; die zijn
leven zou moeten besluiten , zonder ooit een verhefFenden blik in
't rijk der schoonheid geworpen te hebben. Zelfs den armoe -
digsten daglooner mag het schoone niet vreemd blijven, moet
het, met zijne gewrochten — 't zij van schilder- , toon- of dicht-,
van beeldhouw- of bouwkunst — den geest verkwikken en laven.

10*

148

Waaf echter een door geboorte en opvoeding rijk begunstigde
zijn hart en geest voor schoonheid en kunst willens sluit, zal
zijn ontwikkeling alle hoogere wijding, alle ware harmony ont-
beren, het leven zijn eigenlijke kroon missen. Zonder kunst en
kunstbesef toch ware de aarde inderdaad slechts een jammerdal;
maar in de hemelsche beemden van *t Schoon en der Kunst ver-
liest zelfs de smart haar prikkel en de rouw haren druk:

In die godlijk blijde streken,

Waar de kunsten tot het harte spreken,

Loeit des jammers droeve stormwind niet.

Hoe menigeen die, door *t ongeluk vervolgd, door zielesmart
gekweld, uit de kunst en haar genot weder troost en sterkte
putte , om den vijandigen drang des levens te wederstaan en zijn
gelijkmatigheid van gemoed te bewaren. „Op de bergen woont
de vrijheid!" — die leus geldt ook van de hoogten der Kunst,
die een reddende wijkplaats bieden , ook voor wie niet zelf als
kunstenaar werkzaam is.

Gelijk in 't gemoed van den kunstenaar, bij 't gezicht aller
aardsche beperking en ellende , een billijke weerzin , een krachtige
verontwaardiging zou geboren worden, bracht zijn scheppende
werkzaamheid geen harmonisch evenwicht, geen zaligende rust,
geen verheven vrede bij hem te weeg, die zich 't best als een
louterende ernst laten voorstellen ; — een ernst , die zich in
heilige , in verheven , in tragische beelden en gewrochten uit ; —
zoo doet ook omgekeerd diezelfde weerzin voor aardsche bekrom-
penheid en hare gevolgen , naast en dikwerf met die ernstige
stemming, een neiging tot louterende scherts bij hem geboren
worden , waarin hij den aardschen strijd van zich en de zijnen ,
niet in tragisch-groötsche kunstgewrochten , maar in lachende beel-
den beslecht, en door blijden glimlach en luchtige kortswijl zich
en hun het gemoed verruimt , en den geest boven 't alledaagsche
geharrewar verheft. „Scherts!" zingt de dichter *,

Scherts! Wie zal de scherts misprijzen? Wie den schuldejoozen lach,
Die het donzen kinderkoontjen met een putjen sieren mag?

Die, een dwaasheid zachtkens gispend, haar bedrijver lachen doet,

Bilderdijk,

149

Licht stort in een heimlijk kiertjen van een effen zacht gemoed?
Wie betwist dat schuldloos tokklen van verstandelijke boert,
Die met zachtkens prikklend stroken zwelling of verharding roert? —
Neen, ook gulle scherts is heilzaam, die den onzin zich ontdekt,
't Waanziek misverstand doet blozen, en tot zelferkenning wekt.

Zulken schertsende voorstelling van 's menschen waanwijze dwaas-
heden, zulken troostrijke glimlach eener verstandige wereldbeschou-
wing, op 's levens schaduwzij geworpen, 'draagt, in tegeuoverstelling
van het tragische, den griekschen naam van komisch, en vindt,
gelijk dè.t in het Treur-, van oudsher in *t Blijspel zijn kennelijke
uitdrukking.

Men kan zich den Ernst eenigermate als een statig, maar
verstandig man voorstellen , die , vol verheven gedachten, van de
hoogte naar omlaag daalt, en zich daar van een hoop blaffende
honden hoort verwelkomen. In zijn verheven gepeinzen gestoord,
ziet hij wrevelig op het verachte gedierte neer; maar weldra
op nieuw in zijn hoogere gedachtensfeer verdiept, voelt hij,
zonder zich aan hun geblaf te storen , den geest weder vrij en
zijn gemoedsvrede hersteld. De Scherts daarentegen , niet minder
verstandig, maar wat luchtiger gestemd, zou, op gelijke wijze
begroet, zich van den aanvang af daar weinig of niets uit ma-
ken. Zij zou stil haar weg gaan, zich hier of daar een uitlokkend
plaatsjen in 't lommer zoeken, en er zich, te midden van haar
blaffend gezelschap, lachend neerzetten. Dit, zijn wanluidend
gekef weldra moê geworden, zou zich allengs met de zoo on-
vriendelijk bejegende vreemdelinge gaan verzoenen, haar kwis^
pelstaarlend naderen , en speelziek om haar dartelen ; zich dan
ongestoord van haar laten plagen en bij staart of ooren trekken,
en zoo aan 't vriendschappelijkst verkeer met haar zich wijden. —
Beiden dus. Scherts en Ernst, is het ideaal heilig; maar terwijl
de laatste zich daar onafgebroken aan vastklemt , versmaadt de
eerste niet, om het een poos als op den achtergrond van haar
binnenst terug te dringen , en schijnbaar gemeene zaak te maken
met de minder verheven werkelijkheid. Men wane echter niet,
dat zij daarmede iets aan hare waardigheid te kort zou doen ,
niet juist daardoor te meer nog een weldoenster der menschheid
wezen zou. Hoeveel onnoodige zorg toch, hoeveel onnutte kwelling
weet haar opgeruimde wijsheid niet te verwinnen en te ver-
drijven ! Hoe menig beklemde borst , hoe menig schreyend oog
hoe menig bekommerd gemoed weet zij niet te ontlasten, te ver

150

helderen , en Ie verruimen 1 Waarlijk, men moet den blijgeestigen
dichter niet te gering achten , die zelfs de vuige werkelijkheid,
door zijn vermakelijke boert, zijn lustigen lach, van een opwekkelijk
leven weet te doen tintelen. Het zou, integendeel, een leemte in
's dichters zienswijs, een tekortkoming in zijn geest bewijzen,
verstond hij niet , naast den verheven ernst van 't leven, ook zijn
blijmoedige scherts te waardeeren. Een Sokrates wist dan ook
reeds op te merken, dat' in een waarachtig dichter, een onbe-
krompen mensch , het diepst besef van den ernst met het innigst
gevoel voor de scherts des levens gepaard moet gain ; dat hun ge-
moed voor de tranen , gelijk voor den lach huns naasten, gelijkelijk
moet open staan *.

Verheven — zegt Kant — is datgene, waarbij al *t overige
klein schijnt. Het moet daartoe iets onbegrensds en oneindigs
hebben ; zal het den geest door zijn grootheid treffen , zoo moet
het de grenzen als overschrijden, door dien geest aandedingen
gesteld ; het moet hem min of meer in schemering gehuld , min
duidelijk kenbaar wezen. Daarbij kan het zich dan in driederlei
trant aan hem voordoen : als stoffelijk , als persoonlijk , en als
zedelijk verheven. Het eerste uit zich in al die natuurverschijn-
selen, die het denkbeeld van onbegrensdheid, zoo in tijd als
ruimte , in ons wekken. Wat die ruimte betreft , zoowel in ont-
kennenden als stelligen zin , daar ook een grenzelooze leegte een
tot ontzettens toe verheven indruk kan maken. Een schijn-
bare leegte ontstaat door den donker, die daarom in gelijken
zin werkt. Wat door zijn uitgebreidheid verheven is , mag zelfs
geen al te vol licht hebben, om niet in verhevenheid te verminderen.
In de schemering daarentegen versmelten de grenslijnen, en schijnt
de uitgebreidheid zich als in 't oneindige Ie verliezen. Van daar
de zooveel grootschere werking, door weidsche kerkgebouwen in
't schemerdonker of maanlicht te weeg gebracht. Wat ons als
stoffelijk verheven wil voorkomen, moet voorts een bepaald geheel
zijn, door geen te sprekend aangegeven indeeling verbrokkeld,
maar toch evenmin door wanstaltige eenheid misvormd. De on-
eindige reeks van zijn deelen moet ons juist de onmetelijkheid
van 't geheel onwillekenrig doen blijken. Onder de verschillende

^ Zie Plato*s Symposion h. 39 : „dat dezelfde man zich op het treur- en blij-
speldicht verstaan moet, en de vaardige treurspeldichter tevens blijgpeldichter
zijn''. Verg. ook, later, wat Iffland omtrent den waren tooneelspeler opmerkt.

151

afmetingen werkt die der hoogte het meest verheven , waarbij
de letterlijke indruk der verheffing boven den vlakken grond , en
als uit het bereik van 't menschelijk oog , niet zonder invloed is.

Schillers meening daarentegen , als ware bij *t gezicht van zulk
een hoogte de gedachte werkzaam, dat wij er konden aftui-
melen, is minder juist, en wordt gewis door ieders ervaring weer-
sproken. Reeds hare gezochtheid weerlegt haar, en bewijst dat
zij meer uit kamergeleerd nadenken, dan een natuurlijken en ge-
zonden indruk voortspruit. Geheel anders is het met de afmeting
der diepte, met wier voorstelling zich al aanstonds die van den
val paart, daarin te doen. Om verheven te blijven mag deze dan
natuurlijk nimmer met werkelijke vrees gepaard gaan ; wij moeten
ons den val slechts denkbaar achten , niet voor ons zelf op dat
oogenblik doenbaar. Ook het minste denkbeeld van persoonlijke
inmenging valt echter bij de afmeting van lengte en breedte weg ,
die toch, in verband met licht- en luchtwerking , niet minder
verheven werken kan. De tijd, uit een eind- of grenzeloos oog-
punt beschouwd, doet zich als een onafgebroken oneindige wis-
seling , een voortgang zonder stilstand óf rust , aan ons voor ,
waarin ieder oogenblik reeds onmiddelijk vervlogen en met geen
mogelijkheid staande te houden is. Ieder tijdpunt van ons aanwezen
stelt ons deze oneindigheid in al haar verhevenheid voor oogen,
en doet ons daartegenover de eindige kortheid van dat aanwezen
beseffen. Niet dit evenwel dreigt van *t verhevene in 't vreeselijke
te ontaarden, daar de loop der natuur zelve daartoe leidt ; juist
het onnatuurlijke slechts van een, tegen dien loop in, tot in
't oneindige gerekte eindigheid , gelijk die van den joodschen
wandelaar der bekende Kristenlegende, die niet leven wil en niet
sterven mag, baart ontzetting en afgrijzen. De voorstelHng eener
eindelooze smart, gelijk zij in 't kerkelijk geloofsbegrip der hel-
sche straf ligt , en als het doemvonnis eener onverbiddelijke
rechtvaardigheid gedacht wordt, werkt daarentegen meer somber
verheven , zoo als zich dat in Dantes bekende opschrift : „Gij ,
die hier binnentreedt, zegt alle hoop vaarwel!" kennelijk uit.

Tijd en ruimte met elkander in verband gebracht geven de voor-
stelling der beweging, waarin zich het stoffelijk verhevene der
kracht openbaart, dat, door de gedachte aan een hopeloozen
weerstand , bij storm en noodweer , aardbeving en watersnood ,
in 't vreeselijke overslaat. Door noodwendig teweeggebrachte
luchttrilling is deze beweging dikwerf met het geluid verbonden,

152

en het verhevene der kracht daardoor voor oog en oor beiden
werkzaam. Diepte van toon komt daarbij iu de eerste plaats in
aanmerking ; voorts een eenvormige opvolging van tonen , daar
het gelijkmatig aanhouden van een krachtigen , zwaren klank een
geweldige , door niets te stremmen noch af te leiden kracht aan-
geeft. Niet minder krachtig is ook de verheven werking van eene
regelmatige verpoozing, tusschen de verschillende zware tonen aan-
gebracht , waarbij de indruk van een zich zelf steeds meester
blijvende en van tijd tot tijd wel sluimerende , maar naar eigen
wil en inzicht onvermijdelijk werkzame kracht gegeven wordt,
letjer , die zich den indruk , door een lijkmarsch op den trom
bij hem teweeggebracht, herinnert, moet dat bij ervaring weten.
Gelijk, met betrekking tot de ruimte, de leegte, kan met die tot
het geluid een onafgebroken, doodsche stilte indrukwekkend en
tot ontzettens toe verheven zijn; terwijl voorts ook de zachtste
klank , naar omstandigheden , met niet minder indruk werken
zal, dan die van een orkaan, 't kanongebulder, of een bruisenden
waterval. Het knetteren eener verwoesting dreigende vuurvlam
bijv., het langzaam en bijna onhoorbaar aanwassen van den alles
verzwelgenden watervloed, het dof gesuis van groote fabriek-
werktuigen en raderwerken , met hun alles verpletterende kracht ,
zal zulk een werking niet missen; even als ons op het tooneel
het verraderlijk zachte gefluister van den booswicht meer zal
treffen , dan wanneer hij razend en tierend over de planken holde.

Als met het geluid voor het oor , is het met het licht voor
het oog. De statig opgaande zon, met haar alles overstralenden
gloed is een even verheven als opbeurend schouwspel; die der
niet minder gloedvol ondergaande zou, hij gelijke verheffing,
minder blij stemmen , ging niet de gedachte aan haar scheiding
met die van haar aanstaande weêrkomst gepaard. Wordt het stoffe-
lijk- Verhevene fantastisch opgevat, dan ontstaat het wonderbare, dat
de natuurwet verbreekt, en alleen voor de verbeelding bestaan-*
baar is , maar daardoor ook des te gemakkelijker in 't vreeselijke
ontaardt. Ook waar het dat niet doet, heeft echter het wonder-
bare steeds iets huiveringwekkends, dat slechts verdwijnt , waar
het — gelijk bijv. bij Engel- of Goden-verschijningen — tot een
bevredigende uitkomst leidt.

Het persoonlijk verhevene gaat van den onstoffelijk bezielden,
handelend optredenden mensch uit. Zoo goed als bij 't stoffelijke,
zou ook hier te groote verduidelijking en ontleding der verschijn-

153

selen schaden; en even als daar treffen wij ook hier een ont-
kennende en stellige zij — die van een verheven lijden en een
verheven werkkracht — aan. Tot de laatste behooren al die
hartstochtelijke aandoeningen , die een krachtige wils-uiting be-
vorderen » en die men onder den naam toorn samenvatten kan .
Gelijk men reeds in 't leven , tegenover de stremmende traagheid
en kwaadwillige sluwheid, zonder deze werkdadige eigenschap,
weinig vermag; speelt zij vooral ook op 't gebied der wereldge-
schiedenis een belangrijke rol, en vinden wij haar stoutste helden
er van nature door bezield. Het is geen blinde drift of woede,
waarin zij zich uit , en die hen juist alle doel zou laten missen ;
maar de doeltreffendste wilskracht zelf, gelijk wij haar bijv. in
hervormers als een Paulus en Luther zoo weldadig werkzaam zien.
Door deze persoonlijke wilskracht werkt zelfs een booswicht, als
Shakspere's Richard III, verheven in de overmoedige koenheid,
waarmee hij zijn oogwit nastreeft.

Het lijdzaam- verhevene uit zich in de eigenschap der waardigheid,
de als tot tweede natuur geworden gewoonte, zijn hartstochten te
bedwingen. De wilskracht, waarmee dat geschiedt, mag natuur-
lijk van geen afgetrokken, zij moet integendeel van een zeer
bepaalde strekking zijn , met een karaktervol doel tot oogmerk. In
het tegenovergestelde geval, en waar zij buiten alle verband met
belangrijke zaken en feiten, bij de meest alledaagsche voorvallen,
met gelijke waardigheid woü optreden , zou zij in een misplaatste
deftigheid ontaarden, en op komisch gebied thuis hoor en. Waar
zij zich echter op waardig terrein beweegt, uit zij zich, ook zonder
werkdadigen strijd, in de gansche houding, gebaren, en spraak
van hen , die er door bezield zijn. Ook dit persoonlijk-verhevene
kan zich in fantastischen vorm voordoen; wat voor 't stoffelijke
het wonderbare is, is hier de tooverij, het door 't middeneeuw-
sche volksgeloof gehuldigde heksenrijk van den Duivel , dat dan
natuurlijk echter slechts een betrekkelijke en historische waarde
heeft.

Het zedelijk verhevene is het eigenlijk tragische, in den hoog-
sten zin van het woord. Tragisch is de onvermijdelijke val van
den verheven lijder of strijder. Gelijk deze in zijn verheven
bestaan onze achting en vereering wekt , wekt ook zijn daardoor
niet verhinderde, daaruit zelfs ten deele voortspruitende val ons
medelijden, met schrik gepaard over het ineenstorten van een
ons zoo verheven dunkend streven. Waar niet schrik en medelijden

154

samengaan, is er van geen waren tragiscben indruk sprake. Wij
mogen een jammer- of gruwel-stuk aanschouwd hebben, dat onze
tranen vloeyen deed , onze zenuwen schokte , onze zedelijke
kracht verlamde; — een verheven schouwspel genoten wij er niet.
De voorstelling van wreede en onnatuurlijke bloedtocmeelen ,
van gruwelijke wandaden heeft niets tragisch^ hoe dikwerf zij
daarmee verward is. Tragische werking is slechts daar, waar wij
een zedelijk verheven streven , in zijn onvermijdelijke eenzijdigheid
zien bezwijken; een krachtige wils- en machtsuiting voor een
hoogere en sterkere zien onderdoen, tegenover welke zij toch
voor een goed deel in haar recht was. Wanneer een Godheid
of het Noodlot zelf het verhevene bestrijdt, en dit in dien strijd
valt, voelen wij ons in de hoogste mate verschrikt en ontroerd,
van schrik en medelijden aangedaan. Zoo geschiedt het in het
grieksche treurspel, zoo in de beeldhouwkunst bij voorstellingen
als die van een Niobe en Laokoön. Wat hier door de hoogst
denkbare macht geschiedt, kan elders, kan op 't natuurgebied
zelf, door andere plaats grijpen. Wanneer wij den eeuwenheugenden
trotschen eik door menschenhand zien vellen , zal de indruk —
al geldt het geen met rede bezield wezen — tragisch zijn. Door
den scherpen bijl getroffen stort hij, voor den sterkeren arm be-
zwijkend, ter aarde; ware hij op andere wijs aan zijn eind geraakt,
onder den val van een anderen boom bijv. ter neer gestort, de
werking zou geheel anders zijn : de eene boom had dan den
ander slechts aan zijn eind geholpen. Ook verschillende samen-
werkende krachten kunnen, in haren zege over een verhevene
zwakkere, tragisch werken. Denkeu wij ons den krachtigsten
menschengeest , die met de tegen hem verbonden machten van
maatschappij, stam, of volk in strijd is. Hoe sterk hij wezen
moge, hij zal onder dien last bezwijken, en zoo zedelijk als stoffe-
lijk moeten onderdoen. Een hevige botsing dus met de ziens wijs
of beginselen van zijn tijd of stand, is van een tragische werking.
Daardoor is ook bij Shakspere het lot van zijn Romeo en Julia
tragisch; niet zoozeer omdat zij zelf zich, door hun hartstocht
gedreven, aan het toeval hadden prijs gegeven, maar ook omdat
zij met de overlevering van hun geslacht en staat in strijd zijn.
Natuurlijk laten zich dergelijke overmachtige krachten niet wil-
lekeurig scheppen. Niet ieder beginsel vertegenwoordigt de volks-
stem, en niet ieder volksbegrip of weerstand heeft een zoo
groote kracht; gelijk ook ieder tijd en land zijn aan anderen vreemde,

155

voor anderen vejouderde denkbeelden heeft. En wanneer de
Grieken bijv. treurspelen dichtten, waarvan het Noodlot de spil
was , zoo was dat des te natuurlijker , als zij daarbij lot en schuld
te verbinden wisten. Wanneer zelfs een dichter onzer dagen zulk
een treurspel in hun geest dichten wilde, ware dat evenzeer te
dulden; maar wanneer ons zulk een dichter — gelijk het in 't be-
gin dezer eeuw in Duitschland in zwang was , en door August
von Platen zoo geestig bespot is — een zenuwschokkend nood-
lotspel in hedendaagschen stijl en uit dezen tijd dicht , is dat een
grove vergissing en een geheel averechtsche onderneming.

De macht , waartegen hei verhevene te kampen heeft en waar-
voor het zwichten moet , mag in geen geval klein noch beperkt
zijn. De kunstenaar doet daarom het best , wanneer hij voor
zijne tragische indrukken uit de bronnen van den altoos herboren
weêrstrijd in geschiedenis en leven weet te putten , en zich daarbij
voor alle toeval te wachten. Dit toch, in den gewonen zin van
't woord , is voor geen tragische werking bruikbaar. Slechts wan-
neer wij van een inniger verband tusschen zulk een toeval en het
bestaan van hem , dien het trof , wisten of dat vermoedden ,
zou het tragisch kunnen werken. Evenzeer ligt ook het gansch
alledaagsche geheel buiten het tragisch gebied; dat de menschen
sterven als ze oud en zwak zijn , dat het hechtste en stevigste
gebouw den tijd niet trotseeren kan en noodwendig vervallen
moet, mag te bejammeren schijnen, maar tragisch kan men 't
daarom nog niet noemen.

Reeds Aristoteles * maakte de opmerking ,^ dat geen volkomen
smettelooze karakters voor het treurspel bruikbaar zijn , daar ons
dan een gevoel van weerzin over hun ondergang tot bitterheid
zou kunnen stemmen , en de verzoenende werking beletten. Men
moet daarbij echter niet overdrijven, en kan zich ook betrekke-
lijk schuldelooze karakters in botsing met de maatschappelijke
omstandigheden voorstellen , gelijk een Antigone bijv. wanneer
zij tegen Kreons staatsgebod zondigt. Als voor volmaakt goede ,
sluit Aristoteles het treurspel ook voor volkomen slechte helden ,
als wier val toch geenerlei medelijden noch schrik zou kunnen
wekken *.

Bij den tragischen strijd tegen een uitwendige macht werkt

* De Poëtica XIII; over den schijnbaren weêrstrijd, waai in hij daardoor
met zich zelf komt, verg Vischer Aesthettk I. S. 304.
a Aid. t. pi.

156

niets noodlottiger, dan een zich daarmee parende innerlijke twee-
strijd; uit zulk een tweestrijd wordt dan de schuld geboren , en
vindt haar uitdrukking in het geweten. Wie met zijn geweten
in strijd is, strijdt met de waarheid, en is reeds daardoor ten
val gedoemd ; hoeveel te eer dus nog zal hij bezwijken , als zich
die uitwendige kamp daarmee verbindt! — De tragische schuld
mag echter niet laag , niet aliedaagsch , noch armzalig zijn ; daar-
door toch zou van zelf alle verheffing reeds wegvallen , en Platen
heeft er, in zijn VerhOngnissvolle Gabel ^ in meesterlijke scherts,
den staf over gebroken. Een uit dergelijke nietigheden voort-
komende botsing is geheel onbelangrijk, en geen tragische behan-
deling waard. Geen schuld noch misdaad mag ons in het treur-
spel onder *t oog komen , die geen grootschen aanleg en buiten-
gewone kracht veronderstelt; altijd moet zich in den tragisch
strevenden held een ongemeene natuur voor ons uiten , die slechts
in verkeerde richting werkzaam is. HartstochteHjke overijling
leidt tot misgrepen en schuld. Ieder persoonlijk recht heeft zijn
grenzen, die het niet overschrijden mag, om niet in onrecht over
te gaan. Ook het grootsche en belangrijke moet zich binnen zijn
natuurlijke perken houden , of het roept andere machten op , die
er zich tegen aangorden en het bestrijden. Door zijn overmoed
heeft het tegen deze dan zijn kracht verloren, en terwijl het
vroeger als op vaste voeten stond, raakt het thans aan 't wan-
kelen , en stort van zijn vermetel beklommen hoogte neer.

Van waar echter bij den schrik en 't medelijden, door het tragische
in ons verwekt, het verzoenend en verheflfend gevoel tevens,
waarmee het ten slotte ons bezielt? Uit het veredelend welbe-
hagen , in het verhevene door ons geschept ; dit laatste uit zich
toch nergens grootscher en verheffender, dan in zijn worstelstrijd
tegen de overmacht. Het bezegelt daarbij zijn grootheid als met
den dood, en zegeviert in zijn sterven, gelijk dit met name in
de straks genoemde Antigone zoo treffend aan 't licht treedt ',
Onze hartstochten worden door 't aanschouwen der tragische

' „Sie gewinnt den Kampf, sie giebt dem Bruder die Todesweihen ; —
noch ein schmerzvoUer Ruckbliek auf die dunklen Wege ihres irdischen
Daseins, noch ein letzter kurzer Abschied in Erinnerung an die Schreckens-
geschichte ihres Hauses ; dann hat sie den Preis errungen, der des Kampfes
werth ist, und den ihr kein Kreon entreissen wird'*. Herm. Schütz, Antigone
(Leipzig, 1880), S 27.

157

voorstelling, zonder onze persoonlijke bemoeying en dew r-
king, afgeleid. Wij blijven zelf geheel vrij van allen strijd, en
erlangen toch , door toedoen der Kunst , wat wij voor onzen geest
en ons gemoed behoeven: deelneming, beweging, en ontroering.
Groote feilen en beginselen treden ons voor oogen , en wapenen
ons tegen alle behaagzieke gemakzucht en zedelijke verslapping.
De tragische worstélstrijd , waarbij wij als toeschouwers tegen-
woordig zijn, werkt verfrisschend en louterend op ons gemoed,
en bij al onze tragische ontroering verlaten wij verkwikt en ver-
edeld den schouwburg, die hem ons verschafte.

Even als in het Treurspel, staan ook inhet Blijspel twee mach-
ten tegen elkander over ; maar terwijl de eene dééx in den strijd
ten ondergaat, richten zij zich hier, na hun vermakelijke worsteling,
hoe ook van weerszijden toegetakeld, en de eene daarbij jammerlijk
hinkend, weder op. Dééx zit de toeschouwer ademloos en ver-
bleekt van schrik onder het tragische spel ; hier lacht hij , dat
hij schatert, en verkneukelt zich te meer, naarmate hij den
komischen held duchtiger ziet beetnemen. Een hoofdverschijnsel
bij 't komische is, dat eene gewaarwording eensklaps in haar
tegendeel overslaat, en daardoor opgeheven wordt. Hoe zelfs
het vreeslij ke daarbij komisch werken kan , laat zich in de eerste
de beste diergaarde of kermistent met wilde beesten zien. De
machtelooze woede, waartoe daar het getergde woest gedierte
achter zijn traliën veroordeeld is, verschaft het onbeschaafde ker-
mis publiek het grootste vermaak. Apen en bulhonden , in hun
kooi en aan hun ketting, te tergen en van woede te doen rond-
springen en knarsetanden, is voor de onnadenkende straatjeugd het
grootste genot. De tegenstelling tusschen de woeste drift, voor
welks onbelemmerde uitwerking zij reden zou hebben ten zeerste
bevreesd te zijn , en den deerniswaarden staat van onvermogen ,
waarin zij haar gebracht ziet , verschaft haar de grootste pret en
doet haar als bersten van lachen.

Welk een komischen indruk maakt ook het leelijke niet, vooral
waar de inbeelding van den lijder in den vermakelijksten weêr-
strijd blijkt met de werking , die van hem uitgaat Hoe komisch,
in gelijken zin, het lage en onbeduidende werkt, dat zich voor
iets groots en verhevens houdt, is ieder bekend, die, als kind
reeds , van de fabel van den ezel in zijn leeuwenhuid , de kraai
met haar pauweveêren, den kikvorsch die zich tot een rund wil
opblazen , enz. kennis nam. Hoe komisch — om van nog verdere

158

vermakelijke tegenstellingen te gewagen — hoe komisch zijn voorts
de ontmaskerde huichelaar , de bedrogen bedrieger , de tot zwij-
gen gebrachte opsnijder, en alle verdere dergelijke klucht- en
blijspelhelden niet ! Vandaar dat de ingekankerde boosheid , de
Duivel zelf, in zijn teleurstellingen en misrekeningen , steeds zulk
een geliefkoosd onderwerp van 't midden eeuwsche Kamer- en
Wagenspel was: de sluwste loosheid' als dom op de kaak gesteld,
en daarbij in zijn booze bedoelingen bedrogen.

Rijk en veelomvattend is het gebied van het komische of der
scherts , van de grove en platte klucht tot het fijnst schertsende
kunstwerk, en het edelste gewrocht van den humor,

In de klucht, en wat daarmee samenhangt, heerscht het zooge-
noemde bas comique , het plat-koddige , waarbij vooral ook fei-
telijkheden een hoofdrol spelen; maar dit zich anders meer in
vorm, dan in stof, van alle hooger en fijner scherts onderscheidt.
Vandaar dat het óns de lachspieren krachtig in beweging
brengt, waar het gelukkig is aangewend, en wij ons door geen
deftige viesheid laten weerhouden , het te waardeeren '. Jan
Klaasen , Harlekijn, en Hansworst zijn in de poppekast en op de
planken; Uilenspiegel en soortgelijke schalken, in de volksletteren
het voertuig dezer, onder den italiaanschen naam van burlesk
bekende boert, die in de nederlandsche kluchten vap de 14e tot
de i8e eeuw zoo rijk vertegenwoordigd is *. Een tweede, hoogere
vorm van *t Komische is die van 't vernuft, welke zich — naar
Visschers aannemelijke indeeling — in driederlei trant voordoet, als:
I. louter voor 't gehoor, of 't akoestisch vernuft, waarvan de klank-
en woordspelingen van Abraham van Sinte Klara en dergelijke
volksredenaars de talrijkste proeven leveren, en waarin zich ook
S^akspere zoo dikwijls vermeit; 2. het beeldrijk of vergelijkend en
tegenstellend vernuft, dat zich juist daarin van gewone verge-
lijkingen onderscheidt , dat er het beeld -^ in plaats van kenne-
lijke overeenkomst — slechts schijnbare of gansch geen verwant-
schap met de schertsend besproken persoon of zaak heelt, en
daardoor den hoorder of lezer te meer door zijn ondeugende
waarheid verrast; gelijk wanneer Lessing bijv. een onhandig in-

1 „Der Gebildeste'*, zegt Vischer {Aestketik I S. 414) te recht, „sollnoch
über das Komische der groben Collisionen, der vollen und herrlichen Lache,
sich nicht schamen".

« Zie Het Nederl Kluchtspd ( Haarlem, W. C. de Graafif) I-III.

169

dringer , die hem over zijn schouder glurend naar zijn naam vraagt,
antwoordt, dat hij thans de Evangelist Lukas is ; en 3. het hekelend
vernuft of de ironie , die zich niet tot een schertsende vergelijking
bepaalt, maar de daadwerkelijke gisping en veroordeeling van
't behandelde voorwerp ten doel heeft.

De hoogste vorm van de scherts eindelijk is de zoogenoemde
humor ^ die zich mede — naar Visscher — in driederlei soort on-
derscheiden laat: de naïeve of aangeboren, gelijk hij in enkele
onontwikkelde, maar van nature met de gezondste levensbeschou-
wing bedeelde personen — als een Faulconbridge in Shaksperes
Koning Jan, een Percy in zijn Hendrik IV, een Mercutio in zijn
Romeo en Julia, als een Maarten Chuzzlewitt bij Dickens —
voorkomt; de met een open oog voor de tegenstrijdigheden van
't menschelijk gemoed en onvermijdelijke zwakheden even be-
gaafde, maar innerlijk onverzoende humor van een HofFmann,
Byron , en Heine ; en de welwillende , met de menschenwereld en
zich 2^elf geheel verzoende humor van een Goldsmith, Jcan Paul,
en Thackeray. De humor ^ in zijn hoogste beteekenis, is de gaaf,
de meest verschillende aandoeningen zoo te vereenigen , dat men
óf als ongemerkt van de eene in de andere, geheel uiteenloopende ,
overgaat, óf ook er plotseling in overspringt. Zijn ernstig-komische
werking spruit uit deze rijke verscheidenheid van tegenstellingen
en overgangen of sprongen uit. Hoog en laag, schoon en leelijk,
kracht en zwakheid, verheffing en verguizing wisselen in de bont-
ste schakeering bij hem af. Niet ten onrechte heeft men hem
daarom een kaleidoskoop der aandoeningen genoemd , die bij
iederen omdraai weder andere, maar altijd even aantrekkelijke
beelden en kleuren, te zien geeft. Van *t vernuft onderscheidt hij
zich daardoor , dat hij minder bijtend werkt ; hoewel minder uit-
sluitend scherp, deelt hij echter in zijn fijne gaaf van opmerkingen
onderscheiding. Getuigt het vernuft voor fijnheid en scherpte van
geest, de humor tevens voor de hoogste vrijheid van geest en
vrijmacht over zijne aandoeningen. Doet ons het vernuft alleen
lachen , soms — waar het liefdeloos werkzaam is — ons ergeren ;
de ware humor perst ons vaak tevens een traan uit het oog,
en weet ons hart weldadig te roeren. „Met de warmste men-
schenliefde in het hart, en met de hoogste zedelijke doeleinden
voor het oog, beschouwt de ware humorist de raenschelijke natuur
als een eigenaardig mengsel van goede en kwade eigenschappen,
waarin hij over 't geheel meer zwakheid dan zond^, en meer

160

dwaasheid dan ondeugd meent te vinden. Vandaar die zachte
gevoeligheid, waardoor zijn gemoedsstemming óf zoo schielijk tot
het teêrhartig treurende neerdaalt , óf zoo spoedig tot de ver-
hevenste geestdrift opstijgt, en dat wel, wanneer hij bijna nog
op hetzelfde oogenblik zich in de uitgelatenste luim heeft ver-
lustigd" *. Ware humor is daarom een voortreffelijk iets , dat
van de blijmoedigste geestkracht, vrijheid, en zelfbeheersching
getuigt. Hij is, al naar de omstandigheden en de taak , die hij zich
gesteld heeft, ernstig of vrolijk, streng of zacht. Dan eens tempert
hij onze al te hooge verrukking, dan weder beurt hij ons in
onze neerslachtigheid op. Hier laat hij ons het menschelijke in
't schijnbaar bovenmenschelijke erkennen; daar weder weet hij
ook het kleinste en minstbeduidende in zijn eigenaardige belang-
rijkheid te doen uitkomen. Hoe hooger hij echter in zijn volle waarde
staat , hoe lichter hij ook gevaar loopt, tot het middelmatige af
te dalen en alle waarde te verliezen. Dan wordt hij onuitstaan-
baar in zijn gewaande sterkte , die slechts onredzame zwakheid is,
en in ieder zinsneê zijn te kortschietende krachten verraadt.

Wat ten slotte de werking van *t Komische in 't algemeen
betreft, het is de weldadigste ontspanning voor den menschelijken
geest, dien het, na elke eenzijdige overspanning, steeds weder in
het gelukkigst evenwicht te brengen weet. Gezonde scherts en
een blijmoedige lach , uit geen hatelijke betweterij * , maar de
gezegendste lust en liefde voor leven en menschheid geboren, is
het heilzaamste tegengif tegen al de kleine of groote verdriete-
lijkheden , de beslommeringen en lasten , die dat leven van tijd
tot tijd oplevert. Zij ontspannen tevens en verkwikken ons, en
bannen alle booze gedachten en ergerlijke indrukken uit onzen
geest en ons gemoed. Slechts tegen zijn eenzijdige overdrijving

1 Mr. J. A. Weiland, in zijne inleiding op de Gedachten van Jean Paul,
* Geheel verwerpelijk is in dit opzicht, de stelling van Hobbes, Addison, en
and., „dat het gevoel van meerderheid over het belachen onderwerp de oorzaak
van *t lachen is*'; het is dat hoogstens bij enkele, maar reeds daardoor als
onverdragelijke betweters veroordeelde personen. De verstandige (zei dan
ook Flögel reeds) denkt, bij 't lachen over de tekortkomingen der mensche-
lijke natuur, alleen aan hare algemeene zwakheid, en weet zeer goed, dat
hij op zijne beurt, in 't zelfde gasthuis zijn intrek moet nemen. Geheel vrij
daarentegen staat hem de blijde lach, waarmee hij kwaadwillige bekrompen-
heid of bedriegelijke sluwheid, op 's naasten verderf om eigen voordeel uit,
op de kaak ziet stellen en straffen.

1151

en uitsluitende hanteering moeten wij waken , om niet van 't eene
uiterste in 't ander te vervallen , en, door gemis van alle ged?ich-
teverheffing in *t slik der alledaagschheid verzinkend, onzen
menschen-adel ' te verzaken.

* „Edel" (zegt Köstlin in zijne Aesthetik s. 178) „ist, dem Hohen entspre-
chend, das GehaltvoUe, das von aller Berührung und Vermischung mit seinem
Gegentheil, dem Gemeinen, rein ist und bleibt. Edel ist ein Stein von ausge-
zeichnetem Gehalt an Harte, Farbe, Licht, und nicht zersetzt mit Bestand-
theilen gemeinen Gesteins, sondern davon rein ; edel heissen daher die höhern
Metalle, sofern sie nicht blos gemeinen Nützlichkeitszwecken dienen. Edel ist
der Mensch, welcher gemeinmenschliche Triebjedern der Selbitsucht, Missgunsty
Unversöhnlichkeit, Rachsuckt, Schaden/reude, Benützung schwacher Seiten
eines Andern^ überhaupt das gemeinmenschliche Streben die Welt nurfür den
eigenen Vortheil auszubeuten, nicht kennt ^ weil er nicht ganz und durchaus
vom blossen Interesse in Beschlag genommen ist, sondern Sinnfür den höhern
Gehalt des Lebens, Sinn für den Werth hat , welchen Erhebung über das
Kleine und Niedere, uneigennütziges Wollen dem Menschen giebf\

YII.

VERDERE VORMEN VAN *T SCHOON EN HUN TEGENSTELLINGEN,
INDEELING DER KUNSTEN.

Gelijk de opvatting der schoonheid in den geest van ieder
kunstenaar verschillend is ; zoo is het schoone zelf dit evenzeer ,
naar de verschillende voorwerpen en verhoudingen, waarin en
waaronder het zich voordoet. Treden wij voor een statig kerk-
gebouw, gelijk de romaansche ol gothische kerken van Doornik
of Antwerpen, Straatsburg, en Keulen, en staren wijertenhoo-
gen toren óp , dan duizelt het ons bijna , als blikten wij van den
trans naar omlaag. Doze duizelende hoogte overschrijdt zoo zeer
den gewonen maatstaf onzer woningen en gebouwen , dat de on-
gekende aanblik den geest als verwart, en hem alle vergelijkende
evenmaat onttrekt; terwijl ons die uitgebreidheid in de ruimte
tevens al den omvang der krachten herinnert, tot haar in 't leven
roeping vereischt. Er rijst een beeld, eene voorstelling voor on-
zen geest, die het ons inspanning kost te vatten; wij voelen ons
in onze zinlijkheid min of meer pijnlijk aangedaan , maar daarbij
tevens van een verblijdende gewaarwording getroffen door 't be-
sef onzer onstoffelijke verheffing boven die stoffelijke uitgebreid-
heid, die door het vernuft van een natuurgenoot gewrocht werd.
Evenzoo zijn in de natuur de oorverdoovend kletterende water-
val , de onmetelijke sterrenhemel , de verwoestende orkaan een
verheven schouwspel , tegenover 't welk de mensch zijn stoffelijke
onmacht en beperking gevoelt. Maar dit gevoel van lichaamlijke
zwakheid verkeert in het tegenovergestelde eener onstoffelijke
kracht in zijnen geest, en zoo wordt de harmonie in hem her-
boren, die in 't aanschouwde voorwerp als verloren schfeen. Ja,
inderdaad maar sekten ; want ook in dien bruisenden waterval ,
in dien onbeperkten hemel, in dien toomloozen orkaan , laat zich
de onveranderlijke natuurwet niet miskennen , die bij hunne wor-
ding en werking voorzit.

163

Waax zich het schoone meer vertrouwelijk voor onze zinlijk-
heid uit , wordt het bevallig en bekoorlijk. Bevallig heet de inne •
mende wijze, waarop zich dat schoone uiterlijk aan ons voor-
doet en vertoont , .ons vriendelijk toelacht en inneemt. De Grie-
ken stelden de schoonheid onder 't beeld hunner Afrodite (of
Venus) voor, als het toonbeeld der in vollen luister glorende,
vrouwelijke vormen. Die luister, in zijn verdovenden glans door
bevalligheid getemperd, lacht ons toe, en maakt ons zijn bijzijn
welkom , verkwikt ons door zijn minzame vormen, en verrukt en
betoovert ons door zijn lieflijken indruk. Daarom werd ook die
grieksche Schoonheidsgodin door de drie Bevalligheden of Gra-
cien begeleid , die , met hare losse , innemende bewegingen en
blijde dansen , vrolijkheid en lust verspreidden , en alles door een
zuiver, onschuldig liefdebetoon verrukten. Die Bevalligheden der
Oudheid waren echter geen heerschende , maar dienende Godes-
sen. Bevalligheid toch heerscht slechts daar, waar zij niet zoekt
te heerschen , noch anderen in de schaduw stellen wil. Zij zelve
schitteren niet, maar de Godheid, die zij dienen, Afrodite,
schittert door haar; zij zelve zijn niet op verovering uit, maar
Vénus boeit door haar aller harten. Zij jagen zelf geen ijdel ver-
maak na , maar genieten dat, wat haar meesteres geniet, en voelen
slechts dan rouw, wanneer haar meegevoel gener smart niet ver-
zachten kan. Niet tot het gebied der liefde en van 't gezellig ver-
maak beperkt zich echter hare werkzaamheid; ook dat der mu-
ziek, welsprekendheid, poözy, en aller overige kunsten zetten zij
door haar invloed een nieuwe bekoorlijkheid bij. Ja, ook ge-
heel zedelijke eigenschappen , als weldadigheid en dankbaarheid,
kende men haar toe : om toch niet hinderlijk maar welkom te
zijn, moeten beiden met innemende heuschheid gepaard gaan.
Er zijn drie Gracien — zei een latijnsch schrijver — omdat de
ecne de weldaden uitdeelt , de andere ze ontvangt , en de derde
ze dankbaar vergeldt. De beelden en namen dier Gracien ge-
ven ons het juiste deukbeeld van haar aard en bestaan; Aglaja,
de bekoorlijke, met een Roos, als het zinnebeeld van haar ka-
rakter , Rfijkend ; Thalia , de dartele , met den Myrtetak der
Liefde; Eufrosyne, de blijmoedige, met den Dobbelsteen, het
zinnebeeld der speelzieke , ongedwongen jeugd.

Door bevallige zachtheid moet zich, tegenover de meer krach-
tige houding van den man, de vrouw aller harten winnen, naar
die beide bekende versregels van Schiller:

i64

— Kracht zij het kenmerk des Mans,
Maar der Bevalligheid slechts danke de Vrouw hare macht.

Door bevalligen, ongekunstelden eenvoud, zal zij ons, even
als de natuur, op den duur te meer aantrekken, naarmate dit
minder haar streven blijkt, zij er zich minder op toelegt, door
overdadige pracht en berekenende behaagzucht , ons te overrom-
pelen en beheerschen. Wat — als Beets zegt —
Wat aantrekt op den eersten blik,

en toelacht op den duur,
Is eenvoud, wars van kwik en strik,
is eenvoud en natuur.
Bekoorlijk is , in den striktsten zin van *t woord , datgene wat
ons niet slechts aantrekt en aanlokt, maar verlokt en als be-
dwelmend verleidt; datgene daarom ook, wat ons niet slechts
vreedzaam behaagt, maar prikkelt en in onrustige beweging brengt.
Bekoorlijkheid sluit dus niet alle behaagzucht uit.

Wanneer wij ons in algemeene trekken de verschillende ge-
waarwordingen willen voor den geest roepen, op 't gebied van
't schoon en den kunstsmaak bij ons verwekt; dan doen wij dit
het best in vden vorm van beide nevenstaande figuren met hare
overeenkomstige tegenstellingen.
Het schoone

Het bekoorlijke

Het lach-
wekkende'

Het verhevene

Het lage

Genegenheid

Onverschil-
ligheid

Minachting

Het leelijke
Liefde

Haat
Fig. 3 en 4.

Het schoone en zijn
tegenstelling, het leelijke,
ontmoeten elkander in
Het vrees- .^ yreeslijke en 't lach-
wekkende, de twee grens-
punten tot welke zich

Hetafgrijslijke^ei^^^ g^^^^^ uitstrekt.
Het eerste omvat daarbij
alles wat ons lokt en
aantrekt; het andere , wat
ons hindert en afstoot.
Gelijk het schoone daarbij
het gevoel van liefdein-
boezemt, het leelijke dat
van haat; gelijk het ver-
hevene ons achting en
eerbied afdwingt , wekt
het lage en vuige onze
minachting en walging;

Hoogachting

Afgrijzen

Afkeer

i65

en gelijk het bevallige ons aantrekt en betoovert , doet het ver*
schrikkelijke ons huiveren en rillen; terwijl het lachwekkende ons,
in zijn onbeduidendheid, meer onverschillig laat, en het vreese-
lijke ons daarentegen met afgrijzen vervult. Tusschen deze ver-
schillende stemmingen, en de eigenschappen waaruit ze geboren
worden, liggen dan, in de rijkste verscheidenheid, de verschillende
schakeeringen van beiden, die, in den wijdsten omvang, het
gebied van 't schoon omvatten, gelijk zich dit in de verschil-
lende kunsten voor ons opdoet. Onderling staan deze trouwens,
bij al haar verschil , in het innigst verband , daar er eigenlijk
slechts ééne kunst bestaat; gelijk ook het schoone slechts één
is, al openbaart het zich in verschillende vormen. ledere kunst
verlangt echter, dat hare eigenaardigheid in 't oog gevat, en
haar gebied niet te kwader uur door een andere betreden worde.
Een hoofdverschil wordt daarbij door de verschillende zintui-
gen teweeggebracht, met welke wij het schoone in ons opnemen.
Dit zijn niet de lagere, die van *t gevoel, den reuk, en den
smaak; maar de hoogere en edeler, die van 't gezicht en gehoor.
Door 't eerste erlangen wij voorstellingen van de buiten-, door
't tweede van de binnen-wereld , die des gemoeds ; maar beiden,
met ze, door onze verbeeldingskracht, tot beelden te vormen.
Zoo is de Poözy of Dichtkunst bovenal eene kunst van onzen
iünerlijken zin, daar het zinlijke middel, waardoor zij ons 't le-
ven aanschouwelijk maakt, op 't gebied van den geest thuis be-
hoort, en de beelden der fantazie zelf weder voor de verbeel-
ding schetst. Al heeft zij ook voor den uitwendigen zin woorden
noodig, in woorden noch klanken berust haar wezen , maar in de
onstoffelijke voorstelling, die zij in woorden uit. De Muziek of
Toonkunst heeft — gelijk haar naam 't reeds aanduidt — vooral
met tonen, d. i. klanken van een bepaalde hoogte, tot opwek-
king van gemoedsaandoeningen te maken; der Poezy reikt zij
echter vriendelijk de hand tot onderlinge samenwerking. De Rhe-
torika, Redekunst of Welsprekendheid, bedient zich uitsluitend
van woorden , waarbij haar intusschen Poezy zoowel als Muziek ,
met hare beginselen, ter zijde staan. — Die kunsten, welke bovenal
op den uitwendigen zin betrekking hebben, stellen hare onder-
werpen óf vlak óf plastisch d. i. in lichamelijken vorm , voor. Tot
de eerste behooren die, welke men onder den naam van Schil-
derkunst samenvat. De Graveer- of Snij-kunst, in koper, staal, of
hout, verschilt, uit een aesthetisch oogpunt, niet van de Teeken-

166

kunst; het doet er toch weinig toe, of de kunstenaar zijn beelden
met potlood, etsnaald, of graveerstift schetst. De hartseering
vormt den overgang van Teeken- tot Schilderkunst, daar zij reeds
een soort van schilderen met een enkele tint is. — De plastische
kunsten (Architektuur of Bouwkunst , en Skulptuur ot Beeldhouw-
kunst) geven ons het schoone in lichamelijken vorm , en daartoe
moeten ook de Mimiek of Gebarenkunst, en de Tuinkunst, die
zich den srchoonen aanleg van tuingronden en de groepeering
der planten ten doel stelt, gerekend worden. Al deze kunst-
soorten werken op 't schoonheidsgevoel door het oog, naar de
wetten van den gezichtszin, en hebben de teekening tot grond-
slag van hare werking ^

De oude Grieken , wier levendige verbeelding ieder hoogere ge-
dachte als eene Godheid belichaamde en veraanschouwelijkte,
stelden ook de kunsten onder 't beeld der negen Muzen voor.
Die Muzen noemden zij de dochters van Zeus, den vader der
Goden en Menschen, en van Mnemosyne, de Godes der Herinne-
ring. Dansende en zingende betraden zij , al aanstonds na hare
geboorte , het Goden verblijf van den Olymp , waar ze Zeus tot
goddelijke waardigheid verhief. Zij worden ons geschetst met lau-
wer- of rozekransen getooid of met de vederen versierd, die zij
den Sireenen, die bekoorlijke maar wreede zeenymfen, ontruk-
ten •. Een eigenaardige , welbegrepen penseeltrek in 't beeld der

ï „Bij de Bouwkunst", zegt Ch. Blanc te recht, „is de teekening de ge-
dachte van den kunstenaar zelf; zij stelt het beeld van het toekomstige ge-
bouw voor. Vóór het in steen te voorschijn treedt , verrijst en schetst het
zich in den geest van den bouwmeester , die het naar dit beeld zijns gees-
tes afteekent, als de schets van zijn bouwgewrocht. Üe teekening is dus
als het hoofdbeginsel en wezen der Bouwkunst. — Van niet minder belang
is zij in de Beeldhouwkunst, die niet alleen alle kleur kan missen, maar
aan wie deze zoo vreemd is, dat hare beziging, tenzij geheel als bijzaak,
zelfs gevaarlijk wordt. — Bij de Schilderkunst is wel ook de kleur natuur-
lijk een hoofdbestanddeel, doch slechts in de tweede plaats. Wel toch
vereenigen er zich teekening en kleur, om het schilderstuk tot stand te
brengen, gelijk man en vrouw tot de geboorte van een mensch; altijd ech*
ter moet de teekening het overwicht houden. Geschiedt dit niet , dan dreigt
de kunst zelve verloren te gaan; de kleur zal haar te groude richten , gelijk
Eva 't de menschheid deed". {Grammaire des arts du Dessin; chap. V.).

2 Toen de Sireenen, die, om de geschaakte Persefone te zoeken, van
de Goden vleugels gekregen hadden, zich met de Muzen in een wedstrijd
inlieten, werden zij door dezen overwonnen. Zij rukten haar de veeren uit,
en staken zich die als zegeteekenen in de lokken.

167

Muzen: de schoonheid toch heeft wel een zinlijken prikkel noo-
dig, maar zij bezielt en veredelt dien. De Sireenen verlokten
de stervelingen alleen tot verderfelijken wellust ; haar verleidende
tonen, haar bekoorlijk gezang, verrukten den ongelukkige, maar
met de poëzy eener eenzijdige zinlijkheid, door geen hooger be-
ginsel veredeld. Zoo keurig wisten de Grieken te onderschei-
den. De Poözy was hun de eerste en wezenlijkste kunst, die
haar schitterende stralen over 't gansche kunstgebied verspreid-
de, gelijk de zon de wereld verlicht. A polio , de Zonnegod,
was tevens die der Dichtkunst, en de opperste beschermheer
der Muzen.

Ieder van dezen had haar eigen kunstterrein :

Klio geeft der Geschiednis den toon; de kunst van het Treurspel

Is aan Melpomene heilig, het Blijspel Thalia ;

Schettrend weerklinkt de trompet van Kalliop^s Krijgslied ;

Bij den dans zit Terpsichore voor, bij het fluitspel Euterpe ;

Erato zingt het geluk van de Min ; Urania wandelt

Onder de sterren om; Polyhymnia wijdt zich den Reednaar.

Daarbij werd^ gelijk men ziet, minder het middel van voorstel-
ling , dan het voorgestelde zelf in 't oog gehouden. De kunste-
naar , die een tragischen held beeldhouwde , moest er zoowel
als een dienaar van Melpomene bij gelden, als de treurspeldich-
ter, die hem op 't tooneel bracht, of de schouwspeler , die hem
daar voorstelde.

Uit de Middeleeuwen dagteekent de indeeling in het volgende
zestal kunsten : Bouwkunst, Beeldhouwkunst, Schilderkunst, Toon-
kunst, Dichtkunst, en Redekunst of Welsprekendheid. Wij kun-
nen ons daar te eerder aan houden, als zij zich ook in die rang-
orde, naar eigen historische ontwikkeling, van oudsher aan ons
voordoen. Laten wij onze oogen toch over 't gansche kunstge-
bied gaan , gelijk zich dat bij de Grieken aan ons vertoont, zoo
bespeuren wij zonder moeite, hoe deze zes verschillende kunsten
een juiste reeks vormen , waarin zich de menschelijke geest, traps-
gewijze, tot een altijd vrijer, onstoffelijker, met zijn eigen wezen
meer overeenstemmenden vorm verhief. Wij zien toch, hoe niet
alleen de minder stoffelijke , meer — als men 't noemt — ideële
kunsten (Toon-, Dicht- en Redekunst) daarin de drie eigenlijk
beeldende mfeer reële kunsten (Bouw-, Beeldhouw- en Schilder-
kunst) overtreffen ; maar ook , hoe binnen ieder der beide afdee-

468

lingen, de afzonderlijke kunsten een gelijken weg volgen; boe
ook bij haar het toenemen van den onstofFelijken inhoud met
het afnemen van den stofFelijken vorm gepaard gaat. Wel is de
menschelijke geest in ieder kunstenaar geheel werkzaam, en ar-
beidt ieder echt kunstenaar met zijn gansche ziel, legt die als
in zijn kunstgewrocht , verdiept zich met geheel de zwaartekracht
van zijn wil in het onderwerp, dat hij veraanschouwelijken wil.
Hij neemt de gedachte, die hij te verzinnelijken wenscht, als
in zijn hart op, verwarmt en verlevendigt haar daarin, als een
deel van zich zelf; — hij doet zoo zijn werk, als een metalen
klok of standbeeld, uit den brandenden oven zijns gemoeds voor
den dag komen , of toont het als een gedicht met het bloed zijns
harten geschreven. En juist op die geboorte uit de ziel van den
kunstenaar berust de betoovering, door iedere kunst op ons ge-
oefend ; uit ieder waarachtig "kunstwerk toch spreekt ons de men-
schelijke geest zelf als tegenwoordig toe , en treedt ons dus als
eene gestaltenis (als 't ware) van dien geest, als een beeld van
ons eigen leven , voor de oogen. Maar gelijk het bewustzijn
van 's menschen geest, op de verschillende ontwikkelingspunten
zijns levens, van zelf verschillend en meerder of minder ontwikkeld
is ; zoo is ook de eene kunst meer dan de andere geschikt , het
innerlijk wezen en den rijkdom van dien geest te veraanschou-
welijken ; zoo is ook de eene kunst meer dan de andere in staat,
dien geest tot voorstelling en verzinlijking zijner gedachten te
dienen. En gelijk er in de natuur zelve een trapsgewijze ontwik-
keling bestaat van hare onbewerktuigde tot hare bewerktuigde
voortbrengselen , van het delfstoffen- tot het planten- , van dit
tot het dierenrijk, en van het dier tot <len mensch; zoo heeft
er ook in de kunst een voortschrijden plaats van de Bouw- tot
de Beeldhouw-, van deze tot Schilderkunst, van de Schilderkunst
tot de Muziek , van de Muziek tot de Poözy , en van de Poözy
tot de eigenlijke Welsprekendheid.

Met de Bouwkunst vangt alle Kunst aan ; in de Beeldhouw-
kunst uit zich de menschelijke geest , in een meer bepaalden
menschelijken vorm; de Schilderkunst ontvouwt een nog rijker
persoonlijk leven; het rijk der tonen is weder minder stoffelijk
dan dat der kleuren ; de Poezy ontwikkelt een nog grooter rijk-
dom van gedachten dan de Muziek, en de wereld der vrije Wel-
sprekendheid is zoo wijd van omvang, als die van 's menschen
3t zelf. De Bouw-, Beeldhouw-, en Schilderkunst veraanschou-

169

weiijken 's kunstenaars voorstelling in de ruimte, en dat niet in
hare wording, maar als een reeds voldongen Schoon. Muziek-
Dicht- en Redekunst stellen daarentegen het in den tijd geboren,
zich ontwikkelende, het wordende Schoon voor. Die achtereen-
volgende beweging in den tijd, die zich bewegende en voort-
schrijdende tijd zelf, is echter iets levendigers dan de gevestigde
rust in de ruimte. De tijd toch is als de levende ruimte zelf.
Ook uit dien hoofde is de inhoud der drie laatste kunsten rijker
en levendiger, dan die der eerste. In deze heerscht daarom ook
bij voorkeur meer rust en vrede; in gene meer beweging en
strijd, die wekker des levens. Gelijk wij verder boven reeds aan-
stipten, worden de meer uitsluitend beeldende kunsten door het
gezicht, de andere door 't gehoor opgevat, en is dat gehoor een
meer innerlijke zin dan 't gezicht, ja — naar de juiste opmer-
king der Ouden reeds — het meest met den innerlijken, ver-
standelijken en zedelijken mensch in verband *. Door de oogen
nemen wij niet alleen de voorwerpen der buitenwereld waar ,
maar vinden onzen geest er ook door verstrooid; terwijl hij
door 't gehoor meer bepaald wordt. Door de oogen verspreidt
zich de geest , als 't ware , in de buitenwereld ; door 't gehoor
haalt hij den inhoud zijner voorstellingen van die wereld als
naar binnen. Met het oog zien wij meer den uitwendigen mensch;
door het gehoor nemen wij meer 's menschen binnenste, zijn in
• woorden zich uitenden geest , waar. Blinden zijn daarom ook
doorgaans fijngevoeliger en verstandelijk meer ontwikkeld ; terwijl
bij de meer tot zich zelf bepaalde, wantrouwende, en gesloten
dooven, "ook de overige zintuigen minder scherp zijn. De ge-
wrochten der beeldende kunsten werken dus wel onmiddelijker,
sneller, plotselinger , en als bij den eersten oogopslag; die der
andere meer middelijk en langzaam , maar daarom ook'meer aan-
houdend, blijvend, en beklijvend. Gelijk zij uit een meer ontslo-
ten geest voortspruiten , dringen zij ook dieper in dien van hem,

1 Reeds Aristoteles {De Senus I , en elders) merkte op , dat een geboren
blinde zich meestal verstandelij ker ontwikkelt dan een doove; dat het ge-
hoorde den meesten invloed heeft op het zedelijk karakter, zoodat zelfs een
lied zonder woorden een grooter zedelijke kracht oefent, dan eene of andere
kleur ; dat niets ook in staat is het gemoed dieper te treffen en te schok-
ken, dan een merg en been doordringende toon; gelijk ook omgekeerd het
niets meer verzacht en stilt, dan zacht- wiegelende, sussende tonen.

470

die zich voor hen opent. De Muziek zelve werkt betrekkelijk
sneller dan de Poözy , deze weder dan 't Proza ; maar tot die spoe-
dige werking staat de blijvende indruk in een omgekeerde ver-
houding. Een fraai vers blijft ons langer bij dan een fraai mu-
ziekstuk ; een wijsgeerige waarheid vindt wel eerst langzamer
ingang bij den mensch, maar heelt zijn geest haar eenmaal er-
kend en zich geheel eigen gemaakt, zet zij er zich onwrikbaar
in vast. De stof eindelijk , waarvan de Bouwkunst zich bedient
om hare gedachten te verwerkelijken , is hout en steen ; die der
Beeldhouwkunst daarenboven ivoor en metaal; die der Schilder-
kunst zijn de stoffelijke kleuren ; die der drie andere kunsten daar-
entegen klanken en woorden, voor de Muziek de ruischende toon
van 't versmeltend accoord, voor de Poezy en het Proza de af-
gedeelde klanken der menschelijke spraak, en dat, wel voor de
poözy in gebonden, voor het proza in ongebonden, vrijen vorm.

Ook om deze reden, wegens het fijner en edeler uitingsmiddel,
zijn de werken der drie laatste kunsten minder stoffelijk dan die
der drie eerste ; klaarblijkelijk zijn toch, voor de voorstelling van
goddelijke en menschelijke gedachten , hout , steen , metaal , en
kleur een grover hulpmiddel dan klanken en woorden. Onder
die laatste zijn dan echter, om dezelfde reden, Dicht- en Rede-
kunst het meest overeenkomstig den menschelijken geest zelf;
omdat afgedeelde klanken met zijn gedachten meer evenredig
zijn, dan ruischende en versmeltende tonen. Wel pakt de muziek
onder alle kunsten *s menschen gemoed het sterkste aan , en
sleept zij het onwillekeurig als met zich voort; maar die onwil-
lekeurige overmacht is niet het toppunt der kunst, omdat vrij-
heid hooger staat dan noodzakelijkheid, de gedachte dan het ge-
voel, de geest dan de natuur. Onder alle middelen van veraan -
schouwelij king , sluit zich echter de menschelijke taal het nauwst
bij den geest aan, is het innigst met de gedachte verbonden ,
geeft den mensch gelegenheid, zich het meest vrij en zuiver te uiten.

De mensch toch is slechts mensch door de spraak ; juist
die spraak is de natuurlijkste uitdrukking van zijn geest*, en

» „Das Problem des Ursprungs der Sprache", schrijft daarom ook Wundt
terecht, „musste nothwendig so lange im Dunklen bleiben, als die Aus-
drucksbewegungen überhaupt ein psychologisches Rathsel waren, da eben
die Sprache nur die vollendeste Form der Ausdrucksbewegung ist" (Grund-
ffüge der phys. Psychologie II. S 438).

171

niet een willekeurig gevormd middel daartoe, maar de ongezochte,
natuurlijke uitstorting van zijn eigenlijk bestaan zelf en van al
dat, waardoor hij zich van het dier onderscheidt. De mensch
leert spreken, omdat hij — in tegenoverstelling van het dier -^
denken leert; zijn denkvermogen is zijn spraakvermogen en de
toets van zijn raenschen-aanzijn zelf ^ Denken ; — verheven
voorrecht van den mensch, dat hem zijn hoogen rang boven
zijne mede-schepselen , de dieren , verzekert ! Denken ; — edele
roeping , die hem als mensch kenteekent , hem tot mensch maakt !
Denken; — schitterende eigenschap, waar hem de hooge oud-
heid , met treffende juistheid , zijn naam zelf naar gaf! Denker
toch noemde zij hem, met een woord, welks beteekenis wel,
als zoodanig, voor later tijd verloren ging ; maar dat , nog heden
ten dage , in alle germaansche talen , gelijk in ons aller dage-
lijkschen kout , steeds onveranderlijk gebezigd wordt , het woord
mensch zelf. Aan de boorden van den Ganges leefde , vóór meer
dan drie duizend jaren reeds, een beschaafd en ontwikkeld volk
dat, in zijn toen nog levende taal' — onzer eigene rijkste en oud-
ste verwante — den naam mensch {manuscha) d. i. denker (van
den wortel man d. i. denken) bezigde, en hem zoo, in dien naam,
voor alle eeuwen den weg en het doel aanwees , die hij in zijn
ontwikkeling te volgen en in 't oog te houden had. Denkt ! zegt
hem die naam, waar hij misschien gevaar liep, zich gedachteloos
te verslingeren en den weg des diers in te slaan. Denkt I roept
hij hem toe, en wijst hem daarmede op zijn zedelijken aanleg,
zijn verheven werkkring en bestemming, en de bron tevens van
zijn edelst en reinst genot'.

Wanneer het in 't algemeen de roeping der kunst is, het zede-
lijke leven van den geest te verzinnelijken en veraanschouwelijken,
gelijk, omgekeerd, het zinnelijke bezielend te verheffen ; wanneer
in de kunst de geest zich in zijn gelijkmatigen, zinnelijken vorm ,
als ware 't zijn lichaam, uiten en aan 't licht treden moet; —
dan laat zich daartoe zeker geen fijner, smijdiger, minder stoffe-
lijk middel denken , dan de spraak , die als de onmiddelijkste

ï Gelijk dezelfde Wundt doet opmerken, hangt dit met de byzondere
verbindingen zijner stem- en gehoorzenuwvezels en 't ccntraalorgaan van zijn
opvattingskracht in zijn hersenen samen. Aldaar , S. 487 , verg. I. S. 143.

2 Zie de Zielkundig historische Inleiding ter algemeene en nederlandschc
Taalkennis ^ Haarlem, 1871 , bl. 4.

172

uitdrukking van ons denken, gevoelen, en willen, en op zich zelf
reeds een natuurlijk kunstgewrocht d. i. een voortbrengsel der
natuur zoowel, als een gewrocht van den menschelijken geest is.

jjWanneer" — naar de uitdrukking van den eugelschen dichter —
„de woorden adem zijn, en de adem leven is" *, dan moeten
reeds daardoor de werken van beiderlei — gebonden en onge-
bonden — Redekunst, geestrijker en levendiger, dan die der
beeldende en zelfs der Toon-kunst zijn.

Stelt men zich het algemeen ontwikkelingsbeloop der zes ge-
noemde kunsten in het leven der volken voor, zoo ziel men, hoe
zich beide groepen in de gemelde rangorde ontwikkeld hebben,
en hoe zij allen daarbij met den godsdienst — in zijn zuiversten
vorm : 's menschen besef zijner afhankelijkheid van het oneindig
natuurverband — ten nauwste samenhangen. De Kunst — zegt
Lassaulx — bouwde eerst den Goden een woning^ richtte daar
toen hun standbeeld in op, beschilderde dat, bezong en verheer-
lijkte hen in tonen en woorden, en dacht en sprak voorts over
hen en hun samenhang met de natuur en den mensch*; — tot
hij hen — moeten wij er bijvoegen — als de schepselen zijner
verbeelding, ten slotte in die natuur zelf weder leerde ontbinden.

1 Shakspere: „If words be made of breath, and breathof life". HamUi
III. 4.

2 E. von Lassaulx, Philosophie der schonen Künste. München 1860; S. 21 ff.

VUL

BOUWKUNST.

De Bouivkunst is dus , in den rij der fraaye kunsten , in wor-
ding en aanleg, de eerste, en als de grondslag aller andere. De
algemeene behoefte aan ecne veilige woning, qn de vindingrijke
geest van den mensch gaven er de eerste aanleiding toe; de
door arbeid en inspanning verkregen vaardigheid ontwikkelde
haar, en *s menschen aangeboren godsdienst- en kunstzin vol-
eindden haar , of liever riepen haar eigenlijk — als kunst — in
't leven. De hem omgevende natuur zelf stelde hem daarbij hare voor-
beelden voor oogen: de scherphoekige kristalvormen , de ver-
schillende rots-lagen in 't gebergte, de holen en grotten daaronder,
met hun natuurlijke bogen en gewelven, pijlers en zuilen; de
opwaarts strevende, hoog zich verheffende boomen van 't woud,
wier ' saamgevlochten takken een natuurlijk loofdak vormen > de
nesten der vogelen, de cellen der bijen, geheel de instinctmatige
kunstbouw der dieren ; — dat alles deed zich , in en met geheel
haar eigen onbegrensd samenstel , aan hem voor. Dit laatste
evenwel was te onbeperkt en onmetelijk , dan dat zijn beperkte
blikken het konden omvatten ; het moest hem een wanordelijke
samentasting van de legen strijdigste bestanddeelen schijnen ,
waardoor hij zich als overstelpt en verbijsterd voelde. Tegenover
eene hem onbekende, dikwerf vijandige en in haar onbekendheid
schrikwekkende, natuur, stond hij daar met zijn beperkte ver-
stand en wil. De wet zelf zijner ontwikkeling stelde hem hin-
derpalen en verwekte hem vijanden , die hem dwongen , zich ,
te midden zijner eerbiedige bewondering van het natuurschoon ,
dat hem omgaf, ten zeeghaften strijd aan te gorden. Dat hij
daarbij begon , met zich een schuilplaats te zoeken tegen de ruw-
heid van 't weer, en die allengs zelf leerde oprichten, laat zich
denken. Die eerste en ruwe beginselen van den bouw eener hut
of woning, kunnen natuurlijk echter nog niet voor den aanvang der

174

Bouwkunst gelden. De nood , die er hem toe drong , die hem
reeds de grot had leeren afsluiten, waarin hij zijn eerste toevlucht
zocht, en die hem toen zijn armelijk kot leerde opzetten, mag
wellicht als de aandrang tot, als een eerste blijk van zijn nijverheid
gelden; met de eigenlijke houw-kuns^ heeft zij nog niets te maken.
Deze — wij zeiden *t reeds — hangt overal ten nauwste met
zijn gevoel van 't oneindige . zijn zoogenoemden godsdienstzin ,
samen, en, in haar ontwikkeling, tevens van de natuur van zijn
woonstreek af. Twee dingen alzoo, die op 's menschen leven
van den diepsten en duurzaamsten invloed zijn. Van daar dat
dan ook de Bouwkunst, meer wellicht dan eenige andere, ten
nauwste met het volkskarakter verbonden, en betrekkelijk het
minst aan de wisselvalligheid der mode onderhevig is. In haar
achtereenvolgende ontwikkeling , welke met die van *t geheele volks-
leven gelijkmatig voortschrijdt, laat zich als een gestadige uitbrei-
ding der eerste en oorspronkelijke vormen , een steeds meer vol-
maakte werktuigkunde en bouwpraktijk, en een allengs aanwak-
kerende, levensvolle overgang van het roerlooze tot het beweeg-
lijke, van het meer plompe en naakte, tot het bevallige en sier-
lijke bespeuren.

Bij de stelselmatige verdeeling der Bouwkunst, onderscheidde
reeds de Bouwkunde der Oudheid tweederlei. Vooreerst den aan-
leg van geheele steden met hunne openbare gebouwen; ten tweede
dien der burgerlijke woonhuizen in de stad en buiten. Als al-
gemeene uitwendige bestauddeelen van ieder volledigen bouw,
onderscheidde zij verder het op den natuurlijken grond verrijzende
onderdeel, voorts het daarop gestichte hoofdgebouw, en ten
derde het bovenstuk , dat het hoofdgebouw afsloot en dekte. Als
een onmisbaar vereischte van ieder echt bouwgewrocht, rekende
zij de juiste schikking en verdeeling der ruimte; de schoone
verhouding en evenmaat der enkele deelen tot en met elkander
en het geheel; en de innerlijke doelmatigheid en uiterlijke schoon-
heid van 't gebouw. Niets moest den bouwkunstenaar meer ter
harte gaan, dan dit in al zijne deelen de volkomenste evenre-
digheid te geven. Was eenmaal de grootte bepaald, en dè met
het beoogde doel overeenkomstige schikking en indeeling gemaakt,
dan moest hij bovenal voor de juiste verhouding zorgen , opdat
het oog der aanschouwers niet weifelde omtrent de evenmaat en
de schoone samenstemming van het geheel. De Bouwkunst mocht
toch in de eerste plaats de kunst van evenredigheid en evenmaat

175

heetCD.' Het moest voor ieders oog uilkomen, dat alle deelen
een gesloten geheel vormden , er éénheid in hun verscheidenheid
was. Zulk een eenheid bestaat echter niet daarin, dat gelijk-
soortige deelen met bepaalde tusschenruimten terugkeeren; maar
zij veronderstelt als een middenpunt en middellijn , die , gelijk
de as van een kristal, het geheel in Iwée deelen splitst, van
welke ieder het wederbeeld van 't andere is. Zoo kunnen enkele
deelen der eene helft geheel verschillend van die der andere
zijn, maar stemt loch in die helft steeds iets gelijksoortigs er
meê samen, dat zich op gelijken afstand van het middenpunt
bevindt. Die middellijn behoeft ook n\et tastbaar in 't oog te
vallen , noch het middenpunt bepaald aangewezen te zijn; het oog
weet beiden zonder dat wel te vinden. Zoo toch laat zich bijv., ook
in de natuur, de boomstam, zelfs waar hij werkelijk reeds een
einde nam , steeds nog in de takken als naoogen , wier harmo-
nische groepeering zich naar alle zijden gelijkmatig uitspreidt.
Hoe rijker zich het organische leven ontwikkelt, des te klaarder
treedt ook die evenmatige eenheid aan den dag, gelijk bijv. beide
zijden van 't aangezicht met oog en wang , waartusschen de neus
met rechter- en linkervleugel als de middellijn vormt. Op de-
zelfde wijs wordt het middengebouw van een kasteel, welks mid-
dellijn gevel, vensters, en hoofddeur splitsend verbindt, door twee
zijvleugels omgeven, en staan de beide torens eener kerk aan
weerszijden van 't portaal , over welks boog de scherpe hoek het
middenpunt aangeeft.

Deze aesthetische eenheid of harmonie stemt geheel met de
bouwkunstige doelmatigheid overeen, die verlangt, dat elke by-
zonderheid aan het doel en de hoofdgedachte van 't geheel onder-
geschikt zij , om dit tot dienstvaardig orgaan of medelid te strek-
ken. Een ondoelmatig aangelegd gebouw kan nimmer schoon
zijn; zijn deugdelijkheid wordt door zijn schoonheid verondersteld.
Tot die deugdelijkheid behoort ook stevigheid en gemak d. i.
geschiktheid voor het gebruik. Zoo wordt de inrichting van een
schouwburg door de daar opgevoerde schouwspelen bepaald; die
van een tuighuis of arsenaal door de bewaring en groepeering
der wapenen. Heeft echter de bouwmeester aan dien eisch der
deugdelijkheid voldaan, dan is het in de tweede plaats zijne
taak, ook de aesthetischie ordening der byzonderheden tot een
fraai geheel in 't oog te vatten, om zoo de afgemeten afstands-
lijnen een schoone verhouding te doen vormen, en de belangstelling

176

van den beschouwer te doen wekken , ook zonder dat zij hem
terstond ' aan het beoogde doel herinneren. De bouwkunstenaar
moet het verstaan , zijn gemoed in een of andere stemming te
brengen, zonder zijn verstand, als zoodanig, op zich zelf bezig te
houden. Hij moet een aanschouwelijke gedachte bij hem opwek-
ken en voor hem uitspreken, geen dor verstandsbegrip; gelijk dat
bijv. bij een uitsluitend tot praktisch nut bestemde woning van
een boer of handwerksman het geval is. Menig woonhuis wordt
wel op vrij bevallige en innemende wijze gebouwd, maar kan
daarom nog niet in hoogeren zin schoon genoemd worden; om-
dat er ons namelijk geen eigenaardig en geestvol leven uit toe-
spreekt. Daartoe moet de geest van den bouwmeester van een
kunstgedachte doordrongen zijn, die hij ons in de steenen en
't hout weet te openbaren, en waarmede hij al het zinlijke veredelt
en als tot een scheppend leven bezielt. Dit laat zich natuurlijk
veel moeilijker bij alledaagsche gebouwen doen, dan bij tempels
of kerken bijv., wier onstoffelijke bestemming pnmiddelijk tot
schoone kunstverhoudingen leidt; en daarom zijn ook paleizen en
andere openbare gebouwen een schoonen bouwtrant te waardiger,
als er meer verhevens en belangrijkers in hun bestemming ligt.
Een lusthuis kan wel den overgang tot een fraaye burgerwoning
vormen ; maar deze laatste zou reeds haar geheel karakter ver-
loochenen, wanneer zij, zonder de grootsche verhoudingen van
een burgslot, in 't klein toch de bouwkunstige vormen daarvan
wilde naapen, en niet slechts sierlijk- en fraaiheid, maar ook
trots en praal beoogde. Die weêrstrijd van vorm en doel zou
alle schoonheidsgenot verijdelen. Ook omgekeerd echter zal zelfs
de grootste kerk of een ander openbaar gebouw van wanhebbe-
lijken stijl en trant ^ , bij de nederigste boeren- of burger-woning
van aesthetischen vorm en indruk, achter staan.

Daar de Bouwkunst, meer dan eenige andere, op bepaalde
afmetingen der ruimte berust , laat zij ons bij den eersten in-
druk soms koud ; bij eene voortgezette beschouwing wordt echter
de verbeelding weldra levendig, het gemoed voelt zich getroflfen,
ja, tot bezieling vervoerd. Wij wanen ons als in een hoogere
sf^er verplaatst, en de verholen werking van een onzichtbaren

1 Wij hebben er ons, ter toelichting, slechts aan de wanstaltige nieuwere
roomsche kerken te Leiden, Haarlem en elders, of de wangebouwen voor
Hqogeraad en- Colonien in Den Haag , bij te herinneren.

177

geest te ervaren, die zich onder die afgemeten vormen schuil
houdt.

Men heeft de Bouwkunst daarom ook vaak een versteende
muziek genoemd. De vergelijking gaat slechts in zooverre manb,
als de kunst van den bouwmeester juist de steenen als 't ware
bezield en ontvonkt heeft, hun leven en beweging schonk, en
der doode stof een levenwekkenden adem inblies. Bij dat ver-
steenen moet men dan ook niet zoo zeer aan een verstijving, als
wel aan die ru5t in de beweging denken , die inderdaad het ken-
merk der Bouw-, gelijk der Beeldhouw- en Schilderkunst is.
Stelt ons de Beeldhouwkunst bijv. den strijd eener Amazone met
een tijger voor, zoo moet zij zich daarbij tot één oogenblik be-
palen, waarin de beweging dan als 't ware verstolt: zij kan het
leven in den tijd slechts in de ruimte voorstellen. Daarom ligt
er ook in alle beeldende kunsten zooveel bevredigends : zelfs de
hoogste smart van een lijdenden Laokoön of eener Niobe wordt
door een verheven rust getemperd ; en treden wij uit het verbijs-
terende marktgewoel de wanden van een tempel binnen, alle
driften zwijgen en alle onrust van 't gemoed bedaart. Zulk een
indruk wordt daarbij door de Bouwkunst niet alleen op den meer
beschaafde gemaakt; ook de gemeene man wordt bijna onwille-
keurig door den indruk der schoonheid getroffen , die zij in
zulke eenvoudige verhoudingen, op zulk een bevredigende wijze
verwezenlijkt.

De Grieken, die ware tolken van 't Schoon, vonden in 't
menschelijk lichaam het toonbeeld, gelijk aller kunst tn 't alge-
meen, zoo ook voor de evenredige verhoudingen der Bouwkunst.
Bij al hun schoone bouwgewrochten — gelijk wij straks nog na-
der zullen vernemen — ligt de evenredigheid van 't menschelijk
lichaam ten grondslag; daarin toch heeft de natuur zelve de
volkomenste evenmaat en overeenstemming kennelijk uitgedrukt,
en dienovereenkomstig moeten dus ook alle gebouwen worden
ingericht.

Bij deze juiste opmerking der Ondheid, door de kunstrijke
Grieken in hun schoone gewrochten zoo gelukkig toegepast, voeg-
de, vóór een goede vijftig jaar, de scherpzinnige bespiegeling
van een geniaal Zwitser, op nederlandschen bodem gevestigd,
Humbert de Superville , eene tweede , die hij , op geheel oor-
spronkelijke wijs, als het vruchtdragend beginsel aller zedelijke
kunstwaardeering ontvouwde. In het jaar 1827 gaf hij, onder den

Ï2

178

titel van Onvoorwaardelijke Kunst-merken * , zijne treffende be-
schouwingen in 't licht, die — gelijk dat met de schriften van
even bescheiden als begaafde lieden meer gaat — door den groo-
ten hoop veronachtzaamd , slechts bij enkele , minder oppervlak-
kige lezers of hoorders nader bekend raakten , en den blij venden
indruk wekten , waarop haar treffende juistheid aanspraak had.
Buiten die enkelen, in wier geest zij bewaard bleven, en in wier
boekerij Humberts geschrift eene bevoorrechte plaats vond, dreig-
den zij allengs geheel in^ *t vergeetboek, en de overgebleven
exemplaren wellicht onder 't misdruk te raken. Zelfs schenen
zij , vóór een tien of twaalftal jaren , reeds zoo
weinig bekend meer, dat een begaafd fransch
schrijver en kunstkenner, Ch. Blanc, die
ze, bij een uitstapjen in Holland, leerde
kennen , ze zich , ten behoeve zijner eigene
kunstbespiegeling, vrijelijk meende te kunnen
toeeigenen', en er eerst later toe overging,
den eerst verzwegen schrijver, in zijn oor-
spronkelijke waarde te roemen *.

Humbert begint met de voorstelling van
's menschen rechtopstaande lichaam, als de
verlenging der as van den aardbol. Deze
laatste, zoo verlengd gedacht, splitst dat
lichaam in twee volkomen evenredige deelen
(zie fig. 5). Tusschen zijne dubbele zintuigen
op gelijken afstand doorgaande, en de enkele
in *t midden doorsnijdende , geeft zij , over
zijn geheele breedte, van een verwonderlijk
schoone evenmaat bij hem blijk. Twee oogen ,
voor de werking van 't licht berekend ;
twee ooren, voor die van *t geluid ; twee neus-

Fig. 5.

gaten voor die van den reuk ; en voor den smaak wel slechts

1 Essai sur les signes inconditionnels de Vart par D. P. G. H. d. S. —
Leide, C. C. vin der Hoek. — 't Is mij des iz aangenamer, den beminnen
lijken man hier nog mijne hulde te kunnen brepgen, als ik mij persoonlijk
(zoo in als na mijn studententijd) voor de ontwikkeling van mijn kunstzin , bij
de studie van 't leidsche Prentenkabinet, ten zeerste aan hem verplicht gevoel.

a In zijne reeds aangehaalde Grammaire des arts du dessin in de Gazettc
des beaux arts voor 1860 en vv.

3 Gfizette^ eaz, vooi Aug. '60 en '62.

179

een enkel zintuig , maar dit , door een middellijn , in twee ge-
lijke deelen verdeeld. Twee schouders, twee armen en handen
voorts , twee beenen en voeten : zooveel dus als een rechter en
een linker bestaan , waarvan het een des noods voor *t ander in
de bres kan springen. In de lengte ziet het er geheel anders uit:
hier staat de ongelijkheid der verdeelingen, als om hare eento-
nigheid te breken , tegen de evenredige verdeelingen der breedte
over. De armen zijn langer dan de romp, de beenen dan de
armen, en de romp zelf overtreft alle overige leden in omvang
en belangrijkheid. De gelijkvormigheid komt echter, te midden
der ongelijkheid, op nieuw aan den dag in de onderverdeeliug
der leden; de arm toch is, even als het been, in drie ongelijke
deelen verdeeld, en de voet heeft zoowel vijf vingers als de
hand *.

De mensch is het eenigste zoogdier, aan 't welk die recht-
standige houding natuurlijk
is; hij alleen rust op een
grondslag, sterk en stevig
genoeg, om hem die hou-
ding te verzekeren. Op de
loodliJD, daaruit — als ver-
lenging der wereld- as —
geboren, laten zich nu drie
anders liggende lijnen ,
ééne vlakke en twee schuin-
sche, denken (fig. 6). Die
vlakke of waterpasliggende
lijn is onveranderlijk; beide
andere laten zich of min
óf meer schuins voorstel-
len. Zij blijven echter ten
getale van twee, die zich
óf min óf meer verheffen
of dalen. Deze drie lijnen
^^S- 6. jjy — ^Q vlakke en beide

schuinsche — hebben, buiten haar meetkunstige , ook een ze-
delijke, een kunst- waarde door den indruk, dien zij van nature
op 's menschen geest en gemoed maken, en die haar dan ook

1 Humbert £ssai p. i ss. ; verg. Gazette, i86o p. 321.

12"

180

op dien naam van ,,on voorwaardelijke kunst-merken'* recht geeft.
Is het gelaat van den mensch in rust , dat is : in zijn geregelden
toestand, dat zijn de daarop zich voordoende dubbele zintuigen,
aan weerszijden der loodlijn, in dezelfde vlakke lijn geplaatst.
Met betrekking tot beide schuinsche lijnen is er echter twee-
derlei wijziging in denkbaar, naarmate er namelijk een holle of
bolle stand , een nederwaarts gekeerde of opwaartsgaande rich-
ting in gevonden wordt, ten gevolge waarvan zich die dubbele
zintuigen schuins boven of onder de vlakke lijn laten zien. Zoo
stelt zich het menschelijk gelaat in driederlei vorm aanx)nsvoor,
naarmate zijn zintuigen in vlakke, holle, of bolle richting ge-
plaatst zijn (fig, 7). Ook de oppervlakkigste blik nu, opdiedrie-
a b c

Fig. 7.
derlei richting geworpen, zal in ons gemoed onmiddelijk driederlei
verschillende gewaarwording wekken. De waterpasrichting (b)
teekent ons rust^ de nederwaartsche {a) luchthartigheid , de op-
waartsgaande {c) droefgeestigheid^. Bij die drie denkbeelden sluiten
zich verscheiden andere aan; bij *t eerste bijv. die van evenwicht,
vastberadenheid, en wijsheid; bij *t tweede: beweeglijkheid, on-
gedurigheid, en wulpschheid; bij 't derde: verheffing, diepzinnig-
heid , en weemoed. Stellen wij in de plaats dier dorre , en toch
reeds zoo sprekende lijnen , drie vrouwenhoofden , dan zullen wij

* „Un enfant*' (zegt Humbert te* recht p. 6j, „toute personne non préve-
nue (et i*en ai iait l'essai é. plusieurs reprises) nous diront : cttte face rit ,
cette autre pleurcy mettant Ie doigt successivement sur les deux ovales extré-
mes; et si ensuite on leur demac.de ce que signifie la face du milieu, ils
ajouterout : je ne Ie sais pas , elle ne signifie rietC\ — Met deze drie rich-
lingen stemmen dan drie kleuren , met soortgelijke werking ,. {pit , rood^ en
en mart) overeen. (Aldaar, p. 9 ss.)

* 181

er het sprekende zinnebeeld in zien van drie menschelijke eigen-
schappen : wijsheid, wellust, en fierheid. Drie eigenschappen, die
zich bij de Grieken in de drie hoofd-Godessen verzinlijkt zagen,
Athene (Pallas of Minerva) (^), Afrodite (Venus)(a), en Hera (Juno)(^):

b c

Fig. 8.

Wat nu van het menschelijk gelaat geldt, geldt niet minder
van de gebeele natuur. Ook daar heeft de vlakke lijn de hier
opgemerkte werking ; zij geeft haren verschijnselen een karakter
van rust en duurzaamheid. De plechtige stilte der onbewogen zee,
de hardheid en vastheid der rechtlijnige rotsen, de bijna waterpas
gestrekte takken van den verheven ceder, wekken een gelijksoor-
tigen indruk als de rustige Pallas-Athene. En als met de natuur
is het met de Bouwkunst , waar die vlakke lijn van oudsher van
niet minder merkbaren invloed is, en in de indrukwekkendste
bouwgewrochten haar grootsche rol speelt.

Met het grootsche en reusachtige toch ving de Bouwkunst het
eerst aan, om gewrochten tot stand te brengen, in wier diepe,
huiveringwekkende ruimte zich de indruk openbaarde , door 's
menschen geheimzinnig verband met het oneindige natuurleven,
op zijn kinderlijk gemoed, zijn verbijsterden geest gemaakt. De
eerste Bouwkunst ging van den Godsdienst en 't Priesterdom
uit, zoowel bij de volken der Oudheid als bij de gekerstende
germaansche stammen der middeleenwen. Indie , Egypte, en het
middeneeuwsch Europa geven ons, in driederlei hoofdvorm \ den

^ Van den assyrisch-babylonischen terrassenbouw is ons , ook door de
nieuwere opdelvingen , te weinig aan *t licht gebracht, om hem hier meer
uitvoerig te bespreken. Enkele proeven zie in de Kunsthistorische Bilder-
bogen (Leipzig, Seemann, 1877), door Mr. C. Vosmaer ook in Nederland over-
gebracht (Leiden, Sijthoff), No. 37 en 38.

d82

indruk terug , door de werking van 't oneindige op *t mensche-
lijke gemoed te weeg gebracht, in de diepte," de breedte, en de
hoogte van hun tempel- en kerkbouw. De indische tempels, uit
den oudsten, oorspronkelijksten tijd, zijn onmetelijke uitholingen
in de natuurlijke rotsen , met een geduld tot stand gebracht, dat
eeuwen tartte. De hier in prent gegevene van Ellora bijv.

Fig. 9.
(Fig 9) zijn in het hardste rood graniet uitgehouwen, en strekken zich
in hun ganschen omvang over meer dan een uur gaans uit. Alleen
reeds voor den in een open voorhof verrijzenden voorgevel van
den hoofdtempel, moest de granietrots over eene breedte van om-
streeks 1000 voeten weggebroken worden *. Tot op dit oogen-
blik zijn Indie en zijne eilanden met dergelijke tempels , zij 't ook
van minder uitgebreidheid , bezet , en nog altoos worden er
aan weerszijden van den Ganges nieuwe ontdekt. De beroemd-
ste zijn die van 't eiland Ceylon , en die uit de omstreken van
Bombay, Elefante ,^Benares , en Salsette. Geen kennelijk opzet
laat zich daarin ontdekken, geen merkbare orde heerscht er.
Het denkbeeld van den bouwmeester is even duister als het Hei-
ligdom, dat hij in de bergholte heeft uitgegraven; het is even

1 Zie Gruebers Element c der Kunstthëtigkeit, (Leipzig, 1875) S. 108

183

nevelachtig als de Godheid , die hij aanbidt , en die in hare
schepping als verborgen en verward is. Het mystisch Algoden-
dom, dat den Indiérs eigen is, heeft hun tempels zijn .eigenaar-
dig karakter meegedeeld , en is waarschijnlijk de verborgen oor-
zaak hunner voorkeur voor die uitbreiding in de diepte. Zelfs
hunne pyramidale pagoden — van 't indische bhaguwali d. i.
heilig huis — van later dagteekening , al zijn ze minder plomp
van vorm, bootsen nog die in de rots uitgehouwen ruimte,
met de uitgegraven steenbrokken, pyramidaalsgewijs opeengesta-
peld , na. Wat de koepeltjens en torentjens betreft , op zooveel indi-
sche gebouwen prijkend , zij zijn van de Muzelmannen herkom-
stig , en hebben met den eigenlijk indischen geest niets te maken '.
De oude Egyptenaren, hoezeer óp enkele punten aan de Indiërs
herinnerend, verschilden toch van hen door den aard van hun ge-
loof, en door een geest, waarop de drukkende eentonigheid van een
brandende luchtstreek kennelijk gewerkt had. Deels zal daarom
ook aan die luchtstreek wel die smaak voor zware gebouwen zijn
toe te schrijven , die door hun meerdere koelte verkwikking bo-
den tegen de hitte der lucht. Voor een goed deel droegen ech-
ter hunne godsdienstige meeningen er tóe bij, zulk een vastheid
aan hun tempels te geven , en in de zwaarte en breedte van hun
bouw aan den dag te leggen (fig. lo). Zij geloofden aan 's men-

Fig. 10.
schen persoonlijke onsterfelijkheid en verlangden daarom die der
stof, in de vaste overtuiging, dat 's menschen ziel, na duizend
jaar, zijn lichaam weer zou gaan bewonen. Zijpaarden daardoor,

Zie Blanc t. pi. GazctU , Févr. '62, p. 180.

184

met een betrekkelijk geringe zorg voor de woningen der leven-
den , een des te grooter weelde in die der dooden. Hunne woon-
huizen waren weinig anders dan hutten van leem en riet , hunne
grafstedén daarentegen voor de eeuwigheid gebouwd , en hunne
strakke menschenbeelden schenen er op ingericht , om dat beeld
des doods te vereeuwigen , dat hun altoos voor den geest was.
Een volk , zoo geheel met het toekomstige leven vervuld, en dat
zijne lijken meer dan veertig eeuwen te bewaren wist, moest ook
in zijn heiligdommen een bouwtrant huldigen, die door zijn ste-
vigheid hun eindeloozen duur te verzekeren scheen. Een onme-
telijke breedte van grondslag maakte het hoofdkenmerk hunner
gebouwen uit. Muren , pijlers , zuilen , alles in één woord , is in
den eg)rptischen bouwtrant krachtig., breed, en zwaar. En als
om die onwrikbare vastheid nog kennelijker te maken,, is de
breedte van den grondslag nog vergroot door een zijdwaartsche
neiging, die geheel den bouwtrant eene pyramidale strekking
geeft. De pyramiden zelve , waarvan de grootste het hoogste ge-
bouw ter wereld is , zijn op zulk een vasten grondslag bevestigd :
zij zijn veel minder hoog dan breed. Die van Cheops bijv. heeft
beneden eene breedte van bijna 238 nederlandsche el , terwijl de
rechtstandige hoogte nog geen 147 el uitmaakt, zoodat de grond-
slag tot de hoogte staat als 8 tot 5. Zoo zijn die egyptische
gedenkteekenen , zelfs die, welke ook om hun hoogte beroemd
zijn, meer verwonderlijk nog door de uitgestrektheid hunner
oppervlakte, die hen dan ook haast onverderfelijk en eeuwig
doet schijnen'.

Vier tijdvakken laten zich in de egyptische bouwkunst onder-
scheiden. Het oudste, van Memfis, in *t Noordland of Neder-
Egypte, uitgaande, met zijne pyramieden en grafteekenen (mds-
taba's) te Sakbarah en Gizeh; het tweede, na de verplaatsing
van 't Koningschap naar de „tronenstad" Theben, in 'tZuidland
of Opper-Egypte , omstreeks 2000 vóór de kristelijke jaartelling ,
met zijn rotsgraven en zijn Lab)rrinth; het derde, tijdens den
hoogsten bloei van *t rijk, van 1700 tot iioo, metjzijn Ammons-
tempels van Luxor (fig. 10) en Karnak, zijn Ramsestempel te
Medinet-hahu, en zijn heiligdom van Edfu; het vierde eindelijk,
na de eeuwen des vervals en de verovering door Alexander, met

' Aid. p. 132. Verschillende proeven zie in de aangehaalde Bilderbogeti^
No. 34 en 3;, en in Dümichens nader te vermelden geschrift.

485

2ijn Isistempels van Phylae en Dendera, en zijn Chrumtempel
van Elefantine. Van Egyptes zuidelijke grens tot aan de mid-
dellandsche zee, voeren ons de oevers van den Nijl, uit de ver-
schillende eeuwen, zoo een reeks van bouwgewrochten voor oogen,
die in reusachtige grootte, pracht van uitvoering, en den tand
des tijds trotseerende hechtheid, huns gelijken op aarde zoeken.
Die gewrochten zijn tevens de gedenkteekenen eener zoo eigen-
aardig gestempelde beschaving, dat geen der latere volken haar
in haar karaktervolle en als geheimzinnige oorspronkelijkheid op
zij streefde. De bouwkunst der oude Egyptenaren — gelijk men
heeft opgemerkt * — zou zich van haar geboortegrond ook niet
laten losscheuren. Op vreemden bodem overgeplant, zou zij een
raadselachtig gewrocht blijven, voor 't goed verstand van den
toeschouwer ontoegankelijk. Des te duidelijker echter spreekt zij
in haar eigen land hem toe.

Geheel anders dan de egjrptische doen de gewrochten der
germaansche Bouwkunst zich voor, op welke wij later meer om-
standig moeten terugkomen, maar die wij hier, bij wijze van
tegenstelling, voorloopig kortelijk vermelden. Bij deze is het niet
de diepte of zwaarte, maar de hoogte, die het karakter aangeeft.
Zij richten zich ten hemel en heffen, als door den geest gedre-
ven , de spits hunner slanke torens tot hoog in de wolken. Men
zou de waarheid zelf moeten weerspreken , wilde men in hunnen
vorm niet de uitdrukking hunner eigenaardige godsdienst-inrich-
ting zien. Alleen een zedelijke oorzaak kan er hun gewijde en
ongewijde bouwmeesters toe gebracht hebben, kerken van een
zoo aanmerkelijke hoogte te doen verrijzen, die zich, bij haar be-
trekkelijk geringe breedte , dan nog zooveel te hooger voordoen '.
Geven ons, tegenover deze verheffing der germaansche Bouw-
kunst en den godsdienstigen indruk van haar opwaarts strevende
lijnen, die der Indiërs en Eg5rptenaren , in hun zwaarmoedig-
diepen en drukkend zwaren bouw, den indruk van geheimzinnigen
ernst en eeuwentergende duurzaamheid; een derde volk — van
den ouden en nieuwen tijd beide — dat der Sineezen, vertegen-
woordigt ons, in zijn ingedoken, nederwaarts gerichte lijnen, den
eersten in den rij der drie aangegeven karakterkoppen , in zijn

1 Erbkam, Ueber die Grdber und Tempel der alten Aegypter , bij Dttm
ichen Geschickte des alten Aegyptens (Berlin, 1879) S. 16.
a Gazette t. pi., p. 134.

486

geheel onwillekeurig lachwekkende werking. Ik heb , schrijft
Hirmbert (zie boveu bl. i8o, aant.), kinderen mijne ovaaltjens met
hun streepjens voorgehouden, en zij hebben terstond de lachende
en lachwekkende trekken van den eersten, tegenover den meer
huilerig gestemden derden , herkend. Dienzelfden lachwekkenden
indruk nu, als hier die — ook zelfs in streepjens — herkenbare
sineesche gelaatstrekken (fig. ii), maakt de niet minder komi-
sche bouwtrant der sineesche torens en tempels, die — naar de
juiste opmerking van Humbert • — de sterkste tegenstelling met
den germaanschen vormt. Hier geenerlei waardigheid , ernst ,
noch verheffing. Slechts in 't sineesche woonhuis, en zijn minder

Fig. II.

opzichtigen bouw, komt het eigenaardig levendige en bewege-
lijke (zie boven, bl. i8o) der sineesche lijnen, in behagelijker
vorm, uit; waarbij dan trouwens valt op te merken,^ dat hier
de nederwaartsche, ingedoken richting grootendeels door de vlakke
en rechtstandige vervangen is •.

Geen bouwtrant echter der Oudheid gelukkiger van aanleg, noch
weldadiger voor 't oog en streelender voor den kunstkeurigen
schoonheidszin, dan die der Grieken. Met eene kennelijke voor-
keur toch voor de rust en de kalmte der vlakke lijn, die ook de
kenmerkende trek op 't gelaat hunner Godes der Wijsheid, Athene,
is (zie boven, fig. 8, è), en die zij zoowel in de diepte, als de

' „Ces deux extrêmes que nous présentent les constructions Chinoise et
Gothique"; p. 34.

2 Verg. desbelust, de afbeelding in de Gazetfe, enz. p. 137 , en het daar
opgemerkte, p. 138.

48?

breedte en hoogte huldigden, namen zij tevens het treffendst
evenwicht tusschen de driederlei afmetingen in acht. Zij zullen
dan ook, in zuivere schoonheid en volkomenheid van kunst,
bij alle gewijzigde richting van geest, wel voor altoos den eigen-
lijken maatstaf van *t Schoon blijven geven; daar zij toch (gelijk
Humbert zegt) tusschen de beide uitersten der verheven
germaansche en grillige sineesche vormen, een bouwkunst heb-
ben in 't leven geroepen, waarbij de rede zelve als voorzit, om
ons, in één en dezelfden aanblik, de harmonische vereeniging
der meest verdeelde krachten, en al den adel en grootheid van
den treflfendsten eenvoud, voor te stellen. Roepen de gothische
kerken, met haar hemelwaarts strevende pijlers en bogen, bij
uitsluiting een zoogenoemd godsdienstige, aan 't stof ons ontruk-
kende stemming bij ons wakker; de indruk, door 't gezicht van
een griekschen tempel te weeg gebracht, is meer in overeen-
stemming met ons niet minder stoffelijk dan geestelijk bestaan.
Zij bepaalt ons tot de aarde, maar verheft deze tevens, voor ons
oog, met den voor haar geschapen, op haar geplaatsten mensch.
Die mensch voelt er zich in zijn stoffelijk bestaan niet gedrukt en
vernederd , gelijk zich zijn raiddeneeuwsche natuurgenoot 't in zijn
kerken deed; maar hij vindt dat bestaan gelouterd en veredeld
door den geest, dien hij er in erkennen leert, en dien hij als
den zijnen begroeten mag. Een gevoel van welbehagen en ver-
trouwen in de hem, door de natuur, verleende krachten van
lichaam en geest, verblijdt en verruimt hem. Hij voelt die
krachten als verdubbelen, en vermeit zich in al de weelde van
haar bezit, het volle besef van haar aanwezen. Bij dat verhef-
fend bewustzijn valt hem dan tevens een rust en kalmte ten deel,
die hem voor alle hartstochtelijke beroering vrijwaart, en gelijk
wij ze vroeger reeds, als de weldadige vrucht van alle waarachtig
kunstgenot, leerden kennen.

Om tot zulk een gelukkige uitkomst te geraken, en dat heil-
zame evenwicht in de afmetingen hunner bouwgewrochten te
erlangen, maakten de Grieken — niet eenzijdig in hunne wereld-
bespiegeling , gelijk de Indiërs of Egyptenaren, maar door een
treffend schoonheidsgevoel geleid — hunne tempels over 't alge-
meen tweemaal zoo breed als hoog, en zoo lang als breed. Bij
hun geen diepte dus , die ons doet huiveren , geen zwaarte , die
ons drukt en benauwt, geen hoogte die ons duizelen doet; bij
hen een evenmatige werking van vereenigde, en als saamge-

,188

smolten krachten op de harmonische .lemming van 's menschen
geest '.

Bij de meeste volken, schrijft Ernst Curtius *, wordt, op som-
mige tijden, de kunst als een voorwerp en middel van hooger
levensgenot te berde geroepen, en blijft daardoor van den luim
der mode, den invloed van personen en omstandigheden afhan-
kelijk, die hare richting, haar bestaan eh verloop bepalen, zonder
daarom den eigenlijken aard van 't volk wezenlijk te wijzigen.
Bij de Grieken daarentegen was het geheele volksbestaan als op
de Kunst aangelegd; het schoone, als zinlijke openbaring van
het goede, was hun een levensbehoefte, die hun geen rust liet
vóór zij aan en om zich het denkbeeld van schoonheid verwe-
zenlijkt hadden. Daarom maakte die Kunst zulk een hoofdbe-
standdeel van hun leven en streven uit, welker recht verstand
zonder haar onmogelijk is. Zij is het veredelde afschijnsel, het
hoogere levensbeeld van 't volk zelf; want in zijn maatschappelijk
en openbaar leven — wie zou het durven loochenen? — toonde
zich dit steeds zoo ijdel, lichtvaar»Vg, onoprecht, en lyankel-
moedig mogelijk'. Jn zijn kunst-on ikkeling daarentegen, hoe

1 „Il est vrai que les Grecs ont commen par déterminer, avec toute la
perfection que donne uue sagacité spéciale et native, la structure élémentaire
de la langue architecturale, et qu'ils ont fini par porter partout ses scrupules
de puriste, contractés dans ce premier travail. — Ainsi éclairée et formée,
^pargnée et ménagée par la nature, la sensation avait chez l'Hélène une
puissance de vibration et une subtilité extraordinaires. En effet il semble
que la nótre soit émovsisée et ^rossière au regard de la sienne • . . Pour les
sens fins de sa noble race, la forme sensible faisait souverainement vibrer
k Punisson Ie fonds moral de l'homme; la vertu, Ie beau maintien, les pures
sonorités n'étaient point séparés ... Ce tact supérieur a laissé son empreinte
dans Tart monumental des Grecs. Il y a dans leurs édifices des recherches
et un raffinement qui indiquent une étonnante delicatesse de sensibilité. Les
moindres détails portent l'empreinte de cette subtilitd, qui n'a d'égale que
la franchise et la simplicité de l'artiste dans les grands partis". — Boutmy
{^Philosophie de V Architecture en Grice).

2 Zie mijn overzicht zijner beschouwingen in de Kunstkroniek voor 1854,
bl. 71.

* „Ik heb de Grieken lief* (zegt Prof. Cobet, in gelijken geest), „maar ik
vergeet daaroTi niet, hoe zij, meer dan billijk is, listig en sluw, huichelen
en veinzen. Die innige waarheidsliefde, die zucht voor waarheid en recht,
die het hart van den rechtschapen mensch doet gloeyen , is bij de Grieken
noch in hun openbaar , noch in hun byzonder leven merkbaar. De sluwheid
is bij hun in eere; list en afgerichtheid prijzen en bewonderen zij. Wanneer

189

ernstig en gestadig, hoe helder en verstandig, hoe redelijk en
degelijk, hoe evenmatig en harmonisch komt het daar uit! Van
daar dan ook die opleidende en beschavende invloed zijner kunst;
van daar haar vermogen, den mensch in zijne driften te louteren ,
en uit de lagere sfeeren der zinlijkheid te verheffen. Haar schoon
had geen andere beteekenis, geen ander, geheel ongezocht doel
dan de hooge en edele roeping, om de gemoederen tot dat, wat
goed en schoon is, onopzettelijk en onwillekeurig te leiden.
Daarom versmaadde zij alle eenzijdige zinsbegoocheling; zij was
matig en kuisch, en, als de natuur, er op uit, haar bedoelingen
met de geringste middelen te verwezenlijken; zij was geheel door
eigen, even bepaalde als doeltreffende wetten beheerscht, en
daarom door en door waar en gaaf \

Indie en Egypte hadden reuzengewrochten tot stand gebracht,
zonder ze aan een gemeenschappelijken maatstaf te onderwerpen;
hunne tempels en gedenkstukkeu (zegt Ch. Blanc *) kenden wel
afmetingen , maar geeii evenredigheid. Er bestond bijv. geenerlei
vaste verhouding tusschen de hoogte van *t kapiteel hunner zui-
len, en deze zelf. Dan eens waren dezelfde zuilen met geheel
verschillende kapiteelen gekroond; dan weder dekten kapiteelen
van gelijke hoogte zuilen, die in omvang en hoogte geheel ver-
schilden. De Grieken, de schepping in haar volmaaktste gewrocht,
den mensch, bovenal bewonderend, kozen — wij vernamen
*t reeds — zijn beeld ook bij hunne gebouwen tot maatstaf ^

onder ons iemand, uit winstbejag en te kwader trouw, liegt en bedriegt ,
verachten en haten wij hem; maar bij de Grieken was hij een schrander
man ; terwijl daarentegen een open , rond , trouwhartig en eerlijk mensch ,
met ironischen glimlach , een goedaardig man genoemd , en daarmede als
dom en onnoozel gebrandmerkt werd'*. {Pr af. Lectt., 1853 — 1854, p. 13).

1 On voit en quoi consiste ce qu'on peut appeler Ie gout ou Ie sentiment
chez les Grecs: il est plus subtil que fécond, plus penetrant que vaste; il
est, par avance, intellectuel , , , Les sens si déliés des Grecs ne sont point
par eux mêmes créateurs d'ensembles ; il ne savent que se mettre au service
de Tesprit et compliquer ses problêmes de leurs fines exigences. C'est dans
des beautés élémentaires ou fractiónnaires , dans des harmonies aisémeut dé-
composables qu'on les voit k l'oeuvre sous l'empire de la raison, siége cen-
tral de la génération artistique". Boutmy.

2 Gazette, 1 Aug. 1862 , p. 137.

8 „L'édifice Grec ne songe pas seulement è, durer comme l'édifice Egyp-
tien; il n'est pas accablé sous Ie poids de la matière comme un Atlas obstiné
et trapu; il se développe, se déploie, se dresse comme un beau corps
d*athlète en qui la vigueur s'accorde avec la finesse et la sérenité".

190

Zij legden de in hem opgemerkte evenredigheid ook bij dezen ten
grondslag, en zij kozen daartoe een hunner ondergeschikte be-
standdeelen, om tot maatstaf der overige en van 't geheel te
dienen. Zoo kon men , was slechts de afmeting van een der
deelen gegeven, daarna de overige en het geheel samenstellen;
gelijkerwijs als, uit de kennis der verhouding van *s menschen
vingers tot elkander, die der geheele menschelijke gestalte — naar
den zoogenoemden regel van Polykleet • — voortvloeit.

Deze verhouding der deelen onderling en tot het geheel , is
een der hoofd- eigenschappen van 't geen men een bouw- trant of
orde noemt. De middellijn hunner zuilen strekt bij de Grie-
ken tot maat van al 't overige , en naar die maat — moduul ge-
noemd — bepaalden zij al de afmetingen van 't gebouw, die daar-
door in een harmonische evenredigheid gebracht werden*.

Die evenredigheidswet echter, bij den menschelijken lichaams-
bouw werkzaam , neemt de rijke verscheidenheid niet weg , in
de gestaltenis der menschen zichtbaar. Bij den geheel volwassen
mensch blijft alleen de lengte onveranderlijk, daar zij door zijn
beendergestel bepaald is; zijne breedte daarentegen is voor wijzi-
ging en verandering vatbaar. Stellen . wij ons twee menschen
van gelijke lengte voor : de een , met krachtig ontwikkelde en
sterk uitkomende spieren bedeeld, schijnt als voor een Hercules
in de wieg gelegd; de ander, met minder sterk sprekende en
fijner spieren, eer tot een Apollo bestemd. Even zoo twee zui-
len van gelijke hoogte, maar de eene slank en daardoor schijn-
baar hooger; de ander zwaar en daardoor korter; beiden echter
met evenredigheid bedeeld in hare verhouding tot de eenheid
van een uit haar zelf genomen maat, bij welke alleen de een bijv.
negenmaal, de andere daarentegen slechts vijfmaal haar middel-
lijn bereiken zal. Wie dus evenredigheid noemt, noemt tevens

1 Zooals ons die door Galenus is overgeleverd. Denkelijk — gelijk reeds
Ch. Blanc, in de Gazette des beaux arts opmerkte, is hij echter wel uit
Egypte herkomstig; zie ald. t. pi. p. i86.

2 „Il y a*' (zegt Taine , Philosophie de Part en Gr>ce p. 69) „un lien
entre toutes les lormes et toutes les dimensions d'un temple, comme entre
tous les organes d'un corps vivant ; et ils ont trouvé ce lien , ils ont fixé Ie
module architectural , qui d'après Ie diamètre d*une colonne détefmine sa
hauteur , par suite son ordre , par suite sa base , son chapiteau , par suite
la distance des colonnes et l'économie générale de 1'édifice'*.

191

vrijheid ; 2oodra toch die eenheid van maatstaf niet buiten, maar
binnen het bouwgewrocht zelf gevonden wordt , kan de kunste-
naar zijne zuilen naar willekeur verkorten of verlengen, naarmate
hij ze lijviger of slanker, zwaarder of rijziger wenscht. De be-
hoefte aan verscheidenheid gaat daarom, in de grieksche kunst,
met de meeste regelmaat gepaard. De vrijheid hangt met de
wet zelve samen , gaat van die wet zelve uit *.

Van die vrijheid maakte zij echter, naar den verheven eenvoud
van haar karakter, geenerlei overdadig gebruik. Driederlei bouw-
trant volstond, om al de verscheidenheden uit te drukken, door
den griekschen tempelbouw vertegenwoordigd: de een, manne-
lijk en streng, als het karakter der Goden wien hij paleizen schiep,
Zeus ( Jupiter) , Athene (Minerva) , en Poseidon (Neptunus) ; de
ander , teder en bevallig als dat van Afrodite of van Flora ; de
derde vol bekoorlijken trots of mannelijke bevalligheid, als dat van
Hera en Artemis (Diana), of Dionysos'{Bacchus) en ApoUo. Deze
drie bouworden waren voldoende , om , in de klassieke Oudheid,
aan alle eischen der kunst te beantwoorden. Elk der drie was
trouwens vatbaar voor wijziging naar een van beide zijden, met
al de verschillende graden en schakeeringen, tusschen ruwheid
en bevalligheid, den naaktsten eenvoud en den sierlijksteu rijk-
dom, de strengste kracht en de beminnelijkste teêrheid, door
een vrij- werkend kunstenaar in 't leven te roepen. Zij droegen
den naam der dorische, jonische, en korinthische orde.

De dorische was de oudste der drie. Zij dankte haar naam
aan den zoogenoemden dorischen volkstam, die, van Thessalie
uit, het oude Hellas binnentrok, en dien wij, omtrent 12 eeuwen

* „lis ont modifié de parti pris la rectitude grossière des foimes mathé-
matiques , ils les ont appropriées anx exigences secrètes de l'oeil , ils ont
renflé la colonne par une courbe savante aux deux tiers de sa hauteur , ils
ont bombé toutes les lignes horizontales et incliné vers Ie centre toutes les
lignes verticales du Parthénon, ils se sont dégagés des entraves delasymé-
trie mécanique , ils ont donné des ailes inégales d leurs Propylées , des ni-
veaux différents aux deux sanctuaires de leur Erechthéon , ils ontentrecroisé,
varié , infléchi leurs plans et leurs angles , de maniere k communiquer d la
geometrie architecturale la grdce , la diversité, Timprévu , la souplesse fuy-
ante de la vie, et sans amoindrir Teffet de ses masses, ils ont brode sur sa
surface la plus élégante trame d*ornements peints et sculptés. En tout cela
rien n'égale l'originalité de leur gout , si ce n*est sa justesse. Ils ont réuni
deux qualités qui semblent s*exclure : Textr^me richesse et l'extr^me spbri^té",
Taine, t. pi. p. 70.

192

Fig. 12.

vóór Kristus , in den Peloponnesus ge-
vestigd vinden. Kracht en ernst ken-
merkten zijne strenge zeden , plechtigen
eerdienst, stroevere taal, ijver voor
landarbeid en lichaamsoefeningen, en
krijgsdrift. Zijn geest vormde dekrach^
tigste tegenstelling met dien van den
tweeden helleenschen hoofdstam, de
Joniërs, die zich door zachter en in-
nemender zeden, een levendiger, voor
alle zedelijk genot vatbaren aard, gods-
dienstpraal, zoetvloeyende taal, aanleg
voor den handel en kunstsmaak ken-
merkten , en die , in de geschiedenis
der Oudheid, als de bewoners van
't kunstrijk Athenen , gelijk de Doriers
van 't stroeve Sparta, aan ieder be-
kend zijn \

Van den strengen geest van dien
volkstam draagt natuurlijk ook zijn
bouwtraut den stempel. Hij is — hoe-
wel altoos in griekschen zin — stevig,
zwaar, en krachtig, en geeft van zijn
krachten , in 't uiterlijk zijner gewroch-
ten , kennelijk blijk.

De dorische zuil of kolom (d. i. steun)
staat zonder grondslag , als in de aarde
gepoot, kennelijk kegelvormig van schacht
met een lichte zwelling (zie fig. 12 en 13).
De meest natuurlijke stand en vorm dus,
en met de waarschijnlijke herkomst der
zuil in 't algemeen in overeenstemming.
Gelijk toch de menschen denkelijk tot
eerste steunsels hunner woningen een
of ander boomstam kozen, werd deze in
geheel zijn aanleg het ongezochtste mo-
del voor gene *. Als hij , was zij van

* Zie over beide stammen , in hun werking op de grieksche kunstvormen,

laatstelijk Boutmy , in zijne Philosophie de V architecture en Grice, p. 20 et ss.

» Verg. des belust de afteekening bij Ch. Blanc, Gazette, Juin 1862, p. 504.

193

onderen het breedst , en slonk zij opwaarts allengs in ; een vorm
reeds door den aard der zaak zelf geboden , daar het beneden-
deel, buiten den bovenlast, ook het gewicht der zuil zelf dragen
moet. En gelijk hij zich vervolgens, waar zijn takken zich ver-
deelen , weder uitzet ; zoo verbreedt ook zij zich aan den top ,
om den haar opgelegden last te dragen , tot het zoogenoemde
kapiteel (d. i. hoofd y van 't italiaansche capitelloy lat. caput\
Het lichaam der zuil, tusschen dit en den grond, noemt men
haar schacht, In vervolg van tijd kwam daar , als derde deel ,
de grondslag of basis bij , die echter zoo weinig een noodwendig
bestanddeel van den zuilenbouw uitmaakte , dat de Grieken ook
in die bouworden , waarbij het gebruik hem in zwang bracht ,
hem dikwerf lieten glippen , en over 't algemeen slechts als mid-
del aanwendden , om verscheidenheid in de uitdrukking hunner
gewrochten te brengen. Het laat zich dan ook niet ontkennen ,
dat de werking eener schijnbaar niet met overleg geplaatste,
maai- als in den grond geplante of uit hem opgegroeide zuil
krachtiger en grootscher is , dan van die met kunstmatigen grond-
slag. De indruk — naar Blanc's woorden — bij den eersten aan-
blik van 't atheensche Parthenon (zie lager) op den toeschouwer
gemaakt, is dan ook die van een in vollen bouw uit den grond
gewassen tempel , gelijk de Godheid , aan wie hij ter woon strekte,
Zeus' (of Jupiters) dochter en Athenens schutsgodin, geheel ge-
wapend uit het hoofd haars vaders te voorschijn trad '.

De dorische schacht is over haar geheele oppervlakte gegleufd
(ot gecanfieleerd), terwijl aan haar boveneinde tevens als een ste-
vige band is nagebootst , en aan den hals van 't kapiteel herhaald
wordt (fig. 13). De daarop volgende bolronde onderhelft van
't kapiteel noemt men eyerlijst (van 't Italiaansche ovolo\ of in
't Grieksch echinos; haar bovenhelft abakos of dekplaat. Op die dek-
plaat rustte de bovenbouw, door den architraaf of draag- of liever
hoofd'halk geschraagd (aldaar). De naam balk herinnert — gelijk
Blanc opmerkt — kennelijk aan den tijd, toen niet steen, maar
hout tot bouwstof strekte , en , indien ook al de onderbouw van
steen , het bovenwerk geheel van hout was. Vandaar dat ook
Herostratus zoo gemakkelijk dien beroemden tempel der Diana

1 Aldaar p. $07. Hij bespreekt er tevens de gelijksoortige werking van
den gothischen St. Owen te Rouen , waarin de pijlers evenzeer als uit het
plaveisel opschieten.

104

van Efezcin brand steken kon, omdat haar bovendeel uit hout
getimmerd was \

Met dè architraaf maakten de daarboven gestelde fries en
kroonlijst (*t grieksche korónis) de drie deelen van 't bovenwerk
des tempels uit (ald.). T^t fries nam de ruimte boven ^t archi-
traaf in, waar de uiteinden der andere balken haar snijden.
De kroonlijst prijkt weder boven de fries en sluit het houtstuk
af, dat, evenwijdig met de architraaf, op de andere balken ge-
legd was*. Boven haar kon dan *t gebouw óf met een plat óf
met een schuinsch dak eindigen , zonder dat dit op den bouwtrant
zelf invloed had.

In de dorische bouworde waren in de fries, tot steun van
't verdere bovenwerk, steenen aangebracht *, in welke drie
evenredige insnijdingen (in *t Grieksch glyfen , van waar de
naam triglyf voor 't geheel) gemaakt waren. In *t begin bleef
de ruimte tusschen de verschillende iriglyfen open, maar hare *
afdeelingen toch ook vervolgens den naam van tusschen-ruimten
{meiopetC) voeren, toen zij door platte, eenigsins binnen waarts
geschoven steenen gedekt werden , die later tot het aanbrengen
van versieringen dienden, maar bij de oudere dorische tempels
nog glad en onbewerkt waren (ald.).

Tot die oudere behooren die van Korinthe en Psestum, uit
het eerste ^tijdvak der dorische bouworde. Die van Korinthe *
beeft zuilen van nog geen vijfdhalve middellijn hoogte, de kortste,
die ons bekend zijn. Die van den grootsten der tempels te Paes-
tum, den Poseidon -tempel , zijn vijf middellijnen hoog, van een

1 Men zou echter verkeerd doen, uit deze onweersprekelijke herkomst van
den steenen uit den houten bouw, eerstgemelden — gelijk men *t beproefd
heeft — enkel als den namaak van den laatsten te beschouwen. „Quoique Ie
type lignique" (zegt Boutmy, in zijn Philosophie etc. te recht) ,,soit evidem-
ment Ie type original, il y a un grand nombre de cas oü l'artiste s'en est
affranchi. La forme ronde de la colonne , la forme évasée du chapiteau ,
n'ont rien de commun avee Ie pilier et la sous-poutre de décharge de la
construction en bois**.

2 De kroonlijst zelf bestond weder uit drie deelen : de mutulen (of plaat-
neuten) ^ de epithedas [oi sluitlijst)^ en \iQt kymatitim ipi boven-lijstwerk) y
waarvoor wij hier echter naar BlancS of andere leerboeken verwijzen moeten.

3 Verkeerdelijk hebben sommigen daar een laatste herinnering aan oude
balkkoppen in willen zien. Verg. daartegen o. a. Boutmy, in zijn aang.
werkjen, p. i86.

* Afgebeeld o. a. in Kuglers Kunstges chichte I. S. 117.

105

bijna onmerkbare zwelling , maar een zeer
in 't oog loopenden kegelvorm (fig. 13),
en door een zwaren draagbalk en breede
triglyfen met metopen — wij hoorden
*t — gedekt. Toch wordt nog steeds de
machtige werking geroemd , door de groot-
sche puinhoopen op den bezoeker ge-
maakt. Op de moerassige vlakte , ten Wes-
ten door den golf van Salerno besproeid, ten
Oosten door den steilen bergrug begrensd,
die Campanië van 't Bazikilaat scheidt, op
anderhalve italiaansche mijl ongeveer van
de zee, liggen die puinhoopen , het over-
blijfsel eener grieksche kolonie, door
dorische zeevaarders gegrondvest, en den
Zeegod, als schutsheer, gewijd. Omstreeks
het midden der zevende eeuw van uit
het weelderige Sybaris bevolkt, was de
stad Psestum, het oude Posidonia (of
Neptunus-stad), in spijt van menig ver-
bitterden krijg om hare sterke muren ge-
voerd , en later romeinsch geworden, ten
tijde der punische oorlogen nog machtig
Fig. 13- en rijk. Op *t einde der vijfde eeuw on-

geveer was er de Poseidon-tempel verrezen; later werd er een
kleinere voor Ceres — de Graangodin — in dank voor den rij-
ken graanhandel op Sicilië aan toegevoegd. Een open gaanderij
diende voor de behandeling der openbare zaken; een prachtige
schouwburg, waarvan evenzeer de sporen nog zichtbaar zijn,
gaf van de kunstliefde der ingezetenen , en een ruim strijdperk
van hun lateren smaak voor dierengevechten en zwaardvechters-
voorstellingen blijk. Tal van schepen vulde er steeds de gast-
vrije haven, en een vrolijk gewemel van bedrijvige handelslul
bracht een woelig leven op de thans nog kennelijke nauwe stra-
ten en het ruime marktplein. De grond was er vruchtbaar ; door
de bergen in den omtrek werd hij tegen den Noorde • en Ooste-
wind beschut, terwijl de frissche zeelucht de brandende hitte
der zonnestralen temperde. Lijders kwamen versterking putten
uit den weldadigen dampkring; dichters bezougen om strijd den

tweemaal 'sjaars herhaalden bloei der „rozen"

van Paistum, nog
13*

196

door Virgiliui)' verheerlijkt. Viooltjens en ligusters versierden er,
naar Martiaal, de velden, en zelfs Ariosto wist nog van den
gloed te zingen, in de lente door hunne bloemen ten toon ge-
spreid, als het zinnebeeld van den blos der schaamte op de
maagdelijke wang. Met recht voerde de stad dan ook een Roos
tot zinteeken , tusschen een Sireene en een Dolfijn : gelijk de
eerste den vreemdeling door haar zoeten geur verkwikte , lokte
gene hem tot haar, en lootste deze hem voorkomend de gast-
vrije haven binnen K

Welk een verschil tusschen de bedrijvige , rijke, en weelderige
handelstad der Oudheid , en haar hedendaagschen staat 1 Natuur
en mensch vereenigden zich om haar te verdelgen. Woeste Sa-
raceenenhorden vernielden haar in de 9e eeuw onzer jaartelling ,
en dwongen haar ingezetenen , in 't gebergte ten Oosten , een
nieuwe woonplaats te zoeken. Binnen haar verlaten muren dreven
toen de wateren hun spel , die , van de bergen dalend , wel de
vlakte haar vruchtbaarheid gegeven hadden, maar, niet bij tijds
afgeleid , bederf voor gezondheid brachten. Zoo moest , bij ont-
stentenis der ingezetenen en hunner schuttende hand , de verlaten
stad allengs in een moeras verkeeren , waai de koorts in plaats
der weelde huisde, en de rozen van Psestum verstikten onder
't giftige bijgewas. «Slechts tweemaal in 't jaar, in de lente en
den herfst, veroorlooft de anders zoo bedorven lucht — de aria
cattiva — Paestums velden te naderen ; maar ook dan is eerst
twee uur na den opgang der zon , en niet later dan tot één uur
vóór zijn ondergang , een oponthoud raadzaam. Bleek van koorts
en huiverend van koü , dwalen er de weinige bewoners der
leemen hutten rond, die er de kleine roomsche kerk van Maria-
boodschap omgeven , en de plaats der eenmaal zoo weidsche stad
beslaan.

Als om, op dat tooneel der vergankelijkheid, voor den onver-
derfelijken duur van 't kunstschoon te spreken, zijn daar,' te
midden van al . die ellende , drie gebouwen staande gebleven ,
bestemd om ons den dorischea tempelbouw, in al zijn krachtig
schoon , te toonen. Eeuwen lang door de geleerden voorbijgezien,
die — als Winkelmann klaagt — naar namen en jaartallen wroeten ,

1 Verg. de reeds aaaigehaalde studie van Zimmermann , Die Tempel von
F(sstum, S. 5.

497

maar de Kunst over 't hoofd zien ^ , werden zij eerst in *t mid-
den der vorige eeuw door een schilder aan 't licht gebracht.
Sedert zijn ze voortdurend door zijne kunstbroeders — daaronder
Calame — geschilderd , en door kunstlievende reizigers bezocht.
In eenzame majesteit verheft zich , in de ruime vlakte , de
tempel van Poseidon (fig. 14): een langwerpig vierkant /dat —
gelijk alle grieksche beide en kristelijke tempels — van *t Oos-

Fig. 14.

ten naar *t Westen gericht is, maar in *t Westen, niet (als de
Kristenkerken) in 't Oosten, zijn belangrijkste deel heeft. Daar
toch stond het beeld van den God, het gelaat naar 't Oosten
gekeerd, en het oog op het offeraltaar, dat in den voorhof onder
den blooten hemel geplaatst was. Aan den Westkant van dien
voorhof, de voorzijde naar 't gebergte gericht, prijkte het ge-

1 't Is inderdaad een juiste opmerking van Blanc en Vitet, dat *s menschen
oog zich eerst allengs moet leeren ontsluiten voor den grootschen eenvoud der
kunst, en dat de oppervlakkige bespiegelingen van een Vitruvius het, tot op
Winkelmann en later toe, zoo goed voor de bouw» als beeldhouwkunst der
grieksche Oudheid gesloten hielden. {Gazettey t. pi. p. 150 s.)

198

bouw op een breede onderlaag van gehouwen steenen , in drie
rijen op elkaèr gevlijd. Had men deze beklommen, zoo kon men
de buitengaanderij Dinnentreden, die de eigenlijke tempelwoning —
het gewijde huis, de hiera oikia — omgaf'. Het telde voor en
achter zes, in de lengte veertien zuilen aan elke zijde. Hare
breedte van meer dan een halve el zou ze plomp doen schijnen,
werd haar, door de in *t oog loopende versmalling (fig 13) en
de vrij diepe gleuven , geen leven en beweging bijgezet. Een
gevoel van onverwinnelijke kracht schijnt den breed uitslaanden
echinos te doen zwellen , en hem den last van den zwaren archi-
traaf^ als ware hij een veerkrachtig kussen , te doen dragen.
Levendig plant datzelfde gevoel zich in de krachtige insnijdingen
der negen triglyfen en haar sierlijke metopen voort, om dan in
de zachtgloo)'ende schuinte van het geveldak een bevallig einde
te nemen.

De binnenruimte van den tempel , half zoo breed als lang ,
was door een stoep van drie treden, ieder een palm hoog, boven
de voorgaanderij verheven, uit welke men, haar betredende, in
den vóórtempel {pronaos) tusschen twee vooruitschietende zij-
muren, met zoogenoemde anten of breede pilasters *, kwam. Rechts
en links van die treden heeft men in de zijmuren trappen ont-
dekt, langs welke men in de bovenverdieping van den tempel
klom. Die binnenruimte was met muren omgeven, en door twee
haar doorsnijdende rijen , ieder van zeven zuilen , in drie af dee-
lingen verdeeld, beide uiterste ongeveer ter halve breedte der
middelste. Die zuilen, kleiner dan de andere, droegen (en dragen
nog nu) een architraaf, waarop de zuilen der bovengaanderij ,
in gelijk aantal met die van beneden, rustten; zij waren echter
maar elf voet hoog en gelijkmatig versmald, zoodat zij zich geheel
als de voortzetting der andere voordeden. • Thans staan er nog
acht op haar oorspronkelijke plaats (fig.- 14).

Het middenruim van den tempel , dat door beide verdiepingen
heenliep, was van boven niet bedekt, maar onder den blooten

1 Waar dit , gelijk hier , van rondom het geval was , noemde men den
tempel „omzuild*' {peripteros) ; was dit slechts bij de voorzijde het geval :
„van voren bezuild" {prosiylos) ; bij beiden , voor- en achterzijde : „aan
weerszij bezuild" {amfiprostylos)\ staken de zuilen voor de helft in den
muur: „schijnbaar omzuild" {pseudo-peripteros).

2 Van *t Gr. antaoo (vooruitzetten), en tot versterking aan 't vooreinde der
muren aangebracht. Eene afbeelding zie bij Blanc , Gazeiie ^ 1863, p. 233-

hemel \hypcBihros)\ een gebruik, dat ook bij de meeste grieksche
tempels op Sicilië, in 't Parthenon, en elders voorkomt, en zich,
waar het niet (als bij vele oud-etrurische) met den eerdienst
samenhing, uit de moeilijkheid verklaren laat, het langs een
anderen wég te verlichten. Waar toch, gelijk hier, de binnen-
ruimte {cello) , in onderscheiding van den voorlempel en 't ach-
terhuis (ppisthodomos) , zoo ver naar achter gedrongen was, had,
zonder dat bovenlicht, zelfs bij open deuren of metopen (door
welke anders 't licht binnendrong) een nachtelijk duister moeten
heerschen. Om echter den tempel en vooral het Godsbeeld tegen
den invloed van 't weer te vrijwaren, was ook hier ongetwij-
feld , gelijk bij de meeste gebouwen der Ouden , een zoogenoemd
velarium of beweegbaar schermdak aangebracht , dat uit tapijten
of hout bestond en naar welgevallen kon weggenpmen worden.
Thans is dat beeld sedert eeuwen vervallen, die tapijten vergaan,
het marmer dat den bodem dekte verweerd, liggen de binnen-
zuilen voor een gedeelte in puin, en woekert het onkruid welig
om den voet der overige voort. De oude Goden zijn verdwenen;
met hun is alle strekking, doel, en beteekenis van hun tempel
verloren gegaan; maar die tempel zelf staat, ook als puinhoop,
nog in zijn aloude majesteit daar. De onwrikbare wetten van
't schoon spreken er met onverbroken kracht; in harmonisch
evenwicht dragen er, naar haar onherroepelijke uitspraak, de
krachtvolle zuilen nog altoos den last dier eeuwenheugende zwaarte
op den veerkrachtigen nek.

In dat evenwicht ligt het geheim van al het kunstgenot, den
eerst overweldigden , maar weldra bevredigden beschouwer der
tempels van Paestum geschonken. Spijt de ongehoorde steen-
hoopen, waaruit zij gewrocht zijn, zijn ze nergens plomp, nergens
drukkend noch onredzaam. Als een kampvechter , die zijn li-
chaam niet afmat maar beheerscht, doen zij met den last tevens
van hun kracht blijken, dien te torschen. Met weelderige blijheid
vervult ons de aanblik der zoo gelukkig verwonnen moeilijk-
heid; met bewondering tevens het besef dier moeilijkheid zelf.
Blijft de strijd ons niet verborgen , ook de blijde zege straalt ons
toe. Zonder den een hadden wij van den ander niets vernomen.
Geen zege zonder strijd, geen krachtsverwinning zonder last.
Evenwicht tusschen kracht en last is dan ook een wet niet der
kunst alleen, maar ook der natuur. Overal waar wij dat even-
wicht bespeuren, wordt een gevoel van welgevallen ons deel,

200

dat ons in de gelukkigste stemming brengt; waar wij het missen,
zal een gevoel van onrust ons bezielen, tot dat alle weêrstrijd
vereffend is. Overdadige kracht zonder last kan hoogstens be-
wondering wekken, maar gaat tevens steeds met een indruk
van verspilling gepaard; terwijl een overdadige last, door gee-
nerlei kracht opgewogen, het drukkend gevoel van onmacht doet
geboren worden. Het kenmerk van 't Schoon — wij zeiden 't reeds
vroeger — is die bevredigende, die zaligende stemming, uit de
bespiegeling van een evenmatig en harmonisch kunstgewrocht,
bij den toeschouwer geboren.

In het Parthenon — het Heiligdom der atheensche Maagd —
bereikte de dorische bouwkunst, onder attischen invloed, het
toppunt van haar schoon. Een streven naar bevalligheid mengt
zich in dat naar kracht, en smelt er tot het hoofdkarakter,
dat eener minzame majesteit, samen. Wel mocht dan ook —
naar Blancs uitdrukking ^ — een tempel , door het smaakvolste
volk der aarde aan de Godin der wetenschap gewijd, dat mengsel
van zacht- en strengheid toonen , dat de gewijde woning der
strijdbare, kuische, en fiere maagd past*. Hier is alle oorspron-

ï Gazette . t. pi. p. 155; verg. aldaar (p. 186 s. s.) de veelsins belang-
rijke , meer uitvoerige beschouwing , voor welke ons echler hier de noodige
ruimte ontbreekt. Eene afbeelding zie o. a. ook Bilderbogen , No 2 , 4.

2 In de lotgevallen dier woning weerspiegelen zich, op de treffendste wijs,
die van land en volk zelf. Negen eeuwen lang bleef zij haar oorspronke-
lijke bestemming getrouw, werd toen in een kerk veranderd, aan de kos-
telijke Moedermaagd gewijd, en bleef dat weder duizend jaar; daarop werd
ze tüt een turksche moskee, en als zoodanig, in 1687, door de bommen
van den veneciaanschen veldoverste, Königsmark, geteisterd. In de eerste
jaren dezer eeuw plunderde haar, bij stukken en brokken, de schotsche
Lord Elgin , die trouwens daardoor tevens oorzaak werd , dat zij niet alleen
voor andere meer baatzuchtige en onbeschaafde plunderaars gevrijwaard
bleef, maar dat ook hare onschatbare kunstgewrochten, 'n\.\ Br itsch Museum^
voor 't eerst ter algemeene kennis gebracht werden, zoodat hij er beter dan
den schimp van Byron , in zijn Childe Barold^ voor verdiend had. In 1835
eindelijk werd zij van binnen opgeruimd en tot een kunstmuzeum ingericlit.
Maar ook zoo nog — zegt de schrijver, aan wien wij deze byzonderheden
ontkenen — geldt van haar, wat reeds vóór 17 eeuwen Plutarchus van
Athenens bouwgewrochten roemde , dat zij in schoonheid van den aanvang
af oud, in b^valligen bloei altoos even Irisch en nieuw waren; als waren
zij van een nimmer verouderden geest bezield, die haar een onverstoorbaar
leven inblies (E. van Lassaulx, t. pi. S. 44).

201

kelijke stroefheid voor een ongekende verfijning geweken; hier
overtrof de dorische bouwkunst zich zelve, en de kunstenaar,
die het tot stand bracht — Iktinus — kon voortaan slechts in
nieuwe vormen baat zoeken * , om gewrochten te scheppen , die
niet bij dit behoefden achter te staan.

Die nieuwe vormen waren die der jpnische orde. Uit Klein-Azie
herkomstig, en niet zonder invloed wellicht van oostersche voor-
beelden geboren*, ontwikkelde zich deze te Athenen vooral in
haar smaakvolsten vorm. De van elders opgevangen indruk, als
men 't heeft opgemerkt ', strekte slechts om te meer den schran-
deren en geestvollen trant te doen uitkomen, waarop het griek-
sche vernuft zich 'daarvan te bedienen wist. Nam het uit Azië
de zoogenoemde voluut of krul van zijn jonisch kapiteel over,
welk een gansch andere beteekenis erlangde deze onder zijne
bewerking. Terwijl zij daar, in haar karakterloo ze verdubbeling^
slechts den strijd van last en steun aangaf, werd hier die ver-
houding op de daar ontbrekende eyerlijst met bladerkrans over-
gebracht, en het daardoor ontlaste kruldeel tot een omwindsel
gemaakt, dat aan weerskanten opgerold en saamgevat is. De
zuil zelf wordt als bezield , om ons den indruk te geven van een
bevallige en lachende ranke schoone, die er van den haar te
dragen gegeven last een brok afrukt, om zich daarmee te tooyen.
Schertsend en spelend neemt zij haar taak op zich, en alle indruk
van dienstbaarheid , door haar dorische zuster gegeven , is bij
haar voor dien van een lustige vrijheid, een blijmoedige bedrij-
vigheid geweken. * In dien geest bouwde nu Mnesikles de Pro-
pyleen, onbekende meesters den tempel der ongewiekte Over-

1 Bij den bouw namelijk van den ApoUo- tempel te Bassae in Arkadié,
die wel , even als het Parthenon , van buiten naar dorischen trant omzuild ,
maar in zijn binnenruimte met een rij van 'onische halfzuileii omgeven was.
Verg. Kuglers Handbuch der Kunstgeschichte ^ I. s. 136, Gühl en Caspers
Denkmaler der Kunst T. 14, 4.

2 Verg. met name het pro to-j onische voluut^ of onder-kapiteel, uit het paleis
van Persepolis, bij Kugler , Geschtchte der Baukunst I. S. 108; Kunsthist,
Bilderbogen No. 38 , 9.

3 Roszmann, in een opstel lm neuen Reich^ 1873, 29. „Dat wat de
grieksche kunst" , schreef in gelijken zin O. Jahn , „tot kunst, tot grieksche
kunst maakte, liet zich niet van elders invoeren noch overplanten Zij
putte hare bezieling uit de diepte van den griekschen geest zelf, door oog
en hand van grieksche kunstenaars gediend". Die hellenische Kunst {Popu-
liire Aufsatze, S. 118. f).

winning, dien aan den Illyssus, en *t Erech-
theion. Daar komt zij alzoo , in al haar
losse bevalligheid, tegenover de strengere
dorische vormen van den Theseus-tempel
en 't Parthenon, uit. In de jonische orde
heeft de zuil, in onderscheiding der do-
rische, een grondslag (fig. 15), maar is
deze rond, en niet Cgelijk later) op een
vierkanten steen als voet rustende. Daar
het denkbeeld van kracht voor dat van
een lossen zwier moest wijken , was de
voorstelling van een opwas uit den grond
niet meer noodig. Deze grondslag werd
door twee rondingen (of toren) en een haar
scheidende holte (of skotion) gevormd ; in
't Erechtheion is de bovenste van beide
van een vlecht omwonden {ald)^ in die
der Overwinning, door drie gleuven om-
snoerd. Daardoor schijnt het, als rustte
de zuil op veerkrachtige sloffen, die zich
uitzettende door een koord weerhouden
worden. Een denkbeeld van lenige veer-
kracht heeft dus dat der onbuigbare sterkte
vervangen , waarmee de dorische schacht
onmiddelijk uit den grond als opschoot.

Niet minder echter dan de grondslag,
zou de schacht zelf, door haar gewijzigde
verhoudingen, van een slankheid doen blij-
ken, als met geheel het bevallig karakter
der nieuwe orde strookte. Terwijl zelfs de
hoogste dorische zuilen — die van 't Par-,
thenon — slechts zesmaal haar middellijn
bereiken, hebben de jonische gemiddeld
negenmaal de hare; waarbij dan, door
den vergrooten tusschenafstand der zuilen
onderling, dit verschil nog toeneemt. Door
Fig. 15. de reeds zoo korte zuilen der dorische

tempels zoo dicht bij elkaar te plaatsen, deden de Grieken de
forschheid van haren aard des te krachtiger uitkomen. Werd nu,
bij de wijziging, door den jonischen bouwtrant in die zuilen

2Ó3

zelf aangebracht, ook haar onderlinge afstand nog vergroot, zoo
moest de werking dubbel zijn. Zij gingen tot beiden echter
eerst allengs, en in toenemende mate, over. In den Overwin-
ningstempel — een der oudste van de orde — is de hoogte der
zuilen nog slechts van 8, de onderlinge afstand van 2 middel-
lijnen. In 't Erechtheion zijn ze èn reeds hooger — 9 aan de
Oost-, ruim 8 aan de Noord-zij — èn verder van elkadr ge-
plaatst — 2V2 aan gene, bijna 3 aan deze zij.

Meer dan in grondslag of schacht, treedt evenwel in 't kapi-
teel der zuil het onderscheid van beide bouworden aan den dag
in de reeds genoemde voluten of krullen^ die het versieren, en
wier aziatischen ^ oorsprong men óf in de afbeelding van een
vrouwenkapsel, óf in die der horens van een outer-ram, of in die
der omgekrulde berkeschors, óf eindelijk in die der houtkruUen
heeft willen zien , onder de schaaf van den werkman geboren.
Bij de smaakvolle Atheners namen zij allengs den spiraalvorm
dier zeehoornen aan, te midden van welke — naar de oude le-
gende — de Godin der Schoonheid zelve uit de golven geboren
was. Zeker is het, dat zij de bevalligste kromming vormen, in de
natuur denkbaar. Op die even slanke als bevallige zuilen moest
nu de geheele bovenbouw rusten; natuurlijk, dat ook dit zonder
geen aanmerkelijke wijziging geschieden kon. Niet alleen werd
daartoe de zware architraaf verlicht en verdeeld, maar tusschen
de schacht der zuil en den last, haar te dragen gegeven, werd
als een kussentjen gelegd, dat van voren spiraalgewijs orage-
rold, en aan weerszij door banden saamgesnoerd, een zacht rust-
bed vormen zou voor de lichte dekplaat en draagbalk daar
boven {ald!). De dekplaat zelve was sierlijk met eirondjens om-
zet , terwijl kransen van verguld brons de kapiteelkrullen omslin-
gerden, en de hals der zuil daartusschen met bevallige vlechten
. ot palmblaadjens versierd was {ald.). Het oog of middenpunt
der krullen was evenzeer verguld. En wel verre (zegt Beulé
ergens), dat al dit weelderig sieraad voor overlading zou moeten
doen vreezen, was het zoo smaakvol aangebracht, en het marmer
zelf zoo los en bevallig bewerkt, dat het in geen harden steen
gebeiteld, maar als in zachte stof geborduurd schijnt ^

Gelijk met zuil, dekplaat, en draagbalk, is het ook met ge-

' Over de schitterende werking der kleuren in 't uiterlijk der grieksche
tempels, kan men oordeelen uit de gekleurde afbeelding in de Denktnüler,
IV. 15. A. — Verg. over dit vraagpunt voorts Semper, Der Stil, H. IV.

heel het bovenwerk en zijne verhouding
tot gene. In den Poseidon-tempel is
die als 3 tot 7 , in het Parthen ou als
5 tot 14, in den Overwinnings-tempel
daarentegen op '/g verminderd, en
heeft dus het bovenwerk , in plaats van
een derde of meer , nog geen vierde
van de hoogte der zuil. De fries is
daarenboven niet meer in triglyfen en
metopen verdeeld, maar veelal met al-
lerhande beeldjens van menschen en
dieren versierd. De kroonlijst eindelijk
prijkt, even als de architraaf, met een
sierlijk gebeeldhouwd bovendeel ; terwijl
ook in haar onderdeel dat van den ar-
chitraaf herhaald wordt.

Na de jonische volgt de korinthische
orde, ruim 4 eeuwen vóór de kristelijke
jaartelling geboren. De grieksche legende
schrijft hare vinding aan den korinthischen
beeldhouwer Kallimachus toe. Op het
graf (zoo verhaalt zij) van een jong meis-
jeu, waren, in een mandjen, eenige voor-
werpen neergezet, waarop zij zeer gesteld
[,], was geweest, en die met een platten

steen bedekt waren. Een akanthus groeide
daatom heen , en omwelfde mandjen en
steen met zijn gebladert; de beeldhouwer
zag dat in 't voorbijgaan , en door den
bekoorlijken aanblik getroffen, wendde
hij het tot den nieuwen kapiteelvorm aan,
die nu aan zijn geboorteplaats den naam
ontleende. Zeker is in deze vergelijking
het beeld van 't korinthische kapiteel
treffend geschetst, gelijk bij den min-
sten blik daarop blijken moet (fig. 16).
Omgebogen akanthus -bladen van ver-
schillende hoogte omgeven het voor
i^ig. 16. 't oog verscholen mandjen, en nemen

aan de zuil zelve de plaats der jonische krullen in ; terwijl één hun-
ner, krachtiger dan de overige zich verheffend, op 't midden van

205

den dek- steen , als bloem ontluikt, en er de zoogen oem de roos vormt.

Het oudste aller bekende korinthische kapiteelen is in den-
zelfden Apollo tempel van Iktinus, waar zich ook die jonische
halfzuilen vertoon en ; het prijkt er echter vereenzaamd en alleen.
Eerst honderd jaar later (335 vóór Kristus) vinden wij in 't ge-
denkteeken , voor den Athener Lysikrales uit penthelisch mar-
mer gebeiteld, de orde op een geheel kunstgewrocht toegepaste
Later komt zij bij de Grieken zelf niet veel voor; des te meer
echter bij de Romeinen, die er de schoonste gebouwen — den
tempel van Vesta te Tivoli, dien van Minerva te Assur, het
Pantheon te Rome, enz. — in oprichtten, en daarbij allengs,
in den tijd van 't Keizerrijk , den akanthus door den olijf of ook
een meer fantastisch gebladert vervingen. Is de jonische orde die
der bevalligheid , de korinthische mag te recht die der pracht
heeten. De talrijke gleuven der schacht zijn niet louter insnij-
dingen meer , maar uitrondingeu , door geen scherpe riggel, maar
een smal vlak gescheiden; zij loopen daarbij doorgaans in een
halfrond uit. De hoogte van 't bovenwerk is omstreeks het vijfde
van die der zuilen ; de architraaf is er , even als bij de jonische,
in drie afdeelingen gesplitst , van welke de bovenste en onderste
soms in breedte verschillen. De fries verschilt niet van de jo-
nische; blijft ze glad, zoo wordt ze even breed gelaten als de
architraaf ; is ze voor beeldhouwwerk bestemd, wordt ze omstreeks
een vierde verbreed. Dat beeldhouwwerk zelf verschilt echter
aanmerkelijk ; zoo bescheiden het op de jonische fries blijft, zoo
weelderig is 't op de korinthische. Gewoonlijk vindt men er
die fantastisch gerolde bladeren, uit welker stengels dieren- of
menschenbeelden te voorschijn treden: dan eens kinderen voor
een bloem verschrikt , waaruit hun een leeuwenkop tegengrijnst ,
dan weder gevleugelde paarden , sfinxen , of grijpvogels ; soms
ook rammen , die elkander met hun horens dreigen , of fantasti-
sche Sireenen, die tusschen de bladeren wemelen, of eindelijk (als
in den Vesta-tempel) bij afwisseling, ontvleeschte ossekoppen
en aan hun horens gehechte vruchtkransen, als het zinnebeeld der
slachtoffers en offeranden aan de Godheid gewijd. Over 't alge-
meen heerscht er dus het fantastische beginsel, en voert er boven
't jonische rnenschenbeeld den boventoon.

Gelijk de Romeinen de korinthische orde ontwikkelden en tot
haar hoogsten bloei brachten , deden zij de dorische en jonische

^ Eene afbeelding daarvan zie o, a. Bilderbogen , No. 9, 11,

206

daarentegen, dikwerf tot wankunst toe , ontaarden', en werden zij
daarin de voorloopers der zoogenoemde Renaissance *. Hun bouw-
leeraar Vitruvius, wiens oogen voor het eigenlijk karakter der
grieksche kunst gesloten bleven ', werd door den Italiaan Vignola en
zijne medestanders, in zijn verbijstering gevolgd. Zelfs de korin-
tische stijl, hoe rijk en schitterend door hen omwikkeld, bleef
onder hunne handen niet geheel voor verbastering gevrijwaard;
allen legden zij een vierkanten steen onder den grondslag hunner
zuilen, of plaatsten deze op een voetstuk, dat ze nog wanstal-
tiger deed uitkomen. Ook de zoo onoogelijke bolle fries is van
hunne vinding *.

Buiten de drie besproken bouworden neemt men , op 't voet-
spoor van Vitruvius, nog een vierde, de zoogenaamde toscaan-
sche aan. Zij is echter geheel denkbeeldig, en niet anders dan
de dorische van alle karakter beroofd, en in haar indrukwek-
kenden eenvoud door een armoedige schraalheid vervangen.
Nog minder dan deze vierde komt voorts een vijfde — de zoo-
genoemde saamgestelde — orde in aanmerking, die slechts een
wijziging der korinthische is , met verwisseling van *t akanthus-
voor een olijf-blad, en *t aanbrengen van een met eirondjens
versierden eyerlijst. De Italiaan Perruzzi zocht haar in zwang te
brengen. Men kon echter even goed (schrijft Blanc) een nieuwe
orde vinden in de vervanging der roos van 't kapiteel door een
vrouwen masker , of van 't kapiteel zelf door een omgekeerden
met bladeren omvlochten klok, gelijk dat later inderdaad be-
werkstelligd is.

In den bloeitijd hunner kunst, de gouden eeuw van Perikles,
brachten het de Grieken zelf in zwang, hunne tempelzuilen
hier en daar door menschenbeelden te vervangen , den architraaf
nu eens op dat van een man — en dan Telamon (of naar den
wereldtorschenden Atlas) Atlant genoemd — dan eens op dat
van een vrouw — onder den eenvoudigen naam van meujens
{korat)^ of den meer bekenden van Karyatiden — te doen rusten.

* „Die Dorische und Ionische Ordnung (waren) in der Römischen Architek-
tur eigentlich nur dem Missverstandniss und der Verschlech tering unter-
worfen". Guhl u. Koner, Das Leben der Griechen und Romer II S. 17.

* Zie later. s ixt, daarover o. a. Blanc, Gazette, Aug. 1862.

* Van Balladio namelijk.

^ Zoo namelijk worden zij zoowel in oude grieksche opschriften, als bij de
hedendaagsche Atheners, genoemd. Zie Blanc, Gazette^ Mars 1863, p. 129,

207

Een oude legende — ons door Vitruvius bewaard «— zegt , dat
de naam der laatsten uit het peloponnezische Karya herkomstig
zijn zou, 't welk, in den strijd tegen de Petzen, voor zijn ver-
bond met dezen , door den dood zijner mannelijke en de weg-
voering zijner vrouwelijke ingezetenen gestraft werd. Ter ver-
eeuwiging van dat feit en van den slavendienst , waartoe zij -
nu vernederd werden , hadden de bouwkunstenaars haar onder
den last der draagbalken gebukt voorgesteld. Gelijkerwijs had-
den de Spartanen, na den slag bij Plataese, een galerij gebouwd,
wier bovenwerk door perzische gevangen-beelden gedragen werd.
En zoo ware dan allengs die wijziging in den zuilenbouw in
zwang geraakt. Zeker is 't, dat in den Zeus-tempel van 't oude
Agrigentum de hoofdruimte door zui-
len is afgezet, op welke, tot torsching
van den bovenbouw, Atlanten van acht
ellen hoogte (fig. 17) geplaatst waren, die
gevangen Carthagers (zoo vrouwen als man-
nen) voorstelden Bevalliger dan deze on-
gelukkige lastdragers, zijn de vrouwe-
beelden , die, zonder inspanning of moeite,
en met een uitdrukking van tevredenheid
op 't gelaat, het bovenwerk zonder fries
van 't Pandrosa-tempelljen te Athenen (fig.
18) schragen. Op de saamgerolde vlechten
van haar weelderige lokken rust een kapi-
teel, dat de slankheid der rijzige beelden
nog te sprekender doet uitkomen, en ze
(naar Blanc's woorden) den marmeren last
met even vaardige kalmte doet torschen ,
als vroeger 't gewijde mandjen, haar door
de priesteres van Pallas toevertrou wd. Te
recht voegt hij daaraan toe, dat zich de
Grieken, bij 't houwen dezer beelden,
Fig. 17. niet — gelijk men beweerd heeft — in hun

hoofd hebben gezel, een nieuwe — zoogenoemd perzische of
Karyatiden orde te scheppen, maar slechts van al de vrijheid
blijk gaven, waarmede, onder de leiding van een waarachtigen
schoonheidszin , de kunst kon werkzaam zijn , zonder den zui-
versten smaak te kwetsen.
Wij hebben daar straks reeds met een woord gezegd , dat d^

208

Fig. i8.
Romeinen, terwijl zij beide andere bouworden slechts bedierven,
de korinthische daarentegen meer ontwikkelden. Hun tempel-
bouw was namelijk — gelijk geheel hun kunst-beschaving, maar
hier nog te meer door de daarmee gepaarde godsdienstvormen —
op griekschen leest geschoeid , in welken zij grootendeels slechts
betrekkelijk geringe wijziging — gelijk bijv. de weidsche uit-
breiding van den voorhof * — aanbrachten. Van 't grootste be-
lang evenwel was eene andere verandering, die zij in 't leven
riepen, en welker doortastende toepassing den romeinschen
bouwtrant zoo kennelijk van de grieksche onderscheidt : die van
den gewelt- of bogeubouw , door de Grieken weinig of niet , en
althans nooit op zoo groole schaal bewerkstelligd. De Romeinen
ontleenden hem waarschijnlijk ten deele van de Etrusken en
andere volken van Oud Italië, bij welke er reeds vroeg spo-
ren van gevonden worden , maar brachten hem tevens tot vol-
ledige ontwikkeling *. Hij was hun , behalve voor hun tempels ,

1 Zie daarover Guhl u. Koner t. pi. S. 20, en de afbeeldingen van den
sclioonen Antoninus-en-Faustina tempel, den Jupiters- tempel te Pompeji, en
de bekende maison carrée van Nimes, ald.

2 Eenige proeven van etruriscben bouwtrant zie Bild^rhogen No. 15, 7 — 13.

209

met name ook voor hun bruggen, waterleidingen, poorten, en
triomfbogen van de heilzaamste en schitterendste werking. Laatst-
gemelde, uit de bekende instelling der triomftochten hunner
zegevierende krijgshoofden geboren, doen meer dan iets anders
de eigenaardige zijde der romeinsche bouwkunst uitkomen.
Nergens toch uit zich de gewelf bouw zoo eenvoudig en tevens
zoo vol van de schoonste w^king , noch laat zich de vereeniging
van den oud-italiaanschen bogen- met den griekschen zuilen-
bouw, die als het sprekendste kenmerk der romeinsche bouw-
kunst vormt , treffender waarnemen , dan in die geheel vrijstaande,
van alle kanten toegankelijke zegebogen, met hun gewelfden
doorgang en halve en heele zuilen.^/Bij allen eenvoud van 't daar-
aan ten grondslag liggende beginsel, liet zich dit echter tevens
in de rijkste verscheidenheid toepassen, en doen zich daarbij
vooral twee hoofdsoorten aan ons. voor : die met één en die met
drie doorgangen *. Van de eerste is ons, in den Triomfboog van
Titus te Rome, een even schoone als gedenkwaardige proeve
bewaard gebleven ; van de andere levert ons die van keizer Con-
stantijn een des te merkwaardiger voorbeeld op, als daarin
tevens de herinnering niet alleen aan zijn tijd, in zijn verwin-
ning van zijn tegenkeizer Maxentius, maar ook aan dien van
keizer Trajanus, in zijn zege op de noordsche barbaren , her-
dacht wordt. Toen men namelijk, ten jare 312, besloot, den
zegevierenden Constantijn een zegeboog op te richten, zag men
zich door gebrek aan tijd gedwongen, ten deele het beeldhouw-
werk en de bouwstof van een vroeger tijd te bezigen, en werd
zoo de boog, aan beide voorzijden en den midden -binnenkant,
met herinneringen aan 't leven en streven van Trajanus versierd.
Na de eerste eeuw onzer jaartelling werden de grieksch-
latijnsche Godsdienstvormen allengs door andere verdrongen,
die, op een gewijzigd joodsch Godsbegrip gegrond, geen veel-
heid maar eenheid der Godheid — al ware 't dan ook in drie
zoogenaamde personen — met onbeperkte macht en met een
onbegrensd bovenaardsch bestaan-, een even onstoffelijk als onbe-
stemd aanzijn, preekten. Die vormen waren die van het thans nog
altoos voortkwijnende Kristendom, en riepen, met de veranderde
strekking van 's menschen geest en godsdienstzin , allengs ook
een natuurlijke verandering in zijn gewijden bouwtrant in 't leven.

1 Zie beide in afbeelding bij Guhl en Koner, t. pi. S. 119 en 121.

210

De eerste Kristengemeenten, nog door 't vijandige Heidendom
verdrukt, hielden hare godsdienstige bijeenkomsten deels ten
huize harer meest gegoede leden, deels — door den nood ge-
drongen — in de zoogenoemde katakomhen^ de onderaardsche
grafgewelven van Rome *. Zoodra zij echter, tusschen de verschil-
lende vervolgingsbuyen door , wat luchtiger a;demden , begonnen
zij zich, vooral in de laatste helft der 3e eeuw, eigen gebouwen
in te richten. En nauw had zich, in 't jaar 313, de eerste
Kristenkeizer , Constantijn, voor den nieuwen godsdienst ver-
klaard , of hij beval , „allerwegen in de hoofdsteden en provin-
ciën, tempels en bedehuizen op te richten, de verstoorde te
herstellen , de beschadigde te vernieuwen , en , waar het noodig
scheen, andere geheel uit den grond op te halen" *.

De bouworde der eerste Kristen-kerken kon natuurlijk niet
geheel nieuw zijn; gelijk men in 't maatschappelijke en staats-
ieven aan de vormen der joodsche en heidensche Oudheid ge-
bonden bleef, zoo richtte men zich ook naar haren bouwtrant '*.
„Wat de laatste betreft, bleven de bogen en zuilen de gewone
oud-romeinsche vormen behouden , en zeer dikwijls gebeurde
het — vooral te Rome, waar de gedenkteekenen der Oudheid
overvloedig waren — dat de bruikbare overblijfselen van andere
gebouwen , wier wederge men niet vermocht te scheppen , voor
de nieuwere gebouwen werden aangewend ; terwijl men het ,
vooral met betrekking tot de zuilen, een geluk moest achten,
wanneer men een genoegzaam aantal kon bijeenbrengen, die, naar
stof en vorm , met elkander eenigsins overeenkwamen" -♦. Wat
de joodsche Oudheid aangaat , gelijk de nieuwe, godsdienst , in
zijne kerkelijke vormen , slechts een gewijzigd Jodendom was ,
en van de joodsche hoofdstad zelve was uitgegaan, zag men
zich reeds daardoor onwillekeurig ook op den bouwvorm van

^ Zie over deze Kraus' Roina Sotterranea, Die r'ómischen Katakomben^
2te Aufl., Freiburg im Breisgau, 1879.

• 2 Moll, Geschiedenis van het Kerkelijke Leven der Christenen y enz. (Lei-
den 1855) II, bl. 17.

8 „Eben so wenig" , zegt Mothes te recht, „als jemals eine neue Sprache,
eine neue Staatsform erfunden worden ist, wo auch immer neue Principien
sich geitend machten; eben so weuig wird jemals ein neuer Baustil, ja, nicht ^
einmal eine neue Bauform plötzlich aultreten".

* Moll t. pi. bl. 25 , waar men echter , in plaats van scheppen , Jur stellen
leest; denkelijk door onachtzame vertaling van Kuglers Hoogd. her zu sttllen.

den joodschen tempel en Herodes' koningshal, tot voorbeeld voor
zijn eigen Godsgebouwen, gewezen. Men vond tevens elders, gelijk
met name te Rome, zoo wereldlijke als tempel-gebouwen genoeg,
in vorm daarmede overeenkomstig, en gok reeds in de met zuilen
afgedeelde hoven of zalen en voorhoven der grootere woonhuizen
herkenbaar *. Zoo werd de meestgebruikelijke kerkvorm allengs
de langwerpig vierkante, die men aan die verschillende gebouwen
ontleende , en met den algemeenen naam van Basilika doopte *."
Een breed, meestal onoverdekt midden-pand {beuk oï schip) yftr^
daar aan weerszijden door een overdekt zij -schip, -pand, of -beuk
omgeven, door een zuilenrij van *t eerste afgescheiden. Aan
het eene, een manslengte verhoogde uiteinde was voorts, voor
eene halfronde nis {concha of ah sis) ^ een open plaatsruimte aan-
gebracht (de zoogenaamde tribune)^ terwijl het geheel met mu-
ren omtrokken was. Aan het tegenoverliggend einde, den in-
gang, was een voorportaal, uit hetwelk men slechts de stand-
beelden en gewone kunstversiersels had weg te laten, om er een
geschikte plaats voor de „boetenden en ongedoopten" te erlangen.
Het ruime midden-pand en beide zij -beuken lieten zich met het
noodige gestoelte voorzien; in den later, tusschen de nis en het
middenschip, aangebrachten dwarsbeuk, dien men dan, aan
weerszijden , nog iets over de breedte van 't middenschip uit-
bouwde, verkreeg men, met den gewijden kruisvorm voor de
kerk, tevens eene gewenschte afscheiding van den priesterstoet
en het volk, en vond daar ook eene geschikte plaats voor de
avondmaalstafel of het altaar, gelijk daarachter en op zij voor
den bisschop met zijn ouderlingen en diakenen. Gaat men de
nog bewaard gebleven basilieken', of die welke ons, door een
of ander tijdgenoot beschreven worden, na *, zoo herkent men

' Verg. voor een en ander het uitvoerige betoog van Mothes S. 96 ff.

2 Dat men dezen naam niet aan de koningshal te Athene ontleende, maar
hem voor velerlei gebouwen in gebruik vond, is, tegenover de vroegere min-
juiste voorstelling , door Zestermann , in zijn doorwrochte verhandeling over
Die antiken und die Christlichen Basiliken u. s. w. (Leipzig, 1847), ^et
eerst duidelijk in 't licht gesteld , en sedert door den reeds aangehaalden
Mothes, in zijn scherpzinnige uiteenzetting over Die Basilikenform. bei den
Christen der er sten yaArAunderteu,s. w. {Lcipzig^ 1865), nog nader bewezen.

3 Men hield zich te liever aan dezen naam, als hij zich op den heer en ko-
ning der kerk liet toepassen. (Zie Kugler, Gesch, derBaukunst^ I. S. 354).

* Meer dan vijftig vindt men er, van 250 — 580, bij Mothes vermeld; een
aantal sc-:et en in platten grond zie bij Zestermiann t. pi.

■ 14*

212

er lichtelijk dezen algemeeuen vorm
in (zie bijv. fig. 19 , den platten
grond van den St. Paulus bij
Rome). Beide zijschepen waren ge-
woonlijk half zoo hoog als de
middenbeuk. Allengs begon men
voorts, voor het zangkoor der
agere geestelijkheid, aan het einde
van 't middenschip eene ruimte
af te sluiten, aan weerszijden van
welke men dan zoogenoemde am-
honen (of kansels) aanbracht.

Een der schoonste ons bewaard
gebleven basilieken is de St. Apol-
linariskerk te Ravenna, uit de
eerste helft der 6e eeuw, na de
verdrijving der Gothen, en de her-
rijzenis der stad als hoofdplaats
van 't zoogenoemde Exarchaat.
De middenbeuk rust op 24 zwart
en wit geaderde marraerzuilen ,
uit het eilandjen Marmora, op vier-
kante voetstukken en met eenig-
Fig. 19- sinskelkvormig kapiteel, met scherp

uitkomend bladwerk, en daar boven een afgeknot-pyramidale
steen , met een kruis , een bloem , of letterteeken versierd, waar-
door de daarop rustende boog verhoogd, en in last verlicht schijnt

(zie fig. 20). Door den aanleg
van smalle scheidsmuren tus-
schen de door bogen verbon-
den sterke pijlers, maakt het
uitwendige (fig. 21) een geluk-
kigen indruk. Deze wordt nog
verhoogd door de zware breedte
der zoogenoemde ardica^ en den
statigen ronden kerktoren, al
^^S- 20. g^g^g^^ ^g2e laatste dan ook nog

in geheel geen organisch verband met het gebouw , en als leven-
loos op zich zelf; in kennelijke onderscheiding van den levens-
vollen gothischen torenbouw, bij welken hij als de hoogste uit-
drukking van het opwaartstrevende beginsel der geheele bouw-

213

orde is. „Vatten
wij" (zegt KinkeP)
„ditalles samen, en
merken wij tevens
op, dat zich de
ronde koor-nis hier
van buiten vijf hoe-
kig voordoet; zoo
zien wij dat, in dit
bouwgewrochl der
6e kerk-eeuw, de
op louter bruik-
Fig. 21. baarheid bedachte

basilieken-bouw reeds overschreden is, en een nog weidscher
ombouw als voorbereidt".

Gelijk voor de kerken aan de oude basilieken, hield men
zich voor de weldra óf afzonderlijk verrezen , 6f met die kerken
verbonden doophuizen (baptisteria) , aan den achthoekigen of
ronden vorm der oude badhuizen. Daar toch ook de doop steeds
bij indompeling geschiedde, lagen dezen daartoe 't naast voor
de hand.

Zoo hield het, in Italië zoowel als in *t van daaruit gekers-
tende Westen , van Constanlijn af, tot op de loe — in 't eerste
zelfs tot de 13e — eeuw aan, voor zich de basilieken-bouw
allengs in den zoogenoemden romaanschen bouwtrant verloor,
en door zijn zooveel weidscher gewrochten vervangen werd. In
't Oosten, waar — te Byzantium of Constantinopel — de hoofd-
zetel van 's Keizers rijk gevestigd was, ontwikkelde zich de
kostelijke bouwkunst al eerder in meer zelfstandigen — zooge-
noemd byzantijnse hen — trant, al ging ook deze natuurlijk van
de oude basilieken uit. De byzantijnsche onderscheiden zich
echter al dadelijk door de bovengallerij der zijbeuken, naar oos-
lerschen trant tot zitplaats der vrouwen bestemd. Zoo vinden
wij 't in de reeds vermelde basiliek van Tyrus , van 't jaar 323 ,
zoo ook in enkele, op byzantijnsche wijs gebouwde kerken te
Rome (St. Agnes en St. Laurens).

Bij deze, door.de zeden teweeggebrachte wijziging van bouw,
voegde zich een veel kennelijker onderscheid, dat het eigen-

In zijne AltchristUche Kunst, Bonn 1845 S. 107.

214

aardige van 't byzantijnsche bouw-karakter , het hoofdbeginsel
van geheel zijn aanleg zou uitmaken: het koepelgewelf. Wel
hadden ook de Romeinen zelf reeds koepels gekend , en hebben
zij ons met name in Agrippa's grootsche Pantheon, uit de eerste
jaren na Kristus *, een der verhevenste bouwgewrochten in koe-
pelstijl nagelaten; in den byzantijnschen stijl vond die koepel
echter haar ware , geheel gewijzigde ontwikkeling. Laat hij zich
didr het best als een halve uitgeholde kogel voorstellen, die een
cirkeh-onde ruimte overdekt; hier, waar hij met een gebouw
van verscheiden beuken in verband werd gebracht, moest hij, in
de eerste plaats , . op eenige afzonderlijke steunpilaren hoog ver-
heven worden. Daartoe nu bracht men gewoonlijk acht — soms
ook slechts vier — zware pijlers in *t midden van 't gebouw
aan , door stevige bogen verbonden. Op die bogen verhief zich
dan een acht- of vier-kante boven- bouw , op welken weder het
koepelgewelf rusten moest, 't Zij nu geheel het gebouw vier-,
acht-, of zestienkant (gelijk Karels oude Dom te Aken) was, zijn
eenheid* werd alleen aan den Oostkant door de uitwendig drie-
zijdige, van binnen halfronde apsis (zie boven, bl. 211) gebroken;
terwijl aan de Westzijde gewoonlijk een voorportaal was aange-
bracht, dat, even als de overige ondergeschikte ruimten, met
kleinere koepels bedekt werd.

Haar toppunt bereikte de byzantijnsche bouwkunst in de, onder
keizer Justiniaan, door Anthenius en Isodoor, omstreeks 537,
vernieuwde Sofia-kerk — thans de hoofdmoskee — te Constan-
tinopel*. Wel bleef zij ook later nog eeuwen lang — zelfs tot
na de verovering der stad — voortleven ; zij wist zich echter
noch van vreemden invloed vrij te houden, noch even grootsche
gewrochten te scheppen, en hield zich, voor de kleinere, aan dat
eenmaal gewrochte toonbeeld. Naast dit vestigde zich evenwel
nog een andere hoofdaanleg, die zich, in den wijdberoemden
Sint Marcus van Venetië (1043), ook naar 't Westen overplantte.
Daarbij bleef het gebouw evenzeer vierkant met een koeper in
't midden, maar gaf deze tevens de doorsnede van een kruis
met vier gelijke armen aan, dat men — in onderscheiding van

1 Zie de verschillende afbeeldingen bij Guhl u. Koner, Das Leben der
Griechen «. R&mer II. S. 29—34.

2 Niet onwaarschijnlijk schrijft Kinkel t. pi. Justiniaans grootsch bouwge -
wrocht aan zijn streven toe, met Rome's Pantheon te wedijveren.

215

't latijnsche met zijn ongelijk verdeelde armen — het grieksche
noemde. De vier eindpunten van dat kruis werden dan doorgaans
met even zoovele kleinere en lagere koepels bezet *.

Men wachte zich, met dezen byzantijnschen bouwtrant, dien
te verwarren, dien men vroeger zeer oneigenlijk dien naam
gaf, maar sedert — in tegenoverstelling van hem — den ro-
maanschen genoemd heeft, en die, drie of vier eeuwen lang,
vooral het germaansche Europa met zijn indrukwekkende kerk-
gewrochten verrijkte. In naakten, maar grootschen eenvoud
en ernst, eerst zwaarmoedig en drukkend, later meer levendig
en smaakvol, verrijzen deze, door de zorg en den arbeid der be-
nedictijnsche en cisterciencer kloosterbroeders en bouwmeesters,
die hunne kunst-beginselen aan den vroegeren basilieken- beide
en koepel-bouw ontleenen, maar ze hier op ruimer schaal toe-
passen. Treden wij eene kerk uit den bloeitijd binnen (fig. 22)»
dan zien wij den eerst rechtlijnigen aanleg, geheel tot den
latijnschen kruisvorm ontwikkeld. Twee zij-wanden, ter halve
breedte van 't middenschip, werden door een reeks van beurte-
lings — of ook twee om een — ronde zuilen en vierkante pijlers»
op denzelfden afstand van elkander, daarvan gescheiden. Twee
aan twee zijn die zuilen en pijlers, door halfronde bogen, tot een
zoogenoemde arkade verbonden , op welke de scheidsmuur rust ,
die tot den rand van het schuine dak opklimt. Op den naakten
muur is, boven de arkade, een vooruitspringende, later veeial rijk
versierde rand aangebracht, naar welken (in sommige kerken)
een andere lijn, van de zuilen uit, rechtstandig opschiet Soms
ook is de muur boven den arkaden-rand boogswijze doorbroken,
en wordt daardoor een gallerij over de zijschepen heen geopend;
zoo bijv. in de grootsche kerk te Doornik. Twee aan twee wor-
den de arkaden ook dikwerf door een omvangrijken boog om-
spannen. Vrij dicht onder den dakrand werden de vrij kleine,
rondbogige vensters aangebracht. In den eersten tijd waren de
drie panden óf met een laag balken, tusschen welke door men
het schuine bovendak zag, óf met een vlakke plank overdekt,
die dan met schilderwerk versierd werden; gelijk dat nog in de
beide weidsche kerken der 12e eeuw te Hildesheim — de
eenigste, waar het bewaard is gebleven — plaats grijpt. Onder

1 Verg. Lübkes Vorschule der Baukunst s. 13, en over den St. Marcus,
in platen en beschrijving, bij Kugler, Baukunst ^ II. S. 39.

216

het koor en de apsis, soms
ook — gelijk te Quedlinburg
bijv. — onder 't geheele dwars-
pand \ werd vaak een krypty
krocht^ of kroft (van 't Gr.-
Lat. crypta of krupia d. i.
verholen) y als een soort van
onderkerk gevonden , waar-
door het koor eenige trappen
verhoogd werd, en onder
welker op zuilen of pijlers
rustende gewelven een apsis
met outer gevonden werd.

De pijlers *, zoo boven als
onder, zijn gewoonlijk vierkant,
en worden door ettelijke lagen
zware opeengestapelde steenen
gevormd, maar voorts, zoo
aan 't hoofd als den voet, door
onbeduidende grenslijnen van
den grond en den muur ge-
scheiden. De zuil daarentegen
bestaat nog altoos uit hare
drie hoofddeelen : schacht ,
kapiteel , en attische (of joni-
sche) voet, waaronder dan een
zware vierkante steen i^oi plint)
is aangebracht. De vier daar-
door uitspringende hoeken wer-
den in later tijd met een zoo-
genoemd hoekblad gedekt ,
eerst een eenvoudig scherp-
Fig. 22. kantig stuk steen , daarna

meer afgerond, en eindelijk met allerlei fantastisch bladwerk
versierd. De schacht der zuil is veelal glad , dikwerf ook ge-
ribd , gevlochten , of min of meer fantastisch gebeeldhouwd. Het

1 Zie daarover H. Otte, Geschichte der romanisehen Baukunst in Deutsch"
land (Leipzig, 1874) S. 185.

2 Hare uitvoerige beschrijving zie bij Kugler, Baukunst I S. 422 Ö.

217

kapiteel, tot in de elfde eeuw toe, meest naar antieke modellen
bewerkt en gewijzigd, trad sedert in oorspronkelijk en, afgeronden
en versierden kubiekvorm op (fig. 23 en 24), waarnaast dan
trouwens 'ook de oude fantastische kelkvorm in zwang bleef of
op nieuw geraakte. Ook de pijlers werden op hunne beurt,
hoewel minder rijk, bewerkt, en deels aan de vier hoeken uitge-
hold (fig. 25), deels er met half of kwart zuiltj en s aangevuld. Het
middenpand werd door den breed gespannen zoogenaamden
triomfboog van het Oosteinde der kerk gescheiden. Van zijne beide
pijlers richten zich twee halfronde bogen van gelijke wijdte naar
dezelfde zijde, en de daardoor gevormde vierhoek heett er van
weerszijden twee van gelijke afmeting naast zich, met welke te
zamen zij den dwarsbeuk vormt, en der kerk haren kruis-
vorm geeft.

Fig. 23.

Fig. 24.

Fig. 25. Fig 26.

Tegen het begin der 12e eeuw begon men , in plaats van de
houten zoldering, de drie panden met kruisgewelven te dekken,
uit de elkadr doorkruisende verbinding van twee ton- (d. i. half-
ronde) gewelven (fig. 26) geboren, en daarin van deze verschil-
lend, dat zij, in plaats van op de geheele muurlengte, op vier

218

steunpunten rusten (fig. 27). I^ngs den Rijn — teMeins*, Spiers,

Worms, en in de fraaye abdij van
Laach — greep die gewelfbouw
het eerst plaats, en vond eerst
op het einde der eeuw in Noord-
Duitschland, met name te Bruns-
wijk, navolging. Men verbond er
tevens den aanleg van een verhoog-
den koepel op den middenvierhoek
*^* van 't dwarspand meê, die zich

naar buiten in achthoekigen , veelal van vensters doorbroken
vorm vertoonde. Terwijl wij voorts in ouder tijd de torens nog
zien ontbreken, komen deze allengs, eerst in ronden*, dan in
vierkanten vorm , van boven in een achthoekige spits uitloopend,
en met het gebouw zelfvereenigd, voor. Aande voor- of West -zij
verheflfen zij zich aan beide zijpanden, en zijn eerst door een
rechtlijnigen , later door schuins toeloopende muren met elkander
verbonden». Bij den rijkst ontwikkelden bouw (als te Laach ^,
Doornik 5, en Bamberg, of elders als te Rossheim en Maures-
münster in den Elzas ®) legde men er zich al ras op toe ,
den uitwendigen luister door den sierlijken ijitbouw der kerk-
portalen te verhoogen. Buiten het hoofdportaal aan de West-
zijde , werden er veelal twee aan de Noord- en Zuidzij , de
beide uiteinden van 't dwarspand, gevonden; allen rechthoekig
geopend en van boven door een vlakliggenden balk begrensd,
boven welken dan meestal een halfrond veld — zoogenoemd
tympaan — is aangebracht, dat — althans bij 't hoofdportaal —

1 Zie daaromtrent thans meer bepaaldelijk Die Baugeschichte des Main-
zer Domes von Fr. Schneider (KöUn, 1870) S. 14 ft.: „dass in Folge des
grossen Brandes um 1191 das Mittelschiff" in seinen oberen Theilen eines
Umbaues bedurfte , uud dass die jetzt noch erhaltene Ueberwölbung in Zu-
sammenhang mit dem Baue des Westchores begonnen und voUendet wurde".

2 Zie bijv. de afbeelding der kerk van Gernrode, in Ottes Kunst-Archmo-
logie, S. 89, en verg. dU Geschichte der Abtei und Beschreibung der Stifts-
kirche zu Gernrode (mit 6 Kunstbei legen) von O. von Heinemann, Qued-
linburg , 1862.

3 Aid. S. 90. * Aid. S. 69.

^ Zie de afbeelding in Schayes Architecture en Belgique ^ I. p. 31 1, s.
* Zie de afbeeldingen in Woltmanns Geschichte der deutschen Kunst im
Elsass (Leipzig, 1878) S. 50 en 54.

219

gewoonlijk met allerlei halfverheven beeldwerk versierd is. Het
portaal wordt voorts door een of meer zuilen afgesloten , die
aan weerskanten in de daartoe schuins uitgeholde muur gerang-
schikt worden; van uit den deksteen dier zuilen krommen zich
dan , al naar haar aantal , smalle ribben om het tympaan heen ,
en brengen het hare tot verfraaying bij.

Van Italië tot in Engeland , en van Duitschland tot in Spanje,
heeft de romaansche bouwtrant drie of vier eeuwen lang, zijne
grootsche en krachtige gewrochten zien verrijzen, en daar alom
in de verhevenste niet minder, dan — in spijt aller zwaarte —
dikwerf ook bevallige gebouwen, tot op den huidigen oogenblik,
toonbeelden van zijn scheppend kunstvermogen nagelaten \ Ook
hier te lande heeft hij , hoewel betrekkelijk minder dan elders ,
van zijn aanwezen blijk gegeven. De krochten te Utrecht , De-
venter, en 's Hertogenrade, de fraaye kerken van Maastricht
en Roermonde, de meer plompe van Oldenzaal, enkele dorps-
kerken in Friesland en elders, spreken ons nog heden ten dage
van den tijd, waarin men er, onder geestelijke leiding , toe werk-
zaam was •. Op het einde van dit tijdvak ging de bouwpraktijk
uit de kloosterhand allengs in wereldlijke over, werd — naar
Alberdingk Thijms uitdrukking — de „in St. Gallen, Luik en
Utrecht gekweekte kloosterkunst van de cel in de /oo^se ^ gebracht**,
en begon tevens de bouwtrant die wijziging te ondergaan, die
allengs een geheel nieuwen stijl in 't leven roepen zou. Daarin
zou zich de thans heerschende rondboog door den zoogenoemden
punihoog zien vervangen, en de oorspronkelijke schimp- naam van
gothisch*, dien men hem gaf, den romaanschen verdringen.

1 Wij verwijzen den belangstellenden lezer op de fraaye afbeeldingen in
Kuglers, Labkes, en Schayes' geschiedwerken ; anders op de hiertoe betrek-
kelijke nommers der Bilderbogen,

2 Gelijk men weet, heeft de kunstlievende Mr. Eyk van Zuilichem, vóór
eenige jaren Les églises Romanes des Pays-bas (Utrecht 1858) in prent ge-
bracht en beschreven; waarbij men ter aanvulling vergelijke Alberdingk
Thijms beoordeeling in den Gids voor 1859, II.

3 Dit „lootse" is niets anders, dan 't geen onze hedendaagsche vrijmetse-
laars „loge" noemen, waarbij dan sommigen hunner slechts de dwaasheid
hebben, uit di^ gelijknamigheid tot gelijkdadigheid te besluiten, en ons die

. middeneeuwsche bouwpraktikanten, als hedendaagsche zinnebeeldige metsel-
bespiegelaars (gelijk zij zelf zijn) voor te stellen.

* Men heeft den naam dikwerf door andere, laatstelijk door dien van ger-
maansch willen verdringen, maar te recht ingezien, dat deze meer voor den
romaanschen bouwtrant zou passen.

220

Niet „vijandelijk" trouwens, gelijk men 't wel eens heeft willen
doen voorkomen ', maar als eene geleidelijke voortzetting derzelfde
beginselen. „De Gothiek" (zegt Alberdingk Thijm in dit opzicht
te recht) „is niet anders dan een ontwikkeld Romaansch. De
beide bogen , die het topschild uitmaken van een ogivaal (d. i.
gothisch) venster, zijn evenzeer deelen van een cirkel, als de
plein-cinire ^ de rondboog, het is van een romaansch. De passer-
punt wordt slechts op eene andere plaats gezet, en door de
wederwerking van een tegenovergestelden passertrek wordt de
eerste verhinderd, buiten het bestek te gaan , waar hij dienst
moet doen. Maar door de meerdere kracht, die de aanleuning
van twee bogen in strijdige richting heeft, kan men in de Gothiek
hooger en stouter bouwen dan in romaanschen trant'*.

Laat zich de romaansche bouwtrant, in edelen ernst en
krachtigen eenvoud * , met den dorischen der Oudheid verge-
lijken, de gothische kan ons, in zijn slanke verheffing, zijn
ranke vormen , zoowel den jonischen als , bij later nog weidscher
ontwikkeling en weelderiger zwier, den korinthischen vertegen-
woordigen. „De romaansche kunst" (zegt Alb. Thijm in dich-
terlijke kerktaal) „schijnt mij een argelooze, jonge maagd, die
in haar witte kleed , kuisch en in zich zelf gekeerd , maar
zonder inwendigen strijd, werking en wederwerking*', zonder
bijgedachte, stilletjens haar weg gaat; „toch geurt het in haar
gemoed van geheimzinnige bloemen , wier glans hij , die haar
nadert, meer ziet koesteren dan uitschitteren in haar zedig oog
en den blos harer wangen. De Gothiek, in haar eerste periode,
dat is de rijzige , reeds met oranjebloesem en paarlen gekroonde
bruid, die een schat van geluk voor haar toekomstig gezin in
haar hart bewaart"'. Was, om (met Vosmaer*) meer stoffelijk

1 Het onzinnigst dan zeker zij wel, die, door een valsche vernuftspeling,
in het zoogenoemd „afgepaste, beperkte, het in zich zelf terugkeerende'*
van het rondboogstelsel , een uitdrukking van het roomsche , in het „onbe-
perkte , ruime , verhevene , vrijelijk naar boven schietende" van 't andere ,
die van *t protestantsche kerkbeginsel willen zien.

2 Tot welk een weidschen zwier echter ook zij zich ontwikkelen kan, too-
nen de tot overladens toe rijke kerken van Zuid-Frankrijk (Poitiers, Bayeux)
en elders.

8 In den Gids t. pi.

* In zijn lezenswaardig stukjen over Het Huis (Nuts- Almanak voor tS6l ,
bl. 165), Voor nadere uiteenzetting verwijzen wij op Otte's meer uitvoerige
beschouwing in zijn Kunst Ar chaelogie , S. 117 AT.

te spreken , „de romaan sch e bouw meest zeer zwaar en massief,
met weinig slankheid en weinig licht, de gothische verminderde
het materieel, maakte veel dunnere muren, slankere zuilen,
fijnere spitsen, breedere ruimten, grootere licht- en luchtopeningen,
en aanmerkelijk meerdere hoogte. Om bij dit alles toch nog
stevigheid te bewaren, was een nieuw stelsel noodig; de druk-
king , die op de veel hoogere en dunnere muren , door de veel
hoogere ruime gewelvea , kappen , en daken werd uitgeoefend ,
zou die ter zijde hebben doen ontwijken. Daarom werden van
buiten aan de muren , op vernuftig berekende wijze , zware steun-
beren aangebracht , dikke vierkante pijlers , die er tegen aan
stonden, of — bij nog grooter en stouter opeenstapeling van
deelen — zoogenaamde welf beren, van welke schuinsche stukken
metselwerk naar de muren toeliepen en deze, als armen, onder-
schraagden. Door deze steunsels van buiten -werd het mogelijk ,
om, met besparing van de dikke en plompe muren, niet alleen
tot zeer groote hoogte te bouwen , maar tevens het bouwwerk
op velerlei wijze luchtig te maken , door groote licht vensters en
allerlei open vormen. Hierdoor kwam fijnheid in de deelen, en
werd alles licht en doorzichtig". Dit fijne en slanke, dit op-
waartsstrevende — wij hoorden 't reeds (boven bl. 185) — is hel
hoofdbeginsel van den gothischen stijl. Zijn meest kenmerkende
vorm is daarom ook de puntboog, niet (als de rondboog) uit
één , maar uit twee middelpunten getrokken , zoodat de deelen
van beide verschillende cirkels elkander in éénpunt, hettpppunr
van den boog, ontmoeten. Gelijk deze puntboog nu overal, in
ramen , nissen, en portalen , den romaanschen rondboog vervangt,
vormt hij , vooral in zijne toepassing op den gewelf bouw , het
kenmerkend onderscheid tusschen den gothischen en romaanschen
bouwtrant. Een tweede verschilpunt is de pyramiede of *t scherpe
driekant , waarmede het dak en de tallooze kleine torentjens en
spitsen der gothische kerken zich aan ons voordoen.

Het uitwendige toch van deze erlangt, door de ontwikkeling
en verfraaying van haar welfberen en bogen, een eigenaardige be-
koorlijkheid. De eenvoudigste vorm van gene is die van een
regelmatig afgedeelden muurpijler, die boven aan den dakrand
een einde neemt , en daar , even als bij de lagere afdeelingen ,
door een soort van afdakjen besloten wordt, waar langs het
water behoorlijk afvloeyen kan , en waarvoor in later tijd veelal
een of ander fantastisch figuurtjen ter waterlozing is aangebracht.

222

Soms ook werd de beer door een geveldak gedekt, welks punt
met een zoogenoemde kruisbloem , en welks beide uiteinden met
andere dergelijke bloemen, bollen, of zoogenoemde krabben,
versierd waren. In later tijd kwam daarvoor een puntzuiltjen in
de plaats, welks spits en zijden op gelijke wijs bewerkt waren,
en met kruisbloem en krabben prijkten. Veelal werden die beren
uitgehold, en tot nissen voor heiligen-beeldjens ingericht*.

Voor 't inwendige viel thans de uitsluitend vierkante indeeling
weg; daar nu toch ieder pijler tot gewelfsteunsel dienen moest,
en allen daardoor gelijk werden , verviel het romaan sche on-
derscheid tusschen gewelf- en arkade-pijlers, en raakten allen
zoo dicht bij elkadr, dat ieder gewelf brok van 't middenpand
een rechthoek tot grondslag had, welks beide langste zijden
de breedte van 't pand hadden, terwijl beide kortste twee derden
van gene besloegen; verg. bijv., beneden bl. 230, den platten
grond van den keulschen Dom. Daardoor werd niet alleen het
levenvolste doorzicht geboren, maar ook de tusschenmuren konden
geheel worden weggelaten, of liever door hooge vensters ver-
vangen. Intusschen bleef , bij hooge kerken , het grootste deel
der muren tusschen vensters en bogen , en waarachter het dak
van 't zijpand lag, kaal, en bracht men er daarom óf werkelijke
óf schijnbare galerijen van op zuiltjens rustende bogen op aan ,
die men triforten (d. i. drie-gaten) noemde, omdat zij oorspron-
kelijk bij tritsen optraden. Het muurschilderwerk, dat in de
romaansche kerken de naakte vlaken sierde, viel hier met die
vlakken weg, maar werd door de bontgekleurde en beschilderde
vensterglazen vervangen en rijkelijk vergoed.

Terwijl, in 't zoogenoemde overgangstijdperk (de laatste helft
der 12e eeuw), die scherphoekige en puntboogvormen — eerst
hoofdzakelijk ter' versiering en opluistering — reeds hier en daar
in Sicilië en Italië*, en in West- en Midden- Duitschland ^ waren
toegepast, ging de daarmee uitsluitend werkzame nieuwe bouw-
stijl, te gelijker tijd, het eerst van Noord-Frankrijk uit. Daar vol-
tooide de abt Suger te St. Denis het koor zijner kerk in 11 44 het
eerst in dezen trant, en werd hij nog geen veertig jaar later voor

« De deventer lezer heeft daartoe slechts de uitnemend herstelde beren
der Lebuïnus Kerk aan te zien.

2 Gelijk bijv. te Pa^ermo en Pisa.

* Gelijk aan de kerk te Bürgelin bij Jena , en vooral in den Dom te Brons
wijk, die toen tot voorbeeld van een aantal kerken in Nedersaksen strekte.

223

goed aangenomen, om met name in de Notre-Daihe te Parijs
een meesterlijke proef van al zijn schoon te geven '. Hij plantte zich
vervolgens van Frankrijk naar Engeland, en weldra ook naar
Duitschland over *. Daar zou hij zich langs den Rijnkant vooral
in de Munsters van Freiburg, Straatsburg ', en Thaun ♦, en in dat
thans eindelijk voltooide bouwgewrocht, den keulschen Dom,
schitterend ontwikkelen. Zijn eerste schreden^ intusschen op den
nieuwen weg waren nog schuchter en gebonden, zijn eerste
uitingen schroomvallig en ver van de ongedwongen levendigheid,
die hij vervolgens aan den dag leggen zou. Zijne puntbogen zijn
stomp en zwaar, zoo min mogelijk van den rondboog afwij-
kende *, zijn weltberen ruw en plomp. Allengs echter en al
spoedig schrijdt hij voort, en gelijk ons de overgangstijd reeds
bouwproeven als die fraaye hoofdgevel der in 1182 aangevangen
kerk te Gebweiler in den Elzas te zien geeft *^, weet hij zelf in
zijn eerste jaren al gewrochten voort te brengen, zoo maagdelijk -edel
en kuisch van bouw, als de schoone Elizabethskerk te Mar-
burg "^ , waar hij ons tevens het eerste voorbeeld van een bouw
geeft met drie panden — midden- en beide zijbeuken — van
gelijke hoogte.
Men pleegt drie tijdperken in 't gothische tijdvak te onder-

1 Eene afb. zie o. a. Bilderbogen No. 70, i en 2.

2 Hoe deze algemeene bijval met den ganschen geest en de stemming
van den tijd op elk gebied, in dicht en letteren, gelijk in staatsvorm en
maatschappelijk leven samenhing, en de zoogenoemd gothische bouwvormen
dat alles onwillekeurig slechts als weerspiegelden, zie in Woltmanns aange-
haald kunstgeschiedwerk over den Elzas, S. 80-82.

3 Zie over de bouwgeschiedenis van dezen, onder Er win en zijne opvolgers,
Woltmanns breedvoerige uiteenzetting en toelichtende houtsneden t. pi. S.
109. Voorts Bilderbogen No. 75 en 76.

* Zie over dezen en zijn fraayen eerst in 1506 geheel volbouwden toren
bij Woltmann t. pi. S. 187 ff., ook Bilderbogen No. 76. 8

5 Naarmate men het middenpunt van beide cirkels, waaruit zij getrokken
wordt, óf buiten, óf op, óf binnen beide steunpunten zet, zal toch depunt-
boog stomper, gelijkzijdig, of spitser zijn.

• Een afbeelding zie bij Woltmann , ter pi. S. 91.

■^ Zie haar uitwendig o. a. in Försters Vorsckule der Kunstgeschichle , S.
132; inwendig en in doorsnede in Guhls en Caspars Denkmaler ^ II. 53; de
platte grond in Lübkes Vorschule S. 68. Gelijk men weet, werd zij in de
laatste jaren geheel hersteld. Verg. desbelust nog de aanteekeningen Uit
Gotha, in den Ned. Spectator voor 1861 , bl. 345.

224

scheiden; het eerste daarvan omvat nagenoeg de gansche dertien-
de, het tweede de veertiende, het derde de vijftiende eeuw onzer
jaartelling. Eén in hoofdbeginsel — den reeds vermelden punt-
boog en daarop gegronden gewelf bouw , uit welke zich de geheele
bouwstijl , in al zijn deelen , naar de eenvoudigste hoofdvorm en
van cirkel, drie- en vierhoek, meetkunstig streng ontwikkelt; —
in dat hoofdbeginsel één , kenmerken zij zich vooral door de altoos
rijker en sierlijker verscheidenheid van opluisterend bijwerk, om
zich ten laatste in overlading te verliezen.
Vol van romaansche herinneringen,
zien wij, in de eerste der genoemde eeuwen,
voor de vensterposten nog rondzuiltjens
bezigen met romaansch versierde kapi-
teeltjens, en worden er de vensters zelf
door een dergelijk zuiltjen verdeeld (fig. 28).
Bij debreedere worden daarentegen reeds óf
steviger, uit zuilbundels saamgestelde pijlers
óf zwakkere eenvoudige zuiltjens gebezigd.
De pijlers zijn bijna algemeen rond, maar
worden, voor de arkadenbogen en dwars-
ribben der gewelven, door vier krachtige
driekwart-zuilen versterkt ,
waartusschen dan weder vier
smallere zijn aangebracht (fig.
29). De grondslag der pijlers
is een veel- meestal acht-hoe-
kig voetstuk, uit hetwelk de
verschillende zuilen zelf veel-
hoekig verrijzen , en dat door
een bundel smalle strooken
met dezen verbonden is (ald.).
De gewelfribben zijn rond,
of waar zij (als kruisribben
en arkadenbogen) sterker moe-
ten zijn, uit meerdere saam-
gesteld. De kapiteel- en an-
dere versierselen houden zich
streng aan den bladvorm
van inheemsche planten en
boomen (eik, laurier, klimop,
peterselie en derg.).

'Fig. 28.""

Èiiimmm

Fig, 29.

225

Iq de tweede eeuw — die der- stralende (rayonnante) Go-
thiek — raken alle romaansche herinneringen geheel vergeten ,
en wijken de nog stroevere vormen voor levendiger lijnen. De

vensterposten verliezen haar ron-
den vorm, voet en kapiteel vallen
weg; rank en bevallig sqhieten
zij als onmiddelijk uit de venster-
bank op; de puntbogen zijn veelal
gelijkzijdig en worden met drie-
en vierpassen aangevuld (fig. 30).
De pijlers behouden wel hun vroe-
geren vorm , maar beginnen dien
steeds rijker te ontwikkelen , en
door veelvuldige afwisseling van
vooruitspringende en diep uitge-
holde deelen te verlevendigen. De
gewelfribben worden altoos spre-
kender van doorsnee , en de ver-
sierselen bereiken hun toppunt van
schoonheid , en leggen , bij 't na-
volgen der natuur, eene edele vrijheid aan den dag, die echter
den zuiveren bouwbegiuselen geenerlei afbreuk doet. De aanleg
van drie gelijk-hooge panden (zie bladz. 223) wint steeds meer

Fig. 30-

Fig. 31.

2^26

veld, en brengt dien zoogenoemden hallen-worm te weeg, die
o. a. in den Dom te Minden zoo kennelijk uitkomt (fig. 31)*.
Uitwendig wordt de hinderlijk hooge dakvorm, zooveel doenlijk,
door galerijtjens en zijgevels aan het oog onttrokken en verholen.

De vensters worden aanmerkelijk ver-
lengd. De gewelfberen , eerst plomp
en naakt en met een geveldak overdekt,
worden thans veelvuldig doorbroken en
versierd, en met een sierlijk bewerkte
spits gekroond (zie bijv. die van den
keulschen Dom, fig. 32). In 't alge-
meen valt voorts op te merken , dat —
even als reeds vroeger in den romaan-
schen tijd — ook thans de verschil-
lende geestelijke orden zich door min-
der of meerder sierlijkheid van bouw
onderscheiden. Gelijk zich toen de Be-
nedictijnen door sierlijker torens en rij-
ker koorsluiting kenteekenden , terwijl
Fig. 32. de Gister ciensers zich met een enkel

torentjen op 't kruis (een zoogenoemd dakruiter t jen) vergenoeg-
den en een platte sluiting verkozen, gaven in den gothischen
tijd de Dominicanen en Franciscanen aan een eenvoudigen aanleg ,
hoewel veelal met de schoonste verhoudingen, de voorkeur, en
stelden zich evenzeer met een enkel dakruitertjen te vredeu ^

De laatste gothische eeuw — met zoogenoemden vlammenden
{flamboyanten) stijl — mag te recht die van den pronk heeten,
en gaat zich daarin zelfs met overladen willekeur te buiten. Ter-
wijl zij meer de enkele deelen en hun opsmukking in *t oog vat,
ziet zij het gemeenschappelijk verband voorbij, en offert het ge-
heel aan de overladen deelen op. Vooral in de tweede helft
der eeuw, na 1450, laten zich daar de treurige gevolgen vau
bespeuren.
Men begon met den ouderlingen pijler -afstand te verwijden.

1 Deze vorm was vooral in Duitschland in zwang; in Frankrijk en En-
geland komt hij daarentegen weinig ói niet voor.

2 Zie Lübkes Vorschule S. 69, en verg. Woltmann , t. pi. S. 184. De
nederlandsche lezer heeft o. a. maar aan de Broêrenkerken te Kampen,
Zwolle, en Deventer in al haar torenloozen eenvoud te denken.

221

en die pijlers zelt óf verwonderlijk ingewikkeld van vorm óf geheel
schraal en naakt te maken ; het voetstuk werd saamgekrompen
en het kapiteel dikwerf geheel weggelaten, zoodat de gewelfrib-
ben onmiddelijk uit de schacht verrijzen. In den gewelf bouw
dringen zich vooral het zoogenoemde sterre- en net-gewelf op
den voorgrond. Ook daardoor vermindert het nauwe verband
tusschen pijlers en gewelven. Het bladwerk op kapiteelen en
elders ontaardt tot gezochtheid toe , en is meer op een ijdele
werking , dan een treffend schoonen indruk berekend ; het strekt
meer om de halsbrekende kunsthoogte van den bewerker, dan
zijn zuiveren schoonheidszin te doen uitkomen.

Bij de vensters worden , in plaats van de eenvoudig smaak-
volle vormen der vorige eeuw , die der zoogenoemde vischblaas
aangebracht , die deels , met de anderen in bescheiden mate ver-
mengd (fig. 33) , nog gelukkig van werking , deels , waar zij ge- .

Fig. 33. Fig. 34.

heel de overhand verkrijgen , smakeloos hinderlijk zijn (fig. 34).
De zoogenoemde ezelsrug of kielboog (fig. 35) komt,' met den
uit Engeland overgebrachten Tuderboog (fig. 36) , bij venster-
en portaal-bouw veelvuldig voor\

De rijkere aanleg van 't koor begint allengs tot de uitzonde-

1 Aid. S. 70.

15*

228

Fig. 3S.

Fig. 36.

ringen te behooren , en slechts zelden gebeurt het meer , dat de
zijbeuken hun loop tot om het koor uitbreiden. Nog zeldzamer
zijn de reeks van kapellen , waardoor men 't vroeger ziet om-
kransen ; deze worden daar-
entegen menigvuldiger aan den
romp der kerk, door het bin-
nen waarts trekken der welfbe-
ren. Het dwarspand raakt ook
hoe langer hoe minder in zwang.
Om de schacht der kleinere
zuilen, gelijk om die van de
voetstukken der pijlers, vindt
men velerlei mengeling van
gevlochten, gekruiste, ruitvor-
mige slingerstaven; de schacht
zelf wordt spiraal vormig ge-
groefd. Bij de portalen zelfs
worden dergelijke, elkander
doorsnijdende en kruisende
staven gevonden , en ook de
spelende nabootsing van ver-
wikkelde boomtakken niet ge-
schroomd (fig. 37). Natuurlijk
dat zich , bij dezen stand van
zaken , het eigenlijke versie-
ringsbijwerk van tabernakelen,
sacrementarien , kansels , en
hoogsalen, met overstelpenden
praal ontwikkelde *.

Daarmede had de gothische
bouwkunst haar krachtige ont-
wikkeling, luisterrijken bloei ,
en weelderige ontaarding be-
leefd. Zij geraakte in verval,
en een nieuwe stijl — die der
zoogenoemde Herboorte (of
Renaissance) van de echte of
vermeende vormen der Oud-
heid — die zich eerst allengs

Fig. 37.

1 AlcU S. 72.

220

reeds bij haar zelf ingedrongen had , zich met haar had begonnen
te vermengen, verving haar en deed haar niet slechts vergeten ,
maar — bekrompen en dom genoeg — zelfs snodelijk versma-
den. Eerst later jaren , de laatste der voorgaande en de eerste
helft van onze eeuw , hebben haar weder in haar oorspronkelijke
waarde verstaan en hersteld. Göthes bezielde proza-hymne aan
den straatsburger bouwmeester en zijn gewrocht, Boisseree's on-
verdroten kunstijver voor de naderende ypllooying van dat pronk-
stuk der Gothiek in Duitschland , den Dom van Keulen , waren
slechts de tolken van een meer beschaafden en ontwikkelden
kunstsmaak, die, geenerlei eenzijdige strekking huldigend, het
schoon zoo goed in zijn kristelijk-middeneeuwsche , als in zijn
grieksch-romeinsche vormen wist te waardeeren en genieten; die
voor den onvoltrokken bouw der keulsche hoofdkerk geen minder
bewondering veil had , dan voor de puinhoopen van het Parthenod.
De bouw van den keulschen Dom , dat duitsche hoofdgewrocht
uit de laatste gothiache eeuw, werd den i4en Aug. 1248, onder
den aartsbisschop Koenraad van Hochstett , door den bouwmees-
ter Gerhard van Rile, met de grondvesting van 't Koor, in na-
volging van 't bouwplan der hoofdkerk van Amiens * , aange-
vangen. Men bezigde daartoe den grauwgroenen trachiet van
den Drachenfels, en legde verder het gebouw op vier deelen
aan: een voorportaal, dat tegelijk voor den onderbouw der beide
torens en van den voorgevel strekt, den romp der kerk, hst
koor, en het tusschen romp en koor ingeschoven dwarspand.
Romp en koor zijn in vijf schepen verdeeld, welker middelste
en hoogste dubbel zoo breed is , als ieder der zijpanden (fig. 38).
De lengte der gansche kerk is bijna 460, de breedte van 't
dwarspand 250 voet; van buiten is zij er 490 lang, en aan den
voorgevel 205 , aan den romp 183 , het middenpand zelf 44 voet
breed. De beide torens zijn op de duizelende hoogte van 480
voet berekend*. Deed zich in het ontwerp van den aanleg, met
name in 't stoute opwaartsstijgen van 't gewelfstelsel en den
kenschetsenden grondvorm van 't Koor, het fransche voorbeeld

» Zie daarover Lübkes Zwei Deutsche Munster (Deutsche Monatshefte^
S. 204).

2 „Die Höhe von 157 Metren", schreef dan ook Von Lützow onlangs,
„bis SU welcher sich die beiden Steinpyramiden erheben, übertrifft alles iin
Thurmbau bisher geleistete urn ein Betrachtliches". (Zeitschrift fur bildende
Kunst, XV. S. 368.)

230

Fig. 38.

vooral gelden ; in den verderen uitbouw , de uitwerking der by-
zondere deelen, het onderling verband aller verhoudingen van
ontwerp en bouw , de schoone vereeniging van kracht en fijnheid
in de sier vormen van 't ven sterbij werk en de profielen der gele-
dingen , mag alles duitsch heeten ]. Ware in tusschen de bouwge-
schiedenis van 't weidsche geheel thans gelukkig niet door een
beter einde bekroond, zij zou weinig minder treurig luiden dan

1 Dez. , aldaar S. 369,

die van den ondergang van 't Parthenon. Al spoedig na den
aanvang deden zich hindernissen tegen de voortzetting op , door
de jamraerlijkste twisten tusschen kerkvoogd en burgers. Zoo
kon het koor, het eenigste deel kerk dat in dien tijd, onder
de Mrs. Gerhard, Arnold en zijn zoon Johan, voltrokken werd,
eerst in 1320 (dus 72 jaren na 't leggen van den eersten steen)
worden ingewijd. Beide trotsche torens werden evenmin vol-
bouwd als de kerk; de noordelijke reikte nauwelijks tot 30, de
zuidelijke tot niet meer dan 190 voeten boven den grond, toen,
in 't begin der i6e eeuw, de verdere bouw eerst tijdelijk, daarop
ten gevolge der hervormingsberoerten en haren nasleep, voor
goed gestaakt werd. Zoo bleef het onafgedane werk drie hon-
derd jaar lang staan, totdat, in de eerste helft dezer eeuw, de
voortzetting van den bouw met ijver hervat , en , in de laatste
veertig jaar vooral , met verdubbelde kracht en zoo goed gevolg
werd doorgezet ' , dat het geheele grootsche werk thans vol-
tooid is '\ %

In de Nederlanden — de zuidelijke wel te weten — telt de
gothische kunst menig schoon bouwgewrocht. Bergen, Brugge,
Brussel, Gent, Leuven, Luik, en zooveel andere plaatsen geven
nog heden den kunstlievenden bezoeker, in tal van gothische
kerk- en ook staats- of burger-gebouwen^, gelegenheid, zijne
hulde te brengen aan midden eeuwsch e kunstzin en werkzaamheid.
Bovenal echter prijkt Antwerpen met eene hoofdkerk, die wel
als het meest grootsche en verheven gedenkstuk van gothischen
kerkbouw in 't gansche Nederland mag geroemd worden. Zij
bevat niet minder dan zeven schepen. „De zes rijen zuilen" ,

^ Verg. Lasaulx' reeds aangehaalde P kilos ophie dsr schonen Kunst e ,
S. 51 f. Lübke, t. pi.

2 „Nun", als Hermann Lingg juicht:

Nun darf des Meisters Bild nicht Iftnger grollen:

Es ist sein kühnstes Streben ausgeführt,
Und mancher hundert Jahre fruchtlos Wollen

VoUbracht, von seines SchafFens Weh'n bertthrt.
So vieler Menschenalter Zeitgenossen ,

Sie alle, die mit Sehnsucht ausgeblickt,
O , schauten sie das hohe Werk beschlossen ,

Das Steingewebe Sonnenglanzdurchstickt !
(Festgedicht sur Einweihung.)

3 Zie daarover de voortreffelijke Histoire de V Architecture enBelgiqueszx^
Schayes; Bruxelles, 1854, i et ii.

232

schrijft Schayes * , „die ze onderling verdeden , geven het in-
drukwekkendste in- en doorzicht, van welke zijde men ze ook
gadesla. Uit prisraatisch afgedeelde zuilbondels gevormd, die
zich in tweeen splitsen, om de arkadenbogen en gewelfribben te
vormen, maken zij den indruk een er zesvoudige laan van eeuwen-
heugende stammen*'. Slechts het ongelijkmatig bedeeld uiterlijk
der kerk beantwoordt niet aan haar inwendige grootschheid. De
naaktheid der muren van 't ruim steekt onaangenaam af bij de
rijk versierde koormuren , en bij* de schoonheid van 't hoofdpor-
taal en zijne beide torens. De noordelijkste van beide is trouwens
slechts op een derde van zijn hoogte volbouwd, en de andere,
door vertraging van den bouw, in plaats van geleidelijk uit te
loopen , met een opzichtig vlammende spits gekroond.

In Noord-Nederland dragen Utrecht en Den Bosch, in hun St.
Maartens- en St. Janskerk, de kroon der gothische bouwkunst
weg. De laatste * , op kleiner schaal , in den trant der antwerper
Lieve- Vrouwenkerk gebouwd, en thans hare geheele voltooying
naderend; de eerste', slechts in 't koor en 't onvoltooide d wars-
pand voorhanden , en van haar trotschen Domtoren door een
onbebouwd straatplein gescheiden. De leidsche St. Pankras- of
Hooglandsche kerk , in den vorm van een grieksch kruis gebouwd,
maar met onvoltrokken ruim ^ , munt vooral door de fraaye , in
den besten stijl versierde zandsteengevels van haar beide kruis-
armen uit, van welke er hier eene, in houtsneê, bijgaat. De
kerk werd, tusschen de jaren 1280 tot 131 2, in plaats van het
„berderen-" (d. i. planken) huis gebouwd , dat daar vroeger stond.
Inwendig onderscheidt zij zich door haar sierlijke ronde zuilen,
met keurig bewerkte blad-kapiteelen en tienhoekige voetstukken.
Hare zware kruispijlers worden door vier halfronde pilasters ge-
vormd, terwijl de gewelfribben der zijpanden op fraaye draag-
steenen rusten. Buiten haar mogen nog, uit denzelfden tijd, de

^ Aid. II , p. 197 , waar men zoowel den platten grond als een doorzicht
vindt.

' Zie haar platten grond, met de geschiedenis van haren opbouw door
Dr. Hermans, in De Katholiek voor Nov. 1853.

8 Zie over haar Mr. Eyk van Zuilichcm, in zijn Overzicht van den bouw-
trant der NederL Kerken^ bl. 36.

♦ Slechts koor en dwarspand zijn voltooid. Verg. Humbert, Sigms in-
condit, de V art, notes p. 3.

233

St. Nikolaas of Boven -kerk ' te Kampen (1369) , en de Lieve-
Vrouwenkerk te Breda (1410); voorts, uit wat later dagen, de
Lieve -Vrouwenkerk te Dordrecht , de Nieuwe kerk te Amster-
dam, de grootsche, hoewel wat naakte St. Baafs te Haarlem,
en' vooral — om den uitgelezen schat harer nog steeds bewon-
derde glazen — de St. Janskerk te Gouda geroemd worden. Der-
gelijke glazen vervingen in de gothische kerken het muurschil-
derwerk , waarmede in de romaansche de naakte vakken der
wanden versierd waren, al bleven zij ook daar met soortgelijke
op pijlers, en waar verder de gelegenheid zich aanbood , gepaard.
Niet in 't germaansche Europa alleen echter — Groot- Brittanje
daarbij niet te vergeten — ook in 't romaansche — met name
in 't eigenlijke land van haar geboorte, Frankrijk*, in Spanje
en op Sicilië — heeft zich de gothische kunst met de rijkste
pracht, in beide laatste en 't Zuiden van 't eerste niet zonder
invloed der moorsche of arabische kunstvormen, ontwikkeld. Ons
bestek gedoogt natuurlijk niet, daar in byzonderheden bij stil
te staan ; geschied- en prentwerken , als die van Kugler of Ltlbke
en van Gühl en Gaspar, of de door mr. Vosmaer uitgegeven
houtsneden, zullen den belangstellenden lezer, bij 't doorblade-
ren, een schat van toegelichte afbeeldingen aan de hand doen.
Hier moeten wij thans van den gothischen bouwstijl,^ afscheid

1 Met name wat het, met den utrechtschen Dom overeenkomstige, koor
betreft, daar het ruim der kerlc op eenvoudiger voet is voortgezet. Eyk
van Z. t. pi. bl. 57.

2 In Frankrijk hing zij — naar Lübkes juiste opmerking — inderdaad
met den toenemenden bloei en de machtsontwikkeling van land en regeering
beiden saam. Nergens daarom ook heeft zij zich levendiger, rijker, en vooral
sneller ontwikkeld. Gaat men de resks van bouwgewrochten na, in het korte
tijdsverloop van 80 jaar geboren, van den nog statigen eenvoud der hoofd-
kerken van Parijs, Chartres, Laon, en Bourges af, tot de weelderige be-
valligheid van die van Amiöns en Rheims toe; dan herkent men er den
krachtig zich ontwikkelenden geest van een ras vooruitschrijdenden staat in.
Het is dan ook zeker geen louter toeval, dat de eerste beslissende schrede
op den nieuwen weg bij de verbouwing der oude graf-kerk van *t fransche
Koningshuis gezet werd ; dat een der rijkste en weelderigste voortbrengselen
van den nieuwen stijl de kroningskerk te Rheims was; en dat zijn onover-
troffen pronkjuweel de koningskapel te Parijs is, (Deutsche Monatshefte ^
t. pi. S. 203 f.)

8 Voor zijne toepassing op burgerlijken en huizenbouw , verwijzen wij
daarbij nog op het reeds genoemde stukjen van Mr. Vosmaer oy^x het Huis*

^34

ttemen , om nog kortelijk dien der Herboorte of Renaissance * ,
en zijne ontwikkeling lot op heden , te beschouwen.

Gelijk de gansche Herboorte , ging ook die der Bouwkunst van
Italië uit. De florentijnsche bouwmeester, en ontwerper van den
grootschen koepel der Domkerk, Filippo Brunellesco (1377 —
1446) , bestudeerde in de eerste jaren der 15e eeuw reeds de
romeinsche gebouwen, en zocht er de wetten der oude kunst
uit op te delven. De bron was echter te weinig zuiver , dan dat
men er een volkomen levend water uit putten , er eigen levens-
sappen voldoende meê voeden en sterken kon. Niet de onver-
valschte en onverbasterde beginselen der oude , bovenal griek-
sche Bouwkunst kwamen daarbij in 't licht ; niet hare oorspron-
kelijke gewrochten werden met kunstkeurig oog bespied en ge-
waardeerd; maar zoo als ze, in later tijd, veelal ontaard en
bedorven waren \ De herboren Bouwkunst miste daardoor die
onontbeerlijke voorwaarde van alle ware schoon , innerlijke waar-
heid, en kon dat door geen rijkdom van gekunstelde sieraden
vergoeden. Zij sprong met de nieuw ontdekte oude vormen ge-
heel willekeurig om , hanteerde ze , voor zoo ver ze haar bekend
raakten, op goed geluk, maar zonder hun innerlijk verband ge-
noegzaam te doorzien , of de innerlijke beginselen en wetten te
herkennen, die er steeds bij ten grondslag strekten. Er kwam
daar nog een tweede punt bij. Tusschen de oude vormen en
de nieuwe behoeften was een tweestrijd, die onmogelijk te ver-
effenen, eene klove, die niet te overschrijden viel, en die —
naar Lübke*s uitdrukking ' — „zelfs den edelsten gewrochten der
Renaissance het van waarheid vonkelende leven aller wezenlijke
scheppingen ontzegt, en hun den onmiskenbaren stempel dier

' Ital. Rmascita, het eerst bij Vasari, en van de Beeldhouwkunst gebe-
zigd , met zinspeling echter op geheel de kunstbeweging sedert de 12e eeuw,
en later op het overig gebied van den geest uitgebreid. Min of meer een-
zijdig , gelijk Burckhardt te recht opmerkt , daar het de zaak slechts in haar
verband met het verleden beschouwt, en er de vrije oorspronkelijkheid, waar-
mee dit verleden werd opgevat en verwerkt, de volle eigenaardigheid van
den nieuwereu geest, die zich daarbij openbaart, geheel buiten spel laat.
Zie zijn Renaissance in Italiën , als IV. i. van Kuglers Geschichte der B au-
kunst ^ S. 22.

2 „Dans leur respect aveugle pour les antiquitës Romaines" (zegt Ch.
Blanc) „qu'ils n*avaient point coraparées aux monumens Grecs, tous ces
artistes acceptèrent leur controle".

3 Grundriss der Kunst^eschichte , 1860, S. 463.

235

bestudeerde bezieling, dier afgetrokken bespiegelingswetten doet
dragen, waaraan zij hun eigenlijken oorsprong danken". Intus-
schen stond tegenover al deze nadeelen , één voordeel. Naar-
mate men minder doordringende kennis van de kunstwetten der
Oudheid, hare bouwbeginselen minder doorgrond en in geheel
hun samenhang bespied had , ze meer slechts uiterlijk en in on-
samenhangende bestanddeelen had leeren kennen; — naar diq
mate kon men er , van de andere zijde , te vrijer meê omspringen ^
Men kon den beminnelijken aandrang eener kinderlijke verbeel-
ding des te ongedwongener gehoor geven , die , in deze eeuw der
herrijzenis, ,^de gemoederen bezielde, en de kunstenaars tot een
dikwijls zoo overrijken pronk en weelderige versiering dreef'.
Zoo ontegenzeggelijk het is, dat in hunne werken, meer dan
noodig, aan het spel eener praalzieke verbeelding geofferd werd ;
dat deze hier . en daar te recht overladen mogen heeten , en
zich voor een zuiveren kunstsmaak niet genoegzaam verantwoor-
den kunnen ; zoo „winnen zij het toch , in frischheid , ongedwon-
genheid, in kracht van verbeelding en bevalligheid van bewer-
king, verre van de meeste gelijktijdige gewrochten der ontaarde
gothische kunst" *.

Op italiaanschen bodem had dat gothische nimmer goed wil-
len aarden, en is van daar dan ook klaarblijkelijk de naam zelf
voor de daarmee zoo verkeerdelijk beschimpte bouwkunst uitge-
gaan '. Daarentegen was er, door het romeinsche Pantheon vooral
(zie boven, bl. 214) en verschillende Doopkerken, de herinnering
en toepassing van den koepelbouw blijven leven, die — naar
den stijl wel te weten, niet naar de samenstelling — de grond-
slag van Brunellesco's en der geheele Renaissance centraalbouw
werd. Dien bouwstijl toch bracht zij, in hare kerken, allengs
der volkomenheid nabij, en vond er alle hare eischen als in ver -
eenigd: volstrekte eenheid en evenmaat, onovertrefbaar schoone
indeeling en verheffing der ruimte, harmonische afronding van

1 Van daar dan ook de juistheid van Burckhardts uitspraak : „Die Renais-
sance hat das Alterthum nie anders denn als Ausdrucksmittel für ihre eigene
Bau-ideön behandelt". T. pi. S. 39.

2 Grundriss d. Kunstgeschichte S. 469.

3 Door Vasari namelijk, die, na een lange en spottende beschrijving van
den bouwstijl der 14e eeuw, zegt: ,,deze manier werd door de Gothen uit-
gevonden". Verg. Burckhardt t. pi. S. 30.

236

binnen en buiten , zonder werkelooze voorgevels en met de voor-
treffelijkste lichtwerking. Eerst in later jaren trouwens zou zij
er dien lichtbrengenden cylinder, en den calotvorm van den
hoofdkoepel, in weten aan te brengen, van welke zij vooreerst
nog niet afwist. Ook thans echter heerschte er reeds — naar
Brunellesco's geestvolle opvatting en toepassing zijner beginse-
len — die gelijkmatige eenheid , die van den middelbouw , ia
hoogen koepelvorm , uitging , en het geheel , het zij dan in den
vorm van vier gelijke kruisarmen, het zij als een krans van ka-
pellen of omgangen , overstraalde. Van binnen moest — naar
Burckhardts uitdrukking — die koepel als over den lichten on-
derbouw in volle schoonheid zweven, van buiten er krachtig
boven uitkomen. Bij die allengs algemeen geworden kruisarmen
viel elke bedenking omtrent de plaatsing van 't hoogaltaar weg,
daar men *t nu een afgesloten ruimte in den achterlyuisarm
wijden kon. Bij achthoekige kerken schonk men het een afzon-
derlijk uitgebouwde plaats, maar offerde daardoor de eenheid
van den aanleg eenigermaten op. Het eerst ontwierp Brunel-
lesco zulk een veelhoek ter gedachtenis van keizer Sigismonds
raad en veldheer Pippo Spana, die intusschen door de verspil-
ling van 't geld niet ten uitvoer kwam : een achthoekige koepel-
ruimte met even zooveel kapellen , zuiver bovenlicht door acht
vensters , in de dikte der muren de eerste nissen der Renaissance^
Hij voerde hem echter werkelijk uit in de kapel der Pazzi, in
den eersten kloosterhof van 't Heilige Kruis te Florence , waar
een luchtige lage koepel op twee zij bogen rust. Later leverde
hij daar in den Domkoepel zelf zijn meesterstuk*.

Even als door de koepelkerken van vroeger, liet Brunellesco
zich echter ook door de bazilieken van vorige eeuwen , gelijk met
name de Sint Miniato-kerk , bezielen, en werd de Sint Laurens
onder zijn opzicht, de Heilige Geestkerk, naar zijn model, in
dien vorm gebouwd. Daar deze zich echter moeilijk met een koepel-
koorbouw, den meest gelief koosden aanleg, vereenigen liet, raakte
hij allengs op den achtergrond, en lange kerken met één schip
en kapellen aan weerszijden , of ook met drie schepen , steeds
meer in gebruik. Zuilen en bogen bleven daarbij op den duur
in zwang, waarbij dan Brunellesco, in gewijde gebouwen, gewoon
was een soort van gebalkbrok tusschen kapiteel en boog aan te

' Eene afbeelding zie o. a. bij Burckhardt S. 91. 2 Aldaar S. 34.

237

brengen. Voor halfzuilen , op pijlers met bogen aangebracht , vond
men het voorbeeld in de lagere verdiepingen der romeinsche
praalgebouwen , gelijk het Colosseum en den schouwburg van
Marcellus ; in de kerken en de hoven der paleizen gaf men haar
een plaats. En wat zij voor deze waren , werden de bij gansche
reeksen aangebrachte pilasters der bovenverdieping dier gebou-
wen vóór de fagaden der Renaissance, Zij bezigde ze , . zonder
*t minste bedenken , in grooten getale en als uitdrukking van het
omhoogstrevende en verbindende in hare gevels. Daarbij traden
ze dan in de meest verschillende verhouding met de toscaansche
zoogenoemde rusiica , dat is den ruwen steenvorm , de veneciaan-
sche incrustacie of inlegging, en den baksteenbouw van boven-
Italie , bij kerken zoowel als paleizen ; in ieder van welke drie
gevallen de afsluitende kroonlijst een verschillende bewerking
verlangde, waarbij de fijnste takt vereischt werd, om ze met de
pilasters in overeenstemming te brengen*. Dat die zuilen, hoe-
wel met de oude namen gedoopt , aanmerkelijk in vorm gewijzigd
waren, wijst ieder gebouw waarbij ze gebezigd werden uit. Gelijk
bij de Romeinen, nam ook hier de korinthische de eerste plaats
in; zeldzamer de jonische en saamgestelde ; de dorische raakte
eerst in de i6e eeuw in gebruik, in voortdurenden wedstrijd met
de zoogenoemde toscaansche. Kenschetsend is daarbij de wijze,
waarop men van die orden gebruik maakt, door ze zoo mogelijk
boven elkander aan te brengen, de dorische beneden, de joni-
sche in 't midden , de korinthische daarboven te plaatsen , ten
einde de fa^aden op *t sierlijkst en prachtigst te doen uitkomen.
Daarin toch onderscheidde zich de kunst der Renaissance vooral
van de gothische, dat zij zich meer bepaaldelijk ook met den
burgerlijken bouw, vooral der adelijke en andere woonhuizen en
paleizen, bezig hield; dat zich deze zelfs allengs evenzeer bij
haar op den voorgrond begonnen te dringen , als het in de vorige
eeuwen de kerkelijke gedaan had. De paleizen der Pitti en Strozzi
te Florence, der Calergi en der Dogen , der Broederschapshui-
zen , zoogenoemde Scholen , te Venecie , mogen daarvan spreken.
In 't kerkelijke blinkt bovenal de rijkversierde voorgevel der
Kathuizers bij Pavia (1473 en v.) uit.

Brunellesco's tijdperk was dat der aanvangende Herboorte;
in het volgende (de geheele zestiende eeuw) kwam deze tot haar

' Verg. voor nadere uiteenzetting, Burckhardt S. 53.

238

hoogsten bloei*. Zij kreeg toeu tevens, in plaats van Florence,
Rome tot hoofdzetel, waar de kunstlievende Paus Julius II de
grootste meesters der eeuw aan zijn hof lokte , en , althans een
twintig jaar laug , in Rome een tweede Athenen herleven deed ,
een nieuwen tijd van Perikles in 't leven riep*. In de bouw-
kunst was er de in Urbino (1444) geboren , en eerst te Milaan
werkzame Donato Lazzari gen. Bramante de hoofdman , die, voor
den staatsbouw, in het zoogenoemde Kanselarij -hof te Rome'
zijn meesterstuk leverde; in 't kerkelijke bestuurde hij een tijd
lang den bouw van Sint Pieters. Reeds sedert zijn vroegsten
tijd was hem de centraalbouw tot levenstaak geworden , dien
het zijn geluk meebracht, dat hij, in boven -Italië» , in even rijke
als levendige vormen , gelijk in weidsche waardigheid en groot-
heid, verwezenlijken kon. Hij bracht er het eerst die ronde af-
sluiting der kruisarmen bij aan , door welke de aan alle kanten
evenmatig afgedeelde ruimte ook in ieder richting de volledige
uitdrukking van een onveranderlijk afgesloten geheel erlangde,
en tevens de volle overeenkomst der vormen van den grondslag
met die van den opbouw verkregen werd *. Zijn vroegst bekende
bouwgewrocht (1474) was een rond Madonnakerkjen ; een der
meest weidsche , het prachtige koor der Mariënkerk delle Grazie
te Milaan ^. In zijn trant bouwde Vitori de Madonna-dell'- Umiltè.-
kerk te Pistoja, wier door Vasari gewrochte koepel echter min-
der gelukkig is uitgevallen®. Te Rome, waar Bramante in later
jaren toefde, bouwde hij, buiten de vermelde kanselarij en 't
Paleis Giraud, in gelijken stijl het bevallige ronde Sint Pieters
tempeltjen , met zijn schat van nissen , en zonder 't minste blad-
werk, op de krans van rozetten in den omgang na'. Van ge-
lijken keurigen eenvoud gaf hij in zijn kerk der Vertroosting te
Todi blijk, waar hij de vier grootsche hoofdpijlers onder den
koepel als dorische pilasters vormde, omdat hij het eerst het
onschoone van korinthische pilasterkapiteelen bij die afmetingen
schijnt gevoeld te hebben *. Wat den bouw der Sint Pieterskerk

1 Men onderscheidt beide tijdperken gewoonlijk als dat van den quattro-
cento- en van den cinquecento-sivji, van welke dan 't eerste tot het einde
der 15e, het tweede tot de tweede helft der i6e eeuw strekt. Verg. over
beide Aloys Hansen*s Styllehre der architect, Formen der Renaissance , met
een honderdtal oorspronkelijke houtsneden (2e Auflage, Wien, 1880).

• Burckhardt, S. 474. » Een afbeelding zie aldaar, S. 159.

* Zie Hansen t. pi. S. 43. » Eene afbeelding zie bij Burckhardt, S. 67.
6 Aid. S, 76. 7 Aid. S. 76. 8 Aid. en S. 96 f.

239

betreft, de letter- en kunstlievende Paus NikolaasV (1447— 1455)
had reeds in 1450 hare vernieuwing , maar zonder verder gevolg,
op touw gezet. Hij liet het aan zijn even bouwlustigen alskrijgs-
haften opvolger eener halve eeuw later over , om het in den steek
gebleven werk te hervatten, en, op Bramante's aandrang, de oude
Basilika van Constantijn door een gebouw te vervangen , „de
grootheid van den pauselijken naam en de majesteit des Apostels
waardig". Tegen den bevooroordeelden zin van een aantal kar-
dinalen en lieden van den meest verschillenden rang en stand,
die ook wel een nieuwe kerk, maar niet het afbreken der oude
met haar schat van herinneringen begeerden, zette de PausBra-
manie's en zijn eigen voornemen door, waarbij gene zich aan-
vankelijk voor een koepelkerk boven een grieksch kruis verklaarde,
welks vier uiteinden dan met grootsche kapellen en torens ver-
sierd zouden worden ' . Prachtige kolonnaden zouden er tevens
voor 't eerst den indruk van den koepelcylinder verruimd heb-
ben, daar toch pilasters, op zulk een afstand, geenerlei werking
hadden gehad. Bramante beleefde intusschen alleen den opbouw
der vier reusachtige hoofdpijlers en hunne bogen. Naast en na
hem werkte Baldassare Peruzzi (geb. 1481), die o. a. de door
Rafaëls muur- en zolder- schilderwerk beroemde, bevallige villa
der Farnezen *, en het Paleis der Massimi ' , met zijn teekenach-
tig voorportaal en zijn bekoorlijken hof, bouwde, en Antonio di
San Gallo , uit Florence , wiens voortreffelijkste werk het even
schoone als grootsche Farneze-paleis te Rome is *. Ook beide
schilders Rafaël en Giulio Romano toonden zich als bouwkunste-
naars; de eerste niet slechts in den bouwachtergrond van zijn
kalk -schilderwerk , maar bovenal in 't edele paleis derPandolfini
te Florence; de laatste, in de ook in haar jammerlijk verval
nog schoone villa Madama te Rome 5.

Naast die te Rome onderscheidde zich de veneciaansche school
door de even schitterende als vruchtbare werkzaamheid van den
Florentijn Jacopo Tatti, onder den naam Sansovino vooral be-
kend. Zijn meesterstuk was de boekerij van Sint Marcus (1556).
het prachtigste ongewijde bouwgewrocht van het nieuwe Europa ®,

1 Zie daarover Burckhardt S. 96. 2 Guhl en Gaspar, Denkmaler ^ VI. ^ji^
Bilderbogen No. 102. ^ Eene afb. o, a. Bilderbogen , No. 103.

* Aid. No. loi. 5 Aid. No. 107.

6 Burckhardt S. 77 ; Haüsen S. 37 („der gUnzendste Palastbau der Re-
naissance").

L>40

welks kleine voorgevel, in spijt dier kleinte, door de krachtige
indeeling, beneden met dorische, boven met jonische pilasters,
tusschen welke zich in beide verdiepingen , beneden op pijlers ,
boven op zwierige zuilen, booghallen openen, een krachtigen
indruk maakt ; een indruk , nog versterkt door het sierlijke beeld-
houwwerk, de booghoeken, de sluitsteenen en de friezen, en
door den borstweer van 't dak, met beeldjens en obelisken ver-
sierd, levenwekkend gesloten '.

Met den , als beeldhouwer , schilder , en bouwmeester groe-
ten Michel-Angelo (Buonarotti) , trad de bouwkunst als een nieuw
tijdperk in. Even als in beide zusterkunsten, schitterde hij ook
in haar vooral door de grootsche werking van 't geheel , en be-
kommerde hij zich minder om de afzonderlijke deelen. Tot zijn
eerste gewrochten behooren de onafgewerkte St. Laurensheuvel te
Florence , en de om zijn beeldhouwwerk beroemde grafkapel der
Medici aldaar. In Rome ontwierp hij het omvangrijke Capitool
met zijn bijgebouwen , en bouwde , in later tijd , den grootschen
St. Pieters -koepel. In *t jaar 1506 was men met den bouw dier
wereldberoemde kerk, naar de reusachtige afmetingen van Bra-
mante, op nieuw begonnen. Na hem nam Rafaël dien op zich,
en wijzigde den oorspronkelijken aanleg (in griekschen kruisvorm)
tot een uitgestrekte langwerpige ruimte. Weldra ging hij echter
in handen van Peruzzi over , die er op de vier hoeken vier klei-
nere koepels aan toevoegde, totdat eindelijk in 1546, de72jarige
Michel-Angelo, „ter eere Gods", geheel belangeloos het toezicht
op zich nam . een nieuw plan ontwierp , waarbij hij tot Bramantes
grieksche kruis terugkwam , en nu , in rustigen maar rusteloozen
arbeid , de uitwendige bekleeding der koordeelen , de vier hoofd-
pijlers met hunne bogen , en daarenboven de ronding van den
koepel voltooide. Voor dien koepel zelf schetste hij uitvoerige
bouwplannen , naar welke , na zijn dood , het geheel voleind werd.
Zoowel in afmetingen (140 voet middellijn, bij 405 voetmidden-
hoogte) , als vooral ook in verheven kunstaanleg en ontwikkeling,
overschreed hij daarbij verre Brunellesco's florentijnsch meester-
stuk*. Ongelukkig werd door den bouwmeester Carlo Mademo

1 Eene afbeelding zie aldaar, Denkm, t. pi., Bilderb, No. 104, en in För-
sters Vorschnle ^ S. 202.

2 Nadere byzonderheden en een teekening in doorsnee , zie o. a. in Lübkes
Grundriss S. 479 f., Denkmaler III. 87, Bilderbogen No. 106;. en verg.
Burckhardt t. pi. S. 99.

241

(na 1605) de werking van den koepel aan de voorzij, door de
aanmerkelijke verlenging van het schip der kerk , vernietigd.
Daardoor toch strekte zich deze wel tot op 690 voeten uit, maar
verdween voor altoos de harmonie van den oorspronkelijken aan-
leg. Na 1629 werd Bernini — zie lager — met den voortbouw
belast ; hij voegde er de prachtige voorhal aan toe , en voleindde
het geheel, in 1667, door de reusachtige dubbele zuilenrij, die
het plein omgeeft. Buiten de reeds vermelde onberedeneerde
verlenging, wordt de werking der kerk van binnen door den
overdadigen opschik en de opzichtige en barokke onderdeelen
verstoord^ gelijk ook de onuitstaanbare voorgevel slechts als een
reusachtige maar kleingeestige ophooping van versierselen is. Het
geheel oefent desniettemin, door zijn schoone en grootsche ver-
houdingen en den edelen aanleg der hoofddeelen, een werking
uit, die wel niet in den eigenlijken zin kerkelijk, maar toch, op
hare wijs , te recht indrukwekkend en verheven heeten mag K

Toch zal men (naar Blancs getuigenis*), de kerk voor 't eerst
betredende, zich, in spijt van haar grootsche afmetingen , onwille-
keurig teleurgesteld vinden. In plaats der onmetelijkheid, die
men zich voorstelde, meent men weinig meer dan gewone ver-
houdingen voor zich te zien. Wel komt me;i, bij het vergelijken
en beredeneeren der byzonderheden , daarvan allengs terug; wel
zal bijv., wanneer men die schijnbaar kleine Engelen, die den

ï „Aus einer engen Strasse" (zoo beschrijft ons een even begaafd als be-
zield, maar helaas ! te vroeg gestorven duitsch bonwkunstenaar den indruk,
bij het eerste bezoek op hem gemaakt): „aus einer engen Strasse tritt man
plötzlich auf den schönsten Platz der Welt, dem Augenschein nach volkom-
men rund, von prachtigen Arkaden umgeben, die an der dem Eintretenden
gegenüber liegenden Seite , sich geradlinig und ansteigend forsetzen und
zwischen sich die lange Stufenreihe haben , auf deren Höhe sich der unge-
heure Bau erhebt. lm ersten Augenblick schweigt alle Krilik über die stets
angefochtene Fa9ade, denn von dem Bilde des Ganzen ist man tiberwAltigt.
Bedachtigen Schrittes nahert m?n sich dem Eingang , und wahrend die
Kuppel allmahlig verschwindet , scheint die Fa9ade immer höher aus dem
Boden zu wachsen, wie von Riesen gethürmt und nicht von kleinen Men-
schenhanden. Man tritt in die grossartige reiche Vorhalle , man wendet
seinen Bliek nach rechts und links, die langen Perspektiven zu verfolgen,
man dreht sich wie durch Zufall um, überschaut von der Höhe den herrli.
chen Platz, und fragt sich, ob man wohl eintreten dürfe?»' — Tagebuch
einer Italienischen Reise von Max Nohl. Stuttgart 1866, S. 140.

2 Oazettc, 1861. Dec. p. 498.

242

wywaterbak dragen, naar eigen maatstaf meet, hun reuzenge-
stalte aan den dag komen ; doorschrijdt men de kerk naar alle
zijden, men zal, naar zijn moeheid alleen reeds, haar grootte
kunnen afmeten; vergelijkt men den priester met het altaar , waar
hij dienst doet, zoo overtuigt men zich weldra, dat de pijlers
verbazend groot en hoog zijn , en de koepel een reuzenwerk is.
Maar men komt tot dat alles eerst door proefneming, redenee-
ring, vergelijking, benadering, en wat dies meer zij. Van waar
dié misvatting? Alleen uit de volkomen overeenstemming van
de driederlei afmetingen der even hooge als breede en diepe
kerk, die elkander geheel dekken. Ware het schip bijv. veel
minder breed, de hoogte zou onmetelijk schijnen, en de diepte
verbazing wekken. Alleen door een der afmetingen aan beide
andere op te offeren, had men den indruk, dien men wilde,
dien eener onmetelijke grootheid, te weeg kunnen brengen; ge-
lijk dat de gothische bouwmeesters zoo uitnemend verstonden.
Door hun godsdienstig gevoel , den indruk van 't oneindige, weg-
gesleept , offerden zij de breedte hunner gewrochten aan hun
duizelingwekkende hoogte op; en zoo konden zij met zooveel
beperkter afmetingen zulk een verwonderlijke werking doen , en
kerken, die met den Sint Pieter vergeleken slechts kapellen
zouden zijn, een zooveel verhevener indruk doen geven.

Romes hoofdkerk werd het vaste model voor den kerkbouw
der volgende tijden. Het daar aangenomen stelsel van een ton-
gewelf voor het langpand met zwaren pijlerbouw, en een koepel
op het dwarspand, werd bijna zonder uitzondering aangenomen ;
terwijl tevens de hier aan den dag gelegde willekeur de eerste
aanleiding tot dien opzichtigen, zoogenoemden rococo-sti]! ^ gaf,
die in de volgende eeuw woekerde. Er waren intusschen onder
Michel Angelo's jongere tijdgenooten , een Jac. Barozzi da Vig-
nola , Vasari , en Palladio '^ die , hoewel niet vrij van zijn invloed,
zich vrij hielden van zijne dwalingen, en in Viterbo , Vicenza ,
Florence, en Rome werkten. In Genua arbeidde voornamelijk
de oorspronkelijke Galeazzo AUezzi (1500 — 1572); daar vormde
zich nu allengs die grootsche paleizenbouw , die, door de enge
straten en het bergachtig terrein , in rijken voorgevel- en hof-aan-
leg weerstreefd en belemmerd, zich door de schitterende werking

» Afbeeldingen van enkele hunner gebouwen , zie Denkm. II i , 71 en 871
B ilder bogen ^ No, loo — 104,

243

van voorhof en trappen zocht schadeloos te stellen. Men maakte
den eersten tot een ruime en grootsche hal, wier gewelven dik-
werf door zelfstandige zuilen gedragen werden , en met welke
men den opgang der trap verbond; men voerde deze in twee,
op eenvoudige of verbonden zuilen rustende armen opwaarts, en
sloot dan het grootsche doorzicht vaak met een rijk versierde
fontein -nis '. In 1510 werd de trap van 't hertooglijk paleis, als
eeri der eerste in dezen trant, gebouwd. In 't paleis Spinola en
dat der Sauli' gat echter Galleazzo de schoonste proeven zijner
burgerlijke bouwkunst; terwijl, in den kerkbouw, zijn prachtige
Lieve Vrouw van Carignano des te meer de aandacht verdient,
als er ons een even schoone als gelijkmatig doorgezette navol-
ging van Michel Angelo's Sint Pielers-ontwerp in bewaard is
gebleven '.

Terwijl de Herboorte in Italië aldus uitsluitend doordrong en
zich te handhaven wist , hield zich het overige Europa nog lang
aan de "gothische overlevering, en bleef er deze tot laat in de
i6e eeuw heerschen. Van toen af begon zich evenwel, door het
veelvuldig verkeer met Italië, ook de Renaissance er een weg te
banen, op welken zich dan echter gothische herinneringen bij
haar aansloten , en zoo tot een nog bonter stijlraengsel dan 't ita-
liaansche leidden. Eerst in de 17e eeuw begon er zich deze
meer algemeen te doen gelden, doch er toen niet haar eersten
minder opzichtigen , maar haar lateren , overladen trant door te
drijven,

In diezelfde eeuw ontaardde de allengs reeds begonnen over-
drijving van lieverlee tot een bijna bandelooze willekeur. Hare
befaamdste meesters waren de beroemde Bernini (1598 — 1680),
bij den bouw der St. Pieters reeds vermeld , en die van zijn
smaak voor opzichtigen opschik aan den reusachtigen bronzen
tabernakel aldaar lucht gaf. Vrij wat voordeeliger uit zich zijn

' „Die genuesischen Palaste", schrijft Hauser (S. 66), ,jdurchaus der
Hochrenaissance gehörig , zeichnen sich durch ihre mit Arkaden umgebenen
Höfe und prachtigen Stie^eranlagen aus, und sind in diesen Theilen auf-
reiche Durchblicke und Gruppirungen über ansteigendem Terrain berechnet.
"Walirend überall sonst in der Hochrenaissance die freie Saulenstellung mit
Bogen dem Pfeiler platzmacht, hielt man in Genua an dem saulenumstellten
Hole fest."

2 Afbeelding ^ Denkm. t. pi. 3 Lübke t. pi. S. 481.

16*

grootsch, op schilderachtige werking berekend bouvvtalent in de
zoogenoemde koningstrap van 't Vaticaan, en de sierlijke wen-
teltrap van 't Paleis der Barberini. Zijn mededinger in wan-
smakelijken opschik en versieringsoverlading, was Borromini (1599 —
1677), bij wien de rechte lijn bijna geheel voor de bouwkunst
te loor gaat, en wiens plattegronden uit in- en uitwaarts gebo-
gen kromme lijnen — gelijk bij de Sofia- en St. Agnes-kerken-te
Rome — zijn saamgesteld; terwijl ook het uiterlijk niet minder
door willekeurig afgebroken en verdraaide, dan voor den bouw
onvoegzame slingerlijnen , in vensters en lijsten uitblinkt ^ Slechts
waar men zich bij vroegere gewrochten in smaakvoller trant aan-
sluit, komen waardige, hoezeer dan ook praalzieke gebouwen tot
stand; gelijk te Venecie in het Paleis Pezaro, op 't welk Sanso-
vino's boekerij niet zonder invloed was, en dat der Universiteit
te Genua, met zijn grootschen zaal- en trappenbouw. Eerst in
de i8e eeuw kwam men tot eenvoudiger beginselen terug, en
zocht zich , naar Vignola en Palladio , in bezadigder geest te
vormen ; de scheppingskracht was toen echter uitgedoofd , en geen
verstandig maar koud overleg vermocht de ontbrekende bezie-
lende levenswarm te te vervangen.

In Frankrijk heet wel, naar Vasari's bewering, de nieuwe stijl
door Broeder Gioconde uit Verona ingevoerd, dien koning Lo-
dewijk XII, door de italiaansche bouwgewrochten bekoord, der-
waarts ontboden had; er worden echter buiten de nieuwe J^o/re-
dame-hxMg , die hij , na 't instorten der oude , bouwde , weinig of
geen sporen van zijn werkzaamoeid aangetroffen •. De nieuwe
stijl, die er vaak op gebouwen van geheel gothischen aanleg en
ontwerp werd toegepast, vond er zich daardoor in den aanvang
dikwerf met gothische vormen vermengd, waaraan eerst onder
de volgende regeering, die van Frans I (1515 en vv.), allengs
een einde kwam. Van den vroegsten Renais sance'Si\]\ dagtee-
kenen er o. a. een deel van 't onder Lodewijk XII aangevangen
nieuwe slot van Blois, dat van Lodewijks minister, den kunst-
lievenden George van Amboise, te Gaillon ; waarvan echter niets
dan een enkel portaal van 't buitenhof, door Pierre Fain van
Rouen gebouwd, in den hof van de School der fraaye kunsten
te Parijs, over is'j het hertooglijk paleis te Nancy voorts, door

1 Zie bijv. den voorgevel der St. Agnes, ald.

2 2Ue daarover Lübke, Die Renaissance in Frankreick S. 41 en 43.

3 Eene atbeelding zie ald. S, 50.

ö45

Mansuy Gauvain omstreeks 151 2 gebouwd, en de prachtige
Boiirg-Théroulde te Rouen *. Frans I liet in 1526 met den bouw
van 't fantastische slot van Chambord ', in 1528 met het lustslot
van Madrid beginnen , beide mede door inheemsche kunstenaars,
Pierre Nepveu, gezegd Trinqueau, en Pierre Gadier, met zijne
beide opvolgers Gratiën Fran^ois en zoon. In 't eerste heeft. —
naar Lübkes uitdrukking — de fantastische kunst der middel-
eeuwen zich nog eenmaal , als met al hare grillige kracht , tegen
den nieuwen kunstgeest verheven, die er zich echter in alle bij-
zaken in voordoet en uit ; in *t laatste is , wat ddar niet gelukt
was, de vereeniging van fransche en italiaansche kunst voldon-
gen'. Ook de ombouw van Fontainebleau tot een koninklijk
lustslot nam onder Frans een aanvang, om echter eerst later
voortgezet en voleind te worden; italiaansche medewerking laat
er zich niet in miskennen , maar steekt het bij de drie vorige
door zijn schraalheid mingunstig af. Minder schraal, dan stroef
en streng, is het in 1532 herbouwde slot van St. Germain-en-Laye
en dat van Chalvau. 's Konings kunstzin vond bij den adel na-
volging, en prikkelde hem, om in zijn sloten die des konings op zij
te streven; zoo werden die van Nantouillet Cbij Meaux), Chenon-
ceau, Bury, Chanlilly, en andere gebouwd *. Vooral was Touraine
rijk in bouwgewrochten uit dezen tijd, terwijl de van de Loire
doorstroomde landstreek , van Angers tot Orleans , voor Frankrijk
bijna dat werd, wat Toscane voor Italië was. Chateaudun,
met zijn pnvergelijkelijk grootsche en rijke trap *, niet meer, gelijk
te Blois, buiten de bouwlijn uitspringend, noch, als te Chambord,
tot een zelfstandig lichaam in den bouw ontwikkeld, maar daar
binnen zelf in zelfstandigen praal aangebracht; het in onze dagen
herstelde Beauregard, ei) andere. Ook Normandye is rijk aan
gebouwen dezer vroegste of o vergangs -Renaissance; en terwijl hier,
gelijk in Touraine, alle bouwdeelen met zekere kieschheid en
keur behandeld, en de arabesken en versierselen met bevallige
fijnheid zijn aangebracht, vinden wij in de zuidelijker streken

1 Afb. zie Bilder bogen No. 131. 2 2ie daarover bij Liibke t. pi. S. 53.

8 Lübke t. pi. S. 70. Ten onrechte heeft men den Italiaan Della RobbiJl
voor den eigenlijken maker willen uitgeven ; hij deed niet anders dan er
eenige versierselen in terra^ cotta en stuc bij aan te brengen. Zie ald. S. 71.

* Afbeeldingen, zie bij Lübke t. pi,, Hauser S. 119, Bilderbogen^o, 131.

6 Lübke t. pi. S. 116.

246 ^

van Languedoc alle bijzaken met die krachtvolle weelde bewerkt,
die ook in de antieke gedenkteekenen van Zuidfrankrijk reeds in
't oog valt. Onder al deze sloten blinkt echter dat van Bour-
nazel , de kunstschepping van den anders minbekenden Guillaume
Lyssorgues, in de romantische bergstreek van Rodez-Villefranche
üit. In 1545, naar zijn opschrift, voltooid, draagt het in heel
zijn bouw het kenmerk van dat edele schoon, waarin de beval-
ligheid en rijke verbeelding der o vergangs -Renaissance tot de
uitdrukking eener harmonische rust en kalmte getemperd is. Het
geheel maakt den indruk eener machtige majesteit en grootheid ,
in welke men duidelijk de werking van Rome en zijn oude heer-
lijkheid herkent '. Bovenal komt die majesteit in den onvergelijkelijk
schoonen zuilenstand aan den oostelijken gevel uit; bij paren
scheiden zij er, op aanmerkelijke, door nissen verlevendigde
afstanden, de verschillende vensters, die zelf achterwaarts liggen
in diepe, door de dikke muren gevormde bogen. De kunstenaar,
die het ontwierp, was gewis een meester van den eersten rang;
jammer des te meer, dat zijn gewrocht door de vernielingswoede
der Omwenteling zoo zwaar geleden heelt.

In de fransche steden was de Renaissance niet minder rijk in
schoone bouwgewrochten; zoo in paleizen, gelijk het aartsbis-
schoppelijke van Sens, hoven, gelijk het thans tot Beurs dienende
hof van Ecoville te Caen ^ , en woon- en winkel-huizen ' , gelijk
aldaar, te Rouen, Orleans, Blois, Angers, Dijon, Troyes, Cahors,
Toulouse, en elders *; als ook in stad- of raad-huizen, gelijk dié van
Orleans, Beaugency, Parijs, en andere *. Tot in de eerste helft
der i6e eeuw toe werden deze laatste nog bijna uitsluitend in

1 Aid. , S. 126.

2 Zie voor een en ander de afb. ald. S. 133 en 134, 136 en 130, Bil-
derèogetty No. 129, en verg. voor 't laatste, door De Prestre gebouwd, vooral
Hauser, S. 129: „die vollstandig verstandenen Formen der Renaissance
werden hier in edelster und liebenswürdigster Weise den mittelalterlichen
Elementen des französischen Baus angepasst, sodass Arkaden, Fenster,
Thtlrme, Lucarnen u. s. w. nicht blos jedes für sich, sondern auchimvoUen
Zusammenhange, wie aus einem Gusse geschafïen, erscheinen'*,

8 Verschillende afbb. zie bij Lübke S. 142—143

* Verg. vooral ook het uit Moret naar de Champs Elysées te Parijs over-
gebrachte huis van Frans I, gelijk het heet, eèn der edelste gewrochten
uit dit tijdvak, S. 164.

5 Zie ald. S. 167 ss., en verg. Hauser , S. 133.

247

gothlscheu stijl gebouwd; eerst tegen 't midden komen er de
Renaissance-vormen meer algemeen bij in zwang, en worden er met
weidsche pracht toegepast. In plaats der vroeger zoo gelief-
koosde open hoven, wordt een gesloten voorgevel met pilaster-
werk aangebracht De belfried of klokketoren verdwijnt óf geheel
óf maakt voor een kleiner torentjen met uurwerk plaats ; slechts
van binnen blijft de inrichting grootendeels dezelfde, terwijl alleen
voorhuis en trap een weidscher aanleg en opschik erlangen. In
de woonhuizen week de gothische bouwtrant, met zijne voor
elkander uitstekende, de straat vernauwende en verdonkerende
bovenverdiepingen, te meer voor den nieuweren stijl, als men,
van overheidswegen (gelijk de Staten van Blois bijv. in 1520),
tegen dat vernauwen en verdonkeren, dat weren van alle licht
en frissche lucht opkwam. Daarbij bleven dan echter de ver-
sieringen, als 't werk der geheel gothisch ontwikkelde timmer-
kunst, nog geruimen tijd, der oude overlevering trouw; zoodat
men er te vergeefs een spoor der Renaissance-vormen in zoe-
ken zou.

In de laatste jaren van Frans' regeering was de fransche Renais*
sance-stijl, van alle gothische banden vrij, geheel zelfstandig ontwik-
keld. Onder zijn zoon en opvolger Hendrik II (1547 — 1559) werkt hij
op gelijke wijze voort, waartoe vooral ook bijbrengt, dat onder Frans
begonnen werken, gelijk die van den Louvre en Fontainebleau, nu
worden voortgezet. Bouwkunstenaars gelijk Pierre Lescot en zijn
medewerker Jean Goujon, Androuet du Cerceau, Philibert de l'Orme,
Jean BuUant, die niet alleen als praktische werkmeesters optreden,
maar geheel in de nieuwe beschavingsbegrippen opgeleid en te
Rome gevormd zijn , wedijveren met de italiaansche meesters in
de kunst , en weten daarbij een eigenaardig franschen vorm ,
zoo in platten grond als opbouw en versiering, te handhaven.
Met name dragen daartoe de paviljoenen op de hoeken of ook
in 't midden van den gevel, die door hunne breedte en hoogte
de rechtlijnige eenheid breken en een aangename afwisseling
aanbrengen, en de groote rechthoekige vensters met hun kruis-
posten, gelijk het steile dakwerk met zijn talrijke hooge schoor-
Steenen en lichthuisjens {Jucarnes\ krachtdadig bij. In de versier-
selen uit zich kennelijk het verschillend "karakter der onderschei-
den kunstenaars zelf; terwijl wij bijv. bij Pierre l'Escot (1510 —
1578), die van 1546 — 1578 den bouw van den Louvre leidde, en
wiens hofgevel aan dat gebouw het onovertroffen meesterstuk der

248

fransche Renaissance mag heeten ' , de volle toepassing der beeld-
houwkunst en een weelderigen rijkdom van opsiering waarne-
men, is De rOrme (1515 — 1570), de bouwmeester van *t Slot
Anet, dat van St. Maur, en den helaas! niet naar zijn ontwerp
voltooiden Tichelhof •, van een strenger en minder opgesmukten
siertrant, maar in zuilen en schoorsteenen soms fantastischen
bouwstijl. In 't algemeen heerscht er een streven naai eenvou-
dig-krachtige uitdrukking en zekeren rustigen ernst der vlakken-
versiering , gelijk ook de gelijktijdige Italianen , Vignola en Pal-
ladio, die voorstaan. In de af deeling dier vlakken krijgt de
dorische pilaster de overhand, waarmee zich een stelsel van
nissen (gelijk bijv. in den Louvre en 't Slot van Ancy) paart. Daar
de talrijk aangebrachte pilasters den gevels iets centonigs en
kleingeestigs schijnen te geven, beproeft men, door 't brengen
van twee verdiepingen onder een weidsche pilaster-inrichting, hun
een uitdrukking van grootheid en waardigheid bij te zetten; een
streven, waarin de fransche bouwmeesters zich geheel oorspron-
kelijk toonen.

Van een andere zij komt dan echter ook de eigenaardige
fransche eigenschap der overdrijving (zie boven, bl. 112) al spoe-
dig op enkele punten voor den dag. Zoo geven ons bijv. het zooge-
noemde Witte Huis, door Karel van Bourbon aan 't Slot van Gaillon
toegevoegd , met zijn dorische rustiek-zuilen , zijn leelijke Her-
mesbeelden met vlin dervlerken , en derg., en de. terrasbouw
van 't anders zoo streng klassieke Slot Vallery (tusschen Sens
en Fontainebleau) , met zijn tooneelmatig optredende Atlanten,
zijn gebroken en als opgerolde venstergevels, zijn fantastisch
wilde loofwerk, enz., proeven van een meest grilzièk ontaar-
den bouwtrant , bij welken de willekeurigste voortbrengselen der
italiaansche Renaissance nog streng en ernstig schijnen. Onder
den volksmatigen Hendrik IV treden voor 't eerst bouwgewroch-
ten in 't leven, niet alleen voor 't genot en den pronk van by-
zondere rijkdom en weelde, maar ten algemeenen maatschappe-
lijken nutte bestemd ; terwijl er voorts de aangevangen bouw van
sloten en kasteelen, gelijk die van den Louvre, den Tichelhof,
en Fontainebleau wordt voortgezet. Onder de eerste behooren

1 Eene afb. zie o. a. Bilderbogen No. 129.

2 Hoofts gelukkige nederlandsche uitdrukking — als men weet —^ voor
*t fransche Tuileries Afbeeldingen zie Bilderbogen No. 130.

de bekende Pont-neuf te Parijs , met haar ruiterstandbeeld vati
den stichter (1602 — 1607), en de beide parijsche pleinen der
Place Royale (1603 — 1612) en Dauphine (1608). Onder zijne
weduwe verrees het paleis van den Luxemburg, in plaats van den
vroegeren hof van dien naam, die door haar was aangekocht,
en waarvoor zij nu , door den bouwmeester Salomon de Brosse ,
dit grootsche paleis ontwerpen liet. Het onderscheidt zich door
een tot koel latens toe kalme en rustige opvatting, waarbij het
verstand alleen voorzat en der verbeelding ook niet den minsten
invloed gunde. Dezelfde naaktheid — gelijk men 't noemen mag —
kenmerkt ook grootendeels de weinige sloten in deze en de
volgende jaren gesticht, waar zij niet, juist omgekeerd, om een
rijker sieraad ten toon te spreiden, in 't overdreven en grillige
vallen. Beide is o. a. bij 't slot Taulay in Borgondien het ge-
val. In Normandye, waar de gebakkensteen-bouw reeds in de
middeleeuwen door de kunst meer algemeen was toegepast, werd
hij ook bij dien der kasteelen in praktijk gebracht, en komt o. a.,
in afwisseling met gehouwen steenen, in de beide sloten van
Beaumesnil en Fécamp bevallig uit.

Bij den franschen kerkbouw der i6e en 17e eeuw is het opmer-
kelijk, hoe taai en onverdroten er zich de gothische stijl weet te
handhaven. Zoo werd niet alleen de in den godsdienstoorlog ver-
woeste Dom van Orleans, in 1601 en volgende jaren, geheel in
gothischen trant herbouwd , maar werden zelfs de kapellen der
Jdenaz'ssance sloten bij voorkeur in gothischen vorm gegoten;
terwijl de Renaissance-bestanddeelen alleen bij wijze van ver-
siering worden aangebracht, In Normandye zien wij de eerste
kerkgebouwen in overgangsstijl vormen , gelijk dat onvergelijke-
lijke meesterstuk van kerkbouw dezer dagen, de in 1521 door
Hector Sohier begonnen St. Pieter te Caen , waarin samenstelling
en bouw van pijlers en gewelven nog geheel middeneeuwsch zijn,
de versiering daarentegen uit een mengsel van de laatste gothi-
sche vormen met Renaissance-bestanddeelen bestaat. Schitterend
bovenal komt dat in 't uitwendige van 't koor uit *, waar de go-
thische bouwstijl geheel in Renaissance-vormen bewerkstelligd,
en met de gelukkigste werking voleind is. De geestrijke speling
en overmoed, waarmee dat in levensvolle weelde volbracht, en

1 Zie daarover Lübke S. 207 f. en 211.

2 Eene afbeelding zie bij Lübke t. pi. S. 362.

250

met de innemendste bevalligheid is uitgevoerd, maakt dit heer-
lijke bouwgewrocht tot een onovertroffen meesterstuk in zijne
soort. Even als bij 't verder uiterlijk , paste men vooral ook op
den torenbouw, tegenover de hooge gothische spitsen, den Re-
naissance-koepelbouw toe, zooals dat bijv. bij de fraaye torens der
Domkerk te Tours , en dien van St. Michel te Dijon het geval is *.
Van binnen werd de Renaissance-bouw het eerst op de ka-
pellen toegepast, en treedt er met gothischen gewelf- en ven-
sterbouw vermengd o o ; zoo een der kapellen van den St. Jakob
te Reims, en de prachtige Ursula-kapel vooral in den Dom te
Toul*, in welke laatste wij wellicht het vroegste voorbeeld van
een streng naar 't antieke gevolgden koepelaanleg op franschen
bodem vinden. Die kapel, die aan 't Oosteinde van 't zuider
zijpand gebouwd is , heeft een vierkanten platten grond , daarop
een reeks van dorische pilasters en zuilen, en daarboven een
jonische verdieping,, die in de hoeken door vooruitgeschoven
-zuilen, op zinrijke wijs, den overgang tot den achthoek en den
achthoekigen koepel vormt '. De grootere stedelijke kerspel- en
kloosterkerken nemen den vollen Renaissance- stijl eerst betrek-
kelijk later aan, en wel óéLéi vooral het eerst, waar haar bouw
of stichting van de Hofkringen uitgaat. De TOrmes kerkgevel
van St. Nizier te Lyon, en die van den St. Etienne-du-Mont te
Parijs, vormen er als den overgang toe; de beslissende stap werd
echter door den reeds genoemden De Brosse, bij de hernieu-
wing van den St. Gei vais-gevel te Parijs , gedaan , voor welken
Lodewijk XIII zelf in 1616 den eersten steen legde, en die vijf
jaar later voltooid werd. In 1627 volgde de Jezuïtenkerk St.
Louis St.Paul van Fran^ois Derrand; daarna de kleine Karme-
lieten-kerk in dè Vaugirard straat, die echter in zeer kleine afme-
tingen ten uitvoer gelegd is. In 1635 eindelijk werd , op Riche-
. lieu's last, op de Sorbonnekerk de in 1613 voltooide koepel
aangebracht. In veel grooter afmetingen echter werd die koepel-
bouw bij *t door koningin Anna gestichte klooster van den Val
de Grace, in 1645 ^^^ v.v. toegepast , welks kerk, naar 't ontwerp
van Frangois Mansard, door Lemercier gebouwd was; terwijl de
koepel zelf in 1654 door Gabriel Leduc voltooid werd, die aan
Romes Sint Pieter zelf zijn studiën gemaakt had. In de volgende
jaren zijn de belangrijkste fransche bouwgewrochten, met weinig

» Aid. S. 315 en 517. 2 Aid. S/ 319-321. 3 Zie de afb. ild. S. 320.

251

uitzondering, voor de kunst van minder beteekenis. Een der
uitstekendste werken is gewis de door Claude Perrault voltooide
hoofdgevel van den Louvre ; terwijl daarentegen J A Mansards
paleis van Versailles tamelijk karakterloos is '. Des te schooner
js dan echter zijn Ihvalieden-kerk , die niet alleen een der prach-
tigste van aanleg is, maar ook met een der schoonste koepels
van den nieuwen stijl prijkt \ In de i8e eeuw verdient alleen
Soufflots koepelkerk der H. Genoveva — het latere Pantheon — bij
al haar gebreken , geroemd te worden , en geeft van een levendig
kunstbesef blijk. Voor *t overige schijnt alle kunstgevoel ver-
doofd , en slechts in den vervolgens opkomenden zoogenoemden
I^ococo-st\]\ y toont zich, in spijt van alle fantastische willekeur,
menig teeken van geestige en bevallige opvatting, die vooral in
den binnenbouw en 't bijwerk kennelijk uitkomt.

In Duitschland hield zich de gothische stijl , in zrjn laatste
ontwikkeling en ontaarding, evenzeer tot in de tweede helft der
i6e eeuw staande. Enkele gewrochten van bevalligen Eenaissance-
stijl deden zich in de Belvedere-zaal van het Hradschin te Praag,
en aan den sierlijken zoogenoemden Otto- Hendriks- en den wat
lateren kloeken Frederiks-bouw van 't heidelberger slot voor*.
De eerste toch munt evenzeer door zijn degelijk bewerkte
versiering uit, als hij in zijn algemeene bouwverhoudingen bij
den tweeden achterstaat , die daarentegen in zijn zuiveren hoe-
wel krachtigen opschik bij den anderen achterstaat ^. Bevallig
en schoon doet zich ook de nieuwe stijl in de meer eenvoudige
maar smaakvolle raadhuizen van Keulen (1579), Lubeck (1570),
Bremen (1612), en Neurenberg (1616) *, het Tuighuis te Datitzig
(1601), dat te Berlijn (1685) en 't Slot aldaar (1700), voor^ In
Weenen deed de duitsche bouwmeester Fischer, van Erlach, in
't Paleis van Prins Eugenius , en de kerk van den Heiligen Karel
Borromeo, indrukwekkende gebouwen van herboren stijl verrijzen ^.
Onder de woonhuizen blinkt, door zijn weidschen voorgevel, dat
van Peller te Neurenberg uit'; elders gaven de verschillende

1 Eene afb, zie Bilderhogen No. 129. 2 Eene afb. zie Denkm&ler III. 91,

8 Afb van beiden, ald. en Bilderbogen No. 135.

* Voor nadere byzonderheden omtrent beiden, zie Hauser, t. p. S. toy.

6 Hauser t. pi. S. 155 f.

6 Atb, van een en ander, Denknt. t. pi. en Bilderbogen No. 135,

' Lübke, Grundrissy S. 486 en Denknt, S. 102.

8 Eene atb. zie bij Hauser S. 158, en Bilderbogen No. 140.

bouwstotfen aanleiding tot den eigenaardigsten geveltooi, eft
bieden sommige, zoo noord- als zuidduitsche steden — Augsburg,
TJlm, Hildesheim, Halberstadt, Brunswijk, Hameln, enz. — nog
altijd de meest verscheiden proeven van sierlijken gevelpronk
aan \ Waar het echter het ontvangen van grootscher bouwge-
wrochten — naar Hausers onverdachte betuiging — geldt, weet
zich de duitsche Renaissancestijl niet, als de italiaansche , van
een welberekende rangschikking der verschillende vormen te be-
dienen, maar tast ze onnadenkend samen. De duitsche bouw-
meesters wisten niet met weinig veel en rijk te werken, omdat
zij den nieuwen bouwvorm niet in zijn ganschen omvang meester
waren , en hun het geheim der groote lijnen en doordachte ver-
houdingen van 't geheel een geheim bleef.

In het aan oude vormen verslaafde Engeland had de nieuwe
bouwtrant nog meer werk zich te vestigen. Terwijl hij elders reeds
uitsluitend werkzaam was, wrocht hier de gothische, in zijn laatste
ontwikkelingstijdperk, zijn onovertroffen pronkstuk van tot over-
ladens toe weelderigen praal in Hendrik VII*s Westminster-kapel *.
Eerst in de eerste jaren der 17e eeuw, bracht Inigo Jones de
nieuwe kunstvormen, naar Palladio's beginselen, uit Italië over,
en bouwde, na den grooten brand van Londen in 1666, de
beroemde Kristoffel Wren de londensche Paulskerk, in '/j der
afmetingen , naar *t model van Romes Sint Pieter *.

In Spanje vierde de Renaissance^ door den invloed van de
gothische en vooral ook de weelderige moorsche (of arabische)
bouwgewrochten, hare schitterendste en rijkste triomfen. Ker-
ken, paleizen, en k) oosterhoven, spreiden er een praal en op-
schik ten toon, slechts met den weelderigen rijkdom van 't
Alhambra te vergelijken; al moeten ze dan ook, in kieschheid
en bevalligheid van smaak , bij dit en andere moorsche gewroch-
ten achterstaan. Het hof van 't Infantado-paleis te Guadalajara
is wel een der schitterendste proeven dezer, niet oneigenaardig
„zilversmids-stijl" genoemde, spaansche Renaissance^ die zich ook
aan 't portaal van 't vondelinghuis te Toledo, in al haar

1 „Bemalte Wande in voller Farbe oder in Chiaroscuro, Sgraffiten, waren
besonders in Süddeutschland zur Ausbildung gekommen w^hrend der aus
Stein und Tiegel gemachte, wie der Fachwerksban vor Allem im Norden zu
Hause ist'\ (Hausen t. pi. S. 159).

2 Hare afbeelding zie in Kuglers Kunstjes chichte 3e Aufl. II. S. 546.
8 Denkm. III. 91. 5 jx^ beiden bij Kugler., S. 595 f.

253

pracht uit. Omstreeks het midden der i6e eeuw matigt en
tempert zij zich wat, al behoudt zij haar eigenaardigen rijkdom
en versiering. In dien veredelden vorm doet zij zich in de
Koningskapel in den Dom van Toledo ' voor, die in 1546
voltooid werd. In zeer strengen, vorm echter, tot schraalheid
zelfs, althans bij vergelijking van andere, maar niet zonder
waardigheid, trad zij in Filips IFs kloosterbouw van *t Es-
curiaal (1553-1584) op*.

In de Zuid-Nederlanden schitterde de laatste gothische stijl-
vorm , in zijn overgang tot de Renaissance , vooral in de St. Ja-
cobskerk te Luik (1858), aan de Heilige-Bloedskapel te Brugge,
en aan de, in i8.«58, door brand geteisterde antwerper beurs'.
In Noord-Nederland doen zich o. a. het Stadhuis van Mid-
delburg , de Wagen van Alkmaar en Deventer , het Stadhuis
te Leiden, en vooral ook de Bottelarij te Haarlem, als de best
geslaagde proeven uit het gothische overgangstijd , en den vroeg-
sten Renaissancestijl voor. Lfit later jaren dagteekent het haar-
lemsche Raadhuis en Jacob van Campens wereldberoemde Stad-
huis te Amsterdam, dat, door het grootsche der onderneming,
den regelmaat van 't ontwerp , de zuivere indeeling en de smaak-
volle en sierlijke uitvoering, zijn roem ten volle verdient. Bij
een oppervlakte van 282 voet lengte en 212 breedte, die eerst,
door het inheyen van 13,000 palen , op den moerassigen grond
moesten veroverd worden , verheft het zich , in twee , met pilas-
ters versierde dubbel verdiepingen , tot een hoogte van 116 voet.
Die pilasters , tusschen ieder van welke steeds een grooter en
kleiner venster, onder en boven elkadr, zijn aangebracht, zijn
in de eerste verdieping van korinthische , in de tweede van
saamgestelde orde. Boven, op 't midden van beide hoofdgevels ,
verheffen zich dchuins toeloopende velden, met gebeeldhouwde
figuren (van Arthur Quellijns) versierd, en waarop drie bronzen
beelden van 12 voet hoogte prijken. Met den grootschen indruk
van *t uiterlijk stemt de inwendige pracln, zoowel door het
fraaye beeldhouw- en kunstrijke schilder-werk (de zoogenaamde
Witjens), als het kostbare der bouwstof, volkomen overeen;
terwijl met name de zoogenoemde groote zaal met zulk een rijk-
dom der schoonste marmersoorten, bekleed is, dat ze zelfs in

1 Aid, S. 597, en Denkm, 27. 2 Bij Kugler t. ^\,^xiBilderbó^en^Q, 131.
3 Verg. voor Belgiön in 't algemeen Schayes, Hfst, II.

354

Italië een zeldzaamheid zou zijn *. De amsterdamsche burge-
meesters, die er in Nov 1648 den eersten steen voor legden,
bereidden er der hoofdstad van den europeeschen handel dier
dagen, en tevens die van hun vrij Gemeenebest, een raadhuis
meê harer waardig, maar dat in zijn latere koninklijke be-
stemming, hoeveel verhevener schijnbaar, zijn eigenlijke roe-
ping mist — het Gemeentehuis van *s Lands hoofdstad te wezen.
Mocht het weldra dier bestemming nog weder gewijd worden !

Naast den geheel in Renaissauce-stijl werkzamen Van Campen
moet de wat oudere (1697—1621), maar meer eigenaardig hol-
landsche Renaissance-kunstenaar Hendrik de Keyzer r- „de keizer
van de kunst'*, gelijk Vondel hem plag te noemen — de bouw-
meester — of ontwerper althans, want hij stierf onder den bouw —
van Amstels fraaye Wester-kerk en toren (volbouwd 1638) ver-
meld worden ; en naast dien toren, de niet minder fraaye van
't zutfensche Wijnhuis , en die der Nieuwekerk te Haarlem , in
diezelfde jaren verrezen. Gaven dezen van een in hollandschen
zin gewijzigden Renaissance-stijl blijk , veel kennelijker nog kwam
dat eigenaardig hollandsche in den huizenbouw ,,met gescha-
keerde gehouwen en gebakken steenen*'* uit. De reeds in de
vorige eeuw — in de eerste Renaissance- jaren — door trap-
gevels, vensterbogen, en andersins gewijzigde gothische huis vorm,
die vooral te Dordrecht zoo veelvuldig voorkomt ', onderging
sedert herhaaldelijk nieuwe veranderingen , voor welker nadere
kennisneming wij echter den belangstellenden lezer het geleide-
lijkst op de voor ieder verkrijgbare mededeelingen van Mr. Vos-
maer in Hei herhaaldelijk vermelde Huis verwijzen , waar hij ze
door nette houtsneê-afbeeldingen toegelicht zal vinden *. De
daarbij aangebrachte smaakvolle versierselen, gingen , in de acht-
tiende eeuw , allengs in de rococo krullen en schulpen verloren ,
die , uit Frankrijk herwaart overgewaaid , tot een steeds weelde-
riger , maar tevens smakeloozer tooi verlokten.

Sedert in de laatste helft der vorige eeuw, met Winckelmann,
een juister gezichtspunt voor 't treffend schoon der grieksche
Oudheid verkregen was , en sedert Stuart en Revett begonnen

1 JDenkm. iii, S. 57.

9 Alb. Thijm, Dietsche Warande ^ \%^(). bl. 535.

8 Verg. daarover Vosmaer, Alm. van *t Nut, voor 1861, bl. 166—168.

♦ M4. bl, 169 V,

255

waren, hare gedenkstukken zorgvuldig af te beelden , was de weg
ook gebaand lot een zuivering van den ontaarden bouwsmaak ,
en een vernieuwde en juistere toepassing der oude kunstbegin-
selen. Een der werkzaamste en verdienstelijkste betreders van
dat nieuwe pad, was de berlijnsche kunstenaar en bouwmeester
Schinkel (1781 — 1841); al laat zich — met Lübke ' — niet ont-
kennen, „dat het ontoereikende der meer beperkte grieksche
vormen , waarbij daarenboven bepaaldelijk ook op *t marmer ge-
rekend was , voor de uitgebreider behoeften en gewijzigde bouw-
stoffen van *t moderne leven" , daarbij niet altijd geheel vergoed
is. Een zijner schoonste , geheel onberispelijke gewrochten is
voorzeker het berlijnsche Bouwschoolhuis *. Met en onder hem
werkten zijne jongeren Pennis, Soller, Stüler, en Strack . en voor
den buiten- en huisbouw inzonderheid ook Hitzig en Knoblauch '.
Naast de berlijnsche mag — in haar klassieke herlevingsproeven —
de munchensche kunstschool (door den kunstlievenden koning
Lodewijk I in *t leven geroepen), en haar\bekwaamste vertegen-
woordiger Leo von Klenze, de bouwmeester van Munchens Glorie-
hal *, genoemd worden. Men kan echter niet ontveinzen , dat
bouwmeesters van meer zoogenaamd romantische richting en
bepaaldelijk roraaanschen bouwvorm , als de beide in Baden
werkzame kunstenaars Htlbsch en Eisenlohr, in levensvolle be-
valligheid, en waar *t pas geeft, grootschheid, het op de klas-
sieke — maar doode — vormen der scholen van Schinkel en
vooral Von Klenze winnen. Eisenlohrs stationsgebouw te Freiburg,
gelijk Hübsch*s Drinkhal te Baden , durlachir kerk , en carlsruher
Schouwburg*^ zijn daar, om het te bewijzen.' Niet minder dan die
carlsruher verdient dan ook de dresder scliouwburg van Semper
genoemd te worden®, en, wat modem -romaan schen kerkbouw
betreft, de schoone Oudleeuwriksvelderkerk te Weenen van den
te vroeg gestorven (1822 — 1849) zwitser?chen bouwmeester J.
G. Muller '. Vernieuwde gothische kunst biedt ons Ohlmüllers
sierlijke kerk in de Au-voorstad te Munchen aan ®.

' Aangfth. in Alb. Thijms aankondiging der 2e uitgave van zijne Geschichte
der Architectur (K. en L. bode 1859, No. 53), die hem echter te recht ver-
wijt, dat hij later van deze meer getemperde lofspraak is teruggekomen.

2 Eene af b. daarvan zie Denkm. IV 108. » Afbb. zie ald. * Aid. ^109.

^ Zie de afb. Denkm. III iio; ook het munchensch Stationsgebouw van
Bürklein verdient hier vermelding; ald. 109. * Ald. iio. "^ Ald. ii.

8 Ald. III van buiten, en IV 109, van binnen. Verg. zoo voor deze
als .verdere duitsche bouwgewrochten onzer dagen , Bilderhogen No. 289 ff^

256

In Frankrijk herleefde de klassieke bouwkunst in het — op
Rome's Cezarenleest — geschoeide Keizerrijk, bepaaldelijk in
den. vertoonings- en praal-zieken romeinschen vorm, doorChalquis
Are de r étoile en Vignons Pantheon — de latere Madeleine \ —
vertegenwoordigd. Van romantische zijde werkten Lassus en
vooral Viollet-le-duc , met niet minder geluk dan kracht , die een-
zijdig klassieke richting tegen. Een kristelijk en klassiek ge-
mengde stijl vertoont zich in Hittorfs Sint Vincenlius-kerk.
Voor burgerlijke bouwkunst verdient de vollooying, in den sier-
lijksten Renaissance-stijl, van den Louvre en 't Stadhuis te Parijs,
Garniers kortelings voltooide nieuwe Opéra *, en het eenvoudige,
modern-romaansche voorkomen van het Nij verheidspaleis ver-
melding '. In Belgien blinken Beyaerts Bank , Suys' Beurs , en
Poelaerts weidsch Rechtspaleis te Brussel uit*.

In Engeland prijken naast den naakt klassieken bouwtrantvan
den cüvent-garder schouwburg, Barry*s Parlementsgebouwen,
met den bonten opschik van hun vlammend-gothischen bouw-
vorm*, die in 't algemeen, voor kerken zoowel als schoolgebou-
wen, en burger of adelijke buitenhuizen en kasteelen, veel-
vuldig in gebruik is.

Ook hier te lande heeft zich de strijd tüsschen de vernieuwde
klassieke en romantische beginselen niet onbetuigd gelaten.
Kan men van de eerste niet zeggen, dat zij ons veel schoons
geleverd hebben, de laatste hebben ons, in enkele katholieke
kerken van zuiver gothischen vorm, naar de ontwerpen vooral
van den roermonder bouwkunstenaar Cuypers, betere proeven
geschonken. Daarentegen danken wij datzelfde Katholicisme
elders (als te Leiden bijv.) , de allerafzichtelijkste voortbrengselen
van een bastaard- stijl, die er zich op toe scheen te leggen, zoo
leelijk en smakeloos mogelijk te bouwen, maar gelukkig thans
meer en meer voor beter oordeel en inspraak week. Niet op
dat kerkengebied alleen echter gelooveu wij , met Vosmaer ®, te
mogen zeggen, dat onze bouwkunst „een betere toekomst te
gemoet gaat" ; dat er „een nieuw leven" voor aanstaande schijnt ;
, jongere bouwmeesters — als Gosschalk, Muysken, en anderen —
zijn de lange sluimering moede, en hunne kunst belooft zich

ï Aid. III I02; Bilder bogen, No. 29$.

2 Eene afb. zie Bilderbogen No. 296. « Aid T. pi.

* Aid. en Denkm, IV 112. b Aid. III 102 en IV 112. « T. pi. bl, 172.

257 ^

uit haar doodslaap te verheffen". En hoe zou het anders? de
Bouwkunst onzer dagen is, gelijk hare zusterkunsten, door de
ervaring aller eeuwen en tijden , rijker in middelen en bronnen ,
dan zij 't ooit geweest is. Zij kan haar oog, met gelijke ziens-
kracht, op ouder en nieuwer tijd, op Wester- en Ooster-, Zuider-
en Noorder-landen en volken richten ; en naarmate de mensche-
lijke geest allengs , aan geen beperkten kerk- noch staatsvorm ,
kunst- noch kennis regel gebonden , zich voor 't goede , het
schoone , en 't ware aller tijden en volken , even onverdeeld
als deelnemend opent , moet hij daarvan, op den duur, ook voor
de ontwikkeling en praktische uiting van zijn bouwkunstzin de
heilzaamste vruchten plukken.

-^^AsT^-

IX.

BEELDHOUWKUNST.

De Beeldhouwkunst heeft met de Bouwkunst wel haar stof
gemeen, maar verschilt van haar in onderwerp, daar zij zich
niet anders ten doel stelt , dan de voorstelling van het bewerk-
tuigde individuëele leven. Zij licht dat uit het algemeene na-
tuurverband , stelt het op een eigen grondslag en in een gegeven
tijdpunt van zijn bestaan voor, en maakt het zoo tot een doel-
wit dier „tastbare aanschouwing'*, welke Prof. Vischer zoo juist
als het doel der Beeldhouwkunst geschetst heeft. In het zoo-
genoemd relief, en zijn gebondenheid aan de vlakke stof, vormt
zij den overgang tot de Schilderkunst, maar zoekt ook hier
haar beeldhouwend beginsel, in verschillende schakeeringen, van
het bijna geteekende platte, tot het zich van de vlakte als los-
rukkend hooge reliëf, getrouw te handhaven.

De voorstelling van het plantenleven ligt buiten haren werk-
kring; het plantenrijk slaat zijn wortels te diep in den aard-
bodem , is er te innig meê verbonden , dan dat men 't er aan
ontrukken en op zich zelf voorstellen kon. Alleen dat wat in
staat is, naar eigen inzicht van standplaats te verwisselen, kan
als onderwerp der Beeldhouwkunst gelden ; het frissche , krach-
tige , maar meer uitsluitend zinnelijke leven der dieren , het niet
minder frissche en krachtige , maar van verstand en geest door-
vonkte en hooger bezielde van den mensch. Dien mensch vat
zij in zijn volle natuurlijke schoonheid, die van 't naakte men-
schenbeeld , op , of stelt dit in zulk een kleeding en omhulsel
voor, als dat beeld noch geheel verbergt, noch zijn omtrekken
en lichaamsgestalte misvormt, maar ze in smaakvolle golving of
sierlijke plooyen omzweeft , en hun losse bevalligheid of waardige
fierheid bijzet.

Zoo uitte zij zich het eerst en 't volkomenst onder hen, wier

259

hoogen kunstzin wij ook reeds bij hare zuster bewonderden , de
Grieken. In dezer Goden- en menschenbeelden vinden wij het
eerst die veredelde natuur verwezenlijkt, die het doel aller men -
schenschepping is, en in wier voorstelling zij de onovertroffen
en schaars geëvenaarde meesters voor alle volgende eeuwen
waren. In de oostersche en egyptische beeldhouwkunst , die beide
de grieksche voorafgingen of ook naast deze beoefend werden, zien
wij over 't algemeen datzelfde plompe en gedrukte, dat wij er
in de bouwkunst leerden kennen, en dat met de minder vrije
verhouding tot de omgevende natuur, de meer afhankelijke ge-
moedsstemming van den oosterschen en egyptischen mensch
samenhangt. Treft men soms, in de oud-indische beeldhouwkunst,
hier en daar , een ander voortbrengsel aan , dat door een zachte,
bijna beminlijke uitdrukking aantrekt en roert, het dagteekent
uit een tijd , waarin de naïef geloovige zin van het volk nog
levendig werkzaam was. Nauw echter had zich die kinderlijke
scheppingskracht overleefd, of slechts een geestdoodende herhaling
van leerstellig verstijfde vormen doet zich in al haar wanstal-
tigheid van tegennatuurlijke vermenigvuldiging en vermenging
aller lichaamsdeelen van menschen en dieren aan ons voor ' , en
bewijst ten volle , binnen welke bekrompen grenzen zich de oos-
tersche kunstgeest ten dezen beweegt. In Egypte meent men
tusschen een e oudere en volksmatige en een jongere, heilige of
priesterlijke beeldhouwkunst te moeten onderscheiden. Inderdaad
zijn ons enkele houten en steenen menschenbeelden uit het aller-
oudste tijdvak der egyptische kunst bewaard, die ons levendiger
toespreken, dan de eentonige menschenvormen eener .latere
overlevering , door priesterdwang bepaald. Te recht roemt

1 „So hat der Gott Ravana zehn Köpfe und zwanzig Arme; Brahma und
Vischnu werden mit vier, Siva mit vier oder fünf Köpfen dargestellt,
letzterer auch wohl mit einen Kopfe, der dazu aber mit drie Augen ver-
sehen ist. Bisweilen ei halt Vischnu einen Löwen- oder Eb^rkopf , Ganesa
sogar einen Elephantenkopf ; endlich giebt es dreiköpfige Gestalten, welche
nichts geringeres, als die Indische Dreieinigkeit — Trimurti - bezeichnen.
Was also uns als Monstrum erscheinen würde, gilt dort für einen Gott!
Wie tief ist die Stufe des Bewusstseins , die nur im Widernatürlichen ,
Verzerrten, Monströsen das Göttliche zu erkennen vermag! Und wie soU
vollends die Bildnerei an der Hand einer solchen Religion sich zuhöheren
Gestalten aufsch wingen!" — Lübke, Geschichte der Plastik^ 2te Aufl. S. 12,

17*

260

men ' in die eersten de kenschetsende persoonlijke uitdrukking ,
natuurlijke en levendige voorstelling, gelijk zij zich met name in
de trekken van den koning Chefrem *, en de reeks van Farao's
uit Theben , uit , en voorts vooral ook in het albaster zitbeeld van
den zonpriesterlijken koning Amenofis IV, thans in den Louvre
prijkend 5, voor oogen treden; of in afbeeldingen uit de volksklasse
als die van den schrijver uit den tijd van 't zesde koningshuis,
mede in den Louvre , en dat innemende kleine waschmeisjen en
knaapjen in het museum te Boelacq bewaard *. Ook het houten
standbeeld van Raömke, op de wereldtentoonsteUing van 1867 te
Parijs aanschouwd en thans mede te Boelacq, treft ons door zijn
karaktervol leven, waarbij slechts de wat stijve, tegen 't lijf ge-
drongen linkerarm minder gelukkig uitkomt ^. In 't algemeen echter,
is de egyptische beeldhouwkunst te zeer geheel in afhankelijk-
heid van bouwkunst, staats- en kerkdwang werkzaam *^, en vergast
zij ons op allerlei Goden met dieren- en vogelkoppen zonder
geest of leven , dan dat wij ze werkelijk uit een oogpunt van
kunst zouden kunnen bewonderen. Slechts waar het eigenlijke
dierenbeeld het onderwerp van haar kunstdrift was , komt de
als aangeboren begaafdheid uit , waarmee zij dat wist na. te
bootsen, Aan de portalen der tempels vinden wij vaak reus-
achtige leeuwen of rammen gelegerd ; geheele rijen van derge-
lijke dieren voeren ons tot zulk een tempel op. Er blijkt ons dan
een fijn natuurgevoel met een bewonderenswaardige strengheid
van stijl in verbonden ; een plechtige kalmte heerscht in de edele
golving der lijnen , en stelt ons het voortreffelijkste voor oogen ,

1 Zie Lepsius Ueber einige Aegyptische Kunstvormen und ihre Entwikkelung
(Berlin, 1881) S. 9.

2 Zie dezen o. a. in LaSculpture (?^^//ï>««er/ar E. Soldi (Paris, 1876)9. 56.

3 In prent o. a. in Ebers Egypten in Bild und Wort ^ II. S. 68.
* Bij Soldi t. pi. p. 17 en 95. ^ Aid. p. 59. Eber, II. S. 51.

ö„ Es ist nicht zu verkennen" , schrijft zelfs haar warme voorstander Lepsius,
^,dass in Vergleich mit der Griechischen Kunst die Aegyptische eine noch
vielfach gebundene war. Sie war gebunden durch die Technik trotz hoher
Meisterschaft , die sie gerade darin erreicht hatte, durch die Tradition des .
Bedürfnisses , der sich der Einzelne nicht entziehen durf te, durch die Unter-
ordnung der einzelnen Künste unter einander, welche nicht einer jeder sich
in voller Selbstandigkeit zu entwicklen erlaubte, vor AUeni aber durch die
Volksanschauung selbst, welche sich der ganzen Würde der Kunst noch nicht
bewusst geworden war". T. pi. S. 5.

261

wat de egyptische beeldhouwer in 't leven wist te roepen. De
bazalt-leeuw onder aan de Kapitooltrappen te Rome *, die van
graniet in het britsche Museum , de reusachtige rammen in dat
te Berlijn, kunnen er ons ten volle van overtuigen*.

Niet minder gelukkig dan de egyptische is ook de assyrische
kunst in het weergeven van *t dierenleven , gelijk ons dat vooral uit
de beeldhouwwerken in albaster en kalksteen blijkt , in de laatste
jaren door engelsche en fransche hand bij Mosoel opgegraven ,
en in *t Britsch-Museum en den Louvre ten toon gesteld. Er
is daar zelfs een kennelijke vooruitgang in te bespeuren bij
't geen ons elders onder de oogen kwam. Vooral de verschil-
lende in kalksteen bewerkte voorstellingen , en die men uit den
tijd van Assurbanipal , de zevende eeuw voor onze jaartelling,
acht, zijn de vermelding ten volle waardig. De paarden' geven
er een kleinen voorsmaak reeds van 't geen jons later, in zoo-
veel schooner en edeler vorm nog , op 't Parthenon voor oogen
zal treden. Een jachttooneel stelt ons aanvallende en gewonde
leeuwen voor, zoo levendig en treffend als men ze zou kunnen
wenschen. Midden in zijn sprong stort er daar een , den kop
van een pijl doorboord, ter aarde; elders strekt een doodelijk
gewonde leeuwin de krachtige leden uit, en heft het bovenlijf
voor 't laatst krampachtig op, zoo ver haar bezwijkende krachten
het toelaten, en 't is als drong haar pijnlijk gebrul ons deernis-
wekkend in de ooren * Zelfs enkele tooneelen uit het huislijke
leven van den koning zijn ons hier voorgesteld , waarin , onder
ceders en palmen , door weelderige wijnranken verbonden, en met
vogels bezet, de vorst op een prachtig leger ligt uitgestrekt,
terwijl hij de drinkschaal aan de lippen brengt; tegenover hem
2ijn koningin, die hem bescheid doet, terwijl een zijner slaven
terzij hem verkoeling toe wuift ; aan een der boomtakken hangt —
naar assyrische zede — een afgeslagen menschenhoofd, dat de
plaatselijke kleur van 't geheel slechts verhoogt , hoe weinig 't ons
in overeenstemming moge schijnen met de vreedzame stemming
van 't geheel , dat zeker wel het bevalligste, fijnste, en sierlijkste
is, door den assyrischen beitel gewrocht. Toch* vinden wij ons
nog verre van voldaan ; wij blijven er steeds een volkomen vrije

^ Eene afbeelding, zie aldaar S. 30.

2 Zie voorts in 't algemeen het reeds aangehaalde prachtwerk van Ebers,

3 Zie de afb. bij Lübke t. pi. S. 42 * Aldaar, S. 43.

262

voorsteliing derven; wij vinden er de beeldende kunst, niet
minder dan in Egypte, van de bouwkunst afhankelijk, en aan
de beperkte wetten der assyrische menschen-natuur gebonden.
Hoe gelukkig in 't nabootsen van den dierenaard , schiet zij ,
in alle opzichten , voor de vrije en zelfstandige voorstelling van
het menschenbeeld te kort , dat dan ook , in zijn waren aanleg
en karakter, niet binnen 't bereik eeuer onvrije en afhankelijke
oostersche bevatting lag.

Eerst de Griek daarom , van allen natuurdwang vrij , wist die
natuur overal in haar volle waarheid te vatten, en met name
de menschelijke gestalte allengs * in haar natuurlijk schoon en haar
vrije zelfbewustheid voor te stellen, zoodat de inwendige bewerk-
tuiging, in levensvolle warmte, den uiterlijken vorm doorstraalt,
en daarin haar harmonische uitdrukking vindt. Bij hem dan ook
geene gedrochtelijke vormen , om het oneindige voor 't zinnelijke
oog uit te drukken , gelijk ons het Ooosten die in zoo tallooze
voorbeelden levert ; maar die , waar wij ze op griekschen bodem
aantreffen , gelijk in den vierarmigen spartaanschen ApoUo , de
efezische Artemis met hare honderd borsten, of de zwarte Aard-
moeder met haar paardekop te Tripolis, luttel uitzonderingen
zijn van aziatische herkomst. Waar de grieksche beeldhouwkunst
fantastische vormen in 't leven roept, ontleent zij die aan het
Oosten , of schuift ze geheel als bijzaken op den achtergrond.
Waar zij voorts , met een of ander bepaald kunstdoel , dierlijke
vormen met den menschelijken verbindt , doet zij -t juist in om-
gekeerde reden met de assyrische en egyptische kunst, die het
menschelijk lichaam met een dierenkop tooit. Zij geeft (gelijk
in hare Kentauren en Boschgoden) het dierlijke lichaam een men-
schenhoofd , als wilde zij daarmee te kennen geveu , dat wel de

1 Men moet het toch wel in 't oog houden, dat niet plotseling de griek-
sche kunst als uit den grond is opgekomen. „Les Grecs", zegt Beulé te
recht „profitant des éléments incomplets que leur transmet taient les civilisa-
tions orientales, ont pris Ie flambeau et cherché leur route; route difficile,
lentcment trouvée, puisqne Tart véritable a un long et mystérieux enfante-
ment. Pendant des siècles Tart s'est trainé par terrej la poésie resplendissait
déjè. dans sa plus belle fleur, qu'il existait è. peine. En effet, la poésie n'est
qu'un jet de la pensee, qui trouve une langue toute faite pour s*exprimer.
L'art au contraire doit lutter avec la matière et la dompter: cette lutte
suppose des siècles''. Histoire de Pari Grec avant Périclès, p. 329.

263

mensch — in zijn edelste vertegenwoordiging, het voertuig zijner
denkkracht — boven het dierenHjf , maar niet de redelooze die-
renkop boven den met rede begaafden mensch mag staan.

Mogen ook al de grieksche kunst en beschaving uit het zoo-
genoemde heldentijdperk min of meer van de aziatische, met
name baby Ionisch- assyrische , en de egyptische afhankelijk zijn
geweest*; met de zoogenoemde donsche volksverhuizing , na
welke ook de dorische bouwtrant in *t aanzijn trad , uitte zich
een geheel nieuwe en zelfstandige geest in den griekschen volks-
stam, en zag men bij dezen een van den oosterschen geheel
verschillenden vorm in leven , kunst , en staatswezen geboren
worden. Wat men , in vroeger jaren , van 't Oosten geleerd en
zich eigen gemaakt had, met name alle kunstvaardiger metaal-
bewerking, hield men aan, en volgde daarbij zelfs den plompen
oosterschen kunstvorm. Allengs echter doorbreekt een oorspron-
kelijke grieksche geest die drukkende omgeving, ontwringt zich
aan die stremmende banden , en schittert weldra in eigen, onge-
leenden glans. Krachtig moet tot die bevrijding uit uitheem-
sche dwang en afhankelijkheid, de natuur van de grieksche
landstreek en dampkring zelve hebben meegewerkt; gelijk zij —
hoe dan wellicht ook gewijzigd — nog heden ten dage haar on-
miskenbaren invloed op hem oefenen , die ze doorschrijdt. „De
grieksche Mjrthen", zoo schrijft Prof. Vischer, waar hij zijne
herinneringen aan een uitstap naar Griekenland boekt * , „leert
men het best op de plaats zelf verstaan. Zij zelven zijn dood,
en kunnen hoogstens den dichter of redenaar tot opsiering eener
rede , tot opluistering van een vers dienen ; maar zij worden
weder levendig in de aanschouwing. Ik wist nooit , hoe Dafne
in een laurier kon veranderen , tot ik den tengeren , slanken
stam in zijn maagdelijken wasdom zag. Ik wist ook niet, waar-
om de zee een Godheid was , tot ik , met eigen oogen , haar
heilige macht aanschouwde. Ik wist evenmin, waarom de hemel
een bronzen gewelf heette, tot ik, de dalen van Griekenland
doorschrijdende , zijn wolkelooze , donkerblauwe ronding, in on-
verbiddelijke hitte boven mij voelde blaken ; en waarom de
adelaar Zeus' vogel was, werd mij eerst duidelijk, toen ik het
geweldige dier, op zijn breed uitgespreide vleugels, rustig zag.

1 Zie daarover Lübke t. p. S. 65 ff., én verg. Lepsius, t, pi. S.

2 Jahrhücher der Gegetmart 1844, S. 601,

264

zweven , de ware geest (naar 't mij voorkwam) van het altoos
bewogen en altoos evenmatig uitgestrekte luchtruim. Mijn reis-
gezel vertelde, hoe hij, op een uilstapjen vroeger in Morea ge-
maakt, bij het omgaan van een rots, eensklaps een arend met
een slang in zijne klauwen snorrend had zien opschieten , en dat
het hem toen helder werd, hoe zoo iets voor het gevoel der
Ouden als eene demonische, geheimzinnige beteekenis hebben,
een onheilspellende Godspraak wezen moest. Maar ook de zede-
lijke en maatschappelijke beteekenis der grieksche Goden leerde
ik eerst op die wijs kennen. Goddelijk was den Ouden ieder
grootsch, zelfstandig, overheerschend , op zich zelf weldadig,
en allen weerstand verwinnend verschijnsel. Zij vatten dat in
zijn zelfstandigheid op, scheidden het van zijn verband met het
geheel , waarvan het slechts een lid is , bezielden het , uit hun
rijke, onbewuste scheppingskracht, met een als oneindig gedachte
menschenziel, en schonken het zoo, als Godheid, het aanzijn" \
Ver van de alles verzengende keerkrings-hitte , wekte de zacht-
getemperde warmte van den griekschen hemel alle beschavings-
kiemen van den rijkbegaafden volkstam ten leven , en deed ze
tot een edele vrijheid en menschelijkheid zich ontwikkelen en
rijpen. Het land zelf, rijk in havens en diepe inhammen en
bochten , door talrijke bergruggen in velerlei kleine en zelfstandige
deelen gesplitst, geeft in zijn omtrekken en berglijnen als een
toonbeeld van beeldend schoon ; en datzelfde karakter uit zich

' „Pour avoir Ie sentiment du divin'*, zegt Taine (Philosophie de Vart ett
Grïce p. 176 et ss.), „il faut être capable de démêler, k travers la forme
précise du Dieu légendaire, les grandes forces permanentes et générales
dont il est issu. On demeurera un idoUtre sec et bomé , si , au delil de la
figure personnelle on n*entrevoit pas dans une sorte de lumière la puissance

physique ou morale dont la figure est Ie symbole Au fond du poly-

théisme est Ie sentiment de la nature vivante, immortelle, créatrice, et ce
sentiment durait toujours. Le divin imprégnait les choses ; on leur parlait ;
vingt fois dans Eschyle et Sophocle on voit Thomme s'adresser auxéléments
comme è des êtres saints avec lesquels il est associé pour conduire le grand

choeur de la vie Pour se représenter exactement le sentiment religieux

d*un Grec, il faut se figurer une vallée, une cóte, tout le paysage primitif
dans lequel une peuplade s'est fixée; ce n*est pas le ciel en général, ni la
terre universelle qu*elle a sentis comme des êtres divins , c'est son ciel avec
son horizon de montagnes onduleu^es , c'est cette terre qu'elle habite , ce
sont ces bois, ces eaux courantes parmi lesquelles elle vit".

265

in den aard vaa *t grieksche volk. Het oog, voortdurend van
een helderen , doorschijn en den dampkring omgeven , en dat er
alle vormen , tot in de verste verte , in volkomen duidelijkheid
en scherpte en de bekoorlijkheid van 't bevalligste spel der lij-
nen , ontwaart en opneemt , moest er, noodzakelijk den hoogsten
trap van ontvankelijkheid voor beeldende schoonheid en kunst
erlangen.

Deze, voor den indruk van 't kunstschoon zoo ontvankelijke
kunstblik der Grieken , vond zich dan , in den griekschen volk-
stam , als een toonbeeld voor oogen gesteld van een door de
natuur geadelden , door een weldadige luchtstreek ontwikkelden ,
door lichaamsoefening gesterkten , door zedelijke vrijheid ge-
louterden mensch. Hier was geen zweem meer van dat gedrukte,
gedwongen bestaan van den Oosterling, van de geestelooze een-
tonigheid zijner gelaatstrekken, dé hoekige, linksche beweging
zijner leden. In verheven harmonie, was de edele en fiere ge-
stalte van een vrijen, ongedwongen geest bezield. En de grieksche
kleederdracht , die de lichaamsvormen verhelend aangaf, hun
vrije beweging in de losse golving van haar lijnen begeleidend
liet uitkomen , werkte er toe mede , om ze in al haar natuurlijk
schoon te doen spreken '.

Alleen bij de Grieken toch is ieder beschavingsbeginsel in
volkomen overeenstemming met de natuur ; alleen bij hen vinden
wij die volkomen samensmelting van lichaam en geest; uit wel-
ker vruchtdragenden schoot e^n geheel ongedwongen, natuurlijke
kunst geboren wordt, zonder allen kunstmatigen strijd en onna-
tuurlijke eenzijdige overdrijving. Alles is er één , alles de schoone
en zuivere vrucht van echt menschelijke ontwikkeling , en daarom
het onvergankelijke toonbeeld voor alle latere tijden *. Blijven

1 Lübke t. pi. S. 76 f. „Si jamais", zegt Taine in gelijken zin t. pi. p.
128, „la correspondance de Tart et de la vie 8*est manifestée en traits
lisibles, c'est dans l'histoire de la statuaire grecque. Pour faire 1'hommede
raarbre ou d'airain, ils ont d'abord fait Ihomme vivant, et la grande sculp-
ture se développe chez eux au même moment que 1'institution par laquelle
se forme Ie corps parfait".

2 „De hooge volkomenheid der grieksche beeldhouwkunst" (zegt Lassaulx
te recht) ,^pruit vooral uit het gevoel van de eenheid en 't verband van
ziel en lichaam voort, en dat men zich dit laatste als de natuurlijke, even-
matige uitdrukking der eerste, op ieder punt volkomen door haar bezield,
dacht". {Philos, der schonen Künste S. 57). —- Verg. voorts boven, bl. 95 en v.

266

de gewrochten van In die en Egypte , Perzie en Ass)rrië, in hun
onvrijen en gedwongen aard, hoofdzakelijk slechts uit een ge-
schiedkundig oogpunt belangrijk , ieder grieksch kunstgewrocht
daarentegen is van eene blijvende kunstwaarde voor geheel de
menschheid. Daarin toch uit zich voor 't eerst de geest van
een volk, dat, bij zelfstandige ontwikkeling en getrouwe hand-
having van zijn eigenaardig karakter, tot een hoogte van vrijheid
en beschaving is opgeklommen, als door geen ander bereikt was
en die het den lateren aangaf'. Iets, dat voor zijn beeldhouw-
kunst vooral niet minder, dan voor zijn bouw- en dichtkunst
en welsprekendheid geldt •. Hun zedelijke waarde ontleenen
die gewrochten aan den door hen voldongen eisch van een
kuische matiging, een nauwlettende ontwijking van allen over-
moed en van alle wansmakelijke overschrijding der aan de men-
schelijke natuur gestelde wetten; een eisch, dien slechts de vrije,
zelfbewuste mensch, niet de slaafsch onderdrukte afhankeling,
zich stellen en voldoen kan. Op dien zedelijken grondslag der
vrije beschaving ontvouwt zich de kunst der Hellenen , door
Wipckelmann , zoo treffend en juist , om „haar edelen eenvoud ,
haar kalme grootheid" geroemd.

Behalve haar ongedwongenheid, heeft de grieksche beeld-
houwkunst ook hare zelfstandigheid boven die van 't Oosten en
Egypte voor. Terwijl deze zich alleen met en in den dienst der
Bouwkunst ontwikkelde, als de afhankelijke dienares har er o ver-
machtige zuster werkzaam was, trad die der Grieken, nadat zij
er eenmaal tot ontwikkeling was gekomen , in geheel zelfstandige
houding , ^oowel in 't scheppen van haar Goden- eq menschen-
beelden, als in de grootsche of bevallige versiering van tempel
en bouwgewrocht op '. Zij bediende zich daarbij — na de nog te

1 „Die Griechen", als Overbeck schrijft, „sind das eigentliche und we-
sentliche künstlerische Volk, die griechische Kunst ist Kunst im höchsten
und specifischen Sinne, und gilt deshalb sehr erklarlicher Weise als Inbe-
griff und Summe dessen, was das Alterthumaufdiesem Gebietemenschlichen
Schaffens vermochte". Zie zijn Inleiding op zijne Geschichte der griechi-
schen Plastik^ dritte Auflage (Leipzig, i88oj, S. i.

2 Zij toch schonk ons „das voUendetste und vorzüglichste, das im voUsten
Sinne des Wortes Mustergiltige, daS" was für die moderne Kunst fruchtbar
geworden ist". (Dez. ald. S. 2.)

3 „Sie geht", naar Overbecks juiste zeggen, „wesentlich von der Statue,
als dem frei im Tempel stehenden Cultusbilde aus, nicht von der architek-

267

ruwe houten poppen, uit haar overouden tijd — het eerst van
ivoor en goud , dat op den houten grond werd aangebracht, voorts
van brons, en, in haar hoogste ontwikkeling, van *t edele witte
marmer, op 'tgrieksche vasteland en de eilanden der segeïsche
zee veelvuldig gevonden. Dat van Paros bovenal beval zich,
door zijn matten lichtglans en de bijna doorschijnende weekheid
van zijn steen, voor gloed en levensvolle menschenbeelden aan '.
Het pentelische, waarvan Fidias voor *t Parthenon , Praxiteles en
anderen gebruik maakten , verzwaarde daarentegen den arbeid
door zijne schilferende brosheid*.

Het menschenbeeld toch , 't zij men ef zich dan Goden of raen-
schen onder voorstelde, vormt het hoofdonderwerp der Beeld-
houwkunst; d^t in zijn natuurlijke, maar bezielde waarheid terug
te geven , is het hoofddoel van haar werkzaamheid. Wanneer zij
daarbij van het voorrecht verstoken schijnt , den levendigen, vuri-
rigen blik van het oog in haar marmer uit te beitelen , brengt
zij daardoor van de andere zijde het marmerbeeld, dat zij doet
leven, des te meer tot zich zelf en zijn eigen bestaan, zonder
verstrooying naar buiten, onverdeeld terug. Zij doet daardoor
(naar de gelukkige uitdrukking van een bezield Duitscher ') ge-
heel het overige lichaam als van het licht stralen , dat zij gedwon-
gen is aan het oog te ontzeggen. Zij weet daarenboven, door de
grootte en diepte dier oogen , een rijkdom van gevoel en gedachte
uit te drukken, -die — naar de opmerking van Winckelmann —
het denkende voorhoofd , als 't voertuig des geestes , te krach-
tiger doet uitkomen , en daarin door de fijngevormde ooren , het
werktuig van den innerlijken zin, den mond, als 't voertuig der
rede, en de volle ronde kin, die de menschelijke uitdrukking
van den mond voleindt, wordt ter zij gestaan. Niet minder
zorg dan aan deze aangezichtsdeelen , wijdt zij ook den karakter-
vollen neus , en den golvenden lokken van 't hoofdhaar. Over-
dreven daarentegen mag men achten , wat nog Hegel * bijv. van
het grieksche profiel, als het ideaal aller schoonheid, roemde.

tonischen Skulptur, und sie verbindet sich mit der Architectur in freier
Weise wieder erst zu einer Zeit , wo ihr Grundprincip des Naturalismus viel
zu tièf durchgebildet war als dass die Architektur es hatte verandren können*'.
Aid. S. 23.

1 Lübke t. pi. S. 79. 2 Aid. S. 143.

8 Lassaubc t. pi. S. 62, * Aestkeiik, II. S. 391.

Even als toch in *t werkelijke leven het schoonste gelaat, door
hartstocht en verdierlijking, aan ontsiering blootstaat, het leelijkste
voor eene schoone veredeling vatbaar is , wanneer reinheid van
zeden , edele waardigheid, en een levendige, belangstellende geest
het bezielen en verheffen ; zullen ook, in de beeldhouwkunst , min-
der schoone vormen , van een geestvol leven bezield, meer wezen-
lijk schoons bevatten en uitdrukken , dan de ziellooze schoonste ,
zonder geest of leven *. Innerlijke waarheid, levendige en geest-
volle voorstelling der in marmer gehouwen of in brons gegoten
beelden , is voorts het hoofdvereischte der Beeldhouwkunst , en
vond zich in de grieksche geheel voldaan. De geest, die geheel
den mensch doorvonkt, en die hem , in zijn edelste oogenblikken,
van hooger gloed doet schitteren , wist deze in het marmer te doen
herleven en voor alle tijden te doen stralen. En de verheven
schoonheid van haar keurigste gewrochten uit zich dan ook bovenal
in het bezielend leven , dat hen (in spijt der doode stof, waar-
uit zij gebeiteld zijn) doorvonkt en van hen uitgaat. Zij schiep
die, in het betrekkelijk korte tijdsgewricht, dat (tusschen de
jaren 470 — 430 vóór onze jaartelling) den tijd der volkomen
grieksche zelfstandigwording, na de perzische oorlogen, van dien
der inwendige twisten en scheuringen scheidt, waarin ten slotte
alle eigen grieksche staats- en werkkracht gesloopt werd en voor
altoos te loor ging. Wel mag men 't voorzeker een bittere scherts
van *t noodlot heeten, dat de beide beeldhouwwerken, waarmede
dit tijdvak als opent en sluit , en die te Delfi naast elkander prijk-
ten , (ie vereeuwiging van den slag van Marathon golden , door
't vereenigde Griekenland op Perzie, en van dien bij ^gospo-
tamos, door de dorische Spartanen op hunne jonische stamver-
wanten van Athene gewonnen*.

Het was er intusschen verre af, dat de grieksche beeldhouwers
al aanstonds die hoogte bereikten , waarop wij hunne kunst onder
een Fidias en Praxiteles bewonderen. Toch was de geest, waar-
mee de mythische Daedalus, naar de klankspelende overlevering,
in zijn uit hout gesneden beelden', het eerst leven en ronding
in de doode vormen zou gebracht hebben , door voeten en armen
van den romp te onderscheiden, geheel verschillend van die der
stijve en eentonige egyptische beelden. Er was echter (naar

» Lassaulx t. pi. 2 Lübke t. pi. S. 150.

3 Zoogenoemde Daidala\ zie Overbeck t.pl.S. 28.

2G9

Lübkes opmerking) een geruime tijd noodig, vóór zich de griek-
sche kunst al den rijkdom der stof had weten eigen te maken ,
haar door de dichterlijke bewerking van Godenlegenden en Hel-
densagen gegeven ^ De weinige overblijfselen, ons uit de eerste
eeuwen (de zevende en zesde vóór onze jaartelling) bewaard ge-
bleven^, geven nog van al de gedwongenheid blijk, waarmee
hun bewerkers te strijden hadden. Zij vertegenwoordigen ons in
't algemeen het streven der verheffing van 't handwerk tot kunst,
in verband met de grootste bedrijvigheid en een den enkeling
voor zijn kunstvaardige ontwikkeling ruimte verschaffende vrijheid
en stoutheid, die, de banden van 't verleden vertredende, zich
allengs nieuwe wegen baant *. Zij verschillen echter nog aan-
merkelijk van de zooveel vrijere bewerking der aeginetische
tempelreliefs , uit den aanvang der vijfde eeuw, door Thor-
valdsens meesterhand zoo keurig hersteld.

In 1811 teruggevonden, werden deze door koning Lodewijk
van Beyeren voor zijne Glyptotheek aangekocht, en daar sedert
bewaard. Zij stellen, als bekend, tooneelen uit den trojaanschen
oorlog, Ajax' strijd om Patroklus* lijk, onder Pallas' of Athene's
dekkende hand, voor *. Hoe natuurlijk echter de houding bo-
venal der strijdenden is , de uitdrukking van 't gelaat der Godin
vooral toont nog. te weinig kar aktervor leven. Toch staan ze
voor hun tijd nagenoeg alleen , en laten zich de overige ons be-
waard gebleven gewrochten dier eeuw niet men hen vergelijken.
Slechts de te Athenen gewrochte standbeelden der beide tyranne-
dooders, in later navolging te Napels bewaard gebleven , mogen
wij aannemen, dat hen in kunstschoon evenaarden *; terwijl een
bij Korinthe gevonden reliëf, het huwelijk van Herakles en Hebe

1 „Toujours Ie modèle physique ou moral précède l'oeuvre qui Ie repré-
sente. L'art est un echo harmonieux et grossi: il acquiert toute sa netteté
et toute sa plénitude juste au moment oü. faiblit la voix dont il est l'écho.
Tel est Ie cas de la statuaire Grecque : elle devient adulte juste au moment
oü finit Tdge lyrique, dans les cinquante années qui suivent la bataille de
Salamine, quand, avec la prose, Ie drame et les premières recherches de la
pliilosophie , commence une nouvelle culture". Taine, p. 170.

2 Zie de afbeeldingen bij Lübke, bl. 85—94, en Bilderbogen l^o, 16 en 17.

3 Verg. over geheel dit eerste wordingstijdperk Overbeck t. pi. I. S. 77-103.
* Aid., naar aanleiding der ontdekkingen (van Prachow en K. Lange) S.

128, ff., Bilderbogen.'^o, 17.

5 Zie over dezen bij Overbeck t. pi. S. 121 U\ Bilderhogen ^ No. 17.

270

voorstellende , hoe verminkt dan ook tot ons gekomen , in zijn
bevallig Schoon als den voorsmaak van 't volgende tijdperk, dat
van den hoogsten bloei der kunst, geeft \ Geheel aan de grens
daarvan, vinden wij, in den schepper der beroemde Koe, den
uit Boöotiën herkomstigen, maar ie Athenen werkzamen Myron,
een kunstenaar, in eene latere navolging van wiens schijfwerper
{diskoboot) *, wij nog al de levensvolle beweging * kunnen bewon-
deren , die hij zijn beelden wist te geven , en die ons de waar-
heid doen beseffen van 't getuigenis, door de Oudheid aan zijn
meesterstuk toegekend. „Een leeuw", zoo betuigt zij, „wil M3rrons
koe verscheuren, een stier haar bespringen, een kalf aan haar
zuigen, de kudde haar volgen, de herder haar voortdrijven; hij
werpt haar met aardkluiten en steenen, slaat haar, en blaast
haar tegen ; de landman wil haar voor den ploeg spannen, een
diei haar stelen, een vlieg haar steken; ja, Myron zelf verwart
haar met de overige dieren zijner kudde". Nog een ander stuk
uit dezen tijd, in 't Britsch Muzeum bewaard, en dat Kastor
als paardetemmer voorstelt, leert ons de hoogte kennen, waar-
toe reeds vóór Fidias de grieksche kunst geklommen was, en
waarbij slechts de wat schraler en harder bewerking haar die
verheven zachtheid en grootsche bevalligheid nog derven doet, die
in zijn beeldhouwwerk vonkt *.

Fidias, omstreeks 't jaar 500, te Athenen geboren , groeide op
ten tijde dier grootsche oorlogsjaren, waarin zich Griekenland
van allen oosterschen invloed en afhankelijkheid bevrijdde. Eerst
zich der Schilderkunst wijdend, leerde hij alras echter zijne
ware roeping bezefFen, oefende zich onder den atheenschen beeld-
houwer Hegias, en den argivischen Ageladas, en was juist voor
zelfstandigen arbeid gerijpt , toen men — onder Kimons bestuur,
470 — 463 — de door de Perzen verwoeste Heihgdommen in
nieuwen glans herrijzen deed. Onder den kunstgragen Perikles,
Kimons roemruchtigen vervanger in 't bewind, stond hij in den
bloei des levens , en hem , bij zijne grootsche kunstplannen , vol-

1 Zie bij Overbeck t. pi. S. 143.

2 „Van den Schijfwerper spreekt gij** (zegt Lucianus) „die zich buigt om
te werpen , het gelaat naar de hand gekeerd , die de schijf vat , en het
eene been omlaag gebogen, om zich terstond na den worp weer op te
richten". » 2ie bij Lübke t. pi. S.-II2.

* Zie de atbeeldingen Bild, No i8, en verg. Overbeck t. pi. S. 2 12 ff.,
Ueber die letzten Vorstufen der vollendeten Kunst,

271

vaardig ter zij. Toen in 437 het Parthenon voltooid, en zijn
levenszomer voleind was, trok hij met een aanzienlijke schaar
van jongeren naar Elis, om er Zeus' heiligdom op te luisteren;
nog in later jaren werd er de zorgvuldig in eere gehouden werk-
plaats getoond , hem door de ingezetenen gebouwd. Na de vol-
tooying van Zeus* reuzenstandbeeld , keerde hij, in 432 naar
Athenen terug, om daar — ondankbare vaderstad! — als 'toffer
der staatspartijen , in den onverdienden kerker te sneven '.

Zijn eerste werk was het door de Atheners, na den slag van
Marathon, te Delfi gestichte dankteeken eener groep van 13
bronzen Goden- en Heldenbeelden. Hij deed dit van een reeks
Athene- ot Pallas-beeJden (te Peilene, Platseae, Athenen, enz.),
en van een Amazone volgen, die echter, hoe schoon en lenig
van mond en hals, voor die zijner mededingende kunstbroeders,
Polykleet en Kresilas, wijken moest. Het toppunt zijner kunst
bereikte hij intusschen eerst in zijne beide beroemde goud-ivoren
tempelbeelden der stedemaagd Athene en van Zeus, in *t Par-
thenon en te Elis. Het eerste had eene hoogte van zes en
twintig el, en stelde de Godes in staande houding voor, eene
speer en een gouden Overwinningsbeeldjen in de handen, haar
schild naast haar, en een afbeelding der heilige Burchtslang aan
hare voeten. Het hoofd was van een ernstig , verheven schoon *,
de gouden helm , die 't bedekte , van boven met een sfinx —
als zinnebeeld der ondoorgrondelijke wijsheid — en aan weerszij
met een griffioen — dat der waakzaam- en voorzienigheid —
versierd. De borst droeg een pantser, waarop het eislijk Meduza-
hoofd grijnsde. Op de binnenzij van 't schild was de strijd der
Reuzen tegen de Goden, op de buitenzij die met de Amazonen
aangebracht , waarbij de beeldhouwer Perikles en zich zelf had
voorgesteld. Zelfs de zijrand der sandalen prijkte met een relief,
en het voetstuk was met eene voorstelling van Pandora's geboorte
versierd. Het goud alleen kwam op een som van bijna anderhalf
miljoen te staan. In spijt der gedeeltelijke berooving door

* Tenzij men een andere minder aanneemlijke overlevering wilde volgen ^
die hem niet daar, maar te Elis laat omkomen.

2 „Certainement", zegt Taine (t. pi. p. 199) , „en imaginant son expres-
sion sereine et sublime, Phidias avoit confu une puissance qui débordait
hors de tout cadre humain, une des forces universelles qui mènent Ie cours
des choses, Tintelligence active qui, è, Athènes, était Tdme de la patrie".

27^2

Lachares (296 na Kr.), stond het nog meer dan een eeuw lang
in vollen luister, maar. is sedert onnaspeurlijk verdwenen, en
slechts de plaats , waar het voetstuk gestaan had , werd onlangs
op den Akropolis hervonden. In een vierdhalfpalm hoog beeld-
jen, in 1659, te Athenen opgedoken, meent men intusschen niet
zonder grond eene onmiddelijke nabootsing er van te herkennen ';
terwijl een te Londen , in 't Britsch Museum voorhanden schild-
brok ons een deel van den Amazonenstrijd op dat der Maagd
te aanschouwen geeft *.

Veertien el hooger nog dan zijne Pallas , rees Fidias' Zeus in
den tempel van Elis, op een prachtvollen troon in zittende
houding afgebeeld. Een olijfkrans omvlocht de lokken ; de linker-
hand voerde een scepter, waarop Zeus' vogel , de adelaar, zat;
op de uitgestrekte rechterhand zweefde een gevleugeld Overwin-
ningsbeeld. Zoo hem, als Pallas, moest dit beeldjen als zege-
brengend kenmerken. Een gouden mantel, met ingelegde figu-
ren en leliën versierd, omgaf zijn indrukwekkende gestalte. Fidias
stelde er zich den oppermachtigen beheerscher van Goden en
menschen bij voor, en had (naar men zei) bij zijn ontwerp die
versregels uit den Ilias voor den geest, waarmee de dichter de
aan Thetis toegestane bede besluit:

Aldus sprak Zeus haar toe; hij wenkt met de donkere brauwen.
Nederwaarts golfde in lokken het goddelijk haar van den heerscher
Langs zijn onsterflijke slapen, en schokte den ganschen Olympus.

Daarmede stemde dan ook bovenal de uitdrukking van hoofd
en haar in, die zelfs in de te Otricoli gevonden marmeren Jupiters-
kop (fig. 39), bij de onmiskenbare overdrijving en gezwollenheid
van haar navolging , niet geheel verloren ging '. Beter trouwens
bleef zij ons bewaard in dien op een te Parijs voorhanden munt-
stuk *; terwijl ons van den troon op een ander, te Berlijn, de
kennelijkste voorstelling gegeven wordt *. Het hoofdkarakter-

1 Zie dit in prent bij Overbeck t. pi. S. 253, en Bilderbogen No. 19, 2.
Dezer dagen is bij de Sokratesstraat te Athenen nog eene 9 palm hooge na-
maak van duitsch marmer uit den romeinschen keizerstijd opgedolven, waarvan
eene afbeelding in houtsneê met beschrijving o. a. in de Gazette des beaux
Arts, 1880.

■ In prent bij Overbeck t. pi. S. 255.

3 Zie over dezen als „der zweite, spfttere Typus des Zeus-Ideals**, L. von
Sybel Da» Bild des Zeus (Marburg 1876) S. 23.

* Zie dit in houtsneê bij Overbeck t. pi. S. 258 ; Bilderbogen No. 10.

6 Aid.

273

fig- 39.
van den eersten ligt voorzeker in den rijkdom der krachtige,
aan weêrzijden neêrgolvende lokken en in de forsche wenkbrau-
wen , van onder welke — naar Lübkes woorden — de oogen
het heelal schijnen te overzien. Het saamgedrongen voorhoofd ,
de krachtig te voorschijn dringende neus, voleinden den indruk
van wijsheid en macht ; terwijl de weelderige baard en de krach-
tig geronde konen van frissche gezondheid en mannelijk schoon
getuigen , en minzame welwillendheid om de min of meer ge-
opende lippen speelt.

Het Zeusbeeld van Elis overleefde den God zelf, daar het eerst
in de vijfde eeuw der kristelijke jaartelling, met den tempel'
saam, door brand vernield werd. Het maakte de hoogste bewon-

I
274

dering van geheel de Oudheid uit. Ieder Griek trok er als in
beêvaart heen, en prees gelukkig wie het gezien had. Ook de
Romeinen werden door zijn verheven schoon als betooverd : Pli-
nius noemde het onnavolgbaar; anderen roemden het als een
toovermiddel , om alle zorg en leed te vergeten; en de kunst-
lievende Quintiliaan zei, dat Fidias' Zeus een nieuw beginsel bij
den reeds bestaanden Godsdienst in *t leven had geroepen, daar
de majesteit van *t beeld die van den God zelf evenaarde. Inderdaad
was er dan ook het denkbeeld van den allengs tot zijn volle
schoonheid gerijplen, hoogsten God der Hellenen in een volko-
menheid in belichaamd, als ieder hunner onweerstaanbaar troi,
en werd wel nooit het Godsbegrip van geheel een volk in zijn
volste ontwikkeling zoo volledig door een kunstschepping uitge-
drukt ^

Dat begrip toch had zich eerst van lieverlee tot dat toppunt
van kunstschoon kunnen verheffen , waarop het zich thans aan
het zinnelijke oog openbaarde. Zoodra de vermenschelijking van
't Godsbeeld — schrijft Kekulé te recht • — en daarmee de
beeldhouwkunst een aanvang nam, stelt zich deze onwillekeurig de
gansche en zuivere menschengestalte ten doel; wanneer taal en
poezy, het onvereenigbiare vereenigend, nog onzeker rondtasten,
dringt de kunst tot den zege. Poezy en kunst schrijden dan, als
in wedloop , op dezelfde baan voort ; de onvergelijkelijke schoon-
heidszin der Grieken , hun ongeëvenaarde kunstgaaf vieren dien
zege; doch zij doen dat zonder het zelf te weten. De vordering van
*t Schoone, als zoodanig, als zelfstandige kunsteisch, is in de
ontwikkeling der godsdienstige voorstellingen vervat; zij wordt en
wijzigt zich met en door haar ; zij neemt , het gevoel beheer-
schend, altoos door in macht toe, doch treedt eerst laat in *t be-
wustzijn. De verbeelding gaat daarbij steeds van *t eenmaal voor-
handeue uit ; ieder kunstenaar lel achtereenvolgens bij 't zijne on-
willekeurig dat van 't vóór hem meest gewilde en gevierde beeld
ten grondslag, totdat — om ons hier bij *t Zeusbeeld te bepalen —
door Fidias eindelijk dat van alle hartstochtelijkheid vrije, even
verheven als rustig schoone , van de minzaamste kracht getuigende
Godsbeeld gewrocht werd , dat ons de hoogste grieksche kunst

1 Zie bij Lübke S. 120.

2 Ueber die Entstehung der Gottes-ideale in der Griechischen -^«/w/ (Stutt-
gart, 1877).

275

zoo treffend vertegenwoordigt. Toch laten zich, als dezelfde
Kekulé doet opmerken ^ — ^altijd nog de wijzigingen aangeven ,
die de groote beeldhouwer in het oudere Zeus-ideaal aanbracht.
Hij hief er het schuins terugwijkende voorhoofd meer naar voren,
schoof de oogen dieper in hunne kassen , beitelde mond en kin
in schooner vorm , verdeelde het stelselmatig gebeeldhouwde
hoofdhaar in zware golvende lokken , en let leven en beweging
in den kegelvormig gepunten baard. Hij deed echter dat alles
met losse kunstenaarshand, en zonder van de minste strijd of
spanning met een vroegere, thans verouderde opvatting te doen
blijken,

Grootschheid van opvatting, met de zorgvuldigste bewerking
gepaard, werd reeds door de Ouden als het hoofdkenmerk van
Fidias' beeldhouwkunst geroemd. Beide ontvouwt zich dan ook
'nog steeds voor ons oog, bij die betrekkelijk weinige oorspron-
kelijke overblijfselen zijner kunst, die, in hoe verminkten vorm
grootendeels, den knagenden tand des tijds ontsnapt en tot den
onzen gekomen zijn. Daaronder vooral het beeldhouwwerk van
beide gevelvlakken , de metopen , en de fries van 't Parthenon ,
dat door 't engelsche bewind, uit de kunstgrage hand van Lord
Elgin verkregen *, in de zalen van 't Britsch-Muzeum bewaard
wordt. Onvergelijkbaar schoon is ook het kleinste nog voorhan-
den gedeelte; en zoo de geheele samenstelling, voor zoo verre
zij zich nog herkennen laat, door haar losheid en leven, en de
geestvolle gemakkelijkheid', waarmee er alle technische bezwaren
bij verwonnen zijn, ons met bewondering vervult, deze klimt nog
(zoo mogelijk) bij 't beschouwen van elk afzonderlijk deel. Krach-
tiger noch verhevener, en bevalliger noch schooner teveps is
immer beeldhouwwerk gebeiteld. Er leeft in al die vornien als
een onvergankelijk jeugdig schoon ; de natuur is er zoo grootsch
en treffend in opgevat, dat men als een geslacht van hooger
wezens, dieren- en menschen-goden , te aanschouwen waant.
Uit de tegenstelling van gekleede en naakte vrouwen- en man«
nenbeélden, spreekt ons de levendigste verscheidenheid toe;
buitendien echter zijn ook de fijnste schakeeringen zoo sprekend
teruggegeven , dat alles als uit eene noodzakelijke natuurwet ge-
boren schijnt. Zie die drie vrouwelijke rompen — de drie doch-
ters van Kekrops : Pandrosos , Aglauros , en Herze — van welke

Aid. S. 21. 2 2ie boven, bl, 200, aant.

i8«

276

de eene in den schoot harer zuster rust, de derde, naar de (eerst
onlangs teruggevonden) Overwinnings-godin gekeerd, de blijde
boodschap van den behaalden zege van haar opvangt; of dat jammer-
lijk verminkte Theseus- of eerder Dionysusbeeld ' , maar in welks
ongedwongen rustende houding en natuurlijken eenvoud zooveel
jeugdige schoonheid en kracht zich uit * ; of zelfs dat onnoozel
brokjen Athenes — de rechter helft der borst en het begin van
den bovenarm — waaruit zich de goddelijke verhevenheid van
geheel de gestalte zonder moeite nog gissen laat. Krachtig en
koen , hun krachtvol bestaan ten volle waardig , vertoonen zich —
op de metopen — die maagdroovende diermenschen , met veer-
krachtige , trotsch gebouwde jongelingen in strijd '. En die fries
eindelijk, die ons den feesttocht voor oogen stelt, tot besluit van
't Maagdefeest — de zoogenoemde Pan-athenaeön — naar den
Akropolis * opgaande, om der Godes het door Atheensche maag-
den geweven en gestikte pronkgewaad — den peplos — te bren-
gen ^. In de vierhonderd voeten marmers , aan die voorstelling
gewijd, „^demt" (naar de uitdrukking van een fransch kunst-
rechter ®) „een alles bezielend leven , waarin zich als de geest
van dit grootsche werk uit; even als zich het leven eens edelen
gemoeds als een eenige grootsche gedachte uit, maar die, als
met een onmerkbaren ademtocht, naar alle kanten edele mati-
ging , eenheid , en harmony verspreidt". Alles is er zoo een-
voudig natuurlijk, zoo los en vrolijk uitgedrukt, dat men zich —
naar Lübkes uitdrukking — als op de straten en markten van
Perikles' Athene verplaatst waant; terwijl tevens alle gestalten

* Zie daarover Overbeck t. pi. S. 304. Anderen willen er , met Visconti,
een Herakles in zien.

2 Als de duitsche beeldhouwer Dannecker zei, schijnt het gansche beeld
„wie von der Natur abgeformt ohne dass wir jemals so glücklich sind, im
Leben Aehnlichem zu begegnen oder begegnen zu können". Aid.

2 Zie over *t geheel de uitvoerige , met houtsneêprenten toegelichte be-
spreking van Overbeck t. pi. S. 308—323. Verg. Bilderbogeriy No. 20.

* „Ce plateau abrupt", gelijk Taine het zoo levendig beschrijft, „tout con-
^ sacré aux Dieux, disparaissant sous les monuments sacrés, temples, chapelles,

colosses, statues; mais qui, de ses quartre cents pieds de haut, dominait
toute la contrée".

'-" Over 't geheel zie de breedvoerige uiteenzetting, aldaar S. 328—342.
Voor enkele voorstellingen verg. Bilderbogen No. 21.

* CherbuUcz, in zijne reeds aangehaalde Caus fries p. 233,

277

toch, als door de hooge feeststemming en den weerschijn der
stralende Godheid, verlicht en gelouterd schijnen. In ongedwon-
gen houding rust de groep der Godenl, die aan de Oostzij den
optocht verbeidt ; in bevallig wiegelende beweging houdt de ,
naast Demeter gezeten , schoone jongeling zijn rechter knie met
beide handen omspannen. De kunstenaar heeft er de striktste
natuurstudie bij in acht genomen , en dus volkomen het woord
bewaarheid , dat „de nabootsing der natuur , wel niet het doel ,
maar zeer zeker het middel der hoogste kunst is" \ Het naast
aan die Godengroep zijn de beampten en herouten, door een
reeks van edele atheensche maagden gevolgd ; daarna komen de
offer stier en en rammen , daarop mannen- en vrouwen -groepen ,
waarvan ettelijke met offergaven beladen, die zij in vazen en
mandjens op de schouders dragen. Haar volgen fluit- en cither-
spelers, die een reeks van mannen en vierspannen — mededin-
gers waarschijnlijk in den wedstrijd — voorafgaan. Het geheel
wordt besloten door die heerlijke groepen atheensche jongelingen
te paard, of met het optoomen en bestijgen hunner paarden
bezig, een van welke onlangs tot dien „geestvollen kout" aan-
leiding gaf, door hem en zijn „paard** bezield. „Zie dat paard'*'
heet het daar *, „hoe geheel muskei en spier het is, en men als
vergeet, dat er vleesch omheen zit; zie die trillende rimpels,
die zich bij de buiging van zijn hals voordoen, die gezwollen
aderen, die het begin van zijn buik aangeven, die poten, die de
lucht doorklieven, dien trotschen voorover gebogen kop! — Overal
kracht en forschheid en vuur! Hij trilt, hij verheft zich, zijn
neusgaten rooken , zijn oog vonkelt; zoo hij ging hinnekén, zou
de tempel op zijn grondvest daveren , en zoo hij doorging . . .
maar wees daar niet bang voor: hij weet zich zelf te beheerschen,
hij is zich geheel meester, en de feesttocht, waaraan hij deel
neemt, zal door hem niet gestoord worden! — Men zou een
kind voor hem neerzetten kunnen, en dit alleen uit den adem
zijner neusgaten op zijn schoudertjens zijn bijzijn bespeuren. Het
is een paard, zooals Xenofon ze verlangde, fier maar edelmoedig,
vurig, maar zijn vuur meester! — (zie fig. 40). En wend u nu
van 't paard tot den ruiter, met zijn arkadisch hoofddeksel en
den mantel met gesloten plooyen, welks rand langs zijn been
neêrgolft. Zie, hoe beider houding en beweging zich aaneen sluit

1 Dezelfde, t. pi. p. 207. 2 Dezelfde, t. pi. p. 100 s. en 148 ss,

^78

en als samensmelt! hoe het hoofd van den ruiter, vooruit bewogen
en zachtjens naar de borst gebogen, met de golvende beweging
van den oaardenhals samenstemt en bc* al die In'n'^n di** kenrige

Fig. 40.
melodie van vormen doen geboren worden, die de nieuwere beeld-
houwkunst zoo zelden wist te herscheppen. En bedenk dan, hoe
die overeenstemming van lijnen en bewegingen slechts het ken-

279

teeken is der eenheid van gemoederen en gedachten. In beiden —
paard en ruiter — hetzelfde gemak, dezelfde ongedwongenheid;
geenerlei krachtsinspanning, maar een kracht, zich zelve geheel
bewust en als spelende werkzaam. De ruiter bestiert ongetwij-
feld; hij beveelt, maar onmerkbaar; hij werkt op het paard langs
geheimzinuigen weg; hij schijnt er als één meê. Gelijk in den
Kentaur, met menschelijk bovenlijf en viervoetig onderstel, vonkt
er slechts ééne ziel in beiden; en geen wonder daarom ook, zoo
er in den kop van het paard iets menschelijks schijnt te leven.
In zijn innig verband met zijn meester, heeft het dier zijn dier-
lijke natuur gelouterd, en als tot een hoogere veredeld. De op-
leiding , door den ruiter genoten , schijnt er aan meegedeeld en
in overgegaan te zijn. Is het inderdaad niet, als liwamen zij uit
ééne school ? — En waarlijk , zij zoowel als al die andere jonge-
lingen en paarden, die met en bij hen trappelen en draven, zij
allen zijn opgevoed onder den zachten attischen hemel, de olijf-
boomen der Akademie , en de laurieren van den Kefizus , ii^
't gezicht van den ^ymetus, en in den tijd van Perikles, Aspazia,
en Sokrates ; en in hun allen vonkt daarom ook die harmonische
levensrichting, die door Plato als het aantrekkelijke doel der
grieksche opleiding werd voorgesteld'*.

Naast den atheenschen kunstenaar en zijn werken , prijkt zijn
wat jongere tijdgenoot van Argos, Polykleet uit Sikyon, die,
gelijk Fidias den Oppergod, dezes fiere gemalin in een goud- ivoren
beeld verheerlijkte , dat haren tempel te Argos sierde. Het
voorhoofd van den diadeem omstraald, zat zij op een troon, met
Gracien en Horen in reliëf gesierd en van een wijnrank om-
wonden ; haar eene hand omklemde den scepter , terwijl de
andere een granaatappel omvat hield, en hare voeten op een
leeuwenhuid rustten. Lang heeft men eene herinnering aan hare
trekken in de fraaye marmeren afbeelding van haar hoofd, in
de villa Ludovisi te Rome willen herkennen (zie fig. 41). Vrou-
welijke waardigheid en koninklijke trots worden ook daar door
de bevalligheid getemperd, fdie het streng en gebiedend voor-
hoofd met de weelderige golving der lokken dekt; terwijl een
onvergankelijk jeugdig schoon en karaktervolle geestkracht op de
ronde wangen zetelt, en uit den edel gevormden neus, mond, eh
kin tot ons spreekt. Ten slotte is echter gebleken , dat dit beeld het
oorspronkelijke werk van een kunstenaar uit een * jonger tijd-
perk is, in 't welk sommigen zelfs eerder eene Afrodite willen

280

Fig. 41.
zien \ Ook hare blikken waren , gelijk die van Zeus , uit
oorspronkelijk geheel andere, eerst langzamerhand ontwikkeld,
en zoo uit een wansmakelijk afgodsbeeld, gelijk het in den Pe-
loponnesus vereerd werd , met plompe konen , breede gezwollen
lippen, uitpuilende oogen, dat goddelijke schoone beeld allengs
geboren, dat zelfs in zijn latere navolging nog Goethe tot den
uitroep verlokte, dat hij als een zang van Homerus voor zich bad *.

* Verg. Kekulé t. pi. S. 24.

2 Zie bij Overbeck t. pi. S. 328 en 184, De Bilderh, 20, 9, als Hera-kop
naar Filokleet aangegeven houtsneê komt verkeerdelijk als zoodanig voor.

281

Polykleet en zijne school hebben zich verder minder door
Goden-beelden en den Goden gewijde voorstellingen, dan door
de schepping van schoone meuschengestalten vereeuwigd. Zijn
zoogenoemde Diadymenos (een jongeling , die zich den haarband
om de lokken snoert) in 't Britsch-Museum * , zijn speerdrager
(doryforos) in een keurige nabootsing te Napels bewaard *, zijn
Apoxyomenos (een kampvechter , die zich van 't stof der kamp-
plaats reinigt) , en een klein Amazonenbeeldjen te Florence ' ,
hebben , deels in naam , deels in latere navolging , zijn roem tot
ons gebracht. Evenzoo het beeld^ eens schijfwerpers * (in 't Va-
ticaan) dien van zijn tijdgenoot en kunstbroeder Naukydes, den
schepper der goudivoren Hebe, in der tijd naast Polykleets Hera
prijkend, terwijl hij buitendien de dichteres Erinna en eenige
wedspelers afbeeldde.

Nog een ander beeldhouwend kunstenaar van weinig jonger
leeftijd, dan Fidias, werd ons in de laatste jaren door de opdel-
vingen te Olympia * nader bekend; Paeonios van Mende in Thra-
cie, die naar Arkadië gekomen, daar het Overwinningsbeeld
wrocht , door de Messeniers en Naupaktiërs , na hun zege op de
Spartanen op 't eiland Sfakteria, in 424, aan den olyrapischen
Zeus uit hun deel aan den krijgsbuit gewijd. In zwevende hou-
dingimet fladderenden mantel zag men het frissche en levensvolle
beeld, dat vooral van de voorzij indruk moest maken , als van
den hoogen Olymp zich naar omlaag wenden, om den verwin-
naars in den krijg een krans te reiken. Het bood tevens als
een eerste proeve van dien later meer in zwang geraakten beeldhouw-
trant aan, waarbij — zonder daarom de door Lessing zoo te-
recht gewraakte vermenging van beide kunsten te bewerken —
iets schilderachtigs in de voorstelling kwam. In keurigheid van
bewerking vooral der mantel- en kleederplooyen stak het eerste
min gunstig bij de Parthen on-beelden af ®. Naar een ontwerp
van denzelfden Paeonios was ook de mede ten deele opgedolven
oostelijke gevelgroep van den Zeustempel bewerkt, het tooneel

1 Zie de afb. bij Lübke S, 146, en bij Overbeck S. 329.
' De atb. zie bij Overbeck t. pi.

3 Zie daarover. Overbeck t. pi. S. 395 , en verg. Bilder bogen No. 21. 4.
* Een afbeelding bij Lübke t. pi. S. 149, en Bilder bogen No. 21, i.
^ Een lezenswaardig verslag omtrent deze door Dr. A. E. J. Holwerda ,
zie in den Gids voor 1881, I.

ö Zie de afbeelding bij Overbeck t. pi. fig. 88 en 89, en verg. ald. S. 414 ft.

282

uit de grieksche mythenwereld voorstellende , waarin koning
Oenomaos van Pisa zich opmaakt voor zijn laatsten wedren
met den door Zeus ter zij gestanen Pelops. Het Godsbeeld, in
't midden . had aan de eene zijde den koning met zijn gemalin ,
aan de andere zijn dochter Hippodamia en den om haar uit-
gekomen Pelops, voorts beider wagenaars en paarden, en aan
beide uiterste zijden de liggende Riviergoden van den Kladeos
en Alfeos. De samenhang en schikking van 't geheel liet even
zeer te wenschen als de bewerking zelve der meeste beelden ,
welke door inheemsche werklieden schijnen vervaardigd \ De
westgevel, waarop naar 't ontwerp van Paeonios' tijdgenoot en
kunstbroeder Alkamenes, de strijd der Kentauren tegen de La-
pithen op Pirithous' bruiloft was voorgesteld , won 't in dat eerste
verre van den anderen, doch werd door gelijksoortige handen
bewerkt *. Reeds vóór de komst van Fidias en Paeonios schij-
nen de metopen van den tempel gewrocht te zijn , met eenige
tafereelen uit Herakles' heldenleven in smaakvolle beelden ver-
sierd, van welke er enkele in meer ot min venninkten vorm
tot ons gekomen zijn *.

In 't zelfde Arkadië prijkte te Bassae, bij 't allesins godsdienstige
Figalia, na de verlossing uit de pest, in 424, een doof Iktinus
gebouwde tempel aan Apollo gewijd, in welken een schat van
beeldhouwwerk, hem en zijner Godenzuster Artemis verheerlijkend
door onbekende, doch dat van 't Parthenon nabeeldende hand
prijkte. In 't jaar 181 2 opgedolven , kwam het bij aankoop naar
Londen, waar het in betrekkelijk 'goeden staat in 't Britsch
Muzeum bewaard wordt **. Een levensvolle verscheidenheid gaat
er met een karaktervolle uitdrukking gepaard ; de uitvoering laat
echter hier en daar niet minder te wenschen, dan die der voor-
stellingen te Olyrapia. Ook hier zijn Kentauren in wilden en
woesten strijd met Amazonen geschetst ; doch de heftigheid en
gewelddadigheid van sommige groepen en gebaren en de on-
harmonische beweging in aanval en afweer, in dè hitte van het
strijdgewoel, overschrijden de schoonheidsgrens van 't grieksche
kunstbesef in zijn edeler gewrochten ^. Zijner meer waardig doen

1 Aid. fig. 9 en S. 421 ff. 2 Aid. en S. 481.

3 Aid. fig. 91 , 92 en S. 442 ff.

* Eene afb. zie bij Overbeck t. pi. fig. 94 en 95, Biiderd. N0.21 , $—11.

^ Zie bij Overbeck t. pi. S. 454 ff.

283

zich een paar der jongste metopen van Selinont aan ons voor,
Herakles met een Amazone in strijd en Zens* onthulling van
Hera voorstellende; beide even levendig als oorspronkelijk, en
rustig als smaakvol van opvatting en uitvoering ^

Bij de verbrokkeling der grieksche belangen , na den schoonen
tijd van eendracht en grootheid , en de vijandige onderlinge ver-
houding der grieksche Staten, moest ook in de kunst de geest-
drift voor meer algemeen belangwekkende scheppingen, voor die
van meer persoonlijke strekking wijken , zonder daarom nog die
schoonheid prijs te geven, die ook in de volgende eeuw, in de
gewrochten van een Skopas en Praxiteles, uitblinkt. De eerste, op
't marmer-dragend Paros geboren, versierde vooral den Athene-
tempel * te Tegea met zijne kunslscheppingen , op welks gevel-
vlakken hij den strijd van Acbilles met Telefos, en de jacht van
't kalydoonsche everzwijn voorstelde. Bovendien schiep hij enkele
Godenbeelden, daaronder een citherspelenden Apollo '*, eene
Afroditt; (Venus), in welke de beeldhouwer haar voor *t eerst in
geheel haar naakte schoon voorstelde, een zittenden Mars, van
minnegloed voor haar blakend (in een fraaye navolging ter villa
Ludovisi bewaard), een. hartstochtelijk vervoerde Bacchante van
welke de Oudheid getuigde, dat hij haar had leeren „raxen'';
terwijl hij eindelijk ook, met anderen, zijn arbeid aan 't ver-
maarde Mauzoleum van Halikarnasse wijdde Zijn jongere tijd-
genoot Praxiteles zag te Athene het levenslicht . en was in gelijke
persoon.ijke, levensvolle, en hartstochtelijke richting werkzaam.
Onder zijn Godenbeelden bekleedde- zijn Afrodite van Knidos de
eerste j laats; een kunstgewrocht, in zijn tijd niet minder gevierd,
dan vroeger de Zeus van Fidias , en om 't welk alleen men de
reis naar Knidos plag te ondernemen. Gelijk Zeus door de ver-
hevenste Majesteit de bewondering der Grieken afperste, verrukte
hen Praxiteles' Afrodite, als een toonbeeld der innemendste
lieftaligheid. Wij kunnen ons thans, van al haar bekoorlijkheid ,
slechts uit haar beeldjen 'op knidische munten rekenschap geven*.

1 Eene afbeelding zie ald. fig. 96.

2 De tempel zelf, in plaats van den in 394 afgebrandcn , herbouwd , was
door zijn driederlei zuilenvorm (jonische van buiten, dorische en koi inthische
van binnen) merkwaardig.

3 Men meent eene navolging van 't beeld in dien van 't Vaticaan te vin-
den; verg. daartegen echter Lübke t. pi. S. 158. * Bilderbogen, No. 22, 9.

284

Even als Skopas , had ook Praxiteles haar naakt afgebeeld, maar
stelde haar daarbij op *t oogenbhk voor , dat zij , den golven
ontstegen, haar gewaad *van een nevens haar geplaatste vaas
aflicht, en schaamtevol den rechterarm voor haar schoot houdt,
*t geen aan geheel 't op den rechtervoet steunende lichaam een
bevallig losse houding en zwier verleende. Wanneer wij het
schoon van Praxiteles' Afrodite naar dè.t mogen toetsen, *t welk van
de tot ons gekomen — maar armlooze — Venus van Melos (in den
Loüvre) blijk geeft ; zij die , bij al haar hooge voortreffelijkheid ,
geensins tot de in de Oudheid beroemdste behoorde ; dan moeten
wij het te meer betreuren , van haar aanblik beroofd te zijn.
Van de schoonheid van Praxiteles* Eros- of Amor-beelden kunnen
wij ons uit de navolging een denkbeeld maken, in 't napelsche
en 't Britsch Muzeum voor ons bewaard gebleven; terwijl het
bij Centocelle opgedolven hoofd en bovenlijf van den Liefdegod
(in 't Vaticaan bewaard), ons dat in die bevallige, zacht gebogen,
in zoete mijmerij verzonken houding voorstellen , waarin zich ,
bij den overgang tot den jongelingstijd, de eerste gewaarwor-
dingen der liefde uiten *. Ook Bacchus (of Dionysus) en Apollo
beitelde hij niet minder schoon in marmer uit ; den eersten her-
haaldelijk , den laatsten in de bekende voorstelling met den
hagedis, van welke meer dan eene navolging in marmer en
brons tot ons is gekomen *. Satyrs , soms aan zijn Dionysus
toegevoegd, koos hij ook op zich zelf ten onderwerp, gelijk er
een, hem in marmer voortreffelijk nagewrocht , op *t Capitool te
Rome gevonden wordt. De slanke jeugdige gestalte steunt met
den rechterarm , die tevens een fluit omvat , op een boomstam ,
terwijl de linker achteloos in de zijde leunt. Geheel de houding
drukt dien weelderigen staat van werkeloosheid, dat volle bezef
van 't dolcefar nün/e mt, dat ons in de eenzaamheid van 't woud,
bij 't gemurmel van een beek , bekruipt. Daarmee stemt ook het
argeloos open gelaat volkomen in, waarop de dierlijke trekken
tot een uitdrukking van jeugdige schalkheid veredeld zijn, en
slechts in de puntige Satyrs-ooren zich nog voor den aanschouwer
toonen. In al deze losse en bevallige voorstellingen uit zich echter
een minder krachtig bezielde geest, een meer weelderig kunstkarak-
ter, dan ons uit de grootschere scheppingen van Fidias toespreekt '.

1 Zie de afb. van het hoofd bij Lübke, 2e uitg. S. 182.
3 Die in den Louvre, met onjuist herstelde hand, zie o. a. bij Lübke S. 166;
Bilderbogen No. 23, 2. s Lübke S. 165; eene afb. z\q Bilder bogen ^o 22, lO,

285

Naast Praxiteles verdient nog Leochares een plaats, de rijkbe-
gaafde schepper van den door Zeus' arend ontvoerden Ganimedes,
welks herinnering ons, door een fraaye navolging in marmer,
in *t Vaticaan bewaard is. De schoone knaap, door den achter-
gebleven hond huilend nagestaard, zweeft, in bevallige losheid,
en nauw door den forschen vogel gedragen , zijn nieuwen zetel
te gemoet \

Het meest vermaarde beeldhouwwerk uit deze eeuw is echter
wel de weemoedig schoone groep der Niobiden. ' Oorspronkelijk —
naar men meent — in 't gevelvlak van een Apollotempel in
Klein-Azie, werd zij later naar dien te Rome overgebracht. Reeds
de Oudheid weifelde tusschen Skopas en Praxiteles , als makers,
en wij , die haar slechts uit latere , deels middelmatige navol-
gingen kennen, mogen ons nog minder dan zij aan een beslissende
uitspraak wagen. Het onderwerp is de straf, door Latona's
beide spruiten — ApoUo en Artemis (of Diana) — op de veertien
der arme Niobe ten uitvoer gelegd, toen zij zich tegenover
gener onvruchtbaarheid op haren vruchtbaren schoot beroemd
had. — Denkelijk maakte de ongelukkige moeder zelve het mid-
denpunt der groep uit, en moeten haar beide wreede kastijders
als daar buiten staande gedacht worden. Zelf onzichtbaar, vingen
zij van omhoog hun vernielingswerk aan. Een van Niobes zonen
ligt reeds ontzield ter aarde; een ander, het gebroken oog naar
boven gekeerd , grijpt al vallend den rotssteen ; een derde zoekt
te vergeefs zijne zuster , als een geknakte bloem aan zijne voeten
neergezegen , met zijn gewaad te dekken ; een vierde is op zijn
knieën gevallen, en tast pijnlijk naar zijn getroffen rug, terwijl
de jongste zich bij zijn leermeester te verschuilen zoekt. De
overige vHeden instinctmatig naar de moeder, die alleen in
*t haar overstelpend leed ongebukt staande blijft. Terwijl zij haar
jongste dochtertjen in haar rechterarm opvangt, wendt zij het
fiere hoofd omhoog , en ziet met een blik vol smart en zielenadel
naar de wrekende Godheid op; smartvolle, maar verheven ge-
latenheid in de onvermijdelijke bezoeking spreekt uit hare waar-
dige trekken, en maakt haar tot het diep roerend, maar tevens
bevredigend en verheffend hoofdpunt van *t geheel.

Naast zijne attische kunstbroeders schitterde in den Pelopon-
nezus de door Polykleet gevormde Lyzippus, met zijne kunstschool.

1 Eenatb. ald. 7; verg. over dit beeld voorts Feueybachs Vatican. Aj>olloS, 94.

286

Hij paste den van zijn meester overgeleverden regel zoo toe, dat
hij de menschelijke gestalte slanker en losser, de leden fijner,
en het hoofd kleiner maakte; van daar dat vooral zijn portret-
beelden — volgens Plinius beeldde hij o. a. Alexander den Groote
herhaaldelijk en in alle leeftijden af — beroemd en gezocht *
waren. Onder zijne leerlingen bekleedt Euthychides de eerste
plaats, wiens fraaye schepping der Stedemaagd Antiochia a/d
Orontes ons , in een verdienstelijke navolging , in *t Vaticaan be-
waard is. Terwijl haar rechterhand, als zinnebeeld der vrucht-
baarheid, een trits korenaren omvat, steunt zij met de linker op
een rotsbrok, als om der geheel naar de rechterzij overhellende
houding een tegenwicht te geven. „Zoo troont zij (naar Lübkes
woorden ^) in levendige bevalligheid , met over elkadrgeslagen
beenen, als het beeld van vreedzaam geluk; meer menschelijk
trouwens dan goddelijk van uitdrukking , en door haar bewegings-
volle houding, en den lossen zwier van haar plooirijk gewaad,
dubbel bekoorlijk". Ook den Riviergod Eurotas verheerlijkte , hij
in een zoo natuurlijken vorm , dat een bijschrift der Oudheid het
beeld „vloeyender dan water'* noemt. In een geheel anderen stijl
werkte zijn medeleerling Chares, wiens algemeen bewonderd
beeld van den Zonnegod te Rhodos 105 voet hoog was, en hem
twaalf jaren arbeids kostte ; een aardbeving deed het ongelukkig,
reeds zeventig jaar later, verbrijzeld te gronde gaan. Steeds
meer begon zich de Beeldhouwkunst thans, op het voetspoor
van Lyzippus en zijne volgelingen, in de voorstelling van 't wer-
kelijke leven te verdiepen. Goden- en Heldengestalten raken hoe
langer zoo meer in 't vergeetboek, en ruimen het veld voor
schetsen uit de dagelijksche wereld, tintelend van waarheid en
leven, gelijk dat met een gans worstelend knaapjen van Boëthos,
of dat andere , dat zich een splinter uit den voet trekt, van
eén onbekenden meester, doch op 't Capitool bewaard '; of als die
dronken Faun uit het barberijnsche Muzeum, die men, niet ten
onrechte, „het geestvolste beeld der dronkenschap" gedoopt heeft.
Portretbeelden , als de ^sopus van Aristodemus * , als de Sofo-
kles in 't Lateraan , de ^schines te Napels , de beelden van
Menander en Posidippus, Demosthenes en Fokion , in 't Vaticaan,

1 Zie bij Lübke S. 189 f. 2 Bij de afb. aldaar S. 193.

8 Afb. van beiden, zie ald. S. 195, 196; Bilderbogen No. 224, 5 en 6.

4 In navolging op de villa Albani te Rome.

287

de Aristoteles en Anakreon in *t Spada-paleis en op de villa Borghese
te Rome, geven daar de schoonste en voortreffelijkste blijken van.
Geheel in het werkelijke leven van den dag verplaatst ons ook
die rijke en bevallige kunstschat , sedert het jaar 1873 , uit de
grafsteden om en bij het oude Tanagra, in den Zuid oosthoek
van Boeotie , doch nog als onder den rook van Athenen, op den
grooten weg naar Cbalkis vooral , opgedolven \ Zij bestaat in
een reeks van gebakken aarde- of terra-coita beeldjens , van
welke de grootste nog geen halve el lioog zijn , de kleinste
slechts zes of acht duim, en die thans te Parijs, Berlijn, en Lon-
den bewaard worden. Even verschillend door onderscheid van
stijl en 't meerder ofminder der kunstvaardige bewerking, als door
de onderwerpen , die zij voorstellen , omvatten zij het gansche
gebied 'van 't grieksche maatschappelijke leven, van de Goden- tot
de alledaagsche straat- en kinderwereld. Hier treedt onsArtemis
te gemoet , als een maagdelijke schoone , met kortgerokt onder-
kleed, waarover een tijgerhuid geslagen is, een pijlkoker op den
rug en haar jachthond ter zij; daar zien wij Afrodite, een appel
in haar liand gevat. Gewiekte Liefdebeeldjens slaan, in vrolijke
vlucht , de met bekkens voorziene handen boven 't hoofd samen,
of maken al zwevend allerlei gebaren, die ze den tanagraschen
vrouwen en meisjens hebben afgekeken. Een van hen heeft zijn
kort rooskleurig kleed, op vrouwen manier, over de nauw aan
't lichaam gesloten armen en het onderdeel van zijn gelaat ge-
trokken , terwijl zijn onderlijf en beenen bloot zijn ; behaagziek
houdt hij zijn kleine hoofdjen op ons gericht , zijn eene vlerkjen
boven zijn linker oor heffend. Ginds zien wij Pan en Silenus;
elders weer vinden we ons in huis en op straat verplaatst: een
eenzaam poorter, op een bankjen gezeten , laat zich door den
achter hem staanden haarsnijder de lokken inkorten; een ander,
over een rooster gebogen , zit een of ander spijs klaar te maken;
een vrouw , voor een oven gezeten , bakt broodjens. Een paar
aanvallige meisjens spelen met kootjens, en herinneren onwille-
keurig aan de dochters van Pandareus, die onder dergelijk spel
door de Harpyen werden weggeroofd. Schoonst en fijnst van

1 Zie hem in keurig bewerkte afbeeldingen , met toelichtenden text, in
Kekulé's prachtwerk Griechische Thonfiguren aus Tanagra, nach Aufnahmen
von L OttOy Stuttgart , 1872 ; en verg. meer bepaaldelijk over 't geen er in
den Louvre van huist Les figures de Tanagra par O. Rayet, in de Gazette:
des bedtux Arts van April, Juny, en July 1875.

288

bewerking zijn de losse en natuurlijke beeldjens, vrouwen en
meisjens voorstellende , in rijk geplooiden en bonten tooi , of
ook wel in luchtiger gewaad gehuld , de platte hoed op 't hoofd
en den eigenaardigen bladvormigen waayer in de hand ; gaand ,
staand , zittend , ook wel liggend , gelijk ze zich op straat of in
huis en hof vertoon en ; slank en hoog van gestalte , bevallig van
gang en beweging, en ten volle de kunst verstaande, om haar
kleedij met doeltreffend overleg te hanteeren. Eenige zien wij
met een mom in de hand; zij stellen blijkbaar Muzen voor, daar
de Oudheid geen schouwspeelsters kende. Sierlijk zijn de meeste
dezer beeldjens door de smaakvolle kleuren, waarmee ze getint
zijn. Een licht hemelsblauw en zacht rozerood , en wit en goud
dooreengeweven strekken, om de verschillende gewaden naar den
eisch te doen uitkomen, zonder door schrilheid te hinderen. De
hoedjens zijn rood gestreept, het haar roodbruin, de oogen
blauw, de brauwen door een penseelstreek aangegeven, de
wimpers zelfs veelal aangeduid. De lippen zijn rood , de ver-
schillende lichaamsleden vleeschkleurig ; de rotsgrond , waarop
eenigen zitten is vaal-blaauw of -groen. Zoo spreiden deze beeld-
jens in alle opzichten een eigenaardig schoon ten toon, en over-
treffen daarin ook de van elders bekende ; zij vertegenwoordi-
gen ons het attische schoon van zijn ongedwongen dste en be-
koorlijkste zijde \

Na den tijd van Alexander den Groote verviel wel , met de
zelfstandigheid van 't grieksche leven, ook die der grieksche
kunst, die zich buiten 't eigenlijke Griekenland verplaatste, ge-
lijk Alexandrie en Antiochië nu de hoofdplaatsen der helleensche
beschaving werden. De levenskracht der grieksche beeldhouw-
kunst bleek echter taai en duurzaam genoeg , om ook thans nog
ettelijke werken in 't leven te roepen, die als een nieuwe snaar
aanslaan en , in zekeren zin , van nog verdere ontwikkeling ge-
tuigen. In het weelderige Rhodos , met zijn bloeyenden handel •,

^ „Tch kenne'', schrijft Kekulé (t. p S. 22), .,unter den tausenden Sicili-
schen Terracotten , die ich in Handen hatte , kein einziges Beispiel , das im
Gesammtmotif und in der Durchführung des Ganzen den Tanagrèlzerinnèn
gleich kame, auf welchen, einem zarten, dünen , kaum sichtbaren Schleier
gleich, die eigene, geheimnissvoUe Poesie griechischer Anmuth und jugend-
licher Schönheit zu ruhen scheint, als deren vollend etsten Ausdruck wir
gelernt haben , die attische Kunst zu bewundern",

2 Te Rhodos werkten na Chares (zie boven) vooral Aristoridas, en de ver*

289

en in de Hofstad Pefgamon , waar rijke kooplieden en weelderige
vorsten zich voor kunst bezield toonden , werden kunstwerken
geboren, waarin het zinnelijke en hartstochtelijke den boventoon
voert, en alles er op toegelegd is om te werken en te treffen.
Daaronder worden echter voortbrengselen gevonden, door een
Winkelmann nog onder de toonbeelden , de hoofdscheppingen der
Oudheid geteld, en de overdreven bewondering voor welke eerst
na de kennisneming der beeldhouwgewrochten van *t Parthenon ,
binnen haar juiste grenzen bepaald is.

In de eerste plaats komt daarbij de wijd vermaarde groep van
Ldokoön in aanmerking, die (naar Plinius' getuigenis) aan die rho-
dische meesters ' het aanzijn dankt , en in zijn tijd 't paleis van
keizer Titus sierde, uit welks puinhoopen zij dan ook, ten jare
1106, werd opgedolveu. Haar onderwerp is (gelijk men weet) de
wreede kastijding, van Apollo's priester Laokoön , voor den hoon
dien God aangedaan. Op 't oogenblik, dat hij gereed staat, op de
. kust van Troje den Zeegod een offer te brengen , komen , van
't eiland Tenedos her , twee vreeselijke slangen , door Apollo ge-
zonden, uit zee aanzetten, om den priester en zijn beide, hem
als oflferknapen dienende, zonen te dooden. In de beeldhouw-
groep (zie fig. 42) is het feit op 't besHssend oogenblik zelf
voorgesteld, en zijn de drie achtereenvolgende punten der han-
deling, met verwonderlijke kunstvaardigheid, tot de schoonste
eenheid versmolten. De verpletterende macht van den plotselingen
jammer is er met eene levendigheid in aangegeven, die tot de
uiterste grenzen der Beeldhouwkunst gaat, en op 't gebied der
Schilderkunst dreigt over te slaan •. Op de trappen van 't outer
heeft het jammerlijke noodlot vader en zonen , als met éénen slag,
getroffen. Genes krachtige gestalte, door een woedenden slangen- '
beet in de zijde getroffen , krimpt smartvol ineen , terwijl de
half geopende mond een pijnlijken jammerkreet uit; de vooruit-

vaardigers van den Laokoön, Agesander, Athenodoros, eu Polydoros. Vol-
gens Plinius telde de stad, buiten des eersten reiisachtigen Zonnegod, nog
honderd andere groote standbeelden.

1 Zie de vorige aant. Wat deze tijdsbepaling betreft , men mag haar, door
den kunstgeleerden Wekker, boven alle bedenking vastgesteld achten. Verg.
ten overvloede Lübke t. pi. S. 202.

2 Zie daarover Lessings beroemde verhandeling Laokoön oder über die
Grenzen der Malerei und Sculptur (in nieuwe uitgaaf met breedvoerige toe-
lichting van H. Blümner, Leipzig 1876).

290

Fig. 42.
gedrongen borst zwelt door overmaat van smart ; de rechterhand ^
tast in smarteHjke doodspiju naar het achterhoofd, terwijl de
linker nog slechts werktuigelijk het ondier te vergeefs zoekt af
te weren! Met het lichaamlïjke pijngevoel, dat zichtbaar op
't gelaat te lezen staat , mengt zich de zedelijke zielesmart over
den dood van den jongsten der beide zonen, die even te voren
voor een slangenbeet bezweken is, en wiens tengere lichaam in
doodskramp ter neer zijgt. De oudste jongen voelt zijn rechter-
arm en linkervoet door dezelfde slang omkronkelen, en zoekt
haar met de vrij gebleven linker van zich te schuiven. Te ver-
geefs echter, daar de doodskreet van zijn vader zijn aandacht
afleidt', en jammer en ontsteltenis al zijn bewegingen verlammen.
De gruwelijke waarheid der voorstelling ware bijna ondragelijk,
zoo niet de schoonheid der gestalten en het beleid der groepeering
haar verzachtte. Deze laatste is zoo volkomen, dat men, bij lan-
gere beschouwing, al het vreeselijke van 't tooneel bijna vergeet

^ In het oorspronkelijke onjuist hersteld , maar hier juister aange-
geven.

201

in de klimmende bewondering voor de zoo voortreffelijk vol-
brachte taak. De bouw van 't geheel, die in Laokoöns hooge
gestalte uitloopt, de plaatsing der slangen, die, de drie licha-
men vast orastrikkend, ze evenzeer onderling scheiden als ge-
zamenlijk tot een geheel verbinden , de tegenstelling eindelijk in
de bewegingen van den krachtigen man en beide nog tengere
knapen; die alle drie daarenboven in hen, die ze wrochten, de
grondigste kennis van *t menschelijk lichaam verraden; — dat
alles zijn eigenschappen die de hoogste bewondering verdienen,
al laat zich van den anderen kant niet loochenen, dat de be-
handeling zelve de opzettelijke studie en *t kunstvaardig overleg
der makers te veel doet uitkomen , en hun werk daardoor dien
ongedwongen en natuurlijken eenvoud mist, die de vroegere
kunstwerken onderscheidt. Vandaar dat ook de zedelijke werking
der groep bij gewrochten van vroeger tijd achter staat. Terwijl
de Niobe onzen zedelijken mensch als met de macht van een
verheven treurspel aanpakt en roert, pijnigt en beangstigt ons
de Laokoön als een lichamelijk lijden. Geen zedelijk beginsel,
dat er ons met al zijn ontzetting verzoent ; slechts de vaardig-
heid der kunst tempert er de hevigheid van *.

Verwant met den Laokoön is een andere groep van dien tijd ,
onder den naam van den farnezischen Stier bekend, en door
Apollonios en Tauriskos van Tralies in Klein- Azië vervaardigd.
Zij werd onder Paus Paulus III (Famese) bij de baden van Ca-
racalla opgedolven, en kwam sedert naar Napels, waar zij in
't Muzeum bewaard wordt. Zij stelt de wreede straf voor, door
de beide zonen van Antiope, naar de grieksche legende, aan
de ontaarde Dirke ten uitvoer gelegd, en waartoe zij haar aan
de horens van een wilden Stier binden^. Al is hier ook het
oogenblik gekozen vóór de afgrijslijke voleinding zelve van 't voor-
genomen werk, en al is dus de aanblik minder onmiddelijk
ontzettend; zoo is toch het onderwerp zelf, door geenerlei ver-
zoenend bestanddeel getemperd, al te stuitend, en overschreeuwt

1 Verg. Lübke t. pi. S. 203 ff. „Aristophane eüt dit de ce groupe, comme
de l'Hippolyte ou de riphigénie d'Euripide, qu*il fait pleurer, qu'il ne for-
tifie pas, qu'au lieu de changer les femmes en hommes, il change les hom-
mes en femmes" (Taine).

2 Zie de keurige afb. in boutsneê in Les tnerveilles de la Sculpture^ par
E. Viardot, Paris, 1869, p. 138, en verg. Bilder 0.1^0,26, i. Het beeld van
Antiope zelf, op den achtergrond, schijnt er eerst later aan toegevoegd te zijn,

19*

202

zelfs al het dramatische leven en de karaktervolle beweging der
voorstelling, gelijk der krachtige en schoone gestalten die er in
werkzaam zijn. Hoewel van geen minder grondige kennis ge-
tuigend, geven zij toch minder, dan die van den Laokoön, van
overleggend opzet en bedoeling blijk.

Nog twee andere, ons te Florence bewaard gebleven, ge-
wrochten behooren tot dit tijdvak en de rhodische kunstschool:
een stervende Alexanderkop , waaruit geheel de smartelijke uit-
drukking van die van Laokoön schijnt te spreken, en de beide
worstelende jongelingen , zoo kunstmatig dooreengeslingerd , dat
zij geen minder vaardige hand verraden, dan die den omkron-
kelden priester en zijne knapen tot stand bracht *. Ook de zoo-
genoemde Meduza Rondanini, de meer dan levensgroote Gor-
gonenmom, te Rome bewaard', mag tot dit tijdperk gerekend
worden. In zijn afgrijslijk schoon mag hij een zege der Beeld-
houwkunst over 't op zich zelf leelijke heeten , en Goethe raakte
er bij zijn tweede verblijf te Rome zoo door opgewonden, dat
hij er zich zelf liefst maar 't zwijgen over oplet, „daar spreken
ijdel wind ware"*. Hij biedt ons inderdaad de vereeniging van
't edelst schoon met den gruwzaamsten doodstrijd.

Uit Pergamon worden ons door Plinius vier uitstekende mees-
ters opgenoemd, die de gevechten afbeeldden, door Attalus en
Eumenes , in de derde eeuw vóór onze jaartelling , tegen de
indringende scharen der Galliërs of Galaten geleverd. Naar
't schijnt is ons in den bekenden „stervenden Kamp vechter" \
op 't Kapitool, een gewrocht der pergamenische kunst bewaard
gebleven, dat ons, in meesterlijke voorstelling, een van eigen
zwaard doorboorden Galaat schetst, die den dood voor de sla-
vernij kiest**. Ook de als „Arria en Paetus" bekende groep der
villa Ludovisi te Rome®, maar die blijkbaar evenzeer een too-
neel uit dien strijd tegen de Galaten ten onderwerp heeft, en

1 Aid. S. 211, en Bilderhogen No. 25, 4.

2 Een groote afb. zie Bilder bogen No. 27, i. Wat krachtiger in Jahn's
Populdre Aufsütze (Bonn, 1858), S. 278.

8 Zweiter Römischer Aufentkalt, 29 July 1787.

♦ Het is deze, van welks aanblik, naar ons Kestner zegt, Thorvaldsen
zich zoo getroffen voelde , dat hij ontroerd uitriep : „zoo kunnen wij 't niet**.
Zie mijn opstel in de Kunstkroniek voor i8i;6.

6 Zie beide afb. Bilder bogen No. 25, 7 en 8.

« Lübke, t. pi. S. 213, Bilderbogen No. 25, 6.

293

een hunüer voorstelt, zijn vrouw om 't leven brengend vóór zij
in 'svijands handen valt, mag tot deze tijd en kuüstschool ge-
bracht worden. Dezelfde uitdrukking van natuurlijke waarheid
en werkelijkheid, die den. stervenden Galaat kenschetst, onder-
scheidt ook deze , te recht steeds ora haar karaktervol leven bewon-
derde groep. Met rijker kunstvoorraad dan dit tweetal afzon-
derlijke proeven bedeelden ons echter de opdelvïngen , in de
laatste jaren, onder leiding van den duitschen ingenieur Hu-
mann, onder de puinhoopen van Pergamon's burcht of Akro-
polis ondernomen, en waarvan de schoone vruchten thans het
berlijnsche Muzeum opluisteren. In hun geheel, tot dus ver
slechts voor de helft in vrij herkenbaren staat hervonden , stel-
den zij, in den door Eumenes aan Zeus en Athene gewijden
tempel, den Goden- en Reuzenstrijd voor, als verzinnebeelding
zijner en zijns vaders verwinningen op de woeste Galaten. In
de bewaard gebleven brokken zien wij beide hoofdgoden zelf
nog zegevierend optreden, en een der Reuzen onder anderen
door Zeus' bliksemflits getroffen en geveld. Een ander, jong en
schoon, zal in den strijd tegen Artemis het onderspit moeten
delven; een derde, de linkerhand als levenloos latende hangen ,
tast met de rechter naar zijn hals, waar een der honden van
de jachtgodin zijn tanden inzet. De driekoppige Hekate slaat
met haar zes armen om zich , met fakkel , zwaard , en schild
teifens strijdend. Haar bekamper grijpt met beide handen een
zwaren steen, om haar te treffen, terwijl van beide slangen,
waarin zijn reuzenlijf uitloopen , de een haar in het schild bijt,
de ander zijn wijd opengesparden sissenden muil tegen haar
opheft. Helios ment zijn vierspan, van Eos voorafgegaan, en
een ter aarde gevallen Reus onder hun hoeven vertrappend ,
terwijl een tweede , ontwijkende , die paarden tegentreedt •. Be-
halve deze en andere tafereelen uit de hardnekkige maar vruch-
telooze Reuzenworsteling, werd er nog een reeks andere ook ge-
vonden, in hun geheel waarschijnlijk de stichting van Per-
gamon schetsende, en waarop wij o. a. een aan zijn famezisch
beeld herinnerenden Herakles op zijn knods geleund voor ons
zien, terwijl achter hem een naakt knaapjen, zijn zoontjen Telefus
uit Auge, door een — thans helaas! van zijn kop beroofd —

• Zie de afbeeldingen in Die Ausgrabungen von Pergamon , tnit 7 Tafeln
und zaklreichen HolzschnitUtt ^ Berlin 1880,

294

dier , Artemis* heilige hinde, gezoogd wordt. Een treffend schoone
vrouwenkop, doch met min of meer geschonden neus, wang,
en hals opgedolven \ verraadt door zijn strengen stijl , eenvoud
en bevalligheid van uitdrukking kennelijk een andere hand, dan
die van den beeldhouwer, die 't onstuimige Goden- en Reuzen-
tafreel wrocht, en wier thans zoo onverhoopt aan 't daglicht
gebrachte schepping ons — naar Conze's opmerking* — een
even gewichtige als welkome bijdrage schenkt, om ons den
overgang der grieksche op de roraeinsche Beeldhouwkunst af-
doende voor te stellen , daar het ons tot dusver toch aan een
zoo groot en veelomvattend beeldwerk uit deze dagen ontbrak.

Als van oostersche beide en grieksche herkomst, doet zich de
zoogenoerade etrurische kunst aan ons voor, en draagt in hare
gewrochten al het kenmerk daarvan. Met geen oorspronkelijken
geest opgevat, toont zij zich meer praktisch dan bezielend, en
munt meer in kanaal- dan tempelbouw, en in kunstrijke ver-
sierselen en kleinigheden dan in verheven goden- of menschen-
beelden uit. Waar zij grootschere dieren- of menschengestalten
in 't leven roept, doet zij dat veelal in hoekigen en onredzamen
trant, en mist geheel den ongedwongen zwier der grieksche vor-
men '. Slechts in enkele gewrochten , uit het gebied der werkelijk-
heid en van 't dagelijksche leven, geeft zij — gelijk bijv. in de
ruiter- wedrennen op hare aarden vazen, of in die eenvoudige
voorstelling van het Ganzejongetjen , in 't leidsche Muzeum —
de natuur in oorspronkelijke frischheid terug. Het Redenaars-
beeld daarentegen aan 't meer van Thrasimene opgedolven , en
te Florence bewaard, is schraal en koud*. Meer warmte straalt
ons uit het levensgroote beeld van een jeugdigen krijger toe,
dat , bij Todi opgedolven , onder den naam van Mars in 't Va-
ticaan geplaatst is, en zich zoowel door zorgvuldige bewerking
als levendigheid en losheid van vormen onderscheidt**.

1 Van weerszijden in lichtdruk opgenomen in No. 6 der Zeitschrift für
hildende Kunst, i88o.

2 In zijn de Ausgrabungen begeleidende toelichting.

3 Zelfs „Die Götter und Damonen", zegt Jahn, „welche mit etrnskischen
Namen sich in die griechische Sage eindrangen, siud, den grauen Todes-
damon nicht ausgenommen, in ihren wesentlichen Zügen der griechischen
Kunst entlehnte, nur etruskisirte Gestalten". {Die hellenische Kunst, in
zijne Pop. Aufsatze, S. 175).

* Zie beiden Bilderbogen No. 33 , \ en 2.
» Lübke, t, pi, S. 122.

595

Het waren de Etruriers, die 't eerst voor Rome beeldhouwden
en bouwden. Naast hen begon er zich echter ook al spoedig de
grieksche invloed te doen gelden , al helde in vrbeger , min
beschaafden tijd, de romeinsche smaak gewis meer naar gene
zijde over. De verovering van 't grieksche Zuid-Italie bracht,
in de 5e eeuw der stad, velerlei grieksche kunstwerken naar
Rome ; en toen , in de volgende , ook Griekenland zelf werd
veroverd, vond zich de romeinsche hoofdstad weldra van ge-
roofde kunstgewrochten overstroomd. Bij Flaminius' triomftocht
over Macedonië, duurde hun aanvoer twee geheele dagen; die
van Fulvius Nobilior over ^Etolië bracht niet minder dan 515
beelden van brons en marmer aan , en -^milius Paulus had 250
wagens noodig, om al het geroofde beeld- en schilderwerk te
vervoeren. Zoo werd de romeinsche geest allengs voor een
zuiveren kunstsmaak rijp. .Rijke burgers wedijverden om het
bezit van schoone kunstgewrochten; het " kennersoog louterde en
scherpte zich, en de grieksche kunst behoorde weldra onder de
onmisbare bijdragen tot een veredeld levensgenot. Van die jaren
dagteekent de tweede bloeitijd der grieksche Beeldhouwkunst
onder romeinsche heerschappij , die werken wist in 't leven te
roepen, slechts door die uit de eeuw van Fidias overtroffen \

Met het midden der tweede eeuw vóór onze jaartelling is een
macht van grieksche kunstenaars voor Rome aan 't werk. In
den eersten rij de atheensche meesters , die hun nieuwe attische
school , als met een weerschijn van den vroegeren glans , zouden
doen stralen. Eigenlijk scheppend toch waren zij niet ; wel echter
met een fijnheid van warm en levendig kunstgevoel, en een
technische vaardigheid begaafd , die hen de schoonheden der
vroegere meesterstukken waardeeren en bevatten , en in hooge
volkomenheid nastreven deed. Zoo wisten zij hunnen gewroch-
ten , door fijnheid van bewerking, zuiverheid van bewegingen,
zachtheid van overgangen , en levensvolle golving der lijnen ,
eene bekoorlijkheid bij te zetten , die hun de bewondering aller
eeuwen verzekert. Het ontbreekt hun slechts aan dien onmid-
delijken en natuurlijken geest, die ongedwongen, hun zelf als
verholen bevalligheid, die de oorspronkelijke werken der griek-
sche Oudheid met den gloed harer goddelijke scheppingskracht
doorstraalt. Men bespeurt er, tegenover deze, al de uitdruk-

1 Lübke, t. pi. 226, f.

king eener overdachte kunst in , die met overleggende bewust-
heid te werk gaat, maar zich van de louter goddelijke aandrift
van een Fidias , een Skopas , en een Praxiteles verstoken vindt \
Het eerste tot deze kunstschool betrekkelijke beeldhouwwerk
is de vermaarde, door Winkelmann zoo wegslepend verheerlijkte
romp van Hercules. In 't begin der 15e eeuw in zoo deerlijk
verminkten staat opgegraven, stelt zij hem blijkbaar in zittende
houding voor, het voorovergebogen lichaam op de zware strijd-
knods steunende. Hoe grootsch de geheele aanleg, hoe stout
en edel in 't algemeen de opvatting is, wijkt toch de voorstel-
ling, in haar voorbedachte werking en de bestudeerde over-
drijving harer vormen, te veel van den verheven eenvoud der
gulden kunsteeuw af, om niet het beeld bij dezen te doen achter
staan , en bijv. voor den Theseus of Dionysus van 't Parthenon
(zie boven bladz. 276) in zuivere kunstwaarde te doen zwichten ,
hoe gunstig het tegenover andere gelijktijdige, en bovenal latere
gewrochten mag uitkomen *. Een tweede hoofdgewrocht dezer
school is de beroemde Mediceïsche Venus , door Kleomenes ge-
beiteld, en te Florence bewaard'. Hoe hoog dit beeld, door
zachtheid van behandeling, harmonische golving der lijnen , door
het teêre schoon zijner maagdelijk slanke vormen ook sta, blijft
het bij vroegere voorstellingen verre achter. Hier toch vindt
zich (naar Lübkes uitdrukking) niet meer, als bij het kunstge-
wrocht uit Melos (zie boven bladz. 284) , het goddelijk schoon
eener verheven en veredelde natuur, maar de zelfbewuste be-
koorlijkheid eener behaagzieke schoone, die door haar schijn-
baar schaamtevolle houding, den bewonderaar tart, naar wien
zij begeerig uitkijkt. Blik en houding van hoofd en armen doen
het anders zoo schoone beeld de hoogste betoovering eener
natuurlijke ongedwongenheid derven. Nog meer is dat bij een
ander Venus-beeld, de bekende schoongebilde (Kallipygos) te
Napels, het geval, wier „stand en bewerking beiden op de
grofste zinnekittëling berekend zijn , en het beeld van den Go-

« Aid. S. 228.

2 Eene afb. zie o. a. in les tnerveilUs de la Sculpture p. 134, en Bil-
der bogen No. 28, 3.

8 Een afb. zie Bilder bogen No. 27, 2, en bij Ménard , Histoire desbeaux
arts illustrêe (Paris, 1775), P« 40« Zij geeft ons het karakter weer, dat zich
aUengs uit Praxiteles' Afrodite ontwikkeld had; zie Wolfgang Helbigs Un-
tersuchungen über die Campanische Wandmaleret (Leipzig, 1872), S. 25.

2ö7

denrang tot dien eener lichtekooi verlagen** *. Meer oVel'eett-
komstig den verhevener geest van vroeger dagen zijn de beide
Paardetemmers op den Monte Cavallo te Rome, die ki grootsch-
heid van aanleg, vrijheid en zekerheid van behandeling, kracht
en levensvolheid van voorstelling en beweging, een echt griek-
schen. kunstgeest, en de waardige navolging van een oorspron-
kelijk kunstwerk uit den besten griekschen tijd , verraden *.

Naast de attische school dezer dagen, verdient de klein-
aziatische genoemd te worden, uit welke Agazias van Efeze's
beroemde Borghesische Kampvechter herkomstig is, thans in
den Louvre te vinden '. Met forsche schreden voorwaarts tre-
dend , verdedigt hij zich met de linkerhand tegen een of ander
hooger geplaatsten tegenstander; terwijl de rechter zich tot een
krachtigen slag met het nog omlaag* gehouden zwaard voorbe-
reidt. De levendigheid van den lichaamsstand is er tot de
uiterste grens der Beeldhouwkunst gedreven , het evenwicht daarbij
meesterlijk bewaard gebleven , en de onderscheiden werking der
spieren met het kennelijkst doorzicht aangeduid. De zedelijke
uitdrukking daarentegen is gering; geen trek van innerlijke ont-
roering bezielt het louter stoffelijke beeld , en staat het dus , in
adel van werking, bij de vroeger vermelde gallische strijders*
geheel in de schaduw. Die werking mist daarentegen een ander
kunstgewrocht niet , door zekeren Menelaus — waarschijnlijk naar
een ouder voorbeeld — gebeiteld, en dat — naar Otto Jahns
juiste gissing — de wederontmoeting van dien Hamlet , zoo te
zeggen, der Oudheid, -^pytos, met zijne moeder Merope voor-
stelt, in dat oogenblik van niet minder rustig dan zalig genot,
op den schok der eerste herkenning gevolgd. Beide beelden
zijn even gevoelvol opgevat als zorgvuldig bewerkt, en slechts
de min of meer gezochte golving en plooying van *t gewaad
brengt de hand van den lateren kunstenaar aan den dag. Geen
minderen lof dan deze groep, verdient de wijdberoemde Apollo
van Belvedère, in 't Vaticaan ten toon gesteld (fig. 43), wiens
kunstwerking alleen door de min gelukkig herstelde handen be-
nadeeld wordt ^ Het slanke lichaam doet zich in al zijn on-

« Zie Ad. Stahr, Ein Jahr in Italien, II. S. 157.

2 Zie over hen Ad. Stahrs werkjen.

3 Eene afbeelding zie o. a. bij Lttbke, t. pi. S. 232. * Boven, bl. 292.
^ Verg. over hem vooral Anselms Feuerbachs doorwrochte werk Der

Vaticanische Apollo^ en O. Jahn's opstel met afbeeldingen in zijne Pop^
Aufsatze, S. 267 ff.

verholen sctiooü aaü ons
oog voor. Slechts over de
linker schouder vattt het
kleed over den arm heen ,
die ver vooruitgestrekt óf —
als 't aanneemlijkst blijkt —
het schild met het schrik-
wekkend Meduza-hoofd * ,
óf, naar Feuerbachs voor-
stelling, den verderf aan-
brengen den boog vatte *. In
*t eerste geval zien wij er
den God, naar de welbe-
kende verzen der Ilias (XV.
324), op den aanblik van
wiens schild „zonk den Grie-
ken de moed, dat ze allen
weerstand vergaten"; in 't
laatste den Beschermgod van
den ongelukkigen Orestes,
die , naar ^schylus' Eume-
niden , de Wraakgodinnen
Fig. 43. van den drempel zijns tem-

pels weert, binnen welken gene niet te vergeefs een veilige
schuilplaats gezocht heeft. Vol vuur en verontwaardiging , en in
de levensvolste houding staat de schoonste aller Goden voor
ons , en verwijst ons , voor zijn oorspronkelijken schepper , op
een vroeger tijdperk der grieksche beeldhouwkunst'. Naast den
Apollo mag , hoewel niet van volkomen gelijke waarde , de Diana
van Versailles, thans in den Louvre, genoemd worden. Als
slanke jageres draagt zij het korte dorische kleedjen, hare hinde

^ Verg. in den Kunst- en Letterbode^ van 24 Nov. 1860, Jansens be-
richi over Stephani's Apollon Boëdromios ^ en Jahn, t. a. pi. S. 273.

2 Der Vaticanische Apollo , S. 397 ff. Jahn daarentegen : ^^dass dieser
Apollo den Bogen gehalten habe , ist ohne alle Gewahr ; man muss weiter
gehen und sagen: er kann ihn nicht gehalten haben". (T. pi. S. 269).

3 „Auch der ApoU v. B. ist eine Conception der früheren griechischen
Kunst; das Raffinement der technjschen Ausführung, der gesteigerte Effect
des theatralischen Pathos gehort dem virtuosen Nachbilder der Kaiserzeit".
Cjahn t. pi. S. 271).

26Ö

«aast haar, terwijl zij met de rechterhand een pijl uit denkokef
trekt \ Ook de slapende Ariadne in 't Vaticaan , die ons — in
spijt dar gezochte plooying van haar gewaad — in de zachte
buiging van haar hoofd en beeld-schoone armen, de onovertref»
bare levensware voorstelling van een diepe sluimering geeft,
op vroeger hartstochtelijke ontroering gevolgd , verdient hier ver-
melding *.

Van deze latere grieksche beeldhouwkunst onderscheidt zich
de eigenlijk romeiusche — gelijk de gansche richting van den
romeinschen geest' — door haar nauwer verband met de wer-
kelijkheid en 't byzondere en persoonlijke leven. In de eerste
plaats komen daarbij de beelden der romeinsche keizers in aan-
merking, hetzij als zoogenoemd gemanielde {togatd) hetzij als
gewapende {thoracata) voorgesteld. De getrouwe en nauwkeurige
afbeelding van 't gewaad valt daarbij evenzeer in 't oog, als bij
de grieksche portretbeelden 'de lossere behandeling. In de tweede
plaats vinden wij de zoogenoemd achilleïsche beelden, waarin
het persoonlijke met het meer algemeene samensmolt, en de
afgebeelde keizers en keizerinnen als een Jupiter en Juno of
Venus worden voorgesteld. Onder de laatste is dat van Pom-
pejus (in 't Spada-paleis te Rome) een der verhevenste; een
gemanteld beeld van Gesar prijkt in 't Muzeum te Berlijn. Een
fraai beeld van Augustus werd in 1263 in stukken en brokken
buiten Rome opgedolven, doch prijkt thans, door Thorvaldsens
leerling Tenerani hersteld , in 't Vaticaan , en blinkt vooral ook
door 't gedreven metaalwerk van zijn borstharnas uit -*. Een
gansche reeks van keizerbeelden , die te Cervetis werden opge-
graven , vindt men in 't Muzeum van *t Lateraan. Onder de edelste
vrouwenbeelden komt eene eereplaats aan dat van Germanicus' ge-
malin, Agrippina, in 't Kapitool toe. In haar achterover geleunde ,

1 Eene afb, zie in Ménards Hist, des beaux Arts ^ p. 36.

2 Eene afb. zie Bilder bogen No. 27, 3, en bij Ltibke, t. pi. S. 238.

' Zie daarover Stahrs Èin Jahr in Italien, II. S. 248 ff. „Die Romer
haben die Plastik ius der Mythe in die Geschichte, aus der Idealitat auf
den Boden des Reellen, aus dem typisch Allgemein-menschlichen zum Aus-
druck des Individuellen und Einzelnen, des characteristisch Persönlichen
fortgeführt".

* Eene afbeelding zie Bilder bogen No. 28, ii en in Jahns Pop. Aufsatze
Taf. VI; verg. zijne toelichting aldaar. Dat men er echter niet, met Brunn,
in al te persoonlijke bespiegeling bij moet treden, heeft Helbig (Untersu^
cAungen, S. 32) te recht doen opmerken.

3Ó0

zittende houding drukt zij de treffende vereeniging der inne-
mendste ongedwongen- met de volkomenste waardigheid uit*.

Onder keizer Hadrianus scheen de Beeldhouwkunst een nieuwe
vlucht te willen nemen. Door zijn kunstzin genoopt, ontwaakte
zij als tot een nieuw leven, en lel zich op de navolging der
grieksche meesterstukken toe, waarbij zelfs de aloude bewerking
in goud en ivoor op nieuw bij de hand werd genomen. Ware
het mogelijk geweest , zegt Winkelmann , de kunst in haren vroe-
geren glans te doen stralen, Hadrianus was de man dat te be-
werken ; maar d*e geest der vrijheid was uit de wereld geweken ,
en de bron aller verheffende en veredelende gedachten verdroogd •.
De onder hem en de Antonijnen schijnbaar herlevende oude
kunst, ging na hun tijd al ras weder kwijnen, en eindelijk ge-
heel te niet. Uit dien tijd zijn ons echter ettelijke gewrochten
bewaard gebleven, die de verhevenste meesterhand verraden, en
die wij , voor een goed deel , aan de opgravingen te Herculanum
eu Pompeji te danken hebben. Zij worden in 't Muzeum te
Napels bewaard. De bronzen beelden van Hermes, beide Fau-
nen , Diana en Apollo , enz. herinneren , door levensvolle waar-
heid en innemenden eenvoud van behandeling, aan den besten
griekschen trant. Te Rome vinden wij op 't Capitool de twee
zwartmarmeren Kentaurbeelden * , door de beide kleinaziatische
meesters Aristeas en Papias gebeiteld , in 't Lateraan en 't Va-
ticaan twee voorstellingen van 's Keizers beeldschoonen lieveling,
den ongelukkigen Antinoüs, in 't Vaticaan het grootsche mar-
merbeeld van den Nijl, door zestien geestige dwergbeeldjens
omdarteld, die zijn verschillende waterhoogten aanduiden; als
tegenhanger daarvan kan men de voorstelling fan den Tiber in
den Louvre beschouwen. Voorts het Minerva- of Pallasbeeld en
borstbeeld in den Louvre en te Munchen, de bevallige groep
van Amor en Psyche en de roodmarmeren Faun , het beeld van
Juno en 't borstbeeld van Galba in 't Capitool*, en de grootsche
marmeren beelden van een matrone en twee maagden te Dres-
den. In 't algemeen moet men echter zeggen , dat de kunst in

1 Eene afb. zie in Les merveilles de Part ^ en bij Lübke t. pi. S. 239.
a GeschicJUe der Kunst (Werke VI.), S. 267.

8 De afbeelding des eenen, zie bij Lübke, t. pi. S. 243 en Bilder bogen
No. 57, 7.

* Zie de vier afbeeldingen ald. S. 245—249, en Biideföagen '^o. 2'j en 2%,

301

dit tijdvak meer herscheppend dan scheppend werkzaam was,
en. de verdienste der kunstenaars voornamelijk in de bewerking
en uitvoering , als het gevolg eener nauwlettende natuurstudie ,
fijne opvatting, en verfijnde kunstvaardigheid, bestond'.

Eigenaardig treedt voorts de romeinsche beeldhouwkunst in
de versiering der keizerlijke triomfbogen en eerenaalden op, en
schetst er ons deels voorstellingen hunner daden, deels zinne-
beeldige. Bij alle overlading, die haar ontsiert, laat zich haar
levensvolle werjcing en weidsche kracht tevens niet miskennen.
Tot de vroegste behooren die van Claudius triomfboog in de
villa Borghese, die echter deerlijk geleden hebben; niet minder
krachtig en levendig zijn de beter bewaard geblevene van den
Titusboog te Rome*, die zijn zegetocht na den val van Jeru-
zalem verheerlijken. Uit den tijd van Trajanus dagteekent het
meeste beeldhouwwerk van Constantijns Triomfboog (zie boven ,
bl. 209) en dat van de Trajanus zuil op *t Forum , dat door de
levendigste werkelijkheid uitblinkt ' , doch dan ook daarin juist
zijn kenschetsend grenspunt vindt. Terwijl er toch de beelden
van *t oorlogstooneel met de levendigste juistheid in weergegeven
zijn, kenmerkt zich het daartoe niet betrekkelijke Overwinnings-\
beeldjen als de geestelooze namaak van een aangenomen voor-
beeld. Waar de werkelijkheid in beeld gebracht moest worden',
wist de begaafde kunstenaar volkomen te slagen; doch waar
het niet die werkelijkheid , maar een dichterlijke schepping gold,
bleek zijn streven onmachtig, en moest hij tot zulk een namaak
zijn toevlucht nemen *. Uit de oostersche , met name egyptische
Godendiensten, die reeds sedert drie of vier eeuwen op romein-
schen bodem begonnen binnen te dringen, moesten ook de beel-
den daar ingang vinden. Deze werden dan deels in grieksch-
romeinschen 5, voor 't meerendeel echter in den stijven egyp-
tischen trant bewerkt. Sedert den tijd van Commodus verme-
nigvuldigden zich voorts de voorstellingen van den'assyrisch-
perzischen Mithrasdienst, terwijl ook het wanstaltige beeld der
honderdborstige Artemis uit deze jaren dagteekent.

1 Zie daaromtrent de opmerkingen van Helbig, Untersuchungen u. s. w. S. 34.

2 Zie Lübke bladz. 252, Bilder bogen No. 29, 2.

3 Aid. S. 257, Bilderbogen No. 28, 4.
* Verg. Helbig, t. pi. S. 57.

5 Zie bijv. dat van Isis, bij Lübke S. 256, Bilderbogen No. 28, 4,

302

Van het toenemend verval der portretbeelden leveren die der
latere keizers, als naar tijdsorde, blijk. Terwijl het bronzen rui-
terstandbeeld van Marcus Aurelius op *t Capitoo) nog een be-
langrijk kunstgewrocht mag heeten , en het beeld van den afzich*
telijken Caracalla zich nog door de ontzettende getrouwheid
onderscheidt, waarmee de trekken van zijn schavuitengezicht zijn
weergegeven; wordt in vervolg van tijd de voorstelling steeds
oppervlakkiger , de bewerking kleingeestiger en louter op 't uiter-
lijke gericht *. Bij vrouwekoppen paart zich daar het afschu-
welijke gebruik meê, om door een beweeglijk steenen haar-
tooi den achtereenvolgenden wansmakelijkheden der mode ge-
trouw te blijven. Als een kenschetsende trek dezer portret-
beeldhouwkunst onder de romeinsche keizers mag de hebbelijk-
heid gelden, zich bij de gelijkenis slechts aan den kop te hou-
den, alle persoonlijk karakter van *t lijf daarentegen te veron-
achtzamen. Dit werd veelal bij voorraad vervaardigd, en er
door andere hand dan vaak de welgelijkende kop opgezet*.

Slechts in graf steenen en sarkofagen — nadat, sinds den tijd
der Antonijnen, de graflegging der lijken, in plaats der verbran-
ding, steeds meer in zwang raakte — deed de kunst nog van
vroeger leven blijken. Gewoonlijk uit wit marmer gehouwen,
zijn zij veelal op drie, soms op alle vier de zijden met beeld-
houwwerk versierd ; terwijl op de bovenzerk dikwerf het levens -
groote beeld van den afgestorvene gevonden wordt. Als een
toonbeeld mag de te Florence bewaarde sarkofaag gelden , die
den ganschen levensloop van een Romein , in een reeks van
tooneelen, veraanschouwelijkt. Gewoonlijk echter vindt men er
gevechten tusschen Romeinen en Barbaren, een Amazonenstrijd,
of mythische voorstellingen, met zinspeling opleven, dood, en
onsterfelijkheid, op aangebracht^.

Het jonggeboren Kristendom bleef van den joodschen eerdienst
de- schuwheid voor beelden en beeldhouwkunst bij. Zijne uit-

* Van daar Jac. Burchardts zeggen, „dat de romeinsche kunst bij dezen
schurkenkop van ontzetting is blijven stilstaan , en nu geen beeld van hoo-
ger levensgevoel meer te scheppen wist'*.-

2 Verg. Helbig, üntersuchungen e. s. w. S. 30.

8 Zie bijv. de naïeve voorstelling der schepping en levenwekking vau den
mensch , Bilder bogen No. 29 , 8 ; verdere afbeeldingen van 't een en ander
hier vermelde bij Lübke t. pi, S. 260 — 265.

303

sluitende vereering des geestes en verdoeming van *t vleeseh was
dier kunst nog te meer nadeelig, en geeft den weinigen oud-
kristelijken kunstvoortbrengselen een zeer ondergeschikten rang.
Het belangrijkste van allen is wel het groote bronzen Petrusbeeld
in den St. Pieter te Rome , uit de vijfde eeuw onzer jaartelling,
dat, bij groote zorgvuldigheid van bewerking, tevens echter
groote schaarschheid van geest, en van top tot teen de naboot-
sing van een zittend Raadsheersbeeld verraadt'. Voorts begon
de oudkristelijke beeldhouwkunst met dat, waarmee die der
Oudheid eindigde — sarkofagen^ op welke dan natuurlijk bijbel-
sche en kristelijke voorstellingen die der Oudheid vervingeu *.
Zoo de italiaansche verzamelingen , als de zuidfransche te Lyon ,
Marseille , Aix , Arles , geven er talrijke proeven van , sommige van
welke, gelijk bijv. het vermaarde bas-relief op dien van Junius
Bassus, uit de vierde eeuw, door smaak en gevoelvolle bewer-
king uitmunten. Op een ander wat vroeger sarkofaag^ aan den
„heiligen, godvreezenden" beeldhouwer Eutopius gewijd, zien wij
dezen in zijn werkzaamheid met een zijner leerlingen afgebeeld.
Een derde , te Trier gevonden , geeft ons de arke Noachs van
binnen te zien , enz. '. Kunstrijker nog is het oude ivorensnij-
werk op een pyxis of houten kastjen te Berlijn , Kristus onder
zijn jongeren en Abrahams offerande voorstellende *. Bij de al-
gemeene verspreiding der grieksch-romeinsche beschaving en den
daarmee gepaarden kunstzin, was deze ook verder voor den
Kristen niet te weren, zijn „eenzijdige beschouwingswijs" tegen
den algemeenen geest „niet opgewassen. Zoo was dan ook de
tweede eeuw nog niet voorbijgegaan, of in *t gezin van den ge-
loovigen huisvader had reeds de liefde voor de kunst hare rech-
ten doen gelden", al „zocht men ook aanvankelijk slechts een-
voudige zinnebeelden , teekenen , en afbeeldingen van voorwer-
pen, waaraan men eene kristelijke gedachte verbond" *. De

ï Eene afbeelding zie Bilderbogen No. 41, 2. Blijkens een vroeger op-
schrift was het beeld een geschenk van een byzantijnschen groote uit die
eeuw. Zie Kraus, die Christl. Kunst in ihren frühesten An fangen (Leipzig,
1873), S. 112.

2 Eene opsomming der „meest gewone'* zie bij Moll, Gesch van het ker-
kelijke leven j enz. II. bl. 374 en v,

3 Zie bij Kraus t. pi. S. 117 en 120, en de daar gegeven afbeeldingen j
verg. ook Bilderbogen No. 40.

* Afgebeeld bij Kraus, t. pi. S. 122,
5 MoU, t. pi. bl. 357 en v.

304

goede Herder, de Duif, de Visch , het Schip, de Lier, eu het
Anker waren daarbij de meest gebruikelijke voorstellingen.

Overziet men evenwel de eerste vijf eeuwen der kristelijke
jaartelling, die altijd nog op de herinneringen der Oudheid te-
ren , of op nieuwen , geesteloozen trant de weinige nieuwe beel-
den en voorstellingen herhalen; zoo vindt men steeds meer ver-
val dan ontwikkeling. Zelfs drie eeuwen later nog, nadat het
Frankenrijk , onder Karel den Groote , het oud-romeinsche ver-
vangen had , bleef men bij die onredzame pogingen staan. Eerst
toen Karels wereldrijk geheel verbrokkeld was , en de persoon-
lijke zelfstandigheid der germaansche volkstammen zich in nieuwe
en eigenaardige inrichtingen uitte, begon er ook in de kunst een
nieuw en zelfstandiger leven te ademen , dat een betere toekomst
beloofde. Het Kristendom had nu den tijd gehad, zich onder
de volken te vestigen , en deed — hoe ruw en uiterlijk dan ook
opgevat — ook hier dien strijd der geesten geboren worden,
waarin men, tusschen natuurdrift en zedewet gesteld, beide te
vergeefs te verzoenen trachtte. Naarmate de vijandige tweespalt
echter aanvangt te verminderen, en de gemoederen voor een
beschaafder zienswijze rijpen, wordt er allengs een nieuw stand-
punt geboren, waarin men zich het persoonlijke gevoel, 'binnen
de grenzen der nieuwe beginselen , een eigen kunstuiting ziet
vormen, die bovenal in de dertiende eeuw zegevierend optreedt.
Tot in de twaalfde toe blijft de Beeldhouwkunst daarbij geheel
op den achtergrond , en ziet zich in louter byzantijnsch en ander
ivoren bijwerk vertegenwoordigd K Allengs sluiten zich daar
allerlei metalen- en andere versierselen van altaren en kerkgereed-
schap bij aan , en maken den overgang tot die grootere bronzen
gewrochten, gelijk wij er in de zuilen der abdijkerk van Corvey,
reeds vóór 't einde der loe eeuw, een zestal aantreffen, en als
er, in de volgende, onder den kunstlievenden bisschop Bernard
van Hildesheim , in de sierlijke deur zijner nieuwgebouwde hoofd-
kerk een geboren werd. In zestien vierkante afdeelingen worden
ons daar de tafereelen der eerste Bijbellegenden tot op Abels
dood, en uit die der Evangeliën de geboorte en 't lijden van
Kristus, voorgesteld. Met een gering aantal beelden weet ons
de kunstenaar, op levendigen trant, het voorgestelde feit te
schetsen. Zijne gestalten doen zich wel in wanschapen vorm —

1 Enkele proeven, zie o. a. bij Lübke S. 282 ff. ; Bilderbogen No. 40 en 41.

305

een dun en lang lijf met een groot hoofd , plompen neus , en
uitpuilende oogen — voor; maar verrassen ons, dien algemee-
nen indruk daargelaten , door een frissche opvatting en levendige
uitdrukking van beweging. De verschillende schakeeringen, van
een volkomen rustige houding tot een hartstochtelijke levendig-
heid, zijn er gelukkig in weergegeven; al schijnen de wanstal-
tige lichamen den geest, die hen bezielt, slechts noode te ge-
hoorzamen '.

Sedert het midden der 12e eeuw werd de Beeldhouwkunst in
toenemende male ten dienste der Bouwkunst aangewend, en
ging zij daardoor een nieuwe ontwikkeling te gemoet, door de
grootsche bewegingen van den tijd in 't algemeen bevorderd.
Geheel het Westen toch was daarvan beroerd en weggesleept:
de godsdienstige bezieling gaf zich in de gewapende tochten
naar „den lande van overzee", de palestijnsche Kruistochten,
lucht; de ridderschap kwam in zijn bloeitijd; de burgerij begon
tot een eigen, zelfstandig leven te rijpen. De zelfstandige ont-
wikkeling der Bouwkunst in deze eeuw hing daar ten nauwste
meê samen; maar ook de Beeldhouwkunst zou er, met en door
haar, in de volgende vooral, den weldadigen invloed van erva-
ren. Om toch in haren dienst en overeenkomstig hare zelfstan-
dige nieuwe beginselen werkzaam te zijn, moest zij evenzeer als
van een nieuwen geest doortrokken worden. Het noordoostelijke
Frankrijk riep in den nieuwen bouwstijl een beginsel in 't leven,
dat stoutheid van samenstelling en scherpzinnigheid van bereke-
ning , met schitterende pracht en bezielde gemoeds-uiting paarde.
Om daar ten volle aan te voldoen, moest ook de beeldhouw-
kunst het hare toebrengen en zelfstandig medewerken. Niet in
doellooze verwarring, maar in doordachte schikking, breidt zij
hare voortbrengselen over geheel het bouwgewrocht uit. Deze
erlangen daardoor een vrijere verhouding, en treden in meer
natuurlijke beweging en levendigheid op. Men ziet het hun
aan, dat hun makers van een geheel andere opvatting, dan die
vroegere, uitgaan; dat zij met een onbenevelden blik het leven
inkijken , en dit frisch en ongedwongen hebben opgevangen en
weten weer te geven. Ook de hutnor vindt daar een plaats bij,
en werkt tot de volledigheid, der nieuwere levens-opvatting ten
zeerste meê.

« Aid. S. 291.

306

In de kerken van Laon en Amiens, in de parijsche Notre-
Dame, in de Kathedralen van Chartres en Rheims bovenal,
treffen wij, na 't begin der 13e eeuw, de schoonste proeven van
hare hand aan'. In de levendigste onderlinge verhouding en
belangstelling heeft ons bijv. de beeldhouwer, in 't westelijk por-
taal van laatstgenoemde , de legende van Maria-boodschap , Kris-
tus' besnijdenis, en andere derg. geschetst. Met de minzaamste
buiging zien wij daar den boodschappenden Engel zich tot de
onbevlekte wenden, met de. vriendelijkste zachtheid den een-
voudigen hoogepriester zijn armen naar den besnijdeling uit-
strekken, terwijl twee bijstaande gestalten haar volle aandacht
aan de zaak scheuken. Bovenal is een groot Kristusbeeld aan
den middenpijler van 't zij portaal merkwaardig*, dat men ge-
rustelijk als de meest grootsche en edele schepping van geheel
dezen tijd mag roemen. Men vindt er het volkomenste door-
zicht met de be wonderens waard ste bewerking gepaard , en daarbij
een zoo liefdevoUen adel van uitdrukking in het van lokken om-
golfde hoofd, dat er de goddelijkste ernst door de bevalligste
minzaamheid getemperd is. De rechterhand is opgeheven, de
linker houdt den wereldkloot en den rechts omgeslagen mantel ,
welks breede plooyen in den voortgeschreden tred van den lin-
ker voet hun verklaring vinden. De levensvolle studie der wer-
kelijkheid is in dit meesterlijke kunstgewrocht zoo voldongen,
dat aan de handen niet alleen de nagels , maar ook de geledin-
gen op 't zuiverste zijn aangegeven'.

In de tweede helft der eeuw drong de nieuwere geest ook in
de overige deelen van Frankrijk door; de hoofdkerken van
Rouen , Blois , Bourges , de graftomben van Fontevrault , Roueu,
Lespan, en Amiens geven er de bewijzen van. Vooral echter
verdienen hier de zestien gedenkteekenen vermelding, op last
van koning Lodewijk XI, in de grafkerk der fransche Konings-
abdij te Sint-Denys geplaatst , en die ons de leden der fransche
koningshuizen — naar de opvatting van den kunstenaar — van
de 6e tot de 13e eeuw voor oogen stellen. Al zijn ook de eer-
ste drie nog plomp en gedwongen , en enkele jongere wat schraal,
de meeste munten door adel en bevalligheid uit *.

1 Z\Qdi^?,{hh.Bilder bogen No. 92, 96, 8, qh Denkmaler, Supplement^ 60 A.

2 Zie de afb. Denkm. t. pi.

3 Ltibke t. pi. S. 347.

* Meerdere byzonderheden, zie ald, S. 354,

307

In Duitschland was de Beeldhouwkunst minder grootsch en
één, maar daarentegen rijker in verscheidenheid. Terwijl in
Frankrijk, door de snelle uitbreiding van den nieuwen bouwstijl,
het uiteenloopende streven der vroegere meer plaatselijke richtin-
gen verdrongen werd, was in Duitschland, als in weerklank op
de staatkundige verhoudingen , de onderscheiden strekking van
ieder kunstschool op zich zelf werkzaam. Toch begon ook daar
weldra eene nieuwe richting zich kond te doen. Zoo mag , als
overgangsgewrocht van vroegere gedwongenheid tot een meer
vrije kunstschepping, het beeldhouwwerk in het kloosterkerk-
portaal vau Tischnowitz in Moravie gelden , waar een weelde van
bladeren en bloemen , op de natuurlijkste en bevalligste wijs ,
ter versiering zijn aangebracht, en tegenover de meer romaansch
gehouwen beelden ^ de nieuwe kunstrichting vertegenwoordigen.
Aan den kansel te Wechselburg zijn de beeldjens zelf reeds na-
tuurlijker, en spreken houding en gelaatstrekken vooral van een
natuurlijk bewogen , menschelijk lichaam en gemoed •. Geheel
in den nieuwen geest, en blijkbaar naar 't voorbeeld der fran-
sche kerkportalen ontworpen, is de zoogenoemdc gouden Poort
van den freiberger Dom. In de daar aangebrachte beelden ,
paart zich een antieke schoonheidszin aan germaansch gevoel ,
en is er met een weldadige zucht voor natuur en werkelijkheid
verbonden, die tot de minste trekken en deelen van gelaat en
leden van levensvolle waarheid tintelen doet'. Ook aan 't
romaansche portaal van de Lieve Vrouwen kerk te Trier, aan
den bamberger Dom , aan en in de hoofdkerken van Maagdeburg,
Brunswijk, Naumburg, Straatsburg, en Freiburg, zijn schoone
proeven van den nieuwen beeldhouwstijl bewaard gebleven*.

In Engeland was de Beeldhouwkunst tot dusver weinig be-
oefend. Wat uit vroegeren tijd dagteekent, is — tot de 12e
eeuw toe — uiterst ruw en stijf, en volkomen -overeenkomstig
de drukkende zwaarte van den noordschen bouwtrant. Na dien
tijd brachten er fransche handen al ras den nieuwen stijl over*,

1 Zie de afb. aldaar S. 357; Bilderbogen No. 93, 7.

2 Bilderbogen No. 95, 2. » Zie de alb. bij Lübke, S. 364.

* Zie verschillende afbb. Bilderbogen, No. 95 en 97, en voor Straatsburg
en den Elzas meer bepaaldelijk Woltmann, t. pi, S. 150 ff. en 205 ff.

5 Reeds vóór het einde der eeuw was de bouwmeester Willem van Sens
voor 't nieuwe koor der kantelbergsche hoofdkerk overgekomen; Lübke,
t. pi. S. 478.

20»

308

en de langdurige regeering van den kunstlievenden Hendrik IV,
die een schilder uit Florence, een mozaïst uit Rome, en een
duitschen goudsmid in Engeland aan 't werk stelde, riep gewis
ook uitheemsche beeldhouwers derwaarts, wier werk ons in tal
van graftomben bewaard is \ In Engeland nam echter hun kunst
.al dadelijk een bepaald praktische richting , en legde zich vooral
op portretbeelden toe, gelijk er op een reeks van gedenksteenen
in de Tempeliers-kerk te Londen prijken.

Met het begin der veertiende eeuw was het toppunt van den
middeneeuwschen bloei bereikt. Van nu af doen zich voortdu-
rende teekenen van kwijning en ontbinding voor, waartfit zich
eerst in een volgend tijdvak de kiem van een nieuw leven ont-
wikkelt. Het indrukwekkende gebouw der roomsche kerkheer-
schappij begint op zijn grondvesten te waggelen, en ziet, door
de avignonsche ballingschap, de pauselijke almacht gekrenkt.
Ook het duitsche Keizerschap echter zijgt niet minder onmachtig
ter neer, door zijn vruchteloozen strijd tegen Rome afgemat, en
door de toenemende overmacht der zelfstandig geworden vorsten
verzwakt. De Ridderschap verliest alle innerlijke bfeteekenis ,
door zijn ontaarding tot een louter uiterlijk vertoon; de geeste-
lijkheid zich zelve in een alles verterend zedebederf. Slechts
bij de Burgerij vertoont zich een jong en krachtig leven , een
frissche groei en wasdom, die zich in krachtig zelfbezef en ge-
voel van eigenwaarde uit, en in koenen vrijheidszin en streven
naar eigen zelfstandig beheer aan den dag komt. Daarbij daagt
uit den schoot dier zelfde burgerij , uit de burgerlijke monniks-
orden der eeuw, in scherpe tegenstelling tegen de oude aristo-
kratische der Benedictijnen en Cisterciönzen , een soortgelijke
tegenstelling ook van geestelijken aard op, die, in de plaats
der afgeleefde en verstijfde Scholastiek, de schouwende gemoeds-
bevindingen der mystieke gevoels-broeders in 't leven riep. Deze
stemming moest ook op het gebied der kunst weerklank vinden,
zich ook daar in de uitdrukking van persoonlijke gemoedsbewe-
gingen toonen. Inderdaad zien wij er dan ook Schilder- en Beeld-
houwkunst, en de eerste vooral, bij voorkeur beoefenen. Zij
toch vermag in den zachten klenrengloed het leven der ziel het
innigst te openbaren ; terwijl de andere, al is ze ook in deze
'eeuwen, bijna zonder uitzondering, dien kleuren-smaak deelach-

1 Enkele proeven zie Bilder bogen Ko. 94,

309

tïg, door den zwaarderen stoflfelijken vorm van haar gewrochten, de
innigheid eener in gevoel en gevoelzucht zich verliezenden tijd
weerstreeft. Ook bij haar echter vinden wij de sprekende blij-
ken dier gevoelswerking ; en indien reeds in de voortbrengselen
der vorige eeuw een herhaaldelijk wederkeerende richting en
uitdrukking van lichaamsbewegingen en gelaatstrekken valt op te
merken; een lachen bijv. met half gesloten oogen en opgetrokken
mondhoeken , om innigheid en lieftaligheid aan den dag te leg-
gen ; — die trekken beginnen thans altoos sterker uit te komen,
het gelieele lichaam wordt van een vreemdsoortig, innerlijk le-
ven bewogen, dat zich in scherp geteekende bewegingen, een
uitstrekken en intrekken naar en van ieder zijde, een hangend
en gebogen hoofd, en een overdreven glimlach, lucht geeft.
Met deze gevoelsverfijning ging eene verbrokkeling van gedach-
ren tevens gepaard, die, in plaats van vroegere beeldgroepen
en meer ingewikkelde voorstellingen, niet alleen kerken en ka-
pellen , maar ook markten en pleinen , raad- en gilde-huizen ,
burgerlijke woningen en gebouwen met op zich zelf staande
beelden versierde. Onder dezen kwam dan bovenal dat der
Moeder-Gods, de meest gevierde Heilige der eeuw, in tallooze
exemplaren voor^.

Gaan we evenwel den korten duur en het spoedige verval der
kristelijke Beeldhouwkunst na, dan moeten wij — naar Lübkes
woorden ' — ons minder over haar ijlingsch verkwijnen , dan den
schitterenden bloei verwonderen , waartoe zij desniettegenstaande,
en in spijt der belemmerendste verhouding, te geraken wist. Het
behoeft hier toch niet herhaald, dat zij slechts zeer voorwaar-
delijk bij déh kristelijken begripskring dienstbaar wezen kon.
Hoe volkomener zij hare roeping volbrengt , hoe zeeghafter zij
's menschen lichaamlijk schoon doet uitkomen; des te gevoeliger
lijdt daaronder de eenzijdig geestelijke zin van 't Kristendom ,
dat niet op verheerlijking, maar versmading en verzaking aller
zinlijke schoonheid uit is. Slechts middelijk kon het Kristen-
dom der Beeldhouwkunst bevorderlijk zijn , door namelijk 's tnen-
schen volle persoonlijke bevrijding, en zijne volle waardeering
van 't individueele leven, in de hand te werken. Om echter
aan al de daaruit voortspruitende vorderingen te voldoen, ont-
brak het den middeleeuwen aan grondige natuurstudie. Eerst

« Labke t. pi. S. 383 ff.

310

de nieuwere tijd , die zich den boeyen der bevooroordeelde ker-
kelijke 2ienswijs ontwrong, en den sluyer wegrukte, die den
menschen het levensvolle aanzijn der natuur Verborgen hield,
zou daarin voorzien.

Indien toch ook al de kunstenaars der dertiende eeuw de
menschelijke gestalte dikwerf met verrassende levendigheid en
waarheid, ja, in byzonderheden zelfs met een tastbare werke-
lijkheid, wisten voor te stellen; zij werden daarbij meer door
hun krachtige verbeelding, dan een nauwkeiu-ige studie geleid.
Hunne beelden zijn meer fijn gevoeld , dan grondig begrepen.
Het ontbreekt hun aan die zegevierende zekerheid, die uit het
volle bewustzijn van het samenstel des lichaams en zijne inner-
lijke beginselen zelf geboren wordt. Ook de meesters der 14e
eeuw komen daarin over 't algemeen niet veel verder , maar ver-
genoegen zich met een vollediger bewerking der byzondere dee-
leii. Daarin echter hebben zij kennelijk bij de andere voor, dat
zij veelvuldiger en belangstellender het dagelijksche leven in oogen-
schouw nemen, en hun voorstellingen daardoor menigen teeken-
achtigen, vaak humoristisch en trek geven. Het rijk van den
Booze, bij de voorstelling van *t laatste oordeel, was in dit op-
zicht een der eerste en met voorliefde geschetste onderwerpen.
Het satanische schrikbeeld van vroeger maakte voor een potsier-
lijke voorstelling plaats; men begon zich onbeschroomd over den
Duivel vrolijk te maken. Even zoo gaven de voorstellingen van
*t heilige graf of van de Opstanding, door de daarbij slapende
wachters, gelegenheid genoeg tot humoristischen luim ; eene ver-
menging van 't heilige en ernstige met het koddige en potsier-
lijke , die voor niemand zeker iets vreemds heeft. Ook de zoo-
genoemde mysteriën toch — de kerkelijke schouwspelen — der
14e eeuw, die van de kerk zelve uitgingen en hare bescherming
genoten, geven er voorbeelden genoeg van. Wanneer, in een
voorstelling van Kristus' opstanding, de wachters elkander op
scheldwoorden en slagen onthalen ' ; wanneer voor de drie vrou-
wen, die met specerijen naar 't graf trekken om het lichaam te
balsemen, een potsig tusschenspel wordt ingelascht, waarin een
kwakzalver zijn kraam opslaat, zijn knecht hem zijn vrouw ont-
schaakt, en voorts allerlei vuile praatjens woi;den gehouden,
onder welke dan de roerende klaagtonen der innig bewogen

1 Aid. S. 355 f, ^

vrouwen klinken ^ ; dan heeft de beeldhouwkunst zeker slechts een
hoogst bescheiden gebruik van die komische richting gemaakt.
Gelijk echter de Poëzy steeds de voorloopster en wegbaanster
der Beeldhouwkunst is, dringt ook in het volgende tijdvak, de
toenemende smaak voor 't potsierlijke in hare gewrochten door *.

Onder de duitsche kweekscholen der Beeldhouwkunst staat reeds
in dezen tijd Neurenberg boven aan. Zijne Sint Laurens-, Sint
Sebald-, Lieve Vrouwen- en St. Jacobs-kerken niet alleen , maar
ook zijn te recht zoo genoemde „fraaye fontein" op de markt , en
zoo menige gevelversiering (gelijk bijv. die der pastory van sint
Sebald) dragen er de bewijzen van. Ook Augsburg en de beide
wurtemburgsche steden Ulm en Essjingen onderscheiden zich
door menig beeldgewrocht '. Aan den Rijn doen zich Meins en
Keulen voor; voorts Wetzlar, Maagdenburg, Erfurt, Bamberg,
en Wurtsburg. Vooral mogen echter ook de meesterstukken in
brons genoemd worden , als Praag er een in zijn St. Jorisbeeld ,
Keulen in zijn graftombe van den Aartsbisschop Koenraad van
Hoogstraten, bezit. Ook het ivoren snijwerk dezer dagen mag
niet onvermeld blijven; terwijl daarentegen de goudsmeêkunst ,
door een te groote voorliefde voor bouwkunstige vormen, en
hunne misplaatste toepassing op allerlei voorwerpen van 'tdage-
lijksch leven en gebruik , min gelukkig werkzaam was ^.

In Frankrijk en Zuid-Nederland was het vooral het weelderige
Borgondische hof, dat, van Dijon uit, de beeldende kunsten
voorstond en bevorderde. Hertog Filips de Stoute had daar in
1383 eene rijke grafkerk voor zich en zijn huis gesticht, en liet
deze, door zuid-nederlandsche kunstenaars, schitterend versie-
ren, Jacob de Baerze uit Dendermonde sneed er die eenvou-
dige , maar fijngevoelde houten beeldjens van Apostelen en Hei-
ligen, die later naar het Muzeum der stad zijn overgebracht;
en Claus Sluter, een ander Vlaming, beitelde die fraaye mar-
meren grafbeelden uit, die hem een eerste plaats onder de
beeldhouwers van geheel dit tijdvak verschaffen, en door Filips

1 Mone, AltdeuUche Sckauspiele, I. S. 109 ff. 2 Lübke, S. 388.

3 Verschillende afbeeldingen, zie ald. S. 399— 401 ; Bilderb. No. 125 f.

* Ald. S. 518 f. Velerlei proeveli van een en ander geeft voorts Der
Formenschatz der Renaissance , etne Quelle der Belehrung für Künstler und
Gewerbtreibende, wie für alle Freunde stylvoller Schönheity u. s. w., herausgeg.
von Georg Hirth in München, Leipzig, 1877 ff. Verg. ook Bilder bogen
No. 145 ff.

312

dan ook met eer en geld beloond werden. Buiten die grafbeel-
den schiep hij ook de beroemde Mozesfontein in den hof der
abdij , met die zes karaktervolle profeten-beelden , die alle vroe-
gere kunstwerken der eeuw verre overtreflfen •. Krachtvol keert
zich daar Daniel tot Jezajas, hem op een plaats zijner schriftrol
wijzende, terwijl deze, ouder en wellicht moeilijker van gehoor,
zich inspant om hem te verstaan. In den niet minder ouden
Zacharias is de uitdrukking der afgematte grijsheid voortreffelijk
geslaagd; Jeremias met zijn bril en mutsjen, Jezajas met zijn
reistasch en gordel , Zacharias met zijd inktkoker en pelsjas , zijn,
in spijt dier hulde aan den trant van den tijd, indrukwekkende
en sprekende beelden; terwijl koning David in de glansrijke
weelde zijner lokken , en Mozes met zijn langen gesplitsten baard,
zich echt koninklijk en gebiedend voordoen. Hoogst eigenaardig
drukken de Engelenbeeldjens , die met ontplooide wieken onder
den bovenrand zijn aangebracht, op de meest verscheiden wijs,
angst en smart uit. Terwijl het eene zich de tranen uit de
oogen wischt, het andere, vol gelatenheid, de handen over de
borst kruist, wendt een derde de armen, als afwerend, ten he-
mel, en wrijft een vierde, als in wanhoop, zijne handen. Hun
algemeene jammer geldt blijkbaar het kruisbeeld, dat in ouden
tijd op de fontein stond. Dezelfde stoute stijl heerscht ook in
het beeldwerk aan 't portaal der grafkapel , waar Filips zelf en
zijne gade geknield liggen, en door de achter hen staande Be-
schermheiligen aan de Moeder Gods bevolen worden, die de
middenzuil siert *. Sluters meesterstuk evenwel is het , thans ook
in 't Muzeum opgenomen, gedenkteeken van Filips'. Op een
voetstuk en onderlaag van zwart marmer verheft zich een gewel-
dige sarkofaag, aan alle vier, de zijden met sierlijke arkadenpunt-
bogen op zuiltjens getooid, en welker witte marmer, door het
zwarte van 't onderstuk , des te schitterender uitkomt. Onder
die arkaden beweegt zich een lijkstoet van veertig geestelijken
en hofbeambten , in kleine beeldjens van wit alabaster , aan welke
de geestvolle kunstenaar blijkbaar met ingenomenheid gewerkt
heeft. In de grootste afwisseling van beweging toch weet hij

1 Eene afbeelding zie bij Lübke t. pi. S. 428.

2 Aid. S. 429. Volgens Lübke zouden zij , hoewel in denzelfden geest
bewerkt, toch eene andere hand verraden.

8 Eene afb. zie o. a. in Les spiendeur s de Vart en Belgique^ p. 16.

ofis hun rouw te schetsen ; velen hullen zich in mönnikspijeti , die
hen , met welberekenden 'eenvoud , in breede evenwijdige vouwen
omgeven; andere, hartstochtelijk bewogen, werpen hun kleed in
weelderige plooyen van zich; andere weder drukken door han-
denwringen hun jammer uil , of laten , als geknakte biezen , het
hoofd op de borst hangen. Met een waar kunstgenot wist de
meester hier de grootste moeilijkheden bijna al spelende op te
lossen, en schijnt onuitputtelijk in verscheidenheid van uitdruk-
king. Boven op de zerk ligt, met gevouwen handen, de Her-
tog zelf in 't volle prachtgewaad , en van den Hertogsmantel
weelderig omplooid. Hoofd en handen zijn zoo natuurlijk, keu-
rig, en karaktervol, als men ze anders eerst in volgende jaren
op de schilderijen van een Huibert van Eyck aantreft.

Naast dat grootsche Vorstenbeeld zij hier, van denzelfden
tijd, uit Engeland, dat eenvoudig roerende, maar edele graf-
beeld uit de hoofdkerk van Chichester, vermeld , dat waarschijn-
lijk eener Lady Arundel gewijd is', en dat, met een enkel
ander, een maar al te schaarsche uitzondering maakt op de
armoede en schraalheid der overige, gelijk van geheel de engel-
sche Beeldhouwkunst dier dagen •. Wellicht mag men , met Lttbke ,
de oorzaken daarvan in die eigenaardigheid van den engelschen
volksaard zoeken , die zich in dezen tijd ontwikkelde , maar die
nog in onze dagen daarin zoo sprekend uitkomt. Geheel op de
werkelijkheid berekend, en praktisch verstandig, maar daarbij
angstvallig aan vormen hechtend en bekrompen op louter uiter-
lijke dingen gesteld, derft de Engelschman die vrijere beweging,
die hoogere vlucht, die het leven bevallig weet te tooyen, en
tot kunst opwekt en leidt. De aristokratische richting van 't volk
zoekt zich bovenal door schitterende graftomben te bevredigen ;
daarin vindt zijn overdreven ontzag voor aloude gebruiken vol-
doening, daarin vindt ook zijn vroeg ontwaakte staatszin zijn
voedsel. Niet ongestraft echter blijft de kunst zoo eenzijdig
werkzaam. Waar, bij die portretbeeldenkunst , niet tevens een
hooger en edeler doel wordt nagestreefd, ontvalt haar de bron,
waaruit zij verheffing tot zuivere schoonheid, vrijheid van samen-
stelling, edele lijnen, en bevallige vormen putten kan. De uit-
sluitend naar gelijkenis strevende engelsche Beeldhouwkunst moest
noodzakelijk tot eentonigheid en platheid leiden.

Eene afb. zie bij Lübke, S. 439, BilderB, No. 94, 5. 2 Lübke, t. pU

314

Het begin der vijftiende eeuw opent voor de geschiedenis
van gansch Europa een geheel nieuw tijdvak. De vorige eeuwen
waren dat eens bezielden kerkgeloofs geweest; thans brak de
tijd van een niet minder bezield onderzoek aan. Men is het
moê geworden, langer aan den leiband der overlevering te loe-
pen, en alle diepere zucht naar wetenschap door het kerkelijk
leerbegrip te laten smoren. Wat de middeleeuwsche geleerdheid
had voortgebracht, was slechts een warkluwen van nevelachtige
voorstellingen geweest , door de schoolsche wijsbegeerte in spits-
vondige stelsels saamgewrongen. Om tot ware wetenschap te
geraken , was er eene tot dusver geheel ontbrekende waarneming
noodig. De verwonderlijkste wanbegrippen — hoe aanlokkend-
kinderlijk dikwerf in hunne onbewuste dwaasheid — waren in
zwang'; de natuur en hare beschouwing was den, door een fan-
tastisch wondergeloof, verbijsterden hoofden en harten overge-
laten , en met de behoefte , haar te doorgronden , liet zich ook
de hand van den onbevooroordeelden navorscher nog wachten,
die den sluyer van haar verborgenheid oplichten , den nevel , waar-
achter zij verscholen lag, wegvagen kon. Deze onnatuurlijke
toestand kon echter niet langer duren, dan die middeleeuwsche
geloofsbloei aanhield , die geestvervoerende gevoelsrichting werk-
zaam was. Langzamerhand nu begint de tastbare werkelijkheid
met het wufte spel der verbeelding in weerspraak te komen , de
waarheid van natuur en leven zich tegen de droomwereld der
overlevering te verzetten. De voorboden van dien weerstand
lieten zich , ook aan de werken der Beelhouwkunst , reeds sedert
het midden der 14e eeuw bespeuren; tegen 't einde en den
aanvang der volgende namen zij steeds toe. De beweging greep
langzaam maar zeker, en daardoor onverstoorbaar plaats. En-
kele kunstenaars, hun tijd vooruitgesneld (gelijk bijv. een Sluter
in Borgondië) kondigen de juistere opvatting aan. Zij staan
echter nog te veel op zich zelf; nog is het beginsel niet aan-
genomen, om de natuur te leeren kennen en doorgronden; men
is tevreden, haar te gevoelen, en hare lijnen, zooveel doen-
baar, op den tast te volgen.

In de 15e eeuw treedt de Vlaming Huibert van Eyck plot-
seling met een nieuwen Schildertrant te voorschijn, die, hoewel

1 Vergelijk een en ander in de Neder landiche Prozastukken tan de 13e
tot de 15e eeuWi Amsterdam bij Gebhard en Cie, 1851.

' 315

schijnbaar nog in den dienst der vroegere begrippen , foch door
haar vorm en middelen, die nieuwe krachten in 't veld brengt,
die der kunst een geheele omwenteling moeien baren. En zoo
krachtdadig vat hij zijn tijd daarbij in den grond van zijn be-
staan en strekking, dat hij alles met zich voortrukt, en ook der
Beeldhouwkunst bijna een eeuw lang hare banen voorschrijft.
Gelijk steeds in dergelijke tijden , begon zich ook thans de overal
sluimerende behoefte, te zelfder uur, op verschillende punten
te weren en aan te melden. Italië betrad bijna even vroeg, als
het meer noordelijk Europa, denzelfdeiy weg, en gelijk hier een
beeldhouwer als Sluter, een schilder als Van Eyck waren voor-
afgegaan, zoo trad daar de Beeldhouwkunst eerst als voorloop-
ster der Schilderkunst op, om, even als ginds, weldra geheel
door Jhaar overvleugeld en in de schaduw gesteld te worden.
Beide lag in den aard der zaak: wanneer een tijdvak der Kunst,
dat zich door geestvervoering en gevoel laat leiden, tot een
meer tastbare en kennelijke uitdrukking der lijnen geraken wil;
dan is het natuurlijk de kunst der lijnen , de bij uitstek tastbare
kunst, die voor moet gaan en den nieuwen weg als aangeven.
Bij de tastbare stof, waarmede zij werkzaam is, dringt zich aan
haar het eerst de behoefte op, hare beelden van waarheid en
leven te doen stralen. Zij begint daartoe te meten, na te vor-
schen, te ontleden, en laat niet af, vóór zij den organischen
bouw van 't geheel meester is. De Schilderkunst blijft in derge-
lijke tijden aanvankelijk een meer afwachtende houding bewaren.
Nauwlijks echter is de verlangde uitkomst verkregen , of ook zij
eigent zich de nieuwe beginselen toe, en leert van de Beeld-
houwkunst de gestalten te ronden en van den achtergrond los te
maken, waarop zij vroeger als geplakt schenen'. Tot 1450 toe,
staat de italiaansche Beeldhouwkunst aan het hoofd der bewe-
ging; dan maakt de Schilderkunst zich op, en streeft haar voor-
gangster zoo geheel en al voorbij, dat deze niets overblijft, dan
zich met een kleineren werkkring tevreden te houden. Graftombe
en standbeeld blijven voortaan haar hoofdtaak. Daarbij komen
dan nog kansels , portalen , kandelaars , wijwaterbakken , en doop-
bekkens ; soms ook altaren , hoewel zich bij deze de Schilder-
kunst spoedig van 't terrein meester maakt. Dat deze laatste,
ook als bepaaldelijk kristelijke kunst , de hoofdrol erlangen moet,

1 Lübke t. pi. S. 474.

316

Spreekt buitendien van zelf. Zij weet beter te schetsen, belang
te wekken , en te boeyen ; zij is ook door den gloed van haar kleu-
ren bij uitstek berekend, om de gemoedsbewegingen te schilde-
ren, gelijk die zich op *t gelaat weerkaatsen. Geen wonder dus,
zoo de Beeldhouwkunst in den nieuweren tijd geen hooger be-
teekenis noch doortastender werkkring erlangt. Even zeker als
zij bij de Grieken den toon gaf, en de Schilderkunst slechts
in de tweede plaats in aanmerking kwam , moest in den nieuwe-
ren tijd de verhouding juist omgekeerd wezen '.

Tot de ontwikkeling der italiaansche Beeldhouwkunst bracht
intusschen de nieuwe bouwstijl krachtdadig bij. Had gene toch
bij den gothischen zich altoos in hare bewegingen zeer gebonden
moeten vinden, door de beperkte ruimte waarover zij er be-
schikken kon ; bij dien der Renaissance kreeg zij op friezen ,
voetstukken , muurvlakken , in nissen en gevels , en ter opsiering
van vooruitspringende deelen, gelegenheid in overvloed, om
hare gewrochten te plaatsen, zich in hare volle schoonheid te
ontvouwen , en zich in haar zelfstandigheid tevens te handhaven.

Reeds in de voorgaande trouwens, de 13e eeuw, was zij hier
begonnen te herieven. Nikolaas Pisano, wiens opleiding en na-
dere levensomstandigheden ons grootendeels onbekend zijn , maar
die èn als bouwmeester èn als beeldhouwer werkzaam was , schiep,
na een eerste nog minder ontwikkeld relief in den Dom te
Lucca*, verschillende andere werken, waaronder de manüerea
kansel voor de doopkerk te Piza^ en die voor den Dom te
Siena de beroemdste zijn. Hij deed er zich (naar Burckhardts
woorden) als „een vervroegd Renaissancekunstenaar" in voor ,
wiens Moeder Gods te Piza eer aan de fiere trots eener Juno ,
dan aan de nederige dienstmaagd des Heeren denken doet. Ook
de meeste overige voorstellingen (Kristus' geboorte , de drie Ko-
ningen , enz.) zijn in antieken geest ontworpen , en slechts bij
die der kruisiging is de vroegere richting tamelijk herkenbaar.
Evenzeer zijn zijne zinnebeeldige voorstellingen aan de grieksche
Godenwereld ontleend : het denkbeeld van kracht drukt hij door
een Hercules uit, die met een leeuw speelt; elders zweeft hem
blijkbaar het beeld eener Venus of van een Bacchus voor den

' Aid. s 475.

2 Zie de afb. aldaar S. 448.

« Zie de afb. in D'Agincourts Denkm. der Sculptur , 32, 9.

317

geest. Hij gaat daarbij echter niet slaafsch en afhankelijk , maar
geheel vrij te werk, en weet, met name waar hij iets vrolijks
en feestelijks heeft uit te drukken , antieke voorstellingen in den
kristelijken kunstkreits te brengen. Zijn kansel van Siöna (inde
jaren 1266 — 1268 voltooid) is nog rijker en grootscher dan die
van Piza. Hij rust op negen zuilen , van welke er vier aan vier
door leeuwen en leeuwinnen gedragen worden , terwijl de mid-
delste aan haren voet door acht vrouwenbeelden — verschillende
Kunsten en Wetenschappen — omgeven wordt. Boven de kapi-
teelen zijn deels zittende, deels staande beelden der Deugden
aangebracht. Aan de balustrade ziet men in zeven reliëfs Kris-
tus' geboorte, de aanbidding der drie Koningen , den bethlehem-
schen kindermoord, de vlucht naar Egypte, de kruisiging en
het laatste oordeel, in stijl en bewerking volkomener dan die
van Piza, maar in schikking meer saamgedrongen en deels zelfs
overladend Terwijl ook hier de antieke opvatting — bij de ge-
boorte bijv. — levendig uitkomt, heeft toch ook het kristelijke
karakter zich weten te handhaven , en dringt — bij kindermoord,
kruisiging, en jongste gericht — hartstochtelijk op den voorgrond.
Wellicht dat men dit voor een goed deel op rekening der mede-
arbeiders stellen mag, die hem (blijkens de nog bewaarde reke-
ningen) ter zij stonden*.. Buiten de eigen werken van dezen
voorlooper der Renaissance, is ook zijn invloed op vele andere
kennelijk; terwijl daarentegen zijn begaafde zoon Jan, die in
zijn jeugd al te Si^na met hem gewerkt had, den daar reeds
ingeslagen weg vervolgde, het kristelijke kunstkarakter getrouw
bleef, en *t alom deed herleven'. In hem toch treedt — naar
Lübkes zeggen — de italiaansche kunstgeest het eerst zelfstandig
en zelfbewust op. Wel is hij nog niet geheel vrij van den vroe-
geren dwang en het beperkte natuurgevoel zijner eeuw; maar
wat hij beproeft, en wat, door hem uitgelokt, een Giotto, .te
zelfder tijd, met de meer omvattende hulpmiddelen der Schil-
derkunst nog beslissender doorzet , gaat als een erfgoed op een
later eeuw over, en wordt er door een Donatello en Michel
Angelo op verhevener trap volwrocht. Giovanni's invloed op
zijne kunstbroeders was even krachtig, als die van Giotto op

1 Afbeeldingen zie Bilderbogen No. 109, 1—3 en No. iio, i en 2.

2 Lübke t. pi. S. 451.

3 Zie over hem ald'. S. 452 en ff., en eene afb. zijner florentijnsche
Madonna, S. 455.

318

de zijne \ Alle kunstenaars der 14e eeuw zijn van zijn opvat-
ting en bewerking doordrongen en bezield. Zoowel Piza, en
zijn Campo Santo vooral, als Florence, en zijn gedenkteekenen
in de Heilige Kruiskerk, toonen ons een aantal verdienstelijke
kunstgewrochteu zijner school.

Van Toscanen nit, verbreidde zich zijne richting over geheel
Italië en Milaan, Pavia, Verona (met zijn grootsch gedenkteeken
der Scaligeri), Venecie, Bologna (waar in de tweede helft der
eeuw het kunstenaarsgeslacht der Massegne werkzaam was), en
Napels, waar de kunst door het huis van Anjou voorgestaan en
bevorderd werd*.

Met het begin der volgende eeuw werd echter niet meer de
weg van den zoon gevolgd, maar de door den vader in zijn
eenigheid betreden baan van alle zijden ingeslagen. In verband
met de studie der geleerden, die, op 't voetspoor van den dich-
ter Petrarcha, zich der Oudheid en haar hervonden schatten
met blakenden ijver wijdden, zochten ook de kunstenaars thans
de kunstgewrochten der Oudheid tot het uitgangspunt hunner
werkzaamheid te maken. Squarcione reisde naar Griekenland ,
om er beeldhouwwerk te verzamelen, en dat tot grondslag zijner
studie. te maken; terwijl Brunellesco* en Donatello de klassieke
overblijfselen van Rome naspoorden , die eerstgenoemde tot een
nieuwen bouwstijl bezielden. In spijt dezer nasporingen echter
sloot zich de Beeldhouwkunst lang niet zoo bij de Oudheid aan,
als hare zuster. Slechts op één punt schijnt de romeinsche kunst,
en dat wel minder gelukkig, bepaaldelijk op haar gewerkt te
hebben: de saamgepakte overlading en schildermatige verdieping
van *t relief. De uitstekendste meesters, door den geest van
den tijd meegesleept, geven hun reliëfs een doorzicht en ach-
tergronden van gebouwen en landschap, zoodat ze eer geschil-
derd dan gebeeldhouwd schijnen. Zoo raakt voor langen tijd
de ware reliëf-trant verloren; maar ook in het op zich zelf
staand beeldhouwwerk drijft die tijdsrichting boven. Wel wórden
de gestalten ronder en levensvoller, dan die her middeneeuwen ;
maar zij verliezeü grootendeels den eenvoudigen, grootschen

1 Het nadere omtrent dezen zie natuurlijk in de volgende afdeeling.

2 Voor nadere byzonderheden , zie Lübke t, pi. S. 463 en ff.

3 Zie boven, bladz. 235, vv.

319

plooi der middeneeuwsche omhulling. Ze worden onrustig en
van bijwerk overstelpt*.

De toscaansche kunstenaar Jacob della Quercia (1374— 1438)
was een der eerste in den nieuwen geest werkzaam. Nadat hij,
buiten andere werken van minder omvang, de beroemde fontein
van Siëna* voltooid had, werd hij, in 1425, naar Bologna ge-
roepen, om er het hoofdportaal aan den St, Petronio met beeld-
werk te versieren , waarbij hij met de volle vrijheid van den
nieuwen stijl te werk ging, en zijn meesterstuk tot stand bracht.
Tien schetsen uit het eerste Bijbelboek zijn op de deurposten
aangebracht, en doen den meester in al de aantrekkelijke frisch-
heid zijner gaven kennen ' ; niet minder krachtig en oorspron-
keUjk komen ook de borstbeelden van profeeten en waarzegsters
in het binnen deur-werk uit; minder opmerkelijk, maar bevallig
toch, is de Lieve Vrouw met twee bisschpppen op het boog-
vlak, gelijk de vijf voorstellingen uit Kristus' kindschheid op den
draagsteen. In Florence zelf dong Jacob met Lorenzo Ghiberti
naar de versiering der bronzen Doopkerksdeuren, in welke deze
(gelijk bekend is) vervolgens zijn wereldberoemde hoofdwerk
schiep *. Buiten hem en Quercia hadden er nog vier kunstenaars .
meêgedongen, en als proefstuk Abrahams offerande moeten
leveren. Ghiberti behaalde den prijs ; zijne voorstelling , in de
TJffizi te Florence bewaard, kenmerkte zich door levensvolle
waarheid '• Men droeg hem nu vooreerst de versiering der
noordelijke deur op, waaraan hij twintig jaren (1403— 1424)
werkzaam was. Na de voltooying was de algemeene bewondering
zoo groot , dat men hem terstond ook die der andere deur over-
liet, waaraan hij nu nog 23 jaren arbeidde. In 1452 werd

l.Lübke t. pi. S. 477.

2 Zie over deze ald. S. 478. Men noemde hem harentwegen veelal Jacob
van de Fontein (della Fonte).

» Een er van, „hoe Adam spitte en Eva spon", zie bij Lübket. pi. S. 479,
en Bilderhogen y No. iii, 8. De reeks van afbeeldingen uit de verschillende
beeldende kunsten, daar te vinden, kunnen in het gemis er van hier thans
voorzien.

* Afbeeldingen van enkele voorstellingen zie o. a. Denkm&ler^ III. 2, bij
Lühke t. pi. S. 482 f., en in het bekende boekjen van Miss Jameson,
Memoirs of the early Italien Paintors, enz. 1.3; een deel der tweede detqr
zie Bilder bogen No. ïi2, 5.

5 Eene afbeelding zie aldaar, i,

3*20

zij er ingezet. Door den aangeduiden geest van den tijd mee-
gesleept, had hij zijn tien groote vierkante hoofdvakken met
voorstellingen gevuld, die zich als zooveel schilderijen, met door-
zicht en rijk gestoflfeerden achtergrond, aan ons voordoen. Hoe
weinig weldadig het voor de Beeldhouwkunst heeten mag, aldus
met hare zusterkunst te wedijveren en haar eigen grenzen als
te overschrijden , treedt zij hier toch — naar Lübkes woorden —
aan de hand eens grooten meesters , zoo onnavolgbaar bevallig ,
zoo vol van 't levendigste schoon , voor den dag , dat men , bij
alle verzet tegen de verkeerde richting, die men haar in ziet
slaan, zich toch door de bekoorlijkheid van 't geheel geboeiden
vervoerd vindt. Tooneelen uit het Oude Verbond, van *s men-
schen schepping af, maken er het onderwerp van uit, waarbij,
door middel van doorzicht en achtergrond, telkens meer dan
één geschiedpunt op ieder veld is aangebracht '. Een vrolijke
feeststemming ademt ons uit Ghiberti's voorstellingen ie gemoet;
ddir bovenal, waar op den achtergrond gebouwen in sierlijken
Renaissance-stijl zijn voorgesteld. Alle kunstenaars en schilders,
tot op Michel-Angelo toe, hebben zich door Ghiberti's werk la-
ten bezielen, werden door zijn geest bevrucht.

Met de scherpste natüurwaarheid uit zich, tegenover Ghiberti's
zachtere vormen , de nieuwe richting in zijn jongeren tijdgenoot
Donatello; hartstocht en leven zijn er op 't krachtigst in uitge-
drukt, en treden met snijdende hardheid aan den dag. Maar
de stoutheid van zijn werk pakt ons, door de krachtige waar-
heid van zijn uitdrukking, zoo aan, en stemt zoo goed met de
scheppende richting van den tijd , dat er Ghiberti's zachter geest
door verdrongen wordt. Donatello' s invloed was des te grooter,
als zich zijn vruchtbare werkzaamheid van Florence over geheel
Noord-Italië uitbreidde. Zijn ijver voor de studie der Oudheid
ging met een onverdroten streven naar. volkomenheid gepaard.
Toen de Paduanen hem met loftuitingen overlaadden , zei hij
hun , dat het nu tijd voor hem werd , naar Florence terug te
keeren , daar hem de gisping , die hij er te wachten had , voor-
deeliger voor zijne kunst docht. Even als al zijne tijdgenooten,

1 Zie bijv. op dat bij Lübke S. 482, Denkm, III. 2, Adams beide en
Eva's schepping, het onderhoud met de slang, en den met zijn Engelen-
stoet neêrdalenden Schepper; ver^;. ook Bilderbogen'^Q. m, 9; 113, i en 3.
Eene afb. der hoofddeur in haar geheel in Ménards HUtoire des beaux
Arts, p. 288.

321

arbeidde hij bij voorkeur in brons, 't geen mede niet zonder
beteekenis is, daar juist dat brons, meer dan eenig andere
bouwstof, aanleiding geeft, een scherpe natuurwaarheid uit te
drukken. Tot zijn vroegste werken behoort voor 't overige een
relief in zandsteen der Maria-boodschap, in *t recKter zijpand
der H. Kruis-kerk te Florence, waarin hij in adel en bevallig-
heid met Ghiberti wedijvert. Minzaam, hartelijk, en dringend
richt zich de Engel tot Maria, die zich, vol van den roerend-
sten eenvoud, schuchter afwendt'. Bevallig zijn ook marmeren
reliëfs met dansende kinderen, thans in de Ufïizi-gallerij be-
waard'. Welken weg echter zijn kunst in *t vervolg zou inslaan,
bracht reeds dat in hout gesneden kruisbeeld aan den dag,
waarvan zijn vriend en kunstbroeder Brunellesco zei, dat hij er
niet Elristus, maar een boer, in aan *t kruis geslagen had'.
In denzelfden geest als deze Kristus, zijn ook zijn marmeren
Johannes én houten Magdalena (in de Ufiizi en de Doopkerk)
bewerkt , waarin hij de werking eener buitensporige , dweepzieke
tucht, in het ontvleeschde lichaam, tot afzichtelijkheid toe doet
uitkomen, en den nadruk, in plaats van in de godsdienstige
geestdrift, waardoor zij gedreven werden, blijkbaar alleen in de
lichamelijke vermagering, bij wijze eener kunstenaarsontleed-
studie/ legt. Eene eenzijdigheid, die béter dan iets anders be-
wijst , hoe de kunst geheel van richting veranderd is , en hare
Heiligen beelden stoutweg als een gelegenheid tot ontleedkunde
bezigt. Even eenzijdig, door overdreven scherpte van uitdruk-
king, zijn uil een ander oogpunt ook zijn Judith en Holofemes
en zijn David , die , gelijk gene een afzichtelijke , een bijna lach-
wekkende werking doen. Niet minder stout toont zicli Donatello's
Renaissance-richting , door de hoofden van bekende geleerde
tijdgenoot en voor die van Apostelen in de plaats te schuiven ; ge-
lijk bijv. die van Poggio en Manetti in een der Domkapellen,
die anders met de , daar tevens te vinden , zittende beelden
van Mattheus en Johannes (vooral deze laatste) zijn kunstenaars-
talent voordeelig doen uitkomen. Even voortreffelijk is ook zijn
St. Joris te Florence *, zijn bronzen graf beeld van Paus Jan
XXIII in de Doopkerk, en bovenal ook zijn reusachtig ruiter-
beeld van den H. Antonius te Padua, waarin slechts het in
verhouding tot den ruiter al te zware strijdros de evenredigheid

1 Eene afbeelding zie Bilder bogen No. 113, 6. 2 Aid. 5.
' Lübke, U pi. S. 487. * Bilderbogen^ No. 114, i,

32-2

min of meer verstoort. Op relief-gebied blinkt Donatello vooral
in het beeldhouwwerk der door Brunellesco gebouwde Sint Lau-
renskerk uit, waar hij — wellicht door de eischen der Bouw-
kunst meer gebonden — in even eenvoudigen als karaktervoUen
stijl en met die matiging optreedt, die men in zijn andere en
latere werken zoo vaak ontbeert *. In Padua sierde hij de St.
Antoni-kerk met de niet minder sprekende voorstelling van de
zinnebeelden der Evangelisten, en een viertal muziceerende En-
gelen van een beminlijke natuurlijkheid. Aan 't hoog-altaar en
een ander aan de zuidzijde, wrocht hij tooneelen uit het leven
van den Heilige zelf, en het door treurende Engelen omgeven
lijk van Kristus, beide roerend van uitdrukking, maar wat vol
en overladen. De plotselinge verbazing over de voorgestelde
wonderwerken komt er, op 't gelaat der toeschouwers, ten krach-
tigste bij uit. In den kooromgang ziet men nog een tweede
graflegging van Kristus, bij welke de hartstochtelijke smart der
deelnemenden , hoewel ten koste van 't zuivere schoon, met
schokkende waarheid is voorgesteld. Van gelijken aard zijn zijn
beide florentijnsche voortbrengselen, de door hem en zijn leer-
ling Bertold versierde kansels in den St. Laurens, waar zich,
onder alle hartstochtelijke woestheid, toch een zoo innige waar-
heid uit, dat zij de feilen der samenstelling en uitvoering bijna
vergeten doet'.

Van geheel tegenovergestelden geest dan Donatello's werken,
zijn die van den bevalligen meester Lucas della Robbia, den
schepper tevens dier nieuwe kunstrubriek, het werken namelijk
in gebakken aarde — zoogenoemde terra coda — welke dan
echter niet, als anders vaak, beschilderd, maar met een kleurig
glazuursel overdekt werd. Zijne zingende , dansende , en muziek-
makende kinderbedden, die hij, bij die van Donatello, voor
het orgel in den Dom maakte , overtreffen gene in schoonheid
en bevalligheid, terwijl zij hen in volheid van leven, verschei-
denheid , en natuurlijkheid evenaren *. Nergens is (volgens Lübke)
in de nieuwere beeldhouwkunst het kinderleven frisscher noch
aantrekkelijker voorgesteld geworden; Lucas' beeldjens herin-
neren levendig aan de zingende Engelen van Huibert van Eyck ,

i Een proef jen zie in zijne afneming van 't kruis; ald. 2.

2 Eene afb. zie bij Lubke, S. 491, en Denkm.

3 Ald. S. 493, en Bilder bogen, No. 115, i.

323

op 't altaar van den gentschen Sint Baafs. Door een als aan-
geboren eenvoud geleid, hield hij zich in al zijne werken viij
van Ghiberti's en Donatello's schildering en overlading. Staat
hij daardoor ook achter in dramatische werking en leven ,
hij is onuitputtelijk in de voorstelling van een door bevalligheid
roerend bestaan. Een Moeder- Gods met Engelen omgeven , en
het Kjistuskind aanbiddend of in onuitsprekelijk genot op den
schoot houdend, Heiligen voorts en Deugden, zijn zijne lieve-
lingsonderwerpen, in welker voorstelling hij altijd nieuw, en even
innig van gevoel als zuiver van lijnen is *. Terwijl enkele leer-
lingen en geestverwanten zich bij hem aansloten, volgden daar-
entegen de meeste zijner tijdgenooten , door Donatello's harts-
tochtelijke levendigheid meegesleept, den door dezen ingeslagen
weg, en munt daarbij vooral Andreas "^)'errocchio uit, wiens
ruiterbeeld van den Veneciaanschen veldheer Colleoni* Dona-
tello's Antonius in krachtige beweging en grootsche fierheid nog
overtreft '.

In marmer werkten in dezen tijd vooreerst Rosselino, door
wien en anderen een nieuwe vorm van graftomben voor Flo-
rence en Italië werd vastgesteld , bij welke de rijkversierde sar-
kofaag boven een onderbouw prijkt , door Geniusjens met vrucht-
festoenen en derg. omgeven. Een op pilasters rustende nis omvat
dan het gedenkteeken , en de achtergrond daarvan wordt door
de voorstelling van Deugden ingenomen; terwijl zich op het
boogvlak daarboven gewoonlijk een door Engelen gedragen me-
daljon, met het borstbeeld der Moeder-Gods, vertoont. Rosselino
zelf wrocht een der prachtigste werken in dezen trant , in 't ge-
denkteeken voor den kardinaal van Portugal in den Sint Miniato *.
Naast hem onderscheidden zich voorts de fijne en edele Settignano,
en zijn leerling Mino da Presole, de bevallige Terucci, de ook
als bouwmeester beroemde Bernadetto da Maiano , aan wien
men het prachtige houtsnijwerk in de sacristy der H. Kruiskerk
dankt; in marmer is de kansel dier zelfde kerk zijn hoofdge-

^ Lübke, S. 495 f., waar men tevens eene opsomming van eenige zijner
werken en die zijner leerlingen vindt.

2 Eene atb. zie Denkm. III. 66, Les mervcilles de la Sculpture^ p. i88,
en Bilder bogen No. 115, 7; met het gansche voetstuk in Ménards ffist,^
p. 289.

8 Lubke, t. pi. S. 498.

* Aid. S. 499, en Bilder bogen No. Ii6, 4,

21*

324

wrocht, dat zich door frischheid, bevalligheid, zuiverheid, en
eenvoud kenmerkt, en van alle overlading vrijhoudt ^ Èen an-
der voortreffelijk toscaansch meester dezer dagen is Civitali,
die den Dom van Lucca met zijn kunstge mochten sierde', en
in dien van Genua vier grootsche en treffende bijbelsche beelden
(Adam en Eva, Jezajas en Elizabeth) wrocht. In twee andere
evenwel (Zacharias en Habakuk) was hij minder gelukkig, en
verviel hij in de eenzijdigheid zijner eeuw. In Venecie werkten
Rizzo, de zoogenoemde Lombardi'*, en Leopardo; in Padua,
geheel in Donatello's richting , Vellano , Riccio , en Jan van Pisa ;
in Pavia Antonio Amadeo, de maker der prachtige graftombe
van Bartolemeo Colleoni te Bergamo , en die in eerstgemelde plaats
de sierlijk uitgedoschte Certosa hielp opsmukken *; in Modena
Guido Mazzoni, die, van de trouwhartigste werkelijkheid uit-
gaandes in enkele 'koppen, gelijk vooral in zijne Moeder-Gods ^
een innemende degelijkheid openbaart, in andere daarentegen
in overdrijving en hartstochtelijke wildheid vervalt. Rome blinkt
bovenal door zijn reeks van tomben in Rosselino's en Mino's
trant uit, van *t meerendeel van welke de meesters echter onbe-
kend zijn. In Napels eindelijk arbeidde de Milanees Pieter
Maartensz, die den Triomfboog van Koning Alfonsus aan 't nieuwe
slot bouwde, „de sierlijke zegepoort" tevens, naar Lübkes uit-
drukking , „door welke de nieuwe kunststijl binnentrad" ®. Op
het einde der eeuw voltooide er Thomas Malvito uit Como de
schitterende marmer versiering der Dom-kroft''.

In de meer noordelijke landen van Europa had zich , niet
minder dan in Italië, de geest van den nieuweren tijd, de zin
voor werkelijkheid, reeds in 't begin der 159 eeuw geopenbaard.
Wat Sluter, in de laatste jaren der vorige, in de Beeldhouw-
kunst , hadden de gebroeders Van Eyck met den schitterendsten
uitslag in de Schilderkunst volbracht, ea er in deze eene om-

1 De af b. van een der relief voorsteUingen , zie ald. 405 , en Bilderbogen
No. 117, I. Voor Settignano, zie ald. No. 116, 3.

2 Zijn H. Sebastiaan zie bij Lttbke t. pi. 505, en Bilder gogen No. 117, 3,
8 Zijn sterfbed van Maria, uit haar Bedehuis ter Bologna, ikt. Bilderbogen

No. ij8, 7.

* Enkele afbeeldingen der voorstellingen aan en in deze zie Bilderbogen
No. 117.

6 Eene afb. zie bij Lubke t. pi. S. 513; die eener groep, Bilderbogen No. 117, 7

6T. pi. S. 513. 7 Ald.

325

wenteling in 't leven geroepen , welke de > Beeldhouwkunst , op
haar gebied , nog niet in staat bleek te volbrengen. De grond
daarvan ligt grootendeels in de nog steeds voortdurende heer-
schappij van den gothischen bouwtrant. Welke belangrijke wij-
zigingen daarin toch hebben plaats gegrepen, zij bleef de ge-
trouwe uitdrukking van den middeneeuwschen geest, en daar-
door, als bij instinct en bij voorbaat reeds, de nieuwe richting
stilzwijgend tegenwerken. Een weêrgin , die (naar Lübke's op-
merking ') weêrkeerig schijnt geweest te zijn. Het is toch gewis
niet bij toeval, dat de Van Eycks en hunne school, hoe trouw
zij voor *t overige, in hun schilderwerk, de tolken hunner eeuw
zijn, hoe onverdroten zij de helden en heiligen der oude en
nieuwe bedeeling in het pak en de plunje hunner dagen steken,
in de gebouwen , die zij bij hun schilderwerk aanbrengen , toch
den gothischen stijl versmaden en den romaanschen huldigen.
Inderdaad kon ook de nieuwere Beeldhouwkunst, in die waar-
heid en wérkelijkheid, waarmee zij tot overdrijvens toe zocht
werkzaam te zijn, geen plaats vinden in 't gothische stelsel,
noch gelegenheid hare tot vrijer beweging ontwikkelde beelden
in zijne eng beperkte ruimten aan te brengen. Gedurende den
ganschen tijd daarom ook, dat de Gqthiek zich nog in die
landen bleef handhaven, tot het midden der i6e eeuw, zien wij
de Beeldhouwkunst met haar in strijd. Als eene mondig ge-
worden dochter, die men bij voortduring nog aan de strenge
wet der huiselijke tucht wil onderwerpen , aan welke zij zich
geheel ontwassen voelt, werkt en woelt de Beeldhouwkunst,
om, in spijt der banden die haar blijven knellen, hare nieuwe
gedachten te uiten. Geen wonder, dat de hevigheid en hard-
heid van den strijd zich in hare voortbrengselen openbaart; dat
het haar daardoor slechts zelden gelukt, tot een uitdrukking
van zuivere schoonheid te geraken , en zij daarom ook onmogelijk
de italiaansche dezer jaren volgen kan , door een nieuwen bouw-
trant in haar ontwikkeling ter zij gestaan en bevorderd. Terwijl
toch de Renaissance een stelsel in 't leven riep, waarde Beeld-
houwkunst niet hier en daar slechts een enkel plekjen, een
hoekjen, of nisjen geschonken werd, maar tot haar eigen be-
staan den bijstand van haar jongere zuster behoefde , vond deze
zich in de Gothiek in hare vrije vorming en ontwikkeling ge-

6 Aid. S. 516 f.

326

stremd. Daargelaten nog, dat ook de italiaansche hemel en
maatschappij der kunst veel gunstiger waren, dan de ruwere
natuur en levensvormen van 't Noorden \ De eerzame burgers
en plompe buitenlul der i6e eeuw waren geen onderwerpen,
waaraan zich de schoonheidszin louteren en sterken kon. Wan-
neer de Zuidlander het onderscheid der standen, door ten ge-
lijkmatig waardig uiterlijk, verzaakte en vergeten deed, bleven
zijn noorder evenmenschen , veel vaster dan thans nog, die on-
redzame vormen bij , die hen als paalburgers kenmerkten , en
voor welke de krachtvolle uitdrukking der manne-, de bevallig-
heid der vrouwekoppen, geen genoegzame vergoeding gaf. Dat
toch de oude duitsche en nederlandsche meesters het schoon,
dat zich aan hun oogen voordeed, onovertrefFelijk wisten op te
vangen en voor te stellen, toont ons zoo menig lief meisjens-
kopjen, zoo menig karaktervolle raannenkop, als zij op hunne
schilderijen , hun houtsneden of beeldhouwwerk , in 't leven rie-
pen. Maar de Beeldhouwkunst heeft meer dan dat noodig; zij
moet naar de harmonische ontwikkeling van geheel het lichaam
streven. Het ligt echter niet in 't germaansche volkskarakter,
de bewegingen eti aandoeningen van geest en gemoed met ge-
heel dat lichaam te uiten en als te vertolken. Mag ook al de
vochtig benevelde of vrolijk stralende blik, de lachende of
pijnlijk saamgeperste mond, de angstig bleeke of f risch gekleurde
wang onwillekeurig van al datgeen getuigen, wat er op den
bodem der ziel omgaat; de overige lichaamsdeelen schijnen als
onbewust te moeten blijven van wat er in het binnenste werk-
zaam is. De levensvolle gebaren, waarmee de romaansche mensch
ieder gemoedsbeweging in zijn gansche houding openbaart, en
die hem uit zich zelf tot een levend toonbeeld maken, naar
't welk de beeldhouwer werken kan, zijn den germaanschen
vreemd, en doen hem het voorrecht, der kunst tot richtsnoer
te zijn, van nature derven'.

Zoo wordt dan ook, in de germaansche Beeldhouwkunst dezer
eeuw, de schoonheid van 't lichaam voor die van het hoofd
prijs gegeven, en 't eerste onder een bonte, plooirijke dracht,
tot overstelpens toe, voor 't oog als verborgen. Daar voorts in
't Noorden het marmer ontbrak , dat in Italië voor de zuiverheid
van den vorm zoo gunstig werkte, moest men zich daar met

1 Aid. S. 518. 2 Aid. S. 519.

327

den korreligen zand- of kalksteen behelpen , of zijne kunstge-
wrochten in het eiken- of lindenhout snijden , dat den geoefen-
den germaanschen meester voor een macht van koorstoelen,
kasten, én altaarversierselen bouwstof schonk. Wat de behan-
delde onderwerpen betrof, bepaalde men zich veelal tot tafereèlen
uit het leven , en. dan bij voorkeur het lijden van Kristus. Daarbij
had men echter, in houding noch uitdrukking, het meer edele
en gelouterde op 't oog, maar stelde er liefst de scherpste
karakterteekening, de heftigste gemoedsbeweging, de meest woeste
en wilde gebaren in voor. Men volgde daarin den geest der
eeuw , en mén kon zeker wezen , er dan tevens het meest in
overstemming te zijn met de aesthetische eischen en behoeften
van hen voor wie men werkte, wanneer men bijv. den lijdenden
Kristus met de afzichtelijkste, stuitendste, en hinderlijkste beel-
den van vijanden en beulen omgaf, geheel overeenkomstig den
trant , waarin ook de mysterie-spelen waren saamgesteld *. Be-
denkt men dit alles, dan moet men van den anderen kant
verwonderd, staan over de volheid van kracht, van diepte en
innigheid, ja, soms van schoonheid zelfs, die men desniette-
genstaande in ettelijke voortbrengselen dezer eeuw aantreft.
Zelfs waar de vorm stroef en hoekig is, vindt men zich door
de waarheid van gevoel , de eerlijkheid en geestkracht dier on-
opzettelijke gewrochten van meestal ongenoemde meesters, wel-
dadig getroffen. Hun makers lieten zich zelden of nooit als
kunstenaars gelden ; zij traden op als dat , wat zij in de maat-
schappelijke orde waren , „eerzame handwerkslul". Niemand ,
die hunne namen boekte; geen hoogere beschaving, die hen
op hare wieken verhief; geen kunstgeleerde Vasari •, die hunne
levensgeschiedenis te boek stelde. Des te zekerder mogen zij
op onze innige belangstelling rekenen, bij hun onbaatzuchtig
streven naar het hoogste doel der Kunst. Die belangstelling
klimt nog, wanneer men daarbij den rijkdom van gewrochten
nagaat , die de Beeldhouwkunst dier dagen opleverde , en die —
in spijt der vele die verloren gingen en vernield werden — nog
tot ons gekomen zijn ; wanneer men van plaats tot plaats , van
land tot land gaande , die verscheidenheid van richtingen , die
onverdroten en rustelooze scheppingskracht in 't oog vat, die

1 Verg. daarover reeds boven , bladz. 298.

2 De bekende schrijver over de italiaansche schilders,

328

een hoofdkaraktertrek der germaansclie kunst dier dagen uit-
maakt ; wanneer men vooral ook op *t zelfstandige, het persoonlijke
leven let, dat zich in het grootste aantal harer gewrochten uit,
en waarin zij tegenover de meer algemeen-ideale vormen der
italiaansche kunst zoo karaktervol uitkomt *.

De Beeldsnijkunst , die vroeger een geheel ondergeschikte rol
speelde, en zich slechts in luttel onbelangrijke gewrochten ver-
tegenwoordigd vond, nam met het midden der 150 eeuw zulk
eene vlucht , dat hare werken die in steen en brons , niet in
aantal alleen, maar ook in beteekenis, verre te boven gaan.

In geen van beide laatste toch treedt de natuurlijke strekking
der eeuw naar werkelijkheid en leven, zoo als bij haar, aan dea
dag. Zij is voor *t overige grootendèels met de werkzaamheid
van den schilder verbonden, en meer van hem, naar 't schijnt,
dan van den beeldhouwer uitgegaan. Wel zijn koorstoelen,
tabernakels , orgelkasten , altaardeuren , en verhemelten nog al-
toos het werk van den steenhouwer, en ziet men dezen dus
veelal even vertrouwd met snij- als met beitelwerk; maar de
hoofdwerkzaamheid gold, hoe langer zoo meer, de tallooze al-
taren, in verscheiden af deelingen op elkander gestuwd, en mei
dubbele, ja, dikwerf zes- of zevenvoudige deuren voorzien.
Hun hoofddeel bestaat in een diepe kas, die óf met eenige
grootere beelden óf met kleine relief-tafreelen versierd is; de
laatste voeren den boventoon , en vinden zich dikwerf zelfs ter
zij der eerste aangebracht. Door rijkdom van kleuren en goud-
grond , maken zij geheel den indruk der werkelijkheid, en schijnen
als de in hout overgebrachte tooneeleft van de kerkelijke schouw-
spelen en mysteriën der eeuw •• Veelal staan zij daarbij met
schilderwerk in verband , en maken er als één geheel meé uit ;
de beschilderde deuren van de middenkas zetten dan de voor-
stelling van 't beeldhouwwerk voort. Schilder en Beeldsnijder
zijn daardoor ook dikwerf één, en meestal overtreft dan de
laatste den eerste in talent. Zuid-Duitschland blonk bovenal
door twee scholen, de zwabensche en de frankensche ofneuren-
berger uit; de eerste meer zacht gemoedelijk, de tweede scherper
en hoekiger van karakter en vorm Van gene is Ulm het mid-
delpunt, waar Jurriön Syrlin werkzaam was, en ons, in de

' Lübke t. pi. S. 521 f-

> Verg. Lübke t. pi. S, 524, en den daar aangehaalden Springer.

329

onovertroffen koorstoelen van den Dom , nog altoos zijn meester-
stuk bewonderen doet. In twee rijen verheffen zij er zich langs
de beide zijmuren ; hun beeldhouwwerk stelt , in drie gesloten
reeksen, drie afdeelingen der heidensche, joodsche, en kriste-
lijke overlevering voor, waarbij (naar de plaatsing in de kerk
zelve) de Noordzij door mannelijke beelden, de Zuidzij door
vrouwelijke wordt ingenomen. De onderste reeks , uit borst-
beelden saamgesteld , die aan de zijleuningen zijn aangebracht ,
is aan het Heidendom gewijd; links zeven beelden van heiden-
sche wijzen, rechts even zooveel Sibyllen ; daaraan sluit zich, aan
den eenen kant , het borstbeeld van den meester, aan den anderen
dat zijner vrouw. De tweede reeks is in de ruggezij der stoelen
aangebracht: links de borstbeelden der oude bondsprofeeten en
voorgangers van Kristus, rechts die van zeven vrouwen uit
het Oude Verbond De bovenste reeks eindelijk , door krachtvol
gewrochte borstbeelden in 't kroonwerk gevormd, is aan het
Kristendom gewijd, en stelt links die van eenige Apostelen en
Heiligen , rechts eenige vrouwen der kristelijke Oudheid : Martha ,
Magdalena, Elizabeth, Walburg en and., voor. Wat de uit-
voering betreft, legt de kunstenaar, die ze (van 1469— 1474) in
't leven riep, een fijnheid van karakterteekening aan den dag,
die hem zoo min in 't bevallige, als het verhevene en waardige,
verlaat. Het meest munten echter beide onderste rijen uit;
daar men ze van zeer nabi> bekijken kon, bewerkte Syrlin
ze met de uiterste netheid, die vooral in den adel en de fijn-
heid van hoofden en handen uitkomt; terwijl het geheel een
schoonheidszin ademt, slechts in weinig gewrochten dier eeuw
geëvenaard '.

S)rrlins zoon arbeidde geheel in zijn geest, en riep de koor-
stoelen en den preekstoel der kerk te Blaubeuren in 't leven. De
eerste zijn ongelukkig zoo vernield, dat men naar den stijl der
weinig overgebleven hoofden meer gissen moet, dan men hem
beoordeelen kan. In dezelfde kerk is een altaar bewaard ge-
bleven , dat men vroeger evenzeer aan Syrlin toekende , maar
dat toch kennelijk een andere hand verraadt, en met name bij
de ulmer koorstoelen in schoonheid achterstaat*. Ook de alta-
ren in Gmünd, Mühlhausén, en Hall verdienen vermelding; in

^ Afbeeldingen zie in Gühl en Gaspars Denkm, 11.
2 Eene afb. zie Bilderbogen^ No. 124, 2,

330

beide laatstgenoemde doet zich, naast de zwabensche, ook de
invloed der frankensche school herkennen. Een der heerlijkste
gewrochten van eerstgemelde school is echter het altaar der
Kiliaanskerk te Heilbron ; een met sierlijke verhemelten gedekte
kas bevat er de meer dan levensgroote houten beelden van
Maria met het Kristuskind , tusschen een Paus en Bisschop , en
de martelaars St. Steven en St. Laurens. De beelden zijneven
grootsch ontworpen als) meesterlijk uitgevoerd: Maria met een
vol en rond gelaat, met open oogopslag en schoon gevormde
lippen; het Kristuskind vol van een bekoorlijk leven; de beide
kerkvorsten vol waardigheid, beide martelaars vol jeugd en
schoonheid. Het onderstuk is door rijkgeslingerd loofwerk in
drie nissen verdeeld, waarin zeven groote borstbeelden geplaatst
zijn. In 't midden een Kristusbeeld van de edelste uitdrukking,
door Maria en Johannes aan beide handen gehouden; eentooneel
vol roerende innigheid. Gevoelvol vooral is de gedachte, de smart-
volle moeder ook den arm van den zoon in zorgvoUe teêr-
heid te doen steunen. Daarbij de vier groote kerkvaders ,
in verschillende, diep nadenkende houding, vol leven en ka-
rakter. Op de verhemelten van *t altaar, van loofwerk om-
vlochten , ziet men twee Sibyllen en twee vrouwelijke Heiligen ,
daar boven , ter bekroning van 't geheel , Kristus aan 't kruis ,
met een knielende Magdalena, een Maria en Johannes, en nog
hooger , onder nieuwe verhemelten , ettelijke Heiligenbeeldjens ^

Tot in Zwitser-, in Grauwbunderland toe laat zich de wer-
king der zwabensche school nagaan '; maar ook in Beyeren en
Oostenrijk plantte zij. zich voort. In eene Madonna uit de kerk
te Blutenburg bij Munchen , die zich door de zuiverste kunst
in opvatting en bewerking onderscheidt', een reliefvoorstelling
van Maria's dood te Ingolstadt, een Lieve Vrouwenbeeld uit
de Ulrikskerk te Augsburg (thans in 't Maximiliaans-Muzeum) ,
en enkele kunstwerken in 't Nationaal-Muzeum te Munchen ,
een heilige Barbara en Margaretha * in dat te Freising , blinkt

^ Dit alles is slechts het middendeel; voor de beschrijving der beide
andere zie bij Lübke t. pi. S. 537 en f. 2 Verg. aldaar S. 539 f. en
Rahn's Geschichte der bildenden Kunst e in der Schweizy Zurich, 1876, S.
723 fF. met de afb. van het omvangrijke basrelief uit Bern.

» Een afbeelding zie aldaar S. 1541, en Bilder bogen No. 124, 3.

* Zie deze aldaar S. 541, en B ilder bogen ^ No. 124, 5.

331

zij in Beyeren uit. Van oostenrijksche kunst verdient, in de
eerste plaats, het thans te Munchen bewaarde altaar uit de
kerk te Botzen vermelding, dat zich, bij minderen omvang,
door zijn fijnheid van bewerking aanbeveelt. De gemoedelijke
toon des huiselijken levens blinkt ons uit zijne voorstelling van
Kristus' geboorte tegen , waarbij die der Drie Koningen met hun
gevolg te paard, op den achtergrond, teekenachtig uitkomt.
Zwakker is hel op het onderstuk aangebrachte lijk van Kristus ;
terwijl daarentegen de beide , in vlak reliëf gesneden vrouwen-
beelden ons , door de bevalligste fierheid en volheid van houding
en vormen , treffen en boeyen \ De beroemdste oostenrijksche
kunstenaar is zeker Michaël Pacher uit T)n:ol, die echter, naar
het schijnt , in de frankensche school gevormd werd , maar
daarbij zijn eigen schoonheidszin en poëzy te bewaren wist,
welke in zijn hoofdwerk , het altaar te St. Wolfgang in Boven-
Oostenrijk, zoo levendig uitkomen '.

In Neurenberg, het bloeyende Neurenberg, dat brandpunt der
Duitsche kunst dezer eeuwen, was inmiddels de schilder Michael
Wohigemuth (1434—1519) ook als beeldsnijder werkzaam ^ en
hielp , als zoodanig , den even beroemden als beruchten Veit
Stotz vormen, om wien Krakow en Neurenberg, als moeder-
steden, kampen. Daar hij echter eerst in 1477 zijn burgerrecht
in laatstgenoemde stad liet varen, om z\cY\ te Krakow neer te
zetten , en in 1496 weer naar Neurenberg terug te keeren *, zal dit
wel den roem wegdragen, den schitterend begaafden kunstenaar
en roekeloozen losbol het licht te hebben geschonken. Nietten
onrechte noemde hem een raadsbesluit een „onrustig en rampzalig
burger, die den eerzamen raad en der stedelijke gemeente veel
stoornis aanbracht''. Hij had toch een schuldbekentenis vervalscht,
en daarop een rechtszaak tegen een zijner medeburgers gegrond.
Schuldig bevonden, werd hij ter dood veroordeeld, maar tot een
brandmerk begenadigd, en zag zich nu van den beul beide wan-
gen doorpriemen. Daardoor kwam hij echter nog niet tot rust:
zijn burgereed brekende , trok hij naar de vijanden der stad ,
stookte daar allerlei kwaad, en moest zich , ten gevolge daarvan,

1 Een van deze beiden zie aldaar, en Bilder bogen No. 124, 6.
a Ltibke t. pi. S. 644. 3 Verg. daaromtrent Lttbke t. pi. S. 554.
* Zijn leerling Jörg Hüber had twee jaren vroeger (1494) in Krakow het
burgerrecht verkregen, en er een eigen werkplaats gegrondvest. Aid. S. 564.

332

een kerkerstraf en allerlei beperkingen getroosten. Hij stierf (in
^533) iö hoogen ouderdom, en vergoedde in de kunst, wat hij
in 't verkeer misdeed. In Krakow — om daarmee te beginnen —
sierde hij eerst het hoogaltaar der Vrouwenkerk met een groot
sche voorstelling van Maria's kroning, en tafreelen uit de levens-
geschiedenis van haar en haar zoon. Daarna beeldhouwde hij de
rood marmeren graftombe van koning KazimirMn de Kjuiskapel
der Hoofdkerk, een werk van verheven luister en indrukwek-
kenden aanleg. Op de grafsteen ligt het koningsbeeld in prach-
tigen rijksdos met kroon en scepter, de scherpe gelaatstrekken
der grijsheid van de treffendste werkelijkheid; de zijden van den
sarkofaag zijn met kleine beeldjens versierd, die, twee aan twee,
een wapen omgeven en de verschillende standen voorstellen ,
met levendige gebaren 's konings dood bejammerend. ^Boven de
tombe verheft zich, op acht slanke marmeren zuilen, eengothisch
verhemelte ; het geheel een toonbeeld van den glansrijksten een-
voud. Als beeldsnijder bewerkte hij , behalve 't altaar , ook de
koorstoelen der Vrouwenkerk. Toen hij in Neurenberg terug
kwam • , vond hij er de frankensche kunst in 't toppunt van
haren bloei. De beeldhouwer Adam KrafFt (zie lager) was in
vollen' gloor, Albrecht Durer en Peter Vischer in de kracht
hunner ontwikkeling. Hij zelf wrocht er nu zijn vlakreliëf van
Maria's kroning door God- vader en -zoon , dat , in spijt van de wat
schrale lichaamsvormen , van Kristus min of meer gedrongen
houding, en van de ongeregelde mantelplooyen , de meesterhand
verraadt *. Uit later jaren is het Lieve Vrouwenbeeld op 't al-
taar in den rechter zijbeuk der Vrouwenkerk, waar beide
houding en gewaad even voortreffelijk aangelegd zijn, en een
koninklijke bevalligheid het hoofd omstraalt. Slechts het Kris-
tuskopjen is minder gelukkig. Veits meesterstuk is echter de
Engelengroete, in 't koorgewelf der Laurenskerk opgehangen.
Als ruischend daalt de Engel neder, van zijn krachtig bewogen
gewaad omgolfd; Maria treedt er (niet als de dienstmaagd des
Heeren, maar met al den trots der latere Hemelkoningin op.
Hare bewegingen zijn echter min of meer gedwongen : terwijl
zij de eene hand op de borst legt , dekt zij met de andere, die
*t gebedenboek omvat, min natuurlijk haar schoot. Rondom is

* Hij werd er, voor drie gulden, weder als burger opgenomen.

* Een afbeelding, zie ald. S. 549.

333

een kring van medaljons aangebracht, die in vlakreliëfs de zeven
Vreugden van Maria voorstellen, en waarin de kunstenaar zich
zelf als overtroffen heeft \ Ziet men enkele misgrepen in de
plooying — dat algemeene euvel zijner tijdgenooten — door de
vingers, dan laat i;ich weinig gelijklijdigs vinden, dat in een-
voudige schoonheid zijn werk evenaart. Van hem zal dan ook
wel de beroemde Rozekrans in de Burgkapel zijn*, die vroeger
evenzeer in de Vrouwenkerk gevonden werd. In 't midden eener
zeven voet hooge en vijf voet breede tafel , is een krans van
rozen in relief gesneden , met vier rijen , door kleine borstbeeld-
jens aangevuld, die zich om een Sint Antonikruis verdeelen. Aan
de bovenzij God de Vader met de Duif des Geestes , van Maria
met het Kristuskindjen en eehige Engelen omgeven ; daarop pa-
triarchen en profeeten , apostelen, ker!:v:.ders, martelaars, en
vrouwelijke Heiligen , waaronder Anna met de kleine Maria en
't Kristuskind op de armen. Wat van de onderste helft nog
over is , geeft ons een levendige voorstelling van 't Laatste Oor-
deel te zien. Buitendien bestaat de geheele rand der tafel uit
een rijkdom van kleine reliëf tafreeltj es; alles met de sierlijkste
fijnheid, en met een dramatische levendigheid van voorstelling
bewerkt.

Ook de beroemde schilder en plaatsnijder Albrecht Durer liet
zich als begaafd beeldsnijder in enkele werken kennen; zijn
altaarkas in 't Landauer klooster van 't jaar 1511, zijn Maria,
als Hemelkoningin, van 1513*, zijn Adam- en Eva-beeldjens te
Gotha, zijn geboorte en prediking van Johannes den Dooper,
in speksteen, te Londen en Brunswijk, zijn met evenveel fijn-
heid als levendigheid bewerkte

Doch ook in Noord-Duitschland liet zich , hoewel — naar het
karakter van den landaard — met meer kracht en scherpte dan
teêrheid van uitdrukking en gevoel, de beeldsnijkunst niet on-
betuigd. Zoowel Hans Bruggemans Lijdensschétsen en Eva^ op

ï Een afb. zie Bilderbogen ^ No. 124, 7. 2 Slechts door de meer een-
voudige kleederploüi zou men kunnen aarselen, Veit als maker te erkennen ;
wellicht echter, dat men die, met Ltibke S. 551, daaraan toe moet schrij-
ven, dat het stuk uit zijn vroegeren tijd is, vóór hij aan die meer verwar-
rende manier verslaafd raakte.

3 Zie de afbeelding daarvan bij Lübke t. pi. S. 555.

* Over verdere neurenberger beeldsnijwerken zie ald. S. 556 ff.

5 Eene afb. van deze zie Bilderbogen No, 135 , 10.

334

*t altaar van den Sleeswijker Dom, als verschillende andere ge-
wrochten van denzelfden aard in Pommeren , Mecklenburg , Hol •
stein, en Brandenburg zijn er ons het sprekend bewijs voor*.

Naast dezen omvangrijken werkkring der Beeldsnijkunst , werd
die der Beeldhouwkmist steeds meer beperkt. De Bouwkunst
scheen hare medewerking te versmaden; de gothische kerken
dezer eeuw zijn óf geheel naakt , óf vinden haar sieraad in
meetkunstig spelende vormen en figiu-en. Slechts bij enkele kan-
3els, bij doopvonten, ballustraden , fonteinen en derg. wordt zij
nog te werk gesteld; meer echter tot opsiering dan in zelfstan-
digen vorm. Graftomben en gedenkteekenen bleven voorts het
terrein , waarop zij zich bij voorkeur bewoog ; daar deze zich
echter veelal tot een vlakke grafzerk bepaalden, kreeg zij
minder gelegenheid ^ rrc rijke gaven te ontvouwen. Luisterrijk
komen die echter in iict bovendeel van den roodmarmeren graf-
steen van keizer Lodewijk (van Beyeren), in de Vrouwenkerk
te Munchen • , uit , op welke zich , in *t beeld des keizers ,
grootschheid van opvatting en levendigheid van uitdrukking tot
het schoonste geheel verbinden'. In 't kunstrijke Neurenberg
vinden wij , als voorlooper van den beroemden Adam Kraflft ,
den beeldhouwer Hans Decker werkzaam , wiens graflegging in
de Aegidii-kerk (1446) even edel als streug-eenvoudig is. Kraflft
zelf was er in de laatste jaren der eeuw als kunstenaar geves-
tigd, en wrocht er in 1490 zijne vermaarde Zeven Stacien op
den weg naar 't Janskerkhof, in krachtig uitkomend relief, en,
hoe ook hier en daar geschonden en bijgewerkt, treffend door
rijkdom van gevoel en uitdrukking. Een der schoonste is voor-
zeker de derde, die de toespraak Kristi tot de jeruzalemsche
vrouwen schetst; zij wordt echter door de laatste, 's Heeren
lijk in den schoot zijner moeder, die nog de laatste kus op de
verstomde lippen drukt, overtroffen*. Deze arbeid — met de
daarbij behoorende Schedelplaats — werd twee jaar later door

* Zie daarover ald. , S. 561 fif.

2 Eene afb. zie ald. S. 567, en Bilderbogen No. 125, i.

8 Bij deze verheven schoone bo venhelft van den gedenksteen steekt de
.andere, die een verzoeningstatereel ten onderwerp heeft, door stijfheid en
schraalheid van bewerking, zeer ongunstig ai^ wellicht omdat zulk een
dramatische schets de krachten van den maker te boven ging,

* Eene afb, van deze zie Bilderbogen No. 126, 2.

335

het omvangrijkste van al zijne werken gevolgd, de uitgestrekte
reliëfs van Schreyers graftombe in het koor der Sebaldskerk.
Ter hoogte van negen en ter lengte van 34 voet , stellen zij op een
rijk met boomen getooiden achtergrond , maar in bijna zelfstan-
dig uitgebeitelde beelden, de kruisdraging, kruisiging, graf-
legging, en opstanding voor, van welke vooral de laatste en
voorlaatste door schoonheid en grootschheid uitblinken; dat niet
alle byzonderheden even keurig zijn uitgevoerd, laat zich bij de
uitgestrektheid van 't kunstgewrocht gissen. Niet minder ver-
heven en treffend is de kruisdraging , op een pijler boven *t al-
taar aangebracht, in welke de levendigheid der krijgsknechten,
de lijdende maar schoone vrouwengroep, en de onder zijn last
bezwijkende lijder, tot een roerend geheel verbonden zijn. Ter
afwisseling van al deze ernstige gewrochten, sierde de kunstenaar
den gevel der Stadswaag met dat keurige ^^«r^-stukjen, dat daar
no^ altijd boven de deur prijkt, en den beschouwer door zijn
karaktervoUen luim treft. Daarop beitelde hij zijn sierlijken en
kunstrijken, 64 voeten hoogen tabernakel in de Laurenskerk.
In het bovenstuk , met enkele Lijdenstafereelen en eene voor-
stelling van 't laatste avondmaal prijkend, die echter, onder
den steenen opsmuk , zich voor *t oog bijna verhelen , is hij
meer benedenwaarts met keurige Heiligenbeeldjens , waaronder
eene liefelijke Madonna, versierd, en trekt vooral voorts door
de drie levensgroote knielende beelden de aandacht, die den
onderbouw op hunne schouders stutten, eu door meesterlijke
karakterteekening uitblinken; in een van hen stelde de meester
zich zelf voor *.

Al zijne werken, waarbij vooral ook zijn innemend schoon
relief der Moedermaagd in de Laurenskerk, en — het laatste
gewrocht zijner hand, uit zijn doodsjaar zelf — zijn graflegging
in eene kapel op 't Janskerkhof nog genoemd moeten worden*,
kenmerken zich door een innige gemoedswaarheid. De kreits
zijner onderwerpen is beperkt, maar hij verdiept er zich met
geheel zijn ziel in , en vermijdt daarbij alle hartstochtelijke over-
drijving *.

1 Zie Johan Neudörfers Nachrichten ^ enz. van 't iaar 1546 (Nürnberg,
1828) S. 7: „darunter er zuvorderst, als wèlre er im Leben, sich selbst
conterfeyet". Zijn daarna genomen portret, zie ald.

2 Eene afb. van deze zie Bilderbogen No. 126, i, * Lübke, S. 573.

336

Naast hem verdient de begaafde wurtsburger beeldhouwer
Tilman Riemenschneider vermelding, die daar, in 1485, als
beeldsnijdersgezer van Osterode heen raakte , en , na eerst bur-
ger en raadslid geworden te zijn, in 1520 tot eersten burge-
meester opklom. Onder de woelingen van den Boerenoorlog
stond hij aan 't hoofd der strijders voor godsdienst- en staats-
vrijheid, werd na 't zegevieren van den bloeddorstigen Bisschop
Koenraad, vijf jaar later, uit den raad verdreven, en bracht
sedert nog zes jaren in stille afzondering door. Minder krachtig
en grootsch van aanleg dan die van KrafFt , komen zijne beelden
het gunstigst uit , waar zij in geen dramatisch-levendig verband ,
maar in zelfstandige rust optreden. Innemend zijn dan vooral
zijn jeugdige koppen met weemoedig schoone uitdrukking, en
van weelderige lokken omgolfd; in de nette bewerking der han-
den herinnert hij aan den ouden Syrlin (zie boven bl. 328);
wellicht, dat hij dus ook zijne werkplaats te Ulm bezocht had.
Zijn vroegste werk schijnt de meesterlijk-uitvoerige grafsteen
van den Ridder Eberhard von Grumbach in de kerk te Rimpar
te zijn \ Dan volgen zijn meer dan groote beelden van Adam
en Eva in de Lieve Vrouwenkerk te Wurtsburg, die, hoe ook
beschadigd en bijgewerkt , de zorgvuldige studie van den meester
verraden, en gewis tot de beste naakte beelden zijner eeuw
behooren. In bevalligen stand en slanke houding staat Eva, in
al de weelde van haar weêrzijds afgolvende lokken , als in Von-
dels „gouden nis van stralen". Adam is meer gedwongen
van beweging, maar zijn baardeloos, jeugdig schoone hoofd,
als met een waas van weemoed overspreid, is een der dichter-
lijkste gewrochten van geheel de middeneeuwsche Beeldhouw-
kunst. Bevallig houdt ook de levensgroote Madonna, in de
Nieuwe Monsterkerk, den kleinen kinderlijk spelenden Kristus
omvat, waarbij slechts haar eigen dunne hals en wat te groote
hoofd , hoe gulhartig van uitdrukking ook , min gelukkig geslaagd
schijnen '.

Na en met hem moeten nog Meester Hering (van Eichstadt)
die te Bamberg werkte , Mr. KristofFel , de „Statuarius", gelijk
hij zich in deftig Latijn noemde, die den prachtigen doopvont
van Urach beitelde, en, meer dan zij nog, de ongenoemde

1 Eene afb. zie aldaar, S, 575

2 Aid. S. 577 ; over zijne verdere werken te Bamberg en elders , zip ald. en ff.

337

meester, die den reütlinger Doopvont en 't Heilige Graf in de
Mariakerk, het belangrijkste aller dergelijke in Duitschland,
wrocht, geroemd worden. Voorts verdienen de rijk bewerkte
kansels van Bazel en Straatsburg, en de wat minder sierlijke
van Tubingen vermelding. ïn Stuttgart blinkt, in de Leonards-
kerk, de roerend- verheven Olijfberg, en in de Stiftskerk het
karaktervolle roodmarmeren graf beeld van Dr. Vergenhans , uit*.
Minder algemeen dan het zoo geliefde beeldsnijden , en de
wat ter zij geschoven * beeldhouwkunst , werd het metaalgieten
in dit tijdvak in Duitschland beoefend. Alleen te Neurenberg
ontwikkelde het zich; maar daar dan ook tot een trap van vol-
komenheid,* als de gewrochten van den ,,eerzamen burger en
geelgieter" Peter Vischer (fig. 44) en buiten hem die van geen
ander, onderscheidt. Zijn vader Herman was reeds in 't zelfde
vak werkzaam, en goot o. a. (in 1457) het doopvont voor de
Stadskerk te Wittenberg. Peter werd in 1489 als meester op-
genomen, en vijf jaar later door den Keurvorst Filips van de
Palts,. paar Heidelberg geroepen, om er „met raad en handwerk"
te dienen. Zijn werkzaamheid 'aldaar schijnt echter luttel ge-,
weest te zijn. Wij zien hem dan ook reeds in beide volgende
jaren de graftomben van de bisschoppen Ernst en Johan van
Maagdeburg en Breslau maken , waarin evenwel nog weinig
of niets oorspronkelijks valt op te merken, zijn rijkbegaafde
geest nog niet aan 't licht treedt. Hij bracht zijn gansche, in
1529 geëindigde leven in onverdroten werkzaamheid te Neuren-
berg dóór , waar hem zijn vijf zonen bij zijn omvangrijken ar-
beid ondersteunden. Daar hij , even als zijn tijd-, stad-, en kunst-
genoot Albrecht Durer, de toen nog minder gebruikelijke ge-
woonte had, zijn gewrochten van jaarteekening en kunstmerk —
monogram — te voorzien, laat zich zijn knnstenaarsloopbaan
en werkzaamheid gemakkelijk nagaan. Het hoofdwerk zijns
levens blijft altoos de van 1508 — 15 19 gewrochte Sebaldstombe
in de kerk van dien naam te Neurenberg*, die in rijkdom van
schoonheid en fijnheid alleen in Ghiberti's kerkdeuren (zie boven
bl. 319) haai: wedergd vindt. De Sarkofaag, die 't gebeente des

1 Het laatste zie bij Lübke S. 586, en Bilderb, No. 127, 4.

2 Eene afbeelding van 't geheel, zie o. a. Deukm, III. 85, en Bilder-
bogen^ No. 126, 4.

338

Heiligen bewaart, rust op een grond-
stuk, welks vlakke zijden met vier
schetsen uit zijn leven versierd zijn * ,
met de levendigste waarheid tot ons
sprekend. Voor de eene smalle zijde is
voorts het beeldjen van St. Sebald met
pelgrimsstaf en mantel, voor.de andere
dat van den kunstenaar zelf, in zijn
dagelijksche werkpak (zie hiernevens) aan-
gebracht. Boven den Sarkofaag ver-
heffen zich acht slanke zuiltjens , die zich
in sierlijke puntbogen vereenigen, en
door drievuldigen , rijken koepelbouw
gekroond worden ; tusschen die zuiltjens
zijn nog sierlijke kandelabers gesteld,
die tot de puntbogen doorloopen; Renais-
sance- en gothische kunstvormen zijn
^^ daarbij op 't zinrijkst verbonden*. Het
^^p glansrijkst komt echter het twaalftal
Apostelbeeldjens ' in nissen aan de voor-
zijde der pijlers, uit; slanke en edel-
gevormde gestalten, deels in gedachten
Fig. 44. verzonken, als Judas', Thaddaeus, en

Thomas; deels met weemoedvollen blik, fals Bartholomaeus en
Johannes, of met levendiger beweging tot elkander tredend, als
Paulus en Filippus, Simon en Andreas. Hun smaakvol geplooide
gewaden paren de edele golving van het beste gothische
tijdvak met de rijke verscheidenheid van den ouden, en het
volle leven van den nieuweren tijd. Hoog boven de apostelen
worden de zuiltjens, voor welke zij zijn aangebracht, door twaalf
kleinere beeldjens gekroond, deels in profeetendracht, deels in
die van Vischers eigen tijd gehuld. Buitendien zijn alle overige
deelen met een onafzienbaren schat van beeldwerk bedekt ; vooral
aan het voetstuk wemelt het in dit opzicht van 't lustigste
leven. Aan de hoeken zitten de vindingrijke beeldjens van Nim-

^ Eene daarvan zie ald., een andere o. a. bij Lübke t. pi. S. 597.
• Zie daaromtrent Lübke t. pL S. 599, die terecht tegen alle bedillers
dienaangaéinde opkomt.

8 Zie deze bij Lübke t. pi. S. 600 f.; enkele ook Bilderb. No. 127,

339

rod, Simson, Perseus, en Herakles; daartusschen, aan den voet
van den middelsten kandelaber, de beeldjens der Kracht, Matig-
heid, Wijsheid, en Rechtvaardigheid. Op de kleine vereenigings-
bogen van *t voetstuk woelt en wemelt, in bevallige scherts en
spel, een macht van naakte kinderbeeldjens ; in overeenstemming
daarmede kroont dat van 't Kristuskindjen den hoogsten en mid-
delkoepel van *t geheel. Ook daarbij echter laat het de beeld-
rijke kunstenaar nog niet; hij waagt daarenboven (naar Lübke's
uitdrukking) een vollen greep in de fabelwereld der Oudheid,
bezigt hare Dolfijnen als gothische krabben aan de bogen, hare
Harpijen tot bevallige lichthoudertjens, en stort een heerleger
van kleine Tritons, Sirenen, Satyrs, en Faunen over de voeten der
zuiltjens en kandelabers uit. Voller, zinrijker, noch harmonischer,
heeft nooit een werk der duitsche beeldgietkunst de schoonheid
van 't Zuiden met het innige gevoel van 't Noorden verbonden \
Denzelfden gelouterden kunstzin drukken ook de latere werken
van den rijkbegaafden kunstenaar uit ; zoo bijv. zijn voortreffelijk
reliëf van Maria's kroning (15 21), van 't welk twee afgietsels (in
de Slotkerk te Wittenberg en den Dom te Erturt) gevonden
worden, of dat der ontmoeting van Jezus met Lazarus en zijne
zusters, te Regensburg *. Ook zijn twee groote graftomben te
AschafFenburg (1525) en Wittenberg (1527) toonen hem in on-
verzwakte kracht en onverdoofden schoonheidszin. Sedert Lüb-
kes scherpzinnige opmerkingen mag men hem voorts nog meer
dan een der beelden — die der koningen Arthur en Theodorik
bijv. — van keizer Maximiliaans graftombe — een reusachtige
marmeren Sarkofaag, van 28, acht voet hooge, beelden omgeven,
in de Franciscaner kerk te Inspruck ^ toekennen. De keizer zelf
schijnt, in 1508, het plan tot het werk gevormd, en met den
bekenden geleerde Koenraad Peutinger van 'Augsburg vastgesteld
te hebben *. Door geldelijke verlegenheid vorderde de arbeid
echter slechts langzaam, en hield het tot 1540 aan, eer hij ge-

' Ieder bezoeker van Neurenberg kan zich^ *t zij in gebronsd ijzer en
verkleinden vorm, 't zij 'va papier-mdckê en op de oorspronkelijke grootte,
al de beeldjens van *t Sebaldsgrai verschaffen.
. 2 Bilder bogen No. 127, 2.

3 Zie de geheele voorstelling, zoowel als 'beide beelden, in Hacklanders
Weekblad Ueber Land und Meer, 1863, S. 35.

* Lübke t. pi. 8. 611. De namen der medewerkende gieters en kunste-
naars , gelijk de geschiedenis van den arbeid zelf, zie ald. en ff.

22*

340

heel voltooid werd. Ook de gedenkteekenen der Graven en
Gravinnen van Heoneberg in de kerk te Römhild schijnen, om
. het rijke persoonlijke leven en de keurigheid der uitvoering, al
missen zij het anders overal elders voorkomende monogram, van
zijne hand ' ; terwijl dat van den brandenburger keurvorst Johan
Cicero, thans in den Dom te Berlijn, voor 't onderdeel althans
naar een model van zijne vinding en teekening, door zijn zoon
Johan, schijnt gegoten te zijn. Onder zijne leerlingen verdient
vooral Pankras Labenwolf genoemd, die het bekken en de zuil
der fraaye fontein in 't Neurenberger Raadhuis, en het bekende
vermakelijke Ganzenmanneken • op de Groenmarkt wrocht.

Veel minder dan in Duitschland, liet zich de beeldsnijkunst
in Frankrijk gelden, al vinden de prachtige koorstoelen der Hoofd-
kerk van Amiëns, in 1508 door Jean Trupin bewerkt, slechts in
die van Ulm (zie boven, bl. 326) hun evenbeeld, en al schitteren
die van den St. Bertrand te Comminges (1535) met weinig min-
der glans. OoL het beeldsnijwerk der deuren van den St. Maclou
en den vroegëren St. Andries, thans een wijnkelder, te Roue,
verdient den meesten lof. Veel meer daarentegen bleef er het
steenen beeldwerk steeds in zwang. Ook hierin blinkt Amiëns'
schoone hoofdkerk boven alle andere uit; in even levendig als
karaktervol beeldwerk is er de geschiedenis van den Dooper, van
Amiens' Beschermheilige, St. Firmijn, en van St. Jacob voorge-
steld. Macht van ander schoon beeldhouwwerk is in 't Muzeum
van den Louvre bewaard; daaronder de marmeren standbeelden
van Pieter en Katharina van Evreux, ^3Lt van Anna van Bor-
gondie, het innemende borstbeeld eener jonge vrouw, en de wat
stijve en zware, maar schilderachtig saamgestelde groep van St.
Joris en den Draak, door Michel Colombe. Onder de graftomben
munten die van Filibert van Savoyen en Margaretha vanBorbon,
in de kerk te Brou (1504), en de prachtvolle tombe in 't koor
der hoofdkerk te Rouen uit, door den kardinaal George van
Amboise voor zich en zijn oom opgericht. Beider levensgroote,
karaktervolle beelden knielen, in weidsch prachtgewaad, op een
zwart marmeren jzerk. Meester Roeland van Roux wordt als
maker vermeld. Grooter naam dan hij, verwierf zich echter de
rijkbegaafde toursche kunstenaar Jean Juste, die behalve eene

ï Eene afb. zie Bilderbogen No. 127, i.

2 Eene a*b. zie o. a. bij Lübke t. pi. S. 610. Even als de beeldjens van
't Sebaldsgraf is het, in *t klein, te Neurenberg voor ieder te koop.

341

aanminnige kindertombe, in de hoofdkerk zijner vaderstad, de
schitterende graftombe van koning Lodewijk XII en zijne ge-
malin, in de kerk van St. Denys, wrocht '. Gelijk bij dit, laat
zich bij alle ander fransch beeldhouwwerk de invloed der itali-
aansche kunst niet miskennen; 't geen met geheel de richting
samenhangt, door koning Frans I aan de fraCnsche beschaving
gegeven, en de kunstwerken en kunstenaars beiden, door hem
uit Italië aangekocht en ontboden •. In *t zelfde St. Denys
wrocht ook meester Pierre Bontemps, wat later, de graftombe
van koning Frans en zijne gade zelf, en overtrof daarbij die van
Lodewijk in grootschheid. Waardigheid, eenvoud, en rust paren
er zich met de edelste opvatting en karaktervolste bezieling. In
Lotharingen werkte in dezelfde jaren . de beeldhouwer Richier,
aan wien, behalve het levensgroote beeldwerk in de kerken te
Mihiel en Barleduc, het fijngewerkte hoogreliëf in den Louvre
wordt toegeschreven, waarop Dariiëls oordeel over Suzanna ge-
schetst is, en het daar mede bewaarde, bekoorlijke borstbeeld
van 't Kristuskind. Te Rh^ims werd in 1647 de fraaye tombe van
den Beschermheilige der plaats, in 't koor zijner kerk, in haar
ouden luister hersteld, gelijk zij door den kardinaal Robert de
Lenoncourt in 1537 opgericht was.

Niet aan kerkelijke kunst alleen echter, ook aan wereldlijke
onderwerpen begon men er zich — hoe schaars dan ook nog —
allengs te wijden. Zóó, in de helft dor vijftiende eeuw reeds,
bij de voorstellingen aan 't beroemde huis van Jacques Coeur te
Bourges (1453), waar hij zelf en zijne echtgenoote in borstbeeld
aan den voorgevel prijken, als om er den binnentredende vrien-
delijk welkom te heeten. Ook boven de verschillende portalen .
daar binnen zijn er reliëfs aangebracht, om er de bestemming ,
van aan te duiden. Boven de deur, die naar de kapel voert, dè
voorbereidselen tot het misoffer; boyen de andere naïef vermake-
lijke keukentooneelen; boven een derde de verrichting van aller-
lei mans- en vrouwen-arbeid, als spinnen, dbrschen, enz. In allen
ademt echter dezelfde aantrekkelijk frisschezip voor leven en
waarheid. In vijf afdeelingen is aan de linkervleugel van den
Theroldburg te- Rouen, in ongedwongen eenvoud, de samenkomst *
der koningen Frans I en Hendrik VIII uitgjebeiteld.

1 Zie over een en ander Lübke t. pi. S. 620 ff.

2 Aid. S. 617; . • * ,

342

In de Nederlanden stond — na 't optreden der Van Eycks —
de Beeldhouwkunst min of meer bij de nieuwe vlucht door hare
zuster genomen, achter. Zelfs waar men bij een of ander graf-
tombe metaal bezigde, ging men dit (gelijk in de St. Jacobs- en
Hoofdkerk te Brugge) met de graveemaald schildermatig bewer-
ken. Eerst met het einde der eeuw vinden wij een belangrijk
beeldgewrocht in de, door Jan de Baker van Brussel (149S), voor
de Lieve Vrouwenkerk te Brugge gebeitelde tombe van Maria
van Borgondie. Zestig jaar later werd er, door den beeldhouwer
Jonghelinx van Antwerpen, die van Karel den Stoute aan toe-
gevoegd '; zij komt echter zoowel bij de eerste, als ook bij de
weinig jaren vroeger (1544) opgerichte tombe eens Ridders van
Oyeghem, van onbekende hand, in den St. Jacob, min gunstig uit.

In Beeldsnijkunst mag hetzelfde Brugge op een der schoonste
gewrochten bogen in den beroemden schoorsteen van 't jaar
1529, die, in bijna levensgroote standbeelden, Karel V en zijne
nederlandsche voorzaten, Karel den Stoute, Maria, en Maximi-
liaan, en andere te aanschouwen geeft; terwijl vier marmeren
reliëfs aan de geschiedenis der kuische Suzanna gewijd zijn. Ook
de Raadskamer te Oudenaarden en het Stadhuis te Kortrijk mun-
ten door fraai beeldsnijwerk uit; terwijl zich de kerken van St.
Leeuw en Hal door een kunstrijk gebeeldhouwd altaar en taber-
nakel onderscheiden *,

In Engeland schijnt men, hoe langer zoo meer, tot de over-
tuiging gekomen te zijn, dat men er niet bij machte was, tot
een eigen zelfstandige kunst te geraken. Men vond het gemakke-
lijker vreemde kunstenaars over te laten komen, en hun het
belangrijkste werk op te dragen. Vooral maakte zich in dit op-
zicht de florentijnsche meester Pietro Terrigiano verdienstelijk,
die eerst, met Michel-Angelo (zie vervolgens) en anderen, in den
Hof der Medici het onderricht van Donatello's leerling Bertoldo
genoten, maar in drift Michel-Angelo*s neus plat geslagen had,
en daarop eerst naar Rome gevlucht, doch voorts naar Engeland
gekomen was. Zijn hoofdwerk was daar Hendrik VIFs graftombe
in den Westminster (1519), bij welke hij dien weelderigen, uit
zwart marmeren arkaden gevormden hoofdbouw wrocht, die ook
naar St. Denys reeds uit Italië was overgebracht. In 15 18, toen

^ Zie dit o. a. in de Spiendeur s de P Art en Belgique, p. 42.

2 Zie de afbb. ald., en verg. over Kortrijk De St. Genois in den ^ij jo^^r

des Sciences,

343

de tombe ten naastenbij gereed was, nam de kunstenaar op rich,
ook die van 'skonings eerste vrouw, Katharina van Arragon, te
vervaardigen; hij vertrok echter — om onbekende redenen —
in 't volgende jaar naar Spanje, waar hij drie jaar later, als
slachtoffer van 't Geloofsrecht, een deern is waardig einde nam.
Hier was anders onder Ferdinand en Izabella, gelijk in staat-
kunde en landgebied, ook in de kunst een nieuw leven ontgon-
nen, dat, in de ise eeuw, vooral uit nederlandsche bronnen
gelaafd werd. In 't begin der zestiende begonnen er, van Italië
uit, de Renaissance-rormen zich een weg te banen, onder welker
invloed, in de laatste jaren dier eeuw, zich een reeks van in-
heemsche kunstenaars ontwikkelde, die een aantal schoone ge-
wrochten in 't leven riep *.

Geen weidscher naam in deze Renaissance- dagen, dan die van
den florentijnschen beeldhouwer, schilder, en dichter, die zich
ook als bouwmeester (zie boven bl. 240) niet onbetuigd liet,
maar als beeldhouwer bovenal uitblonk, Michel Angelo •. Sedert
de tijden der Oudheid, geen kunstenaar van zoo uitsluitend
beeldenden ' aanleg als hij. Met de moedermelk had hij dien inge-
zogen, gelijk hij te zeggen plag, omdat hij een steenhouwersvrouw
tot min had gehad. Zelfs de zuiverste en grootste onder zijn ge-
schilderde beelden, de Sibyllen en Profeeten der Sixtijnsche Kapel,
dragen er het kenmerk van, en getuigen van hun beeldhouwenden
schepper. Om de menschelijke gedaante geheel in zijne macht
te krijgen, had hij zich dan ook in zijne jeugd, met den meest
onverdroten ijver, op de ontleedkunst toegelegd, en het men-
schelijke lichaam, in al zijn tot dusver miskende of althans ver-
onachtzaamde waarde, leeren schatten. In zijne kunst schiep hij
zich steeds nieuwe moeilijkheden, om het in allerlei wendingen en
verkortingen voor te stellen, en, soms tot gewrongenheid toe te
verdraayen. In zijn lange leven (1475 — 1564) doorliep hij alle wijzi-
gingen der kunst, van het werkelijkheidsstreven der 15e eeuw tot
haar hoogsten bloei en ontwikkeling, en van daar tot de eerste

^ Voor enkele byzonderheden , zie bij Lübke t. pi, S. 660 f.

2 Zie daaromtrent het hem, in zijn verschillende kunstvakken, bij zijn
vierde eeuwfeest gewijde fraaye werk Michel- Ange (Gazettedesbeaux-arts^ 1876).

3 Mij dunkt dit het beste woord, om ten onzent het grieksch-duitsche
plastisch terug te geven; voor Germanisme mag het niet gelden , èsax Bildung
en bildend in geheel anderen zin gebezigd worden , en wij het buitendien in
ons „beeldende kunsten" reeds bezitten en gebruiken.

344

uitingen van haar later verval tot gemaaktheid toe. Hij zelf vond
in enkele andere kunstenaars zijn voorloopers en medestanders,
maar overtrof hen allen in grootschheid en rijkdom van gewroch-
ten: Leonardi da Vinci, wiens grootsche schepping, het reus-
achtig ruiterbeeld van Frans Sforza, dat hem zestien jaren voor-
bereiden s gekgst had, door de fransche soldaten vernield werd
en slechts in enkele schetsen tot ons gekomen is ; zijn mede-
leerling en volgeling Rustici \ en Andrea Sansovino, wiens meester-
lijke, roerend-edele groep der moeder en grootmoeder Gods, in
den Sint Augustijn te Rome, tot de heerlijkste gewrochten dier
eeuw' behoort; den schitterend begaafden Benvenuto Cellini, wiens
hoofdarbeid echter het gebied van *t goud en zilver drijfwerk
gold, maar die ook enkele grootere gewrochten, gelijk de wat
schraal gebeende Nymf van Fontainebleau in den Louvre, de
krachtiger, levensvoller Perseus te Florence, en het voortreffelijke,
meer dan levensgroote borstbeeld van Cosmo de Medicis naliet ^ ;
Alfonso Lombardi of Citadella*, die, op 't voetspoor van Quer-
cio en Tribolo, de schoone voorstelling van Maria's Sterfbed'te
Bologna schiep'^; den aan Correggio*s schildertrant herinnerenden
Begarelli ®, den als bouwmeester beide en beeldhouwer beroemden
Jacopo Sansovino '', en and.. — Michel-Angelo ontving zijn eerste
opleiding als beeldhouwer in de beeldengalerij van Laurens de
Medici, naar welke Donatello's leerling, Bertoldo, de studiën
der jonge kunstenaars leidde. Op zijn 17e jaar was hij daardoor
al in staat, dien strijdenden Herakles in relief te bewerken, die
nog te Florence bewaard wordt, en door zijn geestvol vuur en
levendigheid van voorstelling, den ongemeen begaafden kunste-
naar reeds voorspelt. Van denzelfden tijd, omstreeks 1492, moet
ook de Moeder-Gods in reliëf zijn, die zich, onder alle andere

1 Zijn Farizeeër en Leviet, zie in afb. Bilderbogen No, 118, 4.

2 Zijn Dooper en Kristus zie ald. S. 638, en Bilderh, No. 118, 3.
8 De afb. zie ald. S. 640, en Bilderb, No. 118, 2.

* Wij behoeven, te zijnen aanzien, den nederlandschen lezer wel niet
op Mr. P. van Limburg Brouwers vertaling zijner onderhoudende Gedenk-
schriften te verwijzen; enkele proeven van zijn werk zie in afb. Bilder-
bogen No. 118. * Zie de afb. bij Lübke S. 645.

* Zie een vrouwenhoofd van zijne hand Bilderb, No. 119, 3 en Lübke
S. 648; eene groep uit zijne afneming van *t kruis, Bilderb, No. ii8, 10.

^ Gelijk hij zich naar zijn meester noemde, daar zijn eigen naam Jacopo
Tatti was. VerschiUende zijner beeldhouwwerken zie in afb. bij Lübke
S. 652—656, en Bilderb, No. 118; verg. voorts boven, bl. 239, en v.

345

gelijktijdige florentijnsche gewrochten, door haar edele schoon-
heid onderscheidt. Toen de Medici, in Nov. 1494, uit Florence
verdreven werden, trok Michel Angelo naar Bologna, waar hij,
voor *t graf van den H. Dominicus, dat liefelijkste al ?:ijner
werken, den ter rechter zij der tombe aangebrachten kandelaber-
Engel, schiep. Zijn in 1495 gewrochten Cupido verkocht men
voor een antieken • ; een bedrog, dat, aan 't licht gekomen, de
aandacht nog te meer op zijn ongemeenen aanleg vestte. Hooger
bewondering nog wekte zijn beeld der Vroomheid in St. Pieters
Sacraments kapel •, dat hij vier jaar later wrocht, en waarin de
zuiverheid der lijnen met de waarheid der uitdrukking wedijvert.
Als tegenhanger daarvan mag de edele Madonna in de Lieve-
Vrouwenkerk te Brugge gelden', die ons den groot en meester
in al zijn oorspronkelijke kracht openbaart. Van geheel anderen
aard is zijn als herdersjongen gebeitelde David, die te Florence
voor 't oude paleis prijkt, maar in zijn reusachtige afmetingen
een minder gelukkige tegenstelling vormt met de bescheidenheid
van 't onderwerp *• '

Zoodra de even kunst- als krijgslievende Paus Julius II, in
1503, den gewijden zetel beklom, riep hij, even als Bramante en
Rafad, ook Michel Angelo tot zich, en droeg hem de ontwerping
van zijn grafgesticht op, dat — naar de uitdrukking van den
kunstenaar — „het treurspel zijns levens" werd. Nadat de
Paus zich toch eerst met het ontwerp* voldaan had verklaard,
deden zich vervolgens allerlei moeilijkheden op, die, na
herhaalde wijzigingen, eerst dertig jaar na 's Pausen dood tot
dat verknoeide gewrocht leidden, dat men thans in St. Pieter-
in-banden ziet. Tusschen twee schrale pilasters staat de sar-
kofaag met het lijkbeeld des Pausen, dat gelijk de meeste
andere beelden, van leerlingshand gebeiteld is. Van die van
Michel Angelo zijn de Lea en Rachel, als zinnebeeldige voor-
stelling van 't werkdadige en beschouwende leven; en de vef-

' Thans in het Muzeum van Kensington, blijkens Robinsons Descriptive
Catalogue j en het daaruit aangeteekende in de Gazette de&beaux Arts {1%6Z)
p. 468; zie de fraaye afbeelding, aldaar p. 467. • ,

' Een fraaye afb. zie Bilder bogen No. 119, 6.

' Een afb. zie in de Spiendeur s de V art en Belgique^ p. 50. — Hermann
Grimm heett, in zijn Michel Angelo I. 459, aant. ^^ .de ephtheid van dit
beeld boven alle bedenking gesteld. Verg. Lübke, S- 664. * '

* Eene.afb. zie Bilderbogeny No. 119, 7.

"^ Eene afb. daarvan zie bij D^ Agincourt ^Sculpture B. 46. -

346

bekende, even krachtige als reusachtige Mozes, die trouwens
(naar 't zeggen van Paus Paulus III) alleen volstaan kon, een
graftombte te vereeuwigen \ Onwillekeurig schijnt er van 's Pau-
sen karakter in dat van den joodschen wetgever overgegaan, in
wiens toornige gelaatstrekken men gaarne meer verstandelijke
verheffing zou zien stralen. Met den heftigen Paus was de niet
minder heftige kunstenaar al spoedig in botsing geraakt; eene
verzoening kwam echter na eenige maanden tot stand, en werd
door de bestelling van dat reusachtig standbeeld bezegeld, dat
de weerbarstige Bologneezen in 151 1 vernielden.

Een tweede hoofdwerk zijns levens is de graftombe der Medici
te Florence, hem door Julius' broeder en opvolger, Paus Leo X,
in 1620 opgedragen, en waaraan hij, te midden van de belege-
ring der stad, aan welker verdediging hij vurig deelnam, werk-
zaam was. Na haren val gevlucht, maar weldra in genade her-
steld en teruggekeerd, wijdde hij zich met onverdroten ijver !aan
zijn arbeid. Hij brak dien echter bij 's Pausen dood, in 15 74»
plotseling af, en liet daardoor beide mannelijke beelden — Juli-
aan, den zwaarmoedigen Hertog van Nemours, en den wakkeren
Laurens van Urbino*; beide vrouwelijke waren sedert Sept. 1531
voltooid — onvoleind. Ook zoo echter behooren zij (naar Ltibkes
opmerking) tot de treffendste gewrochten der nieuwere Beeld-
houwkunst. Ook in de onvoltooide Madonna, Un dezelfde graf-
kapel, heeft de kunstenaar desniettegenstaande een verheffing
weten te leggen, die haar als de werking van een indrukwekkend
Treurspel geeft. Tot zijn gewrochten van later leeftijd behoort
het beeld van den gestorven Adonis in de Uffizi, dat, in spijt
der gemaaktheid van 't gelaat, weinig minder roerend is '.

Bij Michel Angelo's dood was er nauw een zelfstandig kunste-
naar te vinden. Zijn werkzaamheid had allen onweerstaanbaar
meegesleept. Geen, die niet het spoor van zijn invloed droeg.
Stoute tegenstellingen, heftige bewegingen, gelijk hij ze in zwang

ï Eene afbeelding zie Bilderbogen No. 119, 8 en in Viardots MerveilUs
'de la Sculpture p. 196; een boekjen, dat wij, om zijn keurige houtsneden
en onbeduidenden koopprijs — een oanoozele twee francs — ieder onzer
lezers, die *t nog niet bezitten mocht, ten zeerste aanbevelen.

• Zie beide Bilderbogen^^o, I20, 1 en 3; die van Aurora en Titon, ald. No. I2i.

8 „Même lorsque les oeuvres de M. A. sont inachevées, son inspiration
brille d'un vif éclat; on entrevoit tonjours Tidéalsublime". (Eug. Guillaume,
Michel' Ange Sculpteur, p. 117.)

347

had gebracht, bleven langen tijd het ideaal der kunst. Daar
echter zijn fijn gevoel voor lijnen en omtrekken, zijn diepzinnig-
heid en geestkracht zich doorgaans te vergeefs lieten zoeken,
ontaardde, bij de meesten, zijn karaktervolle grootschheid in
ijdele opgeblazenheid en geesteloozen pronk. Geen daarbij stui-
tender, dan de even ijdele als wraakgierige Baccio Bandinelli;
geen daarentegen innemender door eenvoud, dan de Lombard
Prospere Clementi of Spani, die te Parma en Reggio voortreffe-
lijke proeven van zijn arbeid achterliet *.

Maar niet bij zijn tijdgenooten en onmiddelijke volgelingen al-
leen, liet zich Michel Angelo*s invloed zoo nadrukkelijk speuren;
ook in beide volgende eeuwen "duurde zijne werking, vaak maar
al te nadeelig, voort. Tot manier ontaard, beheerschte de itali-
aansche beeldhouwstijl bijna gansch Europa met overmeesterend
geweld. Van de laatste jaren der 16e eeuw af, stroomde alles
naar Italië en Rome, om hem daar te leeren en zich eigen te
maken, en wat men wellicht aan zelfstandig knnstbesef met zich
bracht, zoo spoedig doenlijk te vergeten. De Beeldhouwkunst
scheen door Michel Angelo een zoo hooge en verhevene strek-
king erlangd te hebben, dat er al hare vroegere gewrochten klein
en .bekrompen bij leken. Hij had daartoe de menschelijke ge-
stalte met zulk een gewelddadigheid bijna beheerscht, en door
de stoutste tegenstellingen de treffendste werking te weeg ge-
bracht, dat men alles verkregen achtte, wanneer men hem zijne
uiterlijke kunstgrepen daarbij had afgekeken. Men bootste ze
gedachteloos na, zonder daarbij natuurlijk den geest te kunnen
overgieten, die er bij ten grond lag en er zoo krachtig in leefde.
Intusschen was het er ver van daan, dal ieder, van den aan-
vang af, met dezelfde omstandigheid te werk ging; terwijl de
Florentijn Amanati de meeste gemaaktheid ten toon spreidde,
schiep daarentegen de Zuid-Nederlander Jan van Bologna (uit
Douay), levensvolle en zelfstandige gewrochten. Zijn meesterstuk
is de bronzen Mercurius, thans in de Uffizi te Florence te vin-
den *; terwijl zijn beide fonteinen, die in den tuin der Boboli en
vooral die te Bologna, door levendige en ongedwongen voor-
stellingen, tot de schoonste van hare soort behooren. Ook zijn ruiter-
standbeeld van Cosmo I is, in spijt van 't wat te plompe paard
en de gemaakte reliëfs van *t voetstuk, edel en verheven.

' Zie over beide Lübke t. pi. S. 675 f,

2 Zie hem in Viardots MerveilUs etc^ p. 264.

348

In Frankrijk trefFen'wij, in den tijdgenoot vanMichel Angelo, Jean
, Goujon, evenzeer een voortreffelijk beeldhouwer aan, wiens Diana
(thans in den Louvre) Cellini's Nymf (zie boven, bladz. 344) in
bevallige losheid overtreft, en wiens beeldwerk, aan den Louvre
zelf en de zoogenoemde Fontein der Onnoozelen \ nog altoos van
zijne begaafdheid getuigt. Niet minder dan hij, verdient zijn
land- en tijdgenoot Jean Cousin genoemd te worden, wiens mees-
terstuk, de graftombe van Pierre de Brezé, te Rouen gevonden
wordt •. Meer gemaakt trad Germain Pilon op, de maker der
drie stijve en behaagzieke Bevalligheden, die oorspronkelijk het
hart van koning Hendrik II in'eene urn droegen, en thans in
den Louvre prijken ^ In Duitschland waren, in de i6e eeuw, de
•Nederlanders Adriaan de Vries en Pieter de Witte (Candido,
gelijk de Italianen hem noemden) zelfstandig werkzaam, van
welke gene de fraaye Heraklesfontein te Augsburg, deze het St.
Michaelsbeeld te Munchen wrocht, en ook verder voor den kunst-
lievenden Keurvorst Maximiliaan I werkte. In de Nederlanden
treffen wij de thans, door de HH. Cuipers en Royer, herstelde
frstaye graftombe der Nassaus te Breda aan, die naar een schets
van den grooten meester 'zelf gebeiteld werd. In gelijken geest
als deze, werd ook die van den Keurvorst Maurits van Saksen,
te Freiberg, door nederlandsche meesters gewrocht *,

Welk een onderscheid tusschen deze edele kunstgewrochten
en die, welke in de volgende eeuw, in navolging van Bemini,
den afgestorvenen gewijd werden, en die zich alleen door hartstoch-
telijken pronken tooneelmatig vertoon ken teekenen. Zinnebeeldige
figuren, van gewaande smart en gehuichelden weemoed sprekend,
getuigen tevens van den toenemenden wansmaak des tijds. Deze
uit zich ook in de door Bernini in zwang gebrachte voorstelling
van het terugstootende Doodsgeraamte, gelijk dit bijv. op de
tombe van den geletterden en kunstlievenden Paus Urbaan VIII
(wiens lieveling hij was), in Rome's St. Pieter, met zijne knekel-
* hand het grafschrift voltooit, of, op die van Alexander VII, het;
marmeren gordijn wegschuift, dat de deur naar de grafstee be-
dekt. Behalve ondet dezjs Jwee, werkte Bemini (1598 te Napels
geb.) nog ender vier andere Pausen, totdat hij in 1680 het tijde-

. • Aid. p. 268. 2 Eene af b. z^e aldaar p. 270.

•sLübke t. pi» S. 685 s.; ^^zie ook over Goujon Gust. Planche's Portraits
a'artistes, !;• en verg. Biï£rJf,. No 123. •♦Lübke t. pi. S. 688.

349

lijke zegende. Hij werd daarenboven door Lodewijk XIV naar
Parijs geroepen, om er den hoofdgevel van den Louvre op te
sieren. Ontegenzeggelijk was hij dan ook de eerste kunstenaar
van zijn tijd, en die, in een gelukkiger eeuw geboren, als een
ster van de eerste grootte aan den hemel der kunst geschitterd
hebben zou, maar thans een dwaalweg insloeg, die hem ten ver-
derve aller ware kunst deed werkzaam zijn. Reeds in een zijner
eerste werken, zijn ApoUo en Dafne (in de villa Borghese) ', komt
zijn smakelooze overdrijving aan den dag. Het toppunt bereikt
zij echter in zijn Roof van Persefone (in de villa Ludovisi)',
waar dat onderwerp zoo bordeelmatig, en voor alle kunstgevoel
stuitend mogelijk, is opgevat en voorgesteld. Gelijk in de Schil-
derkunst dier dagen onderwerpen als een David en Bathseba,
een Loth met zijne dochters, Potifars vrouw, en derg. gezocht
waren, werden in de Beeldhouwkunst ook soortgelijke bij voor-
keur behandeld. Reeds Jan van Bologna (zie boven bl. 347) was
er in zijn Sabijnschen Maagdenroof bij voorgegaan ; maar hoe
verschillend was zijne zooveel edeler voorstelling van die bij
Bernini, wiens Pluto (naar Lübke's uitdrukking) „zijn ruwe vuis-
ten zoo onbarmhartig in het poezele vleesch! der behaagzieke
Persefone slaat, dat men haar voor altoos met blauwe plekken
gebrandmerkt achlen moet" *. Hoe laag en oppervlakkig zijn op-
vatting in *t algemeen is, bewijzen ook zijn krampachtig ten slin-
gerworp bereide David, in de villa Borghese, en zijn reus-
achtig ruiterbeeld van Constantijn vóór den St. Pieter. Geheel
in denzelfden trant zijn de 162, naar zijne schetsen vervaardigde
Heiligenbeelden der St. Pieterszuilenrij, en de Engelen van den
Engelenburg bewerkt, en die beruchte voorstelling der heilige
Theresia in 5. Maria della Vittoria^ waar het heilige en onhei-
lige op het walgelijkst vermengd zijn, en de hysterische, in on-
macht gevallen Heilige, op een marmeren wolk achterover ge-
zonken, voor een boeleerenden Engel ligt, gereed haar met de
schicht der (goddelijke en hemelsche) liefde te doorboten '. Het
laat zich trouwens niet miskennen, dat soortgelijke beeldwerken
door den lateren schildertrant van Correggio werden uitgelokt,
naar, welken het oogjensgeven van Madonna en Heiligen onder-
ling reeds een bedenkelijke hoogte bereikt had.

ï Af beeldingen van beide zie o. a. Denkm, III. pi. 29; de eerste ook bij
Lübke S. 699. 2T. pi. S. 700, ^Eene alb. zie Denkm. HL t pi.

350

Geheel de lichaamsbewerking was bij Bernini en zijne school
zoo onnatuurlijk, zoo ijl en opgeblazen of walgelijk zinnelijk en
verweekt, dat zelfs de minst ongemaakte en gezochtste beelden
der Oudheid er kuisch en eenvoudig bij zijn. En geheel over-
eenkomstig met de beelden zelf, zijn ook de plooyen van hun
omhulsel en gewaad. Fladderend en onrustig, getipt en opgepoft,
geven zij daarenboven nergens de lijnen van *t lichaam meer
aan, maar laten er die hoogstens in verweekelijkten wansmaak
doorheen schijnen. Ook daarin bootste de Beeldhouwkunst de
Schilderkunst na ^ .

Niet alle kunstenaars echter leden, noch altoos noch in gelijke
mate, aan dezelfde kwaal. Madema*s heilige Cecilia (te Rome),
hoe schildermatig opgevat, is een gevoelvol en edel kunstge-
wrocht*. De Vlaming — gelijk hem de Italianen noemden —
Frans Duchesnoy (1594 — 1644) lel niet alleen in ongedwongen
natuurlijke Jkinderbeeldjens — gelijk zijn vermaarde Manneken
Pis te Brussel — een even onvervalschten als innemen den kunst-
geest aan den dag; maar toonde zich ook, in zijn Suzanna en
zijn reusachtigen St. Andries (te Rome), tot even verheven als
eenvoudige scheppingen in staat. In Frankrijk werkten, in den-
zelfden en wat later tijd, Simon Guillain en zijn leerling Fran-
gois Anguier, ;en Fran^ois Girardon (1630 — 1715), wiens Perse-
fone, door een even krachtige als edele opvatting, zoo gunstig
bij die van Bernini afsteekt *. Krachtiger nog, maar daardoor ook
soms overdreven en gemaakt, werkte Pierre Puget (1622 — 1694),
wiens groepen van Milo, Perseus, en Diogenes thans in den Lou-
vre gevonden worden. Ook de Nederlander Maarten van den
Bogaerd (in 't Fransch Desjardins) is daar, door eenige kunst-
gewrochten in den zelfden geest, vertegenwoordigd. Wat later
dan zij arbeidden de gebroeders Coustou: Nikolaas (I658 — 1733),
die de groep der vereeniging van Seine en Marne, thans in den
Tichelhoftuin, en Willem (1678 — 1746), die de beide paarden van
Marly *, thans aan den ingang der Elyzeesche Velden, wrocht. In
Nederland zelf was de (1607) in Antwerpen geboren Arthur
Quellijns werkzaam, en sierde Van Campens Amsterdams Stadhuis
met zijn even eenvoudig, als edel en bevallig beeldwerk *. De

« Lttbke S. 703. «Zie de afb. Denkm, III. t, pi. ^Eene afb. zie aldaar,
en bij Lübke p. 707. *Eene afb. zie in Viardots Merveilles p. 284 en v.

5 Zie het frontispies en een bevallige Karyatide, Denkm, III. 30; de laatste
ook bij Lubke t. pi. 711, en Bilderbogen No. 123, 3.

351

Beeldhouwkunst blonk daar voorts, in geheel deze en de vol-
gende eeuw, bovenal in de marmeren graftomben van 's Lands
staats- en zeehelden uit, voor welke in de kerken van Delft, Am-
ster- en Rotterdam, Middelburg en elders, hunner waardige ge-
denkteekenen verrezen. Ook enkele adelijke geslachtstomben (ge-
lijk die der Amstels te IJselstein, der Liers te Katwijk a/d Rijn)
onderscheiden zich door een smaakvollen stijl. In Duitschland,
met name *t keurvorstelijke Brandenburg, wérkten mede bovenal
nederlandsche meesters, en was het Quellijns bijv., van wien
waarschijnlijk het gedenkteeken van Graai Sparre in 't koor der
Mariakerk te Berlijn uitging *. Op hun voetspoor vormde zich
de noordduitsche beeldhouwer Andries Schlüter, die, in Bouw-
en Beeldhouwkunst beide, den grondslag lel tot Berlijns latere
beteekenis voor de Kunst. Hij was het, die — na in Dantzig en
Warschau geweckt te hebben in — in 1694 te Berlijn het Tuig-
huis kwam opsieren', en daarna zijn meesterstuk, het Ruiter-
beeld van den grooten Keurvorst op de Langebrug, wrocht'.
Buiten hem mogen nog Johan Lenz, de maker van 't edele Ursu-
labeeld, op 't vermeende graf dier Heilige te Keulen, en de
oosteurijksche meester Rafad Donner, genoemd worden, die de
fontein op de Nieuwe Markt te Weenen met fraaye beelden ver-
sierde *.

Omstreeks het midden der vorige eeuw, hadden leven en kunst
beiden het toppunt van onnatuurlijkheid en gemaaktheid bereikt.
Zochten ook al sommigen zich daaraan te ontrukken, door een
terugkeer tot} natuur en waarheid te prediken; vóór hun stem
algemeen gehoor kon vinden, moesten er zich, in maatschappij
en staat, geheel veranderde beginselen doen gelden, wier werk-
zaamheid zij slechts konden voorbereiden en steunen. Voor de
Beeldhouwkunst werd daarbij een kennisneming van de schoonste
gewrochten der Oudheid gevorderd, die, hoewel door Winkel-
manns Kunstgeschiedenis* enJLessings Laokoön ^ voorbereid, haar
invloed eerst in de ruimste mate kon laten gelden, nadat, door
Revetts en Stuarts ontginning der grieksche bouwgewrochten,
deze ter algemeene kennis gebracht, en de overblijfselen van 't

^Lübke t. pi. S. 712. 2Zie de afb. Denkm, III. 30. ^ Eene af b. zie aldaar,
bij Lübke S. 713, en Bilderbogen No. 128, 2. *Lübke t, pi. 8.714, f.

* Zie over Winkelmanns leven en streven thans Justi's doorwrochte geschrift,
Leipzig, 1872. ®Zie de boven, blz. 289, aangehaalde nieuwe uitgave,

352

Parthenon voor de algemeene bewondering toegankelijk geworden
waren. De Veneciaan Aiitonio Canova (1767 — 1822) was de
eerste, die der Beeldhouwkunst fals een nieuwen adem inblies.
Toch vermocht hij zich niet gansch en al aan de valsche rich-
ting van den tijd te ontscheuren, en bleef hij niet alleen in zijn
reliëfs den schildermatigen trant ten onrechte handhaven, maar
ook in enkele beelden en groepen die rust en dien eenvoud der-
ven, die de hoofdvoorwaarde aller beeldende schoonheid is. Het
gelukkigst is hij in bevallige vrouwenbeelden, maar verraadt ook
daar toch, door een half zinlijken, half gevoelzieken tint, de be-
haagzieke strekking der eeuw. Zijn Hebe en Psyche (te Berlijn
en Munchen) onderscheiden zich anders door de zuiverste en,na-
tuurlijkste voorstelling. Zijne danseressen daarentegen en zijn Be-
valligheden ' zijn ver van zulken argloozen eenvoud, en de laatste
daarenboven geheel schildermatig bewerkt. Ook zijne, als half-
naakte Venus voorgestelde, Pauline Bonaparte (in de villa Borg-
hese) gaat aan dat behaagzieke streven mank; waartoe hier dan
echter de afgebeelde schoone zelf het hare bijbrengt. Onder 'zijn
marmerbeelden blinken de Paris en Hektor (te Munchen en bij-
den kunstlievenden graaf Sommariva) door meerderen eenvoud
uit ; terwijl ook zijn groep van Mars en Venus * even bevallig
als natuurlijk is. Wijdt hij zich aan meer. hartstochtelijke voor-
stellmgen, dan zondigen zijne gewrochten door overdreven spier-
werking en tooneelmatig gezochte houding. Zoo bovenal zijn beide
vuistvechters en zijn razende Herakles; zijn Theseus als Cen-
tauren «bedwinger kenteekent zich door meerdere rust, terwijl zijn
den Apollo min gelukkig nagebootste Perseus ' des te ongunstiger
uitkomt, als men hem, in *t Belvedère van *t Vatikaan, een plaats
gegeven heeft nabij de beroemdste oude beelden. Het voordee-
ligst ,toont zich Canova's rijke kunstbegaafdheid in de grootsche graf-
tomben, die hij aan de beide Pausen Clemens XIII en XIV
wijdde*. Daar vinden zich waardigheid en ernst met de hoogste
kunst gepaard, al mist dan ook het zwaarlijvige beeld van de
Godsdienst, ter zijde van het eerste, alle verheffing, en al is de
Genius met uitgedoofden fakkel, aan de andere zij, niet van
behaagzucht vrij te spreken. In een later grafgewrocht zijne

iZie de laatste o. a. bij Liibke S. 718. 2 Aid. S. 718 en Bilder bogen, No.
128, 4. 3 In afb. bij Viardot {Merveilles, etc.) p. 207.
* Aid. S. 721, Denkmaler IV. pi, 105, en Bilderbogen^ No. 128, 5.

353

hand, het praalgraf der Aartshertogin Maria-Kristma te Weenen ',
verviel hij in meer tooneelmatigen stijl; maar wist toch ook daar
tevens een ernstige ^en waardige uitdrukking te handhaven, en
een groolsche werking te weeg te brengen.j

Met Canova wijdden ook een aantal andere kunstenaars, zoo
van zijnen als anderen landaard, hun tijd aan de studie der
oude kunst. Onder de Franschen bovenal Chaudet, die zich
echter door de stiptste handhaving harer wetten een stijl
vormde , welks zuiverheid wellicht niet van eenige koelheid is
vrij te pleiten ; zoowel zijn reliëf voor de gaanderij van 't parij-
sche Pantheon, als zijn eenvoudig-edel Cincinnatus-beeld , in de
Senaatszaal ^, doen daarvan blijken. Ook zijn antiek-ontworpen
borstbeeld van Napoleon, in 't berlijnsche Muzeum, behoort tot
de waardigste gewrochten van die soort. Onder de Duitschers
komt den Wurtemberger Dannecker (1748 — 1841) de lof toe, het
schoon der Oudheid met het edelst gevoel opgevat, en in even
bevallige als grootsche gewrochten, gelijk zijn bekoorlijke Psyche
op den Rozenstein bij Stuttgart, en zijn wereldberoemde Ariadne
te Fcankfort', te hebben weergegeven. Ook Engeland treedt
thans vóór 't eerst met zelfstandigen arbeid op, en schonk der
Beeldhouwkunst, in den vermaarden John Flaxman, een even
vruchtbaar als talentvol, en naar de zuiverste kunstbegrippen ge-
vormden kunstenaar. Zij allen werden echter door hun wat jon-
geren kunstbroeder — dien .Fidias van den nieuweren tijd —
den Deen Berthold Thorvaldsen overschaduwd, die in zijn lange^
der Kunst gewijde leven (1779 — 1844), met de onuitputtelijkste
verbeelding, een onafzienbare reeks van werken schiep, waarin
de zedelijke adel, de verheven eenvoud, en de kuische bevallig-
heid von den bloeitijd der grieksche kunst, geheel als herleefden *.

1 In afb. bij Viardot, p. 209: „au seuil de la porte, un Génie pleure,
appuyé sur un lion: c*est Ie symbole du mari resté sur la terre''.

2 Waarbij het dan echter vrij tegenstrijdig uitkomt ; een afb. zie Denkm, t. pi.
^Eene afbeelding zie o. a. in Viardots Mervtilles, etc, p. 228.

* Zie zijn leven in drie deelen door J. M. Thiele (Leipzig 1854 en volg.),
en verg. daarbij de omtrekken zijner werken door denz. Den nederlandschen
lezer mag ik op mijne uitvoerige, grootendeels naar Thiele gevolgde, schets
van Thorvaldsens Leven en Werken, in de Kunstkroniek van 1853 en w.
verwijzen. — Zelden heeft zich wel duitsche overmoed tegenover Denemar-
ken met minder grond aanmatigender geuit, dan in de volgende naïeve be-
wering, die mij vóór eenigen tijd onder 't oog kwam: „Es beruht nicht auf An-
massung, sondem auf einem wohlbegrUndeten Recht, wenn wir Thorvaldsen

354

Toen hij in 1797 te Rome kwam, was Canova op *t toppunt van
zijn roem; maar zes jaren later, perste hem Thorvaldsens eerste
hoofdwerk, de Jazon, de belangelooze uitdrukking zijner onge-
veinsde bewondering voor dien „nieuwen en grootschen stijl" af.
In een reeks van reliëfs ' verrukte Thorvaldsen daarop den ge-
troffen toeschouwer, door een eenvoud van opvatting en volko-
menheid van vorm, als men sedert de eeuw van Fidias niet meer
bewonderd had. Men mag dan ook gerustelijk zeggen, dat de
Beeldhouwkunst haar eenig ware richtsnoer thans weer voor goed
had hervonden. Hoe Thorvaldsen den stijl der Oudheid te volgen,
en tevens van eigen zelfstandigen geest blijk te geven wist, be-
wees vooral zijn Alexander-optocht voor Graaf Sommariva aan
*t meer van Como, en te Kopenhagen in zijn Muzeum *.

Mogen zijne gewrochten de demonische kracht, de tragische
verhevenheid van die eens Michel Angelo derven ; zij herinneren
er slechts te levendiger aan de edele rust der Oudheid door ^,
en niemand die ze er daarom ook in* missen zal. Alle hartstoch-
telijk- en opgewondenheid is Thorvaldsen vreemd; zachte waar-
digheid en kuische bevalligheid is het levensbeginsel zijner kunst.
Zijne scheppingen zijn niet, als die van den grooten florentijn-
schen meester, uit de beroeringen van een hartstochtelijk gemoed;
maar uit het heldere inzicht van een kalmen geest gesproten, en
deelen den beschouwer dan ook onmiddelijk hun eigen kalme
stemming meé. Meestal zijn he.t jeugdige en bevallige Goden-
beelden, die hij wrocht : een Venus, Mercurius, Mars, Ganymedes,
Amor, Psyche, Hebe, Apollo, in wier bevallig bestaan hij eene
schoonheid te belichamen wist, welker edele bekoorlijkheid van

in die Kunstgeschichte Deutschlands einreilien, in dessen gesammter Bildung
die allgemeinen Voraussetzungen seiner künstlerischen Entwickelung lagen**
{GrgnzboUn, 1870, II. S. I17;.

^ Vele van dezen, als zijn yaargetijdsn^ Dag en Nacht, Liefdesleeftijden^
Ganymeed en Adelaar^ enz. zijn in duizenden exemplaren verspreid. Gelijk
men weet, zijn zij, met andere zijner beelden, in gelukkig geslaagde verklei-
ning, in terracotta^ zoogenoemd biscuit^ of andersins, algemeen yerkrijgbaar.

» Zie de afb. o. a. bij Lübke t. pi. S. 726 f. en Bilderöogen No. 301, 3,
en verg. mijn beschrijving in den Ned, Spectator voor 1868.

8 „De schoonste tijd der grieksche beeldhouwkunst** (zegt Hellerich te
recht „is alleen zoo groot, omdat zij er nooit, zelfs in 't geringste bijwerk, de
wet der '.rust overtreedt, en in *t gemoed van den aanschouwer een kalmte
te weeg brengt, gelijk ze zoo onmiddelijk geen andere kunst baren kan. {Das
Stilgesetz in den bildenden Kunsten \ Orion, 1863, II, S. 35).

355

vormen op den edelsten grondslag rust. In denzelfden onvervalsch-
ten antieken trant zijn ook zijn andere beelden, zijn Herdersknaap
en Hoop bijv., gewrocht. Men behoeft dan ook slechts zijne Drie
Bevalligheden * naast die van Canova te stellen, om al den onge-
dwongen en natuurlijken eenvoud, de reinheid -van 't meest onge-
kunstelde gevoel, en den adel der zuiverste vormen te leeren
waardeeren, die gene van deze onderscheidt.

Ook een aantal graftomben en gedenkteekenen zijn door Thpr
valdsens hand gewrocht. Onder de eerste bekleeden die van Paus Pius
VII in den St. Pieter te Rome, en van den Hertog van Leuchten-
berg te Munchen; onder de laatste de algemeen bekende Leeuw
van Lucem, het ruiterbeeld van koning Maximiliaan I te Mun-
chen, het beeld van den ongelukkigen Conradijn te Napels, en
die van Guttenberg te Meints, van Schiller te Stuttgart, van Lord
Byron te Londen, .de eerste plaats. Op later leeftijd wijdde zich
de kunstenaar aan onderwerpen van kristelijk kerkgebied, en ver-
sierde daardoor de Lieve Vrouwenkerk zijner geboortestad met dien
schat van verheven kunstgewrochten, als geen andere er, uit de
laatste drie eeuwen, aanwijzen kan. In 't gevelvlak de prediking
van Johannes den Dooper, in 't voorportaal Kristus' intocht in
Jeruzalem, in de kerk tal van andere reliëfs uit zijn leven ; voorts
de standbeelden zijner Apostelen*, en, in de altaarnis, het die
allen in grootte en grootschheid beide overtreffende, even edele
als liefdevolle beeld van den Kristus zelf'; ten slotte nog de
onovertreflfelijk schoone Engel, die 't Doopbekken houdt*. Met
die volkomenheid zijner kunst paarde Thorvaldsen eene vrucht-
baarheid tevens, die het gansche aantal zijner gewrochten op
niet minder dan 560 begrooteri laat*.

Met hem — wij zeiden 't reeds — keerde de Beeldhouwkunst voor
goed tot de verlaten en miskende natuur terug, en gaf der vooraf-
gaande gemaaktheid den schop. In Duitschland, Frankrijk, en En-
geland deed zij sedert van haar nieuw en weldadig leven bovenal
blijken, en vierde hare schoone herrijzenis in tal van begaafde kun-
stenaars. Gelijktijdig met Thorvaldsen werkte nog de door den Neder-

' Zie de af b. bij Lübke t. pi. S. 723.

8 Voor dit laatste ontwierp hij zes modellen, vóór hij zich voldaan, toonde.

2 Deze, op één (Thaddaeus) na, door zijne leerlingen onder zijne leiding.

* Vergelijk het meegedeelde in den Ned, Spectator t. pi.

5 Lübke, naar Thiele, t. pi. S. 730.

356

lander Jan Tassaert' oorspronkelijk gevormde, berlijnsche beeldhou-
wer Joh, Godfried Schadow, wiens werken, in ongekunstelden een-
voud, de volste uitdrukking van persoonlijk leven en waarheid geven.
Niet minder voortreffelijk arbeidde de rijkbegaafde Kristiaan
Rauch (1777 — 1857), de houwer van 't even gevoelvolle als edele
en eenvoudige lijkbeeld der koningin Loüize te Charlottenburg •,
slechts door dat, nog eenvoudiger en grootscher wellicht, der
koningin van Hannover te Herrnhausen overtroffen. Niet minder
lof verdienen zijne beelden van levenden, als die der legeroversten
Scharnhorst, Bülow, en Blücher te Berlijn; van welk laatste zich
dat te Breslau — naar aanleiding eener schets van Schadow
door hem gemaakt — even als van zijn meeste overige beelden,
door meer schildermatige bewerking, onderscheidt. Te Halle
wrocht hij dat roerend edele beeld van den menschlievenden
stichter van 't Weeshuis A. H. Franke', in den Dom te Posen
de niet minder schoone groep der beide eerste poolsche Vorsten,
te Neurenberg Albrecht Dürers standbeeld, te Munchen het rijke
en edele gedenkteeken van koning Maximiliaan I. In Berlijn
bracht, hij, in de jaren 1829—1851, het grootsche Frederiks-ge-
denkteeken tot stand, te recht als een der belangrijkste en oor-
spronkelijkste gewrochten onzer dagen geroemd, en waarin men
twijfelt, wat meer te bewonderen, zijn onvermoeide, krachtige
grijsheid of den rijkdom zijner kunst *. Wie in de minder onge-
dwongen voorstelling der generaals York en Gneisenaü een ver-
mindering zijner kracht zou meenen te bespeuren, zou men, met
Ltibke, op de nog later gewrochte beelden van Kant en Thaör
te JConingsbergen en Berlijn mogen wijzen, die beide, in hun
karakter* en levensvolle waarheid, de kloekste meesterhand ver-
raden. Ook de zes Overwinningsbeelden, voor koning Lodewijks
Walhalla door hem vervaardigd, mogen niet onvermeld blijven.
Dat de naar zijn model bewerkte marmergroep van den bidden -
den Mozes met Hur en Aaron minder geslaagd is, valt voor-

* Die de standbeelden van Seidlitz en Keith, op 't Willemsplein te Berlijn,
wrocht, I waarin hij een eerste, "hoewel nog niet volkomen geslaagde poging
met de kleederdracht van den tijd waagde.

'Zie de afb. bij Lübke, t. pi. S. 733 en Denkm, 114 vv., waar men, op
twee ot drie platen, een reeks van nieuwere beeldhouwgewrochten bijeen
vindt, op welke wij hier ook voor de volgende namen eensvooral verwijzen;
zie voorts ook Bilderbogen, No. 303, 1.

^Eene afb. zie bij Lübke S, 734.

* Eene af b. zie in Viardots Merveilles, p. 230.

357

zeker alleen aan 't onderwerp te wijten, 't welk, hoe geschikt voor
een relief-beeldwerk, voor een vrije voorstelling niet berekend was.
Onder Rauchs leerlingen en navolgers verdienen vooral Drake,
Blaser, Albert Wolf en A. Fischer, Begas, en Heidel vermelding •;
als voortreffelijke bewerkers van dieren-beelden hebben zichKiss
door zijn Amazone •, en Em. Wolf leeren kennen» Hen allen over-
straalt echter de vóór weinig jaren, in den nog mannelijken bloei
des levens overleden Ernst Rietschl (1804— 1860) door diepte
van opvatting, fijnheid van gevoel, en veelzijdige scheppingskracht.
In behoeftigen stand geboren ', werkte hij reeds onder Rauch te
Berlijn en te Munchen, ging daarop naar Italië, en zette zich, op
zijn 27e jaar van daar teruggekeerd, te Dresden neer, waar hij
sedert, in een tijd van bijna dertig jaren, in spijt van een zwak
lichaamsgestel, een reeks van kunstgewrochten schiep, die allen
door levendigheid van geest, teêrheid van gevoel, en adel van
vorm uitblinken. Behalve de verschillende, voor Schouwburg en
Opera te Dresden en Berlijn gewrochte, bevallige reliëfs, en de
voor 't Muzeum en den Schouwburg te Dresden bewerkte stand-
beelden van dichters en kunstenaars* — uit welke allen, zonder
onderscheid, de zuiverheid van zijn kunstgaaf en zijn karaktervolle
opvatting spreekt — schiep hij, na zijn eerste groote werkstuk,
het bronzen standbeeld van koning Frederik 'August, en het een-
voudig-edele beeld van Thaer te Leipzig, de standbeelden van
Lessing te Brunswijk, C. M. von Weber te Dresden, en' Luther ^
te Worms. In 't eerste ging hij jnog een schrede verder dan Rauch
in 't weergeven van den uiterlijken mensch, naar de kleeder-

1 Over hunne verschillende werken, zie Lübke t. pi. S;.737, en verg.
voorts de aangehaalde platen in de Denkm. IV. TT, en Bilder bogen t. pi.

2 Eene af b. zie bij Viardot t. pi. p. 234.

3 Hij zelf stelde, in aandoenlijken eenvoud, de herinneringen uit zijn eerste
levensjaren te boek, die sedert in het hem door zijn zwager gewijde werk
(Ermt Rietschl, von Andreas Oppermann, Leipzig, Brockhaus 1863) zijn
opgenomen.

* Niet minder dan die van Rietschl, verdienen onder dezen die van zijn
naam- en stadgenoot Ernst Hahnel (waaronder vooral Michel-Angelo en
Rafaöl; Denkm, 115, 7) de aandacht, wiens levensvolle reliëfs aan Muzeum
en Schouwburg hunne plaats naast die van Rietschl ten volle waardig zijn,
en die zich vroeger (1845) reeds door zijn standbeelden van Beethoven en
Keizer Karel IV, te Rome en te Praag, zoo gunstig kennen deed.

5 Zie deze beide in afb. bij Lübke S. 739, en Bilder bogen No. 302.

358

dracht van den lijd; maar wist, hij hem tevens, door zijn krach-
tige karakterteekening en treffend juiste voorstelling, volkomen te
veredelen. In het tweede slaagde hij allergelukkigst in de moei-
lijke taak, het karakter van een toonkunstenaar in beeldvorm uit
te drukken. In het derde eindelijk is de krachtige Hervormer, in
geheel zijn stouten waarheidszin en onwrikbaar geloofsvertrouwen,
zoo eenvoudig groot, zoo treffend en voldingend voorgesteld, dat
het, niet minder dan de Lessing, op de hoogste bewopdering
aanspraak heeft. Even karaktervol is voorzeker ook zijn tweeling-
beeld der beide weimarsche dichtheiden — Göthe en Schil-
ler; — hier wordt echter de helderheid der voorstelling eeniger-
mate door een minder natuurlijk dan zinnebeeldig aangebrachte
krans beneveld, en de werking van 't geheel gebroken. Op ker-
kelijk gebied wrocht Rietschl, in zijn roerende Moeder-Gods met
het lijk des Heeren, in de Vredekerk te Sanssouci, evenzeer een
meesterstuk. Onder zijne leerlingen munten A. Wittig, de houwer
der voortreffelijke Hagargroep, en de met de voltooying van 't Lu-
therbeeld belaste Donndorf en Kietz uit.

In gehoel verschillende richting was Rietschls rijkbegaafde
beyersche tijdgenoot (1802 — 1858) Ludwig Schwanthaler werk-
zaam, die zich mede te Rome gevormd had. Een onuitsprekelijk
vindingrijke verbeelding uit zich in al zijne werken, en doet van
den rijkdom zijner scheppingskracht blijken. Zijn ziekelijk lichaams-
gestel, dat hem nog tien jaar jonger dan Rietschl ten grave
sleepte, en de drift, waarmee de kunstlievende beyersche koning
^ijn kunstwerken in *t leven wilde zien, verhinderde Schwanthaler
ongelukkig, zijn verschillende gewrochten veelal in die voldingende
bewerking te doen deelen, die hunne geestrijke opvatting en ont-
werping verdiend had. Tot zijne omvangrijkste werken behoort
het reusachtige Bavaria-beeld ' , welks minder sprekend karakter
hoofdzakelijk aan het afgetrokkene der voorstelling geweten wor-
den moet; voorts de twaalf verguld bronzen Vorstenbeelden in
de troonzaal te Munchen, blijkbaar naar die in de kerk te In-
spruck (zie boven blz. 339) gevolgd. Uit deze, gelijk uit zijn
beelden van Tilly en Wrede en zijn Walhalla-groep, wademtons,
in tegenoverstelling der karaktervolle werkelijkheid van Rauch
en Rietschl, de romantische geest van den tijd tegen, die zich,
in de eerste jaren na den bevrijdingsoorlog, in leven en kunst

* Zie de afb. Benkm. IV. 109. Het relief van den Hermansslag, ald. 115.

359

liet speuren. Vandaar dat dan ook zijn beelden van Goethie en
Mozart te Frankfort en Salsburg — tegenover Rietschls Weber
en Lessing — geheel mislukt mogen heeten. Onder zijne — in
gelijken geest werkzame — leerlingen onderscheiden zich Widn-
man en Brugger *, door hunne beelden van Orlando di Lasso en
Gluck; terwijl des eersten ruiterbeeld van koning Lodewijk, door
zijn half moderne, half middeneeuwsche opvatting, alle grootsche
en treffende werking mist. Een derde leerling, die zich te Weenen
vestigde, Fernkorn, zocht de romantische richting ^ijns meesters
door natuurlijkheid van voorstelling te verlevendigen, en wist in
zijn St. Joris met den Draak daarin uitmnemend te slagen. Min-
der gelukkig daarentegen is zijn ruiterbeeld van den Aartshertog
Karel *. Onder de jongere kunstenaars toonde zich een streven
naar natuurlijke verlevendiging, dat de gelukkigste gevolgen
had, en zoowel in de latere standbeelden zelf als op de bas-
reliefs hunner voetstukken uitkomt. Een toonbeeld van smaak-
volle losheid is onder anderen het door Schaper gewrochte
Goethebeeld te Berlijn 3, dat men, om dit ten volle te bevroe-
den, slechts met dat te Frankfort heeft te vergelijken. De
laatste duitsche zegetochten gaven tot tal van de levenvolste
voorstellingen aanleiding, terwijl Zumbusch te Weenen zijn krach-
tigen Beethoven wrocht, met allerlei kleiner en grooter beelden
aan zijn voet omgeven *. In het ^enre-heéid muntte de reeds
wat. oudere Cauer uit, wiens argeloos Roodkapjen zeker een der
bevalligste beeldhouwwerken dezer eeuw is *. Minder aantrek-
kelijk is de anders zoo losbewerkte Ganzedief van Robert Diez ®.
Even innemend als los zweeft ons daarentegen Otto Königs
bloemenstrooyende Amor te gemoet''. Als gelukkig beoefenaar
der Beeldsnijkunst trad Jozef Knabl op , die het prachtige hoog-
altaar in Munchens Lieve- Vrouwenkerk wrocht, waarbij alleen
de juiste verhouding van 't kleurige en verwelooze niet hervon-
den schijnt, 'en een minder gelukkige middelweg werd ingeslagen.
In Frankrijk werkte de Beeldhouwkunst, na Chaudet, in gelijke
richting als in Duitschland, maar met een verschillenden uitslag.
Door zijn zin voor uiterlijke vormen gedreven, streeft het (naar
Ltibkes opmerking®) in de eerste plaats naar volkomenheid, en

^ Verg. Denkm, 115, 4 en 5. 2 Aid, 116, i.

3 Bilderbogen, No. 304, 3. *. Aid. No. 306, 2. ^. Aid. No. 305, 3,

« Aid. No. 304, 8. 7 Aid. No. 306, i. « Geschichte der Plastik. S. 742.

360

laat daarbij alle diepte van gevoel en rijkdom van gedachte
slechts in zooverre spreken, als deze het genen daardoor niet
min of meer dunken te schaden. Van daar echter, dat men er
ook maar al te licht in een levenlooze manier vervalt, en —
waar het op hartstochtelijkheid aankomt — in plaats van ziel-
kmidig treffende waarheid, een tooneelmatig en ijl vertoon te
voorschijn roept. Onder de eerste fransche beeldhouwers der eerste
helft dezer eeuw mogen Bosio (1769— 1S45) als gelukkig navolger
der Oudheid', en Cortot (1787— 1843) *, maar vooral Pradier
en Rude genoemd worden. Pradier (1784 — 1852), van Geneve
geboortig, wist beter dan eenig ander het vrouwelijk schoon in
al zijn zinlijke betoovering te schetsen '. Hoe grootsch en krachtig
hij f zich echter tevens uiten kon, bewijzen zijn geboeide Prome-
theus en Niobide. Voortreffelijk is ook zijn laatste werk, de ster-
vende Saffo; terwijl zijn Psyche, op wier linkerarm zich een
vlinder heeft neergezet, en zijn zich schoeyende Atalante, door
beminnelijkheid en bevalligheid uitblinken. Zijn tekortkoming in
kerkelijke kunst bewees hij daarentegen door 't geen hij in de
Ste Clotilde en de Madeleine wrocht ; waartegen zijn voortreflfelijk
bijwerk van de Molière-fontein en die te Nlmes zich hoogst
voprdeelig onderscheidt Rude (1784 — 1855) wist zijn krachtig
natuurgevoel door eene voldingende studie der Oudheid te lou-
teren, en daarvan in zijn meesterlijke gewrochten te doen blijken»
Zijn bronzen Mercurius, in den Louvre, is even geestvol als koen,
even slank als edel; nog ongedwongener en bevalliger is zijn
napolitaansche, met een schildpad spelende, visscher. Treffend
van opvatting is ook het marmeren beeld der Maagd van Orleans
in den Luxemburg, dat in zijn beweging slechts wat te heftig
schijnt. Wat overdreven daarentegen is het bronzen beeld van
den Maarschalk Ney, in den tuin aldaar, en pok het hoogrelief
aan den Sterreboog (Are de P Etoile)^ dat het uittrekken van
't republikeinsche leger in 1792 voorstelt*. In snijdende waar-
heid echter is het beeld van den publicist Cavaignac (Godefroy),
op het hem gewijde gedenkteeken op den Montmartre, met bor-

1 Bilderbogeh No. 297, 3.

2 Zie een alb. van zijn gevelreliëf voor de Kamer der Afgevaardigden,
Denkm. 118, I.

8 Zie o. a. zijn beeld der losse Poözy, ald. 2.

* Een groep daaruit zie in afb. bij Viardot, Merveillesl p. 296, en Bil-
derbogen No, 297, 6.

361

steligen baaxd, naakte hals, schouder en borst, en stijf uitgestrekte
armen en banden , terwijl het overige gedeelte van 't lichaam
door de ruime plooyen van 't lijkkleed gedekt wordt. Ook Duret *
en Jouffiroy, en Pradiers beide leerlingen Sinart ■ en Etex *, heb-
ben zich als begaafde kunstenaars doen kennen. Door de rijke
opsiering, waartoe het nieuwe Parijs, met zijn firaaye pleinen en
tuinen, zijn fonteinen en gebouwen, alle gelegenheid geeft, vond
ook de Beeldhouwkunst zich een ruim veld geopend ; waarbij zij
trouwens, van den anderen kant, niet altijd het gevaar vermijdt,
zich in ij delen uiterlijken opsmuk te verliezen.

In uitsluitende werkelijkheids-richting bewoog zich de rusteloos
werkzame beeldhouwer David van Angers (1793 — 1854). Hoewel
hij — als al zijn tijdgenooten — van de studie der Oudheid
uitging, wierp hij zich al ras een onvoorwaardelijk Naturalisme
in de armen, welks streven dikwerf op de voorstelling der naak-
ste, oppervlakkigste werkelijkheid uitliep. Het aanschouwelijkst
trad zijn verschil met de richting zijner kunstbroeders aan den
dag, toen hij, ten jare 1S37, het gevelvlak van 't Pantheon met
een reliëf versierde, dat de „groote mannen" schetsen moest, aan
welke „het dankbare Vaderland" dat gebouw gewijd had. Geheel
schildermatig komen zij in bonte mengeling daarop uit, en kunnen
in al het karaktervol leven, waarvan zij tintelen, den overmoedigen
spot niet vergoeden, die hun maker er met de wetten der zuivere
Beeldhouwkunst dreef*. Naar zijn aanleg zelf, werkte David het
gelukkigst, waar hij zich in de werkelijkheid bewegen, en de
trekken van beroemde tijdgenooten in borstbeelden vereeuwigen
moest. Ook zijn Filopoemen in den Louvre onderscheidt zich door
stoutheid en kracht. Onder zijn grootere werken mag vooral zijn
Guttenberg (te Straatsburg) en Corneille (te Rouen)' geroemd
worden; terwijl zijn Condé (te Versailles), op 't oogenblik ge-
schetst, dat hij zijn veldheerstaf in de vijandelijke schans slingert,
ons al de jammerlijke gevolgen openbaart eener aan louter too-
neelmatige werking opgeofferde, gebeeldhouwde voorstelling. Hoe-
zeer hij een aantal leerlingen vormde, laat zich geen eigenlijk navolger

' Zie o. a zijn napolitaanschen improvisator, Bilderbogen No. 298, I.

2 Zijn Orestes, zie Denkm. 118. 4.

8 Zijn Ol3rmpia, zie ald. 5.

* Zie de afb. bij Viardot t. pi. p. 97.

^ Bilderbogen No. 297, 5.

362

zijner richting noemen. Van naturalistische zijde schittert echter
de fijne en scherpe Barye (geb. 1795), door zijn ongeëvenaarde
voorstelling van 't dierenleven, met ongeleenden glans 1 ; terwijl
zich, ondei* de jongeren, Carpeaux, door zijn niet minder natura-
listische dansende vrouwenbeelden, vol leven en beweging, gelijk
zijn opera-groep bijv., vermaard heeft gemaakt*.

Met haar treden wij in de tweede helft der eeuw over, en kunnen
ons daar geen scherper tegenstelling denken, dan die zijner Dan-
seressen en der statige vrouwengroep, waarin aan die zelfde opera
de klassiek gevormde Perraud het lyrische drama vertegenwoor-
digt*; Ook in zijn verdere gewrochten verloochent zich die vor-
ming niet, en blijkt zij er nagenoeg overal dat gloedvolle leven
te derven, dat daarentegen niet zonder overdrijving aan die van
Carpeaux eigen is. Cavèlier werkte in gelijken geest, terwijl Jules
Thomas zich vooral door de bevalligheid zijner portretbeelden —
Virgilius, MadUe Mars — onderscheidt, en in zijn gekruisten Kristus
daarbij van een roerende waarheid en edelen ernst getuigt. Pradiers
leerling Guillaume lel zich minder op de navolging dergrieksche
Oudheid toe, dan hij zich de Herleving van haar waardigste zij
ten doel stelde, gelijk hij dat met name in zijn voortreffelijk Ro-
meinsch Huwelijk volbracht*. Zijn borstbeeld van den parijschen
aartsbisschop Darboy, in den Luxemburg, draagt voorts den
stempel der meest bezielde vaardigheid, en behoort gewis tot het
voortreffelijkste, wat de fransche Beeldhouwkunst onzer dagen te
zien geeft*. In den zelfden Luxemburg prijkt Aiselins treurende
Psyche, zoo bekoorlijk in haar arglooze onschuld, en Truphêmes
zich spieglend jong meisjen ; te Fontainebleau dezes ongekunstelde
herder Lycidas, elders zijn treurende Lesbia methaar muschjen^.
De begaafde Henri Chapu wrocht in t87o zijn roerend schoone
Maagd van Orleans, die met uitgestrekte armen en gevouwen
handen, op haar knieën gebogen, naar de „stemmen" luistert,
haar van uit den Hemel oproepend''. Geen maagd, maar der be-

' Zijn Theseus, zie Bilderhogen No. 297, 8, Verg. voorts over hem, Pradier,
€n David, nog Planche's reeds aangeh. Portraits cTartistes,

2 Bilder bogen No. 298, 3,

3 Aldaar, 2.

* Eene afb. in houtsneê, . zie in C. von Lutzows Zeitschri/t für hildende
Kunst, i88i, S. 118.

s Aid. p. i6o en Gazette des Beaux Arts,
« Eene afb. zie aldaar, 1872, en Denkm, 145.
^ Eene af,b. zie in gemelde Zeit schrift S. 226.

363

gaafde schrijister Daniël Stern (de Gravin d'Agoust) wijdde hij
die schoone gedenknaald, met haar borstbeeld in basrelief, en
dat levensvolle beeld der belichaamde Gedachte op *t kerkhof
van Père ia Chaise, Minder gelukkig is de groep geslaagd, waar-
mee hij, in 't Rechtspaleis, den rijkbegaafden redenaar Berryer
herdacht, en die meer onruslig dan edel is. Aan overmatige be-
weeglijkheid gaat Hippolyte Moulins bronzen knaap, in den Luxem-
burg, mank; terwijl daarentegen zijn Hermes, die in Sat5n- een
geheim uit hooger sfeer in 't oor fluistert, even geestvol van uit-
drukking als keurig van bewerking mag heeten ^ Chartroüsses
kalme basrelief van den doofstommen-leeraar Pereire' overtreft
in zijn eenvoud zijn hartstochtelijken groep van den Oorlogsjammer
verre, terwijl ten vorigen jare de uit den Ehas herkomstige
Frederic Hexamer, in zijn Spinoza, een dien wijsgeer ten volle
waardig zitbeeld wrocht'.

In Engeland liet zich, na Flaxman, bovenal Canova's invloed^
gelden, die ook thans nog, in een aantal begaafde kunstenaars,
onder welke Gibson de voortreffelijkste is, met een wat een-
zijdige gevoelsrichting, niet te miskennen valt. Hoe weinig er
een grootschere kunst op hare plaats was, bewijst vooral het
schrale Wellingtonsbeeld op den Triomfboog van Hydepark. In
Italië vond Thorvaldsen in Tenerani een zijner niet onwaardigen
leerling; minder gelukkig werkte er op anderen (Monti, Fracca-
roli, Bartolini, enz.) Canova's richting. Barbella's zingende meis-
iens en Tantardinis lezeres treffen óns door haar ongekunstelde
levensvolle natuur*, terwijl Monteverdes Jenner de werkelijkheid
geheel nabij komt*^. In Denemarken ging in den te vroeg gestor-
ven Ripenaar Ussling, die dat schoone basrelief van den bethle-
hemschen kindermoord voor de Domkerk zijner vaderstad
beitelde, een veelbelovende kracht voor de Beeldhouwkunst
verloren. Met de innemendste werkelijkheid spreekt er ons
voorts te Fredericia het beeld van „den dapperen Landsoldaat"
toe, gelijk te Kopenhagen, bij Holmenskerk, dat van den zeeheld
Tordenskjold. In Belgiën ging men bovenal bij de Franschen
school, en wrochten Geefs en Simonis, in hun Gretry en Rubbens
en Godfried van Bouillon (te Luik, Antwerpen, en Brussel), fraaye

1 Eene afb. zie aldaar, S. 283.

2 Bilderbogen, No. 298, 4.

3 Een fraaye afbeelding, in houtsneê, zie in Eigen Baard, Sept. 1880.
* Bilderbogen, No. 3c», 5 en 3. * Aid. No. 399, i.

364

beelden ' ; terwijl Geerts, te Leuven, als beeldsnijder uitmuntte •.
In Nederland onderscheidden zich vooral de Vlaming, L.Royer,
de Bosschenaar Van der Ven, en de Amsterdammer Stracké,
wiens schoone vrouwenbeeld Duifjen vooral zich door smaak-
volle bewerking kenmerkt.

Wij mogen echter de Beeldhouwkunst niet vaarwel zeggen,
zonder ook hare toepassing in de kleinste verhoudingen nog kor-
telijk te bespreken. Ik bedoel die van den griekschen tijd her-
komstige gesneden steenen en cameên, onder welke sommige
van zoo uitstekende schoonheid zijn. Oorspronkelijk alleen voor
't zegelen bestemd, werden zij door insnijding bewerkt (^«(y^^w,
englyfon It. intaglid). Bij *t toenemen der weelde, in denlateren
tijd, begon men ze in ringen te dragen, en koos er dan de
edelste en kosbaarste gesteenten toe. Bij deze fijne bewerking
der harde stof, had men nu met de grootste moeilijkheid te
kampen, maar wist dat met een zuiverheid van kunst te doen,
die ook hierin de Grieken als onovertroffen meesters doet op-
treden. Met even juiste als schoone teekening, even zuivere als
vloeyende omtrekken, met de nauwkeurigste verhoudingen en
de volledigste overeenstemming aller deelen, vereenigt hun arbeid^
op dit gebied, een volkomen vrijheid en adel van houding, onge-
dwongenheid van beweging, smaak en bevalligheid van tooi, en
de sprekendste kennelijkheid van uitdrukking en karakter. Eerst
in den tijd van Skopas en Praxiteles (zie boven, bl. 276) raakten
zij in zwang, en kwamen in die van Lysippus, door Pyrgoteles,
tot volle ontwikkeling. Hoe meer deze gesneden steenen (of
gemnun) van dadelijk nut tot louter sieraad overgingen, hoe
minder die vorm van insnijding en uitdieping noodig bleef ;
en zoo begon men, in den macedoonschen tijd, allengs den om-
gekeerden weg der uitsnijding in te slaan (ekiypon, anaglyfoity
It. cameó)' Deze kleinste reliëf vorm werd daarop niet alleen bij
ringen, maar ook bij alle andere sieradiën, in nieuwen tijd vooral
ook op zoogenoemde broches of borstspelden, toegepast '.

Een der uitstekendste oude gewrochten van deze afdeeling der
Beeldsnijkunst is de bekende zegelring van Michel-Angelo, die (naar
't schijnt) een tafreel uit den wijnoogst voorstelt, en thans in den

^ Zie Denkm. 118, 9. Geefs Verliefde Leeuw, en Fraikins gevangen Cupido
zie aldaar 8 en 10, en Bilder bogen, No. 298, 6.

2 Hij wrocht o. a. de koorversieringen in de antwerper hoofdkerk.
8 Verg. Visschers Aestketikj III. S. 498.

365

Louvre bewaard wordt. Alles op deze schoone kameoolsteen is los-
heid en leven; alles werkt er meê, om het innemendste geheel te
vormen. Ieder beeldjen op zich zelf is bewonderenswaardig door
zijn ongedwongen houding, en alle te zamen vormen den be-
valligsten kring, in welken ieder lid met al de overige in de
volste harmony is- Niets overtreft in natuurlijkheid die beide
vrouwenbeeldjens aan de rechterzij, van welke het eene zich min
of meer bukt, om 't andere het mandjen aan te bieden, dat het
op *t hoofd draagt. Door hare schoonheid getroffen, aarzelde
Michel-Angelo niet, beiden op een zijner schoonste schilderijen
aan te brengen. Een derde beeldjen, dat den arm opheft, om
een Liefdegoodjen iets toe te reiken, paart de verwonder-
lijkste lenigheid met den bevalligsten zwier. Het mansbeeldjen
daarvóór is een toonbeeld van schoone verhoudingen, en vormt
tevens den gelukkigsten overgang tot de overige zittende figuur-
tjens, die zich met die op den achtergrond weder tot de schoonste
groep verbinden.

Een uitgelezen kleine verzameling van meesterlijk bewerkte
oude steenen en cameën, door den kunstlievenden Frans Hem-
sterhuis oorspronkelijk verzameld, en later met die van De
Smeth en and. vereenigd^, maakt thans een deel uit van het
Rijkskabinet van edelgesteenten, munten, en medaljes, dat, in
*t haagsche Voorhout, voor ieder belangstellend bezoeker open-
staat-

1 Men verg. over haar vooral Göthe, in zijn Campagne in Frankreich en
Fropylaen, Te recht roemt hij ze o. a., om de door haar bewaarde herin-
nering aan zooveel groote meesterstukken der Oudheid, die anders voor ons
verloren waren. ,,üie krachtige, met klimop bekranste Hercules" (schrijft hij)
„kan zijn eigenlijken oorsprong niet verloochenen; dat stroeve Meduzahoofd,
die Bacchus en aanverwante voorstellingen, die portretkoppen van zooveel
bekende en onbekende personen, vinden zich hier als in juweelvorm voor
ons bewaard, en wekken tot telkens hernieuwde bewondering op". —

»^>o»oo«>-

N H o U D.

Bladz.
L 's MBN6CHBN aEESTVBRMOaENS. — ^STHBTIKA, OF
LBER VAN DBN KUNSTSMAAK. — ^STHBTISCHB STREK-
KING BN SCHOONHBIDSZIN. — WAT SCHOON IS , EN
WAT DAARTOE VEREISCHT WORDT. — BVBNREDIGHEIDS-
LBBR VOLGENS ZBISING. — EVENWICHT EN TEGEN-
WICHT. — INHOUD BN VORM. . . . . . 1

n. NATUUR-GEVOEL EN NATUUR-SCHOON 18

in. BEWEGING , KLANK , EN LICHT. — KLEUREN. — HET

NATUURSCHOON IN DB DRIE RUKEN 38

IV. DE MBNSCH IN NATUUR, MAATSCHAPPIJ, EN GE-
SCHIEDENIS 80

V. HET KUNSTSCHOON IN ZIJN VERHOUDING TOT HET
NATUURSCHOON. — WERKING DER VERBEELDING. ^-
SCHOONHBID EN ZEDEKUNDE. — INVLOED BN WBR- .
KING DER KUNST OP DEN MBNSCH BN 't LEVEN . . 122

Vl. SCHEPPINGSKRACHT BN VERDERE VBREISCHTEN VAN
DBN KUNSTENAAR ; ZÜN GEESTDRIFT OF BEZIELING. —
GENIE BN TALENT. — SPEL BN ERNST IN DB KUNST. —
WERKING DER KUNST. — HET VERHEVENE EN LACH-
WEKKENDE 139

VIL VERDERE VORMEN VAN 't SCHOON BN HUN TEGEN-
STELLINGEN. — INDBELING DER KIJNSTBN 162

Vin. BOUWKUNST 173

IX. BEELDHOUWKUNST 258

ÏV3j|;6^C«

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Nederlandsche aesthetika: of Leer van 't schoon en den kunstsmaak"

See other formats