Google
This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world’s books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to {he past, representing a wealth of history, culture and knowledge that’s often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book’s long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
‘We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individual
personal, non-commercial purposes.
and we request that you use these files for
+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google’s system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google “watermark” you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can’t offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book’s appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google’s mission is to organize the world’s information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world’s books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
alkttp: /7sooks. google. com/]
Google
Über dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Regalen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfügbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat das Urheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei — eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nutzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in partnerschaftlicher Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nichtsdestotrotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu verhindern. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche für Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials für diese Zwecke und können Ihnen
unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google-Markenelementen Das "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser Welt zu entdecken, und unterstützt Autoren und Verleger dabei, neue Zielgruppen zu erreichen.
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter|'http: //books .google.comldurchsuchen.
NICOLAUS GOPPERNICUS,
VON
LEOPOLD PROWE.
7,
ZAWEITER BAND: URKUNDEN.
BERLIN,
WEIDMANNSCHE BUCHHANDLUNG.
1884.
G5:
312825
Das Recht einer Üebersetzung ıns Englische und Franzäsische wird vorbehalten.
Druck von Breitkopf ἃ Härtel in Leipzig.
PRINTED IN GERMA
Vorbemerkung.
Die ersten zehn Bogen des Urkunden-Buchs sind
bereits im Jahre 1872 gedruckt; sie wurden als Festgabe
zur vierten Säkular-Feier des Geburtstages von Copper-
nicus ausgegeben. Zu jener Zeit war die Frage über
die richtige Schreibung des Namens noch nicht zum Ab-
schluss gekommen. Hierin liegt die Erklärung, dass in
der ersten Abtheilung des vorliegenden Bandes der Name
von Coppernicus nur mit einem »P« gedruckt erscheint.
Thorn, den IS. Oktober 1883.
Leopold Prowe.
Inhalts- Übersicht.
Erste Abtheilung.
Schriften von Coppernicus. .. . .s. 1-%0
A. Aus dem Werke »de revolutionibur . .. ... . .ὄ .. 3—15
4 Die Widmung an Papst Paul Ill... ..... ren. 3—8
2. Die Einleitung zum ersten Buche . . . .. 2 2 .2.2.. nn 9-- 12
Anhang. Die von Osiander untergeschobene Vorrede der editio
princeps. . . . .. ΝΕ ΞΕ 13—14
B. Gutachten und Denkschriften . . .... 222.20... . 156-54
1. Die Klageschrift des Ermländischen Domstifts gegen den Hochmeister
Albrecht von Brandenburg aus dem Jahre 1521 . . . . . 2. . .... 18--Ὁ
%. Die Denkschriften über das preussische Münzwesen. . . . .. . 21—44
a. Das dem preussischen Landtage 1022 überreichte Gutachten über
die Verbesserung der preussischen Münze . . . . 21—29
Ὁ. Die Denkschrift über das preussische Münzwesen in lateinischer
Sprache . . .. . en . 29-ΦἅΦΚ4
C. Uebersetzungen aus dem Griechischen . en . 45—137
1. Die Briefe des Theophylaetus Sivocatta . . . . . . . ρος, 45--|127
2. Der Brief des Lysis an Hipparoh. . . . . . 2 2 2 2 2 22222. 128.--81
D. Briefe . . : .. oo nn 2222. 138168
1. An das ermländische Domkapitel d. d. Mehlsack 22. Oktober 1518. . . 143
2. An den Bischof Mauritius Ferber d. d. Frauenburg 29. Februar 15%4 . . 144— 145
3. An den Domherrn Bernh. Wapowski zu Krakau d. d. »ex Varmia« 3.
un 22... 145—154
4. An den Domherrn Felix Reich d.d. »ex Varmia octava pasce«s.a. . . 154-157
δ. An den Bischof Johannes Dantiscus ἃ. ἃ. »ex Frauenburg Parasceve Pa-
Οὗ “2 -
schae anno [ὅ338ιἬἩ,. . oo rn 157 —158
. An den Bischof Johannes Dantisous d. d. Frauenburg 8. Juni 1536 . . 158—159
. An den Bischof Johannes Dantisous ἃ. ἃ. Frauenburg 9. August 1537 . 159-160
. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. »ex Frueburgo quinta pasche«
1 1): | Pe 161
INHALTS-ÜBERSICHT. ν
9. An den Bischof Johannes Dantiscus ἃ. d. »ex Gynopoli« 2. Debr. 1538 5. 161—162
10. An den Bischof Johannes Dantiscus ἃ. d. Frauenburg 11. Jan. 1539. . 163
11. An den Bischof Johannes Dantiscus d. ἃ, Frauenburg 3. März 1539 . . 163164
12. An den Bischof Johannes Dantiscus d. d. Frauenburg 11. März 1539 . 164-165
13. An den Bischof Johannes Dantiscus d. ἃ, »ex Gynopoli XXVI1ll Sep-
tembris olymp. 979 anno primoe . . 2 2 2 2 rn. 165
14. An den Herzog Albrecht von Preussen ἃ, ἃ. Frauenburg 15. Juni 1541 166
15. An den Herzog Albrecht von Preussen d. d. Frauenburg 21. Juni 1541 167
16. An den Bischof Johannes Dantisous d. d. Frauenburg 27. Juni 1541. . 168
E. Das Sendschreiben an Bernh. Wapowski gegen Johann Werner’s
Schrift »de motu octavae sphaera& in gereinigter Textes-
Recension - > >: 20er. 169-183
F. Nicolai Coppernici de hypothesibus motuum coelestium ἃ se
constitutis commentariolus - - > 2: 2: m m or er re. 184—202
(. Kleinere handschriftliche Beliquien . - . . . 22 «οὕ 203— 2364
1. Die Einschaltungen und Nachträge aus dem Manuskripte des Werkes »de
revolutionibuse . 2 2000er. 203—205
2. Die Bücher-Einzeichnungen mathematisch-astronomischen Inhalts. . . 206244
3. Die Bücher-Einzeichnungen medieinischen Inhalts . . . . 2 2... 215. 258
4. Die Bücher-Einzeichnungen in griechischer Sprache. . . . . .... 259264
Anhang. Die unechten Schriften . . . 2... 222200. 2365280
1. Die Septem Sidera. . 2 2 2 2 0 m on ne 265—275
2. Kleinere Dichtungen. . . 2: CK m m nen 276—280
Zweite Abtheilung.
Zeitgenössische Schriftstücke zum Leben und
zur Lehre von Coppernicus. ..... 8. 281--- 421
A. Schriften von Rheticus . . . . 22 2 En. 285—396
1. Die Narratio prima. . . 2 . Coon 285—366
2. Borussiae encomium . . 2 . oe en 367—377
3. Die Vorrede zu der Trigonometrie von Coppernicus . . » 2 2.2.2.2. 378—381
4. Die Vorrede zu den »Orationes de astronomia, geographieca et physiva«. . 382386
5. Die Vorrede zu den Ephemeriden auf das Jahr 1551. . . . . 22 .. 387—396
Anhang. Aus der Vorrede Otho’s zu dem »Opus Palatinum de
triangulis a Georgio Joachimo Rhetico coeptum«e . . 397—400
B. Briefe befreundeter Zeitgenossen - ... .. . 2200. 41 —4231
I. Zwei Briefe des Domherrn Joh, Seulteti aus dem Jahre 1521 . . ... . 404—416
a. Der Brief vom 15. Februar 1521 . . . . 222 2 22220. 404— 409
Ὁ. Der Brief vom Ende Februar 1521 . . . . . >: 2 2 2 2 νος 410—421
vI INHALTS-ÜBERSICHT.
II. Briefe des Bischofs Tiedemann Giese. . . 2 2 oo νὸν νως Ss. 417—421
a. Der Briof an den Domherrn Georg Donner d.d. Löbau 8. December
1 7: ..-.οτὐν νὸν νιν νιν νυν νιν ιν νιν ων λι8. 419
b. Der Brief au Joachim Rheticus d. d. Löbau 26. Juli 1543. . . 419---421
Dritte Abtheilung.
Urkunden zur Familien- Geschichte von
Coppernicus ......... 8. 428- 480
1. Der Grossvater Lucas Watzelrode . . . . . 222 ren. 426—454
II. Der Vater Niklas Koppemigk. . . . . 2 2 EHE nn. 455— 471
111. Der Bruder Andreas Koppernigk . . . » 2 2 2 0 nenn. 472—475
IV. Der Oheim Lucas Watzelrode. . . . 22 2 2 rennen 476—480
Vierte Abtheilung.
Ermiand und das Frauenburger Domstift zur
Zeit von Coppernicus. ...... 8. 481521
A. Die Beschreibung des Bisthums Ermiand von Martin Cromer 484—497
B. Die Statuten des Ermländischen Domstifts zur Zeit von
Coppernicus. . : 22 nn 498-521
Fünfte Abtheilung.
Zur Charakteristik der kirchlichen Bewegung
in Ermland zur Zeit von Coppernicus. 5. 523—545
A. Zur Charakteristik des Bischofs Fabian von Lossainen . . . 526-529
B. Zwei Hirtenbriefe des Bischofs Mauritius Ferber (1523—1537) 530—539
I. Das kdikt vom 20. Januar 15H. oo oe oo rn 530—535
11. Das Edikt vom 11. Mai 1535 . 2 2 oo een 536—539
C. Zwei Edikte des Bischofs Johannes Dantiscus (1537—1548) . 540-545
I. Das »Mandatum wider die Ketzereye . . » 2 2 2 2 rn 640-543
11. Das »Mandat der Lutberei halben« . . 2 2 2 eo m m rn 544-545
Erste Abtheilung.
Schriften von Coppernicus.
Erste Abtheilung.
nn
Urkundenbuch.
. "I, .
SCHRIFTEN VON 'EDPERNICUS,
A. πὶ
Aus dem Werke de revolutionibus orbium coelestiünt.:..
1, Die Widmung an Papst Paul Π], "
AD SANCTISSIMVM DOMINVM PAVYLVM II.
PONTIFICEM MAXIMVM.
Nicolai Oopernici praefatio in libros Revolutionum,
Satis equidem, Sanctissime Pater, aestimare possum, futurum
esse, ut simul atque quidam acceperint, me hisce meis libris,
quos de revolutionibus sphaerarum mundi scripsi, terrae globo
tribuere quosdam motus, statim me explodendum cum tali opinione
clamitent. Neque enim ita mihi mea placent, ut non perpen-
* Abdruck aus der editio princeps ; das Original-Manuskript ist bis jetzt
noch nicht aufgefunden.
Die Orthographie und Interpunktion der editio princeps ist nicht bei-
behalten ; namentlich die letztere würde an manchen Stellen unverständlich
und geradezu störend sein. Eine Aenderung schien um so weniger bedenk-
lich, ale der Druck des Werkes nicht von Copernicus selbst überwacht ist,
und der Herausgeber Osiander, wie wir nach Wiederauffindung des Manu-
scriptes wissen, sich vielfache Aenderungen erlaubt hat.
| »
1 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
dam. quid alii de illis iudieaturi sint. Et quamvis seiam, hominis
philosophi cozitationes esse remotas a iudicio vulgi, propterea quod
illius stadimm sit veritatem omnibus in rebus, quatenus id a
Deo rationi humanae permissum. est, inquirere, tamen alienas
prorsus a reetitudine opinioner-fukiendas eenseo. Itaque cum
Ineeun Ipse cogitarem, quanı “ssurdum ἀχρόαμα existimaturi essent
illi, qui ınultorum secular ἀπε, "stidieiia hane opinionem confirmatanı
norunt. quod terra „ihitgobilis in medio caeli tanguam centrum
illius posita sit. εἴ Eu eontra assererem terram moveri, diu mıe-
eum haesi. da, ΠΙΟΌΝ eommnentarios in eins motus demonstrationenf
eonacriptes, u. Jueen darem, an vero satius esset, Pythagoreorun
et quormiehin aliorum sequi exemplum, qui non per literas sed
per Juanus tradere soliti sunt nysteria philosophiae propinquis
. "et finieis duntaxat, sient Lysidis ad Hipparechum epistola testatur.
Ac mihi quidem videntur id feeisse non, ut quidam arbitrantur,
ex qnadam invidentia communicandarım docetrinarum, sed ne res
pulcherrimae, et multo studio magnorum virorum investigatae, ab
illis conteinnerentur, quos aut piget ullis literis bonam operanı
impendere, nisi quaestuosir, aut si exhortationibus et exemplo
aliorum ad liberale studium philosophiae exeitentur, tamen pro-
pter stupiditateın ingenii inter philosophos tanyuam fuei inter
apes versantur. Cum igitur haee mecum perpenderem, contemptus,
{πὶ mihi propter novitatem et absurditatem opinionis metuendus
erat, propemodum impulerat me, ut institutum opus prorsus in-
terımitterem.
Verum amici me div eunetantem atque etiam reluetantem re-
traxerunt, inter quos primus fuit Nieolaus Schonberzius, Cartinalis
Capuanus, m ommi genere doctrinarum eelebris. Proximus illi vir
nei amanfissimus Tidemannus Gisius, Episeopus Culmensis, sa-
erarım, ut est, et omnium bonarum literarum studiosissimus. Is,
etenim saepenumero me adhortatus est, et eonvitiis interdum ad-
ditis efllagitavit, ut librum hune ederem, et in lucem tandem
prodire sinerem. qui apud me pressus non in nonum annıım 80-
1. DIE WIDMUNG AN PAPST PAUL IM. ὃ
lum sed iam in «martum novennium latitasset. Idem apud me
egerunt alii non pauei viri eminentissimi et doctissimi adhortanten,
ut meam operam ad communem studiosorum mathematices utilita-
tem propter conceptum metum conferre non recusarem diutius.
Fore ut, quanto absurdior plerisque nunc haec mea doctrina de
terrae motu videretur, tanto plus admirationis atque gratiae ha-
bitura esset, .postquam per editionem commentariorum meorum
caliginem absurditatis sublatam viderent liquidissimis demonstra-
tionibus. His igitur persuasoribus eaqne spe adductus tandem
amicis permisi, ut editionem operis, quam diu a me petissent,
facerent. |
At non tam mirabitur fortasse Sanctitas Tua, quod has meas
lucubrationes edere in lucem ausus sim, posteaquam tantum operae
in illis elaborandis mihi sumpsi, ut meas cogitationes de terrae
motu etiam literis committere non dubitaverim, sed, quod magis
ex me audire expectat, qui mibi in mentem venerit, ut contra
receptam opinionem mathematicorum, ac propemodum contra com-
munem sensum ausus fuerim imaginari: aliquem motum terrae.
Itaque nolo Sanctitatem Tuam latere, me nihil aliud movisse ad
cogitandum de alia ratione subducendorum motunm sphaerarum
mundi, quam quod intellexi, mathematicos sibi ipsis non constare
in illis perquirendis. Primum enim.usque adeo incerti sunt de
motu solis et lunae, ut nec vertentis anni perpetuam magnitudi-
nem demonstrare et observare possint. Deinde in constituendis
motibus, cum illarım, tum aliarum qyinque errantium stellarum,
neque iisdem prineipiis et assumptionibus, ac apparentium revo-
lutionum motuungue demonstrationibus utuntur. Alii namque-
eirculis homocentris solum, alii eccentris et epieyelis, quibus tamen
quaesita ad plenum non assequuntur. Nam qui homocentris confisi
sunt, etsi motus aliyuos diversos ex’ eis componi posse demon-
straverint, nihil tamen certi, yuod nimirum phaenomenis respon-
deret, inde statuere potuerunt. Qui vero excogitaverunt eccentrica,
etsi magna ex parte apparentes motus congruentibus per ea nü-
ῃ I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
merin abnolvinse videantur, pleraque tamen interim admiserunt,
as primis principiis de motus aequalitate videntur contravenire.
Kam qnaque praeeipuam, hoc est "mundi formam, ac partium eius
sertam nyinmetrlam, non potuerunt invenire vel ex illis colligere;
nel newlelt οἷν perinde, ac si quis e diversis locis manus, pedes,
sap allayue meiınbra optime quidem sed non unius corporis
munpmratlone «depieta sumeret, nullatenus invicem sibi reepon-
dlentilum, ut monstrum potius quam homo ex illis componeretur.
πθ΄ In prosennu demonstrationis, quam μέϑοδον vocant, vel
prasterlinue aliquid necessariorum vel alienum quid, et ad rem
minime pertinenn mlmisisse inveniuntur. Id quod illis minime ac-
eidinuet, wi sorta prineipia secuti essen. Nam si assumptae
Ilurım hyputhenen non essent fallaces, omnia, quae ex illis se-
gmmmtmr, verlfiearentur procul dubio. Obseura autem licet haec
int, ae nune dieo, tamen suo loco fient apertiora.
Hans igitur incertitudinem mathematicarum traditionum de
ealligsndin motibus sphaerarum orbis cum diu mecum revolverem,
ΤΠ tnedere, quod nulla certior ratio motuum machinae
mmmdi, qui propter nos ab optimo et regularissimo omnium opifice
ΠΝ enset, philosophis constaret, qui alioqui rerum minutissi-
man Πρ οί. eius orbis tam exquisite.scerutarentur. Quare hanc
null ran kumpel, ut omnium philosophorum, quos habere pos-
wm, Hilrum relegerem indagaturus, anne ullus unquam opinatus
nme, blu nes motun sphacrarum mundi, quam illi ponerent, qui
hin much mnnlunmmain proflgerentur. Ac reperi quidem apud Cice-
rum perl Niestum sensisse terram moveri. Postea et apud
μεν ἐν quandam alios in ea fuisse opinione, cnius
yarlın, ΜΒ alu ἢν’ obvia, placuit hic ascribere :
ul μὲν ἄλληι μένειν τὴν γὴν, Φιλόλαος δὲ [Πυϑαγόρειος χύχλῳ
μομηρέμοαϊν μι napl τὸ mug καταχυχλοὺῦ λοξοῦ ὁμοιοτροπῶς ἡλίῳ καὶ σε--
Aug ᾿᾿Ιμνολοίδην. ὦ ΠΙυντικὸς nal "Enpavros ὁ Πυϑαγόρειος χινοῦσι
ba γὴν γῆν mil μήν yo μεταβατιχῶς, τροχοῦ δίκην ἐνζωνισμένην ἀπὸ
Aunapmv Anl ἐννειλὴς, πορὶ τὸ ἴδιον αὐτῆς κέντρον.
l. DIE WIDMUNG AN PAPST PAUL IH. 7
Inde igitur occasionem nactus coepi et ego de terrae mobi-
litate cogitare. Et quamvis absurda opinio videbatur, tamen quia
sciebam aliis ante me hanc concessam libertatem, ut quoslibet
fingerent circulos ad demonstrandum phaenomena astrorum, ex-
istimavi mihi quoque facile permitti, ut experirer, an posito terrae
aliquo motu firmiores demonstrationes, quam illorum essent, in-
veniri in revolutione orbium coelestium possent.
Atque ita ego positis motibus, quos terrae infra in opere tri-
buo, multa et longa observatione tandem reperi, quod, si reliquo-
rum siderum errantium motus ad terrae circulationem conferantur
et supputentur pro euiusque sideris revolutione, non modo illo-
rum phaenomena inde sequantur, sed et siderum atque orbium
omnium ordines et magnitudines et coelum ipsum ita connecta-
tur”, ut in nulla sui parte possit transponi aliquid sine reliqua-
rum partium ac totius universitatis confusione. Proinde quoque et
in progressu operis hunc secutus sum ordinem, ut in primo libro
describam omnes positiones orbium cum terrae, quos ei tribuo,
motibus, ut is liber contineat communem quasi constitutionem uni-
versi. In reliquis vero lihris postea confero reliquorum siderum
atque omnium orbium motus cum terrae mobilitate, ut inde col-
ligi possit, quatenus reliquorum siderum atque orbium motus et
apparentiae salvari possint, si ad terrae motus conferantur. Ne-
que dubito, quin ingeniosi atque docti mathematici mihi astipu-
laturi sint, si, quod haec philosophia inprimis exigit, non obiter,
sed penitus, ea quae ad harum rerum demonstrationem a me in
hoc opere adferuntur, cognoscere atque expendere voluerint.
Ut vero pariter docti atque indocti viderent, me nullius omnino
subterfugere iudicium, malui Tuae Sanctitati, quam cuiquam alteri
* Der Zusammenhang erheischt hier nothwendig eine Aenderung des
Textes, welcher in der überlieferten Lesart, die alle früheren Ausgaben bei-
behalten haben, ganz unverständlich ist. Es ist nach der Thorner Säcular-
Ausgabe connectat umgewandelt in connectatur und et vor magnitudines ein-
geschoben.
8 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
has meas lucubrationes dedicare, propterea quod et in hoc remo-
tissimo angulo terrae, in quo ego ago, ordinis dignitate, et litera-
rum omnium atque mathematices etiam amore eminentissimus
habearis, ut facile ἐπα autoritate et iudicio calumniantium morsus
reprimere possis, etsi in proverbio sit, non esse remedium adver-
sus sycophantae morsum. Si fortasse erunt ματαιολόγοι, qui, cum
omnium mathematum ignari sint, tamen de illis iudieium sibi
sumunt, propter aliquem locum scripturae male ad suum propo-
situm detortum, ausi fuerint meum hoc institutum reprehendere
ac insecetari: illos nihil moror, adeo ut etiam illorum iudieium
tanquam temerarium contemnam. Non enim obscurum est, Lactan-
- tinm, celehrem alioqui scriptorem, sed mathematicum parum, ad-
- modum pueriliter de forma terrae loqui, cum deridet eos, qui ter-
ram globi formam habere prodiderunt. Itaque non debet mirum
videri studiosis, si qui tales nos etiam ridebunt. Mathemata ma-
thematicis scribuntur, quibus et hi nostri labores, si me non fallit
opinio,. videbuntur etiam reipublicae ecelesiasticae conducere ali-
quid, cuius prineipatum Tua Sanctitas nunc tenet. Nam non ita
multo ante sub Leone X, cum in concilio Lateranensi vertebatur
quaestio de emendando calendario ecelesiastico, quae tum indecisa
hanc solummodo ob causam mansit, quod annorum et mensium
magnitudines, atıme solis et lunae motus nondum satis «dimensi
haberentur*: ex quo equidem tempore his accuratius ohservandis
animum intendi admonitus a pracclarissimo viro D. Paulo Episeopo
Senproniensi, qui tum isti negotio praeerat. Quid autem prae-
stiterim ea in re, Tuae Sanctitatis praceipue atque omnium alio-
rum doctorum mathematicorum iudicio relinquo; et ne plura de
utilitate operis promittere Tuae Sanctitati videar, quam praestare
possim, nunc ad institutum transeo.
οὐ * Die editio princeps — wie die spätern Ausgaben — setzt hinter Aa-
berentur einen Punkt. Die Thorner Säcular-Ausgabe hat dafür mit Recht
- ein Kolon eintreten lassen; das Anakoluth wird dadurch weniger auffällig.
— — un .. ..--. .
2. DIE EINLEITUNG ZUM ERSTEN BUCHE. 9
2. Die Einleitung zum ersten Buche‘.
NICOLAI COPERNICI REVOLVTIONVM
Liber Primus.
Inter multa ac varia literarum artinmque studia, quibus ho-
minum ingenia vegetantur, ea: praecipue amplectenda existimo
* In dem vorstehend abgedruckten Schriftstücke ist, obwohl das Origi-
nal-Manuskript von Copernicus vorliegt, die diplomatische Treue nicht fest-
gehalten. Mehrfache Gründe waren hierbei massgebend.
Zunächst wirkte entscheidend die Erwägung, dass das Manuskript nur
im Concepte vorliegt und in dieser Gestalt nicht für den Druck bestimmt
war; an einer Stelle fehlt deutlich die letzte Feile. Sodann ist — wie es zu
jener Zeit nun einmal allgemein Sitte war — die Interpunktion zum Theil
auch die Orthographie) ganz willkürlich behandelt. Manche Sätze sind mit
der ursprünglichen Interpunktion uns ganz unverständlich. Diese ist über-
dies von der unsrigen abweichend, so dass auch hiedurch dem Leser unnöthige
Hindernisse bereitet werden, wenn die unfertige äussere Form des Schrift-
stückes beibehalten wird. Bei der Schönheit des Aufsatzes würde es aber
geradezu als eine Versündigung erscheinen, wollte man den Leser abschrecken,
statt ihn anzulocken. |
Uebrigens kann, wer den genauen Text des Original-Manuskripts lesen
will, sehr leicht Befriedigung finden. Die Warschauer Ausgabe bietet näm-
lich einen facsimilisirten Abdruck und ebenso hat Hipler den Aufsatz mit
vollständiger diplomatischer Treue in seinem Spieilegium Copernicanum p.
120 ff. veröffentlicht.
Die orthugraphischen Aenderungen beziehen sich zunächst auf den
Gebrauch der grossen Anfangsbuchstaben. Während Copernicus die Eigen-
namen {Plato, Plutarchus, Ptolemaeus, Graeci) durchweg klein schreibt, hat er
dagegen den Worten Astronomia, Astrologia, Geometria, Sol, Luna u. a. grosse
Anfangsbuchstaben vorgesetzt. Bei der Schreibung all dieser Worte ist nun
der heutige Gebrauch durchgeführt. Ebenso ist durchweg das v an’ seine
Stelle getreten, wo es Copernicus, dem heutigen Gebrauche zuwider, mit «
bezeichnet hat; aus demselben Grunde ist.auch das y, welches Cppernicus
namentlich in dem Worte sydus mit Vorliebe gebraucht, in ὁ verändert:
Consummatiov, consummarerit, commtoda hatte Copernicus mit einem m ge- .
schrieben, bei inAaerendo endlich den Diphtong ae nicht gebraucht. Letz-
‚teres schien verändert werden zu müssen, weil in dem vorliegenden Aufsatze
«0 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
summoque prosequenda studio, quae in rebus pulcherrimis, et seitu
dignissimis versantur. Qualia sunt, quae de divinis mundi re-
volutionibus, cursuque siderum, magnitudinibus, distantiis, ortu et
occasu, ceterorumque in caelo apparentium causis pertractant,
ac totam denique formam explicant*. Quid autem caelo pulcrius,
nempe quod continet pulera omnia? Quod vel ipsa nomina de-
clarant: Caelum et Mundus, hoc puritatis et ornamenti, illud
caelati appellatione. Ipsum plerique philosophorum ob nimiam eius
excellentiam visibilem deum vocaverunt. Proinde si artium dignita-
tes penes suam de qua tractant materianı aestimentur, erit haec
longe praestantissima, quam alii quidem astronomiam, alii astrolo-
giam, multi vero priscorum mathematices consummationem vocant.
Ipsa nimirum, ingenuarum artiuın caput, dignissima homine libero,
omnibus fere mathematices speciebus fuleitur. Arithmetica”*, geo-
metrica, optice, geodesia, mechanica. et si quae sint aliae, omnes ad
illam sese conferunt. At cum omnium bonarum artium sit abstrahere
a vitiis et hominis mentem ad meliora dirigere, haec praeter incre-
dibilem animi voluptatem abundantius id praestare potest. Quis
enim inhaerendo iis, quae in optimo ordine constituta videat di-
vina dispensatione dirigi, assidua eorum contemplatione et quadam
consuetudine non provocetur ad optima, admireturque opificem
omnium, in quo tota felicitas est et omne bonum? Neque enim
frustra divinus ille psaltes deleetatum se diceret in factura dei,
Copernicus den Diphthong «e tiberall, wo wir ihn setzen, ausgeschrieben hat —
während er sonst, der Sitte seiner Zeit gemäss, den Diphthong ae stets nur
durch das einfache e wiederzugeben pflegt.
* Im Manuskripte finden sich — ein offenbares Versehen des Verfassers —
die Singularisformen pertractat und erplicat.
** Gopernicus hat die seiner Zeit gebräuchliche Schreibung Artithmetrica
gewählt, welche Form auch die Thorner Säcularausgabe aufgenommen hat.
Arithmetrica ist aus Aris metrica entstanden und dieses durch eine wun-
derliche Etymologie von Ares abgeleitet. Vergl. u. A. ein dem Copernicus
bekanntes Buch, das Trilogium anime des Johannes Wohlgemuth von Heils-
berg ΠῚ, 5: »Arismetrica....componitur ab ares, quod est virtus, et menos,
quod est numerus, quia tractat de virtute numeri.«
2. DIE EINLEITUNG ZUM ERSTEN BUCHE. 11
et in operibus manuum eius exultabundum, nisi quod hisce me-
diis, quasi vehiculo quodam, ad summi boni eontemplationem
perducamur? Quantam vero utilitatem et ornamentum reipublicae
conferat (ut privatorum commoda innumerabilia transeamus) per-
optime animadvertit Plato, qui in septimo legum libro ideo maxi-
me expetendam putat, ut per eam dierum ordine in menses et
annos digesta tempora in solennitates quoque et sacrificia, vivam
vigilantemgue redderent civitatem; et si quis, inquit, necessariam
hanc neget homini optimarum doctrinarum quamlibet praecepturo
stultissime cogitabit, et multum abesse putat, ut quisquam divi-
nus effici appellarique possit, qui nec solis, nec lunae, nec reli-
quorum siderum necessariam habeat cognitionem. Porro divina
haec magis quam humana scientia, quae de rebus altissimis in-
quirit, non caret difficultatibus. Praesertim quod circa eius prin-
cipia et assumptiones, quas Graeci hypotheses vocant, plerosque
discordes fuisse videamus, qui ea tractaturi aggressi sunt, ac
"proinde* non eisdem rationibus innixos; praeterea quod siderum
cursus et stellarum revolutio non potuerit certo numero definiri et
ad perfectam notitiam deduei, nisi cum tempore et multis ante-
actis observationibus, quibus, ut ita dicam, per manus traderetur
posteritati. Nam etsi C. Ptolemaeus Alexandrinus, qui admiranda
sollertia et diligentia ceteris longe praestat, ex quadringentorum
et amplius annorum observatis totam hanc artem paene consum-
maverit, ut iam nihil deesse videretur, quod non attigisset: vide-
mus tamen pleraque non convenire iis, quae traditionem eius se-
:qui debebant, aliis etiam quibusdam motibus repertis illi nondum
cognitis. Unde et Plutarchus, ubi de anno solis vertente disserit:
hactenus, inquit, siderum motus mathematicorum peritiam vineit.
Nam ut de anno ipso exemplificem, quam diversae semper de eo
* Das Manuskript hat hier perinde, welches in der ungewöhnlichen Be-
deutung statt proinde von Copernicus gebraucht und deshalb im Texte ver-
ändert ist.
12 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
faerint sententiae, puto manifestum, adeo ut multi desperaverint
posse certam eius rationem inveniri. Attamen” ne huiusce diffi-
cultatis praetextu ignaviam videar contexisse**, tentabo favente -
deo, sine quo nihil possumus, latius de his inquirere, cum tanto
plura habeamus adminicula, quae nostrae subveniant institutioni,
quanto maiori temporis intervallo huius artis auctores nos prae-
cesserunt, quorum inventis, quae a nobis quoque de novo sunt
reperta, comparare licebit. Multa praeterea aliter quam priores
fateor me traditurum, ipsorum licet munere, utpote qui primum
ipsarum rerum inquisitionis aditum patefecerunt.
* Der Satz: „Attamen ne huiusce difficultatis praetextu ignaviam videar
contexisse“ ist im Manuskript durchstrichen und dafür die Worte „Ita de aliis
stellis‘ an den Rand gesetzt.
Die -Warschauer Ausgabe hat den ausgestrichenen Satz ganz vollständig
in den Text aufgenoinmen und vor demselben auch noch die auf dem Rande
stehenden Worte eingefligt, welche unzweifelhaft die Stelle der ausgestriche-
nen Worte ersetzen sollten.
Die Thorner Säcular-Ausgabe hat nur die Worte Ita de altis stellis in den
Text aufgenommen und sie durch Beibehaltung des Wortes tentabo mit dem
Folgenden in Verbindung zu setzen gesucht.
In dem vorstehenden Abdrucke ist der von Copernicus ausgestrichene
Satz beibehalten worden, weil die Randbemerkung in den Zusammenhang
nicht passt. Copernicus hat, so scheint es, die Worte Ita de aliis stellis sich
nur vorläufig notirt, um sie bei einer spätern Redaction der Einleitung, zu
welcher er nicht gekommen ist, zu einem vollständigen Satze auszuführen
und in den Zusammenhang einzupassen.
** Das Versehen des Copernicus, welcher deutlich contegisse geschrieben
hat, ist in den Text nicht aufgenommen, sondern contegisse ist in contexisse
verändert, wie es auch die Thorner Säcular- Ausgabe stillschweigend gethan hat.
VORREDE. 13
Anhang.
Die von ÖOsiander untergeschobene Vorrede der
editio princeps.
Ad lectorem de hypothesibus huius operis,
Non dubito. quin eruditi quidam, vulgata iam de nomtate hy-
potheseon hulus operis fama, quod terram mobilem. solem vero in
medio universi immobilem ronstitwit, vehementer sint offensi pu-
tentque discsplinas hiberales rerte wam olım ronstitutas turbarı non
oportere. Verum si rem exurte perpendere volent, invenient auto-
rem huius operis nihil quod reprehendi mereutur commisisse. Est
enim astronomi proprium. historiam motuum roelestium diligenti et
artıifirtosa observatione colligere. Deinde rausus earundem. seu ἦψ-
potheses. cum veras assequi nullu ratione possit. qualescunque er-
rogiture et confingere, quibus suppositis udem motus ex geometriae
prineipis, tam in futurum, quam in praeteritum recte possint cal-
eulari. Iorum autem utrumque egregie pruestitit hie urtifer. Ne-
que enim necesse est. eas hypotheses esse veras. imo ne verisimiles
quidem. sed suffieit hoc unum. si caleulum observationibus congru-
entem exhibeant. Nist forte quis geometrine et optiwes usque udeo
sit ignarus, ut epieyclium Veneris pro verisimili habeut, seu in
rausa esse credat. quod eu quadraginta partibus. et eo amplius, so-
lem interdum pruecedat. interdum sequatur. (Quis enim non vudet,
hor posito, necessurio sequi. diametrum stellae in negıyeiw, plus
quam quadruplo, corpus autem ipsum plus quam sedecuplo maiora,
quam in ἀπογείῳ apparere. cui lumen omnis «aevi experientia re-
fragatur? Sunt et alia in hac disciplina non minus absurda. quae
in praesentiarum ezcutere nihil est neresse. Satis enim patet,
upparenfium waequalium motuum causas hant artem penitus et
simpliriter ignorare. Et si quas fingendo ezxceogitat, ut certe quam
14 I. SCHRIFTEN VON COPERNICTS.
plurimas excogitat, nequaquam tamen in hoc ezcogilat, ut ıla esse
cusquam persuadeat, sed tantum ut calculum recte instituant. Cum
autem unius et eiusdem motus, varıae interdum hypotheses 8686
oferant (ut in motu solis eccentricitas et epicyclium) astronomus
eam potisssmum arrıpiet, quae comprehensu sit quam facıllıma ;
philosophus fortasse ver similitudinem magıs requiret. Neuter ta-
men quiequam certi comprehendet, aut tradet; nisi divmitus ıllı re-
velatum fuerit. Sinamus igitur et has novas hypotheses inter veleres
nthtlo verisimsliores innotescere, praesertim cum admtrabiles simul
et facıles sint, ingentemque thesaurum doctissimarum observatio-
num secum advehant. Neque quisquam, quod ad hypotheses attınet,
quscquam certi ab astronomia ezspectet, cum ipsa nıhil tale praestare
queat, ne, si ın alum usum conficla pro veris arrıpiat, stultior ab
hac disciplina discedat quam uccesserit. Vale. |
B.
(Gutachten und Denkschriften.
1, Vnderrichtung der thumherrn vnd capitels des thumstiffte
Ermelant von wegen der zuspruche vnd beschweren, 820 sy wider
den durchlauchtigen hochgebornen fürsten vnd herrn hoemeister
etc. vnd seinen g. orden haben furzutragen. *
Zeum ersten thut sich das w. Capitel beklagen das In Ire
stadt Melsach durch des herrn ho. anwalde nach erlitenem krige
Im ende vnd anstant wider beider herschaft vertrag vnd recess
entweldiget ist vnd wievul die selbig stat Im krige erstmals von
herrn hoe. eyngenomen durch des hern Koniges krigsleuthe ge-
* Das Original, im Staatsarchive zu Stockholm aufbewahrt, umfasst
5 Seiten in 40 und führt die alte Aufschrift: „Querela Capituli contra magistrum
Albertum et o. ordinem super iniuriis irrogatis 1521 sub induciis belli.“
Wir haben in dem bez. Documente nicht eine Reinschrift, sondern das
Concept des Verfassers, welcher gleich beim Niedersehreiben Mehreres aus-
gestrichen und verbessert hat; Anderes ist später mit schwärzerer Tinte,
aber von derselben Hand, zugesetzt. Diese Correcturen sind jedoch in dem
vorstehenden Abdrucke nicht einzeln mitgetheilt, da die Zusätze eben nur
Verbesserungen, nicht eigentliche Varianten sind.
Der Name von Copernicus findet sich in dem Schriftstiicke nirgends vor;
allein die Schriftzüge stimmen mit der durch die Copernicanischen Briefe be-
kannten Handschrift des grossen Mannes vollständig tiberein. Ueber die
innern Gründe, weshalb die Autorschaft dieser Klage des Ermländischen Ka-
pitels gegen den Hochmeister Albrecht dem Copernicus zuzuschreiben ist,
habe ich mich bei dem ersten Abdrucke in m. „Mittheilungen aus Schwedi-
schen Archiven und Bibliotheken“ $. 5 ff. verbreitet.
16 1. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
weltiglich erobert, vnd haben dy eynwoner von neugen zwoen
thumherrn geschworen vnd also von kr. na! dienstleuthen dy ge-
melte stadt Melsach eyn zeit lanch gehalten biss das dieselbig
abermals durch den hern ho. feyntlich vberfallen auszgepucht,
In grunt verbrant vnd also ane allen eyd vnd holdung vnbesatzt
vnd vnversorgt verlassen Derhalben dy thumherrn darnach Im
kriege die stadt mitsamt dem gebietlie widerumme eyngenoinmen,
durch Ire amptleuthe vnd thumherrn dy vnderthane geregiret vnd
vndergehalten, gerichtet vnd alle oberkeit μοι οι, dy dörffer init
dieustleuthen besetzt vnd vor vberfall des krigsvolks beschützt,
In der stadt melsach eyn freyen eyn vnd anspruch gehat, da
auch vielmal benachtet, ‘das getreide Im felde vermittelst der
pawerun dienst vnd scharwerch. abgegraset, Der vischereyen ge-
braucht vnd genossen In welden honig auss den beuthen gebro-
ehen vnd genommen ane alle verhinderung Iedermenniges vnd
also geblieben biss zeum anstant, In welcher zceit des anstands
her peter von donen hauptman zcum braunsberg sich des gebiets
vnd des selbigen rogiments vnderfangen zu nachteil des wirdigen
enpitels dem dy eynwoner der stadt’Melsach biss uff itzigen tag
vd nyemands anders mit eyde vnd holdung verhaftet.
Zeum andern ist dergleichen dy stadt Tolkemith mitsanıt
dem gebiethe Im beyfride dem w. Capitel entweldiget vnd wiewol
dienelbige ntadt von des hern ho&. krigsvolk Im abeczoge von
elbing eyngenonmnen vnd geplündert haben doch balt darnach
uno allen schweren ano alle erbholdung ane alle ordenunge ader
vornorgung dy stadt vnbenratzt verlassen alleine dy eynwoner vff
dreybundert march gebrantschatzt welche so dy burger dy zeit
nifyyrlehten uleht vormochten, ‚hat heinrich doberitz der knechte
hauptanan zwene burgermeister Im abeezuge mit sich gen brauns-
hen ven gelnel weggefurt vnd die burger zu hantgelobde gedrun-
gen Ira bargermeolster mit gemelten III" mark zu freyen dem auch
ν΄ darmneh alno geneheen Derhalben dieselbigen Tolkemiter ΗΙ
αν nd andertenikeit den w. eupiteln sich gehalten oueh
DIE KLAGESCHRIFT GEGEN DEN HOCHMEISTER. 17
keyne ander herschafft oder oberkeit erkannt sein ouch durch
des capitels anwalt eynen thumherrn geregiret gespeiset vnd 80
vil moglich geschützt, biss zu der zceit des anstandes In welcher
zceit nemllich am sontag Misericordias domini her Caspar von
Schwalbach deutzs ordens gen Tolkemith gekommen vnd von eyn-
wonern eydespflicht erfurdert vnd dyselbigen In klener zcal nach
vilen wegern etzliche tage darnach genotdrenget zu schweren
Auch nach den heiligen pfingsttagen alle dorffer biss an dy fra-
wenburg zu schweren gedrungen Dyweil dan disz alles Im an-
standt vndt frieden gescheen vnd dy stadt durch dy brantschatzung
von feinden gefreyet, verhoffen sich dy thumhern vnd capitel daz sy
sich Irer furigen herschafft billich sullen anmaszen und geniessen,
Zcum dritten Nachdem dy dorffer Neukirch Carsaw vnd Kre-
besdorff ausz sunderlicher gabe itziger ko’ Mat von polen der
kirchen Ermelant zu leenrecht verlegen vnd etzliche Jare fur des
kriges anfang [τὸ czinss .dienst vnd pflicht gen der frawenburg
vnd nicht gen Tolkemit gethan, hat sich gemelter her Caspar
Schwalbach der selbigen mit der stadt Tolkemit ane einigen fug
der billickeit auch Im fried vnd beistant vnderwunden welche
dorffer widerumme zu furdern vnd zu sich zu bringen gemeltes
Capitel sich vorhofft gute gerechtickeit zu haben vnd das Im das
mit keiner bitterkeit solle gewegert werden.
Zeum vierden ob sich vielleicht erfunde das dy stadt vnd
gebiethe Tolkemith vom hern ho. redlich erobert vnd dem orden
bleiben solthe des sich doch gemeltes Capitel In keinen weg ver-
hofft, dyweil doch dy guther Codyn, Rebrig, Scherfenberg vnd
dy mole Haselau Im selbigen tolkemitschen gelegen etwan von
herren paul rusdorff hoemeister zu lehen verlegen vnd gehalten
vnd das Capitel solche guther mit allem recht durch einen vfi-
richtigen kauf vom grossmechtigen hern Jorge von Baisen marien-
burgschen woywoden mitsamt dem guth Baysen zu sich gebracht
vnd viel Jare In geriglichen besitz gehalten hat gemelter her Caspar
Schwalbach dye selbigen guther mit keynem recht dem Capitel
n. 2
18 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
entweldiget vnd sollen auch zu recht widerumme eyngereumeth
vnd abgetreten werden.
Zeum Vunfiten beklagt sich das Capitel dergeleichen von
gemeltem guthe Baysen Im wormeditschen gebiethe gelegen wel-
ches von anfang seyner anlegung allwege eyn frey lehnguth ge-
wessen vnd vom Capitel durch eynen kauff wie gemelth erlanget
In dem auch gedachter her Jurge von baiszen nachmals eyn zu-
trith eyns widerkauffs zu haben befunden das alles unangesehen
hat der her ho. dasselbige guth mit der stadt Wormedith eyge-
nommen vnd biss zu disser zceit dem Capitel furgehalten dyweil
aber das Capitel erbotig alle dienst vnd pflicht szo Im da von zu
tun eiget.seinen f. g. oder weme zur zceit ἐγ uberickeit geburen
wirt lautss der hantfest zcu leisten trostet sich dasselbig Capitel
solche guther sollen In widerumme eyngereumet werden.
Zeum Sechsten furdert dergleichen das W. Capitel dy guther
Eldithen vnd Cleynenberg Im Wormeditschen gebiethe gelegen dy
auch freie Ichnguther allwege gewessen vnd zum teile durch
einen vffrichtigen kauff an gemeltes Capitel rechtlich gekomen
auch etzliche laro geriglich besessen Nu aber des besitzs durelı
des herrn ho. anwalde eutsatzt, verhofft sich widerumme solle zu
recht widererstattet werden mit angehofter erbitung aller pflicht
In masen vor angezeigt.
Zeum Siebenden Nachdem eyn anteil der molen Scholiten
Im gutstetschen gebiethe gelegen ader da von acht march her-
liches eziuses von desselbigen rechten erben dem Capitel erblich
vnd ewiglich verligen vnd abegetreten, welchs auch dasselbige
Capitel viel Jare gebraucht vnd besessen dergleichen das dorff
hankendorff daselbest gelegen auch durch ceynen kauff von den
rechten Erben an das Capitel gekomen hat sich der pfleger zur
gutstat mit keinem schein der billickeit dieselbige guther dem
Capitel furzuhalden vndernunmen vnd sollen zu rechte demselbigen
Capitel wie erbenther bleiben vud eyngereumet werden das sich
och gentzliei sten.
DIE KLAGESCHRIFT GEGEN DEN HOCHMEISTER. _ 19
Zeum achten Das dorff Steinberg Im allensteinschen gelegen
ist vom Capitel etwan dem thumherrn zur gutstat mit allen nutzung
verlegen mit diszem bescheide das sy etzliche begencknusz Jer-
lich halten vnd ander gotsdienst da von thun sullen dy auch Ire
vrkund οἱ) d£. wachs davon dem Capitel jar jerlich vberantwort,
dyweil nu disz dorff gemelte thumhern zu genissen nicht gestattet
auch gemelte pflicht gantz nachbleiben vud In kenen weg ge-
halten konnen werden darzcu auch dy selbig thumherrn den fein-
den Im krige vndertenig worden, soll disz dorff widerumme zeu
hausz allenstein dahin es anfengklich gehorig widerumme zusten-
dig gefunden werden darimme doch der pfleger zur gutstadt das
w. Capitel behindert vnd dy eynwoner des dorfis mit gewalt zu
underhalten vnd zu genissen sich vndersteet.
Zeum neunden thut sich das Capitel erklagen das sy vorm
jare In der czeit szo dy keutelbriefe aufgegeben sein IX brife
etzlichen burgern zu Tolkemith dy Αγ zceit dem capitel vnder-
tenig vff gewonliche ezinsz haben verlegen dy auch krafft der-
selbigen der fischereyen gebraucht vnd szo der czinstag ankom-
men hat her Caspar Schwalbach dieselbigen burger genotdrangt
Im den keutelczinsz abezulegen, vnangesehen das dieselbige vi-
scherey der keutel dem gebithe vnd oberickeit Tolckemith In
keynem weg zustendig oder verhaftet daneben hat auch vielge-
melter Caspar Schwalbach das Capitel andere Irer gerechtickeit
szo sy auszerhalb der herschaft Tolkemit mit eynem grossen garn
Im habe zu vischen mit allem rechte genossen mitsamt dem czinsze
vnd aller nutzunge beraubet vnd dy fischer zu tolkemit Ime den
ezinsz zu ueberreichen gedrungen, wiewol er sich sunst der
wasser gerechtickeit nicht vndersteet welches erhobenen cezinszes
widererstattung vnd das sulchs vortmehr nachbleibe thun dy
thumhern fleissig synnen.
Zuletzt beclagt sich das Capitel das her peter von donen
hauptman zcum braunsberg In dorffern des melsackischen gebieths
dy heuszer vud scheunen lest abebrechen vnd in seine guther
2%
20 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
ader wo es Ime gefellig wegfuren zu merklichem abebruch vnd
verwüstung der dorffer Dyweil nu der vertrag diszes anstandes
methe bringet das dy sach den eyngenommenen fleck zu erkent-
nisz der entschideshern soll ansteen νη also In eyn verfassung
gebracht will sich das Capitel versehen das solche vbung her
petern nicht geczyme vnd bitten das er zu erstattung der gebewde
gehalden vnd In weither solchs zu vben nicht gestatet werde.
Diszer obangezeigt beschweren vnd artikel thun sich dy wir-
digen herren des Capitels zcu Ermelant zcu königlicher Irleuch-
tickeit von Polen geschickten vnd hochwirdigen rethen In diser
tagefahrt zu graudentz versammelt kleglich beclagen mit ange-
hefter demutiger beth Ire genaden vnd herlickeiten wollen dar ob
mit dem hern hoemeister ader seiner f. gnaden geschickten der-
massen handeln vnd verschaffen das In dy steth vnd fleck 520
der kirchen Ermelant wider dy vortrege szo in diszem anstand
vffgericht auch sonst wider billickeit wy ob angezeigt abegedrun-
gen vnd furgehalten worden widerumme abegetreten vnd eynge-
reumeth darczu ander gebreche 820 auch angezeiget der billickeit
nach gewandelt werden das will dasselbige Capitel czu Iren
genaden vnd h. mit Iren schuldigen pfliehten zu verdienen nicht
nachlassen.
2. DIE DENKSCHRBIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 21
2. Die Denkschriften über das preussische Münzwesen.
a) Das Gutachten über die Verbesserung der
preussischen Münze
dem preussischen Landtage auf der Tagfahrt zu Graudenz
im März 1522 überreicht. *
** Muncze wyrdtt genennett geczeichennt Goldtt, adir Sylber,
domyte die geldunge der koufflichenn adir vorkoufflichenn dinge *”*
m nn
* Abgedruckt aus dem Original-Recess des Danziger Stadtarchivs,
welcher die Verhandlungen des Preussischen Landtags aus den Jahren 1515
—1523 enthält.
Bisher kannten wir den Inhalt des Copernicanischen Miinz-Gutachtens
nur aus dem Abdrucke bei Schütz historia rerum Prussicarum (δ. 150—482),
welchen auch Hipler in sein Spieilegium Copernicanum aufgenommen hat.
Schütz sagt selbst, er habe den Aufsatz des Copernicus „von Wort zu Wort“
wiedergegeben und die Vergleichung mit dem wiederaufgefundenen Originale
erweist die Richtigkeit seiner Angabe. Schlitz hat wirklich keine wesentlichen
Veränderungen vorgenommen, wohl aber den ganzen Aufsatz sprachlich und
orthographisch nach dem Schrift- und Sprachgebrauche seiner Zeit umgewandelt.
Ob wir in dem Landtags-Protokolle selbst eine diplomatisch treue
Abschrift des Copernicanischen Gutachtens besitzen, ist aus mehreren Grlin-
den kaum anzunehmen; e8 scheint sich der Schreiber vielmehr mancherlei
sprachliche und jedenfalls auch orthographische Aenderungen erlaubt zu
haben. Was jedoch dem Abschreiber angehört, ist gegenwärtig nicht zu be-
stimmen. Es ist deshalb der Abdruck ganz getreu nach dem Manuskripte ge-
nommen. Nur die Abkürzungen für die Bezeichming der Münzen und Münz-
werthe sind nicht beibehalten, um das Verständniss nicht unnöthigerweise
zu erschweren.
»* Den cinzelnen Hauptabschnitten des Anfsatzes sind — wohl schwer-
lich vom Verfasser selbst — in lateinischer Sprache Randbemerkungen beige-
fügt, in denen der Inhalt des Abschnittes angegeben wird. Der Vollständig-
keit wegen sollen sie an den betreffenden Stellen unter dem Texte mitge-
theilt werden.
Neben der ersten Zeile stehen die Worte moneta quid sit definitur.
555 In dem Abdrucke bei Schütz ist das Wort dinge ausgefallen.
22 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
geezalett werdenn, nach einsatezunge eyner Itzlichenn gemeyne,
adir derselbenn Regirer. Hierausz ist zeuuomercken, das eyne
maesz ist die werdirunge. Nu ist von notenn, das eyne maesz
habe einen festen und bestendigen standtt. Denne wo das nicht
gehaltenn, folgett van notenn, das dye Ordnunge eynes gemeynen
nutezes vorrucktt, ouch die kouffer und vorkouffer mannichfaltig
betrogenn werdenn, alsze wo die Ele, der Scheffel, adir Gewichtt
nichtt eynen gewissenn stant behilde. Dyeser gestaltt wyrt vor-
standen eyne maesz der achtunge unnd werdyrunge der muncze.
*Unnd wyewoll dieselbige achtunge der muncze sich grundet
in die güte der Materie, das men nennet das kornn oder grann,
istt dach von notenn eynen underscheitt zeu vormerckenn der
wird unnd der achtunge, dann eyne Muncze mag groszer geachtett
werden, dann die Materye, darinne sie ist, und’* widderumben.
***Hiernebenn ist zeumerckenn dyc ursache der Munczen
eynsatezunge, welche von notenn gewesen. Dann wyewoll eynn
iglich dinck mochte gewechseltt werdenn, an Gold und silber,
alleyne noch der Gewichtt, noch deme ausz gemeyner vorwyllunge
der menschen das Goldtt und Sylber allenthalben teuerbaer ge-
rechennt.
**** Doch dweyle es gantez unbequeme gefunden, die Gewichtt
allewege bey sich zeu haben und ouch die lauterheit des silbers
unnd goldes zeuerkennen, ist von den menschenn vor das beste
angesehenn und uffgesatezt, das eyne Muncze mit eynem geme-
nem zceichenn zoltt geslagen werdenn, ausz welchem zeeichen
kundick zolde seynn, das die Muncze reclıttfertige teyle ynne
habe des goldes adir Sylbers. unnd die statthafftickeit des zceichenns
den getrawen befeste.
* Aliud est valor monete, aliud est ertimatıo.
** Schütz hat vor widderumben noch eingeschaltet : also, wodurch das
gegensätzliche widderumben allerdings schärfer hervorgehoben und der Ge-
danke verständlicher wird.
“** Quare es signatum institutun stt.
“nr (Onare monele signum imprimitur.
2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 23
"Nu ist zcuwyssenn, das die rechtfertige- und gleichmesige
achtunge der Muncze ist, wenn sie gaer wenigk mynder golts
adir Silbers inne hatt, dan mit derselbigenn mochte gekoufft wer-
den, alze nemelich zo fyle do wynniger alze vor denn kosten,
unnd lonn der Muneze von notenn were abecezuczyhenn, dann das
zceichenn zall der Materienn ouch etezwas wird zeufugenn.
**Dycse achtunge der Munceze mag dreyerley weisz vorruckt
werdenn. Zceum erstenn im graenn, zo alleyne die Materie
fehel *** hott, als nenlich, wan in geburlicher wichtt der Munczen
dem Silber zeu fyl ertez zcugesateztt ist. Zeum anderenn, zo die
gewichtt fchel”*** hott, wyewol der zeusatezt adir graen rechtt-
fertig istt. Zeum dritten, welchs das irgeste ystt, szo die beden
fehel “”*** beynander seynnt.
+Es kaun ouch die Müncze in vorachtunge kommenn aus der-
selbige unınesigen fylheit, wo zo fyle Silbers vormunezett wirdtt,
das das Roe Silber von den leuten mehe dan gewonlich bogert
wirdtt, dann dodurch nympt abe die achtunge der Muncze, wen
ich mit derselbigenn nicht zo fyle Silbers kann kouffen, als sye
in sich selbstt hott, unnd befinde als denne eynen groszeren nutez,
das ich die Muncze smeltze und tylge.
++ Hieentkegen ist nodtt, das men nichtt mehr Muncze slae,
bis zo lange sye sich mit der wirde des Silbers vorgleiche.
+770Ouch wirdt die Muncze von jr selhst umwertt, zo sie ausz
langem gebrauch vernutezet ist. Des zceichenn yst, Szo in der
Munezc ctlicher maesz merklich wynniger silber befunden wyrdtt.
‚rrrr Dantttrr zeu wandelen, szall die Muncze vormachett
δ Que sit tust ac debita extimatin eris signati.
ı* Estimatio monete trıifarie corrumpitur.
"4. Schütz: fell. *3+*% Schütz: scheel. "109% Schlitz: fell.
+ Tilitus et leuipensio monete unde nonnunquam trahat originem.
++ Vilitati monete ex cqusa predicta qualiter occurrendum.
++ Alia causa vilitatis monete.
+44 Remedium contra hanc vilitatem.
+444+ Schütz kommt dem Verständnisse zu Hülfe, indem er dan in das
verwandelt.
24 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUNS.
und vorneuett werdenn. Wo men nu neuwe Muncze machen wyll,
ist von notenn,* dye alde gantez zeuuorbientenn, unnd das
mann in dem Muntzezhausse vor die alte Muncze neue gebe, denn
die sye hin eynbrengen, und das nicht noch foriger achtunge der
alten Muncze, szunder noch der Wyrde des sylbers, das in jr
befundenn, unnd wo das nicht geschicht, wyrdtt die alde vorgiff-
ten die Achttbariekeit der neuen Munezc ’aus ’ zeweyerley ursache.
** Dann wo sie myt der neuen vormesschett, wirt der gebur-
lichen gewicht in der sunnme abbebrechenn, und wo denne ouch
die Muntez in der fylheit zeu sere zeunympett, wirtt folgen das
vor hin ist gesagtt. Uber all erfindett syeh der grosste
gebrech, und ein unleydelicher Irthum, wo der Lan-
desherre adir die Regirer der Lande, adir der ge-
neynen eynn gewyn suchen ausz der Munezunge.,
als nemlich, wan sye der forigenn unnd ganckbaren
Muntceze eyne neuve Munteze zeugeben, die im grann
adir im schrott unfulkommenen ist, unnd doch in
der achtunge mit der forigen vorgeleichett wirdtt.
Dann solicher betreugett nicht allein dye underta-
nenn, bszunder ouch sich selbst, in deme das er sich
freuwett eynes zceitlichenn nutezes, der zcu macl
jgering/*** yst und gaer kleynn, **** nicht anders dann ein
kariger Agekerman, der boszen szamen seeft, do myt er dem
gutten spare, der wirt***** widderumben meher, das er gescct
hott. Dis uber vorwustett die wirdiekeit der Munceze gleich wye
rathe, adir ander unnkrautt das getreyde, welchs zo es uberhant
* Bei Schütz sind die Worte ist von notten durch ein Versehen aus-
gefallen und ist der Satz dadurch unverständlich geworden.
** Ratio dupler unte dictorum.
*** Schiltz hat hier das Wort gering cingeschaltet, was zu billigen ist;
irgend ein Wort dieser Bedeutung ist hier ausgefallen.
ἘΦ. 5. Similstudo.
”*** Schtitg hat, "= sständlicher zu machen, hinter wirt
noch dio Wo
2. DIE DENKSUHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 25
nympt, unnd Spaett wirtt befundenn, mag es der Herre nicht
‚liderlichen bussenn adir abewenndenn, ane eyne andere beswe-
runge der underthane, ouch nieht ane seine ungelymp, dweyle er
ıdasselbige geursachett.
* Nu wollen wir zeu meherem vorstentnisse eyne anezeygunge,
und Exempel geben vonn unnser preuscher Muncze, die bisher
myt fast fylenn gebrechenn ist wandelbaer wurden. Dieselbige
Muncze ist genge unter diesen namen, alze Marek, Schoett ete.
unnd under denselbigen namen gebraucht /mer/** ouch den ge-
wichtt, eine marg lotige mach ein halb , und Ill scet machen
I uneze etc. Aber die mark ann der zcaell wirt gerechent uff
LX schillingen in der Muntez. Szo wirt die preusche muntez ge-
braucht in schillingenn, Groschenn und heller. Es erfindet sich
aber, das, die nu Groschen genennet werdenn, vormals seint schil-
linge gewesenn, unnd derselbigenn acht marg haben inne gehabtt
Ι 2. feyn Sylber, das seint zcewe. marg lotiges, welches sich ouch
ausz jrer Materye erfindett.
***Dann jr graenn ist ausz der helfite Sylber und Koppfer,
unnd dieselbigenn VIII marg zeu LX in der zcaell, wegenn fyl na
z6we ΤᾺ, die sein gehesenn wurdenn neuwe schillinge, und jre
marke seint genennet neuwe adir gutte marck. Dann doneben
seynnt gewesen andere alde schillinge, unnd derselbenn alde
marck, adir geringe marg, diese seint an der wichtt mit den
_ neuwen eyntrechtick gewesen, aber noch der gütte underscheden
uff die helffte, das ist halb zo fyle werdtt, dann jr zcusatezt ist
gewestt alleyne noch dem firden teyll silber, und der XVI marg,
die IIII ΝᾺ gewogen, habenn inne gehalten I €. feyn Sylber, das
seint zcewe marg lotiges. Daer noch im vorwandelunge des stan-
* Declaratio predictorum et applicatio ad monetam terre nostre.
** Um den corrumpirten Text des Original-Recesses verständlich zu
machen, ist men hinzugefügt worden. Schütz hat denselben Zweck dadurch
zu erreichen gesucht, dass er ıwird einschiebt.
*"* Hinc origo bonarum marcarum, φείδια adhuc ulimur in libris civilatis,
26 1. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
des dieser lannde, 820 denn Steten zeugelossen Muntez zen sloenn,
ünd sie jrem neuen priuilegio folge tetenn, hott das geltt zcuge-
nommen an der fylheitt, nichtt aber ann der gütte. Dann do hott.
men angefangenn, dem fünfltenn teyle silber, IIII teyle kopper
zousatezt zeugebenn, bis zo lange die ınarck lotiges. vor X marck,
unnd eyn 64. feynn silber vor XX marck ist gekofftt wurdenn. Nach
deme aber neben der neuwenn Muntez ouch die alte eynns teyla
ist gegangenn, hott sichs erfolgett, das die forigenn neuwe schil-
Ἵϊηρο seint schöter wurden, zo das XXIII uff eyne geringe marg
seint gerechent, dann I marck der gemeynen neuwen gemuneze-
ten schillinge in der zeael LX ist nicht file besser gewesenn,
denn die XXIII.” Dornoch aber zo dieselbigenn schöter ouch
vorswunden, dorumben das sie noch jrer achtunge auch in pom-
meren unnd in der marke angeneme unnd ganckbaer waren, hott
men vor gut angesehenn, sye widderumben inns landt zeuzeyhenn,
durch eyne satezunge adir erhohunge uff eynen groschenn, das
seint III schillinge, welch ein grosz Irthum gewesen, und nicht
fast rumlich sollich eynem trefflichenn Raedtt, gleich ob sie sich
jrenn eigenenn ubels hettenn gefreuwet, und preusen nicht hett
mogen seynn ane die groschen 520 sie doch nicht besser waren
dann XV heller, unnd ane dye sonst uberflusigk gnuck Muntez
in preusen waer. Demenoch seint die groschen ungeleich gewe-
senn denn dreyenn schillinge an der gutte, im γ5 55 adir VI!
teyli. Szo sie aber der irrigen 'satezunge noch gleich werdt ge- ΄
achtett seyn, haben sie erniddertt die wirdiekeit der schillinge,
unnd die gebrechliche achtunge des yormischtenn geldes mit der
gütte vorworren. Derhalbenn hott von tage zeu tage die achtunge
des geldes meher unnd mere abgenommen, unnd dennoch hott
men von dem munezenn nicht wollenn abestellenn, unnd zo die
kosten nichtt wolde ausztragenn, das man eyne. gleichwirdige
* Schlitz hat des
2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 27
Munteze myt der forigen hette mogen slaenn, ist sye fuer und
fuer geringer wurden, alzo das sye auch der abesteygende ach-
tunge nicht genucksam. Daerumbe zu die letezste Munteze allwege
der forigenn an die gutte ungemesz gewordenn, hott auch dye
letezte stettlich die forigen achtunge zcustoret und auszgedrun-
genn, bisz zo lange die achtunge der schillinge myt, der gütte
der groschen sich hott vorgleichett, und das nu XII marck geringe
vor eyne marg lotiges, unnd XXIII marck vor I . Silbers wer-
denn geguldenn. Dennoch ist keyn uffhorenn, wie wol sich die
schillinge mit den groschen noch der achtunge vorgleichett, zo
folgenn nu noch neuwe groschen, die zcum wynnigesten am
schroet fehel habenn, dann dieselbigen XXVI marg in der ge-
wicht II&. haben 1 Δ Sylber. Was ist nu anders zcuwartenn,
dann das men in kurezenn I €. Sylber vor XXVI margk, unnd
die marg lotiges vor VIII marg wirdt mussen geldenn, wo es nicht
vorkommen wyrdtt. Alzo trefflichem gebrechenn ist underwurffen
die preuss. Muneze, unnd do durch das gancze lanndt. Alleyne
die golttsmede nemen genys ausz des Landes schade und ab-
nemen, 820 sye die gütte des geldes zeu sich brengenn. Dann
ausz dem hauffen vorlesenn sie die alte Muntez, doraus sye das
Silber schedenn und vorkouffen, nemen stets widderumben ander
Muntcz meh silbers von unvorstendigenn folck. Szo dann solliche
alte schillinge ganntcz undergangen, lesenn sye ausz die denen
negst seynn, gleich wie den waysen ausz den drespen. Es fur-
dert die nodtt, das diese gebrechen gereformirt werden, inn zcey-
ten, ehe das eynn grosser fall geschitt, das zeum wynigesten
eynn €. silber uff XX mark, unnd die marg lotiges uff X marck
wurde gebrochtt, unnd dasselbige bestendick gehaltenn, noch ob-
‚ angeczeigter weysze. Nu wollen wir ein Exempel anczegen, wie
sollich reformationn gescheen mochte. Zcum erstenn, das nur
eyne stelle κοῦ Münczen werde angesatezett, do die Muntez nicht
im namen einer statt, adir uff ir gebreech, beszunder des ganczen
28 1. SCHRIFTEN VON COPERNICUN,
landes wurde geslagenn, unnd das weytre ane gemeynen Raadtt
unnd zculossz Lande unnd Stette keyne neuwe Muntez wurd auff-
gerichtt, das ouch dureh ein bestendick deereet vorwaret. wurd,
das ausz eynem €. feynes Sylbers nicht meh dann XX marg
‚wurdenn geslagen, in folgender weysze. Zeum schilling zoll men
nemen III ##. kopper, unnd 1 4 fein silber, wynniger eine halbe
unntez, adir zo fyle es von notenn vor den kosten der Munczer
alleyne abeezuezihenn. Dis smeleze men in eynen klosz, und
men schrote dar ausz XX marg schillinge, welche im kouffe
werden eynnbrengenn 1 9%. silbers, das scint II marg lotiges.
Daer ezu mocht men ouch slaenn Schöter von zeween %. koppfer,
und I . wynniger eine halbe untez silbers, vor XX marg, in
XXIII vor die marg geschrotett. Ouch möchtenn vor dye schil-
linge halbe schillinge gemunezett werdenn noch foriger rechnunge,
dor V vor I schoectt ginge, unnd eyner vor ΠῚ der itezigenn heller
gewechseltt wurde. Szo aber der Muntezslag angefangenn wurd,
muste der gebrauch der altenn Muntez gantez vorboten und nid-
dergelegtt werdenn, und das men im Muntezhause vor XIII mark
des aldenn geldes, zcale X mark der neuen schillinge adir Scho-
ter. Disenn schaden muste men eyn mol tragen, do myte ein
grosse frome und bestendiger nutez zeuwuxse unnd cs zold genuck-
szam, das die Muuce in XXV adir meher Jarenn ΟΥ̓ mol vor-
neuett werde. Dis ΒΟΥ unns vonn der Mutez zcu eyner beramunge
gesagtt, welch eynem Jedenn bas vorstendigenn zeutateln adir
ezubesserun zoll underworffenn szeynn, in masenn sich ouch myt
der Zceidt neuwe felle bogebenn.
1519.
Das Landtags-Protokoll, aus welchem das vorstehend abgedruckte Münz-
Gutachten des Copernicus entnoinmen ist, beginnt mit den Worten:
2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 29
Im Jare unnsers herren tausennt VXXII ist durch Koe. Ma! zcu Polenn
eyne gemeyne tagefart uff denn tay Montay nach Reminiscere eyngesuteztt. Do-
selbsgest hin τῷ konicklichen namen seindt verordnet etv.....
Nach sollichem vorgeben kove. maiestat geschickten seint in
dem mittel der rete dieser lande zcu preuszen die hochgelur-
ten, achtbarenn und wirdigen herrn Nicolaus Koppernick der
geistlichen rechte doctor unnd Magister Tydemannus (isze
thumherrn des stifftes zcur Frauenburgk und des erwirdigen
in got vaters und herrn Fabian, bischoffs zcu Ermelandt ver-
ordnete und geschickte irschenen...ceeenereee
Die Verhandlungen über die Müinz-Angelegenheit begannen erst am vor-
letzten Tage der Woche. Der Einleitungs-Passus des Protokolls lautet:
Freytags dornoch ist zwischen Kn. Reteun aus der Cron und dieszenn Lan-
denn zw preussenn merkliche handlunge furyenommen von wegen der muntcze,
do denne der herre bischoff vonn Leslauw fyle und munnichfaltige rede yehaubtt,
erczelende die geschicklickeytt zo wol der polynschen, littauschen als preusischenn
muntze anczyhende dye grosse teurbarkeit des sylbers und wo men eyne neue
muncze slaen soltt, wolte die not fordern.....
Der Mittheilung der Copernicanischen Denkschrift über die Münze gehen
unmittelbar vorauf die nachstehenden Bemerkungen:
Vnd zo denne die geschickten Thumherrnn von der frauen-
burg bey diesen handel Im Rate gewesenn do denne ermeldet
ist, das der Achtbare unnd Wirdige Herre Nicolaus Copper-
nick sich ettwan mit hogem fleysse in dieser sachenn bekommret
und eyne uussatzunge gemacht, haben die Herrn Rete begertt
das seyne Wirde Inenn dieselbige gunsticklichenn wollt myte-
taylen und der sachenn zw gutt nicht vorbergen. Darinne sich
seyne Wirde yutwillick heti finden lossenn V'nnd ist in kegen-
wertickeit Ko" Rete gelesen wurden.
Erimius ac multe eruditionis vir Nicolaus Copernicus sequentem modum
cudendi monetam ad peticionem Consiliariorum harum terrarum olim elaborabat
in prozximis istis Comiciis autem addicione quadam fucta absoleit. Utinam ill,
quorum interest, huic negotio tandem Colophonem adderent, ne hoc malo terra
prutena funditus perderelur.
‘Muncze wyrdtt genennett geczeichenntt Goldtt adir Sylber
domyte die geldunge οἷο. ete.....
30 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
b) Die Denkschrift über das preussische Münzwesen
in lateinischer Sprache.
Vorbemerkung.
Die nachstehend abgedruckte Denkschrift des Copernicus über das
Preussische Münzwesen ist eine spätere Ueberarbeitung des dem Preussischeu
Landtage im J. 1522 in deutscher Sprache mitgetheilten Gutachtens. Aus
Form und Inhalt ersieht man, dass dieses in lateinischer Sprache abgefasste
Schriftstlick flir weitere Kreise berechnet war. Wie eng ces sich in den
Grundgedanken an das deutsche Gutachten anschliesst, bedarf keiner Aus-
führung; die Einleitung ist fast wörtlich übersetzt.
Auch die lateinische Denkschrift ist uns nicht von der Hand des Co-
pernicus selbst erhalten, sondern durch eine gleichzeitige Abschrift, welche
gegenwärtig in dem Geh. Archive zu Königsberg aufbewahrt wird.. Sie ist
von einem langjäbrigen Amtsgenossen des Copernicus angefertigt, dem Dom-
herrn Felix Reich (+ als Domcustos 1. März 1539). Bisher hatte mıan ganz
irrthümlich diese Copie dem Sekretair des Bischofs zugeschrieben (zuletzt
noch Hipler, welcher den Namen „Valentin Steipnick“ hinzufügt.) Abgesehen
von dem — unten mitgetheilten — Vermerke auf dem Titelblatte lässt sich
die Handschrift, von welcher die Copie gefertigt ist, aus beglaubigter Schrift
als die des Domherrn Reich mit Bestimmtheit nachweisen.
Reich war oftmals in den Jahren [528 --- 1530 (in Gomeinschaft mit
Copernicus) von Bischof und Capitel zu den Preussischen Landtagen de-
putirt worden, um die verwirrten Münzangelegenheiten der Lande Preussen
ordnen zu helfen. Für diesen Zweig seiner amtlichen Thätigkeit hatte er
sich nun eine Sammlung verschiedener auf die preussische Münzfrage bezüg-
licher Documente angelegt. Unter ihnen nimmt die Denkschrift des Coper-
nicus die erste Stelle ein. An dieselbe schliesst sich in dem Reich’schen
Convolute zunächst ein Aufsatz über das Münzwesen, welchen der Sekretair
des Künigs von Polen Justus Ludovicus Decius im J. 1526 verfasst hatte
(von F. Reich mit der Aufschrift verschen: Jost! Ludowici Decii de monete
eussione racıo.) E8 folgen dann drei Copieen aus der herzuglichen Kanzelei
und zwar a) „Antwort den Rethen Kyl. M! zu Polen der muntz halber
geben Dantzik am 17. tay Maij 1526.“ Ὁ) ein Bericht über die Verhandlungen
in der Münzsache auf dem Landtage zu Rastenburg (von Reich registrirt
als „Decreta comsciorum principis de moneta 1527 Rastenburg.“) 6) eine In-
struction in der Münzsache für die Gesandten des Herzogs bei dem Polni-
2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 31
schen Könige datirt 5. November 1526. — An diese Schriftstlicke hatte Reich
ferner die Copie eines Briefes ungeheftet, welcher von ihm bezeichnet ist
als „Epistola ad Ludowicum Decium Ciuem Cracoviensem de monete restitu-
tione 1526 per Consiliarios prussie.“ — Den Schluss des Convoluts macht ein
Bogen Concept von F. Reich geschrieben und stark alterirt, überschrieben
und registrirt „Vefeynigung mit den muntzherren wie die prewsche muntz sol
geschlagen werden,“ datirt Thorn Donnerstags nach S. Maria Magdalenen Tag
1525. (abgedruckt bei Lengnich Gesch. ἃ. Preuss. Lande I, doc. nr. 21 und
zwar unter Beobachtung der sämmtlichen Correeturen, Zusätze und Abstriche
des Reich'schen Conceptes). — Auf der Rückseite des Titelblattes (ebenso auf
dem letzten Blatte) finden sich aus dem Frauenburger Capitels-Archive noch
einige auf die Münzfrage bezügliche Notizen.
Die Vorderseite des Titelblattes enthält die Aufschrift „Monete cudende
ratio.“ Darunter stehen die Worte per Nicola..; diese sind jedoch durchstricheu
und die Stelle, wo der Name von Copernicus gestanden, ist durch Insektenfrass
entfernt. Ausserdem findet sich auf dem Titelblatte noch folgender Vermerk,
welcher nachmals {aber nicht viel später) durchstrichen worden ist:
hec de Moneta Collectanea
dentur post mortem mean
d. Nicolao Coppernic δὲ quid forte rebus suis
prodesse poterint
felix reich scripsit
1538.
Augusti 18.
Octobris 18.
Der in dem vorstehend bezeichneten Convolute enthaltene Aufsatz von
Copernicus ist ganz von einer Hand geschrieben und vun derselben Hand
mit Correeturen, Zusätzen und Tilgungen versehen. Dass auch sie’ von Cuper-
nicug herrülhren, dürfte wohl kaum einem Zweifel unterliegen ; sie sind mit
der Freiheit gemacht, wie sie nur dem Autor selbst zustehen konute. Man
hat deshalb auch, durch die Aehnlichkeit der Schriftztige verleitet, bisher
allgemein geglaubt, dass die Verbesserungen der Reich'schen Abschrift von
Copernicus eigenhändig hinzugefügt seien.
Was die Zeit der Abfassung der Copernicanischen Denkschrift betrifft,
so wird man nicht fehl gehen, wenn man sie in die Jahre 1526-1528 setzt.
Die letzte Redaction — wie sie aus den mit anderer Tinte geschriebenen
Correcturen ersichtlich ist — muss jedenfalls vor September 1529 geschehen
sein. Dies geht ausser Anderm aus einem neuern archivalischen Funde her-
vor; es ist nämlich in dem Königsberger Geh. Archive eine vor dom Herbete
1529 genau nach der Reich’schen Abschrift gefertigte Copie des Copernicani-.
schen Gutachtens aufgefunden. Ein kurzer Bericht hierüber wird an dieser
Stelle nicht zu umgehen sein.
32 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
Das Künigsb. Archiv bewahrt einen Folianten, in welchem der Kanzler
des Herzogs Albrecht (Dr. Fried. Fischer) die seinerseits gesammelten Schrift-
stiicke tiber die Preussische Miinze aus den Jahren 1526 — 1529 zu einem
Bande vereinigt hat. Dort sind zum grossen Theil dieselben Schriftstücke
copirt, welche das Reich’sche Convolut enthält, Foi. 41 ff. findet sich nun
auch die lateinische Denkschrift des Copernicus in einer Copie,
welche entweder nach dem Original, oder nach der Reich’schen Abschrift
gemacht sein ınuss, da sie den Text mit genauer Beachtung der in dem
Reich’schen Manuskripte später hinzugefiigten Correcturen wiedergiebt. Auch
sind in dem Königsberger Folianten die dem Frauenburger Capitelsarchive
entnommenen Auszüge abgeschrieben, welche sich auf der Riickseite des
Titels, wie auf der Aussenseite des letzten Blattes, in dem Reich'schen Con-
volute vorfinden. Wenn hieraus die Abhängigkeit des Königsberger Manu-
skripts von einem Fraueuburger Schriftstlicke deutlich erhellet, so gewinnt
man wiederum durch jene Abschrift ein sicheres Moment für die Bestimmung
der Zeit, vor welcher Copernicus seine Gedanken über die Verbesserung der
Preussischen Münze in lateinischer Sprache niedergeschrieben haben muss.
Wir wissen nämlich, dass «der Kanzler Fischer, welcher die Königsberger
Sammlung angelegt hat, im September des Jahres 1529 gestorben ist
Die Sammlung der Schriftstücke iiber das preussische Miinzwesen, welche
von dem Domherrn Reich angelegt war, erhielt nach seinen Tode, wie er es
bestimmt hatte, der Überlebende Freund und Landsmann. Der schriftliche
Nachlass von Copernicus wanderte zunächst in das Capitels-Archiv und ward
später bei den Kriegen zwischen Schweden und Polen im 17. Jahrhunderte
zum Theil nach Schweden entführt. Von dort wurde im Jahre 1798 unter
andern Reliquien des grossen Mannes auch seine Denkschrift über das Münz-
wesen nach Preussen zurüickgesandt und befindet sich seit jener Zeit in dem
Geh. Archive zu Königsberg.
Von diesem Manuskripte fertigte Faber im J. 1816 für die Bibliothek
des Warschauer Lyceums eine officielle Abschrift. Nach derselbon erfolgte
der erste Abdruck von Bentkowski im Pamietnik Warszawski, welchen
auch eine Polnische Uebersetzung beigefligt ist. Bentkowskis Aburuck wie
Uebersetzung sind in die Warschauer Ausgabe der Werke von Copernicus
aufgenommen. — Eine französische Uebersetzung hat Wolowski 1501 zu Paris
erscheinen lassen als Anhang zu seiner Schrift „Trait6 de la monnaie de
Nicvle Oresme.*
Nach dem Königsberger Manuskripte ist der Abdruck bei Hipler Spieil.
Copern. p. 185 ff. besorgt, woselbst auch die ursprünglichen Lesarten ange-
geben werden.
Dem nachstehenden Abdrucke ist selbstverständlich gleichfalls das
Königsberger Manuskript und zwar in seiner letzten Ueberarbeitung zu (irunde
gelegt. Die übrigen Abweichungen von dem ursprünglichen Texte sind nicht
ι
?. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 33
besonders angegeben, weil sie an sich unwesentlich und von: Verfasser selbst
verändert sind. |
Die Orthographie wie Interpunktion des Manuskripts ist bei-
behalten, weil eine radicale Aenderung erforderlich gewesen wäre; nur die
fast durchweg ausgelassenen Punkte am Ende der Perioden sind hinzugefigt.
Die Abbreviaturen des Schriftstückes sind aufgelöst.
Monete Cudende ratio
per Nicolaum Copernicum.
Quamquam innumere pestes sunt, quibus regna, principatus
et respublice decrescere solent, hec tamen quatuor (meo iudicio)
potissime sunt, dJiscordia, mortalitas, terre sterilitas et monete
vilitas: Tria prima adeo euidentia sunt, vt nemo ita esse neseciat,
sed quartum quod ad monetam attinet a paucis et non nisi cor-
datissimis consideratur: quia non vno impetu simul, sed paulatim
et occulta quadam ratione respublicas euertit.
Est autem Moneta aurum vel argentum signatum, qua precia
emptibilium vendibiliumque rerum’ numerantur secundum cuiuguis
reipublice vel gubernantis ipsam institutum. Est ergo moneta tan-
quam mensura quedam communis estimationum : Oportet autem
id quod mensura esse debet firmum semper ac statum seruare
modum, Alioquin necesse est confundi ordinationem reipublice,
Ementes quoque et vendentes multipliciter defraudari quemadmo-
dum si vina, modius, pondusve cerfam quantitatem non seruet.
Hanc igitur mensuram, estimationem puto ipsius monete que etsi
in bonitate materie fundetur, oportet tamen valorem ab estimatione
discerni: potest enim pluris estimari moneta quam eius qua con-
stat materia et e Conuerso.
L 3
34 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUB.
Causa vero constitutionis monete necensaria est: quasmvis
enim solo pondere auri et argenti rerum commutatio fieri potuis-
set, ex quo communi hominum consensu aurum et argentum vbi-
que in pretio habeatur, sed tamen propter multam incommoditatem
afferendorum semper ponderum, quodque non statim auri et argenti
sinceritas deprehendatur ab omnibus, institutum est publico sigillo
monetam signari, quo significetur iustam auri vel argenti quanti-
tatem inesse, et fides adhibeatur autoritati.
Solet etiam monete et maxime argentee es commisceri propter
duas, vt existimo, causas, videlicet quo minüs exposita sit insi-
diis expilantium et conflantium ipsum quod futurum esset, si ex
syncero argento constaret; secunda, quod massa argenfi in minutas
partes et serupulos nummorum fracta retineat, cum ere admixto
_ eonvenientem magnitudinem : potest superaddi et tertia, ne scilicet
continuo vsu detrita cicius pereat sed fulcitamento eris diuturnior
perseueret.
Justa autem et equa monete estimatie est, quando paulo mi-
nus auri vel argenti continet quam pro ipsa ematur: vtpote quan-
tum pro expensis dumtaxat monetariorum oportuerit deduci:
Debet enim signum ipsi materie aliquam addere dignitatem.
Vileseit hee vt plurimum propter nimiam multitudinem, vt-
pote si tanta argenti copia in monetam transierit, quoadusque
argenti massa ab hominibus magis quam moneta desideretur:
perit nempe hoc modo dignitas monete, quando per ipsam tantum
argenti non licet emere, quantum ipsa pecunia continet, senciatur-
que maior profectus eliquando argentum iu monete destructionem:
Cuius remedium est non amplius monetam cudere donec se ipgam
coegauerit, reddaturque carior argento.
Valor quoque multis modis deprauatur, vel propter defectum
materie solum, quando scilicet sub eodem pondere monete plus
quam oportet eris commiscetur argento: vel propter defectum
ponderis, quamvis iustam habeat eris cum argento admixtionem:
vel quod pessimum est propter vtrumqyue simul. Defieit etiaın
2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 35
vitro valor ac longo vsu deteritur: propter quod solum instaurari
ac innouari debet. Cuius signum est, Si argentum in moneta in
notabili quantitate minus reperitur quam pro ipsa emptum, In
quo merito penuria monete intelligitur.
Premissis generaliter de moneta expositis speciatim ad prus-
sianam descendamus ostendentes primum, quomodo in tantam leui-
tatem peruenerit. Transit autem sub nominibus marcharum scoto-
rum etc. et sunt sub eisdem nominibus etiam pondera.. Nam
. marcha ponderis, est libra media, At marcha numeri constat
solidis LX“, "que omnia vulgo nota sunt: Verum ne equiuocatio
numeri et ponderis obscuritatem pariat, vbicumque deinceps marcha
nominabitur, de numero intelligatur; Nomine vero libre pondus
duarum marcharum, pro selibra vero marcham ponderis accipe.
Inuenimus igitur in antiquis recessibus ac litterarum muni-
mentis, quod sub magistratu Conradi de Jungingen, hoc est pro-
xime ante bellum Tannebergense, emebatur selibra, id est
marcha argenti puri, marchis pruthenicalibus duabus et scotis VIII
quando videlicet tribus partibus argenti puri quarta pars eris ad-
miscebatur, et ex libra dimidia eius masse solidos CXII faciebant
Quibus tertia pars adiecta et sunt solidi XXXVIH et tertia pars
unius solidi, faeit totam summam solidorum CXLVIII et duorum
ἃ. pendentem .libre vnius bessem duas tereias hoc est scotos, βοὶ-
licet argenti XXXII que procul dubio tres partes (et sunt libra
media argenti puri) continebit. Sed iam dietum est pretium eius
fuisse solidos CXL in selibras Reliquum vero quod in IX solidis
et tertia deerat estimatio monete suppleuit Erat itaque eius esti-
matio cum valore convenienter continuata.
Huius generis nummismata sunt Vinriei, Ulrici et Conrad,
que interdum reperiuntur adhuc in Thesauris: Deinde post cladems
prussie et bellum supradictum cepit detrimentum reipublice in dies
magis ac magis in moneta apparere: Nam Henrici solidi aupenis
quidem similes supradietis, non amplius reperiuntur habese us
tres quintas argenti: Crescebatque error hie donec inuerse aullise
325
36 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
ceptum est tribus partibur οὐκ yuartam argenti misceri, τῇ iam
non argenti moneta. sed cuprea rectius diceretur, pondus tamen
retinebat solidoram CXII in selibra: Cum autem minime conveniat
nouam ac bonam monetam introducere antiqua viliore remanente,
yuanto hie magis erratum ert vetere meliore remanente viliorem
nonam introducendo que non solum infeeit antiquam sed vt ita
dicam expugnavit Cui errori dum sub magistratu Michaelis Ros-
dorff obviare vellent ac monetam in pristinum meliorem statum redu-
eere Cudebant nouor solidoa quos nunc gTossos vocamus: sed cum
antiqui viliores non viderentur sine iactvra aboleri posse na cum
nouis insigni errore permanserunt Transibantque duo solidi antiqui
pro vno nouo, factumque tune est, quod duplex marcha plebi in-
gereretur nouorum videlicet aolidorum et antiquorum illorum marcha
noua siue bona horum vera antiqua siue leuis, solidorum vtrobi-
que sexaginta Oboli vero in suo vsu manebant Ita vt pro solido
antiguo sex dumtaxat commutarentur pro nouo vero XII. Nam ab
initio duodeeim obolorum fuisse solidum facile eoniici potest: Sient
enim quindenum numerum vulgo mandel vocamus Ita in plerisque
germanie terris vox illa schüling pro duodenario numero durat.
Perseueravit autem nouorum solidorum appellatio vsque ad me-
moriam nostram: quomodo demum grossi facti sint inferius dicaui.
Nouorum igitur solidorum marche VIII per sexaginta, libram
vnam puri argenti eontinebant: quod ex eorum compositione 8a-
ΠΡ apparet Constant enim ex dimidio eris et altera medietate
argenti et eorum marche VIII per LX. pendent prope libras duas
Antiqui vero pondere vt dietum est pares illis valore ex dimidio
Cum enim quartam solummodo partem argenti haberent, marche
XVI e libra argenti puri veniebant. pendentes quadruplum Postea
vero mutato statu patrie cum ciuitatibus esset eudendi mo-
netam concessa potestas ipseque nouum exequerentur priuilegium
creuit pecunia multitudine non autem bonitate Cepitque quatuor
partibus eris quinta argenti in solidis antiquis misceri donec
marche XX argenti libra commutarentur Sieque noui illi solidi
2. DIE DENKSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 37
cum iam meliores essent plus quam duplo solidis recentibus faecti
sunt scoti vt iam XXIII pro marcha leui computarentur: periit
ergo quinta pars bonitatis monete in marcha Postea vero quam
euanescerent noui solidi iam scoti facti eo quod eciam per Mar-
chiaın essent accepti placuit eos grossorum estimatione reuocare,
hoc est sub solidis tribus, maximo errore et tanto procerum con-
silio prorsus indigno perinde ac si prussia sine illis esse non
posset quamuis non essent ineliores denariis quindecim tune cur-
rentis monete vbi iam multitudo eciam premebat estimationem
ipsius Dissidebant ergo grossi cum solidis in quinta vel sexta
parte minus valentes a constituto et fallaci ac iniqua extimatione
detrahebant dignitati solidorum Oportebat fortassis iniuriam sie
vindicari quam solidi grossis prius intulerant coegerantque 608
scotos fieri Sed ve tibi Prussia que tuo pro dolor interitu male
alministrate reipublice penas pendis Igitur estimatione simul et
valore pecunie. passim euanescentibus a fabrieatione tamen mo-
nete plane cessatum non est et expensis non suppetentibur qui-
hus equiualens priori uideretur posterior semper priori peior su-
perinducta est que bonitatem precedentis oppressit et extrusit
quoml solidorum estimatio cum valore grossorum proporeionaliter
conveniret et marche XXIIII leues pro vna libra cederent argenti
Debuerant autem iamtandem saltem reliquie tantille Jignitatis
monete permansisse: ex yuo de eius instanratione meditatum non
est Sed que tantisper inoleuit consuetudo siue licencia adulterandi
expilandi et inficiendi monetam cessare non potuit nec in hunc
diem cessat. Nam yualis postea prodierit et in quo statu nunc
sit pudet ac dolet dieere In tautam enim vilitatem hodie collapsa
est vt XXX marche vnam libram argenti vix contineant. Quid
autem restat si non succurratur nisi vt deinceps prussia, auro et
argento vacu2, monetam mere cupream habeat Vnde peregrina-
rum mercium invectiones omnesque negociationes breui sint per-
iture Quis enim externorum mercatorum merces suas moneta
cuprea commutare volet Quis denique nostratium in peregrinis
38 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
oris eadem moneta exoticas merces comparare poterit Hanc tamen
ingentem reipublice prussiane cladem hi quorum interest con-
tempti despieiunt et duleissimam sibi patriam cui post pietatem
in deum nedum officii plurimum sed eciam ipsam vitam debent
in dies magis ac magis supina negligencia miserabiliter labi ac
periri sinunt.
Cum ergo tantis viciis labor et prussiana moneta et per cam
tota patria soli aurifices et hi qui bonitatem metalli callent eius
erumnis fruuntur Colligunt enin ex mixta pecunia- antiquam ex
qua eliquatum argentum vendunt, plus semper argenti cum mo-
neta mixta ab imperito vulgo recipientes: at postquam antiqui
111 solidi iam penitus euanescant, eliguntur proximo meliores re-
licto pecuniarum aceruo deteriori Hine illa vulgaris et perpetua
querimonia Aurun argentum, annonam familie mercedem opificum
operam et quicquid in humanis vsibus est solitum transcendere
precium sed oscitantes non expendimus omnium rerum charitatem
ex vtilitate monete prouenire: Crescunt enim ac decrescunt omnia
ad monete conditionem : presertim aurum et argentum, que non ere
vel cupro sed auro et argento appreciamus, Nam aurum et argen-
tum dieimus esse tanquam basim monete cui incubat eius estimatio.
At contendet fortasse aliquis exilem monetam vsibus huma-
nis commodiorem esse: nempe subuenientem paupertati hominum,
reddentem leui pretio annonam et cetera vite mortalium. necessa-
ria facilius suppeditantem per bonam autem monetam omnia cha-
riora reddi, colonos ac censu annuo oneratos preter solitum gra-
uari. Laudabunt hanc sentenciam spe lucri priuati quibus hactenus
permissa est cudendi monetam facultas nec fortassis mercatores
et opifices quibus nihil propterea perit eaın improbabunt quando
quidem ad auri valorem merces et res suas vendunt et quo moneta
est exilior eo maiori pecuniarum numero eas commutant Verum
si communem vtilitatem respicient negare vftique non poterunt
prestantem monetam non modo reipublice verum eciam sibi ac
omnium hominum ordini’salutarem, exiguam vero perniciosam esse:
2. DIE DENKSEHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 39
Qaod cum multis rationibus satis perspicuum sit, eciam ipsa ex-
periencia rerum magistra, verum esse discimus: Videmus quippe
eas terras potissimum florere que bonam monetam habent, de-
crescere autem et perire que deteriore vtuntur: floruit nimirum
et prussia tunc quando vna marcha pruthenicalis duobus florenis
vngaricis emebatur et quando vt premissum est due marche pru-
thenice et VIII scoti selibra id est marcha argenti puri commu-
tabatur Interim vero vilescente in dies magis ac magis moneta
deerescit et patria nostra atque hac peste et aliis calamitatibus
vsque ad vitimum pene funus perducta est Constat preterea
ipsa loca que bona moneta vtuntur artibns et opificibus egregiis
neenon et rerum afflueneia pollere Ac contra vbi vilis moneta
in vsu est ignauia desidie ac resupinato ocio tam bonarum artium
quam ingeniorum culturam negligi atque omnium eciam rerum
abundantiam interire: Nondum memoriam hominum excessit fru-
menta et annonam minori pecuniaruım numero in prussia empta
fuisse cum adhuc bona moneta vteretur Nunc autem ea vilescente
omnium rerum que ad vietum et humanum vsum pertinent pre-
cium ascendere experimur Ex quo perspicuum esse postest leuem
monetam desidiam magis alere quam paupertati hominum subne-
nire Nee magnopere monete exaltatio censuales grauare poterit
qui se plus solito suo dominio -pendere videantur fructus terre
pecora et id genus rerum suarum maiori eciam pretio sunt vendi-
turi Receiprocum enim dandi accipiendique vicissitudinem propor-
cionata monete mensura compensabit.
Si igitur calamitogam hactenus prussiam monete restauratione
Iam tandem aliquando restituere placet Cauenda imprimis erit
confusio ex varietate diuersarım officinarum in quibus cudenda
est proveniens: Multiplicitas enim vniformitatem impedit maioris-
que negocii est plures officinas in officio rectitudinis conseruari
quam vnam.* Duo igitur ad summum designentur loca vnus in
* Bei der zweiten Redaction der Denkschrift sind folgende Sätze weg-
N
40 I. SCHRIFTEN VON COPERNICLS.
terris regie maiestatis Alter in ditione principie. In primo cudatur
moneta que ex vno latere insigniis regalibur ex altero terrarum
prussie signetur In sccunda autem officina ex vno latere in-
signiis regiis Ex altero vero nummismate prineipis signetur Υἱὲ
vtraque moneta imperio regio subsit et sue maiestatis mandato in
veu tocius regni sit et accepta Que res ad animorum concilia-
tionem ct negociationum communionem non parum ponderis est
habitura.
Opere precium autem erit quod he due monete vnius. sint
grani valoris et extimationis et vigili cura primatum reipublice
iuxta ordinationem nunc instituendam perpetuo persenerent Et
quod principes vtringue nihil lucri ex monete cussione sencieant,
sed tantum dumtaxat eris addatur et ipsa extimatio valorem ex-
cedat vt impendiorum iactura sareiri possit et conflandi monetam
adimatur occasio.
Vt item huius nostri temporis confusionem quam commixtis
noue monete cum antiqua peperit deinceps non incidamus neces-
sarınm videtur vt exorta noua, vetus aboleatur ac prorsus inter-
eat et inxta proportionem valoris sui in officinis pro noua com-
mutetur Alioquin inanis erit renouande monete opera. et colifusio
posterior fortassis peior priore Inficiet enim denuo antiqua noue
monete dignitatem: mixta equidem reddet summam a iusto pon-
dere deficientem et nimium multiplicatam sequetur que dieta est
superius incommoditas Cui si quis adhuc obviandum arbitretur per
hoc videlicet vt remanentia vetera nummismata tanti minoris esti-
mentur comparatione noue monete quantum eorum valor deterior
est aut exilior Sed hoc sine magno errore fieri non poterit Tanta
gelassen: Cionduceret ituque enum et communenı esse ın tula prussia officinam
moneturiam in qua onmis generis moneta ex vno latere nummismate siue in-
signiss terrarum prussie signetur ita rt superne roronam supereminentem habeat
rt ex hoc regni superioritatem recognoscat Ex ultero rero latere ducis prussie
insigne pre se ferat Corona reyni incumbente.
Quod si renitente principe prussie fieri non posset eu quod propriam offi-
οἴνωι habere contenderet duo ad summum designentur locu.
2. DIE DENRSCHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 41
enim est nunc tum grossorum et solidorum tum eciam denariorum
- multiplex diuerritas vt singula nummismata iuxta conditionem va-
loris sui estimari et ab invicem discerni vix possint Quo fit vt
inducta monete varietas confusionem generaret inextricabilen ac
negociantibus et contrahentibus labores ınoleetias atque alia-in-
commoda augeret Itaque melius semper erit veterem monetam in
reparatione recentis penitus abolere Oportebit enim tantillum dam-
num semel equanimiter pati si modo damnum diei possit vnde
vhberior fructns et vtilitaan magis constanr nascitur ac rerpublica
incrementum sumit.
. Monetam vero prussianam in primaın illam dignitatem erigere
ditfieillimum est et post tantum casum forte impossibile. tum que-
uis eius reparatio res sit non parui negocii pro horum tamen tenı-
porum conditione commode renovari posse videtur vt saltem ad
XX marchas libra argenti redeat hac ratione Pro solidis suman-
tur eris libre tres, argenti vero puri libra vna ıninus vncia media
vel quantum pro expensis detrahendum sit: Confletur marea ex
qua marche XX fiant que in emptione valebunt libram vnam;
Id est duas marchas argenti: Eadem ratione eciam fieri poseint
scoti sen grossi et oboli prout placnerit.
De argenti ad aurum comparatione.
Superius dietum est aurum et argentum esse basim in qua
residet bonitas monete Et que de moneta argenti exposita sunt
possunt etiam pro maiori parte ad auream referri Reliquum est
vt ex transuerso auri et argenti commutandi rationen exponamus
Primum igitur inuestigare oportet que sit ratio appreciationis
meri auri ad argentum merum siue purum ut de genere in specie
et a simplicibus ad composita descendamus Porro eadeın est ratio
ΔΓ et argenti informinm que signatorum in codem gradu ac
rursus eadem ratio auri signati ad informe que argenti signati ad
argentum informe sub eodem gradu mixtionis et pondere Puris-
42 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
simum antem aurum quod apud nos signatum reperitur sunt flo-
reni vngarici hii namque nimium habent admixtionis et tantum
forte quantum oportuerat pro expensis deduci in monetariis vnde
rite commutantur pro mero auro sub eodem pondere .dignitate
sigilli supplente defectum florenorum: Sequitur ergo eandem esse
rationem argenti puri informis ad aurum purum informe et eius-
dem argenti ad florenos vngarices ponderibus non mutatis At flo-
reni vngarici CX iusti et equalis ponderis per grana videlicet
LXXII inplent libram vnam ilibram semper intelligo que continet
marchas duas ponderis.) Hoc argumento inuenimus communiter
apud omnes gentes libram vnam auri puri tantum valere quantum
argenti puri libre XII. Inuenimus tamen et XI libras olim pro
vna auri, quam ob causam ab antiquo constitutum esse videtur
vt aurei vngarici X appendant libre partem vndecimam: quod si
sub eo pondere idem precium hodie duraret, expeditam haberemus
conformitatem monete polonice et pruthenice secundum expositam
rationem: factis enim XX mareis circiter ex libra vna argenti
prouenirent ad amvssim pro aureo marche due, loco XL grosso-
rum polonicalium Sed postea quam vsu receptum sit vt XII partes
argenti sint pro vna auri, dissidet pondus cum pretio vt X aurei
vngaricales redimant lihram vnam argenti et vndecimam partem
libre' Si igitur ex libra argenti et cius vndecima parte fiant marche
viginti erunt polona et prussiana monete, recta ratione eoequate
grossus ad grossum et marche due pruthenice pro aureo vngari-
cali Sed precium argenti erit in selibras singulas marche VII et
solidi X aut eirciter.
Verum si vtique vilitas monete et patrie interitus placeat ac
ardua nimis videbitur tantilla restitutio et adequatio visumque
fuerit vt XV grossi poloniei maneant pro marcha et pro aureo
vngaricali marche due scoti XVI Id quoque iam dietis modis non
magno negotio fiet si marche XXIII ex argenti libra fiant Ita
sane contigit nuper quando adhuc marche XII preeium essent in
ingulas selibras argenti et pro tanta pecunia florenus vngarieus
2. DIE DENKSEHRIFTEN ÜBER DIE MÜNZE. 43
commutabatur. Hec gracia exempli et pro manuductione dicta sunt
Nam infiniti sunt modi constitutionis monete nec est possibile ex-
plicare omnes sed communis consensus matura deliberatione po-
terit hoc vel illud definire prout accommodatissimum videbitur
reipublice. Quod si moneta ad florenum vngaricum recte se ha-
buerit et erratum non fuerit facile eciam alii floreni iuxta con-
tinenciam auri et argenti ad illorum comparationem taxabuntur.
Hec de monete reparatione dixisse suffieiat vt dumtaxat in-
telligatur quibus modis ceciderit dignitas eius et quomodo reduei
possit quod ex supradictis perspicuum esse spero.
Epilogus reductionis monete.
Circa reparationem et conseruationem monete hec consi-
dderanda videntur.
Primum ne absque maturo procerum consilio et vnanimi
decreto moneta nouetur. |
Secundum vt vnus dumtaxat locus officine monetarie si
fieri potest deputetur vbi non vnius ceiuitatis nomine sed tocius
terre cum ipsius insigniis fieret huius sentencie efficaciam moneta
polonica demonstrat que propter hoc solum retinet estimationem
suam in tanta terrarum amplitudine.
Tertium vt in publicatione noue monete- interdicatur et
aboleatur antiqua.
Quartum vt inviolabiliter et immutabiliter perpetuo obser-
uetur quod XX marche dumtaxat et non amplius fiant ex lihra
vna puri argenti: dempta eo quod pro expensis opifieii deduei
oportet: Ita nempe prussiana moneta proporcionabitur polonice,
vt viginti grosse prussiani simul ac polonici marcham pruthenicam
constituant.
Quintum vt caueatur a nimia monete multitudine.
Sextum vt in onmi specie sua simul prodeat moneta ‚hoc
est vt scoti siue grossi, solidi, et oboli pariter cudantur.
De admixtione vero quanta esse debeat: an grosse et solidi
14 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
fiant an eciam denarii argentei qui fertonem vel marcham mediam
aut eciam integram valeant, in placito est eorum quorum interest:
nisi vt modus sit Et ita decernatur vt in futurum perpetuo maneat.
De obolis quoque ratio habenda est. quoniam omnino parum
nunc valent Ita vt integra marcha vix supra vnius grossi argen-
tum contineat.
Postrema autem difficultas oritur ex contractibugs et obliga-
tionibus ante et post innouationem monete factis In quibus modum
invenire oportet ne contrahentes nimium grauentur. Quemadmo-
dum pristinis temporibus factum est vt patet ex his que in altero
latere ‘ huius folii deseripta sunt.
* Auf der Rückseite des Blattes folgt eine Abschrift des Münz-Edictes
vom Jahre 1418, welches in der Warschauer Ausgabe nur in einer polnischen
Uebersetzung mitgetheilt ist, ohne dass zugleich angegeben wäre, es Bei das
Original, wie selbstverständlich in deutscher Sprache geschrieben. Es
musste dies hier hervorgehoben werden, weil Unkundige sonst leicht zu irri-
gen Schlüssen verleitet werden könnten.
Der Anfang dieses Dokumentes lautet:
Disse nuchgeschrieben Verramung dess yantzen Landes
ist ausgangen con Marienbury am Sontay
nach aller Heiligen tag 1418.
Zum ersten Wes Zinser mit quiten alten gyelde gekauft sein vor III Jaren
als vor der satzung die verramet war anno ΔΤ] vf Martini die καὶ mit gut-
tem newen gelde bezult werden oder mit des gelds wirde. u. δ. ı€.
(:
Uebersetzungen aus dem Griechischen.
1, Die Briefe des Theophylactus Simocatta.
Vorbemerkung.
Auf den nachstehenden Blättern kommt das interessanteste Zeugniss
für die humanistischen Studien von Copernieus zum Abdrucke. Um dem
Leser ein selbstständiges Urtheil über den Werth dieser Erstlingsarbeit
des grossen Astronomen zu ermöglichen, ist der griechische Text, wie
ihn die von Aldus (Venedig 1499) besorgte Ausgabe der ᾿πιτολαί
διαφόρων φιλοσόφων. ῥητόρων. σοφιτῶν bietet, der lateinischen Ueber-
setzung gegenübergestellt. Es wird sich bei der Vergleichung freilich
ergeben, dass Copernicus nicht genau nach der Aldina übersetzt hat.
Allein abgesehen davon, dass die Aldina der älteste Abdruck des grie-
chischen Textes ist und dem Copernicus neben seinem Manuskripte vor-
gelegen haben kann, muss das Manuskript des Copernicus auch an
vielen Stellen mit dem Texte der Aldina tibereingestimmt haben. Wo
diese Uebereinstimmung im Gegensatze zu den uns bekannten Manu-
skripten und den spätern Ausgaben besonders hervortritt, wird in den
Anmerkungen hervorgehoben ; ebenso sind dort die wesentlichen Ab-
weichungen der Uebersetzung von der Aldina verzeichnet.
Für den griechischen Text ist die Orthographie und Interpunktion
der Aldina nieht beibehalten. Ganz abgesehen davon, dass beide von
46 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
dem heutigen Gebrauche ganz abweichen, finden sich in der Aldina,
— wie es bei allen ersten Drucken der Fall ist — viele Fehler.
Es sind dies nicht nur Verstösse gegen die Accentregeln und die In-
terpunktion, sondern oft stehen einzelne Buchstaben, wie ganze Silben
an falscher Stelle; bald sind Worte auseinandergerissen, bald wieder
in sinnentstellender Weise zusammengeschoben. — Die Interpunktion
ist aus der Ausgabe von Boissonade übernommen. *
Auch die Copernicanische Uebersetzung ist nicht mit diplomati-
scher Treue wiedergegeben ; vielmehr ist hinsichtlich der Orthographie
und Interpunktion in derselben Weise verfahren, wie bei dem Abdrucke
aus dem Werke de revolutionibus orbium coelestium. Die Veröffent-
licehung der vorliegenden Schrift ist zwar durch Copernicus erfolgt;
allein es ist kaum anzunehmen, dass er selbst den Druck überwacht
habe. Zudem lässt sich bei einem Druckwerke jener Zeit schwer un-
terscheiden, ob die Interpunktion, wie die orthographische Behandlung
der Sprache, der Eigenart des Schriftstellers angehöre, oder der Will-
kür und Nachlässigkeit des Setzers. In der Copernicanischen Ueber-
setzung der Briefe des Theophylactus sind Interpunktion und Ortho-
graphie mit der grössten Willkür behandelt. Durch Wiedergabe der
sinnentstellenden und verwirrenden Fehler würden aber dem eigent-
lichen Zwecke des Abdruckes Hindernisse in den Weg gestellt, deren
Beseitigung vorzugsweise Pflicht des Herausgebers zu sein scheint.
Diese hellenistische Studie des Copernicus bietet ohnehin dem Verständ-
nisse schon hinreichend Schwierigkeiten, so dass ihre Vermehrung recht
unnöthir wäre.
Wer aus irgend einem Grunde einen diplomatisch treuen Abdruck
einzuschen wünscht, findet denselben in Hipler’'s Spieilegium Coperni-
eanum p. τὶ ff. Der Abdruck in der Warschauer Ausgabe ist incorreet,
die Heransgeber haben sich mannigfache Aenderungen gestattet: auf
die wichtigsten derselben wird in den Anmerkungen hingewiesen werden.
° Theophrlacti Simwattac Quaestionea phyaicas et epistolas ad codd.
reeenanit veraione Kimedonciana et notis instruxit lo. Franc. Boissonade
Parisiis MDUOCUXNANV.
1. DIE BRIEFE DES THEOPHYLACTUS SIMOCATTA. 47
Theophylacti Scholastiei Simocati
epistolae morales rurales et amatoriae
interpretatione latina.
CARMEN
Laurentii Corvini, regiae urbis Vratislaviae notarii, quo valediecit
Prutenos deseribitque, quantum sibi voluptatis attulerint
sequentes Theophylacti epistolae, et quam dulcis sit a
natali solo extorri in patriam reditus.
Prussia, quam stellis fulgentibus Argades ursae,
Cumgque boote vident lucida plaustra, vale;
Quae cereale solum, piscosa fluenta sinusque
Vitiferos colles et pecudum uber habes,
Atque ubi Hyperborei perfunderis aequoris aestu,
Heliadum lacrimas suceina cara legis.
Nec propriis contenta, aliis tibi pluris ab oris
Per mare, per terra adeumulantur opes.
Inter Prutenas Thorun insignior urbes
Felici auspicio terque quaterque vale.
Tu me, signiferum dum bis sol aureus arcum
Circuit, innumera cnm bonitate foves.
Sit tuus incolumi felix cum plebe senatus,
Jucundan vitam civis et omnis agat,
Cuius pro meritis et pro bonitatis honore
Quando abs me nequeat gratia digna dari.
Attamen aeternum mihi decantabere, muros
Istula dum praeterlabitur amne tuos.
Prosequitur te rite nepos Atlantis amico
Sidere, perlepidos quod paris alma viros.
Quos inter Lucas, magna gravitate verendus.
Praesul et antistes religione nitet;
48
1. SCHRIFTEN VON COPERNICEUR. .
Varmia 6] servit Prutenae portio terrae
Magna sul) imperio rite beata suo.
Huie vir doctus adest, Aeneae nt fidus Achates,
Hoc opus ex Graeco in verba Latina trahens,
Qui celerem lunae eursum alternosque meatus
Fratris cum profugir tractat et astra globis,
Mirandum Omnipotentir opus, rerumque latentes
Causas scit miris quaerere principiis.
Omitto plerosque alios, nam vector habenis
Laxius immissis non remoratur equos.
Hunc agitare leves patriae praeduleis amore
Ingenti coniux iusserat Anna rotas.
Propterea Thorun iterumque iterumque valeto,
Sitque tuis semper rebus adauctus honos.
Hinc per odorati nemoris pineta. per altos
Lucos, per valles, per iuga multa vehor;
Oppida perque tuo rex Sigismunde potenti
Subiecta imperio regna per ampla feror.
Haec spatiosa tribus dimetior arva diebus;
Sic propero patrias laetus adire domos.
[βία ımolesta licet via sit, sed lectio Graii
Sola Simocati perbreve fecit iter,
Donee Sarmaticae venio ad confinia terrae,
Quae vagus a nostris separat amnis agris,
Anınis arenosus per seirpea saxa volutus
Somniferum fractis murmur adauget aquis.
Hie gurgustioli tenuissima tecta subimus
Pauperis et fessos rite fovemus equos.
Caseolar nobis, quos nucea fiscina nondum
Plene siccarat, prodiga portat anus. .
Sed postgquam humoris nihil haec cerealis haberet.
Finitimo arentem gurgite pono sitim.
Haurit et Anna cavis argenten flumina palmis.
il. DIE BRIEFE DES THEOPHYLACTUB SIMOCATTA. 49
Qua sunt Slesiacum lambere visa solum,
Atque ait: hiberni rata sum me pocula musti
Potasse, usque adeo est duleis in ore latex.
Quarta ubi lux oritur, miti nos Slesia tractu
Aöris et coelo dexteriore capit.
Hic coniux dudum optata tellure potita
Cum tali patriam voce salutat humum.
Salve terra, salus mea, vota et gaudia, quae me
Infantem magna sedulitate foves!
Suscipe Prutenae redeuntem a limite terrae,
Et solita gnatae dexteritate fave,
Scilicet extorris memori te semper habebam
Pectore, dulce fuit commeminisse tui!
Si mihi velifero serviret Prussia portu,
Et daret adductas caerula puppis opes,
Si. velut indoctae carus mihi saepe maritus
Dixerat, auriferas funderet Hermus aquas,
Aut mihi Caucaseis flueret de montibus aurum,
Imbre quod effuso Colchica regna legunt:
Tu mihi, cara parens, es longe optatior, et te
Quod pluris faciam vivit in orbe nihil!
Haee postquam ediderat, dilectos laeta penates
Promisso ad solidam munere poseit opem.
Hine ego: et ὁ superi, mitissima numina! dixi.
Haec tellus quorum sub ditione viget,
Diva quoque Hedwigis, cuius sub princeipe quondanı
Slesia, nunc coeli regia tota iacet,
Efficite, ut salvosg Rex omnipotentis olympi
Nos servet patrio restituatque lari!
Dum loquor, apparent montis nimbosa sequaecis
Culmina et in summo turris opaca iugo.”
nn
" Mons sequar nennt Corvinus den Zobten, weil er dem Reisenden
11, 4
50 1. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
Paulatim ustentat se Vratislavia celsis
Moenibus ad Phoebes usque levata globum.
Huic gaudente gradu magnae succedimus urbi,
Lux ubi in Hesperias: prona recessit ayuas.
Et postquam chari reduces gratantur amici,
Posthabitae petimus duleia tecta domus.
Hie ubi septenos Olafia piscifer orbes
Versat et illisis suave susurrat aquis;
Haec mihi tecta pius multos illaesa per annos
Coniuge cum cara donet habere Deus.
Exul in arcteis alius sibi lucra procellis
Quaerat, et ad Calpen fluctuet Herculeam,
Naviget ardentis post torrida brachia Cancri,
Et loca libratae post sitibunda plagae,
Pergat ad insignem stellis radiantibus aram
Spectet et australis signa sepulta poli,
Ignotoque prius iactatus in aeyquore nobie
Rugosum opposito ducat ab orbe piper,
Multaque possideat peregrinis iugera terris,
Congreget ut multas dives et exul opes.
Sit mihi lenta domi requies, ardensque caminus,
Atque alimenta meam depositura famem.
Duleius est parvo in patria dominarier arvo
Quam centum externam vertere bobus humum.
Utque Simocati sapientis epistola in auras
Prodeat, impressis est patefacta modis.
Prima docet mores, rus altera, tertia amores,
Sic opus alterna texitur usque vice,
Unde velut riguo varios de germine flores
Virtutum poterit lector habere decus.
gleichsam nachfolgt. — Auf dem Zobten stand bis 1543 ein Thurm. Vgl.
Füldener Bio- et Bibliographia Silesiaca p. 352.
2. DIE BRIEFE DES THEOPHYLACTUS SIMOCATTA. 51
Ad
Reverendissimum Dominum Lucam Episcopum Varmiensenm
Nicolai Coppernici Epistola.
Peroptime videtur mibi, reverendissime domine ac nustrae
patriae pater. morales, rusticanas et amatorias epistolas Theo-
phylactuın scolasticum coordinayisse.
Hie sane considerans, yuod varietas prae ceteris delectare
soleat, yuod qyuidem diversa ingenia diversis rebus oblectentur,
siquidem aliis gravia, aliis levia, severa aliis, nonnullis fabulosa
placent, et singuli singulis gaudent: levia gravibus, et lasciva
severis ita commiscuit, ut quisque lecturus in his, tamyuam in
hortulo yuodam, ex flosculorum varietate, quod magis placet,
colligere possit. In his vero omnibus tantam utilitaten constituit,
ut non epistolae, sed leges potius et praecepta institutionis hu-
ınanae vitae appareant; manifesto brevitatis earum argumento,
{188 ex diversis auctoribus brevissimas et fecundissimas collegit.
De moralibus quidem et rusticanis non facile quis forte dubitabit;
amatoriae auten etsi lasciviam ex titulo praetendere videantur,
attamen, quemadmodun amaritudo pharmacorum duleibus a me-
Jdieis contemperari solet, ut assumentibus gratior fiat, ita prope-
modum et ipsae castigatae sunf, ut non minus moralium nomen
sortiri debuissent. Quae cum ita sint, iniquum putans, yquod solis
Graecis legerentur, et Latinis non essent communiores, 688 pro
virili parte Latino sermone interpretari curavi. Tibi autem reve-
rendissime domine, munusculum hoc dedico, sed beneficentiae tuae
minime comparandum, quum omnis huiusmodi ingenioli mei labor
vel fructus tuus esse merito censeatur, si verum est, sicut utique
est, yuod etiam Ovidius yuondam ad Caesarem Germanicum dixerat:
lugeuium vultu statque caditque tuo.
52 1. SCHRIFTEN VON COPERNICUS,
THEOPHYLACTI
Scholastici Simocati‘ Epistolae
Morales, Rurales et Amatoriae, interpretatione latina.
1. Moralis. Critias Plotino.
Musicum animal cicada. Aurora lucente! cantare incipit; sed
ınulto resonantior et secundum sui naturam loquacior hora ıneri-
diana pereipitur, utpote solaribus inebriata radiis. Teretisat ?
igitur resonans et arborem aram, agrum theatrum faciens viatori-
bus musicam repraesentat. Cantare igitur nos quoque virtutes
tuas urgemur. His siquidem excitamur et admodum incendimus
in laudationem tuam. Dudum enim in sordida vita morientes ex
litteris tuis ad virtutes nos resuscitasti. Ita sim Critias; Plotinus Ὁ
vel extra corpus philosophatur in terris, vel philosophia incorpu-
rata cum hominibus ut homo versatur.
2. Ruralis. Doreon Moschoni.
Dux gregis admirabilis mihi aries periit, et gregali ducatu
privatum est pecus. Ingens luo malum et puto aliquid succensere
—
——
* Copernicus hat den Namen Σιμόχατος, wie ihn die Aldina und die spä-
tern Ausgaben bieten, beibehalten, während sonst nach dem Vorgange von
Fabricius (bibl. Gr. Lib. V, ce. 5, p. 2S1., die Form Simocattes (oder Simocatta)
die gebräuchliche geworden ist. Die letztere Schreibung stützt sich beson-
ders auf Suidas, der an den meisten Stellen, wo er unsers Schriftstellers
Erwähnung thut, ihn Σιμοχάτης nennt. Das Nähere hierüber findet man in
der Ausgabe des Theophylactus von Boissonade (Paris 1835) p. 166.
1 Copernicus Üibersetzt ἦρος φανέντος durch Aurora lucente, indem er
hier ἦρος mit 7,035 verwechselt. Dass nur ein Verschen die Schuld trägt, er-
sehen wir aus dem 7]. Briefe, wo dieselben Worte ἦρος φανέντος durch sm-
nuinente vere wiedergegeben werden.
2 Um die Onomatopöie festzuhalten, hat CGopernieus den Stamm des
Griechischen Wortes τερετίζειν zu einer neuen Wortbildung benutzt. Aus
AEHBTAAKTOY ENIITOAAT. 53
OEOPTAAKTOT
SXOAASTIKOY ΤΟΥ SIMOKATOY ΕἸΠΣΤΌΛΑΙ
ΠΘΙΚΑΙ ATPOIKIKAI ETAIPIKAI.
α΄ . tl. KIT ΔΣ ἢ ΛΟῚῚ Ν Q.
ες N 4 κε - DW ’
() τέττιξ 0 μουσιχος, ρος φανέντος, τῆς μελῳδίας ἀπαρχεται"
᾿ ld ΡΝ τ, ΝΜ) x ’ ’ al ’
ανδιχιύτερος δὲ τοῖς ἄσμασι χαὶ τὴν φύσιν λαλίστερος ὥρᾳ μεσημβρίας
p_ > ’ [4 v) an ’ » - ς
γνωρίζεται, ἀχτίνων ὥσπερ ἡλιαχῶν μεθυσχόμενος. Τερετίζει γοῦν ὁ
\ «-- x ΄-» "ἡ [4 -
ἀξλῳδὸς, βῆμα τὸ δένδρον ποιούμενος, ϑέατρον τὸν ἀγρὸν, χαὶ τοῖς
΄ y = -
οδίταις τὴν μουσιχὴν ἐπιδείχνυται. ᾿Ασαι γοῦν χαὶ ἡμεῖς τὰς σὰς ἀρε--
τὰς ἐπειγόμεθα" ἐχθάλπουσι γάρ πως xal ζωπυροῦσι πρὸς ἐγχώμιον τὰ
, x - - μ. ., -- -
ὑμέτερα. Πάλαι γὰρ νεχρωθέντας ἡμᾶς τῷ ῥυπώδει βίῳ ἐχ τῶν σῶν
[4 x 3 x ) [4 05 fi c 4 Π -
γραμμάτων πρὸς ἀρετὴν ἐψύχωσας. Οὕτω γενοίμην ὃ Κριτίας Πλωτῖ--
. Ἃ ὔ x «« ( 4 -- Ἄ «Ψ
vos’ N σώματος ἐχτὸς φιλοσοφεῖ ὁ ἐπὶ γῆς, Ἢ φιλοσοφία σωματωθεῖσα
Χ
μετ ἀνθρώπων ὡς ἄνθρωπος ἀναστρέφεται.
4΄, AIP. ΔΟΡΚΩΝ ΜΟΣΧΟΝΙ.
e N - ’ c ’ x 3 , ᾿
() ταξίαρχος τῶν προβάτων, ὁ θαυμαστὸς por χριὸς ἀπόλωλε. xal
ποιμαντικῆς ἡγεμονίας χηρεύει τὰ θρέμματα᾽ Καχόν τι πεπόνθαμεν
demselben Grunde hat sich Cimedoncius in seiner Uebersetzung ein neues Wort
Trinnit xebildet (ihm von Boissonade 1.1. p. 11} als „verbum inauditum* vor-
gehalten.)
3 Die Aldina hat durch eine irrige Interpunktion, indem sie erst hinter
IMerivos das Scheidezeichen setzt, den Satz ganz unverständlich gemacht.
Copernicus hat mit Recht diese Interpunktion verworfen, obwohl auch durch
seine Uebersetzung der Sinn noch nicht klar hervortritt. Cimedoncius sucht
durch eine Umschreibung den Gedanken klarer zu machen, indem er freier
übersetzt: „Ita, qui Critias eram, factus sum Plotınus, qui vel extra corpus
philosophatur etc.“
Vielleicht hat Boissonade Recht, wenn er meint (l. 1. p. 220), es sei das
Wort Πλωτῖνος zu wiederholen und die richtige Lesart also: οὕτω γενοίμην ὁ
Κριτίας Πλωτῖνος IDwrivos γὰρ ete. „Utinam sic et εἰς ego Critias fiam Ploti-
nus! Plotinus enım vel extra corpus philosophatur etc.“
94 I. SCHRIFTEN VON COPERNICTS.
mihi Pana: non enim alveariorum primitiis ipsum honoravi. Qua-
propter ad eivitatem pergo infestum placaturus, et eivibus narrabo
saevitiam hane dieens: »propter mellitum Pan mei gregis ducen
perdidit.«
3. Amatoria. Theano Eurydicae.
Naturalis tibi ornatus ahscessit et rugarım imminct reverentia ".
Tu vero obsignare veritatem conarir auperinducto ornatu amatores
deludens# ® Obedi tempori vetula; non enim placent in autumno
prata floribus. Memorare? et mortis; huie enim appropinquasti,
et ex ca necerritate modertiam cxercere cogita. Nam et senec-
tutem et iuventutem iniuria affieis. Hane quidem promittens
mentita en, illam vero acquisita adulterasti.
4. Moralis. Evagoras Antipatro.
Horus artifex praepositus fuit marinac illuvioni‘, ct littoribur
marinos acktur refrenabat". Erat autem arena quacdam interiecta
eontinenti et mari. Non ergo processit mare iniuriando terrae
vieinae, Ned in sul ipsius furibundum aestum revertens magnum
quidem eontinenti retraxit insultum. Horus "Ὁ igitur, o Antipater,
I C'opernieus hat. wenngleich in freierer Uebersetzung. den Sinn glück-
lich wiedergegeben. Ciwmedoncius übersetzt .rieina rugis est facies“. Die Gen-
ter Urbersetzung „ud negas propinquat eloquentia.“
ὁ Copernicus hat hier dem »dsigqnare eine eigenthümliche Bodeutung
untergelogt, die es sonst nicht hat: παραγαράττειν hat eher eine dem obsignare
engwigengesetzte Bedeutung. Cimedonicus giebt es durch /ngere wieder, die
Genfer V’eberaetzung durch obsenrare.
ἃ Die Aklina hat, wie dio meisten Codices, ἐκφαυλίζουσα, welches Wort
jedoch dem Gedauken, den Theophylactus ausdrücken will, nicht entspricht.
Cuperaicus übersetzt dem Sinne entsprechend deluwdens: Boissonade hat aus
einem einer Manuskripte statt ἐκφαυλίζηυσι die Lesart θοὸν κί ουτα in den Text
übernommen.
: Copernieus hat sich, da wohl kaum anzunehnen ist, dass memorere
durch einen Druckfehler statt wewiente: weretzt avi. ein Depunenz memorarı =
wesen eanc gebildet
x ia der Uebersotzung der Wurte Tanız rn Arumuerıs καὶ τῷ ϑαλπττίῳ
Rural wiscan: liext ein Verstuss zeuen die Griechische Sprache und Gram-
‚BEUBTYAAKTOT EINETOAAI. | 55
μέγιστον. Kat ri μοι δοχὼ χαλεπαίνειν τὸν Ilava‘ οὐ γὰρ ταῖς σίμ--
ν ᾿ - . ’ v -
βλων αὐτὸν ἀπαρχαῖς ἐτιμήσαμεν. Διὸ πρὸς ἄστυ χωρῶ τὸν ὀργίλον
πρεσβευσόμενος. Ναὶ τοῖς πολίταις τὴν ἀπήνειαν διηγήσομαι, φήσας"
«διὰ μελιττοῦταν n [Πὰν τοῦ ποιμνίου μου τὸν ἡγεμόνα διώλεσεν ν.
y. ET. ΘΕΑΝΩ EYPIAIKH.
Ὁ φυσιχὸς τοι χύσμος παρῴχηχε, χαὶ ῥυτίδων ἐγγὺς ἢ, εὐπρέπεια᾽
vu ΄ 4 - x ’ [d ’ [4 x
5) 62 χάραττειν ἐπιχειρεῖς τὴν ἀληϑειαν, ἐπιπλάστῳ χοσμῳ τοὺς ἐρα-
στὰς ἐχφαυλίζουσα. [Πειάρχει γρόνῳ, τραΐδιον᾽ οὐ γὰρ εὐπρεπεῖς οἱ
«- , ’ - v
λειμῶνες ἐν μετοπωρῷ τοῖς ἄνθεσι. Μέέμνησο xat θανάτου τούτῳ γὰρ
ἐγειτνίασας᾽ χαὶ σωφροσύνην ἐξ ἀνάγχης ἀσχεῖν ἐπιτήδευε. Καὶ γῆρας
v2. - ᾿ 4 . \ ι N ’ - ἢ 4 4
αδιχεῖς χαὶ νεοτητα ᾿ τὴν μὲν γὰρ ἐπαγγελλομένη διέάψευσαι, τὸ δὲ
[4 [4
χεχτημένη͵ ἐνοθευσας.
ὃ. ΗΘ. ΕΥ̓ΔΓΟΡΑΣ ANTINATPQ. ΄
“Opous ὃ δημιουργὸς χαὶ τῷ θαλαττίῳ διετάξατο χλύδων!, xat τοῖς
αἰγιαλοῖς τὸ πελάγιον χεχαλίνωται ῥεῖϑρον, χαί ψάμμος τις ἐπὶ μιχρὰ
ἠπείρῳ χαὶ θαλάσσῃ, μεταίχμιον. οὐ γὰρ ἀδιχεῖν ἡ θάλαττα τὴν γείτονα
γἦἣν συγχεχώρηται παλινδρομεῖ δὲ πρὸς ἑαυτὸ τὸ ῥεῖθρον μαινόμενον,
μεγάλην ἀπειλῆσαν τῇ χέρσῳ τὴν ἔφοδον: Ὅρους τοιγαροῦν, ὦ Ἀντί-
matik vor, wie er auffallender in der Copernicanischen Uebersetzung nicht
wieder vorkommt! Den Accusativ eines doch nicht selten vorkommenden
Wortes hat Copernicus in wunderlicher Weise zu einem Eigennamen umge-
bildet. Um nun bei diesem Irrthume irgend einen Sinn in den Satz hinein-
zulegen, hat er dann ferner den Aoristus Medii διετάξατο zu einer Passivform
stempeln müssen!
9 Die Aldina liest κεχαλίνωται, welcher Lesart Cimedoncius („cohibetur“)
gefolgt ist; in die übrigen Ausgaben ist jedoch die Lesart χεχαλίνωχε aufge-
nommen, nach welcher auch Copernicus tibersetzt hat.
10 In der Originalausgabe der Copernicanischen Uebersetzung steht Ho-
run, welches auch die Warschauer Ausgabe beibehalten hat. Dass hier ein
offenbarer Druckfehler vorliegt, ist an sich unzweifelhaft, wird aber noch
durch die Vergleichung mit dem 25. Briefe ausser allen Zweifel gestellt.
An beiden Stellen musste Copernicus übrigens, um seinen „Horus“ in die
Construktion des. Satzes irgendwie hineinzupassen,, die Imperativform vopo-
δέτει ignoriren, er nahm νομοϑέτει als 3. Person Praes. und tbersetzte es
dann durch das Perfectum! („legem dietavit“ und ep. 25 „Jegem tidit.“)
56 I. SCHRIFTEN VON COPERNICTS.
furori tuo legem dietavit, ne manum irae ministram facias. Igitur
eonphilosophari manihus etiam linguam consummatae virtutis est
mons altissimus. Si vero hanc servarc non potes, iurgiis ipsum
furorem consolare, si canibus latrantibus assimilari voles. Sic
enim iratum mare ulterius spuma ac procella irace opera non
ostendit. |
9. Ruralis. Aegirus Platano.
Malos amice vieinos Geranos !! hahemus; immortale hellum
circa praedium hahent. Neque enim patribus nostris pacisceban-
tur, neque post illos bellum nobiscum dissolverunt; atqui saepe
ipsos primitiis messis honoravimus, sed etiam aliquam agelli partem
quasi offenso deo'!? ipsis infestis dedimus. Sed indigna ipsis, ut
eontigit, dona!3. Quapropter omnes hine discedimus. Magis enim
conducit nobis saxa colere, quam campos et colles inhabitare in-
festos habentihus vicinos.
6. Amatoria. Erato Terpsitheae.
Pretiosam tihi imaginem pinxisse Callicraten: aiunt. Ipsa vero
pietura non Terpsitheam significare videtur, sed per veraces Par-
rhasii tabulas Lacaenam Helenam: ideoque et arti et naturae
praeiudicasti, hanc quidem reprehendens, illanı vero decipiens.
11 yepdvous hat Copernicus als Nomen proßrium gefasst. Die Lexica der
damaligen Zeit führen γέρανος mit der Bedeutung grus auf. Der Irrthum des
Uebersetzers ist nur dadurch zu erklären, dass die Manuskripte und die Al-
dina die Eigennamen nicht mit grossen Anfangsbuchstsben schreiben; frei-
lich bleibt dann immer noch auffallend, dass Copernicus das Femininum des
Artikels (τὰ ς yepdvous); übersehen hat.
12 Die Lesarten schwanken nur zwischen ὀργάδας δεῶν und ὀργάδα ϑεῶ.
Die Uebersetzung des Copernicus ist weder mit der einen noch mit der an-
dern in Uebereinstimmung zu bringen. Copernicus scheint ὄργας (welches hier
gleichbedeutend mit τέμενος ist! irgendwie mit ὄργη in Verbindung gebracht
zu haben, indem er die Worte ὥσπερ ὀργάδα ϑέω durch „quası offenso deo“
übersetzt.
13 Wenn die Uebersetzung der Worte ᾿Αλλ οὐχ αἰδέσιμα τὰ δῶρα παρ᾽
BEU®OYAAKTOT EIISTOAAI. 57
πατρε, τῷ 3 νομοθέτει θυμῷ, ὑπηρέτιν χεῖρα τῆς ὀργῆς μὴ ποιούμε--
δ - - . , -
νος. Τὸ μὲν οὖν συμφιλοσοφεῖν ταῖς χερσὶ χαὶ τὴν. γλῶτταν ἐντελοὺς
N - a ᾽ ’ . h} , } ΄ - »’ x ad x
ἀρετὴς Ὅρος ἀχρότατος᾽ εἰ δὲ μὴ ταύτης χρατεῖν οἷός TE εἶ, ὕβρεσι τὸν
[4 e - 5) [4 Οσ Α
θυμὸν Ψυχαγώγει, εἰ χυσὶν ὑλαχτοῦσιν ἐοιχέναι βεβσύλησαι. Οὕτω γὰρ
χαὶ χαλεπαίνουσα θάλαττα ἀφροῦ περαϊτέρω χαὶ σάλου τὰ τῆς ὀργῆς
οὐχ ἐνδείχνυται.
δ΄. ATP. AITEIPOS ΠΛΛΑΤΑΝΩΏ.
Koxns «Ξίτονας. ὦ φίλος ὰχς end uch 6)
αχὰς γείτονας, ὦ φίλος, τὰς γεράνους χεχτήμεθα. [[όλεμον
᾽ .] Ἁ , Υ Pr “-ψ
ἀθάνατον περὶ τὸ γήδιον ἔχουσιν. ()ὑτε γὰρ τοῖς πατράσι τοῖς ἡμετέ-.
>} BG - - [4
ροις ἐσπείσαντο, οὔτε τοῖς ET ἐχείνους ἡμῖν τὸν πόλεμον διελύσαντο"
- -- -Ἄ x
χαίτοι ἀπαρχαῖς τοῦ θερισμοῦ πολλάχις αὐτὰς Eriunrsanev ἀλλὰ καὶ
- - x ud 2 ’ Ύ 9 ω 2 , an ἢ
μοῖραν τοῦ γηδίου τινα, ὥσπερ ὀργάδα θεω, wrals ἀχαρίστοις δεόωχα--
pav. ᾿Αλλ οὐχ αἰδέσιμα τὰ δώρα παρ ἐχείνοις, ὡς ἔοιχε. Τοιγαροῦν
ἅπαντες τῶν ἐντεῦθεν ἀπαίρωμεν. Πέτρας γὰρ ημῖν γεωργεῖν συμφο-
ρώτερον ἢ πεδία χαὶ γηλόφους οἰχεῖν χαλεποὺς χεχτημένοις τοὺς γεί-
τονᾶς.
ς. ET. ΕΡΑΤῸ ΤΕΡΨΙΘΕΑ.
Τὸν χρυσοῦν Καλλιχράτην εἰχόνα σοι γεγραφέναι φασί. Τὴν δὲ γρα-
φὴν οὐ Τερψιϑέαν οἶμαι δηλοῦν, ἀλλὰ τὴν λάχαιναν Ἐλένην, ναὶ μὰ τοὺς
ἀψεύδεις Παῤῥασίου πίναχας. Τοιγαροῦν καὶ τὴν τέχνην χαὶ τὴν φύ-
σιν ἠδίχηχας, τὴν μὲν ἐνυβρίσασα, τὴν δὲ σοφισαμένη Ψεύσασϑαι γὰρ
ἐκείναις, ὡς ἔοιχε unverständlich erscheint, so erwäge man zunächst, dass
Copernicus durch das Missverständniss des Wortes γέρανος den Sinn des gan-
zen Briefes nicht erkennen konnte. Uebrigens stimmen die andern Inter-
preten in der Auffassung der Stelle nicht überein, in welcher wegen ihrer
Unklarheit auch die Lesart schwankend ist; statt ἐχείνοις, wie die Aldina
und H. Stephanus liest, hat ein Theil der Manuskripte, denen Boissonade
gefolgt ist, die Lesart ἐκείναις.
H. Stephanus übersetzt: dona non exorant; non videntur ıllis diyna, quue
erorent ; Cimedoncius: guae dona, ut videtur. nihtilominus tamen non proficiunt.
Boissonade, der die Stelle weitläuftiger behandelt hat, verwirft beide Ueber-
setzungen und giebt den Gedanken des Theophylactus wieder durch die Ue-
bersetzung: „sed dona nulla, ut videtur, dignantur reverentia; nullam is dema
reverentiam incutiunt.“
58 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
Fallere enim Parrhasii tabulas coegisti. et quae tibi minime ad-
sunt, tabulis commutasti fanquam naturac corrigens erroren, et
multam eius inertiam ostendens. Ego autem et pieturam '! lando,
non enim tuac deformitatis esse pietor perhibuit; et naturae
sapientiam admiror, pessimac animae pulchritudinem corporis non
confidentem.
7. Moralis. Sosipater Terpandro.
Equnabus lex est et, quemadmodum mihi videtur, valde ratio-
nabilis. Laudo enim apud car magnam bencvolentiam. Sed quae-
nam ipeis lex est? Pullum equinum si nutrice earentem viderint
et longe matrem abesse, quaelibet pnllnm ipsum fovet. Non enim
naturae suae obliviscuntur et fovent unanimiter nequicequam aegre
ferenter quasi nepotem habentes atque germanum. Hanc quidem
ipsis intelligentiam natura tribuit; non enim Solonis lege coactae
sunt. Nunc igitur sermonem ad te convertam. Nepotem tuum
fraternum despieis de ianua ad ianuam circumeuntem, miserrima
veste indutum. Brutis sane irrationabilior tibi sensus est. Cancs
alienos nutris; ita enim adulatores, qui apud te sunt, rectius
nominaverim. Fidelissimi enim videntur esse, donec de tuis nu-
triantur, o miser. Latrant autem omnino et te crapulam etiam
ΠΌΡΟΥ eructantes. Adulatorum enim genus memorativum est mali
et benefieiorum obliviosissimum. Tandem igitur nepotem ipsum
fove. Terpander. Sin autem, poenitentiam habehis hostem in-
superabilen lacrimis naturae suum exacuentem gladium.
5. Ruralis. Daphnon Myroni.
Quousque effodies agellum et pluvialem absorbebis aquam,
o miser? An forte etiam fame pueros meos deficere propter sicei-
tatem machinaberis’ Tuus quidem circumstagnat ager, meus
autem aquac etiam naturam ignorat. Interrogentur, obsecro, nu-
bes, si soli Mironi dimittant aquas. Vir invidus magnum malum.
11 Copernicus hat hier γραφεὺς mit γραφή, verwechselt.
-BEU®YAAKTOY ENISTOAAL. 59
% >] ’ [4 , ΄ ἢ x x , [Ὶ ’
τὴν Παῤῥαπίου τέχνην ἠνάγχασας. καὶ τὰ wr προσόντα 5. διαπηιχίλα!
- 4 - . ’
τοῖς πίναξιν, ὥσπερ τὰ τῆς φύσεως χαλλωπίζουσα σφάλματα καὶ πολ-
. 4 , ᾽ ᾿- , “4. | ; - ’
λὴν ἐχείνης τὴν ἀτεχνίαν δειχνύουσα. ᾿γὼ 62 χαὶ τοῦ γραφέως ἐπα!--
- - [4 ’
ver: εἰμί οὐ γὰρ τῆς Ts ἀμορφίας εἶναι Τωγράφος ἡνέσχετο᾽ xat
- ’ =. ’ ' ' ! - ’ . 3 ,
τῆς φύσεως τὴν σοφίαν τεθαύμαχα χαχίστῃ ψυχῇ σώματος εὐπρέπειαν
[4
117), πιστεύσασαν.
”. ΗΘ. ΣΩΣΙΠΆΤΡῸΣ TEPTIANAPO.
., ° - [2 - - ‘ ’ Ω -
Νόμος ἐστὶ ταῖς ἵπποις, ὡς γέ μοι δοχεῖ, χαὶ μᾶλα 00905‘ ἐπαινὼ
N 4 , x ἢ ΄ ’ “ 3 4 ’ [4 ’ Ἵ -
γὰρ ἐγώ τὸ περὶ ταῦτας λίαν φιλόστοργον. ᾿Λλλὰ τίς ὁ νομὸς αὐταῖς:
σὰν" ς ’ ao 4 - - ’ Ir ᾿
[ν ὑπομαζιον ἵππον ὅταν ἐνδεὰ τῆς. θρεψαμένης ὑξάσοιντυ, χαὶ Toppw
x - - ’ >
που τὴν τεχοῦσαν, οἷα συμβαίνει τὴν TOD γεννήματος, ὃρῶσί τι γεννι-
‚ - ΄ - a ’
χόν᾽ οὐ γὰρ τῆς ἑαυτῶν ἐπιλανθάνονται φύσεως, χαὶ περιθάλπουσα! τὸ
-ἷ = 4 μὴ «
μονωθὲν χατ οὐδὲν δυσχεραίνσυσαι, ὥσπερ ἔγγονα συνεχῆ TE χαὶ γνή--
α. Καὶ φύσις μὲ ) d ἵν οὐ γὰρ Σόλωνος ἠνάγχασε
σια. φύσις μὲν ταῦὐταῖς οὕτω φρονεῖν" οὐ γὰρ Σόλωνος ἡναγχασε
, , \ ’ x [4 “ U ὉἮΘ « ΄ >
νόμος. Μετοχετεύσω τὸν λόγον πρὸς se. Τὸν ἀδελφιδοῦν ὑπερορᾶς
’ -
ἡύραν &x θύρας Apelßovra, ἀθλιώτατον τριβώνιον AUTEXOWEVOV' τῶν
χλό Y γ , ’ \ , Κύ . χλλ { »»Ἤ .
ἀλόγων ὄντως ἀλογωώτερόν σοι τὸ φρόνημα. Kuvas ἀλλοτρίους σιτίζεις
4 -
οὕτω γὰρ τοὺς περὲ σὲ χόλαχας εἰπεῖν οἰχειότερον᾽ εὐνούστατοι γὰρ
’ ad - - δ «- % n
εἶναί σοι δοξουσι μέχρις ὅτου τοῖς σοῖς ἐπεντρυφῶσιν, ὦ δείλαιος !
΄ [4 -ςῃ - -,Ἴ 4
ὑλαχτήσουσι δὲ πάντῳς χαὶ 28, ἔτι τὴς χραιπάλης τῆς ἔναγχος ἐρευγό--
[4 [4 -
pevor’ χολάχων γὰρ φύσις χαὶ μνημονιχὸν πρὸς χαχίαν, χαὶ τῶν ἀγα-
- > - ° μὴ
ϑῶν εὐεπίληστον. UWE ποτε οὖν ἀδελφιδοὺν περίϑαλπε, Τέρπανδρε"
4 Α ’ - [2
εἰ δὲ μὴ, τὴν πρόνοιαν ἀχαταγώνιστον ὅξεις πολέμιον. τοῖς δαχρύοις
- [4 ΄ - ᾽ ;
τὴς φυσεως τὴν ἑαυτῆς ἀχονήσασαν μάχαιραν.
ἡ. ATP. ΔΑΦΝΩΝ MYPONI
Μέχρι τίνος ἐπιχολανεῖς τὸ γήδιον, χαὶ τὸ χατομβρῆσαν ὕδωρ
ἐπιῤῥοφήσεις, ὦ δείλαιος ; 7, τάχα χοι μαὶ λιμώττειν τοὺς παῖδας διὰ
τὸ χάταυχμον μηχανᾶ : τό πὸν μὲν γὰρ περιλιμνάζεται γήδιον " τὸ δ᾽
ἡμέτερον χαὶ φύσιν ἠγνόησεν ὕδατος. Εἰρωτάσθωσαν πρὸς ἠξῶν αἱ νε--
φέλαι εἰ μόνῳ τῷ Δάφνωνι ἀφιᾶσι τὸ ὕδωρ. ᾿Ανὴρ ἐπίφϑονος μέγα
60 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
Si vero vieinum etiam esse contingat, inexorabile est infortunium
et morte vix sopiendum.
9. Amatoria. Euripa Dexicrati.
Prima Novembris!® venire ad nos promisisti et defraudasti
paecta Dexierates. Meus vero languchat amore animus et lampa-
dis instar praecordia exarserant, erumpebantque quotidie lacrimae,
et tuum quotidie somniabam adventum et ianuarum strepitus
gemper mihi existimatio pracsentiac tuae fuit. Tu vero Dexicrates
cum altera amorem participas et te semper nova delectant. Nam
desidiosorum animi velocissimo fastidio deiici consueverunt. Est
perfidum quid pecunia 16, desiderium et amor. Tangeris et ipse
quandoque, passorum enim ininriam calamitates in ipsos iniurian-
tes saepe redun(lant.
15 Zu den Worten ἐνάτῃ φϑίνοντας ᾿Ανϑεςηριῶνος ist cin Scholion erhalten τοῦ
ἀπριλλίου. — Cimedoncius übersetzt wörtlich: ud IX desinentis Anthesterionis
Copernicus hat die Griechische Bezeichnung des Datums nicht beibehalten
wollen; er scheint dieselbe vielmehr nach dem Gebrauche seiner Zeit umge-
staltet zu haben. Wenigstens lässt sich doch kaum annehmen, er habe will-
kürlich irgend einen beliebigen Tag gewählt.
Ob Copernicus nun das Datum des Theophylactus richtig übertragen
hat, wäre an sich gewiss ganz gleichgliltig. Allein bei der Stellung des Co-
pernicus zur Chronologie erscheint es von Wichtigkeit, hier einige Momente
für die Beurtheilung seiner Uebersetzung der Zeitbestimmung ἐνάτῃ φϑίνοντος
᾿Ανϑεστηριῶνος anzuführen.
Die Reihenfolge, welche Copernicus den Griechischen Monaten nach
Theodorus Gaza gegeben, hat er selbst auf einem Vorsetzblatte zu dem Lexi-
kun des Chrestonius eingezeichnet. Vgl. Meine Mittheilungen aus Schwedi-
schen Archiven und Bibliotheken S. 12.
Jene eigenhändige Aufzeichnung des Copernicus, welcher zugleich die
Bilder des T'hierkreises beigefügt sind, lautet:
“
11
Mouviytwv θαργηλίιων Σ χιρον ορλον
Θ R ny
Βχατομβαίων Νἰεταγειτνιῶν Βοηδρομίων
-» np 22
9 4
γι αιμαχτηρίων Πυανενίῶν Ανϑεστηρίῶν
ul
᾿ ΤΤΤΤ , ,
ΠΠυσειδεων Γαμηλιῶν Βιλαφοβολιων.
Darunter befindet sich mit der ausdrücklichen Bemerkung dass sie „ex
AEHBTAAKTOT ΒΠΙΣΤΟΌΛΑΙ. 61
[G δ] 8 ° ΄ > um ’
xanov'" εἰ δὲ xal To γείτων εἶναι χεχλήρωται, ἀπαραίτητον τὸ δυστυ-
χημα καὶ θανάτῳ μόγις παυσόμενον.
0΄. ET. ΕΥ̓́ΡΙΠΗ ΔΕΞΙΚΡΑΤΕΙ͂.
3 ’ 3 -ςῳὥ [4 x 3 -- ,
ὑνάτῃ φθίνοντος ᾿ἀνθεστηριῶνος ἐπανηχεῖν πρὸς Nuas ἐπηγείλω,
©
χαὶ διέψευσαι τὰς συνθήχας, Δεξίχραταες. ᾿Εἰμοὶ δὲ χαὶ ἀπῃθαλωύησαν
αἱ φρένες τῶ ἔρωτι, χαὶ δαλοῦ δίχην τὸ περιστέρνιον ἐχπεφλόγισται.
᾿Ἀπεχοττάβιζον δὲ χαθ᾿ ἡμέραν τὰ δάχρυα᾽ χαὶ τὴν σὴν ὠνειροπόλουν
ἐπάνοδον. Ὃ δὲ τῶν θυρῶν ψόφος ἀεί μοι φαντασία τῆς σῆς παρουσίας
ἐγένετο. Σὺ δὲ, Δεξίχρατες, μετοχετεύεις dp ἕτερα τὸν ἔρωτα, xal σοι
τὸ ξένον ἀεὶ τιμιώτερον " τῷ τὰρ ταχίστῳ χόρῳ αἱ τῶν ῥᾳθύμων ψυχαὶ
ὀουλαγωγεῖσθαι ἐιώθασιν. Ἄπιστόν τι χρῆμα nollo; χαὶ ἔρωτες. Bir,-
θήσῃ χαὶ αὐτός note’ τῶν γὰρ ἀδιχουμένων αἱ συμφοραὶ ἐπὶ τοὺς ἀδι--
χήσαντας μεταβαίνουσιν.
τῶν Beonmeny T'ala“ entnommen sei. nachstehende Notiz von der Hand des
Copernicus: „Athenienses annum a solstieio estiuon auspicantur ἀπὸ τοῦ ἑκατομ-
ϑαιώνος, asiatieı αὖ equinoelio autumnali sieuti et (ireci et a verno arabes et du-
masceni.“
Mit der von Copernicus hier angenommenen Reihenfolge der griechischen
Monate stimmen auch die handschriftlichen Verbesserungen, welche derselbe
bei den einzelnen Monatsnamen im Clırestonius hinzugefügt hat, wenn die
Uebersetzung des Lexikographeu mit seiner Ansicht nicht tibereinstimmte.
80 hatte Chrestonius den Μουνυγιών als Januar, den θαργηλιών als Februar
bezeichnet , Copernicus veränderte dies in Martius und Aprilis. Die Namen
der Monate [{)ιϑενιών und Ποσειδεών ferner hat Copernicus an den betreffen-
den Stellen im Lexikon hinzugeschrieben und sie durch eine Correctur 'als
Oetaber und Derember bezeichnet; (zuerst hatte er (lie beiden angeführten
Monate als Augustus und Notember aufgeführt.)
Diese Schwankungen in der Feststellung der Griechischen Monatsnamen
dürfen uns bei Copernicus nicht auffallen. Bekanntlich sind naclı 'Thevdorus
Gaza noch verschiedene andere Reihenfolgen vorgeschlagen, in denen nament-
lich auch dem Monate ἀνδεστηριών eine ganz andere Stelle angewiesen ist. Es
ist daher, selbst wenn Theophylactus wirklich «as attische Jahr seiner Zeii-
bezeichnung zu (srunde gelegt haben sollte, aus den verschiedensten Gründen
misslich, durch Divination seine Angabe errathen und eine Uebertragung in
unsern Kalender versuchen zu wollen.
16 Copernicus hat die Worte ἄπιστόν τι substantivisch genommen. Da-
durch war er gezwungen γρῆμα durch pecunia zu libersetzen, welcher Begriff
hier nieht erwartet wurde, und weder dureh das Vorhergehende, noch Fol-
gende motivirt ist.
62 1. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
10. Moralis. Hermagoras Sosipatro.
Nimis ingenerose audio te paupertatem dolere et maledicere
divitiis tanyuamı illegitimis existentibus apud homines, et aliis
apprehensibilem facile suarum possessionem esse, aliis vero inappre-
hensibilem,, quasi invisaın in hoc hominibus naturam. Si enim
solis splendor hominibus aequalis et ignis copia omnibus est
promptissima', cur tanden, inquis, natura aurum hominibus tam
abditum fecit et tanı amicabile donum sub luna degentibus ab-
stulit, per quod maxima mala hominibus oriuntur? Ego autem:
latum risum tuis affundo dogınatibus. Ipsam enim naturae laudem
vitaperii materiam fecisti, et hanc cum noctua deplorasti; ceae-
eitatis enin causam illa putat eircumspectabilen: solis elaritatem.
, Utiliter auri fame tenetur humanum genus Sosipater. Hine enim
artes vitae introduetae sunt, et civitates habitatac et contractuum
facilitas. Et si summatim dicere opus est: omni ornatu privata
fuisset terrena conversatio, nisi aurun homines instruxisset sese
ımutuo indigere.. Non enim nauta navigasset, neque viator iter
arripuisset, non aratorem bovem rusticus habuisset, neque sceptris
regalis imperii fuisset reverentia, non principibus et praepositis !®
obedientian praestitissent, neque imperator exereitum duxisset.
Si vero arcanum etiaım sermonen vis (iscere, virtutum et vitiorum
habenas aurum praebet, et examinatur desiderium animi per
ipsum et acınulus est Celtiei fluvii; adulteratae enim virtutis et
malitiae deprehensor est certissimus.
11. Ruralis. Callistachys Cyparissoni.
Sterilium ac immitinm arborum genus Simichidas pridem
eonflagravit; talem enim sententiam inutilibus decernebat arbori-
17 In der Copernicanischen Uebersetzung ist der Satz xal ποτάμῶν
ἄπασιν ἐστὶν εὐπόριτα ausgefallen. Derselbe findet sich in allen Manuskripten
wie Ausgaben. Dass er von Copernicus ausgelassen ist, dürfte sonach nur
einem Versehen zuzuschreiben sein.
IN Ob προσφόροις von Theophylactus in einer besondern, uns unbekannten,
Bedeutung gebraucht ist, oder ob eine Verstümmelung des Wortes vorliegt,
ΘΕΟΦΥΛΆΚΤΟΥ ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ. 63
HB. EPMATUPAZ ΣΩΣΙΠΑΤΡΩ.
Alav ἀγεννῶς ἀχήχοά σε τὴν πενίαν ὀδύρεσθαι, χαὶ χαχίζειν τὸν
πλοῦτον, ὡς ὄντα παρὰ τοῖς ἀνθρώποις ἀνώμαλον, τοῖς μὲν ἐφιχτὴν,
- - - - "ἢ
τοῖς δὲ δυσέφιχτον τὴν ἑαυτοῦ παρεχόμενον χτῆσιν, ὥσπερ βασχαίνουσαν
[4 “« y [4 x [4 4 x “ 0 «
ἐπὶ τούτῳ τοῖς ἀνθρώποις τὴν φύσιν. Εἰ γὰρ ἡλίου λαμπηδόνες τοῖς
- [44
ἀνθρώποις ἐπίσης χαὶ πυρὸς ἀχϑονία τοῖς ὅλοις ἐστὶ προχειροτάτη. nal
ποταμῶν ὑεῖθρα χειμάῤῥων τε χαὶ ἀξννάων ἅπασιν ἐστὶν εὐπόριστα, τί
ὄῦτα, ἔφης, τὸν χρυσὸν ἢ φύσις οὕτως ἀπηχριδωμένον τοῖς ἀνθρώποις
διέθετο, χαὶ φιλόνειχον δῶρον τοῖς ὑπὸ σελήνην ἀπένειμε, Öl οὐ μέ--
% - > [4 - .» x >| % -
“Ta χαχὰ τοῖς ἀνθρώποις φοιτῶσιν; ᾿Εγὼ ὃὲ πλατὺν γέλωτα τῶν
ϑῶν χαταχέω δογμάτων αὐτὸν γὰρ τὸν τῆς φύσεως ἔπαινον ὑπόθεσιν
wer ‚ nen ονῆα- τῇ “λ . EN “ων ν
νόγου πεποιήσαι, χαὶ ταυτὸν πέπονθας τῇ γλαυχί ἀδλεψίας τὰρ αἴτιον
ἐχείνη δοχεῖ τὰς περιφανεῖς ἡλίου ἐχλάμψεις. Δυσιτ ἑλὼς λιμώττει χρυ--
300 τὸ ἀνθρώπειον γένος, Σωσίπατρε. ᾿Πντεῦθεν «ἀρ χαὶ τέχναι τῷ βίῳ
εἰσήχθησαν, χαὶ πόλεις χίσθησαν, χαὶ συναλλαγμάτων εὐμάρεια εἰ
δὲ δεῖ συλλήβδην εἰπεῖν, πάσης εὐχοσμίας ἐστέρητο Av τὸ περίγειον ἐν--
διαίτημα, εἰ μὴ χρυσὸς τούς ἀνθρώπους ἀλλήλων ἐπιδεεῖς ἐτεχτήνατο᾽
3 4 “ 4 ’ ΕΣ N , ᾿ γ΄ . ’ ,
οὐ γὰρ ἂν πλωτὴρ ἐναυτίλλετο, οὐχ οδοιπορος ἐνεπορευετό, οὐχ αἀρο-
τῆρα βοὺν οἱ γεωργοῦντες ἐχέχτηντο, οὐ βασιλιχὴς ἡγεμονίας ἐπρεσ--
δεύετο σχῆγπτρα, οὐχ ἀρχαῖς χαὶ προσφύροις τὸ ὑπήχοον ἐχεχόσμητο, οὐ
° [4 x [4 S 1 > ΄ ’
στρατηγὸς ἐδημαγώγει τὸ στράτευμα ᾿ εἰ δὲ χαὶ αἀποῤῥητον λόγον θέ--
λεις μαθεῖν, ἀρετῆς χαὶ χαχίας ὁ χρυσὸς τὰς ἡνίας πεπίστευται" χαὶ
βασανίζεται ἔφεσις ψυχῆς δὶ αὐτοῦ. χαὶ τῷ Νελτιχῷ ποταμῷ ἐστὶν
ἐφάμιλλος νόθου γὰρ ἀρετῆς χαὶ χαχίας ἔλεγχός ἐστιν ἀληθέστατος.
ια΄. ATP. ΚΑΛΛΙΣΤΑΧΥΣ ΚΥΠΑΡΙΣΣΩΝΙ.
Tav ἀχάρπων χαὶ ἀνημέρων δένδρων τὴν φύσιν ὁ Σιμιχίδας χθές
που ἐνέπρησε᾽ τοιαύτην γὰρ τὴν χαταδίχην τοῖς ἀτελεσφορήτοις ἐψη-
ist ungewiss. Copernicus hat aus dem Zusammenlhange dem Worte eine
passende Bedeutung untergelegt; ähnlich Cimedoneius, der προσφόροις dureh
suridieis übersetzt. Die Uebersetzung von Boissonade passt gar nicht in den
Gedanken; er sagt in einer Anmerkung : „si tor est ılla suna, muıhl erunt rpus-
φόροις ab τὰ rpuszopa »ritue commodıs.«
64 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
bus. Sed omnivoracis ignis natura impetum habuit immodestunm,
et agri vieini praedium repente consumpsit. Hic vero bipennem
abiieciens et ligonem ad civitatem perrexit, causidicum accepturus
patronum, et Simichidam in ius vocavit. Hoc et ego, Cyparisson,
contra te parabo, nisi apibus tuis mandaveris abstinere pratis
meis et didiceris alienis meatibus non habere aditum iustum.
12. Amatoria. Melpomene Praximillae'®.
In publica via 2° conventicula tibicen ?! Chrysogona constituit;
fortasse etiam delectare putat meos amatores et ait meretricula
me de ea re valde molestari. Ego autem non magni pendo factum
hoc: examinant eninı amatores meos quicunque sunt Chrysogonae
mores. Sed este mihi, obsecro, infallacis responsionis apertissimus
nuntius, et Lacaenae dieito: Maximas tibi gratias Chrysogona hac
causa debemus, tua eniın deformitate venustiora ostendunt nostra,
quum etiam graculo non apparente corvus praestantibus avibus
eonnumeretur.
13. Moralis. Ariston Niciae.
Cupidissimum discendi animal aiunt elephautem et huma-
narum doctrinarum discipulum valde idoneum; non enim corporis
stupenda moles in ipso, quantum disciplinae ornamentum cele-
19 Die Aldina hat, abweichend von den übrigen Ausgaben statt [[ραξι-
μέλλῃ, die Lesart Πραξιμίλλι aufgenommen, welche wir auch in der Coperni-
canischen Uebersetzung finden. Boissonade weist bei dieser Abweichung
der Aldina darauf hin, dass in den griechischen Manuskripten die Vokale ἢ
und : bei ihrem Gleichklange häufig im Auslaute verwechselt sind.
An diese Bemerkung Boissonade's sei hier die Notiz geknüpft, dass in
derselben Weise auch in der Copernicanischen Uebersetzung die Endung der
Frauen-Namen ganz willkürlich behandelt und bald e bald « gewählt ist, z.B.
Chryst ep. 19. Ipsiptle (ep. 15; Rhodope \ep. 21) u. a.
Ob diese Ungleichheit Schuld des Uebersetzers oder des Druckers ist,
lässt sich ebensowenig, wie bei den andern orthographischen Willkürlich-
keiten, bestimmen. Es schien deshalb gerathen , in der vorliegenden Text-
8EO®YAAKTOT ἘΠΙΣΤΟΛΑΙ͂. 65
φίσατο δένδροις. Ἢ δὲ τοῦ παμφάγου πυρὸς φύσις τὴν ὁρμὴν εἶχεν
ἀχόλαστον, χαὶ τοῦ ἀγροῦ γείτονος ἄφνω τὰ χωρίον ἀπώλεσεν. ᾿() δὲ,
τὴν διφθέραν ἀφεὶς xal τὴν δίχελλαν, πρὸς ἄστυ χωρεῖ ῥήτορα ληψό-
μενὸς σύμμαχον χαὶ τῷ Σιμιχίδᾳ διχαστήριον συγχεχρότηται. Τοῦτο
xayw, Κυπαρίσσων, χατὰ σοῦ σχευωρήσομαι, εἰ μὴ ταῖς σαῖς μελίτταις
προστάξειας τῶν ἐμῶν λειμώνων ἀπέχεσθαι: χαὶ μαθήσῃ ἀλλοτρίοις
[4 x -- U [\ w
TOPOLS μὴ͵ χεχτῆσθαι πρόσοδον ἄδιχον.
ι6. ET. ΜΕΛΠΟΜΕΝΗ ΠΡΑΞΙΜΕΛΛΗ.
᾿Επὶ τὸ Λεωχόριον τὰς διατριβὰς ἢ αὐλητρὶς Χρυσογόνη πεποίηται"
τάχα που χαὶ τέρπειν οἴεται τοὺς ἐμοὺς ἐραστάς. Καὶ φησὶν ἡμᾶς τὸ
πορνίδιον ἄγαν δυσναασχετεῖν ἐπὶ τῷ πράγματι. ᾿Εγὼ δὲ οὐ περὶ πολλοῦ
πεποίημαι τὸ πραττόμενον ᾿ τοὺς γάρ ἐραστὰς ὁποῖοι ὄντες τυγχάνουσι
πρὸς ἡμὰς τὰ τῆς Χρυσογόνης βασανίσειεν ἤθη. ᾿Αλλὰ γενοῦ μοι, πρὸς
θεῶν, ἀψευδοῦς ἀποχρίσεως σαφέστατος ἄγγελος, χαὶ τῇ Λαχαίνῃ Ypa-
σον «Μεγίστας σοι χάριτας τούτου γε ἕνεχα, Χρυσογόνη, ὀφείλομεν "
«τῇ σῇ γὰρ ἀμορφίᾳ σεμνότερα δειχθήσεται τὰ ἡμέτερα᾽ ἐπεὶ χαὶ χολοιοῦ
- [4 Ὑ
«μὴ φανέντος al’ χόραξ τοῖς εὐπρεπέσιν χαταλογισθησεται Opvıaıv.n
ιγ΄. ΗΘ. ΑΡΙΣΤΩΝ NIKIA.
Φιλομαθέστατον ζῶον φασὶ τὸν ἐλέφαντα χαὶ ἀνθρωπείων διδαγ--
, \ 3 \ € - ͵ Ν \
μάτων μαθητὴν ἐπιδέξιον. Οὐ γὰρ ὁ τοῦ σώματος oyxos θαυμαστὸς
παρ αὐτῷ, ὅσον ὁ τῆς παιδείας χύσμος τετίμηται. Καὶ ταῦτα μὲν
Ausgabe, ohne alle Rücksiclit auf das Original, auch hier eine Gleichmässig-
keit festzuhalten.
20 Um seinen Lesern das Verständniss zu erleichtern, hat Copernicus
hier eine freiere Uebersetzung gewählt und die Worte ἐπὶ τό Λεογχόριον durch
„in via publica“ ilbersetzt. Dadurch hat er dem Gedanken jedoch einen Sinn
gegeben, der in den Worten des Schriftstellers vielleicht nicht liegen soll.
Aus einem ähnlichen Grunde verwirft auch Boissonade die Uebersetzung des
Cimedoncius „Ad Leocorium mores traxıt“ etc., indem er sich der Genfer
Uebersetzung anschliesst: „ad Leocorium habitationem tıbieına Chry-
sogone instituit.“ .
21 Copernicus hat sich hier eine Abweichung vom Sprachgebrauche er-
laubt; er hat tidicen als vox communis angesehen und als Femininum ge-
braucht.
11. 9
66 1. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
bratur. Et haec quidem pueri Indorum perhibent. Ego autem
Niciam admiratus sum brutis animantibus irrationabiliorem intel-
lectum habentem. Existene enim docti viri filius, paternas eru-
ditiones suppeditasti??. At circa cubos et palaestras plurimum
vitae otium contrivisti; et nobilitatis genere jactas te. Si igitur
fillus Hermagori vis vocari, revertere tandem ad illius vitam;
bonum enim quamvis in senio -sapientiac et prudentiae aderit 2,
secundum quod etiam Platoni videtur. Si vero a vitils transferri
renuis et te filium Hermagori pronuntias, scire te volo sacrile-
gum paternae sepulturae factum esse; tua enim malitia virtutes
illius contumeliis affieis. |
14. Ruralis. Myronides Damalto.
Universum gregem puer tuus devastavit, et muletrale semper
implens lacte pedester?? ad platanos pergit, et torum faciens
secure diseumbit, et delicataın vitam amplectitur. Postea fistulam
adferens suave canticum somnum admodun invitans adiicit et
rurales praevaricatur 2° consuetudines. Pabula2° eo malo dis-
traxit, et ad circumventionem emptoris ignavus est?”. Quin
etiam fimos?® levi vendidit pretio miser. Etiam Myronidi iniu-
2? Die Bedeutung des Wortes suppeditare als intensivum von suppeto
für diese Stelle verwerfend hat Copernicus in wortgetreuem Anschluss an
das Griechische ἐχλελάχτιχας die Ableitung von dem Wurzelworte „pes“ ange-
nommen und suppeditare in der Bedeutung von contemnere, proterere, concul-
care gebraucht.
23 Die Warschauer Ausgabe hat guenris in quamvis verändert, was nur
zu billigen ist. Aber auch nach dieser Verbesserung bleibt der Satz, selbst
bei Vergleichung mit dem Griechischen Texte, schwer verständlich. Varianten
giebt es nicht, ausser dass statt ἐς γῆρας auch dv γῆρᾳ gelesen wird. Viel-
leicht hat Copernicus, indem er das ὅτῳ tibersah, den Sinn des Satzes etwa
so verstanden: tum enim bonum sapientiae et prudentiae tibi, quamvis in
senio, aderit.
24 pedester kann zwar — und vielleicht nicht nur in Verbindung mit
sermo und ähnlichen Worten — als gleichbedeutend mit rulgaris, humslis ge-
braucht werden; allein λωποδύτης hat eine noch weiter gehende Bedeutung,
die durch pedester nicht ausgedrückt werden kann.
BEO®YAAKTOY ENIETOAAT. 67
παῖδες περιθρυλλοῦσιν ᾿Ινδῶν᾽ ἐγὼ δὲ τοῦ Nıxiou τεθαύμαχα τῶν ἀλό--
9 Di 4 x 3 [4 eye [4 x - ı «Φ "
av ζώων ἔχοντος τὸν λογισμὸν ἀλογώτερον. Yxapywy γὰρ παῖς ἀνδρὸς
σοφιστοῦ, τὰ πατρῷα ἐχλελάχτιχας, περὶ δὲ χυύους χαὶ παλαίστρας
x -ρ ᾿ ’ .
τὴν τοῦ βίου σχολὴν χατανάλωσας, χαὶ γέγονας πέρας εὐγενείας τῷ
γένει. Ei τοίνυν παῖς ἀχούειν Eppayopou ἐθέλεις, ὀψέ ποτε πρὸς τὸν
Ϊ ἢ ’ 4 ΄ }] x h) [24 Ἃ “ «- ’ \
ἐχείνου βίον ἐπάνηχε᾽ ἀγαθὸν γὰρ ὅτῳ xav ἐς γῆρας σοφία τε χαὶ
, ᾿ς. - - - - ᾿
φρόνησις παρῇ, χαθὰ ὃδοχεῖ χαὶ τῷ Πλάτωνι. Ei δὲ τῶν πάλαι xa-
χῶν δυσανασχετεῖς μεθιστάναι χαὶ παῖδα σαυτὸν Ἑρμαγόρου χηρύττεις,
τυμδωρύχος ἴσθι τοῦ πατρῴου τάφου γινόμενος" τῇ σὴ γὰρ χαχίᾳ τὰς
. ’ > N sp
ἐχείνου ἀρετὰς χαθυύρίζεις.
ιὃ. AUP. ΜΥΡΩΝΙΔῊΣ ΔΑΜΑΛΩ.
Δ] , A r 3 , - νλλ ’ A |
lo ποίμνιον ἅπαν ὁ σὸς ἐλυμήνατο παῖς. 10 χισσύδιον ἀεὶ πλη--
- -Φ [4 ., | x ’ [ὦ ww -- ΠῚ
ρῶσας τοῦ γάλαχτος, ἐπὶ τὰς πλατάνους 0 λωποδυτὴς χωρεῖ, χαὶ, στι-
6 σῷ ’ > , N ἢ x . 0 , > ,
aba ποιήσας, ἀμερίμνως ἀναπέπτωχε, χαὶ τὸν abpoötartov βίον ἀσπα--
ζεται. Εἶτα τὴν σύριγγα . με ὕσπερ ἐπιδείπνιον δὴν τὴ
ται. Fire τὴν συριγγα χομισάμενος, ὠσπὲρ ἐπιδεῖπ DÖTV τὴν
3 ’ ’ \ N ’ N ’ ΄
εὐθυμίαν προύαλλεται, χαὶ τοὺς ἀγροιχιχοὺς παραχαραττει θεσμους.
τι | n ’ -“ᾳῷ 3. ὦ 4 - -ἶἷΖ3'ῖ ἢ ’ | x v ’ . ‚9
Ta δὲ θρέμματα τῇδε χἀχεῖσΞ διέσπαρταί, καὶ πρὸς ἔφοδόν ἐστιν εὐα--
΄ρ ἡ
Ν γ κ«" .] x ΝΜ) 43 } ΄ ’ € %
λωτα. αἱ 67 χαὶ τοὺς ονῆους εὐώνως διαπιπράσχει ὁ δείλαιος, χαὶ
25 praevaricars hat nicht die Bedeutung von παραγαράττειν, wird auclı
nicht wit dem Accusativ verbunden. — Cimedoncius hat ebenso irrthümlich
rapayapdrzeı durch effingit übersetzt, was Boissonade in efringit oder diffin-
git umgewandelt wissen will.
26 Copernicus hat ρέμμα in einer Bedeutung genommen, welche in der
Schriftsprache wohl kaum vorkommt. Die — von Griechen selbst verfassten
— Lexika seiner Zeit geben aber neben pecus auch die Bedeutung »utrimen-
tum an und Copernicus hat, vielleicht aus Verzweiflung über den ihm unver-
ständlichen Satz, zu der selteneren Bedeutung gegriffen.
27 Die Worte pe xaxeise hat Copernicus nicht verstanden und χαχεῖσε
als eine Beugungsform von x2x6v angesehen.
Den Schlusssatz scheint Copernicus gleichfalls gar nicht verstanden zu
haben; ts ist kaum zu errathen, wie er auf die Ucbersetzung „et ud eircum-
tentionem emptoris ignavus est“ gekommen ist.
25 Den ungewöhnlichen Pluralis /imos scheint sich Copernicus durch das
(riechische τούς ὄνϑους veranlasst gebildet zu haben.
5+
68 I. SCHRIFTEN VON COPERNICTS.
riari non erubeseit epulatus heri vindemiam splendide”. Caricae
enim erant mihi et locustae obsonia. Ir autem magnificus iuvenis
earicas plurimas devoravit. et loeustas miror quomodo absorbuerit,
faex 30 quoque dehiscebat, et quandam eius partem post satieta-
tem portare domum neglexit?!. Concedat mihi residuum agro-
rum; magis enim eligendum est longinqua mala tolerare, quanı
occeultum hostem domi nutrire.
15. Amatoria. Atalanta Corinnae.
In palaestra etiam Augiam vidi, Corinna. Id autem specta-
culum neque sermo effabitur, neque pietorum manus imitabuntur.
Erat enim iuvenis robustus, ereetus, eirecn pectoralia densus;
oceuli eius sieut capreoli: facies eius non furore rubens neque
languidior teneritate, sed virilis et mansuetus simul. Color eius
corporis neque feminino albescebat. neque nigredine obseurabatur.
Caesaries autem molli quandoque temeritate inundabat, et caeru-
leum hora tranquillitatis repraesentabat mare, quando ad vieinam
terram teneris undis plicatur, missurug tempestatis barbarum
furorem; malae autem neque multum rubieundae, {muliebre enim
hoc‘, neque rursus pallore indeeentem tristitiam prae se ferebant.
At vero nasus valde eleganter erat tornatus, et magnum artificiosae
naturae magisterinm argnuebat. Oleumn vero inunctum solis specie
radiabat. et rplendoris reverberatione tanquam marmoreis radiis
palaestram exhilarabat. Suspiria ducebam animo. Corinna, et
24 Die Worte des griechischen Textes εἰστίων τὸν Touytav sind von den
Interpreten verschieden aufgefasst und tibersetzt worden Boissonade nimmt
mit dem Verfasser der (senfer Uebersetzung τρυγίας als Nomen proprium und
übersetzt demzufolge: hesterno die splendido conveirio Trygiam deeipiebam.
Andere wiederum haben τουγίας als appellativum genommen. So übersetzt
Cimedoneiua: absorpto rino Ineulento. Copernicus theilt die letztere Auffassung,
hat die Schwierigkeiten aber noch dadurch vermehrt, dass er rindemia in der
selbst bei Dichtern selten vorkommenden Bedeutung rinum gebraucht hat.
30 In der Original-Ausgabe lautet die Stelle ser quoque dehiscebat. Dass
hier ein Druckfehler vorliegt, ist ganz unzweifelhaft; aber dazu kommt noch
ein Missverständnisa des Textes.
BEOPTAAKTOY ENIETOAAI. 69
2 - ᾽ 14 ν . =
Μυρωνίδην ἀδιχῶν οὐχ αἰσχύνεται εἰστίων χῦὲς τὸν Τρυγίαν λαμπρῶς:
N [4 \ Ύ ’ v ΄ τι ‚ ς
ἰσχαδες γὰρ ἣν μοι χαὶ ἀχρίδες τὰ ὄψα. U) δὲ θεσπέσιος οὑτοσὶ νεα--
’ > = ὶ a «ἁ - > 2 ι \ 3 [2 > aa, “ἢ
νίας τῶν ἰσχάδων τὰ πλεῖστα ἐχύέῤρωχε, χαὶ τὰς αἀχρίδας οὐχ Olb ὁπως
eo, ζς ««" ’ , s ’ I) . 0 Y ,
ἐξεῤῥοψησεν (0 δὲ Ἰρυγίας ἐχεχήνει;, καὶ μοῖράν τινα ὕτει μετὰ x0pov
ν - 4 ΄ - -
χομίζεσθαι οἴχαδε. ᾿Απίτω μοι λοιπὸν τῶν ἀγρῶν ὁ Κλεινίας" τῶν γὰρ
ῳη»ν - 2 [4 [4 ΟῚ 4 [2 nr}
noppw χαχῶν αἱρετώτερον ἐστιν avsyacflaı 7, πολέμιον οἴχοι τρέφειν
χρυπτόμενον.
ιε΄. ET. ATANANTHR KOPINNH.
ΝᾺ Δ >‘ x .s -,ἕ΄ἷὖ' ’
Ev τῇ παλαίστρα τὸν Αὐγείαν τεθέαμαι, Kopıvva mv δὲ θέαν
οὔτε λόγος ἐχφράσε ὕτε ζωγράφου χεῖρες Ἴπαιντο. Ἣν γὰρ €
ὑτε λογὸς ἐχφῳράσειεν, οὐτε ζωγράφου χεῖρες μιμησαιντο. ν γὰρ ὁ
N ᾿ \ ν \ ’ ‚ Pe \
νεανίας εὐσθενης, ορθιος, τὸ περιστέρνιον λασιος or GE οφύαλμοι δορ-
„> >» = um ΝΜ - , v ’
καῦος αὐτῷ To δὲ βλέμμα οὐτε θυμῷ φοινισσόμενον, οὐτΞε μαλαχωτε--
“- e ’ 4 3. κα - - ΄ - ‘ -
ρον τῇ ὑγρότητι, αλλ ἀνὸρεῖον χαὶ πρᾶον ομοῦ" 7, δὲ χροιὰ τοὺ σώ--
Ψ \ \ 4 , ’ v \ \ ’
ματος οὔτε πρὸς τὸ θηλυπρεπὲς ἐλευχαίνετο, οὔτε πρὸς τὸ μελάντερον
c -΄ὄ - ᾽ [4
χατεσχίαστο᾽ ἡ δὲ ὑρὶξ ἠρέμα πως ἐπεχύμαινε τῇ ουλότητι χαὶ χυανί-
r (<4 ΄ x , ΑΙ » A \ x ,
ζουσαν ὥρᾳ γάληνης, τὴν θαλασσαν εἰχονίζετο, οτε Aal τὴν γείτονα
χέρσον ἁπαλῷ περιπτύσσεται ῥείθρῳ, τὸ μανιῶδες τοῦ χλύδωνος χαὶ
ς: «“ διά m
Bap6apov παρεάσασα᾽ ai δὲ παρειαὶ οὔτε χατέρυθροι (γυναιχῶδες ἀρ),
δ“, ’ 2 \ > ’ Ψ Can ε ’
οὔτε πάλιν ὠχρότητι τὴν ἀπρέπειαν Enesturvasov' 7, δὲ ῥὶν λίαν σε--
υνῶς ἐτετόρνευτο, χαὶ πολλὴν τῆς δημιουργοῦ φύσεως τὴν ἐπιστήμην
>. ya v . c - ’ N -
ἀπήλεγχε᾽ τὸ δὲ ἔλαιον ἐπιχεόμενον ἡλιοειδῶς TEPITITPAaRTE, χαὶ ταῖς
᾿ “αἷς τῶν ἐχλάμψεων τὴν παλαίστραν ἀχτίνων δίχην ἠγλαῖϊ
ααρμαρυγαῖς τῶν ἐχλαμῴεων τὴν παλαίστραν vo την nykaise.
Πέπονύα, Κόριννα, τὴν ψυχὴν, χαὶ δριμυτέρας τῆς ἀλγηδόνος αἰσθάνο-
Die Warschauer Herausgeber haben ser in sed verwandelt. Diese Con-
jectur scheint jedoch weniger annehmbar, als die in den Text aufgenommene
Veränderung des ser in fuer. S schreibt Copernicus ganz ähnlich dem f und
das einfache e tritt bei ihm fast immer für den Diphtong ae ein. Freilich
muss Copernicus dann immer noch fuer als Subiect aufgefasst haben; auch
bleibt das dehiscebat schwer erklärbar.
Cimedoneius tibersetzt fecatum rero est erhaustum, die Genfer Uebersetzung,
welcher Boissonade selbstverständlich beipflichtet: „Z’rygias vero inhiabat.“
31 Wahrscheinlich ist vor neglerit die Negationgausgefallen,;, nur durch
Hinzufügung derselben würde der Sinn von zzeı annähernd wiedergege-
ben sein. ᾿
70 1. SCHRIFTEN VON COPERNICES.
acutiores nunc sentio dolores; amatoriam enim passionem divulgare
munliehre genus verecundatur.
/
16. Moralis. Gorgias Aristidi.
Mutuatus laetabaris, requisitus tristaris, et obvianı ereditori-
bus veniens timore obstupeseis, tanquam truces quosdam terrores
ineidere existimans, et eircumspieis trivia et portas respieis, de-
elinare eupiens ereditorum iram, quemadmodum in magna procella
periclitati naufragio in portum confugere anhelant. Ad haec malo
malum adiicis; mutuatus enim ab aliis debitum aliis reddis. Ita
faciunt qui propter timorem mortis se ipsos praecipitant. In mu-
tuando autem multifarium hominibus malum eontigit, et fabulosae
hydrae pullulationibus saevins est, secundum omnem cogitatio-
nem ?? cave nınfuari. Ita enim solarer radios libere eircumspicies
et patentem ubiquc aörem valde leviter respirabis.
17. Ruralis. Lophon Pediadi.
Pereat’® Leueippur! Malam enim nobis oceupationem 34 nu-
trivit circa terminun collis. Me atque Sostratum in iur vocavit.
Leneippus autem omniun mentes eorrupit Ὁ", et aureum concupivit
videre tribunal, tantus avaritiae affeetus infelicen vecupavit. Hoc
etiam Sostratur intelligens auro vietoriam emit et muneribus
guttur l,eucippi obturavit. Virgo iustitia corrupta eat, et aurum
hominibus vietoriam pensat; aequilibrans iudieium periit. Munera
enim magis quaın ius aestimantur.
32 Bei ἐν ταῖς φαντασίαις hat C'opernieus die Worte χα Irvov ausgelassen
und dem (iedanken einen ganz fremden Sinn untergelegt. Cimedoncius über-
setzt: ne rel ın somnis tıbi foenerationen imagineris.
33 Die seltener vorkommende Redensart μὴ ἴχοιτο ὥρας hat Copernicus
richtig wiedergegeben. Boissonade umschreibt dieselbe durch die Wendungen:
ne din rirat, ne vertenfen annum attingat, sed oceius ac male percat.
34 Copernicus scheint, indem er den bildlichen Ausdruck wohl nicht
ΘΕΟΦΥΛΆΚΤΟΥ ἘΠΙΣΤΟΛΑΙ͂. 71
. h] N) N [4 “4 Ἁ . -.. - - [4
war" Epwrınov γὰρ διηγήσασθαι πάθος τὸ γυναιχεῖον φῦλον αἰσχίύ-
νεται.
(τ. ΗΘ. ΓΟΡΓΙΑΣ ΑΡΙΣΤΕΙΔΗ.
΄ LG ᾿ - -
Δανειζάμενος γέγηϑας εἰσπραττόμενος ἀνιᾷ, χαὶ συναντῶν τοῖς
- “« ’ - a -
δανεισταῖς χαταπλύττῃ τῷ φοέῳ, ὥσπερ θηρίοις τισὶ φούεροῖς ἐντυγχά--
-,΄ “«ὠι -ἷ > “-,
νεῖν δοχῶν᾽ χαὶ περισχοπεῖς τὰς τριόδους χαὶ πρὸς τὰς στοᾶς ἀφορᾶς,
φε [4 [a4 e 4
τοὺς δανειστὰς θεραπεύειν γλιχόμενος, ὥσπερ οἱ ναυτιλλόμενοι ἐν με-
4 «- 3 --ὧ
γάλῳ τῷ χλύδωνι λιμένος τυγχάνειν ὀρέγονται. Ἀλλὰ χαὶ χαχῷ τὸ
δ ; . φὰ pr, N 3 ΝΜ ν 3 nr ΠῚ
xaxov ἐπινέμεις ᾿ δανειζόμενος γὰρ παρ ἄλλων, αἀλλοῖις ἀποδίδως τὸ
ΝΜ 14 -- «« ἕ .
ὄφλημα, ταυτόν τι ποιῶν τοῖς διὰ φόδον θανάτου χαταχρημνίζουσιν ἑαυ--
Yıv or - 4
τούς. Ente τὸ δανείζεσῆαι πολυσχιδές 'τοῖς ἀνήρώποις ἐστὶ χαχὸν,
Pr = ΝΕ - ἢ ’ ’
χαὶ τὴς μυθιχῆς ὕδρας τοῖς αὐτομάτοις γεννήμασιν ἐστὶ χαλεπώτερον,
> - »0a , ’ - x n » . 4 \
xav ταῖς χαθ υὑπνὸν φαντάσιαις εὐλαδοῦ τὸ δανείζεσθαι" ouTw γάρ
3 , » » “ ni
ἐλευθέρως τὰς ἡλιαχὰς ἀχτῖνας προσδλέψεις χαὶ τὸν ὑπὲρ γῆν ἀέρα λίαν
-. 3 ’
προσηνῶς ἀναπνευσειας.
7. ATP. ΛΌΦΩΝ ΠΕΔΙΑΔΗ.
Μὴ ἵχοιτο ὥρας ὁ λεύχιππος᾽ χαχὸν γὰρ ἡμῖν ἔτρεφε τὸ “χωρίον
θηρίον περὶ τὸν ὅρον τοὺ λοφιδίου. ᾿Εμοὶ χαὶ Σωστράτῳ συνεχεχρό--
ip p ρ 0 λοφιοίου. ἔμ -WITPATP exp
to ὃ ριον" ὁ δὲ Λλεύχιππος ὅλας τὰς φρένας διέφθαρτο, καὶ χρυ--
τῆτο διχαστηριον᾽ ὁ δὲ Λλεύχιππος ὁλας τὰς φρένας διέφθαρτο, χαὶ χρυ
- u) , με ᾿ - U
σοῦν τὸ διχαστήριον Mensashar ὠρέγετο τοιοῦτον φιλόχρυσον πάθος
χατεῖχε τὸν δύστηνον. Τοῦτο χαὶ Σώστρατος ἐπιγνοὺς, χρυσῷ τὴν vi-
oo ᾿ x x nt! - , €
χὴν ὠνήσατο, χαὶ τὸν λαιμὸν τοῖς δώροις τοῦ .\zuxinnou ἐπέδυσεν. ἢ
[4 “ - 2 4 ᾿ N - ᾽ ΄ x
παρθένος Δίχη͵ διέφθαρται, χαὶ γρυσος τοῖς ἀνθρώποις τὸ νιχᾶν Talav-
[4 [4 x ἢ ἥν.» ’ ’ ᾽ - \ - Ἃ \ ’
τευεται ' Ἢ γὰρ ἰσόῤῥοπος χρίσις ἀπολωλε᾽ δῶρα γὰρ μᾶλλον ἡ τὸ δί-
AALOY ALLOTLITOV.
beibehalten wollte, ®rptov durch nrecupationem wiedergegeben zu haben. —
Aus ähnlichem Grunde sicherlich hatte er im 16. Briefe ϑηρίοις durch terrores
übersetzt.
35 Copernicus hat die Form διέφθαρτο verkannt, und, indem er dieses für
ein Tempus des Medium gehalten, den Accusativ φρένας als einfaches Objekt
angesehen.
12 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
18. Amatoria. Erotylus Hypsipylae.
Coneitantur etiam palmae amore naturali, et femineas mascula
coneupiseit. et plecetitur amore mascnlina coma femineam amplec-
tens. Si vero longe femina abest segmenta feminac tollentes mari
applicant et quodam eommento resuseitant eius amoreM. Si igitur
venire ad nos ocius non potes, amorem meum consolare per pic-
turam, ct tabula sive pietura imaginationis tuae praebeat mihi
speculationem. Sufficit enim etiam opinione nimium amantes
fallere. |
19. Moralis. Diogenes Chrysae.
Divitiarım te eustodem, non dominum pecuniarum esse dico;
talem enim tibi mores tui sententiam pronuntiaverunt. Boni enim
alicuius particeps esse impias non decet animas. Terram igitar
defode, et aurum condito miser; non enim tuae, sed apud te divitiae
esse creduntur. Phrygium Midam aemularis sitiens divitias, qui
quasi funibus auro strangularis.
20. Ruralis. Chloazon Meconi.
Sorba, Mecon, heri dileetae misi. Illa vero tramam abiecit,
et a textura statim surrexit, recipiensque dona poreis distribuit.
Et legatum quasi indignum nuntium dimisit. Ego autem lugeo;
horribilior enim amor infestat nos indignante puella offendens.
Caeeci sunt et fortuna et eupidines; hi qnidem dolores, illa autem
felicitates temere et ut contingit praebens.
21. Amatoria. Perdiecas Rhodopsae.
Dissone cantas et contristas. non deleetas amatores. Tragoe-
diam enim immisces. non carmen aliquod delectabile auditoribus,
et flent amatores contristati. Castigant enim ipsos cantica tua
adversus lasciviam, neque blandam aliquam feeisti melodiam.
Parce igitur obseero nobis eontristatis. Non enim tibicen, sed lamen-
BEU®YAAKTOT HITZTOAAI. 73
ιη. ET. ΕΡΩΤΥ͂ΛΟΣ TWIMAH.
Ὀ -Ἤἑ . [4 . ν . 4 «λ ᾿ς κδροω FEB: Yır m 2 _
ργῶσι καὶ φοίνιχες ἔρωτι φυσιχῷ, χαὶ τοῦ θηλεος τὸ appev ἐφίε--
» - c Μη: - Ψ [) - [4 \ ’
ται χαὶ περιχυρτοῦται 0 αὐρην τῷ ἔρωτι, χαὶ τῇ χομῃ τὴν ἐρωμένην
, . λ: 3 80 N > 4 5) \ LE . «-
προσπλέχεται εἰ δὲ χαὶ πούρω τὸ θῆλυ τοῦ ἀῤῥενος ἐστὶ, ψῆνας Ex τῆς
θηλείας ἀράμενοι τῷ ἄῤῥενι περιάπτουσι, καὶ σοφίσματι Ψυγαγωγοῦσι
τούτου τὸν ἔρωτα. Fi τοίνυν ἐπανήχειν θᾶττον οὐχ οἷά τε εἰ πρὸς
«-ωἰ e Α
ἡμᾶς, παρηγόρει μοι διὰ ζωγράφου τὸν ἔρωτα, χαὶ πίναξιν 7, γραφὴ
- - [2 e v
φαντασίας τῆς σὴς παρεχέτω μοι θέαν" ἰχανὴ γὰρ nal δόχησις τοὺς ἄγαν
ἐρῶντας σοφίσασϑαι.
ιθ΄. ΗΘ. ΔΙΟΓΈΝΗΣ ΧΡΥ̓ΣΗ.
U
ΠΠλούτου σε ταμίαν, οὐ δεσπότην χρημάτων εἶναι Tri’ τοιαύτην
4 -- ΄ - > -
γὰρ τὴν χαταδίχην οἱ σοὶ χατὰ σοὺ προηνέγχαν τρόποι᾿ ἀγαθοὺ γὰρ με--
’ > 3 ’ ν᾿ -
τέχειν τινὸς τὰς ἀνοσίους οὐ θέμις ψυχάς. Κατόρυττε τοίνυν τὴν γῆν,
Π x % ’ ’ . > x \ ’ \ x ἢ e
xal τὸν χρυσὸν περιφρούρει, τρισαθλιε" οὐ γάρ σὸς, ἀλλὰ παρὰ σοὶ ὁ
- a - 4
πλοῦτος εἶναι πεπίστευται. Too Φρυγὸς γὰρ Μίδου τὴν χαχίαν ζηλω--
σας, λιμώττων πλουτεῖς, βρόχοις ὥσπερ χρυσοῖς ἀπαγχόμενος.
χ. ATP. ΧΛΟΑΖΩΝ MHKONI.
3 [2 8 ’ ’ - , ec ; x ’
Aypaoas χθὲς, Μήκων, πέπομφα τῇ ποθουμένῃ ἡ δὲ τὴν χρό--
)» , | «- e [4 λων ’ . \ > EL. Sp
χὴν ἀπέῤῥιψε χαὶ τῆς ἱστουργίας εὐθὺς Ekavistaro, χαὶ λαδοῦσα τὰ δῶρα
«« \ \ € 4 ΝΜ) y ’ '
τοῖς γοίροις διένειμε, χαὶ τὸν πρέσδιν ὡς ἀπαίσιον ἄγγελον ἀπεπέμψατο.
’E va 4 . x N Ἔ e = > - > - ,
yw 6E χλαω φούερος γὰρ ἔρως ἡμᾶς ἀδιχεῖ, ἀπρεποὺῦς χόρης βια--
, , γεν ᾿
ζόμενος. Τυφλώττουσι Τύχη χαὶ "Epwres, οἱ μὲν τὰς ἀλγηδόνας, 7, δὲ
x ’ ’ - \ € Yv [4
τὴν εὐδαιμονίαν εἰχῇ χαὶ ὡς ἔτυχε παρεχομένη,
χα΄. ET. ΠΕΡΔΙΚΚΑΣ ΡΟΔΟΠΗ͂.
"Αὃ ) ὶ λυπεῖς, οὐ τέ ὺς ἐραστάς" δί
Ἄδεις αμούσως, χαὶ λυπεῖς, οὐ τέρπεις, τοὺς ἐραστὰς " τραγῳδίαν
ur 3 νύ 3 θ λχ [4 ν δὴν «« , [4 K ἢ ὃ ’
yap ἀναμιγνυεις, οὐ θελχτήριον ῳδὴν τοῖς ἀχούουσι. Καὶ δαχρύουσιν
3 4 2 »" > x 2 N x ‘
οἱ ἐρασταὶ ἀνιώμενοι᾿ σώφρονας γὰρ αὐτοὺς ἀντὶ λάγνων τὸ σὰ διδά--
3 > \ \ \ ᾽ -
σχουσιν ἄσματα ᾿ οὐ γὰρ ἐπαγωγὸν τὴν ὑελῳδίαν πεποίησαι. Φεῖσαι
, \ ’ , ς. « ’ x 2 2 \ ,
τοίνυν, πρὸς θεῶν, ἀνιωμένων ἡμῶν᾽ οὐ γὰρ αὐλητρὶς, ἀλλὰ θρηνή-
74 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
tatrix spectatoribus esse videris. Et cera aures oppilabimus **
omnes, sirenarum enim potius quam lugentinum musarum audito-
res erimus.
22. Moralis. Antisthenes Perieli.
Philippi filius Alexander in prosperitatibus nequaquam ob-
caecabatur, sed sapienter advertehat fortunae superbiam, quod
magnis honoribus inconsiderantes inescare soleat3”. Propter hoc
videns in bellis vicissitudine cadentem Darium, pallio hostem
ipsum contexit virtutis simul ac fortunae nobilitatem ostendens.
Hine subditus ille Alexandrum obiurgavit, et erat culpa regi
pietas. Igitur Alexander tanquanmı philosophus timebat fortunae in-
certitudinem. Quapropter pluribus ipsum vietoria salutantibus:
O Jupiter! inquit, mixtum est "5 aliquod etiam optimis rebus infor-
tunium. lta cavebat in summum fortunae allusiones prudentissi-
mus Alexander. Si igitur fortunae convertibilis naturam ignora-
visti,. eito experientiam videbis magistram’”. Si autem ultro
caecutias, saeviores tibi ultiones introduces muletarum et scien-
tiae poenis requisitus *.
23. Ruralis. Astachyon Miloni.
Agrum cicutis expurga, meas enim laesit !! apes; non praebe,
.Φ .Φ Φ .Φ φΦ .Φ Φ Φ ® ®
obsecro, negotia viro agrieolae. nullum utique mihi facum tribuisti.
36 Das allerdings seltene Wort oprlabimus haben die Warschauer Heraus-
geber ohne Grund in obterabimus verändert.
37 Copernicus hat entweder eine von dem uns bekannten Texte abwei-
chende Lesart vor sich gehabt oder eine ganz freie — ungenaue — Ueber-
setzung gewählt. — Die Verbesserung des „quod“ in „quae“, wie sie die War-
schauer Ausgabe bietet, ist zwar sprachlich richtiger, aber nicht geboten.
38 Copernicus hat in μῖξον (die Conjugationsform nicht erkannt und dadurch
der Anrede an Zeus einen Sinn untergelegt, der in den Zusammenhang
nicht passt.
9 Den Satz καί τῆς Yıasews ἔξεις πρεσβύτερα τὰ μαϑήματα kat Copernicus
sicherlich aus Verschen weggelassen ; wenigstens findet er sich in allen Aus-
gaben, wie in sämmtlichen, uns bekannten Manuskripten.
10 Cimedoncius übersetzt: .„percatorum ct iqnorantiae subiturus mulctam,“
BEOBTYAAKTOT ΒΠΙΣΤΟΛΑΙ͂. 75
En “« ᾿ -ὠ - « τ ’ - [4
τρια, τοῖς θεαταῖς εἶναι δοχεῖς. Καὶ χηρῷ τὰ ὦτα πάντες ἐμφραξοι--
μὴ λ . x Ἅ D - -
μεν, εἰ μελῳδίαν ἀσχήσειας. ᾿ Σειρήνων γὰρ ἢ Μουσῶν ὀδυρομένων
[4
ἀχούσαιμεν.
χα. ΗΘ. ΑΝΤΙΣΘΕΝΗΣ ΠΕΡΙΚΒΛΙ.
Ὁ Φιλίππου παῖς ᾿Αλέξανδρος ἐπὶ ταῖς εὐτυχίαις οὐδαμῶς ἐτετύ--
φωτο, ἀλλ᾽ ἐφιλοσόφει τὰ τῆς τύχης φυσήματα μέγισταις εὐφημίαις οὐχ
εἰωθὼς δελεάζεσθαι. Διά τοι τοῦτο ἐν τῇ τοῦ πολέμου ῥοπῇ θεασάμε--
νος πεπτωχότα Δαρεῖον, τῇ χλαμύδι τὸν ἐχθρὸν περιέσχεπεν, ἀρετῆς καὶ
τύχης ἐνδειχνύμενος εὐγένειαν. ᾿Εντεῦθεν ἐλοιδόρει τὸν ᾿Αλέξανδρον τὸ
ὑπήχοον, χαὶ ἦν ἔγχλημα τῷ βασιλεῖ ἢ εὐσέδεια. U μὲν οὖν Ἀλέξαν--
ὄρος, ἅτε δὴ φιλόσοφος ὦν, ἐδεδοίχει τὸ τῆς τύχης, ὡς ἔοιχεν, ἄδη--
λον διὸ χαὶ πλείστων αὐτῷ ἀγγελθέντων ὑφ᾽ ἕν εὐτυχημάτων, ἔφη"
«ὦ Ζεῦ, μίξόν τι τοῖς ἀγαθοῖς χαὶ δυστύγημα». θΘύὕτως εὐλαδεῖτο τὰς
mn.
ei
, μ ’ ᾿ Ύ -
ἄχρον εὐεξίας ἐμφρονέστατα ὁ ᾿Αλέξανϑρος. Fi μὲν οὖν γειτνιῶσαν
εὶ
ς
-« -ὠᾧΦθ ᾿Ὶ 2 , ’ > h} x x -- Yo n
αἷς τροπαῖς τὴν φύσιν γγνοησας, HT οὐ πολὺ τὴν πεῖραν Ober ὃ:-
΄ PS ’ „+ 3 ya
δάσχαλον, χαὶ τῆς γνώσεως ἕξεις πρεσόυτερα τὰ μαθήματα εἰ δὲ TU-
[4 D ᾿ --Ἄ - Ὶ ’ ’ %
φλώττεις ἐχών, χαλεπωτέρας τῆς ποινῆς ἐπιτεύξῃ, πλημμελημάτων χαὶ
‚ ’ -
Ἰνώσεως εἰσπραττόμέενος GLXAG.
xy. ΔΓΡῚ ΔΣΤΑΧΥῺΝ MIAQNI.
Τὸν ἀγρὸν τοῦ κωνείου ἐχχάθαρε᾽ τὰς ἐμὰς γὰρ ἐλυμήνω μελίττας.
Μὴ πάρεχε, πρὸς θεῶν, πράγματα ἀνδρὶ γεωργῷ. θΘὺὐδὲν χηφήνων
indem er γνώσεως in ἀγνώσεως verwandelt. Auch Boissonade billigt diese
Conjectur, ohne sie jedoch in den Text aufzunehmen.
Copernicus hat γνώσεως wörtlich libersetzt, ohne sich darum zu kümmern,
ob und welchen Sinn seine Uebersetzung giebt. Die Warschauer Herausgeber
haben das von ihm gewählte „scientiae“ in „conscientiae“ verwandelt. Allein
diese Conjectur ist Aurch die Bedeutung von γνώσεως nicht gerechtfertigt und
macht den (Gedanken überdies nicht verständlicher.
Bei Copernicus ist der Schlusssatz des 22. Briefes noch dadurch unver-
ständlicher geworden, dass er »ıuleta irrthümlich in der Bedeutung von
peccatum gebraucht hat.
41 Die Form ἐλυμήνω scheint Copernicus nicht erkannt zu haben. Er
übersetzt es durch die 3. Person, unbekiimmert darum, auf wenn sich dieselbe
beziehen soll.
76 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
Cur ita praeter rationem vicmum molestar, pessime. Nisi a
malitia hac cessaveris. immodertiam tnuam ianuis meis’inseribam,
et vieinis iniuriam manifestabo, ut te omnes tanquam malum
quoddam abominabile fugiant.
21. Amatoria. Telesilla Laidı.
Neque metallici venas anri investigantes, neque puteorum
fossores aquarum oculos videre quaerentes et abscondita terrae,
tam diligenter artem suam exercent, quam ego, quae universam
'pervagata sum eivitatem, si alieubi Agesilaum videre licuisset.
Convivinm enim ipsi feeisse Maenadam Leueippam intellexi.
Impetuosnm flumen accessit mihi, et dolor erumpentibus turgeseit
lacrimis; propter quod tragoediae ero mercenaria, non enim orien-
tem anıplius solem videbo. Ita Medea et Phaedra ero erudelior.
25. Moralis. Sosipater Axiocho.
Fratrem te nuper sepelivisse aiunt, et in plancetum inconsola-
hilem valde molestari. Quomodo te sapientem virum admirer, tam
vehementer a passionibus devietun. Somnus quidem est apud nos
mors vulgaris. consueto quidem longior, sed ad futurum diem bre-
vissimus. In brevem peregrinationem secesserunt a nobis mortui,
non in longam separationem. Contentus esto disinnetione unionem
statim expeetans. Ne affeceris animam conenpiscentia corporali;
cum etiam Plotino videretur quod esset in pudendo eorpore : adeo con-
tristabat philosophum hoc mortale tegmentum. Siste hactenus mihi
lacrimas ; horus tristitiae legem tulit 32, Prudentia passiones curato.
Medicus esto tui ipsius: verbum haber medicinale. sine ira atque
tristitia oblivionem malorum omnium. Nunquam artifex opus suum
ex meliori in peius refert. Mortuis mortua linguamus. Magnis
42 Ueber die wunderliche Uebersetzung der Worte ὅρους νομοϑέτει ist
bereits zum 4. Briefe δ. 54 Anm. Ss und δ. 55 Anın. 10) gesprochen.
ΘΕΟΦΥΛΑΚΤΟΥ͂ ENIZTOAAI. 7
δ “ « 3 - -
ἡμῖν διανήνοχας. Τί δῆτα χαλεπαίνεις ἀλόγως τῷ γείτονι ; Εἰ μὴ τῆς
ΝΕ: ᾿ -ν - ’
χαχίας ἀποσταίης, παμπόνηρε, τὴν σὴν ἀχολασίαν ταῖς ἐμαῖς ἐπιγρά--
' ΄ ὶ - , \ In 3 , o ’
ψαιμι θύραις, χαὶ τοῖς γείτοσι τὴν αδιχίαν ἐνδείξαιμι, ἵνα σε πάντες
e [4 > [4
ὥσπερ τι χαχὸν δυσάντητον ἀποφεύξαιντο.
x. ET. ΤΕΛΕΣΙΛΛΑ ΛΑΙΔΙ.
Υ͂ - γ᾽ , Υ̓ ’ Α
Οὐτε φλέθας χρυσοῦ μεταλλουργοὶ ἀνιχνεύοντες, οὗτε φρεωρύχοι τὰ
τῆς γῆς ἐρεθοδιφῶντες ἀπόῤῥητα, ὀφθαλμοὺς ὑδάτων ἀναζητοῦντες θεά--
i> χῆς ps Ὁ > & ρητα, ? μοὺς D ω Ὁ ἢ LVTSS
[μέ \ x -- [G c x Ἁ [4
σασθαι, οὕτω περὶ τὴν ἑαυτῶν ἐσπουδαχασι τέχνην, ὡς ἐγὼ τὴν πολιν
4 [κι y
ἐσχινδαλάβιζον anasav, εἴ που τὸν Ἀγησίλαον ἦν με θεάσασθαι. [16--
τὸν γὰρ αὐτῶ πεβποιηχέναι τὴν μαινάδα Λευχίππην ἀχήχοα " χαὶ ῥαγ--
uw \ c « ᾳῳ x ’ ν) ’ [2
ÖMloS σχηπτὸς ἡμῖν ἐνεδήμησε, χαὶ τὸ πάθος ἀπαρηγόρητα wAeypaiver
μοι δάχρυα. Διὸ τῆς τραγῳδίας συνέριθος ἔσομαι" οὐ γὰρ ἀνίσχοντα
λοιπὸν ἥλιον θεασόμεθα" οὕτω χαὶ Μηδείας χαὶ Φαίδρας φοδερωτέρα
“ ᾿ .
γενήσομαι.
χε. ΗΘ. ΣΩΣΙΡΑΤΡΟΣ ΑΞΙΟΧχΩ.
Τὸν ἀδελφὸν ἔναγχός “Ξ- θάψαι φασὶ, χαὶ λίαν ἐπὶ τῷ πάθει ἀπα--
Ξλῳ ἵχος σε vaya φᾶσι, φ
EN - | - ‘ vn. ’
ρηγόρητα δυσφορεῖν. Καὶ πῶς 32 φιλόσοφον avöpa θαυμάσαιμι, ἐπὶ
PR ΄ Lad , h}
τοσοῦτον ὑπὸ τοὺ πάθους ὑπερνιχώμενον ; ὕπνος γάρ τις ἐστὶν ὁ παρ
««᾿ [4 = [4 γ.
ἡμῖν περιθρυλλούμενος θάνατος, τοῦ μὲν συνήθους τούτου μαχροτέερος,
’ ΄- “ ’ ξ΄
πρός δὲ τήν μέλλουσαν ἡμέραν βραχύτατος ‘ ἐπὶ μιχράν ἀποδημίαν οἱ
τεῦνηχότες ἐστάλησαν. Οὐχ ἐπὶ πολὺ τούτων ἡμῖν ὃ χωρισμός χαρ--
, Ύ
τέρησον τὴν ὀιάζευξιν ἀνάμεινον αὖθις τὴν ἕνωσιν. Μὴ παθῃς τι φι--
λοσωμάτου ψυχῆς ᾿ ἐπεὶ χαὶ Πλωτῖνος ἐδόχει αἰσχυνομένῳ ὅτι ἐν σώματι
yo ( p »
Yy . [a4 [4 x [4 «Δ fi x -.,. Ὁ [4 vv -
εἴη" οὕτως ἐλύπει τὸν φιλόσοφον τὸ ἠἡνητὸν τοῦτο περισχήνιον. δτῇ-
’ - A - . ’
σόν μοι μέχρι τούτου τὸ δάχρυον ' Opous νομοθέτει τῇ λύπῃ φρονήσει
τὸ πάθος θεράπευσον ᾿ ἰατρὸς yıvod σαυτῷ ᾿ ἔχεις λόγον τὸ οἄρμαχον
Νηπενϑὲς, ἄγχολόν τε, καχῶν ἐπίληϑες ἁπάντων.
Οὐχ ἐχ χρείττονος ἐπὶ τὸ χεῖρον παράγει ποτὲ ὁ ὁημιουργὸς τὰ ποιή-
ματα. Τοῖς ὀνητοῖς τὰ θνητὰ χαταλείψωμεν᾽ μεγάλαις γὰρ χηλῖσιν ἐν-
’ \ \ - ns Ip ya x ’ Ἃ L
Hads To βασιλιχὸν τῆς ψυχῆς χαταστίζεται. Εγὼ τὴν γένεσιν ἢ Tov
78 1. SCHRIFTEN VON COPERNICT'S.
enim hie probris vita? praestantissimum animi opus afficitur.
Eyuidem nativitatem magis quam mortem deflerem. Illa enim
flendi prineipium est, ἰδοὺ autem laerimarum solutio. Ignorantia
trepidos nos effieit, οἱ mortem cavemus, non quia mala sit, sed
quia a mortalibus ignoratur. Nullus enin: nobis scientiam eius
retulit, hane protinus aceusas. Non sis igitur Niobae aemulus,
ne forte existimeris et tu lapidi humananı tribuisse naturam.
26. Amatoria. Cecropis Dexicratis.
Magnetem lapiden: ferrum amare aiunt. et tanto magis vivere
narrant, quanto magis amato conjungitur. Postquam enim lapis
coniuge separatur, continuo moritur, et actione sua destitnitur.
Huiusmodi sane affeetus, Dexicrates, etiam inanimatis rebus in-
sunt. Ego autem quid tantopere affeetem praesentia tua derelicta,
diffieilins puto diei*! quam pati. Ita contristenm contristantes me,
et fiam cupidinis iaculum scintilla 15. marinae spumae aestuosior.
27. Ruralis. Theristron Spironi#,.
Ad Aetnam Siciliae montem diseedimus, valedicentes Atticae.
Nunquaın enin infelieiorem vidi terram ad inerementa fructuum ;
pro piris ınyrtos, pro hordeo hederam nobis produxit’. Proinde
primis mihi non cretis seminibus nunquam denuo ingratae laxabo
43 In den Manuskripten, wie in den Ausgaben, findet sich kein Wort,
welches durch visits hätte wiedergegeben werden können; es scheint dieses
Wort also nur zur Erklärung hinzugefügt zu sein. Allein es bleibt unklar,
welchen Sinn durch diese Hinzufügung Copernicus dem Satze hat unterle-
gen wollen.
44 Der Grund, weswegen Copernicus φράσαι durch das Passivum über-
setzt hat, ist nicht ersichtlich; auch ist kaum anzunehmen, dass Copernicus
etwa, durch das folgende pati verleitet, diei als Deponens gebraucht habe.
45 ἀφροδίσιος ist in der Uebersetzung von Coperniceus ausgefallen.
Die Schlussworte des Briefes haben den Interpreten viel zu schaffen ge-
wacht und für dararır;, das man mit φλογός in keine Beziehung bringen
konnte. sind verschiedene C'onjekturen vorgeschlagen. Copernicus hat, die
9 ΘΕΟΦΥΛΑΚΤΟΥ͂ EMIETOAAI. 79
θάνατον μᾶλλον δαχρύσαιμι" τὸ μὲν γὰρ δαχρύων ἀρχὴ, τὸ δὲ τῶν
3 [4 L4 Ρ 2 -«Φ c Ev 2 /p [4
ἀνιώντων χατάλυσις. Ἄγνοια περιδεεῖς ἡμᾶς ἀπεργάζεται, xal θάνατον
᾽ ’ νὴ a x > a - R) [4 > [4 r 4
εὐλαδουμεθα, οὐχ ὅτι χαχὸν, ἀλλ᾽ ὅτι τοῖς ἀνϑρώποις ἤγνοηται. Οὺ γάρ
τις τὴν γνῶσιν ἀφήρηται, τούτου χατηγορεῖ προχειρότατα. Mr γένοιο
τοίνυν τῇ Νιόόῃ ἐφάμιλλος, ἵνα μή που δόξῃς χαὐτὸς λίϑῳ τὴν Av-
ϑρωπείαν φύσιν ἀμείδεσθαι.
x<. ET. ΚΕΚΡΟΊΤΙΣ ΔΕΞΙΚΡΑΤΕΙ.
Τὴν μαγνῖτιν λίϑον ἐρὰν τοῦ σιδήρου φασὶ, χαὶ τοῦτο ζῇν ίστο--
-«- -.. "» >
ροῦσι τὴν λίϑον, ὅσον τῷ ἐρωμένῳ καὶ σύνεστιν. ᾿Θπηνίχα γὰρ ἡ Al-
ς τοῦ ὁμοζύγου χωρίζηται, παραυτίχα νεχροῦται xal τὴν ἑαυτῆς ἐνέρ--
n 9 τίϑε . --οψ 7 Δ ’ a» | - = » σι .
γειαν ἀποτίϑεται " τοιαῦται προσπαϑειαι, Δεξίχρατες, καὶ τοῖς αψύχοις
ἐγγίνονται. ᾿Εγὼ δὲ τί ἂν πάϑοιμι, φίλτατε, ἐπὶ τοσοῦτον ἀπολιμπα--
τῇ [2 3
νομένη τῆς σὴς ἐνδημίας; οἶμαι τὸ φράσαι τοῦ παϑεῖν γαλεπώτερον.
Οὕτω λυπήσαιμι τοὺς λυπήσαντας χαὶ βέλος γενοίμην τοῖς ἐρῶσι᾽"
σπινθὴρ ἀφροδίσιοβ ϑαλάττης φλογὸς φλογωδέστερος.
χζ. ΑΓΡ. ΘΕΡΙΞΣΡΩΝ ΣΠΕΙΡΩΝΙ.
Ἐπὶ τὴν Αἴτνην τὸ Σιχελιχὸν ὄρος ἀπαίρομεν, εἰπόντες γαίρειν
τῇ ᾿Αττιχῇ οὐπώποτε γὰρ δυστυχεστέραν γὴν πρὸς ἐπίδοσιν χαρπῶν
ἑωράχαμεν᾽ ἀντί πυρῶν μυῤῥίνας, avıl χριϑῶν χιττὸν ἡμῖν ἀπεχύησε᾽
χαὶ ἣ ἅλως λιμοῦ μοι πεπλήρωται. Διά τοι τοῦτο τῶν πρώτων μοι
μὴ ἐχφρυέντων σπερμάτων, οὐχ ἂν αὐθίς τῇ ἀγνώμονι χαταδάλλοιμι" οὐ
wörtliche Bedeutung von φλόξ verlassend, den Sinn der Griechischen Worte
wiedergegeben, wofern man annehmen darf, dass Copernicus — wie sonst
nicht selten wohl in treffender Weise — auch hier den Dativus {„nurinue
spumae") statt des Ablativus der Vergleichung gesetzt hat.
46 In der Originalausgabe der Copernicanischen Uebersetzung ist der '
26. und 27. Brief umgestellt. Diese Umstellung, die sich in keinem Mann-
skripte und ebensowenig in einer der Ausgaben vorfindet, ist also nur einem
Versehen zuzuschreiben. In der Warschauer Ausgabe, wie selbstverständlich
bei Hipler a. a. O., ist die Copernicauische Reihenfolge beibehalten.
41 Der Satz χαί ἡ ἅλως Ipod μοι πεπλήρωται ist von Copernicus nicht
übersetzt. Die vor diesem Satze in der Mehrzahl der Manuskripte wie Aus-
gaben stehenden Worte ἡ δὲ σιπύη χενὴ, welche von Copernicus gleichfälls
nicht libersetzt sind, fehlen auch in der Aldina.
80. I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS. ®
terrae. Non potest rustieus famem atque militem sustinere hostem,
neyue nautae possunt contra ventos ac fulmina bellare.
285. Moralis. Heraclides Antistheni.
Nondum iracundia mihi descendisti, Antisthenes, verum etiam
difficilis es nobis et sub specie mansuetorum verborum tristitiam
abscondis, tanquanı in favilla scintillam ignis condentes. Expurga
residuanı cordis tristitiam, id enim nostri sermones iubent; alio-
quin mari etiam saevior eris. Sopit enim id ferocitatem et praebet
navigantibus humanuım aspectum, quando vleo placant procellis
nimium saeviens.
29. Ruralis. Lachanon Peganoni.
Veni ad me cras propter oleum 8. Introibo enim civitatem
conviva futurus*, carissime, siquidem Nymplıis et Pani primitias
gregis dedieabo. Annnunt tandem nobis Dii; miletrae mihi lacte
repletae sunt. Oves ubertim pepererunt, tripudiant capellae feli-
eitate admodum exultantes. Cessavimus eontra paupertatem mali-
volam bestiam ac difficilen: bellare, quae ulceris instar posses-
soribus implieatur. Malum est quod valde familiariter se ingerit,
secordiam faciens, contristans. ad tristitiam inexorabile, ad moesti-
tiam repentinum, insomne, aerummas amans, laboriosum, scelerum
inventivum, inglorium, eontemptibile. invidia earens; nullus enim
vult tali malo obviare. neque si Orestis furore damnatus fuerit.
48 Einige Manuskripte haben statt der Worte πρός τοὔλαιον die Variante
πρός τὸ Denv oder πρό τοῦ λαοῦ. — Sämtliche Ausgaben haben jedoch die
Lesart πρός τούλαιϊιον aufgenommen, welche auch der Uebersetzung von Coper-
nicus zu Grunde liegt. Die Interpretation dieser Worte ist verschieden aus-
gefallen. Einigen ist die Bedeutung ganz unverständlich geblieben und hat Ci-
medoncius sie deshalb auch gar nicht übersetzt. (‘opernicus hat sich über die
Schwierigkeiten der Interpretation einfach dadurch hinweggeholfen , dass er
wörtlich übersetzt hat, ohne sich um den Sinn zu kümmern. Seine Ueber-
setzung konnte schon deshalb nicht zutreffend sein, weil er πρός nicht richtig
übersetzt hat. Die Genfer Uebersetzung hat sich ähnlich, wie Copernicus,
zu helfen gesucht, indem hier die Griechischen Worte ganz wörtlich über-
Ι
BEOBYAAKTOY ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ. 81
δί x ὶ δ ἢ ’ v ’ . Υ͂ “-ὃ
uvarar γεωργὸς χαὶ λιμὸν χαὶ στρατιώτην ἔχειν πολέμιον" οὐτε δὲ
- ᾿ν»ν» ’ Ὶ [4 Lad - ᾿] ’
πλωτῆρες οἷοί τέ εἶσι πνεύμασιν ἀμα χαὶ χεραυνοῖς ἀντιμάχεσθϑαι.
χη. ΗΘ. ΗΡΑΚΛΕΙΔΗΣ ANTISBENEI.
Οὔπω μοι τὺς ὀργῆς ὑφῆχας, Αντίσϑενες “ ἀλλ᾽ ἔτι χαλεπαίνεις
ἡμῖν καὶ χρύπτεις τὴν ἀνίαν προσηνῶν ῥημάτων προσχήματι, ὥσπερ οἱ
ἐν αἰθαλῃ σπινθῆρα πυρὸς ταμιβύοντες. ᾿ΕχχάθαρΞξ λοιπὸν τῆς χαρδίας
᾿Ὶ 2 - \ ᾿ c ’ [2 ’ “ἢ \ \
τὴν λυπην΄ τοῦτο γάρ οἱ ἡμέτεροι λόγοι πρεσόευονται " εἰ ῥὲ μὴ, χαὶ
θαλάττης ἀπηνέστερος ἔσῃ " χατευνάζΞι γὰρ ἐχείνη τὸ Ar χαὶ
ἄττὴς ἀπηνέστερος ἐσῃ χατευναζει γὰρ ἐχείνη τὸ ἀγριον χαὶ Tap-
[4 - = vi ’ “ [4 s 4 [4
ἐχεται τοῖς πλωτῆρσιν οψιν φιλανύρωπον, οπηνίχα τῳ ἐλαίῳ φιλοφρο-
“- v - ‘
γοῦνται ἀγαν τοῖς χύμασι χαλεπαίνουσαν.
x. .ATP. AAXANON ΠΗΓΆΝΩΝΙ.
? x v w . ’ x -- Μ 1
Hxe μοι πρὸς TouAarov aupıov’ ἐνδημήσαιμι γὰρ τοὺ ἄστεος xal
δαιτυμὼν ἔσομαι, φίλτατε. Νύμφαις γὰρ χαὶ τῷ Πανὶ τὰς ἀπαρχὰς
τοῦ ποιμνίου ἀναθηχαιμι" εὐνοοῦσι γὰρ ἡμῖν ὠψέ ποτε οἱ ὑξοί. Τὰ
ro . -Ἔ ω .r v
χισσυόια πεπλήρωταί μοι τοῦ γάλαχτος᾽ αἱ ἄρνες εὐγόνως τετόχασι᾽
περισχιρτῶσιν αἱ αἶγες, ἐπὶ ταῖς εὐτυχίαις ὥσπερ γηθόμεναι" πεπαύμεϑα
’ ’ ’ ’ > , - ἢ σ -
πενίᾳ μαχόμενοι δυσνουθετύτῳ θηρίῳ xal ὀυσχόλῳ᾽ δίχην ἕλχους τοῖς
4 έ -'- Φ ’ Ἵ 2 L ] «. N λ ᾿
χεχτημένοις ἐμπλέχεται᾽ φιλοσυνηθές ἐστι χαχον, ῥαθυμοποιόν, χατηφὲς,
᾽ ‚30 Μ .
πρὸς λύπην ἀπαρηγόρητον, πρὸς ἀνίαν ὀξυῤῥοπον, ἄγρυπνον, φιλομέ--
-«- 4 «VS ’
ρίμνον, ἐπίμοχθον, χαχῶν ἐφευρετιχὸν, ἀοξον, εὐχαταφρύνητον, ἀνε--
[4 > “ b} ' ΄ - - _rm) 3 x
πίφθονον᾽ οὐ τὰρ τις ἐθέλει τηλιχουτῳ χαχῷ συναντὰν, 0U6 εἰ τὴν
᾿Ορέστουν μανίαν νοσεῖν χαταχριθείη. ᾿Ρίψαντες τοίνυν τὰ τῆς πενίας
tragen sind: „vens mahi eras ud oleum“. Boissonade billigt diese Uebersetzung
„quae, si non est nitida, est saltem fidelis“. Er fügt erklärend hinzu „Wraecı
praesertim Attici a rebus nominabant loca, ubi res venibant et uhi venditores
stabant- also „ven: ad me mune ad illam fori partem, uhr oleum prosiat venare
in mensis“.
49 Die Uebersetzung der Worte δαιτωμὼν ἔσομαι Hurch coneya futurus
passt hier nicht. Cimedoneius übersetzt richtig „conririum praebebo“, obgleich
freilich δαιτυμών in der Bedeutung von „Gastgeber“ kaum zulässig ist. Viel-
leicht ist übrigens hier die richtige Lesart ἔσο μοι: dann ist, ohne die ge-
wöhnliche Bedeutung von δαιτυμών zu Ändern, der erforderliche Sinn der
Stelle vorhanden.
u. 6
82 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
Relinquentes igitur paupertateın paupertati in alianı sortem con-
stituemur, cum animo etiam audacianmı conmmutantes.
30. Amatoria. Rhodina Calliopae.
Amatores mihi detrahis meque passim cavillarıs, continentiam
mihi relaxatam fuisse virescentiam corporis defraudanti. Tu vero
facinus tuum oceultum esse putas. Iminaturos enim partus evellis,
o scelesta, et abortus fecisti, vivos conceptus in utero tuo acutis
pharmacis *suffocans, et affricana5®! Medea nefandiores perpe-
travisti caedes. Illam enim ad pueri necem perfidum coniugium
induxit laudabilem certaninum commilitonem. Tu vero propter
pulchritudinis specien infinitas calamitates operaris meretricula.
Desine tandem inhumanitatem tuam occultare nostramque pieta-
tem defraudare, abortu humanior apud me partus est. Te autem
seire volo, terram etiam a te offensam esse. et puceri necati poenas
non seguiter a te exacturam. ᾿
91. Moralis. ‘Hephaestion Thaleti.
Operosa5! avis pavo industriarum avium spectabilitatem sor-
titus est, magnum quid in pulehritudine sentiens, quo etianr pul-
chritudinem ipsam superare videtur’?. Plumas igitur ut comam
erigit, et spectabilem aspicientibus pulchritudinem praebet, eircula-
50 Was Copernicus sich bei der Uebersetzung von φτονιχῆς durch „gfrieana“
gedacht hat, ist schwer zu errathen. Deshalb ist auch die Schreibung der
Original-Ausgabe ganz genau beibehalten, obgleich die Veränderung des ganz
unverständlichen „uffricana“ in Africana, welche die Warschauer Herausgeber
vorgenommen haben, recht annehmbar erscheint; Copernicus kann nämlich
sicher wohl φοινιχῆς = φοινιχιχἧζς statt φονιχῆς gelesen haben. Es bleibt dann
freilich immer noch unerklärlich, wie Copernicus die Medea zur Phönizierin,
oder Afrikanerin machen konnte.
51 In der Aldina sind, wie bereits hervorgehoben ist, die Eigennamen
nicht mit grosgen Anfangsbuchstaben geschrieben. Dadurch allein wird es
erklärlich, dass Copernicus, an die Abstammung des Pfau aus Asien nicht
denkend, Μηδιχόν und Μήδων mit unSopaı in Beziehung gebracht und dureh
operosus, industrius Übersetzt hat. An (dieser Etymologie hat Copernieus
BEO®TAAKTOT ENIZTOAAI. 83
τῇ πενίᾳ, ἐφ᾿ ἑτέραν μεταστησώμεθα λῆξιν, μετὰ τῆς ψύχης ἀμείψαν--
τες χαὶ τὸ φρόνημα.
λ΄. ET. POAINH ΚΑΛΛΙΟΠΗ.
av γ - . -Φ--Ἄ = [4 | [4 c -«ᾳ \ \
Επὶ τῶν ἐραστῶν διασύρεις χαὶ σχώπτεις ἡμᾶς TO χαὶ τὸ, χεχαυ-
γῶσθαί μοι τὸ σύντονον χαὶ σφριγῶν τοῦ σώματος διαπαίζουσα - σὺ δὲ
x x , ᾽ or -«- 3 [4 \ \
τὴν σὴν πανουργίαν χεχρύφθαι δοχεῖς. ᾿Ατελεσφόρητα γὰρ τὰ χυοφο--
- Ύ Ἃ
ρούμενα ἀποσπᾶς, ὦ παμμίαρε, χαὶ τὰς ἀμόλώσεις 7) τοὺς τοχετοὺς
aipstwrepas πεποίησαι, δριμυτέροις φαρμάχοις τὰ ζωογονούμενα ἐν τῇ
- ᾿ -ἠ -,Κ᾽᾿ I} >
σὴ γαστρὶ περιπνίγουσα " xal τῆς φονιχῇς Μεδείας αἀπηνεστέρους ἀπερ--
" \ ’ Pr ’ ’ ,Φ} 2 ’ e ‚y
γαζῃ τοὺς φόνους. Ilaröoxtovov ἐχείνην ἐδίδασχεν ἀγνώμων ομοζυγος
- 2 o = ,
τὴν αἰνετὴν χαὶ τῶν ἀγώνων τὴν σύμμαχον σὺ δὲ διὰ τὴν τοῦ χαλ-
λους εὐπρέπειαν μυρίας συμφορὰς ἀπεργάζῃ, πορνίδιον. Παῦσαι δῆτα
- x > ‘ \ c ’ [4 -Ὃ'᾿
τὴν σὴν ἀπανθρωπίαν χαλύπτουσα, χαὶ τὴν ἡμετέραν εὐσέδειαν ὃια--
[ [4 3 Cm « \ - > μ
παίζουσα. Φιλανθρωπότερον παρ ἡμῖν ὁ τοόχετὸς τῆς ἀμύὔλωσεως.
” >. \ n , | ΄ὦἌ N 2
Ισθι δὲ χαὶ γῆν ἐπὶ σοὶ χαλεπαίνουσαν καὶ παιδοχτονίας ποινὰς οὐ ba-
θυμοῦσαν εἰσπράττεσθαι.
λα΄. ΗΘ. HOAISTIQN BAAHTI.
᾿ D -
To Μηδιχὸν ὄρνεον ὁ ταὺς χαὶ τῶν Μύδων τὴν ὑπεροψίαν χεχλη--
ρωται, μέγα τι χαὶ ὑπέρογχον ἐπὶ τῷ χάλλει φρονῶν. Τούτου χαὶ τὴν
θήλειαν ἡττᾶσθαι δοχεῖ. Τὸ πτερὸν τοιγαροῦν οἷα δὴ χόμην ἀνίστησι
1 [4 “-«- « ΄-.-Ρ 4 4 4 \
xal περιφανέστατον τι τοῖς ὁρῶσι χάλλος παρέχεται, καὶ χυχλικὸν
festgehalten, ungeachtet er sich doch hat Gewalt anthun müssen, wenn er
‘den Pfau einen hervorragend arbeitsamen Vogel nannte.
52 Die Worte τούτου χαὶ τὴν ϑήλειαν ἡττᾶσϑαι δοχεῖ sind verschieden ge-
deutet und libersetzt worden. Cimedonecius: „in qua re tamen modestior videtur
esse paro foemina;" Die Genfer Uebersetzung: „es re etiam foemina inferior
esse videtur ;“ Boissonade endlich giebt folgende Interpretation: „ea pulchritu-
dine foeminam etiam victam ac captam cedere amori videtur.“
Ganz „abweichend von diesen Erklärungsversuchen ist die Copernicanische
Uebersetzung, bei welcher sich wohl ein Versehen eingeschlichen hat, sei
es ein Schreib- oder Druckfehler. Denn es scheint doch kaum glaublich,
dass Copernicus τῷ χάλλει und τὴν ϑήλειαν durch ein und dasselbe Wort
(pulchritudinem ) wiedergegeben haben sollte.
6*
84 1. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
remque efficiens figuram coelestem imitatur ornatum, et pennarum
veulis stellarum texturam effingit. Et hacc quidem' industriarum
avium est consuetudo bona cupientium. Non enim invident pro-:
dentes ornamentum suum pictoribus. Tu vero tuis resides litteris
et virtutes tuas abscondis, et labores immanifestos Jdimittis, tanta
utilitate nos privatos despiciens.‘ Si igitur aliqua sit invidia in
contristando nos, irrationabilis est conatus, et promissioni tuae
longe alienus. Si vero pigritia causa morae fuit, tunc viro rustico
comparatus es, qui multos sudores terrae mutuavit et in aestatis
vigore non colligit spicas.
32. Ruralis. Poas Ampelio.
Age consonantiaın vetulam>3 plangemus; fluvius exultavit mala
nobis petulantia luxurians, totum agrum diluit, et novellas vitium
plantationes terribiliter submersit. Sed maior in hoc infelicitas
est, quod non vult infaustus hince recedere.. Desiderat enim in
agro ımorari et de agro meo alveum feecit, fletu dignum videtur.
Pro vitibus pisces seremus, miseri. Quando fluvius voluerit, vena-
bimur; quando voluerit, fame afficiemur, et magnum quoddanı
mihi donunı concessisse videtur. Utinam aestate minime nubibus
supplicaremus imbrem squalentibus nobis concedi. Ita enim, quae
possidemus, nunquamı perderemus, nam fluvius secundum se ipsum
molestus est. Si vero etiam pluviae abundaverint, igne sunt
immodestiores, et fremitus nulla moderantia eoercet.
33. Amatoria. Galatea Thetidi.
Laudo prudentiam tuam, et expertissimam approbo, quasi
enim ex tripode quodam Pythico futura mihi narrasti. Et lynce
acutius profunda ac abdita considerasti. Callimachus nus dereli-
quit; evolavit elevatus acutissimis fastidii pennis, fugit nos pessi-
mus, ct satietas desiderii dux ipsi factus est. Tu plerumque
53 Die Aldina hat γερόντιον nicht, wie Jdie übrigen Ausgaben, durch das
vurgesetzte ὦ als Vocativ bezeichnet, ebenso wenig war diese Deminutivform
ΘΕΟΦΥΛΑΚΤΟΥ͂ EIIZTONATL. 85
ἀπεργάζεται σχῆμα, xal τὸν οὐράνιον εἰχονίζεται χύσμον, χαὶ τοῖς
> - .« PO \ Fe „ ’ N) N ἢ
ὀφθαλμοῖς τοῦ πτεροῦ τὴν τῶν ἄστρων διαχοσμησιν ἀναπλαττεται. Καὶ
- - ε
τοῦτο μὲν Μηδιχῶν ὀρνέων θος φιλόχαλον᾽ οὐ γὰρ βασχαίνουσι τὴν
«ᾷ 3 { r [4 [4 . \ 4 «᾿ « ip
ἑαυτῶν εὐχοσμίαν ζωγράφους διδάσχοντες᾽ U δὲ τοῖς σοῖς ἐφέζῃ QuY-
' x N ᾽ N) ’ \ [4 >
τράμμασι, xal τὰς σὰς ἀρετὰς ἐγχαλύπτεις, χαὶ τοὺς πόνους ἀνεπιδεί--
χτοὺυς ἐᾷς, τηλιχαύτης ὠφελείας ἡμᾶς χηρεύοντας παρορῶν. Ei μὲν
Y , e - = ,
οὖν βασχανία τίς ἐστιν ὑμᾶς τὸ λυποῦν, ἀφιλόσοφον τὸ ἐγχείρημα χαὶ
- - . ’ ’ , u Χ \ > \ '
τῆς σῆς ἐπαγγελίας ἀλλότριον εἰ δὲ ὄχνος τὴν ἀναδολὴν ταμιεύεται,
ταὐτόν τι πέπονθας ἀνδρὶ γεωργῷ πολλοὺς τοὺς ἰὸρῶτας δεδανειχότι
τῇ γῇ, καὶ θέρους ἀχμῇ μὴ δρεπομένῳ τοὺς στάχυας.
16. ATP. ΠΟᾺΣ ΑΜΠΕΛΔΊΩ.
Δεῦρο ξυναυλίαν γερόντιον χλαύσωμεαν. Ὁ ποταμὸς Avasmipryas
ἢ e ΕΝ a \ [4
χαὶ χαχὸν ημῖν WPYTTATO σχίρτημα᾽ ὅλον τὸν ἀγρὸν ἐπεχλύσατο χαὶ τὰ
zoyova τῶν ἀμπέλων ὃ φοδερὸς ἐπεδύθισε. Τὸ δὲ μεῖζον δυστύχημα
νεο τον ὧν ps 9 p Ὁ “ με > 53 χ μ» 4
dx ἐθέλει © ὃς τῶν ἐντεῦθεν ἀπαίρειν, ἐμφιλ ἴ γὰρ τῷ γηδί
οὐχ ἐθέλει ὁ μιαρὸς ἀπαίρειν, ἐμφιλοχωρεῖ γὰρ τῷ γηδίῳ
μι v ’
χαὶ χοίτην τὸν ἀγρὸν πεποίηται τὸν ἡμέτερον. Καὶ δαχρύων ἄξιόν
ἐστιν ἰδεῖν. ἀντὶ γὰρ ἀμπέλων τοὺς ἰχθύας γεωργοῦμεν οἱ τάλανες.
[44 e x 4 [2 ᾽ [4 . 4 4 ᾿ ’ 3
ὅταν ο ποταμὸς ἐθέλῃ, αγρξεύομεν᾽ οταν ἐθέλῃ, λιμωττομεν χαὶ
μέγα τί μοι δῶρον φιλοτιμεῖσθαι δοχεῖ. Εῖθε τῷ θέρει τὰς νεφέλας
- Ω Υ Cu - [a4 x +
μηδαμῶς ἱχετεύομεν Ὀμόρον ἡμῖν αὐχμῶσι χαρίζεσθαι - οὕτω γὰρ ἅπερ
[4 > Ἃ 3 ᾿ ΄ \ 4 ὃ." ᾽ Ω °
χεχτήμεθα οὐχ av ἀφῃρήμεθα. Ilorauos γὰρ αὐτὸς χαθ ἑαυτὸν
[2 «-" Ν ’ - ’ 4 Ἵ ’
ἐπαχθῆν ς᾽ εἰ ÖE χαὶ ὁμόροις πλουτήσαιεν, τοὺ πυρὸς ἔστιν ἀχρατέστερος
, - 4 ’
χαὶ μέτροις οὐ χαλινοῖ τὰ φρυαγματα.
ET. TAAATEIA ΘΕΤΙΔΙ.
v - ’ . [4 Y
᾿Επαινῶ σοῦ τὴν φρόνησιν, xal τὸ λίαν ἐμπειρότατον Ayanar'
[4
λγ.
[a4 x 4 ’ - - N [a = 4 \ -
ὥσπερ τὰρ ἐχ τρίποδος [υθιχοὺ τὰ μέλλοντα διηγήσω μοι “al τοῦ
ΔΛυγχέως ὀξύτερον τὰ βαθύζερά τε χαὶ ἀφανὴ τῶν πραγμάτων ἐσχόπη-
σας. Ὁ Καλλίμαχος ἡμᾶς χαταλέλοιπεν ἀπέπτη, μετεωριζόμενος ὀξ"--
τάτῳ τῷ τοῦ χόρου πτερῴῷ ἐδραπέτευσεν ἡμᾶς ὃ παμωίαρος, χαὶ τέ-
in die damaligen Lexika aufgenommen. Sonach dürfte es wohl zu ent-
schuldigen sein, wenn Copernicus γερόντιον mit ξυναυλίαν verbunden hat.
86 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
me wdmonnisti: iuramentis ne eredideris Galatea, amanti nihil
juramentis promptius est. Amantes enim iuvenes voluptatibus
inebriantur, et privantur reeto consilio, et agunt et loquuntur,
quidquid iusserint cupidines. Non enim compos habent negotiorum
suorum desiderium. Ineredulitas fide seeurior est, et ad decep-
tionem iuramentun sophista est fide dignissimus.
3. Moralis. Themistocles Chrysippo.
Ex quo sapientia etiam in fabulis eelehratur, agedum Chry-
sippe, narrabo tibi fabulam non inhonestam. Proficiscebantur
olim ad Iovem aves, et Olympium praeficiebant®! ducem. Con-
tristabat enim aves carentia principatus, et magno qnodam bono
praefectura carebant, propter quod multam habebant confusionem.
Innuit igitur Iupiter, et consultum opus fuit, deditque supplicantibus
magnum donum, regalis videlicet dignitatis postulationem. Man-
davit itaque avibus in stagna ac fontes proficisci et sordes suas
abluere, ut principatus approbationem aquis confideret. ‘Erat enim
eminentia pulchritudinis apud lovem praeferenda. Lavabantur
ergo avcs, postea ad Iovem denuo revertuntur, et suum quaeque
ornatum ostendebat. Pica vero propriam deformitatem cavens
naturae artificium defraudavit, alieno ornatu suam exornans inde-
centiam 55. Sed deprehendit turpitudinem noctua et fictum orna-
tum manifestavit; cognoscens enim propriam pennam ut propriam
abstulit et caeteris avibus exemplum dedit, ut quaeque propriam
auferret. Et facta .est denuo pica pica. Haec fabula, Chrysippe,
veritatem admodum proclamat magnam nobis sapientiam disserens.
Ita enim mortales nihil hie possidemus proprium. Sed viventes
quidem ad modieun tempus, fieto privabimur ornatu. Mortui enim
privabimur his. quae nostra non sunt. Contemne igitur divitias
54 Die Uebersetzung von ἐπρεσβεύοντο durch praeficiebant ist ganz unver-
ständlich. Auch die folgenden Worte „‚carentia principatus“ dürften ohne den
Griechischen Text schwerlich verstanden werden.
55 Copernicus weicht hier von der Aldina ab, welche die, dem 8inme
AEH®YAAKTUT ENIETONAL 87
. ‚ I 2 > . , N ,
Ἴονεν ὁ χόρος αὐτῷ τῆς ἐπιθυμίας πρεσόυτερος. Σὺ δέ μοι! παργγνεῖς
λλ ’ . Ὅ x “«{ Γ , m . ΕΥ̓͂ PER , κα nr -
πολλα «ρχοις un, rellou, [᾿ἀλατεια 5 Opxwv τοῖς ἐρῶσιν οὐδέν ἐστιν
᾽ . - ᾿ ’ [4 [a - x PX
εὐχερέστερον». ᾿Πρωτιχῶν γὰρ οἱ νέοι pelluovte; ἡδονῶν χαὶ τὸ χαλῶς
’ -- . ,ὔ [4 „ [2 =
ἀφαιροῦνται βουλεύεσθαι, χαὶ πράττουσι χαὶ φἠέγγονται 09a vouolzrod-
“ ΣῈ ᾽ x ’ ” - \ v
σιν οἱ ρωτες οὐ γὰρ αὐτοχίνητον ἔχουσι τῶν πραγμάτων τὴν ἔφεσιν"
> « 3 ᾿ x ‚ lad ’
anıstia πίστεως ἔοιχεν ἀσφαλέστερον, χαὶ πρὸς ἀπάτην ὄρχος σοφιστης
ἐστιν ἀξιόχρεως.
1%. ΗΒ. ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΧΡΥΣΙΠΠΩ.
’FE Ar pr ΄ \ x - 1) e ’ ΝΜ . n>_
REIT, SWEPOSUVN χαὶ παρὰ τῷ μυῆῳ τετίμητα!, ἀγε δῆτα,
“ μι - N
Χρύσιππε, Stauuloloyrswpal σοι μαὖθον οὐχ ἄσεμνον.
2 [ ΄ x x ’ x Υ̓ 1 ’ ᾿ ,
Αφίχοντόὸ ποτε πρὸς τὸν Δία τὰ ὄρνεα χαὶ Ὀλυμπῖον ἐπρεσβεύοντο
΄ [4 . T x ᾽ ’ Ἁ Μ) x - ἢ ’ x
ἡγεμόνα " Ἣν γὰρ ἀναρχία τοὺς ὄρνιθας τὸ λυποῦν, χαὶ μεγίστου τινος
> - € . ’ \ x N - x > ’ , »
ἀγαθοῦ, ἡγεμονίας, ἐχήρευον, χαὶ πολλην διὰ τοῦτο τὴν αχοσμίαν ἐχέ-
χτηντο. ᾿Επένευσε τοίνυν ὁ Ζεὺς, χαὶ γέγονεν ἔργον τὸ βούλημα, χαὶ
ivro. ! ‚EDS, γέγονεν ἐρὴ μα,
- -. - “« e [4 [4 ’ \ T Ἦν}
δωρεῖται δῶρον τοῖς ἱχετεύουσι θαυμαστὸν ᾿ βασιλέως γὰρ ἣν αξίωμα
δ΄ ἡ ἢ , - - N 3 ' . N
τὸ διδόμενον. []ροσέταττε δῆτα τοῖς opvesıy ἐπὶ λίμνας χαὶ πηγᾶς
ἀφιχέοθαι χαὶ τὸν ἑαυτῶν ἀποσμήξασθαι ῥύπον, χαὶ τοῖς ὕδασι τὴν βά--
- . Ύ ᾿ - - a
σανον τῆς ἡγεμονίας Enrtstsusev' ἦν γὰρ εὐπρέπεϊα παρὰ τῷ .Διῖ τὸ τι-
- ea
μώμενον. Ἐλούσαντο δῆτα οἱ ὄρνιθες. Εἶτα πρὸς τὸν Δία παλινδρο--
- 2 δι N ι x [4 ἰὴ > [4 3 Le e or
μοῦσιν εὐθὺς, Kal τὴν ἑαυτοῦ ἔχαστος εὐπρέπειαν ἐνεδείχνυτο. ᾿() δὲ
x \ ’ ὃς x ? ἢ x - ΄ o ’ . ’
χολοιὸς τὴν οἰχείαν δεδιὼς ἀμορφίαν, τὴν τῆς φύσεως δημιουργίαν ἐνο--
θευσεν, ἀλλοτρίῳ χόσμῳ τὴν ἑαυτοῦ χαλλωπίζων εὐπρέπειαν. ᾿Αλλ᾽
» e x ? ’ [4 ν δ x ’ ’ , ἢ .
γλεγὲς τὴν ἀμορφίαν ἡ γλαὺξ, χαὶ τὸν ἐπίπλαστον χόσμον ἐδείχνυε
\ \ 5 BL - x ς Ὑ , ’ ἢ -" Ψ
τὸ γὰρ οἰχεῖον ἐπιγνοῦσα πτερόν, ὡς ἰδιον ἀφείλετο, χαὶ τοῖς ἄλλοις
’ , «4, ὕ ’ ’ - x 9. ᾿ ,
ὀρνέοις ἐδίδου παράδειγμα ἕχαστον ἀφαιρεῖσθαι τὸ ἴὸιον. Καὶ γέγονεν
T ΄ ΄ .
αὐθις ὁ χολοιὸς χολοιός.
“Ὁ υὖθος οὗτος, Xpu nv ah θα ὔ θέγγε
αὖθος οὗτος, Ἀρυσιππξ, τὴν ἀληθειαν χαθαπερ ὑπαρ φθέγγεται,
λλ ᾿ . [4 Ca οι ’ . 0) “ NE \ ı« 9 ῃ ΜΝ
πολλὴν σωφροσύνην ἡμῖν διηγούμενος. θύυτῳ yapxal οἱ ἄνθρωποι οὐ
.. - « ἃ ’ un . 5 x . \ x 2324. 4
δὲν τῶν τῇδε χεχτημεθα ἰδιον᾽ ἀλλὰ ᾿ὥντες μὲν πρὸς ὀλίγον επι--
πλά euvuvoueda χό . τεβνγχότες δὲ Aonprusla ἅπερ οὐχ ἔστιν
πλάστῳ σεμνυνόμεθα χόσμῳ᾽ τεθνηχότες δὲ ἀφῃρήμεθα ἅπερ οὐ
widerstrebende, Lesart εὐπρέπειαν aufgenommen hat, während Copernicus
ἀπρέπειαν übersetzt hat.
38 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
et corpus, sed rei immortalis curam habeto animae; haec enim
aeterna οἱ immortalis, illa vero mortalia et ad modicum nostra
sunt.
35. Ruralis. Myronides Moschioni.
Aratorem bovem Cicaniaec® concessi: non enim habebat alte-
rum iugo comparem. Promisit autem et ipse Cicanias taurum
suum mihi daturum; bove enim carebam et ego. Nam optimus
mihi taurus perierat, dum saeva illa pestis inesset pascuis. Ille
autem bonus Cicanias pacta fregit, et, donee intentio eius profi-
ceret, amare opiniones 57 videbatur. Ego autem tyrannicam illius
sentinam5° lugeo. Non enim5? aratores boves habeo, sed ara-
torum tempus etiamnum praeterit. Tribunal igitur adversus
Cicaniam armabo, et iudices praeficiam universum praedium, et
deceptionis illius sustinebit sententiam 6°; et immodestos admonebo,
ut a malitia abstineant, unius hominis destructionem®'! modestiae
praeceptorem habentes.
36. Amatoria. Erasmius Lysistrato.
Deludunt homines Amores, et sub luna degentes in servi-
56 Die Manuskripte, wie sämmtliche Ausgaben, lesen Τυχανίας. Die Ab-
weichung der Copernicanischen Uebersetzung kann wohl kaum aus einem
Schreib- oder Druckfehler entstanden sein, weil dieselbe Schreibung des
Namens noch dreimal wiederkehrt.
57 Ta δόξαντα kann hier nicht heissen: „das gut Scheinende‘, sondern „das
Beschlossene“. Die Warschauer Herausgeber haben deshalb, um die Stelle
verständlich zu machen, opiniones geradezu in conditiones verändert.
58 Die Original-Ausgabe der Copernicanischen Uebersetzung giebt senten-
tiam , welches auch die Warschauer Herausgeber unverändert übernommen
haben. Dies ist jedoch ein augenscheinlicher Druckfehler, da ἄντλη eben
sentina bedeutet. Auch die Genfer Uebersetzung hat dieselben Worte wie
Sopernicus für τύν τύραννον ἄντλην gebraucht.
Was Theophylactus mit diesen Worten hat sagen wollen, ist freilich
schwer zu bestimmen. Eine Variante findet sich in keinem Manuskripte.
Die Iuterpreten haben (deshalb versuchen müssen die Worte zu deuten.
Cinedoneius übersetzt sie durch /yrannieum eontagium. Boissonade verwirft
diese wie die andern Uebersetzungen, uhne etwas Besseres an die Stelle
BEUDTAAKTUT EINZTUAAI. 89
ἡμέτερα. ᾿ ἵπερόρα τοίνυν χρημάτων xal σώματος, ἀθανάτου δὲ πράγ-
ματος ἐπιμελοῦ, τῆς ψυχῆς τὸ μὲν γὰρ ἀΐδιον χαὶ ἀθάνατον, τὰ δὲ
θνητὰ χαὶ πρὸς ὀλίγον ἐστὶν ἡμέτερα.
λε. ALP. ΜΥΡΩΝΙΔΗΣ ΜΟΣΧΙΊΟΩΝΙ.
Τὸν ἀροτῆρα βοῦν χέχρηχα τῷ Τυχανίᾳ᾽ οὐ γὰρ ἦν αὐτῷ τοὺ
ζεύγους τὸ ἕτερον. Επηγγείλατο δὲ χαὶ ὁ Τυχανίας τὸν ἑαυτοῦ μοι
ταῦρον παρασχέσθαι" βοὸς γὰρ ἐλειπόμην xaya. Ὃ γὰρ θαυμαστός μοι
ταῦρος ἀπόλωλεν, ὁπότε ὁ χαλεπὸς ἐχεῖνος λοιμὸς τοῖς θρέμμασιν ἐνεδη-
μησεν. “Ὁ δὲ χαλὸς Τυχανίας τὰς συνθήχας διέλυσε " χαὶ, μέχρις ὅτου
ὁ σχοπὸς αὐτῷ διηνύετο, στέργειν ἐδόχει τὰ δόξαντα. ᾿Εγὼ δὲ τὴν
τύραννον ἄντλην θρηνὼ ᾿ οὐ γὰρ ἀροτῆρας Boas χεχτήμεθα, ὁ δὲ xar-
ρὸς τῶν ἀρότρων ἤδη που χαὶ παρῴχηχε. Διχαστήριον τοίνυν τῷ Tu-
χανίᾳ ὁπλίσομαι, χαὶ διχαστὰς ἅπαν τὸ χωρίον προστήσομαι. Καὶ τῆς
ἀπάτης ἐχείγης δίχας ὑφέξεται " καὶ χαχίας πείσομεν τοὺς ἀχολάστους
ἀπέχεσθαι, ἑνὸς ἀνθρώπου φθορὰν σωφροσύνης διδάσχαλον ἔχοντες.
λε΄. ET. ΕΡΑΣΜΙΟΣ ΛΥΣΙΣΤΡΑΤΩ.
Παίζουσι τοὺς ἀνθρώπους οἱ Ἔρωτες χαὶ δουλαγωγοῦσι τοὺς ὑπὸ
setzen zu können. „Quid sit nunc dvrAn, so lauten seine Worte, non divine,
nee correctio probabilis succurrit. Ceterum δὲ graeca latine mıhi forent vertenda,
non vertissem, ut Kimedoncius, nec ut (ienerensis, sed si non versus, saltem non
ubsurde „syrannıcum multorum erantlandorum laborum unus.“
59 In der Original- Ausgabe folgt auf die Worte non enim noch inquit,
weiches auch die Warschauer Ausgabe übernommen hat, obwohl dasselbe
den Satz ganz unverständlich macht. Die Vergleichung ınit dem Griechischen
Texte ergiebt übrigens, dass sich dort kein Wort findet, welches zur Ein-
sehiebung des inguit berechtigen könnte. Es ist dasselbe deshalb in dem
vorstehenden "Texte weggelassen worden.
60 Sententiam — sustinebit eine ungewöhnliche Wortverbindung in engerer
Anlehnung an die Griechischen Worte gebildet. Cimedoncius wählt eine uns
geläufigere Uebersetzung „poenas subibit“.
61 Die Original- Ausgabe hat destructione, welches die Warschauer Heraus-
geber beibehalten haben. Die Vergleichung mit dem Griechischen Texte er-
kiebt jedoch unzweiielhaft, dass der Buchstabe m δ Ende des Wortes durch
ein Versehen ausgefallen ist.
9 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUNS.
tutem redigunt pueri alati, ut quid cetiam pictoribus eredamus.
Utinam hostenı ipsum videre liceret! Ita enim iaculantes sagit-
tarentur et ipsi Cupidines. Sed hoc ipso majore affieimur iniuria,
quod etiam inimicos ignoranus, quales seeundum naturam sint.
Huiusniodi sane improvisa passione impliciti sumas. Melanippen
a Diodvro ortam plane desidero, neque somnium unquam mulieris
contemplatus, scd solum, quae ab aliquo audiverim, placere "ἢ
eam mirabiliter; et vulneratus sum animo, nullam ab oeulis inin-
riam parsus, quam pati consueverunt®?, I,ysistrate. Nunc autem
facti sunt mihi oculi etiam aures, tanta Cupidinum vis potuit.
Sive igitur erynnis sit®!, sive phantasia quacdam: quod de his
dieitur, non scio, neque enim unus ad veritatem fide dignus
testis extat. Doleo tamen animo, et non amatam®5 amo: Et
repentina turbatione praeventum me esse video, amatum illud
non fuit, et sola opinio habebat visum essentiam.
37. Moralis. Euriades Cimoni.
Promittis multa et pauca facis, linguam habes eminentiorem
operibus. Si vero jactantia verborum apud te reputatur, pietorcs
lingua tua sunt potentiores, talia fingentes tabulis, qualia facere
natura non potest. Si vero gaudere putas auditores promissioni-
bus, ad modieum quidem laetificas, contristas autem postea tanto
gravius; quoniam etiam optima somnia non tantum laetificant nos
«dlormientes, quantum cevigilantes contristant: spes enim tota cum
somno abluitur. Convenientia igitur linguae tuaec adhibeto, ne
62 Für aöewv findet sich in keinem Manuskripte eine Variante. Es ist
also nur anzunehmen, dass Copernicus ἀδεῖν mit ἀνδάνειν (ἄδειν, ἀδεῖν) Ver-
wechselt habe.
63 Die Lesart der Aldina εἰώϑειν (die andern Varianten sind elite oder
εἴωϑα πάσχειν), welche auch dem Gopernicus vorgelegen haben muss, hat ihn
zu dem Irrthum geführt, in dieser Verbalform eine 3. Person Pluralis zu
erblicken.
64 Die Worte der Aldina τήν ϑεωρίαν ἔγνωχα hat Copernicus nicht über-
setzt. Sie sind allerdings etwas unverständlich. Cimedoncius tbersetzt: „An
igitur insania quaedam sit in hoc oommento, ignoravi hactenus.“
ΘΕΟΦΥΛΆΚΤΟΥ ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ. 91
- [2 . u ’ [4
σελήνην παῖδες ὑπόπτεροι, ἵνα τι καὶ τοῖς ζωγράφοις πειθώμεήηα. Εἴθε
LG ou v
γὰρ ἦν τὸν πολέμιον ὁρᾷν! οὕτω γὰρ βάλλοντες ἐδάλλοντο χαὶ οἱ Epw-
- [4 \ 3 [4
τες. ᾿Αλλ αὐτὸ τοῦτο ἠδιχήμεθα πλέον, ὅτι χαὶ τοὺς ἐχθροὺς Tiyvor-
« « 4 ’
χαμεν ὑποῖοι τὴν φύσιν ὄντες τυγχάνουσιν. θΐἵῳ γὰρ ἀλογίστῳ παθει
συμπέπλεγμαι! Μελανίππην Διοδώρου ἀπόγονον ἐχτύόπως ποθῶ, μηδὲ
Υ | x ’ [4 ’ x ’ > , er a
ὄναρ ποτὲ τὸ γύναιον θεασάμενος, ἀλλὰ μόνον ἀχούσας ὑπὸ τινος ἄδειν
«- u -) -
αὐτὴν Haupastas‘ xal βέόλημαι τὴν φυχὴν, μηδὲν ἐχ τῶν οφθαλμῶν
ἀδικούμενος, ὅπερ εἰώϑειν πάσχειν, Λυσίστρατε᾽ νῦν δὲ γεγόνασί μοι
-- ” Ύ
ὀφθαλμοὶ καὶ τὰ ὦτα. Τοσαῦτα ἡ φύσις ᾿Ερώτων δεδύνηται. Fire οὖν
᾿Εριννύς ἐστι τὴν θεωρίαν ἠγνόηχα, εἴτε φαντασία τίς ἐστι τὸ λεχθὲν,
οὐχ ἐπίσταμαι" οὐ γὰρ εἰς μάρτυς ἀξιόχρεως πρὸς ἀλήθειαν. ᾿Αλγῶ δὲ
ὅμως τὴν ψυχὴν, χαὶ τῆς οὐχ ὁρωμένης ἐρῶ, χαὶ Πανιχῆς μετειληφέ--
“« » “0 01 .5 N fi ’ 4 δό hd
var μανίας box. Kaxeivo ἀθέατον “Ἣν τὸ ποθούμενον χαὶ δοχησῖς μόνη
- : 7 \ [κέ
τῶν ποθουμένων εἴχε τὴν ὑπαρξιν.
λζ΄. ΗΘ. ΕΥ̓ΡΙΆΔΗΣ ΚΙΜΩΝΙ.
Ἐπαγγέλλῃ πολλὰ, χαὶ πράττεις ὀλίγα, χαὶ τὴν γλῶτταν ἔχεις
‘ ! - LA » 3 4 ji ’ Π ΄ ’
ὑψηλοτέραν τῆς πράξεως. AM εἰ μὲν ῥημάτων χομψότης τεθαύμασται
παρὰ σοὶ οἱ ζωγράφοι τῆς σὴς δυνατώτεροι γλώττης, τοσαῦτα πλα--
στουργοῦντες τοῖς πίναξιν ὅσα πράττειν ἢ φύσις οὐ δυνάται" εἰ δὲ al
χαίρειν δοχεῖς ὑποσχέσεσι τοὺς ἀχούοντας, μετ ὀλίγον μὲν εὐφραίνεις,
᾽ - 3 ? \ [4 δ᾽ « x ’
ἀνιὰς δὲ ner οὐ πολὺ χαλεπώτερον, ἐπεὶ χαὶ τῶν ἐνυπνίων τὰ χαλ--
λιστα οὐ τοσοῦτον ἡμᾶς εὐφραίνει καθεύδοντας, ὅσον ἐγρηγορότας ἐλύ--
πησαν" αἱ γὰρ ἐλπίδες μετὰ τοῦ ὕπνου συνανίπτανται. Σύμφωνα δὴ
τῇ Ἰλώττῃ τὰ πράγματα χέχτησο, ἵνα μὴ χαὶ φίλοις ἀπεχθήσῃ Ψευδό--
Die Stelle scheint verderbt zu sein. Boissonade fand in Cod. A : βρινός
ἐστι τὴν ϑέαν und fligt der Mittheilung dieser Variante hinzu: „Videtur fuisse
Ἐριννύς scriptum ab emendatore pro vera lectione, quac latet in nomine
βρινός. An Φρύνη}) Utrum referat vultw Phrynen ıllanı ignoro.“
65 amatum giebt keinen Sinn. Diese Uebersetzung ist sicherlich durch
Uebereilung entstanden; Copernicus hat statt ὁρωμένης gelesen: ἐρωμένης.
Die Warschauer Herausgeber übersotzen richtig nach dem Griechischen Texte
niewidziang, haben jedoch amatanı bei Copernicus nicht verändert.
92 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
amicis odio habearis mendax et inimicis materiam vituperiüi
praebeas tanquam veritatis expers.
38. Ruralis. Tettigon Ortygoni.
Cur tandem, o miser, vestem detraxisti et perdices emisisti®s ?
Vinum tibi malum fuit; vino etiam Cyelopis oculum emisse aiunt
Ulyssem.: Ideoque nisi gallinas collegeris, tecum praccipitabo me
ipsum ; pucrum enim scelestum vivere res est diffieilir. Si autem
filius ante patrem sepulcrum sibi vendicet, intolerabile magis est.
39. Amatoria. Thetis Anaxarcho.
Non potes Thetidem simul et Galateam amare; non enim
certant desideria®. Nam Amor non partitur %, sed neque duplicem
induces amorem. Sicut enim terra duobus solihus vegetari non
potest, ita una anima duas flammas amatorias non tolerat.
40. Moralis. Socrates Platoni.
Iniuria quidem nullus affieitur, sed quisque ultro sibi iniuriam
infert. Virtutis enim et vitiorum imperatores sumus. Agrum
tnum Philonides abstraxit; id quidem extra te est, et animum
tuum nequicquam contristavit. Damnum intulit Philippus et an-
nulum sibi appropriavit; nullam ipse iniuriam passus er. Quod
enim possidemus, nostrum non est. Filium tuum abduxerunt
barbari: nihil grave passus es. Non enim aecternım puerum
habuisti; nuper tihi non habenti agnatus est, et iterum non est
tuus, cam non sit, sed fuit. Itaque iniuriantur quidem homines,
non fit eis iniuria. Et Homericum illum Cyclopem admiratus sum;
66 Schon die Warschauer Ausgabe hat emisti mit Recht in emisisti ver-
ändert. Der Druckfehler findet vielleicht darin Erklärung, dass in demselben
Briefe kaum zwei Zeilen davon getrennt emisse vorkommt.
67 Copernicus hat — wie auch Cimedoncius (.negue pugnat enim eupido*: —
die Lesart οὔτε γὰρ μάχεται πόϑος seiner Uebersetzung zu Grunde gelegt.
Boissonade liest οὐ τεμαχίζεται ;„neque euim in frusta scinditur cupido‘).
ΘΕΟΦΥΛΑΚΤΟΥ EMIETOAAL. 93
μενος, xal τοῖς ἐχθροῖς ὑπόθεσιν ψόγων πορίσειας ἀληθείας ὑπάρχων
ἀμέτοχος.
λη. ATP. ΤΕΤΤΙΓΩΝ ΟΡΤΥΓΩΝΙ.
Τί δῆτα, τρισάθλια, τὴν ἐσθῆτα διήλλαξας, χαὶ τοὺς πέρδιχας ἐξε--
πέτασας ; οἶνός σοι γέγονε τὸ χαχόν. Ütvou χαὶ τὸν Κύχλωπος ὀφθαλ-
μὸν ὠνήσασθαι τὸν ᾿Οδυσσέα φασί. Διὸ εἰ μὴ συναθροίσειας, Τεττί-
x x ὶ f ’ a. nr N
ywv, τοὺς ὄρνιθας, σὺν σοὶ χαταχρημνίσαιμι ἐμαυτὸν. Kat παῖδα γὰρ
>» » . x 4 ’ \ - \ .“" ’
ἀχόλαστον ζὴν χαλεπὸν, χαὶ τάφον πρὸ τοῦ πατρὸς υἱὸν σφετερίσασθαι
χαὶ λίαν ἐστὲ δυσφορώτατον.
λθ΄. ET. ΘΕΤῚΣ ΑΝΑΞΑΡΧΩ.
- Υ̓́ ‘
Οὐ δύνασαι Θέτιδος χαὶ Γαλατείας Epav. Οὐτε γὰρ μάχεται πό--
δ ν - - [4
bog‘ οἱ γὰρ Epwres οὐ μερίζονται. AAN οὐτΞ ὀιπλοῦν ἂν ἐνέγχοις
\ ν € x € - -ῷ ζκ c ' » .-34,, ’ ΡΥ ἢ
τὸν ἔρωτα ὡς γάρ ἢ 77, ὃυο ἡλίοις οὐ ὄυναται θαλπεσθαι, uurw win
Ψυ. ὃ ἀδος Ἶ ἐ ἢ My ἀνξ-,ε
. ΑἹ, υ 5 πυρσῶν ρῳωτιχὼν ουλ ἀνξχξεται.
w. ΗΘ. ΣΩΚΡΑΊΗΣ ΠΛΑΤΏΩΝΙ.
΄ΦΘ ἢ
᾿Αδιχεῖται μὲν οὐδείς: ἀδιχοῦσι ὁὲ πάντες, αὐτομάτως ἔχαστος
ἑαυτὸν ἀδιχῶν᾽ ἀρετῆς γὰρ καὶ χαχίας ἐσμὲν αὐτοχράτορες. ᾿Αφεί--
λετό σου Λεωνίδης τὸ γήδιον ' τοῦτο τῶν Euros’ χαὶ τὴν σὴν Ψυχὴν
οὐδὲν ἐλυμήνατο. ᾿Εζημίωσε Φίλιππος χαὶ τὸν δαχτύλιον σφετερίζε--
ται οὐδὲν ἠδίχησαι αὐτός“ τὸ γὰρ ἐπίχτητον οὐχ ἡμέτερον. Τὸν
ar, > [ap 1° LK APFSPOV.
u \ ν᾿» ΄ , > N ’ , 3 x γ4
σὸν υἱῶν ἀνεῖλον οἱ βαρόαροι᾿ οὐ πέπονθας τι ὄὀεινον᾽ οὐ γάρ αἱ-
» x “- ν , \ [4
διον τὸν παῖδα ἐχέχτησο᾽ ἔναγχος σοι μὴ χεχτημένῳ προσγέγονε,
Ψ Ύ - “ -
χαὶ πάλιν οὐχ ἔστιν, ἐπείπερ οὐχ ἦν, ἀλλ᾽ ἐγένετο. Οὐχοῦν ἀδιχοῦσιν,
οὐχ ἀδιχοῦνται οἱ ἄνθρωποι. Καὶ τὸν Opnpıxov τεθαύμαχα Νυχλωπα᾿
68 patitur ist unzweifelhafter Druckfehler, es ist daher ohne Bedenken
in partitur verändert. Die Warschauer Herausgeber haben auch hier die
Aenderımg im Texte selbst nicht vorgenommen, obwohl sie richtig libersetzen :
„bo milosd sie nie daieli.
94 I. SCHRIFTEN VON - COPERNICUS.
nullum enim nocere ait iniuriam patienti®. Et erat pastoris
negativ affırmatio veritatis.
41. Ruralis. Marathon Peganoni.
Civiles tempestates fugiens et intolerabiles civitatis tumultus
hbunce agrum conduxi et alterationem 15" animi invenire sperabam.
Sed miaiora etiamnum mala incidi. Modo enim.rubiginem habeo
hosten, modo locustas, interdum etiam grandinem. Pruina autem
fructus devastat, ut inexorabilis tyrannus; et aquas miser ventis
permitto. Heu me infelicem! quo divertam? quando- ruralium
laborum reminiscor, civitatem amplector; quando civilem turbam
amplector, ruralia amo; et quod praesens non est, felicius esse
praesentibus videtur. Una tristitiarum solutio mors est, sive
naturalis sit, sive rursus conscita. Ideo strangulationem mihi
pharmacum abhorreo. Stolidum est enim, ut infortunati mortem
assumant 71.
42. Amatoria. Pericles Aspasiae.
Si dona quaeris, non amas. Muneribus enim non affıciuntur
Cupidines, et amantes eadem facere docent. Si igitur amas, dare
utique magis quam recipere congruit. Si vero pecunias sitis, et
propter opes finxisti te amare, sententiam lingua reprehendit, 4086
vendit auro voluptates cupienti.
69 Die Uebersetzung der Worte οὐδένα γὰρ βλάπτειν ἀδιχούμενος ἔφασχε ist
allerdings etwas schwer verständlich, sie war aber auch nicht leicht. Wenig-
stens ist die Uebersetzung bei Cimedoncius nicht verständlicher: „Homericum -
eycloplem admiratus sum, qui nulli er iniuria nocere se dicebat. — Theophy-
lactus spielt, wie ganz klar ist, auf den Homerischen Vers an (Od. IX, 408)
φίλοι, οὗτίς με χτείνει δόλῳ οὐδὲ βίῃφιν. Auch den Schlusssatz hat Coperni-
cus besser als sein Nachfolger übersetzt (Cimedoncius: „et erat ea pastori
elocutio, quae est 'vertatis affirmatio").
Boissonade hat den Satz folgendermassen interpretirt: Cyclopem ...
qui quum esset vel esse videretur affectus iniuria, neminem ipsum laesisse aiebat;
et erat pastori negatio veritatis affirmatio.
70 Die Warschauer Herausgeber haben alterationem unnüthigerweise in
recreationem verändert. Copernicus hat sich nach dem Griechischen μεταβολῇ
ein eigenes Wort gebildet.
ΘΠΟΦΥΛΑΚΤΟΥ͂ EHIETOAAI. 95
οὐδένα γὰρ βλάπτειν ἀδιχούμενον ἔφασχε᾽ xal ἦν τῷ ποιμένι ἀπόφασις
ἢ τῆς ἀληθείας χατάφασις.
μα΄. ΛΓΡ. MAPABON TIHTANDNI.
Τοὺς πολιτιχοὺς χλύδωνας ἐχφυγὼν χαὶ τοὺς ἀπαραιτήτους θορύ-
> Υ̓ Φ
ὄους τοῦ ἄστεος, ἐμισθωσάμην τὸν ἀγρὸν τουτονὶ, χαὶ μεταδολὴν ψύχης
ἐδόχουν εὑρεῖν ἀλλὰ μείζοσι χαχοῖς ἐμδεδλήμεθα. Mori ap τὴν
»ν
ἐρυσίδην ἔχω πολέμιον, ποτὲ τὰς ἀχρίδας, ἄλλοτε χαὶ τὴν χάλαζαν"
ἢ δὲ πάχνη λυμαίνεται τοὺς χαρποὺς ὡς ἀπαραίτητος τύραννος “ χαὶ
N. ἱδοὼ Po τάλας τοῖς I 8 » « ( Or .« δ, N 4
τοὺς ἱδρῶτας ὃ τάλας τοῖς ἀνέμοις χαρίζομαι. Otuoro δύστηνος ! ὅποι
τράπωμαι; Ὅταν τῶν γτεωργιχῶν πόνων μνησθῶμεν, τὰ τοὺ ἄστεος
> r? . [24 x Α ΄ 3 [4 x - 3
> . . νυ > -
ἀσπαζόμεθα " ὅταν τὸν πολιτιχὸν τάραχον ἀσπασώμεθα. τὰ τῆς ἄγροι
[4 > αν . ὧν ’ 4 δ x \ 3 ! -
χίας ἐρῶ καὶ ἑοῦ παρόντος ἐστὶ τὸ μὴ παρὸν εὐτυχέστερον. Μία τῶν
λυπηρῶν ἀνάδυσις ἐστὶν ὃ θάνατος, εἴτε φυσιχός ἐστιν, εἴτε πάλιν αὐ-
θαίρετος. Οὐχοῦν ἀγχόνη μοι τὸ φάρμαχον βδελύττεται. " αἰωρεῖν γὰρ
τὸν θάνατον τοὺς δυστυχοῦντας ἠλίθιον.
„6. ET. ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΑΣΠΑΣΙΑ.
un - δι nr Ρ 4.
Εἰ δῶρα ζητεῖς, οὐ ποθεῖς “ ἀδωροδόχητοι γὰρ οἱ ᾿ἔρωτες, καὶ
᾿ - ΄ naar \ \ 7 ı "» "κα
τοὺς ποθοῦντας τοιούτους διδάχουσιν. Ei μὲν οὖν ἐρᾶς, τὸ ὀιδόναι
- Ἃ N - ’ aa ’ > vn) 2
μᾶλλον, Υ τὸ λαύεῖν οἰχειότερον᾽ εἰ δὲ χρημάτων ορέγῃ χαὶ ÖL EU-
x - » x ’ ς - DL
πορίαν τὸ ποθεῖν ἀναπέπλασαι, τὴν Yvwury ἢ γλῶσσα διηλεγξε, πω-
λοῦσα χρυσῷ τὰς ἡδονὰς τῷ ἐθέλοντι.
71 Eine sicherlich verderbte Stelle, welche den Interpreten viel zu
schaffen gemacht hat, es ist daher nicht zu verwundern, dass Copernicus,
von kritischem und lexikalem Apparate entblösst, sich nicht zu helfen ge-
wusst hat.
Der Genfer Uebersetzer interpretirt: „itaque laqueus remedium est: odıo
est miht vita: miseros enim mortem producere stultum est“. Cimedoncius lber-
setzt dagegen: „non igitur (obxouv und nicht οὐχοῦν) suffocationem adhıbere
pro remedio reformido: differre namque mortem infortunatos stultun est“. In
der Didotschen Ausgabe des Stephan. Thesaurus findet sich endlich unter
αἰωρεῖν die Bemerkung: „.audacıus αἰωρεῖν τὸν ϑάνατον ritam finire suspendio,
Theophylactus.“
Boissonade proponirt, „donec meliorem melior lectinnem offerut codex“, zwei
Conjecturen ; man solle entweder lesen „obxoßv ἀγχόνη por τὸ φάρμαχον᾽ βδελύτ-
τεσϑαι γὰρ τὸν ϑάνατον oder .. . φάρμαχον᾽ “βδελλύττεσϑαι ἄωρον γὰρ τὸν Havazov.
96 1: SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
43. Moralis. Diogenes Demonico.
Artificiosa muliercula, semivir, nullius secundum naturam per-
fectionis, contemnendus Lydus eunuchur. Omnibus enim corporis
membris linguas habere pudendas perhibetur. Ego autem Home-
ricum Ulyssem imitatus iacula illius non sentio. Virilis?2? enim
res est, si muliebre genus dominos percutiat. Sed quid tibi arro-
gantius pauca dixerim Diomedem imitatus?! Latrare certe et
furere eunuchis congruit. Destituta enim potentia manuum omnia
per linguam facere conantur. Amici autem benignitatem nostranm
multum praedicant, quod conviciatorem ipsum poenis non inie-
cerimus. Ita enim si asinus latrasset?3, nunquam utique in ius
eum vocaremus. Quod sane modesto imperio promulgatum est?*.
44. Ruralis. Pramides Corydoni.
Cras ero econviva?5, omnia ad nuptias mihi comparanda sunt’®:
fabae, eiceres, caricae plurimae, dulcedines et mellita et placentu-
lae. Ipse auten porta artificiosam fistalanı suavissimas melodias
decantaturus. Nosti enim ruralem musicam peritissime Corydon.
Torum enim Venereum omnino ad voluptatenı movere volui, quae
tubali resonantia delectetur.
72 Copernieus hat ἀδρανές wit avspeiov verwechselt.
τ. Die Warschauer Herauszeber haben ohne zureichenden Grund latrasset
in caleitrasset verändert. Letzteres ist allerdings dem λακχτίσειεν entsprechen-
der; es ist aber gar nicht anzunehmen, dass durch einen Druckfehler aus
'ealeitrasset, wenn es Copernicus geschrieben hätte, Zutrasset entstanden wäre.
74 Hier hat sich Copernicus in eigenthümlicher Weise zu helfen gesucht,
da ihm ein ganz verderbter Text vorgelegen. Die Aldina gewährt uns den
Schliissel für das Räthsel, welches uns Copernicus aufgegeben, indem er die
Worte τῷ Σωφρονίσχου Σωχράτει durch modesto imperio übersetzt. Es ist in
der Aldina nämlich — welche, wie bereits erwähnt ist, die Eigennamen
nieht mit grossen Anfangsbuchstaben schreibt — die Silbe oc» von den nach-
folgenden Silben χράτει getrennt und an σωφρονίσχου herangeschoben („su@po-
νἰσχουσω χράτει). Eine ähnliche Verschiebung der Silben muss in dem Manu-
skripte des Copernicus stattgefunden haben. Um nun in diese unverständ-
lichen Worte einen Sinn hineinzubringen, hat Copernicus — an dem pro-
paroxytonon σωφρονίσχουσω, wie an dem mangelnden τ suliseriptum keine
Anstoss nehmend — sich ein Wort *swzruvtsuousos == σωφρονιχός gebildet !
- BEOBTAAKTOT EINZTOAAT. 97
μΥ. H8. ΔΙΟΓΕΝΗΣ AHMONIK®.
To τεχνιτὸν γύναιον, τὸ διγενὲς ἡμιάνδριον, τὸ παρὰ τῇ φύσει
χατὰ μηδὲν ἐντελὲς, ὑβρίστεον Λυδὸς εὐνοῦχος " ἅπαντι γὰρ τὰ τοῦ σώμα--
τὸς μέλη γλώττας ἔχειν ἀσχήμονας ἐπαγγέλλονται. ᾿γὼ δὲ, χατὰ τὸν
“Ὁμηρικὸν Ὀδυσσέα, τῶν ἐχείνου βελῶν οὐχ αἰσθάνομαι ἀδρανὲς γὰρ
πλήττειν τὸ τυναιχεῖον φῦλον τοὺς Tpwas, ἵνα τί σοι χαὶ ᾿σοδαρώτερον.
ἀποφθέγξωμαι, τὸν Διομήδη, μιμούμενος. YAaxteiv δῆτα χαὶ μεμηνέ-
ναι τοῖς εὐνούχοις ἐστὶν ἁρμόδιον. τῆς τῶν χειρῶν γὰρ ἐστερημένοι
δυνάμεως, ἅπαντα διὰ τὴν γλώττης πράττειν ἐθέλουσιν. Οἱ ὃὲ φίλοι
πολλὴν εὐήθειαν χατηγοροῦσιν ἡμῶν ἐπειδὴ τὸν ὑδριστὴν οὗ ποιναῖς
ἡμδιψάμεθα. Οὕτω γὰρ xal ὄνος εἰ λαχτίσειεν, οὐχ ἄν διχαστήριον
αὐτῶ συγχροτήσαιμεν. Τοῦτο δέ τοι χαὶ τῷ Σωφρονίσχου Σωχράτει χα-
λῶς διηγόρευται.
υὃ. ΑΓΡ. ΠΡΑΜΙΔΗ͂Σ KOPYARNI.
„
Αὔριον ἔσομαι δαιτυμών. Ἅπαντα πρὸς τὸν γάμον μοι παρεσχεύ--
ασται, ἔτνος, ἐρέδινθος, ἰσχαάδες πολλαὶ, χαὶ γλεῦχος, χαὶ μελιττοῦτα,
χαὶ πόπανα. Αὐτὸς δὲ χόμιξζε τὴν ἔντε; ὑριγγα, τὰς ὑπερύμνους
onava. Αὐτὸς δὲ χύμιζε τὴν ἔντεχνον σύριγγα, τὰς υὑπερύμνους
μελῳδίας ἀσόμενος" Tola ap ποιμξνιχὴς μουσουργίας ἐπιστήμων,
- vg. [4 ΄-΄ἷ ᾿
Kopuöov. ἣν γὰρ πασταῦα βεδούλημαι πρὸς ἡδονὴν χινεῖν ἀφροδί-
- e - ὔ > ’
σιον τοῖς ὑπὸ τῆς σαλπιγγος θελγομένην ἡχήμασιν.
Aus diesem Beispiele kann man Übrigens ersehen, mit welchen eigen-
thiimlichen Schwierigkeiten das Erlernen der griechischen Sprache damals
verknüipft war. Auch in der vorliegenden Uebersetzung düirfte bei solcher
Erwägung Vieles billige Entschuldigung finden, was auf den ersten Blick
Anstoss und Verwunderung erregt.
15 Auch hier ist Copernicus der Lesart ἔσομαι δαιτύμων , gefolgt, welche
die Aldina bietet, ohne zu beaclıten, (lass, wenn nicht δαιτυμών in der Bedeu-
tung von Gastgeber genommen wird, dem Satze kein Sinn unterzulegen
ist. Cimedoncius Übersetzt ἔσομαι δαιτύμων auch hier: „conrivium dabimus.“
Boissonade hat aus Cod. B. die Lesart ἔσο μοι aufgenommen und {ber-
setzt: cras sis mihl conrira.
76 Wegen der irrthümlichen Auffassung von ἔσομαι δαιτυμών Iiat Coperni-
cus sich genöthigt gesehen παρἀσχεύασται durch comparanda sunt zu libersetzen.
Die Warschauer Herausgeber haben comparanda in comparata verändert,
was dann freilich mit dem voraufgegangenen cras ero conrira nicht harmonirt;
der polnischen Uebersetzung haben sie die Lesart ἔσο por Saruudv unterge-
legt („Intro badt u mnie biesiadnikiem“).
tl. ‘
-98 1. SCHRIFTEN VON COPERNICUS..
45. Amatorie. Leander Pyladi.
Valde nobis insidiantur Amores. Ego quidem amo, desiderata
autem odit. Quid faciam miser, non aeyuam habent Cupidines
lancem, tristes hominibus ponderant fletus. Si igitur iniquitatem
faciunt, dei minime vocentur ; si autem appellationem non fallunt,
Juste agunto et mihi dolores secundum aequitatem distribuunto.
46. Moralis. Diogenes Aristarcho.
Terruit Alexander Macedoniam Bucephalo equitans eqyuo. Nee
. autem freno minime obedivisse narrant, neyue manualibus blandi-
mentis demuleitum fuisse. Erat enim inmansuefactibile animal,
et furore equitari non se permittebat, et erat malum quoddam
inaccessibile, et versantibus sibi valde metuendum. Quando igitur
Alexandrum ascensorem sortitus est, saevitiam mansuetudini ad-
modum commiscebat commutans imoerore fremitum et correptus
videbatur””. Non enim licebat Alexandro resistere. Eris igitur
Aristarche et tu fortunae obediens. Non enim Alexandro, sed
fortunae, Bucephalus obediebat.
47. Ruralis. Poemnion Arnoni.
Ovium ubera rupturam mihi minantur et muletris haud seio
yuomodo caream. Quapropter da mihi ipse muletras, at ego lac
tibi praebeo, pro magnis donis parvas gratias recepturus.
48. Amatoria. Chrysogona Terpandro.
Non sperne obiurgantem simul et arguentem. Amantes enim
dulcia quidem et oblectamenta recipiunt, plagis autem et cica-
tricibus saepe deformantur. Si vero increpationes non toleras,
neque rosam vindemiabis spinam cavens.
77 Welche Griechischen Worte Copernicus mit „et correptus videbatur“
hat übersetzen wollen, ist wohl kaum fraglich; es soll doch sicherlich eine
freie Uebersetzung der Worte «al ἦν ἰδεῖν σιύφρανα τὸν ἀχόλαςον darin ent-
halten sein. Die Warschauer Herausgeber jedoch haben, eine Verstümmejung
in dem Abdrucke der Copernicanischen Ucbersetzung annelımend, die Worte
BEDOTYAAKTOY EMETOAAI. 99
με΄. ET. ΛΕΝΔΡΑΟΣ ΠΥΛΑΔΗ͂.
Λίαν ἡμῖν οἱ Ἔρωτες ἀπέχθάνοντα. Ἐγὼ μέν ἐρῶ ἡ δὲ πο--
θουμάόνη μισεῖ. Καὶ τί δράσαιμι av ὁ τρίσαθλιος; Οὐχ ἰσόῤῥοπον
ἔχουσιν οἱ “Ἔρωτες πλάστιγγα᾽ ἄνισα τοῖς ἀνθρώποις ζυγοστατοῦσι τὰ
δάχρυα. Εἰ μὲν οὖν ἀδιχοῦσι, θεοὶ μή χεχλήσθωσαν εἰ δὲ τὴν προσ--
ἡγορίαν οὐ ψεύδονται, ὀρθῶς διχαζέτωσαν, χαὶ τὰς ἀλγηδόνας ἐμοὶ χατὰ
τὸ δίχαιον μεριζέτωσαν.
us. ΗΘ. ΔΙΘΓΕΝΗ͂Σ ΑΡΙΣΤΑΡΧΩ.
Κατέπληττε τὴν Μαχεδονίαν ᾿Αλέξανδρος, τῷ βουχεφάλῳ ἐποχού--
μενος ἵππῳ. Τὸν δὲ ἵππον χαλινῷ ἱστοροῦσι μὴ πείθεσθαι, μήτε δὲ
χειροήθεσι χολαχείαις μαλάττεσθαι. Καὶ γὰρ ἀτιθάσσευτον τὸ ζῶον χαὶ
τῷ θυμῷ τὸ ἵππος εἶναι ἀρήρητο, χαὶ χαχόν τι ἀπρόσιτον ἦν, χαὶ τοῖς
ἐντυγχάνουσι λίαν δυσάντητον. “Ὅτε τοίνυν ἐπιδάτην ᾿λλέξανδρον ἐχλη-
ρώσατο, “τὴν ἀπήνβιαν ὥσπερ πραότητι συνεχέρασεν, ἀμειξόμενος τῇ
χατηφείᾳ τὸ φρύαγμα xal ἦν ἰδεῖν σώφρονα τὸν ἀχόλαστον. Οὺ γὰρ
᾿Αλεξάνδρῳ θέμις ἦν ἀντ᾽μάχεσθαι "Ἔσο τοίνυν, ᾿Αρίσταρχε, καὶ σὺ τῆς
τύχης ὑπήχοος ᾿ οὐ γὰρ Ἀλεξάνδρῳ, ἀλλὰ τῇ τύχῃ, ὁ βουχέφαλος ἐπείθετο.
κζ΄. ATP. ΠΟΙΜΝΙΩΝ APNONI.
Τὰ τῶν προδάτων οὔθατα ὑπὸ τοῦ γάλαχτος μέλλει μοι διαῤ--
ῥήγνυσθαι, καὶ χισσυδίων, οὐχ οἷδα πῶς, ἠπορήμεθα. Διὸ δίδου μὲν
323." \ ΄ 3 \ [4 ’ [4 --ΦΞ ἢ N
αὐτὸς τὰ χισσυόια " ἐγὼ δέ σοι γάλα παρέξομαι, μεγάλοις ὄωροις μιχρᾶς
ἀμειδόμενος χάριτας.
μη. ET. ΧΡΥΣΟΓΟΝῊ ΤΕΡΠΑΝΔΡΩ.
Μὴ μέμφου λοιδορουμένην τε χαὶ ὑδρίζουσαν οἱ γὰρ ποθοῦντες
γλυχείας χαὶ τὰς ὕδρεις προσφέρονται, χαὶ πληγαῖς δὲ καὶ μώλωψιν
πολλάχις ὡραΐζονται. Εἰ δὲ δυσανασχετεῖς ὑθριζόμενος, οὐδὲ ῥόδον
τρυγήσεις τὴν ἄχανθαν εὐλαδούμενος.
correptus videbatur als Zusatz zu dem Vorhergehenden angesehen und ohne
irgend zureichenden Grund den Satz „et videre fuit temperuntem intemperan-
tem“ hinznfligt. Eine Variante findet sich in keinem der uns bekannten
Manuskripte.
γὼ
100 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
49. Moralis. Leonides Periandro.
Reveritus est etiam Priamum senem Thetidis filius caniciem-
que inimiei, et patri filium reddidit mortuum infeliecissimo dono
Priamum prosecutus. Illius quidem audaciam miror: huius autem
laudo humanitatem. Esto mihi tu quoque Aeacides, et cani mi-
serere lacrimantis filium mihi viventem reddens. Infelix enim et
ego sum ut Priamus. Quum enim pueri hostis non sis, mitto ad
te nuntium, litteras epistolae lacrimis non nigro imprimens. Si
vero et tu humanitatem tuam desideras laudari, petita donum
praeveniat. Sin autem nec ratio apud te dominatur, sed furor et
contristatio pollet, paululum quidem laetaberis. Tristaberis autem
magis stolidi furoris magnas etiam poenas pensurus.
50. Ruralis. Calamon Spironi.
Si rusticus esse voluisti, eivilibus tumultibus abstine: si vero
causidieorum fori et tribunalium oecupationem habes, dimitte
ligonem calamnmque sumens et chartas, perge malo omine. Non
enim calumniatores et »vivi indiees« assidue elamitantes rusticorum
respublieca adwittit.
51. Amatoria. Rodoclea Hypsipilae.
Piraeum hesterna nocte perambulabam, amatoremque tuum
cum Chrysippa vidi: luminabatque puner, et nuntia amicitiae anus
erat Abrotonum. Quum autem lenam salutasssem, adhortatus est
amator tuus, ut in obscuro res gesta lateret. Igitur neyue iuranti
neque adulanti erede. Est enim utrabique gravis linguae fallacia.
32. Moralis. Socrates Cleoni’
Quando lupi magnam circumveneriut praedan. tunc post
saturitaten philosophantur tanyuamı abstinentian agnorum habentes,
et ferinos mores quadanı humanitate commutant. et eximiaın justi-
BEU®BTAAKTOY EINETOAAI. 101
μη΄, ΗΘ. AFQNIAHS ΠΕΡΙΆΝΔΡΩ.
᾿Ηδέσθη καὶ Πρίαμον ὁ τῆς Θέτιδοξ -πρεσδευόμενος " χαὶ πυλιὰν
γὰρ ἐχθρὼν ὁ τοὺ Πηλέως ἠσχύνετο, xal, “δίδωσι τῷ πατρὲ τεθνηχότα
τὸν παῖδα, δυστυχεστάτῳ φιλοτιμούμενος δώρῳ. τόν΄ Πρίαμον. Καὶ τοῦ
μὲν 'τὴν τόλμην τεὐαύβαχα, τοῦ δὲ τὴν φιλανθρώπίαν᾽ ἐπίνεσα. Γίνου
μοι χαὶ αὐτὸς Δἰαχίδης, καὶ πολιὰς ἐλέησον δάκρυα, «τὸν. παῖδα po!
Κῶντα δωρούμενος. Δυστυχοῦμεν γὰρ χαὶ ἡμεῖς ὥσπερ χαΐ ὁ ὅ. ΤΙρίαμος
οὐ γὰρ ἂν ὄντα σε πολέμιον ὑπὲρ παιδὸς ἐπρεσδεύσαμεν, δαχρύοις .΄ οὐ
μέλανι, τὰ τῆς ἐπιστολῆς ἐγχαράξαντες γράμματα. AA εἰ μὲν ὡς:
σὴς χαὶ οὐ φιλανθρωπίας ἐρᾶς ἐπιτεύξασθαι, προφθανέτω τὸ δῶρον τὴν"
αἴτησιν᾽ εἰ δὲ μὴ λόγος παρὰ σοὶ βασιλεύο!, ἀλλὰ θυμός τε χαὶ λύπη
τὰ πρεσδεῖα χεχλήρωται, πρὸς ὀλίγον μὲν εὐφρανθήσῃ, λυπηθήσῃ δὲ μει--
ζόνως ἀφιλοσόφου -θυμοὺ μεγάλας Aal τὰς ποίνας εἰσπραττόμενος
τὐνῶς ἀφ'λοσού μοῦ μεγαλᾶς ς ποινᾶς ραττομένος.
v. ΑΓΡ. ΚΑΛΆΜΩΝ ΣΠΕῚΙΡΩΝΙ.
Εἰ γεωργὸς εἶναι βεδούλησαι, τῶν πολιτικῶν θορυόων ἀφίστασο᾽
εἰ δὲ ρήτορες παρὰ sol xal διχαστήρια χαὶ βήματα περισπούδαστα, τὴν
δίχελλαν ἀφεὶς, χαλαμῖδα χαὶ χάρτας ἀράμενος, ἐς χόραχας χώρει,
γερόντιον. Οὐ γὰρ συχοφάντας ἄνδρας χαὶ τὸ „Avöpes διχασταὶ“ φθεγ-
γομένους πυχνότερον ἡ τῶν γεωργῶν πολιτεία προσίεται.
να΄. ET. POAOK.AEIA ΥΨΙΠΥΛΗ.
Τὸν Πειραιὰ χθὲς τῇ νυχτὶ περιεπόλουν χαὶ τὸν σὸν ἐραστὴν μετὰ
τῆς Χρυσίππης ἑώραχα, χαὶ μειράχιον ἐδαδούχει, χαὶ προπόμπιος ἢ.
φιλία γραὺς ὑπῆρχεν ᾿Αδρότονον. Ὅτε δὲ τὴν προαγωγὸν προσεῖπον
ἐνεχελεύετο ὁ σὸς ἐραστὴς, ἵνα τῷ σχύτῳ τὸ πραττόμενον διαλαθο!.
> - ’ ’ , ’ ’
Οὐχοῦν μήτε ὀμνύντι μήτε χολαχεύοντι πείθου ᾿ γλώττης γὰρ σόφισμα
δεινόν ἐστιν Exdtepov.
v6. ΗΘ. ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΚΛΕΩΝΙ.
Ὅταν οἱ λύχοι μεγάλης περιτύχωσι θήρας χαὶ τῷ χόρῳ φ'λασοφη,--
σωσιν, ὥσπερ ἐγχράτειαν ἀρνὼν ἔχουσι τὸ ἦθος, καὶ τὸ ἄγριον πρὸς
φιλάνύρωπον μεταδάλλουσι. Καὶ θαυμαστήν τινα διχαιοσύνην ὁ χόρος
102 1. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
tiam satietas ipsa lupos docnit! ent‘ ovibus communicant et com-
ponunt. donec venter Θογιζῃ :detumencat. Tu vero lupis etiam
impudentiores ’“ acquisirieft: i mores, et multo maiorem avaritiae
intemperantiam habes: ‚quando aurum thesauri tuis superabundans
scaturit, quemadhiodun ebriosis contingit. Sitiunt enim, quo magis
satiantur Vino. εἰ ehrietatis intensionem ebrietate fallunt?””. Nam-
que per. Süainınum excessum in contrarium affectun transcendunt
exhilarante vino inebriatos et exurente. Pelle intemperatam ebrie-
„tateig, Ὁ immodeste, ne contrariam vicissitudinem incidas, privatus®
-fortuna etiam his, quae ipsa tibi contulit. Talibus enim ingratos
poenis corripit.
53. Ruralis. Mintha Rhizoni.
Chrysippus fluvius agri nostri partem depraedatus est et tuo
appropriavit. Stultam aliquid faciens et temerarium, iniquum per-
hibetur*!. Si vero tribunalis onus humeris tuis ferre non potes,
dona fluviorum non admitte. Si autem aliena amas, cito propriis
etiam privatus lugebis.
54. Amatoria. Medea Iasoni.
Nihil hominibus affectatius. nihil saturabilius amatorio habitu
constat. Ubi sunt tibi lacrimarum inundationes, quae ad pedes
nostros profluxerunt? quo pervenerunt mille sermonum illorum
genera et submissio verborum atque humiliatio? puto certe nec
‘5 Aus der Warschauer Ausgabe ist impudentiores in den Text aufge-
nommen. In der Original- Ausgabe steht prudentiores, was weder irgend einen
Sinn giebt, noch durch das Griechische zu erklären ist. Der Druckfehler ist
wohl dadurch zu erklären, dass «durch die letzten Buchstaben des vorauf-
gehenden etiam die Anfangssilbe vun Impudentiores verloren gegangen ist.
‘9 Man vergleiche zu dieser Stelle die Anmerkung 86 zu dem 59. Briefe.
So Copernicus übersetzt nach der Aldina, welche ἀφαιρούμενος liest,
während Boissonade und Commelinus die Lesart ἀτφαισουμένῃς aufgenom-
men haben.
$1 Copernicus übersetzt in engstem Anschluss an die Aldina, wobei
dahingestellt bleiben muss, was er bei der Uebersetzung inigquum penkiäster
ΘΕΟΦΥΛΑΚΤΟΥ͂ EMETOAAL 103
- ’ « . x - , ᾿
ἐχδιδάσχει τοὺς λυχους μετὰ τῶν προύδατων συννέμονται, χαὶ γεραί-
» A ᾽ - € 4 9 ’ 7 we \ Η «.
poustv, ἄχρ'ς ἂν αὐτοῖς ἡ γαστὴρ ἀναπνεύσειεν. Ἀλλὰ σὺ χαὶ τῶν
‘ ’ DW; [4 - [4
λύχων τὸν τρόπον ἀναιδέστερον χέχτησαι, χαὶ μᾶλλον πλεονεχτιχώτερον
ΠῚ ΕῚ 3 ᾿ - 42 € Α € γ --ῷἜ3 ΓῸ . -
τὸ ἀχόλαστον ἔχεις, ὁτὰν ὁ χρυσὸς ὑπεραναδλυζῃ τῶν σῶν θησαυρῶν,
φΨ'ᾧ e A Δ x 4 u «- ν
ὥσπερ οἱ μέθυσοι. Διψῶσι γὰρ, ὅταν χορεσθῶσι τοῦ οἴνου, xal σοφί-
- ’ . 4 δ "
ζονται τῇ μέδγ, μέθης ἐπίτασιν " διὰ γὰρ τὴν ἐς ἄχρον εὐεξίαν πρὸς τὴν
-. [4 - - ν x ΄
ἐναντίαν διαθεσιν μεταπίπτουσι, περιγανοῦντος τοῦ οἴνου τοὺς οἰνόφλυγας
νι» , » - ’ 4 ‚ 9. “ n \ N
„ar ἐχχαίοντος. Araye τῆς ἀχολάστου μέθης, ἀχόλαστε, ἵνα μὴ πρὸς
τὴν ἐναντίαν ῥοπὴν μεταχθῇς, ἀφαιρούμενος τῆς τύχης A ı δέδωχε"
Ἶ ροπὴν μέταχνῃς, ἀφαιρουμένος τὴς τύχης περ χαί χε
τοιαύταις γὰρ τοὺς ἀχαρίστους πσιναῖς σωφρονίζεται.
vr. ATP. ΜΙΝΘΩΝ ΡΙΖΩΝΙ.
Ὃ ποταμὸς Χρύσιππος τοῦ γηδίου τοῦ ἡμετέρου μοῖραν ἐσύλησε,
χαὶ τῷ σῷ ἀγρῷ προσεχύρωσε, μῶρόν τι ποιῶν χαὶ ἠλίθιον - ἀλλοτρίον
. > n -
ἐπαγγέλλεται. ᾿Αλλ εἰ μὲν διχαστηρίου φόρτον ἐπὶ τοῖς ὥμοις φέρειν
3 ν᾿’ « «- x ! “Ἃ - > ’ =
οὐχ οἷός TE El, δῶρα ποταμῶν μὴ, προσίεσο᾽ εἰ δὲ τῶν ἀλλοτρίων ἐρᾶς,
μετ οὐ πολὺ δαχρύσεις τῶν ἰδίων στερούμενος.
νδ΄. ET. MHAEIA ΙΑΣΩΝΙ.
ni
« . v
Οὐδὲν τοῖς ἀνθρώποις περισπούδαστον οὕτως, οὔτε δὲ προσχορέστερον
ἐρωτικῆς χαθέστηχε σχέσεως. Ποῦ σοι τῶν δαχρύων τὰ ῥεῖθρα ἅ τοῖς
[4 -
ἡμετέροις ποσὶν ἐπεχύμαινε; ποῦ σοι διέπτησαν τὰ μυρία γένη τῶν
λόνων ἐχείνων, τῶν τε ῥημάτων τὸ ὑφειμένον τε χαὶ χαμαίζηλον ; Οἶμαι
sich gedacht haben mag. Cimedoncius überträgt: stultum quid committens, et
recors in re uliena sıbi potestatem facıt. Boissonade sieht die Stelle als ver-
derbt an und folgt einem seiner Codices, welcher eine ganz abweichende
Lesart bietet: ἀλλοτρίοις γὰρ δώροις" τὸ φιλότιμον ἐπαγγέλλεται. Er tibersetzt
die ganze Stelle dann folgendermassen : stultum quid committens εἰ vecors :
alienis enim donis liberalitaten praefert.
Die Warschauer Herausgeber haben den Text der Copercanischen Ueber-
setzung ganz willkürlich geändert, indem sie im Anschlusse an den Text
von Boissonade und die von ihm gegebene Uebersetzung einen Satz ohne
Weiteres einschieben. In der Warschauer Ausgabe lautet die Periode näm-
lich : stultum aliquid faciens et temerarium alienis enim donis liberalita-
tem praeferre inıquum perhibetur.
104 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
debitores quiden talibus verbis erga ereditores usos unquam fuisse,
neque qui sub hostium manibus vulneribus affliguntur. Vigiliarum
assiduitas transiit, consucta*? dereliquisti cantica, adhibuisti 59
infinitos nuntios, pacta, inramenta, quae per lenoeinantes mulieres
pepigisti. Ad aliam repente virginem lapsus es, quemadmodum
dormitantes sine medio ab altera in alteram somniorum materiam
transeunt. Laudo pictores; alatos enim Cupidines pingunt, et arte
res ipsas transformant, et figmentis veritatem repraesentant.
55. Moralis. Parmenides Chrysostheni.
Vigilare indesinenter immortalis naturae proprium est; dormire
autem mediocriter nostrum est, ut decet, et humanum. Perdormire
autem ultra lieitum mortuis potins quam viventibus congruit.
Plurimas, Chrysosthenes, vitae tuae partes amisisti. Semper enim
dormis, et hic terminum excessisti, ut Ulysses ille Homericus
extra orbem terrarum errabundus Oceano tanquam dormiente
quodam utitur®'!, qui neque orientem, neque occiduum aspicit solem.
56. Ruralis. Daphnon Aegiro.
Ficus frac ad meum agrum radices expandunt sub tua potestate
terminari non volentes, et iurisdictionem tuam excedentes fructur
mihi cedunt; nam ad mea transfugerunt opera. Et haec est
rusticis lex, et antiquis legibus obedito, vetule. Si autem con-
suetudinibus nostris contradicere vis, tanquam novum te legisla-
torem et iuvenem rusticorum collegio eiiciemus et nostris finibus
proscribemus tanquam alienum.
57. Amatoria. Pyrrhias Philonidi.
Si amas, ne accuses dilectae deformitatem ;, non potest enim
52 ἑωϑινά hat Copernicus irrthümlich für eine von εἴωϑα abzuleitende
Wortform gehalten und deshalb durch consueta übersetzt.
33 παρώσα hat Copernicus durch udhihuisti Übersetzt, während es die in
dem Zusammenhang allein passende Bedeutung abiecisti hat; ebenso musste
AEUDTAAKTUOT ΒΠΙΣΤΟΛΑΙ. 105
μήτε τοὺς δανειζομένους τοιούτοις πρὸς τοὺς δανειστὰς χεχρῆσθαι τοῖς
ῥήμασι, μήτε τραυματίαν ταῖς τῶν πολεμίων ἁλόντα χερσίν. Ἢ συν--
Tovos ἀγρυπνία παρῴχηχε᾽ τὰ ἑωθινὰ χαταλέλοιπας ἄσματα“ παρώσω
τὰς μυρίας πρεσδείας, τὰς σπονδὰς, τοὺς Opxous, ἃς διὰ τῶν προσα--
Ἰωγῶν γυναίων ἐσπείσω μοι. Πρὸς ἑτέραν ἄφνω παρθένον ὠλίσθησας,
ὥσπερ οἱ χαθεύδοντες ἀμέσως ἀφ ἑτέρας ἐνυπνίων ὑπόθεσιν μεταθαί--
γοντες. Ἐπαινῶ τοὺς ζωγράφους ᾿ ὑποπτέρους γὰρ τοὺς Ἔρωτας ava-
τράφουσι, χαὶ τέχνῃ διαμορφοῦσι τὰ πράγματα, χαὶ τοῖς πλάσμασι τὴν
ἀλήθειαν τερατεύονται. |
ve ΗΘ. ΠΑΡΜΕΝΙΔΗΣ ΧΡΥΣΟΣΘΕΝΕΙ͂.
7ὁ μὲν ἐγρηγορέναι διὰ παντὸς ἀθανάτου φύσεως ἴδίον - ὑπνοὺν
δὲ μετρίως τῶν xah’ ἡμᾶς ἐστιν, ὡς ἔοιχε, xal ἀνθρώπινον ' τὸ δὲ πέρα
4 - - ᾽ - ΝΜ - > c ’
χαθευδεῖν τοὺ πρέποντος τοῖς τεθνηχόσι μᾶλλον ἥπερ τοῖς ζῶσιν ἀρμο--
διον. Τὰς πλείστας, Χρυσόσθενες, τῆς σῆς ζωῆς μοίρας ἀφηρησαι"
ἀεὶ γὰρ καθεύδεις, καὶ τὴς ἐνθάδε μεταδέδηκας λήξεως οἷά τις Ὀδυσ-
σεὺς, τῆς καθ᾿ ἡμᾶς οἰχουμένης ἔξω πλανώμενος, ὠχεανῷ τινι τῷ ὕπνῳ
χρώμενος, καὶ μήτε ἀνίσχοντα μήτε δυόμενον προσζζλέπων τὸν ἥλιον.
vs. ΑΓΡ. ΔΑΦΝΩΝ ΑΙΓΕΙΡΩ.
Αἱ συχαῖ σου πρὸς τὸ ἐμὸν γήδιον τὰς ῥίζας ἥπλωσαν, ὑπὸ τὴν
σὴν ἐξουσίαν ἔτι τελεῖν οὐχ ἐθέλουσαι, καὶ, τὸ σὸν ἀφελχόμεναι δίχαιον,
φιλοτιμοῦνταί μοι τὰ χυήματα' τοῖς ἐμοῖς γάρ ηὐτομόλησαν ἔργοις.
Καὶ τοῦτο νόμος ἐστὶ γεωργοῖς. Καὶ γεγηραχόσι νόμοις πείθου, γερόν--
τιον. Εἰ δὲ τοῖς παρ ἡμῖν ἔθεσιν ἀντιῳθέγγεσθαι θέλεις, ὡς χαινὸν
ὄντα σε νομοθέτην χαὶ πρόσφατον τῶν γεωργιχῶν συλλόγων ἐχδάλλομεν,
χαὶ τῶν ἡμετέρων ὅρων ἐξοστραχίζομεν ὡς ἀλλότριον.
“ζ. ET. ΠΥΡΡΙΑΣ ΦΙΛΩΝΙΔΗ.
Εἰ ἐρᾶς, μὴ χατηγόρει τῆς ἐρωμένης ἀπρέπειαν' οὐ δύναται γὰρ
πρεσβειάς, um es mit dem Folgenden in Uebereinstimmung zu bringen, nicht
dureh nuntios sondern durch preces übersetzt werden.
84 Die Uebersetzung ist unverständlich. _ Copernicus bat auffallender
Weise ὕπνῳ durch das Participium dormiente wiedergegeben. (Die Original-
Ausgabe schreibt sogar noch mit einem Druckfehler dormunte).
106 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
non caecutire amatrix anima. Insuperabilie enim est amantium
affeetun. Si vero non amas. cur lacrimarir et gemie. et turba-
tionem tibi ipei ultroneam affere ἡ Iniuria igitar utrumque afficis,
modo enim ut amator concupisceis, modo ut adversarius abominaris.
58. Moralis. Damascius Antigono.
Si Socrates vitae pignus non hahet. paedagogus puero tuo
non adhibeatur. Pignora antem vitae pueri existimantuır. Quem
enin patrem esse natura docuit, hunc etiam paedagogum esse
maxime decet. Tune enim experientia discunt pueri nativitatis
habitam et amoris sollicitudines. .
59. Ruralis. Cepias Corianno.
Nervenarius eris mihi hora meridiana. Corianne. Sepibus
agrum concludam , malos enim viatores habemus. nee possum
bratis simul animantibus ac hominibus resistere. Lepus vites,
eracae olera destruunt. Quid denique de talpis dicam ἢ horrendum
enim rastiee malum. inexpugnabile beillum *. Propter quod mihi
cvoperare. et laberam particepe este. Exo yuoque in talibus tibi
eperibes ero morigeras. Ita enim et formicae concertationibus
metarr et laburem fallunt‘*. et maximos labores perficiunt.
ὧδ Amatoria. Anthia Brioni.
ταδὶ muliedbri ameri suhdita sunt. Laidem Diogenes amat,
Sostratam Phryzius. Philesophiae tactanfia perlit. castam morem
SD Coperaicus bat irrtkümlich uee etwa wie τὰ τῷ ἔπε = Ξόλεμος
braune. - Cimelogeias giebt Jen Sinn Jurch eine freiere Uebersetzung
wie wieder „ee Ἰσόινς ces en re”.
s& Tiaupariactus gebraucht das Verbum το τ: τῷ χ: mit lesonderer Vorliebe ;
ἐξ kommt in einen aid nieht weniser ais > mal vor ep ®. 15.52.59. 80...
Au a Zienen Neriien hat more die Grundinkatune _ /ullerr, weiche in
Ze Wirmwidöüchere des 13 Jabrkunderts ihm allein zuertheilt wird. während
ἐφ ia der trübern Sprache de ur erkielt. weon es πεὶξ einem Acrasativ der
γεν verdanken wunie. ᾿
Αὐφεζεῖκιαι. σεϊεὺκι φοξεζενϑιι stets durch . Λεΐδεσν oder ein ἴδιαι gleich-
AEHSYAAKTUY EITETOAAT. im
4 τυφλαττειν ἐρῶσα Ψυχή ar, ς Ἱὰρ ἢ, τῶν ἐρώντων ἠροσκαθεια
μὴ τὺφ ρῶσα ψυχή" ἀήττητος γὰρ ἢ τῶν ἐρώντων Rp .
Εἰ δὲ οὐχ ἐρᾶς. τί δαχρύεις χαὶ στένεις, χαὶ χλύδωνα σαυτῷ προσφέρεις
αὐθαίρετον ; ᾿Αδιχεῖς οὖν ἑχάτερον, ποτὲ μὲν ὡς ἐραστὴς ἐφιέμενος, ποτὲ
δὲ ὡς ἀνταγωνιστὴς βδελυττόμενος.
νη. H®. ΔΑΜΑΣΚΙΟΣ ANTITONg.
Εἰ μὴ βίου Σωχράτης ἐνέχυρα χέχτηται, παιδαγωγὸς τοῦ ποῦ μὴ
προχειριζέσθω παιδός" ἐνέχυρα δὲ βίου παῖδες νοείσθωσαν. Ὃν τὰρ εἶναι
πατέρα φύσις ἐδίδαξε, τοῦτον χαὶ παιδαγωγεῖν ἐστιν ἀξιόπιστον, πείρα
μανθάνοντα γεννήσεως σχέσιν χαὶ στοργῆς ἀλγηδόνας.
v6. AFP. ΚΗΠΙΑΣ ΚΟΡΙΑΝΝΏ.
Συνέριθος ἔσο μοι μεσημδρίας ὥρα, Κορίαννε" αἰμασιᾷ γὰρ τὸν
3 [4 x x L) [4 , > vr
ἀγρὸν πεφράξομαι. Καχοὺς γὰρ τοὺς ὀδίτας χεχτήμεθα. Οὐχ οἷός τέ
εἰμι χαὶ ζώοις ἀλόγοις χαὶ τοῖς ἀνθρώποις συμπλέχεσθαι. Ὁ λαγωὸς
x 3 ς , x ’ » san >
τὰς ἀμπέλους, ἢ χάμπη τὰ λάχανα ὄλλυσι. Ti δῆτα περὶ τῶν ἀσπα-
λάχων χαὶ λέξαιμι: φοδερὸν γὰρ τῷ γεωργῷ τὸ χαχὸν χαὶ δυσανταγώ--
γιστον τὸ πολέμιον. Διό μοι συμπαρατάττου χαὶ τῶν πόνων συναντι--
λαμδάνου" χἀγὼ δέ σε αὖθις ἔργοις ἀμείψομαι. Οὕτω yap xal οἱ
μύρμηχες συμμαχοῦντες ἀλλήλοις, καὶ τὸν μόχθον σοφίζονται, χαὶ τῶν
μεγίστων πόνων ἐφάπτονται.
ξ. ET. ΑΝΘΕΙΑ ΒΡΙΩΝΙ.
Ἅπαντα τῷ γυναιχείῳ φύλῳ δεδούλωται. Λαΐδος ὃ Διογένης ἐρᾷ,
%
Σωστράτης ὃ Φρύγιος. ἩἫ τῆς φιλοσοφίας χομψότης διόλωλε" τὸ
bedeutendes Wort wiedergiebt, („fraudare“ oder αἰεοίρον δὴ) hat es auch an
der vorliegenden Stelle durch „fallere* libersetzt, welchem er dann die über-
tragene Bedeutung zuweist, wie sie .fallere“ hat in den Redensarten:
„sermone laborem“, sermonibus horas“, vinn et somno curam „fallere“. Um diese
Bedeutung für „fallere“ zu gewinnen, hat Copernicus ganz zweckgemäss die
vorhergehenden Worte συμμαχοῦντες ἀλλήλοις durch die Ablative „murtuis con-
certationibus“ übertragen. Es bedurfte also hier nicht der Conjectur, welche
Boissonade aufstellt: τῷ μόχϑῳ τὸν μόχϑον σοφίζονται, (adäquat der Con-
struction im 52. Briefe : ,σοφίζονται τῇ μέϑῃ͵ μέϑης ἐπίτασιν".
108 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
dereliquerunt, coclestem dimiserunt constantiam et sublimem pro-
missionem fefellerunt; omnia vana sunt, quae antea apud ipsos
ad institutionem accuratissime fuerunt. Despectus mihi ludus vi-
detar, virum senem, 'barbam reverendam habentem, laudatum in
castitate. puellam meretriculam amare. Ego autem cachinnos
et risum tenere non possum, quoties senibus obviem. Multum
enim Venerem olim accusabant, et amatores ultro furere dicebant,
desiderium immodesti animi amorem definientes: onnia ferre
sapientem. Id autem sperare nimis est praesumtuosum 57: multa
enim tempus et fortuna potest.
61. Moralis. Sostratus Lysistrato.
Quum te multie ac miram in modum admonuerimus, Penelopae
visi sumus texisse velum. Ecce demum etianı fabulosis incipimus
sermonihus. si forte tuo sensa dicta proficiant. Infrondescentibus
arboribus eicada ventilata tempore caloris resonabat, et suam
ipsius harmoniam sentiens se ij m delectahat. Formica autem
messores sectabatur. et: circa arcam exercitia faciebat, et terrae
sinibus vondehbat suos ceibes“. Abiit demum ex aquilonibus sol,
aberat autumnus, et hicnıs ubique saeviebat. Mare tranquillitatis
lihamina solverat,. nautae tanquam salvatores suos portus salu-
tabant, et rusticus in aream suam confugit. et formica in cavernas
terrac, οἵ ex lahvribus opportunum habehat cibum. Supplicahat
denique cicada patienti lahoris formicae. ut ei de thesauro auo
aliquid impartiretur. ΠΙᾺ autem ad cantum cicadam remittehat,
copiosun otii καὶ risum eflundens. et aestiva illius cantica obii-
eichat. Quapropter haec quidem ex cantı famem. illa autem ex
laboribus deliecias conqnisivit. Tibi fahnla haec. Lysistrate con-
“ Der Griechische Text ist hier unverständlich. wie bereits Boissonade
hervorgehoben hat Copemicus hat. ohne sich um den Sion zu kümmern,
im engsten Anschluas an (ie Griechischen Worte übersetzt Wie er sich
das Verhältnisse der einzelnen Sätze dacht hat ist schwer anzugeben. Es
hat deahalb auch seine Interpunktion xunau beibehalten werden müssen.
War die Velwrsetzun: im Einzelavun betrifft. so hat Coperaious dem
BEN®TAAKTUT ENTETOAAI. 109
σεμνὸν ἦθος παρώσαντο, τὸ αἰθέριον καταλελοίπασι φρόνημα, τὸ μετάρ--
σιον ἐπάγγελμα διεψεύσαντο᾽ ἅπαντα φροῦδα τὰ πρὶν αὐτοῖς μεμελετη--
\ v > 7 , N 7 nr o „ [2
μένα πρὸς ἄσχησιν. Awpov μοι παίγνιον εἶναι δοχεῖ ἄνδρα πρεσδύτην,
x or v ς SR | ’ , @
πολιὰν αἰδέσιμον ἔχοντα, ὑπερωφρυωμένον ἐπὶ σεμνότητι, νεάνιδος
ἑταίρας ἐρᾶν. Ἐγὼ δέ χαγχάζω χαὶ τὸν γέλωτα φέρειν οὐ δύναμαι,
ὁπηνίχα συναντήσαιμι τοῖς γεροντίοις " πολλὰ γὰρ τῆς Δφροδίτης χατη-
Ἰόρουν πάλαι, χαὶ. πρὸς τοὺς ἐρῶντας μανίαν νοσεῖν αὐθαίρετον ἔφασχον,
ν ᾽ ’ - x v .n» € γχί = Ἅ - έ ἊΝ ΄
ἔφεσιν ἀχολάστου φυχῆὴς τοὺς ἔρωτας ὁριζόμενοι. Ἅπαντα φέρειν σοφόν
Α >)
τὸ δὲ ἐλπίζειν λίαν ἐστὶν ἐμφρονέστερον" πολλὰ γὰρ χρόνος xat τύχη
ξα. ΗΘ. ΣΩΣΤΡΑΤῸΣ ΛΥΣΙΣΤΡΑΤΩ.
ἜἘπειδη, σοι πολλὰ χαὶ θαυμαστὰ παραινέσαντες τὸν [Πηνελόπης
ἐδόξαμεν ὑφαίνειν ἱστὸν, φέρε δῆτα φέρε χαὶ μυθιχῶν ἀπαρξώμεθα
΄ ν x . - - \ \ [4
λόγων" ἴσως γὰρ τῆς σῆς διανοίας ἐφίχοιτο δὴ τὰ λεγόμενα.
λε" -«- LA ΄- Ὁ e [4 ξ 2 , Φ '
Ev τοῖς νεούλάστοις τῶν δένδρων ὁ τέττιξ ὑγούυενος ὥρα χαύματος
ἐκελάδει. χαὶ τῆς ἑαυτοῦ ἀρμονίας αἰσθανόμενος ἐπετέρπετο. () δὲ
ὔ rs -, p 3 ἢ \ H % ΄᾿ x 4 [
μυρμηξ παρῆν τοῖς θερίζουσι χαὶ περὶ τὴν Alm τὰς διατριθὰς ἐπεποίητο,
% _ ἡλ. » >. >. \ $ urn. m x 17) „ Pe >
χαὶ τοῖς χύλποις τῆς γῆς τὴν ἑαυτοῦ Tpoprv ἐθησαύριζεν, οἷα Tpour-
δέστερος ὧν ὁ μύρμηξ τοῦ τέττιγος. Παρῳχήχει τοίνυν ἐχ τῶν βορείων
μύρμη
Ὁ ἥλιος. ἀπῆν τὸ μετό Ih ειαὼν ἀπ = ae ἢ δὲ Hl
Ὁ ἥλιος, ἀπῆν TO μετόπωρον, χαὶ ο χειμὼν ἀπήντα τῇ γῇ 7 δὲ θάλαττα
’ x -ΟῷΔ ’ . [2 -.-φ \_ A fi e -΄ζῷ
τὰς γαληναίας σπονδὰς ὀιελυσατο᾽ οἱ πλωτῆρες τοὺς λιμένας ὡς σωτῇ-
Υ͂ 4 » ” e \ Α [4 - 3 ’ ,
pas ὄντας ἠσπάζοντο. Καὶ ὁ γεωργὸς ἐπὶ τὴν ἑαυτοῦ ἀλέαν χατέφευγε,
χαὶ ὁ μύρυηξ ἐν ταῖς λαγόσι τῆς γῆς καὶ τοὺς πόνους εἶχεν ἐστίατιν
ἐπιτήδειον. ᾿Ιχέτευς ὃη ὁ τέττιξ τὸν φιλόπονον υύρμηχα τῶν θησαυρῶν
- . > x «λ - ᾿ -.Ἔ “- > \
μετασχεῖν. Οὐ δὲ τὸν μελῳδὸν τῶν ἑαυτοῦ θυρῶν ἀπεπέμπετο, πολὺν
« - 2 -. -
αὐτῷ τῆς ἀργίας χαταχέων τὸν έλωτα, χαὶ τῶν θερεινῶν ἀσμάτων
ν» ’ ’ ce Ϊ \ x an « -Θο \
αὐτὸν ἀνεμίμνησχε. Διόπερ ὁ μὲν εἰχε λιμὸν τὴν ῳῦην, © ὃὲ τοὺς
Artikel τό als Pronomen demonstrativum (τόδε) fibersetzt, und λίαν, welches
zu ἐλπίζειν gehört, auf duzpovkstepov bezogen.
ὅν Hier ist ein ganzer Satz von Copernicus ausgelassen. Die Aldine,
wie sämmtliche Handschriften, haben nämlich nach ἐδησαύριξεν noch den
Satz : οἷα rpoundtcenos dv ὁ μύρμηξ τοῦ τέττιγος. ᾿
11 i. SCHRIFTES τοῦ ΓΕ κΈμτι
gruit”. Pelle igitur οὗἶδιαι. επεδε εἶ duma deturpabis, si
rubar εἴ incultaıuı corp-fis vakfuiineen Juetrina dimisais laboribus
exicölere ueplexeris.
“2. Buralis Tetitiz-z P-rpbvrioni.
Felix vir Corrden εἴ Tertzuie ἀκα Vites eins botris
gravautur. pin »nuasfl sunt ei ἀέτεῖχι ajywtznt. »livae terrae in-
eumbunt. et meltitüde ircegusı fersees rame frangit. prata
densa”. Verum efam τα τ ταὶ "ters viram laefifieat. Tot
enim ipsi <unt jmeri. ar εἴ Danace ἐξ Aczıydam prolifieatione
superare vildeatur. Alias „uniem aißscher zberider. alius ablac-
tatus est. alii serpunt. yai Terz Team madam ceperunt;
aliqui hallununı er alrreisum imitamrer‘:. alıi rubaste incelaut
et Lbipedem "Ξ ernfi sun: <resam: Twaminam inter” fstulae
stafurae series ipeis owieyeltzr. Ta ven. prazsrti. ne filiola
uuberet Corrdeui. ἐξ eues virzpersias nmpmlisn: adeeodem ig-
nobilitatem. Heu miser. ἀῤξκεένμξας sım. ἐξ ercm habai provi-
deniam. Inutils ex Muse air. Jdirigs emim apad
οὐδὸς nibil est praestantias.
W. Amatıria Übrvses Hepkaestieni.
Non amas Diuiciaz. εις σας far ἐστι : DOM enim
I Auch hier Re: ia inc Cogerzimazieäwe Ueterwerzur der Satz ἀργός
χὰξς ὧν. .... ax Ltene
a Die Worte = Sm τοῖς wie ses run md ei Üspersires
nicht übersetzt.
» In der vmcza - Amscae ser? — τὰ τὐδγαῤα,ος Draskächler — „od
gressun. weise. Uwe at 1al ec zıtuescimm:e Text „edgeressum
Imiamar” LOB: Uxeosmems 142 — Su Der am ὧες ἰστηρεα. Ueberssäzung
von ine ἀτῖν αὐ τῶ ον ΟΣ em ı Si Wwrrurreis — zmeh bier
sicherte: οἴκως zii sun WET N wa ἐς Leni ETERTER dee
TULIIEN el Amer A Dr CalaıRle Ξε παρεσππσο,.
ine Wareiamer Ausfäle 125 die Wirt al ἐπιοῦσιν usrerinlst buibe-
BEOSYAAKTOT ENIETOAAI. 111
Apporteı σοι ὁ μῦθος, Δυσίστρατε᾽ ἀργὸς γὰρ ὧν ἀθλιώτερος ai
τοῦ πυρέσσοοντος, ἐσθίων μάτην διπλάσια. Ἄπαγε δῆτα τῆς ἀργίας,
y 3 - [4 x nn ‘ ’ [2
ὦ βέλτιστε" τὰ τῆς φύσεως γὰρ δῶρα κατύσχυνας, τηλιχαύτην ῥώμην
χαὶ εὐρωστίαν τοῦ σώματος ἀχύόσμητον παριών, ἐπιστήμγ, πόνων ἀσχεῖν
μὴ βουλόμενος.
ξδ΄. ΑΓΡ. ΤΕΤΤΙΓΩΝ ΠΟΡΦΊΡΙΩΝΙ.
Ὁ Νορύδων εὐδαίμων ἀνὴρ χαὶ τῆς τύχης φίλος, ὡς ἔοικεν. Ai
Y « ΨΥ ’
ἄμπελοι ταῖς Horpusıy ἄχθονται. αἱ ἀχράδες βρίθουσι χαὶ των τρυγών--
3 ᾿ - - - >
τῶν ὀρέγονται" αἱ ἐλαῖαι τῇ τῇ προσνενεύχασι χαὶ τὼ πλήθει τοὺς
rn ‚ - , em -
ἐνεγχαμένους χλάδους βιάζονται οἱ λειμῶνες χατάχομοι ᾿ ἡ ἅλως ταῖς
- 7 ’ -. ΝΜ
νελοαῖς ἐφάμιλλος αὔλαξιν. ᾿Αλλὰ χαὶ τὸ τύναιον μετὰ τῶν ἄλλων
3 Van v - - -- -
δυφραίνει τὸν ἄνδρα. Τοσοῦτοι γὰρ παϊὸες αὐτῷ, ὥστε χαὶ Δαναὸν παὶ
Αἴγυπτον ταῖς εὐτεχνίαις νιχᾶν. Ἄλλος μὲν yap ἐστιν ὑπομάτιος. ἄλλος
- ’ . ’ «ι΄ ἊΨ ΄ - ’ - -
τῆς γαλουχείας ἐπαυσατο᾽ ἕτεροι δὲ Eprouat, μηπὼ τῆς ορθὴς βαδίσεως
3 ’ “Ὅ ‚ ἢ \ vn ᾽ ’ Ῥ
απαρξαμενοι" ἔνιοι παρατραυλίζουσι χαὶ τοὺς ὑδοντας αμείδουσιν " ἄλλοι
- 3 «- [ x ΄ - Ἴ , ,
τῆς any; ἐπιξαίνουσι χαὶ τὸ βουπαιὸςς εἶναι χεχλήρωνται σύριγγος
-» - - N} ‘
δέχην αὐλῶν ἢ τῆς ηλιχίας αὐτοῖς τάξις συντέταχται. Σὺ δὲ mapyjvers
δὴ [4 % - - r ’ ᾿ x » δ ,,..,P
τὸ θυγάτριον μὴ παρεγγυᾶν τῷ Κορύδωνι, χαὶ τὴν ἀγχιστείαν ἐχάχιζες
σ > [4 ν ν ’ €
ὥσπερ ἀφοσιούμενος τὴν δυσγένειαν. Οἴμοι βεδουχόλημαι ὁ δείλαιος,
χαὶ χοῦφον ἔσχον τὸ φρόνημα. Τοῖς ἀνθρώποις ἀνόνητον 7, εὐγένεια᾽
fd \ % - ϑφῳι n ΄
πλούτου γὰρ παρᾶ πᾶσιν οὐδὲν ἐνδοξότερον.
ἐγ. ET. ΧΡΥΣΗ͂Σ ΗΦΑΙΣΊΊΙΩΝΙ.
Οὐχ ἔτι τῆς Διοδότης ἐρᾶς τὰς ἐρωτιχὰς θρυαλλίδας ἀπέσδεσας "
halten und sieht irriger Weise die Verstiimmelung in dem Worte smitantur,
welches sie in snvitantur umgewandelt hat.
92 Das Wort βούπαις findet sich in den Würterblichern des 15. Jahr-
hunderts nicht vor. Sonach war Copernicus genöthigt sich selbst eine Ab-
leitung für die Uebersetzung zu bilden. Ob er nun βοὺπαις mit δίπους irgend-
wie in Verbindung gebracht hat, oder wodurch er sonst auf seine Ueber-
setzung bipedem sortiti sunt gressum gekommen ist, dürfte sich wohl schwer
bestimmen lassen. ᾿ '
93 Die Worte „foraminum instar etc.“ dürften ohne Vergleichung mit dem
Griechischen Texte wohl kaum verständlich sein. Cimedoncius: „arundınam
in medum, quas dispares collocantur ἐν fistula, uetatum εἰ ordo constat“.
Φ
112 l. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
aemulationem circa ipsam curas, Lysistrato communicantem videns.
Amoribus nihil contentiosius est. Quomodo demum amas, si
dolores huiuscemodi tam pacifice tolerer?
“΄
64. Moralis. Sostratus" Melanippidae.
Puerorum praeceptores et institutionum magistri, quum sint
pueri correetionum atque etiam admonitionum susceptivi, minis
immodestiam ceorum refrenamus. Pueros enim verbis potius,
yuam verberibus terremus. Ego autem impudentiam tuam miror.
Neque enim magistratuum supplicia metuis, neque sermones ad-
monitorios advertis. Pueris insipientiorem in senectute mentem
habes. Ito. si vis, ad barathrum®. Quem enim nee verba nee
verbera corrigere possunt, huius in exhortando ınalitiam ferre
nimis est laboriosum, ac molestius quam stabuli fimum expurgare.
vel eotyla totum pelagus 'Atlanticum exhaurire.
65. Ruralis. Bubalion Cissybioni.
Gorgii puer iniuria nos affieit, transgreditur enim equitans,
et sub specie venationis astutiam palliat"" pessimus. Neque enim
apud nos lepus est, neque eaprea versatur, neque bubalides, nun
cervi, non quid alind venationi idonenm. Carceres enim οἱ laquei
lepores abigunf, per quos efiaın eapiuntur. Capreolos autem et
bubalides vieini rapiunt leones. Sed ynid denique mille tibi
ferarum genera connumerem, quibus nos etiam privamur. Nos
euim igmavia””, sagacitas autem feras corripit. Quum igitur.
94 An andern Stellen sind die Eigeunawen, wo sie bei Copernicus ver-
stiimmelt erscheinen, unbedenklich umgeändert. Hier dagegen ist ee nicht
geschehen, weil kaum anzunelimen ist, dass Snerates in Sostratus vom Ver-
fasser oder Setzer verstümmelt sei.
95 Die Original-Ausgabe liest barbarum anstatt barathrum. Es erscheint
um so weniger bedenklich barbarum als Druckfehler anzusehen, da das Wort
burathrum dem Copernicus nicht unbekannt war; er hat es im 13. Briefe
selbst gebraucht.
36 palliat ist zwar dem klassischen Latein unbekannt; allein es liegt
kein hinreichender Grund vor dasselbe zu verändern, wie die Warschauer
Herausgeber gethan, welche purat an die Stelle von pallist gesetzt haben.
AFOBYAAKTOT ΕἘΠΙΣΤΟΛΑΙ͂. 113
- » _ 7 > -᾿ = B ,
οὐ γὰρ ζηλοτυπεῖς ἐπ αὐτῇ, ἐμφιλοχωροῦσαν τῷ Δυσιστράτῳ θεώμενος.
Φιλονειχότερον Ἐρώτων οὐδέν. Καὶ πῶς ἐρὰς τηλικαύτης ἀλγηδόνος
φιλοσόφως ἀνεχόμᾶνος:
ed. ΗΘ. ΣΟΚΡΑΤΗΣ ΜΕΛΑΝΙΠΠΙΔΗ͂.
Γυμνασταὶ μὲν παιδοτρίδαι ἀπαραίτητοις παισί τῆς σωφροσύνης
δὲ διδάσχαλοι. ᾿Επειδὴ γὰρ φρονήσεως ἔτι χαὶ νόμων οἱ παῖδές εἰσιν
» [4 3 « «- x ΄ > [4 Ά Ἁ un
ἀνεπίδεχτοι, πειλαῖς χαλινῶμεν TO τούτων ἀχόλαστον᾽ τοὺς γὰρ παῖδας
λόγοις μᾶλλον ἢ μάστιξιν ἐχταράττομεν. Ἐγὼ δὲ τὴν σὴν ἀναίδειαν
4 3 \ ’ 5 ” ,
ἄγαμαι. Οὐ γὰρ χολάσεις διχαστηρίων σοι φοδεραὶ, οὔτε λόγος εἰση-
γήτιχός ἐστιν αἰδέσιμος. Τῶν παίδων ἀφρονεστέραν ἐν γήρα τὴν διάνοιαν
ἔχεις. Ἴθι τοίνυν, εἰ βούλοιο, πρὸς βάραθρον. Ὃν γὰρ λόγος xal
μάστιγες σωφρονεῖν οὐ διδάσχουσι, τοῦτον πείθειν χαχίαν ἀνέχεσθαι λίαν
ἐργῶδες, χαὶ τοῦ χαθαίρειν τὴν Αὐγείου χόπρον ἐστὶ δυσχερέστερον, 7,
χοτύλῃ τὸ ᾿Ατλαντιχὸν ἅπαν ἐχροφῆσαι πέλαγος.
te. ΑΓΡ. ΒΟΥΒΑΛΙΩΝ ΚΙΣΣΥΒΙΩ͂ΝΙ.
‚ Ὃ Γοργίου παῖς ἡμὰς ἀδιχεῖ. Ξυνοριχεύεται γὰρ ἱππαζόμενος ὃ
παμμίαρος, χαὶ προσχήματι θήρας περιπέττει τὴν πανουργίαν ὁ χάχιστος.
BP ᾿ ροσχημ. Ί ρ Ί
03 10 λαγὼς 5 ,γ, ᾿ς» A. 2- &vö - Υ̓͂ βδαλίδες
τε γὰρ λαγώς φοιτᾷ παρ ἡμῖν, οὔτε δορχὰς ἐνδημοῖ, οὐτε βουδαλίδες,
[4 -ἠ -Ο Ν
οὐχ ἔλαφοι, οὐχ ἄλλο τι τῶν πρὸς θήραν ἐπιτηδείων ὄντων. Αἱ μὲν
\ \ , \ > ΄ a) 7 We .
γὰρ eipxral χαὶ πάγαι τοὺς λαγωοὺς ἀπελαύνουσι, ὃ ὧν xal ἁλίσχονται
δορχάδας δὲ ἣ καὶ βουδαλίδας οἱ γείτονες λέοντες. Καὶ τί δῆτά σοι τὰ μυρία
-Ὸὠ 3 ᾽ ’ r ἢ < ‘’ ya ı
τῶν θηρίων ἀπαριθμήσαιμι γένη, οἷς χαὶ ἡμεῖς συλλιμώττομεν ; ἀνδρία
ς «- Ων - x y
γὰρ ἡμᾶς, ἀθηρία δὲ τοὺς θῆρας χολάζεται. Ἐπειδὴ οὖν ἀγχιστεία σοι
97 Die Aldina liest ἀνυὸρία; Copernicus hat jedoch die Lesart der spätern
Ausgaben ἀνανὸρία seiner Uebersetzung zu Grunde gelegt und durch ignania
wiedergegeben. Das diesem Worte entgegengesetzte ἀϑηρία hat er dann durch
sagacıtas libersetzt. Welchen Sinn er der ganzen Stelle untergelegt, muss
freilich dahin gestellt bleiben.
Auch im Griechischen ist die Stelle übrigens nicht recht klar ausgedrückt.
Die Worte ἀνανδρία und ἀϑηρία sind jedenfalls nur durch Umschreibung wieder-
zugeben. ('imedoncius übersetzt: »yuod enim nulli homines hie sunt, nobis;
quod nullae ferue, feris malo est“. Die Genfer Uebersetzung interpretirt: „nos
enim quod non sumus |viril, bestiae rero, quod non ferue sunt, puntuntur.
1. 5
114 | I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
Cissibie, affnitas tibi sit ad iniuriantem, admoneto sodalem ®* et
quibuscunque potes verbis corrige. Seire enim te volo, canibus
ipsum laceratunı iri, si in agris meis de cetero versabitur. lIam
enim Iyeisca cum catulis agellum meum custodit, humanam desi-
derans adipem comprehendere.
66. Amatoria. Pitho Hippolyto.
Pulchritudinem, non castitatem, amplectuntur amatores. Non
enim continere docent Cupidines, sed pulchritudine corporis im-
modestum oculum inescant”. Si igitur propter mores Rhodocleam
amas, voluptatibus tuis Amores non dominantur; modestas enim
cogitationes iaculunı Veneris non attingit.
67. Moralis. Eratosthenes Aeschini.
Iuramenta tanynam olera devoras et abeunfium 100 strepitus
expeditus tibi videtur esse, et aceusatoribus contradieis, ὁ pessime:
lingua quidem iuravit, mens autem non iuravit. Videsne, yuod
incastigata lingua ınaiorem supplicii poenam exspectat? In quibus
sermonibus peccavimns, operibus poenam sustinebimus. Linguam
vero modestam habeto: iurare etiam ad veritatem cavens, an
forte levis fibi res iusiurandum videtur. immo quocunyue - pondere
importabilius est. Hinc etiam 'Tantalus punitus est. Namyne de
numinibus immodestam habebat linguanı.
68. Ruralis. Seutlio Corianno.
Apprehendi tanden pessimam vulpeeulam et variis eam nexibus
noxiam eustodio. et dienum puto. Corianne, ut ommes rustiei in
publieum vocentur. et de hoste palam triumphem. Et publice
pvenam luat pro multiphieibus iniuriis unam passura punitionem.
4s Durch ein weiteehendes Missverständniss, dessen Quellen wohl kaum
zu ermitteln sein dürften, hat Coperniceus die Worte εἰσηγοῦ τὸ συμφέρον durch
„admoneto oder vielleicht wlmoretn ? sodalem“ ilbersetzt. — Die Warschauer
Ausgabe hat diese Worte in ad modem sodalem verindert!
99 Die Original-Ausgabe liest nicht ivescant, sondern inrestant, unzweifel-
haft ein Druckfehler. Abgesehen davon, dass nieht erhellt, was mrestanst
BENBTAAKTOT ΒΠΙΣΤΟΛΑΙ͂. 115
πρὸς τὸν ἀδιχοῦντα, Κισσύδιςε, star nd τὸ συμφέρον, χαὶ σωφρονέστερον
τούτων οἱ σά σε διδασχέτωσαν λόγοι. Ἴσθι γὰρ αὐτὸν χυσὶ σπαραξόμενον,
εἰ ἐν τοῖς ἐμοῖς ἀγροῖς To λοιπὸν ἐνδημύσειεν᾿ ἤδη γὰρ χαὶ ἡ θήλ
w ἐμοίς ἀγροῖς 0 " 9 ap ı “λεία
’ - « - 4 -
χύων σὺν τοῖς τέχνοις περιφρουρεῖ μου τὸ γέδιον ἀνθρωπίνης ὀργῶσα
πιμελῆς ἐφάψασθαι.
ET. ΠΕΙΘΩ ΠΙΠΟΛΥΤΩ.
t
v3 , > T x
Εὐπρέπειαν, οὐχ γῦος σεμνὸν, οἱ ποθοῦντες μᾶλλον ἀσπάζογται᾽ οὐ
4 - ,’ Υ̓͂
γὰρ σωφρονεῖν οἱ ᾿ἕρωτες ἐπαγγέλλονται, ἀλλὰ χάλλει σώματος ὀφϑαλμὸν
’ - v - . -
ἀχόλαστον δελεάζουσιν. Εἰ τοίνυν διὰ τοὺς τρόπους τῆς οδοχλείας
ὦἱ - - EN -- 3 (. ‘ Yıv . - x
ἐρᾶς, τῶν σῶν ηδονὼν οὐ βασιλεύαυσιν FEpwrss" φιλοσοφοῦντος «ἀρ
λογισμοῦ βέλος ἀφροδίσιον οὐχ ἅπτεται.
΄-. er. ΗΘ. ΕΡΑΤΌΣΘΕΝΗΣ AISAINH.
’E ἢ x ud e , \ ’ n, ν ’
υσὔΐεις τοὺς ὀρχους ὡς λάχανα, χαὶ χτύπος ὀδόντων εἶναί 5οι
δοχεῖ τὸ πραττόμενον" χαὶ τοῖς ἐγχαλοῦσιν ἀντιφθέγγῃ, παμπόνηρε,
e - ’ 3 4 3 “ | x > [4 ,
„H γλῶσσ ὀμώμοχ᾽, 7 δὲ φρὴν ἀνώμοτος",
οὐχ εἰδώς ἀγχαλίνωτον γλῶτταν μείζο Ὁ πλημμελήματος εἰσπραττο-
Ξ 5 Ἁ v [A ray μείζονα τοῦ π UMS μας Ξ part
4
μένην τὴν χόλασιν, ἃ Yan λόγοις ἁμαρτάνομεν Av, ἔργοις τὴν τιμωρίαν
ὑφέξομεν. Τὴν γλῶτταν ὃῆτα swrpova χέχτησο, ὀμνύειν χαὶ πρὸς
, ’
ἀλήθειαν εὐλαδούμενος᾽ ἀδαρές τι τὰρ χρῆμα ὁ ὄρχος εἶναι δοχεῖ, χαὶ
\ AR 4 u) .
παντὸς ἄχθους ἐστὶ δυσφορώτερον. "Fivrsußev χαὶ Τάνταλος ἐχολάξετο
% x - \ μ᾿ \ «- R) ’
περὶ τὰ θεῖα γὰρ ἔσγε τὴν γλῶτταν ἀχολαστον.
en. ATP. SEYTAIQN ΚΟΡΙΆΝΝΩ,
Εἴλον ὁψέ ποτε τὴν χαχίστην ἀλώπεχα " χαὶ λαθὼν ποιχίλοις δεσμοῖς
περιφρουρῶ τὴν παυμίαρον, χαὶ ἄξω ἐπὶ τὴν λεωφόρον, Koptavvs, χαὶ
>
τοὺς ἀγροίχους τυγκαλεσάμενος ἅπαντας, τὴν πολέμιον ὑριαμύξύσω “ χαὶ
>» 3
δημοσία δίχας παρέξεται, ἀντὶ πολλῶν ἀδιχημάτων αἱαν ὑφέξουσα χόλασιν.
bedeuten soll und woher es abzuleiten sei, geben die Lexika des 15. Jahr-
hunderts die richtige Bedeutung von δελεάζω an.
100 Durch dieselbe Verwechselung von ὁδούς und ὁδός, wie sie bereits zum
62. Briefe angemerkt ist, hat sich CGopernicus verleiten lassen ὀδόντων durch
abeuntsum wiederzugeben; er hat sich von ὁδός ein Zeitwort mit der Beden-
tung „gehen“ gebildet.
gr
116 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
69. Amatoria. Calliope Laidi.
Crobylo et eicada Gorgias ornatur lanugine nondum obum-
bratus; et pulchritudine antecellit et dementiae 191 j]lecebras venu-
state sua nobis proponit. Ego autem senectutem et morbum et
tristitiam imprimam tabulis, et ante ianuas perfidi ipsius ponam;
haee enim habebit aliquando puchritudini !% adversantia.
70. Moralis. Plato Axiocho.
Frenis atque flagellis equos dirigimus, et navigamus aliquando
velis navem pandentes, et aliquando ancoris refrenantes sustinemus.
Ita gubernandam esse linguam, Axioche, modo quidem verbis
arımandam, modo autem silentio sopiendam.
71. Ruralis. Rhodon Cyparisso.
luueanos iterum adesse aiunt. Falcem abiiciens lanceam et
inneronem fabrienbo, et martialem exercebo artem; non enim sinit
ἸῸΝ quiieneere daemon. Aestas mihi hieme rigentior est. Quid enim
ont bello horridina? Flebam immineute vere. Adeo pullulat ager
llaribun, adeo redolet myrtis agellus, tam ornate frondeseit pla-
tan, et virent ubique segetes; omnia mihi annonam festinant.
Sul ininria nos hoster aflieiunt: magis enim apud eos gladius
nam aratrıum desideratur.
τ, Amatoria. Sosipater Telesillae.
Nisi \enereis voluptatibus satietatem natura inmiscuisset,
aulelitun ἰδοῦ maseulus feminino sexui, Telesilla.. Ne igitur
ylurterin meretrienla, Veneris mihi fax refriguit; non enim im-
mortalos eupidinis inenla delores inferunt.
tl Neben der Lesart der Aldina ἀνοίας sind zu dieser Stelle noch 2 Va-
lauten sts ἢ νας. Gopernieus ist der Aldina gefolgt und hat die
ΝΘ]. vteltig Intorpretire Schon Beissonade, indem er die Uebersetzung von
ΕἸ νον. wa sävores tadelt, sagt, es könne den Worten des Theophy-
bat lea dnatiy yrmd,aen kein anderer Sinn untergelegt werden als
u hohen unten? 0 .escum. UNG NOS stolidas deeipiat.“
BEUSTAAKTUT EIETUOAAI. 117
en. ET. KANMONH AALM.
Κρωόύλῳ καὶ τέττιγ' ο lopylas σεμνύνεται, μήπω τοῖς ἰούλοις
χαταςχιάπας τὸ πρόσωπον, χαὶ βρενδύεται τῷ χάλλει, καὶ δέλεαρ ἀνοίας
προστίθησιν ἡμῖν τὴν εὐπρέπειαν. ᾿Εγὼ δὲ γῆρας χαὶ νόστον χαὶ λύπην
πίναξιν ἐγχοράξομαι, χαὶ πρὸ τῶν θυρῶν ἀναθήσομαι τοῦ ἀγνώμονος.
Ταῦτα γὰρ ἔξει ποτὲ τὴς ἀπρεπεὶας τὰ ἀντίπαλα.
o. ΗΘ. ΠΛΆΤΩΝ ΑΞΙΟΧΩ. .
Hvtaız χαὶ pastıyı τοὺς ἵππους ἰθύνομεν, χαὶ ναυτιλλόμεθα πῇ μὲν
τοῖς ἱστίοις τὴν ναῦν ἐχπετάσαντες, πὴ δὲ ταῖς ἀγχύραις χαλινώσαντες
χαδορμίζομεν. (Λὕτω χυδερνητέον τὴν λῶτταν, ᾿Αξίοχε, πῇ μὲν τοῖς
. Κ [2 - - [4
λογοῖις οπλίζοντες, τῇ δὲ σιωπῇ κχατευνάζοντες.
oa. ATP. POAQN ΚΥΠΆΡΙΣΣΟ,
Τοὺς Λευχανοὺς ἐπιέγαι πάλιν φασί" χαὶ, τὸ δρέπανον ἀπορῤῥίψας,
λόγχην χαὶ σαρωτῆρα χαλχεύσομαι, καὶ τὴν ἐνυάλιον τέχνην ἀπχήσαιμι.
Οὐχ ἐὰ ap ἠρεμεῖν ὁ δαίμων ἡμᾶς. ᾿Εμοὶ τοὺ γειμῶνος τὸ θέρος
μι N x - , , - 3
ἐστὲ χρυωδέστερον᾽ τί γὰρ τοὺ πολέμου γένοιτ᾽ ἂν φριχωδέστερον ; Ηρος
᾿ [2 [4 - u ΝΥ e , [4 ! ΄ yan h)
φανέντος, ἐδάχρυσα. |; χομὰ τοῖς ἄνθεσιν 0 aypos! ὡς εὐῶδες Ev
-- ΄ »-ὡὦΆ [4 - ΄ [4 ’
ταῖς υαυῤῥίναις τὸ γήδιον! ὡς χοσμία χομῶσα 7, πλάτανος! γλοάζε! τὸ
ληϊον! ἅπαντά wor πρὸς εὐετηρίαν ἐπείγεται. AA ἀδιχοῦσιν ἡμᾶς οἱ
πολέμιοι " ἀρότρου γὰρ αὐτοῖς ἢ; ἁάγαιρα ποθεινοτέρα.
οὔ. ET. ΣΩΠΆΤΡΟΣ ΤΕΛΕΣΙΛΛΗ.
Ei μὴ ταῖς ἀφροδισίοις ἡδοναῖς τὸν ἀτερπῆ χύρον ἡ φύσις ἐνέμιξεν.
ἐδουλαγωγεῖτο τὸ ἄῤῥεν τῷ γυναιχείῳ φύλῳ, Τελέσιλλα. Μὴ τοίνυν
μέγα φρόνει, πορνίδιον. () τῆς ᾿Αφροδίτης μοι πυρσὸς ἀπῃθάλωται᾽ οὐ
3 ᾽ [4 Ἁ ’». - ἢ N - 21." 4 ’
“ap ἀθανάτους τὰς ἀλγηδόνας τὰ τῶν Fpwrwv βέλη, παρέχεται.
102 Hier hat Copernicus mit Recht die Lesart der Aldina ἀπρεπείας Ver-
lassen. da der entgegengesetzte Begriff eörpereias erwartet wird. εὖ und a
werden bekanntlich in den Manuskripten sehr ähnlieh geschrieben und des-
halb auch in den Ausgaben des I'heophylactus nicht selten verwechselt.
118 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUSB.
73.: Moralis. Proclus Archimedi.
Ridendum aiunt polypodum morem. Devorant enim capillamen-
ta sua, et tanquam opportuna obsonia membra corum !% infelicia.
Devorant igitur miseri partium suarım commoditatem et epulari
carnibus suis videntur. Anne, Xanthippe, omnibus polypus esse
videris? equidem id puto manifestissimum. Iniuria enim afficis
nimis inhumaniter patrem tuum, neque naturam reveritus, neque
ultsonem ut barathrum cavens. Sed siquidem poeniteas, oblivionem
peccatorum malorum habhebis intercessorem. Si vero avaramı
erinnym 191 irrevocabili furore sortitus es, aequa lance numen tibi
compensabit, et pueros habebis paternae malitiae veras imagines
ac simulacra. Ita enim viperae partus maternae crudelitati
succedunt, pracgnantem ac enutrientem uterum dilaniantes.
74. Ruralis. Elaphon Dorconi.
Fertilis ad inerementa pecudum fimus est; ideoque da mihi
pecudum tuarum fimum, et recipies ipse mercedem fertilitatis sorba
et olera, et amicitiam tuam clarioribus remunerabo gratiis.
75. Amatoria. Aristoxenus Polyxenae.
Amatoriis voluptatibus nihil infirmius. Perfida sunt labiorum
tuorum oseula; incomplantatum !% enim desiderium velocius mar-
cescit. Ego deinceps continentiam, quae apud multos insuavir
est, acceptabo; firmior enim perhibetur. Et donationibus nuptias
emam ; fidem enim meretricariam emere diffieillimum_ est.
103 Dass Copernicus „eorum“ auf capillamenta bezogen habe, ist kaum
glaublich. Es ist vielmehr nur anzunehmen, dass eorum durch einen lapsus
calami in den Text gekommen sei. — In der nächstfolgenden Zeile übersetzt
Copernicus richtig τῶν ἑαυτῶν μορίων durch „partium suarum“
104 Copernicus übersetzt im engen Anschluss an die Griechischen Worte
τὴν φιλόχρυσον ᾿Εριννῦν „avaram erimnim", wobei allerdings das verstümmeite
AEUBYAAKTUT EINSTOAAL 119
ογ. ΗΘ. IIPOKAOS APXIMHAHI.
-.- » - [2 . -
Τοὺς πολυποῦας φασὶν ἀθυρίας τυγχάνοντας τοὺς ἑαυτὼν χατεσθίειν
- . ν 4 ’ «Ψ ω ’ x . -
πλοχαάμοὺυς, ὄψον ὠσπερ ἀληθῶς ἐμπαράσχευον TA ἑαυτῶν δυστυγέστατα
’ ᾿ -Ἄἑ - φ ’ - [4 --
μέλη. ᾿Ἐστιῶνται γοῦν οἱ τάλανες τῶν ἑαυτῶν μορίων τὰ καίρια, χαὶ
- ’ - ,“- - Ύ m ἢ
δαιτυμόνες τῶν ἰδίων σαρχῶν ἀναδείχνυνται. Ἄρα γε, Ξάνθιππε, οὐ
- ΄ x ΄ v - a n - > BR ᾿ Ὕ -
πολύπους τὴν Ἰνωμὴν εἶναι τοῖς ὁλοις δοχεῖς; ἐγὼ μὲν οἶμαι τοῦτο
᾿ς Ἅ Ἂς - N) 4 N) \ ‘
σαφέστατον" ἀδιχεῖς γὰρ λίαν, ἀπανθρωπότατον, τὸν σὸν πατέρα. μήτ
τὴν φύσιν αἰδούμενος, μήτε τὴν ὀίχην ὡς βάραθρον εὐλαδούμενος. ᾿Αλλ
͵ T out 055 u τ ν i i uhr ap p “ υμε 05: 4 %
εἰ μὲν μεταγνοίης, ἀμνήμονα τῶν παρῳχηχύτων χαχῶν ἕξεις τὴν [Πρό--
γοιαν᾽ εἰ δὲ τὴν φιλόχρυσον ’Epıvvöv ἀμεταχίνητον πάθος χεχλήρωσα',
Α 4, ηε ’ x 2 ’ η m
τὴν laophorov πλαστιγα τὸ θεῖον σοι ταλαντεύεται, xal παῖδας ἕξεις
αν ὟΝ “... «δωΐ I. 1-7 - , ἰγδαλ () “δ um‘ x
πατριχὴς χαχίας εἰχόνας ἀληθεῖς χαὶ ἰνδάλματα. ()υτω γὰρ χαὶ τὰ
-ὦ ., - ’ \ 4 ‘ nr Wi Α ‘ »
τῆς ἐχίδνης χυηματα μητριχὴν ἀνοσιόοτητὰ διαδέχεται, τὴν χυοφορον
χαὶ τιθηνὴν γαστέρα διαῤῥηγνύοντα.
οὗ. ἈΓΡΟ EAABON AOPKENI.
Γόνιμος πρὸς εὐχαρπίαν ὁ τῶν ἡρεμμάτων ὄνθος χαἠέστηχεν. ()ὐχοὺν
δίδου μο! τῶν σῶν θρεμμάτων τὴν χόπρον, χαὶ λήγῃ, χαὐτὸς μισϑοὺς
εὐετηρίας ἀγράδας χαὶ λάγανα, χαὶ τὸ σὸν οιλότιμον λαμπροτέραις
ἀμείψομαι γαάρισιν.
οε΄. ET. ΑΡΙΣΤΌΞΕΝΟΣ ΠΟΛΥΞΕΝΗ.
᾿Εταιρυνῶν ηδονῶν οὐδὲν ἀσθενέστερον ᾿ ἄπιστα τὰ τῶν σῶν χειλέων
φιλήματα. Αφύτευτος τὰρ πόθος θᾶττον μαραίνεται. ᾿γὼ τὴν σωφρο-
σύνην λοιπὸν, ἀνήδονον οὖσαν παρᾶ τοῖς πολλοῖς, μᾶλλον προσδέξομα! "
τὸ γὰρ σταθερὸν ἐπαγγέλλεται" χαὶ προιχίων τὸν γάμον ὀνηομαι."
πρίασθαι γὰρ πίστιν ἐταιριχὴν χαλεπώτατον.
„erimnim“ in der richtigen Schreibart herzustellen war. Allein die Warschauer
Herausgeber sind viel weiter gegangen und haben die Worte des CGopernicus
in „ararıliae erimen“ verändert.
105 ineomplantatum hat Copernicus dem griechischen ἀφύτευτος nachgebil-
det. Cimedoncius umschreibt: „amor, qui radices non egit.“
120 - I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
76. Moralis. Diogenes Sotioni.
Modica hacc gloriuncula, somnium esse sapientibus videtur,
et fabulosis fictionihus monstruosius et vilius, inconstans, levipen-
dens, ludum sonans et vento levius. Haec quidem absentia
contristat, adveniens autem magis contristavit. Cito enim amatores
suos decepit!®. Non te circumveniat fortunae tumor: deludit
enim homines, sicut vult. Vana sunt enim vanorum hominum ne-
gotia.
77. Ruralis. Bucolion Myronidae.
Nepos tuus male fecit, Myronides! rubea lacerna 197 armenta
terruit, et optimam praecipitavit iuvencam. Coaetanei autem eius
calamitatem hanc ludibrio habebant. Puero duabus pediecis ’*
ulterius non indulgeto: iuvenes, etiamsi corripiantur, immodesti
sunt; et, si indulseris, immodestissimi !®.
78. Amatoria. Pericles Calliopae.
Virginalibus voluptatibus operam dare valde ac nimis difficile
est. Ego autem animo segnis!!® quid faciam? inexorabilis enim
Cupido iaculum impulit. Ipsa mihi et Cupidini causam iudices.
et da mihi deceretum humanitatis: invident enim Amores. amare
quidem suggerentes, comprehendere autem denegantes.
106 Den Satz xat ποὶν yivaadar......... μετέδραιε, welcher in keinem Manu-
skripte fehlt, hat C'opernicus nicht übersetzt.
107 Die Warschauer Ausgabe hat ohne Grund das richtige „Jacerna \paxzet,
in „Zanceola“ verändert.
108 C'opernieus übersetzt χοινίχοιν durch „peddscis. welches Wort die War-
schauer Herausgeber willkürlich in «ὁδόν οί verändern. Pedica hat im klassi-
schen Latein zwar nur die Bedeutung von „ Fresse. „Schlinge“. sowohl in wört-
licbem, ala in firüirlichem Sinne, im spätern Latein jedoch kommt es, wie
Ducange angiebt, auch ala modus ugrı" piece de terre vor. Dagegen führt
Ducauge keine Stelle an, worin „pediea“ ein (Getreidemaass bezeichne. Es
muss „pedica* jeduch diese Bedeutung im mittelalterlichen Latein gehabt haben,
weil Chrestoniua, dessen Lexikon Copernicus, wie oben erwähnt ist, besessen
hat, yolv übersetzt mit „sermodenn und den Zusatz beifügt „pesicas genus.“
BEU®YAAKTUY EMIITUAAI. 121
og. ΗΘ. ΔΙΟΓΈΝΗΣ ΣΟΤΊΩΝΙ.
Α - ® ’ - T -
Τὸ μιχρὸν τοῦτο δοξάριον ὕπαρ ἐνύπνιον εἶνα! τοῖς EU φρονοῦσιν
εἶναι δοχεῖ, χαὶ τῶν πεπλαυμένων μύθων τερατωδέστερόν ἐστι χαὶ φαυ-
’ με ἱ
» y ’
λότερον, ἄστατον, χουφοποιὸν, παίγνιον ἤχων καὶ πνευμάτων φαντασιω--
- - ’ 44 7
δέστερον. Τοῦτο χαὶ ur, παρὸν ἀνιᾶ, χαὶ προσγενόμενον πλέον ἐλυπησε᾿
μγ ᾽ !
3 ᾿ x x Α 4 \ 3 ’ | [4 x x
μετ οὐ πολὺ γὰρ τοὺς ἐραστὰς ἠγνωμόνησε, χαὶ πρὶν γενέσθαι πρὸς TO
. ν « ’ N
μὴ εἶναι μετέδραμε. Mr σε χαταπληττέτω τὰ τῆς τύχης Yuorparz
’ ’ x ἢ ’
διαπαίζει γὰρ τοὺς ἀνθρώπους ὥσπερ χαὶ βούλεται" εἴδωλα γάρ εἰδώλων
\ -"
τὰ τῶν ἀνθρώπων τετύχηχε πράγματα.
οζ΄. ATP. ΒΟΥΚΟΛΙΩΝ ΜΥΡΩΝΙΔΗ.
Ὁ 20% ἔγγονος ὑπερμαξᾷ. Μυρωνίδη. Ἐρύθρῳ paxeı τὰ βουκόλια
διετάραξε, χαὶ τὴν δαμάλην τὴν ποθεινὴν χατεχρήμνισεν οἱ δὲ ηλι--
χιῶται τὴν συμφορὰν ἐπεποίηντο παίγνιον. Μὴ παρέχου δυοῖν χοινίχοιν
τῷ παιδὲ περαιτέρω οἱ γὰρ νέοι χαὶ σφριγῶντες ἀχόλαστοι, χαὶ τρυ-
φῶντες εἰσὶν ἀχρατέστεροι.
οη. FT. ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΚΑΛΛΑΙΘΠΗ.
- [4 - ., ’ v u) -ο [4 “ἢ .
Maphevixwv ἡδονῶν ἐπιτεύξασθαι ἄγαν ἐστὶ δυσχερές χαὶ λίαν
ὲ x δὲ φΦ { ΠῚ ἜΝ ’ K ΠῚ io ’ v ᾿ ’ ’ 6 >. Α e
yo δὲ ῥᾷθυμος τὴν ψυχὴν. αἱ τί ὄρασαιμι av: αἀπυμδατος γάρ ©
y . , \ ’ ᾽ - h) σι
Ερως ἐπιπέμπων τὸ βέλος. Αὐτή μοι δίχαζε χαὶ τῷ Ἔρωτι, χαὶ δίδου
Ι} ἢν λ ῃ ı .*. 4 , om ͵ ”E nn. Ν 2 8 ri
po: Ψῆφον φιλανθρωπίας" βασχαίνουσι “ap οἱ ἔρωτες, τὸ μὲν ποθεῖν
, - = ‚
παρεχόμενοι, TO δὲ τυχεῖν ἀφαιρούμενοι.
109 Der Unterschied, den Theophylactus in die Worte σφριγάω und τρυγάο
hineinlegt, ist von Copernicus nicht verstanden (ebensowenig von Cimedon-
cius: pueri et quumı turgent «a cibo, sunt immodesti; ct quum lururiantur, adhuec
inımodestiores.) |
Für Copernicus giebt die entschuldigende Erklärung die Dürftigkeit des
von ihm gebrauchten Lexikon. Chrestonius führt bei τρυγάω nur die Bedeutung
‚delicior“ an. — Wie Copernicus übrigens zu der von ihm gewählten Ueber-
setzung gekommen ist, kann nicht bestimmt werden.
110 Copernicus hat das χαί vor τί ὄράσαιμι weggelassen und die letzteren
Worte in unmittelbare Verbindung mit dem vorhergehenden Satze gebracht.
Es scheint dies aber von Copernicus unabsichtlich geschehen zu sein; wenig-
stens finden wir in keinem Manuskripte das καί weggelassen, und alle Aus-
gaben trennen durch Interpunktion die beiden Sätze.
r22 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
79. Moralis. Isocerates Dionysio.
Apparitores et sceptrigeri, et praecones, et altissimorum
thronorum exstructiones philosophiae sunt tenehrae; et hacg magna
virtutum separatio produxit!!!. Numne commutasti fortuna na-
turam? habes utique saccum pelliceum; mortalem enim habes ab
exordio consistentiam. Quid enim haec parva gloriuncula usque
adeo luteo utri adhaesit? Magna dementia repletus es, o infelix,
et naturalem perdidisti cognitionem! Ita sublimes fortunae mohili-
tates deserere te coögerunt veterem speculationem, et per modestanı
insaniam aberrare. Olim tibi eximia humilitas fuit, nune autem
vilis et terrenus fortunae mons altissimus. Ita falsa felieitate
abstine et fugientem fortunam fuge. Perfidam enim praeveniens
poenitentiam non lues repente irruentem.
80. Ruralis. Cromylon Ampeloni.
Non est aliqnid miserius rustieis. Tyrranide afficimur etiam
ventorum miseri. Perdit nos auster. spicas mihi inanes fecit, viter
devastavit, et Acinor corrupit: et in ius vocare adversarium ipsum
non possum. Ideoque falcem et seculam destituam. scutum, ga-
leam et ensem accepturus. et miles ero, et artem permutans sortem
fraudabo.
si. Amatoria. Leander Calicomo.
Si quid hominibus auro carins est. ostende, quomedo maiori-
bus donis fruitio comparetur; sin autem!!2 redde quanto ocius
mihi gratias. Non enim l)anaes pulehritudinem habes neque tu!!3
Ill Der Anfang des τ. Briefes ist dadurch, dass Copernicus Wort für
Wort übersetzt hatte. schwerfällig geworden: der zweite Theil des ersten
Satzes ist aber kaum verständlich, selbst wenn man den Griechischen Text
zur Hülfe nimmt. Es scheint das Manuskript des Copernicus beim Drucke
eine arge Verstümmelung erfahren zu haben. Denn selbst wenn man anneh-
men wollte. dass Copernicus produrit als intransitivum angesehen hätte, bleibt
karc nicht zu erklären.
Uebrigens muss zugegeben werden. dass ohne freiere Uebersetzung der
Sinn der auch im Griechischen verkiünstelt klingenden Worte kaum wieder-
zugeben ist. Cimedoncius libersetzt: JP’raecursores et praecones δὲ sedium
AFU@YAAKTOT KIIFTOAAI 123
οὔ΄. ΗΘ. ΙΣΟΚΡΑΤῊΣ AIONYIIQ:
, ε -. « “ ΄ \ ,ὕ e . ’ .
Πρόπομποι χαὶ ῥαδδοῦχοι χαὶ χήρυχες χαὶ ἡρόνων ὑψηλοτάτων
ἐπίτευξις φιλοσοφίας ἐστὶν ἀχλὺς, χαὶ διαιρετιχώτατος πέφυχε τῶν ἀρετῶν
- Ὁ Oh ΝΜ ) x =. \ ‚ ᾽ : v \ ( )
χωρισμός. Οὐχ ἤμειψας μετὰ τῆς τύχης τὴν φύσιν᾽ ἔτι τὸν Nulaxov
ἔχεις δερμάτινον" θνητὴν γὰρ ἔχεις ἐχ προοιμίου τὴν σύστασιν τί δῆτα
τὸ χενὸν τοῦτο χαὶ χοῦφον δοξάριον ἐπὶ τοσοῦτον τὸν πήλινον ἀσχὸν
- ΄ ’ 2 TG , Ύ ’ - ’
διεφυσησε: Μεγάλης ἀνοίας ἐνεφορήθης, ὦ δύστηνε, χαὶ τῆς φύτεως
-- Φ « [4 . u
τὴν γνῶσιν ἀφίρησαι᾽ οὕτω τὰ μετέωρα τῆς τύχης χινήματα ἐχοτῆναί
se τῆς πάλαι ἠεωρίας ἠνάγχασαν, χαὶ τῆς σώφρονος ἐχείνης μανίας
ἀπαναχωρεῖν παρεσχεύασαν. Ἦν. σοι πάλαι μετάρσιον τὸ χαμαίζηλον "
- % % N ‘ € [4 [ed , [4 » --
νῦν δὲ χαὶ χθαμαλὸν χαὶ περίγειον ὃ τῆς τύχης ὁρος ἀχρότατος. Οὐχοῦν
τῆς Ψευδοῦς εὐδαιμονίας αφίστασο, χαὶ τὴν δραπέτιν τύχην δραπέτευε᾽
3 ν .
προφθάνων γὰρ τὴν ἀγνώμονα, ἄφνω τὴν μεταδολὴν οὐ δυσφορήσεις
προσπίπτουσαν.
x. AUP. KPYMYAQN ΑΜΠΕΛΩΝΙ.
()ὐχ ἔστι τι γεωργῶν ἀθλιώτερον. Τυραννούμεθα xal τοῖς ἀνέμοις
οἱ τάλανες᾽ ἀπόλλυσιν ὁ, νότος ἡμᾶς τοὺς ἀστάχυας ἐξιτήλους μοι
ἀπειργάσατο τὴν ἄμπελον ἔλυμήνατο χαὶ τὰς ῥάγας διέφθορε " καὶ πρὸς
διχαστήριον ἔλχειν οὐχ οἷός τέ εἰμι τὸν λυπήσαντα. Διὸ χαὶ τὸ δρέπανον
καὶ τὴν ἄμμην ἀπώσομαι, ἀσπίδα χαὶ χράνος χαὶ ξίφος ἀράμενος, καὶ
’ Ν ’
“τρατιώτης τενήσομαι, χαὶ, τὴν τέχνην ἀμείψας, τὴν τύχην σοφίσομαι.
ra. ET. \EANAPOZ ΚΑΛΛΙΚΟΜΏΩ.
Εἰ μέν τοι τοῖς ἀνθρώποις χρυσοὺ τιμιώτερον. δίδασχε, χαὶ μείζοσ!
δώροις ἀμείψομαι τὴν ἀπόλαυσιν" εἰ δὲ μὴ, δὶδου μοι θᾶττον τὰς
altıssimarum adeptio philosophiam obscurunt et imprimis pollent ad separundam
semorendamque rirtuten.
112 sın autem gebraucht Copernicus mit Vorliebe für sin autem minus
vgl. ep. 7).
113 neque tu haben die Warschauer Herausgeber wit Unrecht weggelassen.
So wenig es an dieser Stelle erwartet wurde, so ist doch nicht anzunehmen,
dass es von Copernicus aus Versehen hinzugefügt sei: Copernicus übersetzt
hier, wie an manchen andern Stellen, im engsten Anschluss an den Griechischen
Text, welcher in der Aldina, wie in allen iihrigen Ausgaben bis auf Boisso-
nade hinter χάλλος ---- silerdings störend — die Worte οὔτε σύ einschaltet.
124 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
venustiorem, neque love ego ditior sum, qui auro virginitatem
emo 314. ᾿
82. Moralis. Socrater Aleibiadi.
Etiam profecto Iudi poetici omni sapientia pleni sunt. Socios
Ulyssis aures cera obturavisse aiunt !'®, quando navibus ad lascivas
Sirenas ferehantur, Ulyssem vero vinculis alligatum fuisse, tan-
quam in carcere quodam ineffugibili. Introducuntur hie arcana
philosophiae; Sirenas enim existimo pro inhonestis voluptatibur
finxisse po&sim. Et Homerum vehementer admiror comparantem
rebus veritatem, qui auditui nostro veritatem, ceu poculum, nectare
dulcius, commiscuit, tanquam vinum potentissimum aqua contem-
perando. Ita enim neque figmentis decipimur, neque incomprehen-
sibili inquisitione inebriamur. Quapropter cera quidem imperitiam,
vineulo autem philosophiam declaravit. Hinc solum Ulyssem
dulcissimi cantus auditio delectavit, et affectum eius vincula inter-
ceperunt. Vitiorum enim consideratio philosophica virtus est,
voluptatum autem refrenatio victoriosus. philosophiae trophaeus
(sie). Quum igitur, Antimache, Ulyssis errori praesens vita simuletur,
et marinis turbationibus miser homo circumnatet, et nos Sirena-
rum voluptatum resonantiae negotiantur, et ventorum instar
modo huc modo illue instent illecehrae: Penelopes coniugium
imitabimur, indissolubile quoddam ac divinum virtutum vinculum
philosophiam exercentes.
83. Ruralis. Anthinus Ampelino.
Vindemia iam instat, et uva dulcis plena est. Custodi igitur
viam publicam peroptime, et Cretensem canem cooperatorem
adhibeto ; viatoris enim manus incontinentes sunt, et ad iniu-
riandum rusticanis sudoribus promptissimae.
114 In der Original-Ausgabe schliesst der Brief mit emo, welches die
Warschauer Herausgeber als lapsus calami angesehen und in emam verän-
dert haben.
115 Die Aldina wie alle Manuskripte lesen gleichmässig φησίν ὁ τοῦ
BFEO®TAAKTUT EMIETONAI. 125
[4 ἋΣ ν᾿ A 4 , Υ̓ x ’ vv.
χάριτας. Uv γὰρ Δανάης ἔχεις τὸ χάλλος οὔτε σὺ σεμνότερον. οὐτὲ
Διὸς ἐγὼ πλουσιώτερος, χρυσῷ τὴν παρθενίαν ὠνούμενος.
πό. ΗΘ. ΣΩΚΡΆΤΗΣ AAKIBIAAH.
Kal τὰ τῆς ποιήσεως παίγνια πάσης σύμπλεα σοφίας χαθέστηχε.
4 ἂν e - - τ e Pr
Κηρῷ τοὺς Ὀδυσσέως ἑταίρους διαδῦται τὰ ὦτα φησὶν ὁ τοῦ Μέλητος,
σ « ὀλχά \_ \_ ’ ı '’_. „NV - , In x «ἢ N [
ὅτε ταῖς ὀλχάσι πρὸς Tas ἀχολάστους Σειρῆνας ἀνήγοντο, τὸν δὲ λαέρτου
δεσμοῖς ἀπειργάσασθαι ὡς ἐν εἰρχτῇ δυσφύχτῳ τινί. Μυβολονεῖται τὰ
ἰ D 0
np ιλ wi - 2 y y » un 2 . .n> 2 4 » .“Δ >
τῆς φιλοσοφίας ἀπούῥητα. Σειρῆνας γὰρ δοχῶ Tas ἀσχημονας ἡδονὰς
x [4 > ΄ . N ( ῳ , ν ἡ ,
τὴν ποίησιν ἀναπλαττεσθαι" χαὶ ἡαυμάζω λίαν τὸν Ὅμηρον συγχρίνοντα
“« [4 - --
τοῖς npaypası τὴν ἀλήθειαν χαὶ χυχεῶνα νέχταρος προσηνέστερον ταῖς
«- - [ad -.“- ν ’
ἀχοαῖς ἡμῶν ἀναμίξαντα, οἷάπερ ὕδωρ τὸ ψεῦδος οἴνῳ τονιχωτάτῳ τινὶ,
«-.οο . ’ ’ a N v - . » , N
τῇ ἀληθείᾳ, xepasavra. Αύτω τὰρ οὔτε τοῖς πλάσμασιν ἀπατώμεβα,
Υ̓͂ - -ρ [4 -- ν en x - ἢ
οὔτε τῇ δυσεφίχτῳ τῶν Ὄντων χαταληψει τὸν νοῦν υεθυσχομεθα. Διὸ
- } x : [4 -, -φΞφ»"“ἰ x [4 δὰ ἢ 21.» -
χηρῷ μὲν τὴν ἀπειρίαν, δεσμῷ δὲ τὴν φιλοσοφίαν ἐδήλωσεν. ᾿Εἰντεῦθεν
΄«-.ὠἌ c -
᾽Οδυσσέα μόνον τῶν ὑπερχυχνίων μελῶν ἀχούοντα τερατεύξται χαὶ
« - x -Ο᾽ [4 - -
τοῖς δεσμοῖς τὴν ἔφεσιν διαχόπτεσήαι. Ἢ μὲν τὰρ τῶν χαχῶν σαρή-
€ [4 > ”_ “ “οἰἷ BE on - > - 14 - ' .
vera, Ἢ φιλόσοφος ἀρετή ἢ δὲ τῶν ἡδονῶν ἀναχώρησις, φιλοσοφίας
ὲ , ’ ’E 5 ’ Ἂ „! ως -«- 05 4 . λ , »
ναγώνιον τρόπαιον. ᾿Εἰπειδὴ τοίνυν, ᾿λντίμαχε, τῆς ᾿Οδυσσέως πλάνης
€ \ ΄ 1} > ’ --ὠἶ “ “ ΄4,. ἢ
ὁ παρῶν βίος εἰχονισμα, χαὶ τῇ θαλάττῃ τῶν θορυύων ο δείλαιος
Υ͂ , } ’ ΄ - « - - ᾽ ’
ἄνθρωπος περινήχεται, χαὶ σειρηναίων ἡμᾶς ηδονῶν περιπολοῦσιν ἠχή-
‘ u j] ; >) en w N
para, xal, πνευμάτων δίχην, ποτὲ μὲν ἐνθένδε, ἀλλοῦεν δέ ποτε περι-
χρατοῦσιν ἐξαίσια, τὸν Πηνελόπης ᾿μόζυ᾽ ἰμεῆα, ἄῤῥηκτόν τ
ρατοῦ , ἡνελοπὴς μοῖζυγα μιμησώμεθα, apfrxtmv τινα
τῶν ἀρετῶν xal θεῖον δεσμὸν, τὴν φιλοσοφίαν, ἀσχήσαντες
"ἃ
΄ Ἵ 4 Ἁ .
ry. AUP. ΑΝΘΙΝΟΣ AMIEANND,
« x In [2 ᾿ ‚ . ,
Ο τρυγητὸς ἤδη προχέχυφε, χαὶ ἡ. βότρυς ηλεύχους πεπλύρωται.
’ «- \ , ’ \ ' [4
«Περιφρούρει γοῦν τὴν λεωφόρον χάλλιστα, nal τὴν Apisanv κύνα συνέ-
ριθον χέχτησο. ᾿(ὐδίτου γὰρ γεῖρες annlasını καὶ χεωμγικοὺς ἱδρῶτας
ἀδιχεῖν ἑτοιμόταται.
Μέλητος, während Copernieus won? {ΠΡΟ ΑΕΓ. Na fat lenmhalb nur anzunehusen
dass Copernicus die sehr späte Beyelehnung ea Humor ala Μιελησιγενή, 1dsder
kannte. Hiezu kommt noch, dass, wie Iunoite mwilhnt, die Aldinan die ρα,
namen nicht wit grossen Anfangsbuchntahen nehrelbt.
126 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
31. Amatoria. Chrysippa Sosipatro.
Amnatoriis retibus numne'!!5 captus es, Sosipater, Anthusam
amans? Prudentis oculi signum est puellam amare pulchram.
Neon ingemisce pulehritudine vietus; maiorem enim laborum frui-
tionem habebis amatoriaruım lacrimarum blandimentum. Voluptati
enim dementia perinixta est, et delectant contristando Cupidines;
variis enim passionibus Veneris cestus intextus est.
35. Moralis. Plato Dionysio.
Si tristitia vis teneri 317, perambula monumenta, et passionis
habebis pharmacum. Et maximas hominum felieitates aspice
pulveris taudem acquirentes levitatem!!“.
Impressum Cracovise
in domo domini Ioannis Haller
anno salutis nostrae MDIX.
ι1ὺ Der offenbare Druckfehler der Original-Ausgabe _numise- darfte im
Texte nicht beibehalten werden. Die Warschauer Ausgabe verändert rumıne
in das freilich richtizere „nune. welches aber kaum von einem Setzer in
nenne \erändert wonien wäre.
ε1τ Die Veberserzung des Satzes εἴ λυπτε εἐϑέλεις χοχτεῖν. wie sie Coperni-
“us zeyelen. ist weder wortgetreu. noch ziebt sie den Sinn wieder. den
Teeuphriaetus ausdrücken wollte. Cimedoncius übersetzt richtig: - δὲ mnero-
re Γιὰ ες.
115 Den Sinn des Schlusssatzes hat Copernicus wohl richüg wiederge-
zeben er har aber nicht dem Wortlaute des griechischen Textes gemäss
übersetzt Dax er zus: von τὸ zysr.az abhängig gelacht hat. dürfte schon
amstesir sein. much weniger zulässig ist. dass “ware in der Bedeutung
von eudem“ zelraucht ist. Diese Irrthümer zinl jedoeh sehr entschuldber.
Zenichst was Jie irmize Üelersetzunz von zicarize beit. so war dies
Wert ie Jen Würterbächern des 15 Jahrhunderts zwar mit der richtigen:
Bedeutauz .wieriss verzeichnet: auch hatte Uoperniens selbst in dem
AEO®TAAKTOT ENIZTOAAI. 127
πὸ. ET. ΧΡΥΣΙΠΠῊ ZSQSINATPY.
ὁ 'Epwrixois διχτύοις οὐχ ἑάλως, Σωσίπατρε, τῆς ᾿Ανθούσης ἐρῶν.
Φρονίμων ὀφθαλμῶν ἐστι τεχμήριον νεάνιδος ἐρᾶν εὐπρεποὺς. Mr,
στέναϊε χάλλει νιχώμενος μείζονα γὰρ τῶν πόνων τὴν ἀπόλαυσιν ἕξεις.
Ἑρωτιχὸν ὄάχρυον προσηνές" ἡδονῇ γὰρ τὰ τῆς ἀνοίας χεχέρασται, χαὶ
τέρπουσι λυποῦντες οἱ Ἔρωτες ᾿ ποιχίλοις γὰρ πάθεσιν ὁ τῆς Ἀφροδίτης
τέρπουσι λυποῦντες οἱ Eipwres‘ ποιχίλοις γὰρ πάθεσιν ο τῆς ᾿Αφροδίτης
χεστὸς ἐγχεχάραχται.
ne. ΗΘ. ΠΛΑΤΩΝ ΔΙΟΝΎΣΙΩ.
Ἢ [4 «« [2 ’ - [4
Ei λύπης ἐθέλεις χρατεῖν, περιπόλει τοὺς τάφους, χαὶ τοῦ παθους
ἕξεις τὸ φάρμαχον, παὶ τὰς μεγίστας τῶν ἀνθρώπων εὐδαιυονίας ἐπόψει
’Μ ’ x [4
περα!τέρω χύνεως χεχτημένους τὸ POITUN.
4. Briefe περαιτέρω durch „ulterius“ wiedergegeben. Allein da in denselben
Wörterbiichern χόνις nur mit „pulris“ libersetzt wird, so glanbte Copernicus
sich selbstständig helfen zu müssen, und er gab dem περαιτέρω eine fremidl-
artige Bedeutung. Dazu kommt noch, dass die Lexika seiner Zeit φύσημα
gar nieht aufflihren, Copernicus also bei der Interpretation Jdieres Wortes
gleichfalls auf sich allein angewiesen war.
Auch den spätern Interpreten hat die Erklärung von φύσημα Schwierig -
keiten gemacht. Cimedoncius u. A. fassen es wie Copernicus auf; Cimedoneius
übersetzt: „Et marımas nominum fortunas ulterius einerem ridebis esse πέδας".
Nun geben aber die neuern Lexikographen dem Worte φύσημα in liber-
tragenem Sinne nur die Bedeutung „Aufgeblasenheit" „Stolz“, während an
dieser Stelle gerade der entgegengesetzte Begriff verlangt wird. Es hatte
deshalb bereits Casaubonus gelegentlich (ad Pers. 6,41! bemerkt, dass hier
die Negation hinzugefügt werden müsse, und Boissonade hat, ohne in den
Manuskripten einen Anhalt zu haben, auch wirklich οὐ vor περαιτέρω in den
Text des Theophylactus aufgenommen.
128 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
2. Der Brief des Lysis an Hipparch.
Vorbemerkung.
Die nachstehend abgedruckte lateinische Uebersetzung des Briefes
von Lysis an Hipparch ist in dem Original-Manuskripte des Werkes
de revolutionibus orbium caelestinm aufgefunden und durch die Thorner
Säcular-Ausgabe (p. 35. 36) zuerst veröffentlicht worden.
Copernicus hatte, wie in den Prolegomena der Thorner Säcular-
Ausgabe naclıgewiesen ist, sein Werk bei der ersten Redaction nicht
in sechs, sondern in acht Bücher zu theilen beabsichtigt. Danach
umfasste das erste Buch nur die ersten 11 Capitel, hatte aber noch
einen besondern Schluss. In diesem hebt Copernicus hervor, dass bereits
einige griechische Philosophen die Bewegung der Erde gelehrt hätten.
Er nennt unter ihnen — und dadurch hat dieser, später weggestrichene,
Schluss noch ein besonderes Interesse gewonnen — auch den Aristarchos
von Samos, dessen Nichterwähnung in dem Widmungsbriefe an Papst
Paul III bisher mit Recht aufgefallen war. Dass mit den Pythagoräern
— wenn Philolaus oder ein Anderer die jährliche Bewegung der Erde
wirklich gelehrt hahen — diese Lehre untergegangen sei, dürfe uns
nicht Wunder nehmen, da es bei den Pythagoräern Gesetz gewesen
sei, ihre Lehren nur mündlich und nur den Eingeweihten zu tiberliefern.
Einen Beleg dafür gebe der Brief des IL,ysis an Hipparch.
2. DER BRIEF DES LYSI8 AN HIPPARCH. 129
Mit der Lebersetzung dieses Briefes schloss in der ursprünglichen
Redaction das erste Buch des Werkes de revolutionibus orbium cae-
lestium, indem Copernicux die Trigonometrie dein zweiten Buche überwies.
Die Einleitungsworte, welche Copernicus seiner U’ebersetzung des
Briefes von Lysis voraufschickt, lauten :
Eisi fateamur Solis Lunaeque eursum ın immobilitate quoque terrae de-
monstrari posse, ın caeleris vero errantibus minus cungrult. (hYedibile es!
hisce similibusque causıs Philolaum mubtlitatem terrae sensisse, σωροὶ etiam
nonnulli Aristarchum Samıum ferunt in eadem fusse sententia. nım ılla ra-
one moti: quam allegat reprobatque Aristoteles. Sed cum talia sınt: quae
nisi acri ıngenio οἱ diligentia diuturna cumprehendi non pussent: latuisse tunc
plerunque philosophos et fuisse admodum puuros: qui eo tempore sidereo-
rum motuum calluerint rationem, a Platone nom tacetur. At si Philolao
vel cuwis Pythagorico imtellecta fuerint: verisimile tamen rst ad posteros
non profudisse. Eral enim Pythagoreorum observatio non tradere libris:
nec pandere omnibus arcana philosophiae Sed amicorum duntarat et proptin-
yuorum fidei committere ac per manus tradere. Cuius rei monumentum ex-
stat Lysidis ad Hipparchum epistola: qyuam preciosam apud se habuerint
philosophiam placuit huc inserere: alyue Aue primo Libro per ipsam im-
ponere finem. Est ergo exemplum epistolae, guod e Graeco vertimus
hoc modo:
Lysis Hipparcho salutem. Post excessum ete.
Das griechische Original des dem Lysis untergeschobenen Briefes
lag dem Copernicus in demselben Buche vor, aus welchem er die Briefe
des Theophylactus Simocatta übersetzt hat. In den bei Aldus Manntius
1499 herausgegebenen » pistolue diuersorum philosophorum. oratorum. Rhe-
forum sex et vigintiu εἷς. findet sich der Brief des Lysis abgedruckt
F VI und VII. -- Ein Exemplar dieser Briefsamminng befand sich noch
im Jahre 1595. wie aus einem Visitations-Recess jenes Jahres hervor-
geht, in der Bibliothek des Frauenburger Domstiftes. (Vgl. Hipler
Analecta Warmiensia 8. 61\. Wohin dieses Buch später gekommen ist,
hat seither noch nicht ermittelt werden können.
U. 9
130 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
Ausser dem Griechischen Texte besass Copernicus auch die latei-
nische Uebersetzung von dem Briefe des Lysis, welche der Kardinal
Bessarion auf Fol. 2 der Schrift «n» calumniatorem Platmis libri IV. ver-
öffentlicht hatte. Copernicus hatte dieses Werk mit den beiden andern
gleichzeitig erschienenen Schriften Bessarions (ncorrertio librorum Platonis
de legibus« und »de natura et urte adversus Trapezuntium«) einem Folianten
einfügen lassen, welcher ausserdem des Ioannes lIovianus Pontanus opera;
die φαινόμενα des Aratus und die σφαῖρα des Proclus umfasste Dieses
Buch, welches mit dem eigenhändigen Namenszuge von Copernicus ge-
ziert ist, befindet sich gegenwärtig auf der Bibliothek zu Upsala (Catal.
Upsal. Y. II. 17), wohin es mit den andern Büchern gekommen ist,
welche Gustav Adolph aus dem Ermlande hatte wegführen lassen.
Für die Uebersetzung des Briefes von Lysis hat Copernicus die
Uebersetzung seines Vorgängers in einer weitgehenden Weise benutzt.
Bessarion hatte den griechischen Text nicht wörtlich übersetzt, sondern
zum Theil recht frei wiedergegeben. Dennoch lehnte sich Copernicus
fast ganz an die Uebersetzung des Bessarion an, indem er sogar be-
sondere lateinische Wendungen mitunter beibehiell. An andern Stellen
hat Copernicus nur die Reihenfolge der Worte geändert, oder eine ganz
unwesentliche Vertauschung gleichbedeutender Worte vorgenommen,
2. B. quası — tanguam, cum — postquam, nec — neque, sie — ia.
Trotz dieser Abhängigkeit ist die Uebersetzung des Coperniceus als
eine selbstständige Arbeit zu betrachten, aus welcher ungeachtet mancher
Irrthüner eigenes Verständniss des Griechischen hervortritt. Einiges ist:
duch in anderer Weise übersetzt als von Bessarion. manches einfacher
und natürlicher wiedergegeben. Auch finden sich mehrere Stellen des
griechischen Textes bei Copernieus in das Lateinische übertragen, welche
Bessarion ganz ausgelassen hatte.
In den Anmerkungen sollen die wesentlichsten Abweichungen der
Copernicanischen Uebersetzung von der des Bessarion hervorgehoben,
andererseits wiederum diejenigen Stellen bezeichnet werden, wo die
Uebereinstimmung am stärksten hervortritt. Dagegen schien es nicht
nothwendig alle Abweichungen vom Griechischen Texte aufzuführen,
durch dessen Gegenüberstellung Jedem ein eigenes Urtheil ermög-
licht ist.
2. DER BRIEF DES LYSIS AN HIPPARCH. 131
Dass der Brief des Lysis in der editio princeps nicht zu lesen ist,
haben nicht etwa die Herausgeber verschuldet. Vielmehr ist die Weg-
lassung desselben durch die von dem Verfasser selbst geänderte Oe-
konomie des Buches erfolgt. Als Copernieus nämlich, seinen ursprüng-
lichen Plan ändernd, dem ersten Buche noch die jetzigen Kapitel
12—14 nebst dem Verzeichnisse der Sehnen hinzufügte, kürzte er den
Text an vielen Stellen; Manches strich er ganz fort. In Folge dieser
Umgestaltung ist auch der Brief des Lysis weggefallen.
Der nachfolgende Abdruck der Copernieanischen Uebersetzung ist
ein diplomatisch treuer Abdruck des Manuskripts mit Beibehaltung der
Interpunktion wie Orthographie; nur die Abbreviaturen sind aufgelöst.
Der griechische Text ist gleichfalls mit Beibehaltung der Interpunktion
genau nach der Aldina abgedruckt.
y*»
132 I. SCHRIFTEN VDS COPERNILTS.
LYSIS HIPPARCHO SALUTENM.
Pr-t exvessum Prthaxırae: numquam mihi persuasissem fu-
forum Οἵ “jeras discipalerum eius disiungeretur. Postquam autem
praeter μέ. famyuam naufrazie facto! alius 4110 delati disiecti-
que somus. pinm tamen est Jiuinorum illius praeceptorum me-
Minis Deyne cemmunicare philvsopbiae bona iis. qui neque?
animi purifäctkmem smniaverunt. Nun enim decet ea porrigere
emnibuas quae fanfıs laleribus sumus eonseeuti. Quemadmodum
neyne Elensiniarum dearun arcana prophanis hominibus licet pa-
tefacere : peraegue enim iniqui ac impii haberentur® utrique ista
facientes. Operae previum est autem recensere: qyuantım tempo-
ΓΞ wnsamserimas in abstergendis maculis: quae pectoribus no-
stris inhaerebant. denee quinyue labentibus annis, ἢ pracceptorum
illius fact summs capaces. Quemadmedlum enim pietores® post
expurzäftienem astrinxerunt” aerimenia yuadam vestimentorum
tueturam ° ur inabluibilem imbibaut coluorem et qui postea non
I Coperniens übersetzt nach dem Vorgange von Bessarion zanz frei
ohne Anschluss an den sriechischen Text ἀπό ναὼς ἀεγάλας φορτίδος ἐν ἐρήμῳ
mia Wulrzız
2 Copernieus gebraucht negue in der seltenen Bedeutung = ne — quiden.
Letzteres hatte Copernicus bei Bessarion gefunden und vielleicht eben des-
baltı alsreändert. zumal Ja er im Tebrigen die freie Uebersetzung Bessarions
beibehielt. sogar die Uebertragung von ποτίας durch pAilosophiae. Beasarions
Vebersetzung χανε paftuerunt hat Copernicus zweckmässig in somnia-
cveran: wwgewäandelt
3 Copermiens hat wohl ohne zureichenden Grund das von Bessarion hin-
zuxefüzte Aabderentur beibehalten: das einfache xunf wiirde genligt haben.
Ebenwwenig war es veboten. das den folgenden Satz anfangende χαλόν
wit Bessarion durch ὠμόν prefium wiederzugeben.
3 Hier ist eine wesentliche Abweichung der Copernicanischen Ueber-
setzuny von der des Kardinal Bessarion; letzterer hat nämlich die Worte
πέντε Σιελδηντῶν drin ΦᾺΓ nicht übertiagen.
ΑΥ̓́ΣΙΔΟΣ IBATOPEIOY EINSTOAH. 133
ΛΥΣΊΙΔΟΣ IIYHAFTOPEIOTY
Ἐπιστολὴ πρὸς “Ἵππαρχον.
Μετὰ τὸ Πυϑαγόραν ἐξ ἀνθρώπων γενέσδαι οὐδέποχα διασχεδασϑγ,-
dar τὸ au a τῶν ὁμιλητῶν ἐς τὸν ἐμαυτοῦ ϑυμὸν ἐβαλόμαν
σεσϑα! τὸ ἀϑροισμα τῶν ὁμιλὴη ς μαυτοὺ ϑυμὸ μαν.
> ’ δ [4 - " , ΄ ’
ἐπεὶ δὲ παρ ἐλπίδας ὥσπερ ἀπὸ ναὸς μεγάλας φορτίδος ἐν ἐρύμῳ πελάγει
v “ ’ , ea -
λυϑείσας, ἄλλος ἄλλοσε φορεύμενοι διεσπάρημεν, ὁσίον χἀμὲ μνᾶσϑαι
- - 14 - --
τῶν τήνου ὑείων χαὶ σεμνῶν παραγγελμάτων μηδὲ χοινὰ ποιεῖσθαι τὰ
N h} ΠῚ - > v Α t « \ ’ . y N ᾽
σοφίας ἀγαϑα τοῖς und ovap τὰς ψυχᾶς χεχαϑαρμένοις " οὐ γὰρ ϑέμις
ὀρέγειν τοῖς ἀπαντῶσι τὰ μετὰ τοσούτων ἀγώνων πορισ)έντα ᾿ οὐδὲ γὰρ
’ % « 4 ’ - [4 m - 309
βεβαλοις τὰ ταῖν ἐλευσινίαιν ϑεαῖν μυστηρια διηγεῖσθαι χατ ἰσότητα
n Yy ν , ? [4 r - [4 ἢ \ ᾽
δὲ αὔιχοι χαὶ ἀσεβέες ἀμφότεροι οἱ ταῦτα πράξαντες. χαλὸν δὲ ἀνα-
λογίζεσναι ὅσον χρόνου μᾶχος διαγάγομες ἐχιξτρησαντες, ἀπορρυπτόμενοι
x “ ’ ‘ -- [4 [al ’ -᾿
σπκίλους τοὺς ἐν τοῖς σταῦεσιν γμῶν ἐγχεχολαμμένους ᾿ ἕως πέντε διελ--
[d ’ n - ΄ “ x e
ϑόντων ἐτέων, &yzvonella δεχτιχοὶ τῶν τήνου λύγων. xallanep γὰρ οἱ
“«ν . ν᾿ Ά ’ - r ’ ’
βαφεῖς προβχχαάραντες ἔσυψαν τὰ βάψιμα τῶν ἱματίων, ὅπως ἀνέχ-
alarav τὰν βαφὰν ἀναπίωντι, χαὶ μηδέποχα γενησομέναν ἐξίταλον, τὸν
αὐτὸν ὃ δαιμόνιος τρόπον ἀνὴρ παρεσχεύαϊε τοὺς φιλοσοφίας ἐρασϑέντας,
5 οἱ βαφεῖς hat Copernicus merkwürdiger Weise durch pietores wieder-
gegeben. Bessarion wie die Lexika des 15. Jahrhunderts boten ihm das
richtige Wort.
6 Copernicus hat den Avristus gnomicus in ἔστυιψαν nicht erkannt, oder
vielleicht durch das Perfectum im Lateinischen wiedergeben wollen. Bei
Bessarion fand er die richtige Uebersetzung: Ut enim tinetores solent etc.
7 Wenn Copernicus den Sinn des griechischen Textes ungenau und nicht
recht verständlich wiedergiebt, so ist dies zum Theil durch die Unzuläng-
Hehkeit seiner Hilfsmittel zu entschuldigen.
Bessarion’s Uebersetzung konnte, da diese sich sehr wenig an die grie-
ehischen Worte anschloss, zum Verständnisse «des Satzes kaum etwas bei-
tragen. Dieselbe lautet: U’t enim finctores sulent, priusguam telam inficiant,
quarundam rerum acrimonia eam purgare, quo TFacilius eolorem imbibat etc.
Ebensowenig fand Copernicus Hülfe bei seinen Wörterbüchern. Für στύφω
geben sie nur die Uebersetzung : „obturo, stringo.“ Copernicus wählte nun
zwar richtig die letztere Bedeutung, indem er zugleich von Bessarion den
134 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
facile possit euanescere. Ita diuinus ille vir philosophiae prae-
paravit anıatores: quo minus spe frustraretur: quam de alicuius
virtute concepisset. Non enim mercenariam* vendebat doctrinam.
Neque laqueos, quibus multi sophistarum mentes iuvenum impli-
cant, utilitate vacantes adnectebat:? sed divinarum humanarum-
que rerum erat praeceptor. Quidam vero doctrinam illius simu-
lantes multa et magna'!‘ faciunt: et peruereo ordine: neque ut
congruit instruere iuventutem. Quamobrem importunos ac pro-
teruos reddunt auditores. permiscent enim turbulentis ac impuris
moribus syncera praecepta philosophiae. Perinde enim est ac si
quis in altum puteum coeno plenum puram ac liquidam aquam
infundat: nam coenum conturbat et aquam amittit. Sic accidit
115: qui hoc modo docent atque docentur. Densae enim et opa-
cae siluae mentem et praecordia eorum occupant: qui rite non
fuerint initiati: omnemque animi mansuetudinem et rationem im-
pediunt. !! Subeunt hanc siluam omnia viciorum genera:!? quae
depascuntur: arcent: nec aliquo modo sinunt prodire rationem.
Nominabimus autem primum ipsorum ingredientium matres in-
continentiam et auariciam. Suntque ambae fecundissimae. Nam
incontinentia incestus!3: ebrietates: stupra: et contra naturam
voluptates parit et vehementes quosdam impetus: qui ad morten:
Zusatz acrimonta übernahm. Für die Interpretation der Worte τά βάψιμα τῶν
ἱματίων verliessen ihn jedoch Bessarion, wie seine Lexika. Ersterer hatte
diesen Theil des Satzes ganz umgestaltet, und in den Wörterbüchern des
15. Jahrhunderts findet sich βάψιμα gar nicht vor.
8 Zu der Uebersetzung mercenariam doctrinam für χιβδήλους λόγους hatte
Bessarion verleitet, welcher zu mercenariam sogar noch tenalem hinzusetzte.
Bei Chrestonius konnte Copernicus die richtige Bedeutung adulteratus finden.
9 Der griechische Text verbindet rdyas unmittelbar mit ἐνεπορεύετο. Co-
pernicus scheint dagegen zu /aqueos noch adnectebat hinzugefügt zu haben,
welches er bei Bessarion vorgefunden hatte. Wenigstens ist dieses Wort
im Manuskripte nur znr Hälfte durchstrichen und der Punkt hinter doctrinam
nicht getilgt. Die Thorner Säcular- Ausgabe lıat adnectebut deshalb nicht mit
Unrecht in den Text aufgenommen. Dagegen ist von den Herausgebern irr-
thümlich das vor adnectebat stehende Wort als veritatis bezeichnet worden.
Abgesehen davon, dass die Ucbersetzung .„utilitate veritatis keinen Sinn giebt,
AYZIAOZ NYBATOPEIOY ΕΠΙΣΤΟΛΗ. 135
L
ὅπως μὴ διαψευοἢῇ περί τινα τῶν ἐλπιζομένων ἐσείσϑαι χαλῶν χἀγαϑῶν.
οὐ γὰρ χιβδήλους ἐνεπορεύετο λόγους. οὐδὲ πάγας αἷς πολλοὶ τῶν
rd N [4 [4 2 ai ’ /p 3 \
σοφιστῶν τῶς νέως ἐμπλέχοντι ποτ οὐδὲν χρηγυον oyolahovres. ἀλλὰ
Ύ [4 eo [4
ϑείων τὲ xal ἀνθρωπίνων πραγμάτων ἣν ἐπιτάμων. οἱ δὲ, προσχύμα
’ x [4 >‘ 3 - \ - ’
ποιησάμενοι τὰν τήνου διδασχαλίαν, πολλὰ χαὶ δεινὰ δρῶντι σαγηνεύ--
οντες οὐ χατὰ χόσμον, DUO ὡς ἔτυχε τὡς νέως. τοιγαροῦν χαλεπούς
ὶ - 2 ‚r \ 5 ΄ . -- \ γε
τε χαὶ προαλεῖς ἀπεργάζονται τοὺς ἀχούοντας ἐγχιρνᾶντι γὰρ ἤϑεσι
- ’ [4
τεταραγμένοις τε nat ϑολεροῖς ϑεωρήματα χαὶ λόγους ἐλευϑέρους χαϑάπερ
γὰρ εἴ τις εἰς φρέαρ βαϑὺ βορβόρου πλῆρες ἐγχέας καϑαρὸν χαὶ διειδὲς
[cd [4 [4 [4 } ga > ΄ e N οι !
ὑδωρ, τὸν τε βόρβορον ἐτάραξε χαὶ τὸ ὑυδωρ γφάνισεν, ο αὑτὸς δὲ τρόπος
«-- [74 2‘ ὔ . δ ’ \ x \ -«
τῶν οὕτω διδασχόντων τε χαὶ διδασχομένων. πυχναὶ yap χαὶ βαϑεῖαι
’ ᾿ ἢ x ’ 1 \ ' ’ - ν --
λοχμαι περὶ Tas φρένας χαὶ τὴν χαρδίαν ἐμπεφύχαντι τῶν μὴ χαϑαρῶς
- Η -
ὀργιασϑέντων πᾶν τὸ ἄμερον χαὶ πρᾶον χαὶ λογιτιχὸν ἐπισχιάζουσαι
προφανῆμεν αὐξηϑέν. ἐγχαταδεδύχαντι δὲ τῷ ὃδασει τούτῳ παντοῖαι
[4 [4 1 [4 ἢ - --; ’
χαχότητες ἐχβοσχόμεναι χαὶ χωλύουσαι χαὶ μηδαμῶς ἐῶσαι προχυψαι
\ [4 3 [4 or - \ LEBE, x ’ > ͵
τὸν Aoyov. ονομαξαιμι be πρῶτον ἐπελϑων αὐτῶν τὰς ματέρας, ἀχρασίην
Μ DS - y
te χαὶ πλεονεξίην. ἄμφω δὲ πολύγονοι πεφύχαντι. τὰς μὲν οὐν ἀχρασίας
. v
ἐξεβλάτησαν ἄϑεσμοι χαὶ μέϑαι χαὶ φϑοραί. καὶ παρὰ φύσιν ἡδοναί.
« - ns ı9 Ν
χαὶ σφοδραί τινες ὁρμαὶ μέχρι ϑανάτων χαὶ χρημνῶν ἐχδιώχουσαι ἤδη
γάρ τινας ἦν Ἴχασαν ἐπιϑυμίαι, μήτε ματέρων μήτε ϑυγατέρων ἀπου--
yesdaı. καὶ δὴ παρεωσάμεναι νόμον καὶ πατέρα καὶ πόλιν χαὶ τύραννον
80 erhellt auch aus der Vergleichung mit dem griechischen Texte, dass Co-
pernicus σχολάζοντες mit vacantes Übersetzt habe — Bessarion hat die Worte
ποτ᾽ οὐδὲν χρήχυον σχολάξοντες gar nicht übersetzt.
10 Bessarion hat die Worte des griechischen 'Textes πολλά καὶ δεινὰ δρῶντι
weggelassen. Copernicus übersetzt irrthümlich multa et mayna faciunt; mit
δεινά kann hier schwerlich etwas Lobendes bezeichnet werden.
11 Copernicus hat -- es ist die einzige Stelle, wo er aus dem griechi-
schen Texte Worte weglässt — die allerdings etwas schwer verständlichen
Worte προφανῆμεν αὐξηϑέν nach (dem Vorgange von Bessarion nicht übersetzt.
12 Copernicus übersetzt παντοῖαι χαχότητες durch ommnia vieiorum genera,
indem er mit Recht Bessarions schwülstige Uecbersetzung verwirft „subeunt
hanc sylvam permultae ac rariae belua viciorum.“
13 Die irrthümliche Uebersetzung von ἄϑεσμοι durch incestus hat wohl
Bessarions Vorgang verschuldet. Dieser übersetzt: Incontinentia enim filias
parit illicsitas nuptias, ebrietates, stupra etc.
136 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
et praecipieium impellunt. Jam enim libido quosdam usque adeo
inflammauit, ut nequc matribus neque pignoribus !? abstinnerint:
quos etiam contra leges: patriam : civitatem : et tyrannos iuduxit:
iniecitque laqueos: ut vincetos ad extremtim usque supplicium
co&gerit.'5 Ex auaricia autem genita sunt rapinae: parrieidia:
sacrilegia: veneficia: atque aliae id genus sorores. Oportet igitur
huiusce silvae latehras: in quibus affeetus isti versantur: igne
ferro: et omni conatu exeidere. Cumque ingenuam rationem his
affeetibus liberatam intellexerimus: tune optimam frugem; et fru-
etuosam illi inseremus. !6 Ilace tu quidem Hipparche non paruo
studio didiceras. Sed parum o bone vir servasti, siculo luxu
degustato, cuius gratia nihil postponere debuisses. Aiunt etiam
plerique te publice philosophari: quod vetuit Pythagoras: qui
Damae filiae suae comnientariolos testamento relinquens manda-
wit: ne cuiquam eos extra familian traderet. Quos cum magna
pecunia vendere posset, noluit. Sed paupertatem et iussa patris
aestimauit auro cariora. 1 Aiunt etiam: quod Dama moriens Vi-
taliae filiae suae idem reliquerit fidei commissum. Nos autem vi-
rilis sexus inofficiosi sumus in pracceptorem: sed transgressores
professionis nostrae. Si igitur te emendaueris gratum habeo.
Sin minus mortuus es mihi.
14 In der Uebertragung von ϑυγατέρας folgt Copernicus auffallenderweise
der gekiünstelten Uebersetzung vun Bessarion.
15 Die 'Thorner Ausgabe druckt irrthümlich dm pulitque laqueos et......
coegit.
I6 Den Satz xat pusapevow....... αὐτῷ παραδιδόμεν hat CGopernicus ganz
frei übersetzt und namentlich im letzten T'heile Manches hinzugefügt, wovon
im griechischen Texte Nichts zu finden ist. Auch hiezu hat Bessarion den
Anstoss gegeben, welcher noch viel weiter gehend folgendermassen übersetzt:
Cumque huiusmodi cultu rationem ab eius affectibus liberatam intellexerimus:
AYSIAOS NIYBATOPEIOY ENTETOAH. 137
ἐχπεριαγαγοῦσαι τοὺς ἀγχῶνας, ὡς αἰχμαλώτους ἐπὶ τὸν ἔσχατον ὄλεϑρον
x [4 7 τὰ » [4 , € ’
μετὰ βίας ἄγουσαι χατέξασαν. Τὰς δὲ πλεονεξίας ἐχπεφύχαντι ἁρπαγαί
“« (d
τε χαὶ πατροχτονίαι ἱεροσυλίαι. φαρμαχεῖαι. χαὶ ὅσα τούτων ἀδελφά.
- Ὕ ’ « 104 - - -
δεῖ ὧν τόγε πρᾶτον τὰς ὕλας ταῖς ἐνδιαιτῆται ταῦτα τὰ παϑγ, πυρὶ καὶ
[4 [4 -“
σιδάρῳ χαὶ πᾶάαις μηχαναῖς ἐχχαϑάραντα, xal ῥυσάμενον τὸν λογισμὸν
, ' - -
ἐλεύϑερον τῶν τοσούτων παϑέων, τοτηνίχα φυτεύοντά τι χρηστόν αὐτῷ
a
rapadıdopev. Ἅπερ ἔμαϑες μὲν Ἵππαρχε μετὰ σπουδὰς, οὐχ ἐτήρησας
Ὁ» y - ’ y - ’ Φ ᾿ - ’
ὃ ὦ γενναῖε, γευσάμενος Διχελιχᾶς πολυτελείας, ἃς οὐ γρῆν Tu γεύεσθαι
- ἤ , , , ἘΞ: ’ , μέ > ,
δεύτερον. «λέγοντ' δὲ πολλοί az χαὶ δαμοσίᾳ φιλοσοφέν. ὁπερ ἀπαξίωσε
a - -ω -
Πυϑαγόρας ᾿ 95 γ- Δαμοῖ τὰ αὑτοῦ θυγατρὶ τὰ ὑπομνάματα παραχαταῦέ-
4. » N N ὶ “- δ x - a 0 ] I ἢ αν \
μενος ἐπέσχανε μηδενὶ τῶν ἐχτὸς τᾶς οἰχίας παραδιδόμεν. ἃ δὲ, δυναμένα
πολλῶν χρημάτων ἀποδόσθαι τὼς λύγως, οὐχ ἐβουλήγη " πενίαν δὲ χαὶ
τὰς τῶ πατρὸς ἐπισχάψιας ἐνόμιζε χρουσοῦ τιμιωτέρας ἔμεν. Φαντὶ
- Po
δὲ τι χαὶ Δαμὼ ϑνάσχοισα Βισταλίᾳ τῇ ἑαυτῆς ϑυγατρὶ τὰν aurav
>) x ER v a Va y » 2 ’ I «
ἐπιστολὰν ἀπέστειλεν. Aupes δὲ ἀνὸρες ἐόντες, οὐ γνησίως αὐτῷ ποτι-
’ ᾽ \ ’ = c - ’ Ὶ ᾿ Ύ
φερόμεϑα, ἄλλα παραβαται τὰν ομολογιᾶν γιγνόμεϑα. εἰ μὲν οὖν μετα--
‘ « [4 . y a‘ Ἁ 4 [4
βαλοιο, χαρησομαι" εἰ δὲ μη, τέϑναχας μοι.
tunc serere oplimam aliquam frugem debemus: et optinıos atque uberrimos fru-
etus inde proventuros sperare.
17 Copernicus übersetzt genau nach der Aldina. Bessarion muss nach
einem, sonst mit dem Texte der Aldina gleichlautenden Manuskripte über-
setzt haben, welches hier einen Zusatz hatte, da er die Worte guamuis mulier
hinzufügt. Vielleicht hat Bessarion diese Worte jedoch aus Diogenes Laer-
tius iibernommen, (VIII 42) welcher die ganze Stelle von den Worten: At-
γοντι δὲ πολλοὶ ἐνόμιζε χρυσῷ τιμιωτέρας ἦμεν wortgetreu mittheilt, hieran
jedoch noch, die Worte χαὶ ταῦτα γυνά anschliesst.
D.
Briefe.
Vorbemerkung.
Von dem reichen Briefwechsel des Copernicus ist leider nur Weni-
ges gerettet. Namentlich haben wir zu bedauern, dass die Corre-
spondenz mit Tiedemann Giese und Rheticns, sowie die Briefe an
ÖOsiander verloren gegangen sind. In diesen Schriftstücken durften wir
hoffen, Aufschlüsse über die Entstehung und Ausbildung der kosmischen
Ansichten von Copernicus zu erhalten.
Von dem Briefwechsel des Copernicus mit seinem begeisterten
Schüler Rheticus hat sich seither auch nicht die geringste Spur auf-
finden lassen. Dagegen haben wir in einem vor Kurzem bekannt ge-
wordenen Werke Keplers ἡ der Apologia Tychonis contra Ursum
Kepleri opera ed. Frisch vol. I, 215 sqq.) eine in vieler Beziehung
interessante Ilinweisung auf einen Brief erhalten, den Copernicus am
1. Juli 1540 an Osiander geschrieben. Copernicus hatte in seinem
Briefe einen Gedanken-Austausch über die wichtige Frage veranlasst,
ob die Grundsätze der neuen Weltanschauung offen, oder in hypothe-
tischer Umhüllung vorzutragen seien. Hicrauf antwortet Osiander in
demselben Sinne, in dem die untergeschobene Vorrede zu dem Werke
de revolutionibus oerbium caelestium geschrieben ist. Kepters Worte
lauten:
BRIEFE. 9 139
Cum Copernicus anno 1540 Calend. Jul. ad Osiandrum seripsisset, xie
il inter cetera respondet Osiander anno 1532 20. Apr.: de Ahypothesibus
ego sic sensi semper non esse articulos fidei sed fundamenta caleuli, ita
ut, etiamsi falsae sint, modo motuum φαυνόμενα exacte exhibeant, nihil
referat; quis enim nos certiores reddet, an Solis inaegualis motus epieych
an nomine eccentricitatis contingat, si Ptolemaei hypotheses seguamur, cum
id possit utrumque. Quare plausibile fore videretur, si har de re in prae-
fetione non nihil altingeres. Sie enim placidiores redderes peripateticos et
theologos, quos rontradıcturos metuis.«
Der Briefwechsel des Copernicus mit ÖOsiander, den Kepler, wie
'wir aus der vorstehend abgedruckten Stelle ersehen, noch benutzen
konnte, ist spurlos verloren gegangen.
Ebenso ist die noch viel wichtigere Correspondenz, welche Coper-
nicus mit seinem langjährigen Freunde Tiedemann Giese geführt, als
verloren anzusehen. Sie war noch zwei Menschenalter nach seinem
Tode erhalten und um das Jahr 1615 in dem Besitze eines Professors
der Krakauer Universität. Wir erfahren dies durch das Zeugniss eines
Amtsgenoasen Ioh. Broscius. Dieser berichtet in der Vorrede zu seiner
Schrift : „Epistolae ad naturam ordinatarum figurarum plenius intelli-
gendarum pertinentes.« Cracoviac 1615:
nReverendus Dominus Joannes Rybkowiez Collega Major ın Academia
Cracoviensi pro suo in me artesque mathematicas amore dedit miht perlegen-
das Reverendissimi Domini Tidemannı Gisii Episcom Varmiensis epi-
stolas, quarum plurimae ad Copernicum, absolutae subtilitatis mathema-
ticum sunt exaralae. Legi aride, unamque reperi plenam querimoniae pro-
pter Opus Revolutionum, prima editione mala fide publicatum. Eam nunc
lector accipe, alias Frueburgo reversus, δὲ Deus vitam concesserit, dabo.«
Broscius selbst besass später einen Theil des Briefwechsels zwi-
schen Copernicus und Giese, vielleicht von Rybkowicz. »Habeo plures
quam XX epistolas Tidemanni Gisti ad Copernicum huius argumenti« —
sagt Broscius selbst in einer Randbemerkung zu seinem, gegenwärtig
auf der Krakauer Sternwarte aufbewahrten Exemplar des Copernicani-
schen Werkes de revolutionibus orbium caelestium.
Eine grössere Zahl von Briefen des Copernicus hatte Broscius
später In seinem Besitze, wahrscheinlich als Beute von seinem Ent-
140 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
deckungszuge nach den Frauenburger Bibliotheken. Ein Zeitgenosse,
Simon Starowolski, erwähnt dies in seiner »vita Copernici :« (»Elogia
ac vitae centum Poloniae sceriptorum 1627 p. 157 ff.)
Dunn. ut manifestum est ex litteris varıis (quas habet Ci-
rissimus vir Io. Broscius Philosophiae et Medicinae Doctor Ordinarius-
que in Alma Universitate Crac. Astrologiae Professor) manu ipsius Co-
pernici ad Lucam avunculum aliosque eraralis....ı«
..... Copernieus familiares habuit Tidemannum Culmensem, Io. Dantis-
eum Vurmiensem Episcopos, Vapovium Cantorem Cracoviensem, ad quem
scripsit Epistolam de mots Octavae spherae, Nicolaum de Schadek, Aartı-
num de Ilkus, Mathematicos Cracovienses, olim cundiseipulos suos, cum qui-
-bus conferebat de ecelipsibus et earum observationibus, ut palet ex Episto-
bis manu illius ipsius seriptis, quas habet in Academia
Cracoriensi Io. Brosrius.
Broseius hatte, wie er selbst ausdrücklich mittheilt, die Absicht,
alle Briefe des Copernicus, die in seinen Besitz gekommen waren, '
durch den Druck zu veröffentlichen. Leider ist sein Vorhaben jedoch
nicht zur Ausführung gekommen. Veröffentlicht ist durch ihn nur jener
Brief Giese's an Rheticus. worin Letzterer aufgefordert wird, gegen
Osiander's Impietät in Betreff der untergeschobenen Vorrede zu dem
Werke de revolutionibus einzuschreiten.
Wohin die Briefe des Copernicus, welche Broscius "besessen hatte,
nach dessen "Tode gekommen sind, wissen wir nicht. Auf den grossen
Polnischen Bibliotheken sind sie bis jetzt vergeblich gesucht worden. —
Den literarischen Reliquien von Copernicus hat man in den letzten
Decennien mit besonderm Eifer an verschiedenen Orten nachgespiürt. Es
ist jedoch bis jetzt nur gelungen, im Ganzen 16 Briefe des grossen
Mannes dem Staube der Archive zu entziehen.
Der erste Brief des Copernicus, welcher der Oeffentlichkeit über-
geben wurde, war ein kurzes Schreiben an den Herzog Albrecht von
Preussen d. d. 21. Juni 1541 (in den Beiträgen zur Kunde Preussens
II, 266). Ausser diesem Briefe besitzt das Königsberger Archiv noch
ein zweites kürzeres Schreiben an den Herzog Albrecht ἃ. d. 15. Juni
1541. — Diese beiden Briefe sind in deutscher Sprache geschrieben :
alle übrigen in lateinischer Sprache.
BRIEFE. 141
Von den lateinischen Briefen des Copernicus wurde zuerst ver-
öffentlicht \in Crelle's Journal 1645 Bd. XXIX Heft 2; ein Schreiben an
den Bischof Dantiscus d. d. 27. Juni 1541, welches durch den Fürst-
bischof Krasicki an die Königliche Bibliothek zu Berlin gekommen ist.
Vier Briefe des Copernicus sind dadurch gerettet, dass sie, den
Plünderungen der Frauenburger Archive durch Freundeshand glücklich
entgangen, als Kriegsbeute nach Schweden geführt worden waren. Bei
seinen Kriegen mit Sigismund III hatte Gustav Adolph nämlich ausser
den Ermländischen Bibliotheken auch viele Manuskripte aus dem bi-
schöflichen und dem Kapitels-Archive nach Schweden schaffen lassen. —
Von dort wurde ein Theil dieser Archivalien auf Ansuchen der preussi-
schen Regierung im Jalıre 1798 zurückgeschickt und dem Königsberger
Archive übergeben. Unter denselben befanden sich auch zwei Briefe
des Copernicus (an das Domkapitel ἃ. ἃ. 2. October 1515 und an den
Domherrn Felix Reich‘. Diese Spuren weiter zu verfolgen wurde in
Jahre 1552 die Universitätsbibliothek zu Upsala einer Durchmusterung
unterworfen, und hier fanden sich noch zwei weitere Briefe vor, au
den Bischof Mauritius Ferber d. d. 29. Februar 1524 und an den Bi-
schof Dantiscus d. d. 25. April 1535. Diese beiden Briefe sind abge-
druckt in meinen »Mittheilungen aus Schwedischen Archiven und Biblio-
thekens S. 9 und 10.
Den reichsten Zuwachs an Copernicanischen Reliquien brachte die
Warschauer Ausgabe der Werke des Copernicus. Hier wurden zunächst
fünf bis dahin ganz unbekannte Briefe des C'opernieus an Dantiscus
publieirt, geschrieben in den Jahren 1533 ‚11. April), 1538 (17. März
und 2. December) und 1539 11. Jan. und 11. März. Leider vermeiden
die Warschauer Herausgeber geflissentlich jede Quellenangabe, und
auch anderweitig ist nicht bekannt geworden, wo diese Briefe aufge-
funden sind. und wo sie gegenwärtig aufbewahrt werden. Der Kurier
Warszawski ‚1853 p. 503) berichtete nur, dass im Jahre 1553 die
Originale von 12 copernicanischen Briefen für die erw. Edition nach
Warschau geliehen waren. Vielleicht sind die Schriftstücke, welche
neben den bis dahin anderweitig bekannten Briefen in der Warschauer
Ausgabe der Werke von Copernicus abgedruckt sind. aus der Zer-
streuung gerettete Reste der Briefsammiung. welche Broscius einst be-
142 1. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
sessen. Ausser den fünf bis 1553 ganz unbekannten Briefen gab die
Warschaguer Ausgabe den Originaltext zweier Briefe des Copernicus an
Dantiscus ἃ. ἃ. S Juni 1536 und 9. August 1537, deren Inhalt bereits
durch eine polnische Uebersetzung von Niemeewiez- (Zbiör pamietniköw
historyeznich etc. IV, 24) bekannt geworden war. — Diese beiden
Briefe befanden sich nach dem Zeugnisse von Niemcewicz früher im
Sibyllentempel zu Pulawy; wo sie gegenwärtig aufbewahrt werden,
ist unbekannt. Endlich findet man in der Warschauer Ausgabe
das wichtige Gutachten, welches Copernieus in Form eines Briefes an
Wapowski ἃ. ἃ. 3. Juni 1524 über eine Abhandlung des Nürnberger
Gelehrten Ioh. Werner »de motu vetavae sphaerae« geschrieben hatte.
Leider ist auch von diesem Schriftstücke nicht bekannt, woher es ab-
gedruckt ist. |
Nach dem Jahre 1854 sind noch zwei Briefe des Copernicus an
Dantiscus (d. ἃ. 3. März und 28. September 1539) in der Czartoryski-
schen Bibliothek zu Paris durch den Grafen Alexander Przezdziecki im
Jahre 1856 aufgefunden und durch Dominik Szule in der Bibliotheka
Warszawska 1557 IV, 782. 783) veröffentlicht worden.
Zum Schluss der Vorbemerkung sei hier noch beiläufig erwähnt.
dass die Briefe, die wir von (opernicus besitzen, mit einer Gemme ge-
siegelt sind, welche den Apollo mit der Lyra zeigt; an einzelnen Brie-
fen ist das Siegel recht gut erhalten.
In dem nachfolgenden Abdrucke sind diejenigen Briefe, für welche
das Original selb»t hat benutzt werden können, diplomatisch treu wie-
dergegeben; nur die Abktrzungen sind aufgelöst. Diejenigen Briefe,
welche wir nur durch die Warschauer Ausgabe kennen, mussten selbst-
verständlich in der Form. wie sie dort veröffentlicht sind, abgedruckt
werden: die Warschauer Ilerausgeber haben weder Orthographie noch
Interpunktion der Originale beibehalten.
BRIEFE. 143
1. An das ermländische Domkapitel
d. d. Mehlsack 22. October 1518.
Nach dem Original im Staatsarchive zu Königsberg
Venerabiles et observandi domini malvores
honorandı.
Intellexi jaın eadem heri a domino Reuerendissimo que dienm-
tates vestre de hospicio parando seribunt et sunt fere provarata
ad utrumque sine piscarius sine camarius contigerit (dies. Im-
pulerunt me literae p. Grenssingi quo eitius ex allenstein soluerem
et receptus imecnn inde burgrabius in heilsberg pleniorem arcepit
informationeım quo minus ille de iustitia denegata queri puterit.
Commisit etiaım mihi dominus BRenerendissimus commouere dieni-
tates vestras eirea dandum dewmino Magistro responsum st Htere
non essent emisse, ut addatur in exemplari quod paternitas sun
transmisit elausula haec dass dy helige gerechtikeit nicht vor
hindert worde: yuo magis peruersa illorum interpretatio et eauil
losa praecludatur. Nouitates etiam aceepit μα ον αν sun quer
Moscouita suscepit cum Rege perpetunm pacem quibus eonditie
nibus constet expectat paternitas sua in horam intelligere. Nie
igitar tota confidentia vieinorum iam eorruit. Commendo me
dignitatibus vestris. Ex melsac Χ ΧΙ Oetohrin 1518.
Hine etiam {πιὰ} primum potero ne absolvamı.
N. Coppnic.
7” . . eye ee. ΟΝ » ) ΓΝ el
V’eneralibus et spertabilihus Dominis prelatis ano |
hıne , . . . oo. sarıDus HU
Capitulo eeclesie Parmiensis, dominis et muatorib
plurimum obseruundis.
144 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
2. An den Bischof Mauritius Ferber
d. d. Frauenburg 29. Februar 1524.
Nach dem Original in der Universitätsbibliothek zu Upsala.
Reuerendissime in Christo pater et domine
domine gratiose.
Cum olim tempore belli Venerabilis dominus hinricus Snel-
lenberg a domino Renoldo Velstet de pecuniis mihi debitis marcas
centum recepisset et non longe post soluisset ex iis marcas ΧΟ:
remansit mihi in marcas X obligatus, quas ad freynentem repe-
titionem hactenus consequi non possum, sed remittens me semper
ad proximam proventuum distributionem soluere promisit. Cunı
igitur transactis aliquot mensibus contigisset ut me presente
Venerabilis dominus administrator quandam pecunie partem ad-
numerasset illi, requisivi eum ut ex ea mihi tune feeisset solutio-
nem seeundum promissa offerens me quitaturum nune illum manu
propria. Tune iterum nona exceptione me frandauit, coägitque
ut prius chirographum eius a Rinaldo Veltstete recuperarem.
Nune adveniente heri Venerabili domino administratore cf corpora
prebendarum distribuente requisivi illum eum chirographo suo nec
sic profeci. Dieente illo quod plane volet (sie, habere pecuniam
auam a domino administratori sie et si quid mihi debeat. hoc
per viam iuris et indicis oflieium peterem. postyuamı ergo video
aliter fieri non posse atyque pro dilatione odium pro gratifieatione
ludihria retribui, coactus sequi eonsilium eius, quo me distrahere
eogitat vel defrandare si posset reeurro ad Reuerendissimam d.
vestram et rogo et supplico —- dignetur mihi deeernere arrestum
fruetunm sui beneficii donee mihi satisfiat vel yuomodolibet aliter
prouidere sua benignitate ut yuod meum est conseyui possem.
Servitia nea cum omni promptitudine R. ἃ. vestre devoveo quanı
BRIEFE. 145
divina elementia longevanı eonservet in omni prosperitate et feliei
gubernatione.
Ex Frauenburg. feria 2 post oeuli. Anno domini MDAXHI.
E. R. D. V.
Nic. Coppernic.
Itererendissimo in Christo patri et domino domino Maurito,
dei gratia Episcopo Varmiensi, domino suo plurimum ob-
seruando alqne grattoso.
3. An den Domherrn Wapowski zu Krakau
d. d. »ex Varmia«” 3. Juni 1524.
Nach dem Abdrucke in Coperniei opera ed. Varsav. p. 575 806]
Reverendo Domino Bernhardo Wapowski,
(antori et Canonieo Eeelesiae Cracoviensis et
Ss. R. Maiestatis Polouiae Seeretario.
Cum pridem ad me mitteres, optime Bernlarde, Johannis
Werneri ** Nurembergensis editum de ποία octavae sphaerae opus-
» Warwmia, der lateinische Name für Ermland, wird häufig auch für
den Bischofßssitz Frauenburg gebraucht.
** Johaunes Werner, geb. 1465 zu Nürnberg, lebte, nachdem er 1493—149>
auf der Universität zu Rom sich ausgebildet hatte, als Geistlicher in seiner
Vaterstadt bis zu seinem im Jahre 1528 erfolgten Tode. Apelt (Reform der
Sternkunde 8. 66; rühınt ihn als guten Himmelsbeobachter und vorzüglichen
Geometer, der auch eine tiefere Einsicht in die höhere Geometrie besessen.
Dusjenige Werk Werner's, iiber welches Gopernicus in dem Briefe an Wa-
powski seine Ansicht ausspricht, erschien im Jahre 1522 zu Nürnberg unter
dem Titel: Libellus super viginti duobus elewentis conicis. Comentarius in
undecim wodos conficiendi opus problematis quod cubi duplicatio dieitur.
Dionysiodori problema, quo data sphaera plano sub data ratione secatur.
De motu vetavae sphaerae tractatus duo ut et summaria enarratio the-
vrieae motus vetavae Sphacrae.
{, 10
146 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUN.
culum, απο a multis laudari ducebas: petit ex me Venerabili-
tas tua, ut ei nostram quoque sententiam de illo significaremus.
Quod certo tanto libentius fecissem, quanto honestius et revera a
me quoque eommendari potuisset, nisi quod studium hominis et
eonatun laudarem, et {πο admonmuit Aristoteles, non solum 118,
qui bene locuti sunt, gratificandum esse philosophis, sed etiam
non reete locutis, quandoquidem non parum saepe contulit etiam
devia notasse viam reetam seqni volentibus. Caeterum ad modieun
utilis est reprehensio, eonfertque parum. quia et impudentis in-
genii est, momum potius agere velle, quam po&ätam. Proinde
etiam vereor, ne mili ruccenseat aliquis; si alium reprehendanı.
quamdiu ipse non profero meliora. Itaque volebam illa ut sunt,
dimittere eurae aliorum, atque sit Venerabilitatis tuae ut libenter
nostra acciperet in summa responsum fuisse. Verum cum anim-
advertam, aliud esse mordere et lacessere quemquam, aliud
castigare et revocare errantem, quemadmodum vieissin laudare
alind est, quam adulari et agere parasitum: non invenio, cur
desiderio tuo obsequi non deberem, aut quod harım rerum studio
et diligentiae, qua praecipue polles. derogare viderer. Ac perinde
ne etiam temere videar reprehendere hominem, conabor quamı
aptissime ostendere. in quibus ille de motn sphaerae fixarım
stellarum erraverit. neque eonveniat eius traditio, quod forsitan
ad certiorem eins rei capessendam rationem non parum etiam
condueat.
Primum igitur fefellit eum supputatio temporum, quod existi-
inaverit annum secundum Antonini Pii, quo Cl. Ptolemaens ob-
servata a se fixa sidera in ordinem eonstituit, fuisse a nativitate
Christi anno centerimo quinquagesimo. eum fuerit seeundum veri-
tatenı anıus 139. Ptolemaeus enim 11}. III Magnae Construetionis
cap. I observatum autumni aequinoetinm ab Alexandri Magni morte
anno 463 ait fuisse Antonini anno tertio. A morte vero Alex-
andri ad Christi nativitaten numerantur anni pariles Aegyptii 323
et 130 dies. Nam a prineipio regni Nabonassari ad Christi nati-
BRIEFE. 147
vitatem supputant anuos pariles 747 et dies 130. De quo non
video dubitare neyque auctorem hune. ut apparet prop. 22, nisi
quad additur dies unus seceundum canones Alphonsinos. idque ideo.
quod Ptolemaeus incipit a meridie primi εἶθ] Calendis, non pridie
Cal.. primi mensis ΤΊ, apud Acgyptios. annos Nabonassarios et
Alexandri Magni, Alphonsus autem a wmeridie ultimi diei prae-
eedentis. quemadmodum nos a meridie ultimi diei mensis Decen-
bris annos Christi supputamus. A Nabonassaro autem ad excersun
Alexandri Magni Ptolemaeus eodem Hib. cap. S numerat annos
424. Cui astipulatur Censorinus de die natali ad C. Cornelium
seribens, auetoritate Δ]. Varronis. Relinquntur ergo ex anmis 747
et 130 diebus 323 anni et 130 dies, videliecet ab Alexandri morte
ad Christi nativitatem. atque hine ad Ptolemaei observationem
iam dietam anni pariles 139 dies 303. Ergo observatum a Pto-
lemaco aequinoctiun hoc autumni coustat fuisse a nativitate
Domini annorum parilium 140, nona «die mensis Athyr; Romano-
rum vero annorum 130, id est die 25 septembris Antonini tertio.
Rursus iden Ptolemaeus libro V Magnae Construetionis cap. 3
in observatione solis et lunae, anno seeundo Antonin, supputat
annos Nabonassarios 385 et 203 (dies. Fuissent ergo a Christi
nativitate anni transacti pariles 138 et 73 dies. Exinde, post
dies fortassis 54, 14 nempe Pharmuti, nono quo Ptolemacus sidus
Basiliseum observavit, erat a nativitate Christi Romanorum annus
139, 22 dies Februarii. Atque hie Antonini annus sceeundus,
yuem putat auctor iste 150 fuisse: fefellit igitur ipsum supra Il
annos. Adhue autem si quis dubitet et his non contentus eupiat
etiam huius rei capere experimentnin, weminisse debet, tempus
esse numerum sive mensuram motus eoeli secundum prins οἵ
pusterius, hine etenim anni, menses, dies et horae nobis eunstant.
Mensura auteın et menswn vieissim se habent, relativa sunt enim.
Porro eanones Ptolemaei euın essent adhue ex recenter a se ob-
servatis conditi, eredibile non est, errorem aliquem ab his sensu
pereeptibilem vel diserepantiam eos continere, quominus suis
10*
148 1. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
prineipiis, quibus incumbunt, non congruerent. Quae cunı ita
sint, si loca solis et lunae circa Basiliscum, organis astrolabieis
inventa a Ptolemaeo anno secundo Antonini, 9 diebus Pharmuthi
mensis, 5 horis et dimidia a meridie transactis, per tabulas iprius
inquirendo numeret, non inveniet ea postsannos Christi 149, sed
post 135 amnos, 88 dies et horas θ᾽... quae sunt Nabonassari
885 anni et horae 5'/,. Ita iam error iste manifestus est, qui
illius inquisitionem de motu octavae sphaerae plerumque infeeit,
ubi temporum facit mentionem. Alius error non minor praecedente
est in ipsa eins hypothesi, in qua existimat, 400 annis ante Pto-
lemaeum, acynali tantummodo motu non errantia sidera fuisse
mutata; quae ut apertiora magisque perspieua fiant, quae inferius
dieentur, animadvertenda puto.
Scientia stellarum est ex eorum numero, quae praepostere
cognoseuntur a nobis quam secundum naturam. Quemadınodunı
verbi gratia: prius natura uovit, viciniores esse terrae planetas,
quam fixa sidera; deinde, quod sequitur, ut minus vibrantes ap-
parcant nobis, est contraria; antea visi sumt non sciufillare, et
exinde eognitum propinquiores esse terrae. Ita pariformiter prius
deprehensum est a nobis inaequales videri stellarum motus, postea
epieyclos esse exeentriecos aliosve eireulos, quibus ita ferantur,
ratioeinamur. Atque ideo dietum id esse velim, quod oportuerit
priscos illos philosophos primum loca stellarum instramentorum
artificio notare cum temporum intervallis et ea tanyuam manu-
ductione quadam, ne infinita quaestio de motu cocli remaneret,
rationem aliquam de eis certanı percunetari, qnam tune visi sun
invenisse, quoniam consideratis visis, quae stellarum loeis asti-
pulatione quadam ommibus eonveniret. Ita etiam de motu oetavae
sphaerae se habet, quem prisei mathematici ob nimiam eius tar-
ditateım nobis ad plemmm tradere non potuerunt, sed vestigia eorum
sequenda sunt investigare eum volentibus et eorum considera-
tionibus tanquam testamento relietis inhaerendum. Quod si sensui
inhaerens putaverit illis non eredendum in hoe. eerte huie elausa
BRIEFE. 119
ext iamma huins arfis. ct ante ostium reeubans acgrotantium
sonmia de motu octavac sphaerae somniabit, et merito, utpote
qui per eorum calummiam existimaverit suac hallueinationi sub-
veniendum. Constat autem illos summa diligentia et solerti in-
genio illa omnia observasse. qui multa et pracclara inventa οἱ
admiratione «digna nobis reliquernunt. Quamobrem persuadere mihi
haudquaquam possum. in aceipiendis stellarum locis cos errasse
vel in quarta, νοὶ in quinta, sive efiam sexta parte unius gradus,
ut hie auetor existimat, de quo postea latius.
IMud quoque praetermittendum non est, in omni motu sidereo,
eui diversitas inest, totam revolutionem ante ommia desiderari. in
qua intelligatur omnes motus apparentes differentius pertransivisse.
Diversitas nempe apparens in moftu est, quac impedit, ut per
partes tota revolutio et aequalitas motus metiri porsit. Sed sicut
in inquisitione eursus Iunaris Ptolemaeus et ante eum Hipparchus
Rhodius magna ingenii sagaeitate eonsideravernnt, oportere esse
qnatuor monienta in revolutione diversitafis, opposita sihi per
diametros utputa extremae velocitatis et tarditatis, ac utrobique
per transversum amborun acqualitatum mediantium, quadrifariam
secantia eireulum, fitque, ut in primo quadrante veloeissimus de-
ereseat motus, in altero «diminuatur medius, ac rursum cerescat
tardissimus in tertio quadrante, acqunalis in quarto. Qua industria
seire potnerunt ex observatis inspectisque lunae motibus, in qua
eireuli portione quolibet tempore verteretur, ac proinde eum similis
motus rediisset, intellexerunt iam factam inaeqnalitatis cireuitionem,
quam hoc latius Ptolemacus lih. IV Magnae Constructionis expli-
eavit. Quod etiam in inquisitione motus octavae sphaerae erat
observandum. Sed nimia eius ut dixi tarditas, quae in annorum
millibus nondum in se reversur inaequalitatis ımotus satis constat,
non sinit id statim absolvere, quae multas hominum actates cx-
cedit; possibile est tamen, conieetura "rationabili ad id perveniri
posse, adiutor etiam nune aliquibus observationibus post Ptole-
maeum adauctis, quae in candem congruerint rationem. Nam
150 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
quae determinata sunt. infinitam rationem habere non possunt,
quoniam, si per tria puneta non secundunm lincam reetam ut tres
Iunae eelipses. tres Aeronychit data eireumferentia ducatur, non
lieebit aliam superinducere, quae maior vel minor fnerit prius
transmissa. Sed de his ahas, ut revertar ad id, unde digressus
sum.
Videndum igitur nobis nune est. an reete se habeat. quod
dieit anetor. Non errantia sidera 100 ante Ptolemacum annik.
acquali solunmodo motu fuisse mutata. Porro, ne verborum signi-
fieatione fallamur. acqualem accipio motum. quem et medioerem
dieere solemus: quod sit inter tardissimun et coneitatixssimum
medius aritlmetica wmedietate.. Ne eireumveniat nos. quod in
eorollario primo septimae propositionis dieit: tardiorem esse motum
fiarum siderum. ubi penes suam hypothesin acqualen ponit,
eaeterum velociorem. proinde ac si nungnam fnturus sit tardior.
In quibus haud seio an sibi ipsi eonstet multo tardiorem portea
adducens. Assumit autem acqnalitatis argumentum ex uniformi-
tate, qua fixa sidera tantisper a primis stellarum fixarım obser-
vatoribus Aristarcho et Timochare usque ad Ptolemacum. ac per
acqualia temporum intervalla. utpote per singulos annorum een-
tenarios. singulos proxime gradus pertransierunt. [Ὁ apud Ptole-
macum satis apparet repetitum ab anetore prop. 7. Sed hie
tantus mathematiens existens non advertit. quod nullatenus esse
potest. nt circa momenta acqualitatis. hoc est seetiones eireulorum
eelipsac 10mae sphacrae et trepidationis. ut ille notat. uniformior
apparcat stellarum motus quam alibi. quoniam eontrarinm eins
sequi neeesse sit. ut tune maxime varius appareat. minime vero
quando velocissimus vel tardissimus est motus apparens. Quod
vel e sua ipsius hypothesi et constructione debebat animadvertere.
et tabulis inde eontextis praesertim ultfimo eanone, quem ad revo-
Iutionem totius aequalitatis sive trepidationis exemplifieavit. ubi
a dueentis annis ante nativitatem Christi. seeundum praceedentem
supputationem. in primo annorum eentenario reperitur motus ap-
BRIEFE. 151
parens scrupul. primorum 19 duntaxat unius gradus. In altero
sentenario serupula prima 97. Deinde ab ipea nativitate Christi
per primum annorum centenarium transmutatac fuissent stellae
gradus 1 οἱ deeima fere et paulo minus sextante unins gradus
se invicem excedant motus sub acqualibus temporum spatiis.
Quod si coniungas ducentorum annorum utrobique motum, deficiet
in primo intervallo a duobus gradibns plus quam qninta parte
anius. In secundo autem superaddet prope unius quadranten;
sieque rursus sub acqualibus temporibus exeedet motus sequens
praccedentem in dimidio gradu ex parte quinta deeima fere, eum
antea centesimo quoque anno singulor pertransivisse gradus stellas
fixar Ptolemaeo eredens detulisset. E eontrario vero eadem lege
assumptorum a se eireulorun in veloeissimo motu oetavae sphacrae
contingit, ut in 400 annis vix unius scrupuli differentia in motu
-apparente repcriatur, quem videre lieet ab anno Christi 600 usque
ad 1000 in eodem eanone. Similiter et in tardissimo, ut a 2000
annis in subsequentes 100. Et ratio diversitatis est, quia, ut
dietum est superius, in uno hemieyelo trepidationis a summa vide-
licet tarditate ad summam veloeitatem accreseit semper aliquid
motu apparenti, ac in altero semicirculo, qui a summa velocitate
ad tarditatem summam computatus, contrario deereseit motus, qui
antea creverat; fityue summa augmentatio et (diminutio ἱπροσταφη-
pssı; in punctis acqualitatis ὁ diametro oppositis sieut in sole.
Adeo ut in motu apparente non sit opus reperire motus aequales
in duobus continuis temporum spatiis aequalibus, quorum alter
altero maior sit aut minor, nisi circa velocitatis et tarditatir ex-
tremitates, ubi duntaxat ultro eitroque aeqnales circumterentias
pertranseunt temporis aequalitate, atque incipientes vel desinentes
augeri vel minui, mutua tune compensatione sese coäquant. Nulla
ergo ratione convenit medium fuisse nıotum eum, qui in 400 annis
ante Ptolemaeum, sed tardissimum potius, cum etianı non videam,
cur alium divinemus tardiorem, de qua nullam coniecturam habere
hactenus potuimus, cum ante Timocharem nulla stellarum fixarum
152 1. SCHRIFTEN VON COPERNICUS.
annotatio faeta sit, quae ad nos usque pervenisset, sed neque ad
Ptolemacum ‘res miserrima, astronomicas observationcs, quas nos
habemus, ineipere a Timocharide, qui annis 30 post Alexandrunı
vixit. Cumgque velocissimus etiam motus iam praeterierit, con-
sequens ert, in altero a Ptolemaco semieireulo iam non esse, in
quo diminnitur motus, euius οἴ non mordlica pars praeterierit.
Itaque mirum videri non debet, quod non potuerit hisce suis as-
sumptionibus propius aceedere ad ca, quae sunt ab antiquis anno-
tata. putaveritque eos errasse in «marta vel quinta parte unius
gradus, sive etiamnum dimidia et amplius, cum tamen in nulla
parte Ptolemaeus maiorem videtur adhibuisse diligentiam, quam
ut nobis non errantinm stellarum motum sine vitio traderet. atten-
dens, quod non nisi medien eius partieula sibi fuisset concensa,
qua universum illum eirewitum eonieeturus esset, ubi error quan-
tumlibet insensibilis interveniens, in tota illa vastitate insignies-
nimium poterat evenire. Ideoque Timochari Alexandrino Aristar-
ehum adiunxisse videtur coactaneum et Menelao Romano Agrippam
Bithynieum, ut sie etiam in tanta locorum distantia illis consen-
tientibus eertissima haberet et indubitata testimonia, quoninus ere-
dibile sit, eos vel Ptolemaeum in tanto errasse, qui multa alia
et diffieiliora ad extremum, ut aiunt, unguem deprehendere po-
tuerunt. Nullo demum loco ineptior est quam in 22. propositione
et praesertim corollario eiusdem, dum opus hoc suum eomnen-
dare volens, taxat Timocharem circa duas stellas. utputa Aristam
Virginis et eam. quae ex tribus in fronte Scorpii borealior est;
quoniam supputatio sua in illo defieiat, in hac autem abundet,
ubi nimis pueriliter hallueinatur. Cum non sit eadem utriusque
stellae distantia inter Timocharem et Ptolemacum eonsideratarum,
nempe gradus 4’, sub aequali fere temporis differentia, atque
numerus supputationis illius proinde idem proxime, nihilo tamen
magis advertit, quod gradus 1 sernpula addita loco stellae. quam
reperit Timocharis in secundo gradu, merito non posset supplere
6 gradus et serupul. 20, ubi Ptolemaeus ipsam invenit, et ὁ con-
BRIEFE. . 353
verso. Jdem numerus elevatus ex 26 grad. et 10 serupulis, Aristae
sceundum Ptolemaeum usque ad gradum 22'/, redire ut par est
non potuit, red reridebat in 22 gr. 32 κοῦ. Ita existimabat
illis defecisse ealenlum. quanto hie abundasset, tanquam ohserva-
tionibus hace ineidisset diversitas. vel quasi ex Athenis in Thebas
et a Thebis in Athenas cadem via non sit. Alioquin, si utrobique
vel addidisset vel subduxisset numerum. ut paritas rationis pustu-
labat, invenisset utrumaque eoden modo se habere. Adde etiam
quod revera non erant inter Tiimocharem et Ptolemaeum anni 443,
sed 432 solun, nt a principio deelaravi: proinde. breviori tem-
pore minorem esse numerum oportet, ut non solum in serupnlis 13,
scd in triente unius gradus, ab ohservato stellarum motu dissi-
debit. Ita errorem hune suum imposuit Timochari, vix evadente
Ptolemaeo. At «dun existimat, illorum adnotationibus non fidendum,
quod aliud restat, quam ut suis quoque observationibus minus
eredatur? Et hace de ınotu quoque deelinationis existimandunı sit,
involvit non ipsum nt ait trepidationibus, instruendo seeundam
hanc supra primam. Sed dissipato ipso iam fundamento,. necesse
est anperacdificata corruant infirmaque sint, ac minus sibi invicem
eohaerentia. Quid demum ipse de motu non errantium stellarum
sphaerae sentiam, quoniam alio loco destinata sunt, superfluum
putavi, et impertinens hie amplius immorari, cum satis sit, si
modo desiderio tuo satisfecerin, ut meam, quod a me exigebas,
de isto opuseulo habeas sententiam. Valeat Venerahilitas tua
faventissime.
Ex Varmia, 3. Junii, 1524.
Nicolaus Copernicus,
Die Existenz des vorstehend abgedruckten wichtigen Briefes war den
Zeitgenossen «des Copernicus bekannt. Starowolski hatte in seiner „vita Co-
pernici“ ausdrlicklich auf dieses Gutachten hingewiesen vgl. oben Seite 110).
151 I. SCHRIFTEN VON COPERNICTN.
Sehmerzlich bedauerte deshalb auch (Gassendi. dass ihm dieses Schriftstück
nicht zuzänglich gewesen sei. Er sagt in seiner „vita Nicolai Copernici” p. 49
ed. Paris. : ..... Praetereo. quue raria Copernieus per epistolas disserere
potwit: quarum dieitur satis maqgna copia Fuisse nuper prae manıhus pracrlaro
riro Imannt Broseio P’rofessort Astronomo in „Leademia Cracorienst. Isne ali-
quas ediderit, cum mihl non vonstet, desiderarim salten illam, quanı de Motu
Ortarac Sphaerae seripsisse Terber al Cantorem Cracoriensen Vapoutum,. ummn
setlteet er reterilus condiseipulis οὐ ἀπε οῖκ, j
Woher den Warschauer Herausgebern das vorstehende Gutachten, welchen
sie die Ueberschrift De Vctava Sphaera contra Wernerum gegeben
haben, zugänglich geworden ist, kanı zur Zeit nicht angegeben werden, da
die Warschauer Ausgabe geflissentlich ein jedes Citat vermeidet. llipler hat,
wie es scheint, auf ein Citat von Wiszniewski historya literatury polski)
VIII, 382 sich stützend, «die irrthiimliche Angabe gemacht 'Spieil. Copern.
p. 179, ex sei der Brief des Copernieus an Wapowski von Tycho Brahe ver-
öffentlicht werden. Wenigstens findet er sich nicht an den von Wiszniewski
eitirten Stellen, weder in der Schrift de cometa, noch auch Opp. edit. Franco-
furt. 1648 tom. 11. p. 137
4. An den Domherrn Felix Reich
d. d. ex Varmia octaua pasce”s. a.
Nach einer gleichzeitigen Abschrift im Staatsarchive zu Königsberg.
Venerabilis domine amiee earissime.
Non est parui momenti Iis, que suapte natura obseura caligine
preimuntur Lucem dare posse. cum Ομ fieri possit. ut quis reete
sentiat. quad antem sentit id eloqui non possit. tale quiddam et mihi
interdlum euenire vereor. Talis est autem de moneta prussiana ratio-
einatio propter varlamı ipsius commixtionem. ne dieam confusionen,
et ideo nihil miror si ea que seripsi non statim intelligantur ab om-
nibus. Tentabo igitur quod dominatio tua queritur intelleetum non
fuisse, reidere apertius. Inveninus. inquanı, quod τὰ dimidia
argenti emebatur mareis 1] et scotis VIIL quando tribus partibus
BRIEFE. Ion
argenti puri quarta pars eris miscebatur et ex dinmdia libra ipsius
massac solidos CA] faciebant. Quo igitur moneta huiusmeodi ha-
bnerit debitax eonditiones bone monete seeundam valoren et exti-
mationem. per ea. que kequuntur exaninando deelaratur hoe modo.
Cum enim dieimus in solidis EXIT libram 1... pendentibus. tres
quartas sine dodrantem argenti puri fuisse seeundum propositanı
rationem admixtionis. Sequifur quud in tertia parte huius sunme
et sunt solidi XAXXVI et tertia unius solidi sine denari erit
nna cx dietis qnartis argenti puri sive quarta pars librae y. Ergo
ri XXXVII solidos et tertiam partem solidi addas ΟΧΤῚ solidis
faciet Sammam solidorum CXLVIIIE et tertiam partem solidi pen-
ılentem lihrae unius bessem nam bes denotat duas tereias ali-
euius totius sient dodrans III quartas: sine pendentem libram ἡ
et sextam unius, quod idem est. quod II tertiaec. ΠΙῸ autem
interpretatus sum bessem per sol. ΧΧ ΝΠ, prout tota lihbra haece
nostra eontinet sol. XLVIIT et non habebam dieere uneias VII.
nam alia est in usu libra maxime apnd aromatarios quae partitur
in unelas. minor ista in quadrante. Igitur in dieta solidormm
sunma UXLIX ct tertia unius eompletur dimidia Tihra argenti
- puri. Nam cum ipsa pendeat duas tertias ΠΡΟ. si quartam
denpseris quam ratio admixti aeris deposeis et eqnipollet sexti
‚ste, parti totins librae, vemanet libra z. Habemus ergo valorem
monete huins libram dimidiam argenti purL in solidis CXLIX. sed
preeium eius solidis COXL. nempe ut dietum est mr. 1. seot. VIIT:
cedunt ergo dignitati seu estimationi solidi fere novem, et in uni-
versum pars quinta deeima proxime valoris, et sie puto id mani-
festum. Si preterea aliud quiddam diffieultatis emerserit. operam
meam pro posse offero. modo quid boni efficere possit. Vereor
autem nisi aliter fuerit provisum quam antea au peiora rem pro-
cessuram. non enim cessabunt hoc modo eudere monetan. Cur
enim cessabunt qui ex eo luerum, dammum vero nullum. expeetant
in quemeumque eventum. Intellexi Domino Agathiv referente de
eontributione tractari unde aceipio mihil hoc tempore futurum de
156 I. SCHRIFTEN VON COPERNICUN.
moneta. neue enim convenit ut duplici gravanıne onerentur sub-
diti. Itaque eontribuemus quiden. inoneta anten. iacebit, imo non
acehit. sed facienus adhuc peiorem et dabimus Regi Domino
Nostro srandem peeuniam id est paleas, grana autem ubi mane-
bunt?! Neseio. si non pulerins. magnificentius atque regalius
fuisset. dieam etiam miulto utilius. dimissa exactione, monetam
nune erexisse, et si non safir jd fuisset. posten ad contributionen
processisse. Nam si non fallor, maiorem profeetum et fructum
reportasset hace res. aucto censu publieo, nempe perpetuum illud
autem annuum solnmmode. Sed quidquid sit fateor me errare
posse. unum homimem unum ingenium habentem et non adver-
tentem vel ignorantem, que ab aliis perpenduntur utiliora. Cupio
d. tuam optime felieiterque valere, et faciat me Reverendissimo
domino nostro seruiliaqne mea commendata.
Ex Varmia, oetava pasce.
N. C(oppnic.)
(Felici Reich.)
Die vorstehend abgedruckte Briefecopie findet sich in dem oben Seite 30 ff.
beschriebenen Convolute von Schriftstücken über die Münze, welche sich Felix
Reich gesammelt hatte. Sie ist gleichfalls mit den dort öfter vorkommenden
Worten De moneta registrirt. Die Abschrift ist nicht von Felix Reich ge-
inacht, sondern von einer freinden Hand, welche auch die Anfangsbuchstaben
des Namens von Copernicus N C darunter gesetzt hat.
Nach dem Tode von Reich ist, wie oben bereits erwähnt ist, dessen
Sammlung von Schriftstücken über die Verbesserung der Preussischen Münze
an Copernicus gekoummen. Von Copernicus selbst ist später sein Namenszug
vollständig ausgeführt, indem er oppnie dem € hinzufügte,, ebenso hat er
die Adresse Feliei Reich hinzugeschrieben. In späterer Zeit ist der Na-
wmenszug mit anderer Tinte nochmals nachgezogen worden.
Der in solcher Weise nachträglich bezlanbigte Brief enthält einige wenige
Randbemerkungen und Verbesserungen ‘vielleicht vom Reich? , welche jedoch
nicht als Varianten aufgeführt, sondern in den Text übernommen sind.
Die Bestiunmung der Zeit, in welcher der Brict von Copernicus an Reich
BRIEFE. ‚is
geschrieben ist, kann nur zwischen den Jahren 1526 und 1528 schwanken;
es sind die Jahre, welchen auch die übrigen Schriftstlicke der Reich’schen
Sammlung angehören. Jedenfalls ist der Brief, wie Copernicus selbst im Ein-
gange hervorhebt, nach der Abfassung seiner Denkschrift iiber die Miinze
geschrieben, deren Erläuterung er ja bezweckt: ... „nihll miror, si eu, quae
scripsi, non statim intelligantur al omnibus. Tentabo igitur, quod dominativ
tus queritur, intellectum non fursse, reddere upertius.“
Nach dem Jahre 1525 scheint Felix Reich sich überhaupt nicht mehr
thätig bei den Miünzverhandlungen betheiligt zu haben. Bei den Elbinger Ver-
handlungen im Jahre 1530, welche schliesslich die Einigung mit dem Herzog-
thume schufen, war er nicht zugegen, obwohl er wegen seiner lüngeren Be-
schäftixung mit der Miinzfrage zugleich mit Copernicus von dem Bischofe
Mauritius Ferber zu dem Elbinger Landtage deputirt war. Dort erschienen
vielmehr, wie die Landtags-Recesse melden, als die Abgesandten des Erwlän-
dischen Bischofs „die Achtparen und Würdigen Doctor Nicolaus Koppernick
und Herr Alexander Schulteti, der Kirche zu Frauenburg 'Thumherren.“
5. An den Bischof lohannes Dantiscus *
d. d. 11. April 1533.
Nach dem Abdrucke in Coperniei opera ed. Varsav. p.
r
ΗΕ
Reverendissime in Christo Pater et Domino!
Percepi litteras Reverendissimae Dominationis Vestrae, ὁ yuibus
humanitatem, gratiam et favorem erga me R. D. Vrae satis in-
telligo: quae cum apud Ipsam obtinui, etiam apud alios yuos-
cumque bonos viros eadem propagare non dedignatur. Quod certe
non meis micritis, sed cognitae Reverendissimae Dominationis
* Johannes Flachsbinder, geb. 1495 zu Danzig, nannte sich, seit er
1517 durch Kaiser Maximilian 1 geadelt war, von Hoven oder de Curiis,
in seinem spätern Leben jedoch fast durchweg nach seinem Geburtsorte
Dautiscus. Er bestieg nach Beendigung seiner diplomatischen Laufbahn im
Jahre 1533 den Stuhl der Bischöfe von Culm, den er bis 1537 inne hatte.
Von 1537—154% war lohannes Dantiscus Bischof von Ernmiland.
ζ9 I. SCHRIFTEN VON COPERNICES.
Vestrae bonitati puto tribnendum. Utinam mihi possit aliyuande
emtingere. quibus haee pessum proiereri. Gaudeo certe plus
qnam diei potest. me tale Deominum et Fautorem invenisse.
Quod autem petit Reverendisszimma Dominatio Vestra. ut ad se 20.
hnins mensis ıne eonferrem. quod et libentissime facerem nou
levem eausaın habens tantum Amicum et Patronwn visitandi: id
taınen ınili imeidit infortunium. ut co tempore Dominum Felicem
et ine negzotia quaedam et causae necessarlae nos cogant in locv
inanere. Itaque, uti Reverendissima Dominatio Vestra boni con-
sulat absentiam tune meam, rogo. Sum alioquin accedere Reve-
rendissimam Doininationem Vestram. ut par est. paratissimus. et
eni plurima alia debeo facere quod placuerit, mode id Reveren-
dissima Dominatio Vestra aliv tempore mihi imsinuaverit. (Οὗ
lan non in petitis gratificari, sed magis jussa capessere me de-
bere fateor.
Ex Frauenburgz. Paraseeve Paschae. anno 1533.
E. R. D. Vrae
devotissimus
Nicolaus Copernicus.
Btererendissimo in Ohrtsto Patri, Domino Domino Toannı Ele-
lo Culmenst, Domino et Lautori suo plurimum obserrando.
6. An den Bischof lohannes Dantiscus
d. d. Frauenburg 8. Juni 1536.
Nach dem Abermeke in Copernici opera ed. Varsav. p. 581.
Reverendissime in Christo Pater et Domine
Domine (lJementissime!
Arcepi litteras Reverendissimae Dominationis Vestrae. huma-
BRIEFE. 159
nitatis plenas et gratine. quibus me adınonet illius familiaritatis
et gratiae, quam adlhue in inventute ον Reverendissima Domi-
natione Vestra contraxi; quam adhue tamqyuanı florentem apud se
dnrare intelligoe. Sieque ine inter suos familiares commmeno-
rando, invitare dignita est ad nuptias cognatae suaec. Equidem,
Reverendissime Domine., obtemperare debebam Reverendissimae
Dominationi Vestrae et aliquando me praesentare tanto meo Do-
mino et Patrono. XNune vero in negotio oecupatus, quod mihi
Reverendissimus Dominus Varmiensis imiunxit, abesse nequeo.
(Juapropter boni consulere dignetur istam absentiam mean, et
Servare autiquam illam de me oppinionem,. quamvis absente: cum
plus esse consuevit anımorum eoniunctio, quam etiam eorporum.
Reverendissimam Dominationem Vestram, in ommi felieitate. eui
servitia ımea commendo, perpetuo valere cupio.
Ex Frauenburg VII Juni. anno MDXXAVI.
Nicolaus Copernicus.
Rererendissimo in Christo Patri et Domino Domino loannt,
kpisecopo Culmensi, Domino suo Clementissimo.
7. An den Bischof lohannes Dantiscus
d. d. Frauenburg 9. August 1537.
Nach dem Facsimile in C'opernieci opera ed. Varsav.
Reverendissime in Christo Pater et Domine
)Domine Ulementissime!
Opportunitas nuntii Reverendissimae Dominationis Vestrae
inihi oblata admonnit ine. nt etiam mearum aliquid litterarum ad
Renerendissimam dominationem vestram darem. Accepi his diebus
160 Il. SCHRIFTEN VON COPERNICUS,
ex Vratislavia novitates qnas mitto Reverendissimae dominatiom
vestrae, etsi verear, lanı antiquas esse apud eandem dominationem
vestram, eo quod Hitterae datac fuerint XXVIT Juni. Priuatim
vero seribitur mihi. Litteras venisse ex curia Regie Majestatis
ferdinandi. hee eontineutes quod rex persarum instinetu Cesaris.
pape et Regis Lusitanie magmis auxiliis Turkam inuestat ut relicta
Italia eum expeditione retrocedere cogatur. Inter Regen gallie
et Cesarem pacem firmatam αἰ data relicta ducis Mediolani
eum ipso Ducatu filio regis Gallorum. Nostri. id est regis Fer-
dinandi. apud Cassouiam rem beue gerunt, eo capto qui per
proditionem Cassoniamm eeperat. imultis ex hostibus trueidatis.
Capta etiam αὐτὸ munitissima, unde onmis (assouiae ealamitas
orta est. Boemi et Moraui iam sunt in itinere similiter Slesite
passim vadunt in vngariam, qui forsau dante Deo Cassoniam et
alia reeuperabunt: Dieunt etiam apud nos quod Weyda petit von-
eordiam eertis eonditionibus propositis que an aceeptabuntur igno-
ranııs adhue. Kt hee in litteris. que sieut aceepi trado Reueren
dissime Domination vestre, Cui servitia men ae me ipsun deuoueo
κι Frauenburg. IX Augusti 1997.
devotisstiuts
Nicolaus Copernicus.
Vererendrissimo ἐκ Christo ΩΣ et domina domino lounnt,
det gratia Episcopo Culmens! ae Ponusaniensis ecelesia
almintstrator: Domino 0 elementlissime
BRIEFE. 161
8. An den Bischof lohannes Dantiscus
d. d. Frauenburg 25. April 1538.
Nach dem Original in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala.
Reuerendissime in Christo pater et domine Domine Clemen-
tissime. In negocio illo Canonicatuum, quod mihi commisit R.
d. vestra (accepto et communicato consilio cum R. d. Culmensi)
visum est non satis maturum esse: vt ad Capitulum referatur
nisi prius causa Cantoris que superuenit, decidatur, quo facto
ad illam proponendam dabitur melior occasio: nisi interim aliud
deliberauerit Reuerendissima dominatio vestra. Cui servitia mea
cupio esse commendata.
Ex Frueburgo quinta pasche 1538.
E. R. d. vestrae
Deuotissimus
Nicolaus Copnicus.
Reuerendissimo in Christo patri et domino Domino Ioanni
Dei gratia Episcopo Varmiensi domino meo Clementissimo
ac plurimum obseruando.
9. An den Bischof lohannes Dantiscus
d. d. »ex Gynopoli«* 2. December 1538.
Nach dem Abdruck in Copernici opera ed. Varsav. p. 586.
Reverendissime in Christo Pater et Domine Domine
Clementissime, mihique et omnibus observandel
Adhortationem R. Ὁ. Vrae paternam satis et plus quam
* Nach Sitte der Humanisten, Eigennamen, wo es irgend möglich war, zu
gräcisiren, liebte es auch Copernicus, Frauenburg in Gynopolis umzu-
Π. 11
162 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
paternam agnosco; quam etiam intimo corde suscepi. Et quamvis
prioris illius, quam R. D. Vra prius in genere habuit, minime
oblitus: facere volebam quod monebat; quia tamen non erat facile
familiam necessariam ac probam protinus invenire, propositum
οὐδὲ nihilominus intra festa Paschae illi rei finem dare. Jam
vero ne R. Ὁ. Vra opinetur, me perendinationis affectare prae-
textus, restrinxi terminum ad unum mensem, hoc est usque ad
festa Natalia; neque enim brevior esse potuit, ut R. D. Vra per-
pendere potest. Cupio enim pro posse cavere, ne sim offendiculo
bonis actis, quanto minus ΒΗ. D. Vrae, quae meruit, ut a ne
revereatur, honoretur et plurimum ametur; cui me cum omnibus
facultatibus meis devoveo.
Ex Gynopoli, secunda Decembris 1538.
E. R. D. Vrae
obedientissimus
Nicolaus Copernicus.
Reverendissimo ın Christo Patri et Domino Domino Ioannti,
Dei gratia Episcopo Varmiensi, Domino suo Clementissimo.
wandeln. Es hat sich noch ein zweiter Brief mit der Ortsbezeichnung „Gyno-
polis“ erhalten, der Seite 161 abgedruckte Brief an Dantiscus d. d. 28. Septem-
ber 1539, woselbst Copernicus ausserdem noch das Jahr nach der Olympiaden-
Rechnung angegeben hat.
Auch in seinem grossen Werke de revolutionibus orbium caelestium hatte
Copernicus an einigen Stellen Frauenburg mit der gräcisirten Form bezeich-
nen wollen. So findet sich in dem Original-Manuskripte — wie wir durch
die Thorner Säcular-Ausgabe erfahren — Ill, 13 „Frueburgo, quam Gyno-
polin dicere possumus;" IV, 7 „quoniam Gynopolis, quae vulgo
Frueburgum dicitur;“ IV, 16 »Gynopoli accepimus. «
In der editio princeps sind die angeführten drei Stellen sämmtlich um-
geändert. III, 13 hat Osiander den Relativsatz einfach weggelassen, IV, 7
und IV, 16 Frueburgum für (Gynopolis substituirt. — Ursprünglich hatte Co-
pernicus übrigens an der erstangeführten Stelle IIl, 13 Frueburgum gar
nicht gebraucht, sondern dafür Warmia gesetzt; auch für Gynopolis hatte
er anfangs Gynaetia geschrieben.
BRIEFE. 163
10. An den Bischof lohannes Dantiscus
d. d. Frauenburg 11. lanuar 1539.
Nach dem Abdrucke in Copernici opera ed. Varsav. p. 592.
Reverendissime in Christo Pater et Domine
Domine Clementissime!
Feci iam, quod nullo iure omittere debui vel potui, in quo
spero monitis R. D. V. a me satis esse factum. Caeterum quod
scire ex me petit, quanto tempore vixerit felicis recordationis
quondam Lucas a Waczelrodt, R. D. V. praedecessor, avunculus
meus: vixit annos 64, menses 5; in episcopatu annis 23; obiit
penultima Martii, anno Christi 1522. In quo illa generatio finem
accepit, cuius insignia in antiquis monumentis et multis operibus
extant Torunii. Commendo iam obedientiam meam R. D. Vrae.
Ex Frauenburg, 11. Januarii, anno 1539.
E. R. D. Vrae
obsequentissimus
Nicolaus Copernicus.
Reverendissimo in Christo Patri et Domimo Domino loanni,
Dei gratia Episcopo Varmiensi, Domino suo clementissimo.
11. An den Bischof lohannes Dantiscus
d.d. Frauenburg 3. März 1539.
Nach dem Abdrucke in der Biblioteka Warszawska 1857.
Reverendissime in Christo Pater et Domine
Domine elementissime.
Heri bonae memoriae Felix Custos et Canonicus ex huma-
nis factus traditus est sepulturae. Canonicatum et praebendam ᾿
11*
164 , 1. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
vacantem pro Domino Raphaele Conopat procuratorio nomine ac-
ceptavi, et de ea promoveri, ipsamque illi conferri feci, secundum
formam literarum apostolicarum vigore 'nominationis. serenissimae
Reginae Poloniae. Quod supra est Reverendissima Dominatio
Vestra dignetur consensum suum praebere, cumque Capitulo suo
significare, ut detur illi vel mihi Procuratori possessio vacantis
praebendae. In quo Reverendissima Dominatio Vestra ad rem
litterarum apostolicarum faciet, Domino vero Palatino Pomeraniae
eiusque filio et mihi gratiam singularem, quam erga Reverendis-
simam Dominationen Vestram studebimus promereri. Ex Frauen-
burg, III. Martii ἃ. MDXXXIX.
Servitor
Nicolaus Copernic.
Reverendissimo ın Christo Patri et Domino Domino lIoannı,
Dei gratia Episcopo Varmiensi, Domino meo clementissimo.
12. An den Bischof lohannes Dantiscus
d. d. Frauenburg 11. März 1539.
Nach dem Abdruck in Copernici opera ed. Varsav. p. 588.
Reverendissime in Christo Pater et Domine
Domine Clementissime!
Hodie annuente et consentiente R. D. Vra obtinui a Capi-
tulo possessionenn Canonicatus et Pracbendae, vacantium per
obitum bonae memoriae Felieis pro Domino Raphatle a Conopat,
pro quo ago gratias R. D. Vrae, neque Jdubito quin ipse Raphadl
recognoscet hance benevolentiam R. D. Vrae una cum Domino
Palatino Pomeraniae patrono suo, uti par est. Cupio et ago me
BRIEFE. 165
commendatum esse eximie R. D. Vrae, cui servitia mea de-
voveo.
Ex Frauenburg, 11. Martii 1539.
E. ἢ. Ὁ. Vrae
obsequentissimus
Nicolaus Copernicus.
Reverendissimo in Christo Patri et Domino Domino Ioanni,
Dei gratia Episcopo Varmiensi, Domino suo Clementissimo.
13. An den Bischof lohannes Dantiscus
d.d. »ex Gynopoli« 28. September 1539.
Nach dem Abdruck in der Biblioteka Warszawska. 1869.
Reverendissime in Christo pater et domine, domine clemen-
tissime. Petiit nuper ex me Reverendissima Dominatio vestra :
ut epitaphium quondam Lucae episcopi, antecessoris Reverendis-
simae Dominationis vestrae, avunculi mei, quod olim a se factum
mihi miserat, remitterem Reverendissimae Dominationi vestrae.
Mitto igitur eius exemplum, quoniam de manu propria Reveren-
dissimae Dominationis vestrae apud me non exstat. Doleo equidem
quod ad usum destinatum non pervenerit: cum iam antea aliud
quoddam sepulcro fuisset insculptum, parum habens odoris s8apo-
risque minus. Sed quod procuratum sic erat et paratum illi
adhuc in humanis volenti. Cupio et precor Reverendissimae Do-
minationi vestrae longaevam valetudinem ad inerementum eccle-
siae suae et suorum consolationem. (ui servitia mea devoveo.
Ex Gynopoli XXVIII Septembris olymp. 579 anno primo.
Episcopalis Reverendissimae Dominationis vestrae
devotissimus
Nicolaus Copernicus.
Reverendissimo in Christo patri et domino, Domino Ioannı
Dei gratia Episcopo Varmiensi, domino suo clementissimo.
166 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
14. An den Herzog Albrecht von Preussen
d. d. Frauenburg 15. Juni 1541.
Nach dem Original im Staatsarchiv zu Königsberg.
Durchlauchter vnnd hochgeborner furst genediger herre.
meyne vlessige vnd gutwillige dinste sein E. f. G. alle zceit be-
reith E. f. G. auff ewer briff vnd schreibe tw ich wissen vnd
ezuerkennen Nach dem ich ann koniglicher Maiestät zcu polen
Doctori Joanni benedicto geschreben habe, meinen besten vleis
nach zcu erkundigen wie dem Erentvesten vnd gestrengen herrn
Georgio von kunhaim E. f.‘d. amthman in seiner Swacheit mochte
geholfen werden. hett mich verhofft es solde mit demselbigen
briffsboten antworth gefallen sein. Szo hab ich bis her vom
obgenanten doctor keinen briff vborkomen. das mich wundert.
Habe ich E. f. G. der sachen halben nichts eingentlichs wissen
Σοῦ schreiben. Byn noch derhalben gesint mit zcufelliger bot-
schafft dem selbiger doctor widdrrmb zceu schreiben in der sel-
bigen sachen, alz dan was ich von em erfaren werde wil ich an
verzcog zcu stellen E. f. g. der ich meine vlessige vnd vnver-
drossene dinste thu demutiglich bevolen.
Datum Frauenburg XV. Junii 1541.
E.f.d.
stetiger dyner
Nicolaus Copnicus.
Dem durchlautigen und hochgebornen von gots genoden
Albrechten Margrauen σοι brandemburg In preussen end
wenden hertzog burggrofen zcu Norenberg und fursten zcu
Rugen, meinem gnedigisten herrnn.
BRIEFE. 167
15. An den Herzog Albrecht von Preussen
d. d. Frauenburg 21. Juni 1541.
Nach dem Original im Staatsarchiv zu Königsberg.
Durchlautiger hochgeborner furst genediger herr. Ich hab
gestern ersten vom koniglicher Majestät zcu polen doctori joanni
benedicto ein briff vnd auff mein schreben von wegen des eren-
vesten Georgen kunhaim hauptnıan zcu Tapiau etc. antwort vbir-
komen. Die weil aber ann das nichts von andern besonderlichen
addir fremden sachen berurth wirt, hab ich E. f. g. denselbigen
hauptbriff zcu gestaldt, aus welchem Εἰ. f. g. des selbigen doctoris
rath vnd dunken wirdt vernehmen. wvst ich doneben was bessers
zcu zcuschissen do mit dem gutten herren E. f. g. amptsmann
beholflig sein zcu seiner gesundheit erstatunge, solten mir kein
arbeit mue vnd surge Εἰ. f. g. zcuwolgefallen deren ich mich thue
vleissig bevehlen vordrislich sein. Datum frauenburg am XXI
Junij Im MDXLI iore.
E. f. D.
underteniger diner Nicolaus Copnicus.
Dem Durchlauchtigen und hochgeborn fursten von Gots
gnoden Albrechten Margrauenn zcu brandenburg zcu preus-
sen vond wenden herzcogen burgrefen zcu Norimberg vnd
Ffursten zcu Rugen meinem gnedigstn herren.
168 I. SCHRIFTEN VON COPPEERNICUS.
16. An den Bischof lohannes Dantiscus
d. d. Frauenburg 27. Juni 1541.
Nach dem Original in der Kgl. Bibliothek zu Berlin.
Reuerendissime in Christo pater et domine Domine clemen-
tissime. accepi litteras Reuerendissime dominationis vestre hu-
manissimas et admodum familiares, quibuscum etiam non dedi-
gnata est mittere ad lectorem librorum meorum epigramma elegans
sane et ad rem, non meis meritis sed Reuerendissime dominationis
vestre benevolentia singulari, qua studiosos prosequi solet. Ipsum
igitur Reuerendissime dominationis vestre titulum operi meo in
fastigio praeponam, si modo dignum sit opus, quod a Reueren-
dissima dominatione vestra exornari tantopere mereatur, quod
tamen dictitant me doctiores esse aliquid, quibus obsequi decet.
Ego vero singularem benevolentiam et affectum erga me paternum,
quo me prosequi non cessat Reuerendissima dominatio vestra,
quantum in me est promereri, eique in omnibus quibus possum,
γῇ debeo seruire et obsequi cupio.
Ex Frauenburg XXVI. Junii 1541.
E. R. d. v.
obsequentissimus
Nicolaus Copnicus.
Reuerendissimo in Christo patri et domino Domino lIoanni
dei gratia Episcopo Varmiensi domino meo clementissimo.
E.
Das Sendschreiben von Coppernicus
an Bernh. Wapowski gegen Joh. Werner’s Schrift
„de motu octavae sphaerae“
in gereinigter Textes-Recension.
Vorbemerkung.
Das Gutachten, welches Coppernicus auf Ansuchen seines Jugend-
Freundes und einstigen Studien-Genossen, des Krakauer Domherrn
Bernh. Wapowski, tiber die Schrift eines gleichzeitigen Mathematikers,
Joh. Werner aus Nürnberg, abgefasst hat, ist zwar schon unter den
Briefen (8. 145—154) abgedruckt; allein der Text hat dort nur in
sehr verderbter Gestalt mitgetheilt werden können. Die zehn ersten
Bogen des vorliegenden (2 ) Bandes sind nämlich schon vor mehr als
einem Decennium gedruckt; sie wurden im Jahre 1873 (unter dem
Titel » Monumenta Copernicanas) als Festgabe zur 3. Bäkular-Feier des
Geburtstages von Coppernicus ausgegeben.
Damals aber war die Coppernicanische Abhandlung »contra Wer-
nerum« nur in dem verderbten Texte zugänglich, welchen die War-
schauer Ausgabe der Werke von Coppernicus bietet. Dieser schlechte
Abdruck musste für die » Monumenta Copernicana«, gleichwie es für
Hipler's gleichzeitig erschieneneg »Spseslegium Copernicanum« geschehen
170 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS
ist, benutzt werden, weil die Warschauer Herausgeber, wie bereits oben
8. 154 und Band ll, 1. 8. 222 ff. hervorgehoben ist, auch nicht die
geringste Andeutung über den zeitigen Aufbewahrungs-Ort des von
ihnen entdeckten Manuskripts hinzugefügt hatten.
Durch Polkowski's 1873 erschienene Biographie von Coppernicus
(p. 214) ist uns erst bekannt geworden, dass der Warschauer Abdruck
des Sendschreibens an Wapowski nach einer, dem 16. Jahrhunderte
ontstammenden Abschrift besorgt ist, welche sich, versteckt in eine
kleine Sammlung von Manuskripten und Druckschriften auf der Königl.
Bibliothek zu Berlin, der Durchsicht von Fachmännern bis dahin
entzogen hatte. Leider war der Abschreiber, den die Warschauer
Herausgeber gewonnen hatten, weder Mathematiker, noch mit den Ab-
breviaturen des 16. Jahrhunderts ausreichend bekannt. So erschien
der Abdruck in sehr verderbter Gestalt mit argen Lesefehlern, denen
sich dann noch eine nicht geringe Zahl von Druckfehlern anschloss.
Eine Beschreibung der Berliner Handschrift ist Bd. I, Thl. 2,
8. 222 ff. gegeben; noch eingehender findet sie sich in den Mitthei-
lungen des Coppernicus-Vereins I, 19 ff.
Eine zweite, gleichfalls aus dem 16. Jahrhunderte stammende Ab-
schrift des Coppernicanischen Sendschreibens an Wapowski hat Curtze
in der K. K. Hofbibliothek zu Wien aufgefunden; auch von dieser
Handschrift ist von Curtze a. a. O. und Band I, Theil 2, 8. 223 eine
Beschreibung gegeben*. Eine kritische Vergleichung der Lesarten der
Berliner und Wiener Handschrift lässt mit ziemlicher Sicherheit die
Form erkennen, in welcher Coppernicus den Brief geschrieben hat.
Nach genauer Kollation dieser beiden, bis jetzt allein bekannten
älteren Abschriften der Abhandlung von Coppernicus hat Curtze in dem
l. Hefte der Mittheilungen des Coppernicus-Vereins (8. 23 ff.) eine
* Aus der Beschreibung der Wiener Kopie, welche Bd. I, ΤῊ]. 2, S. 223
enthält, ist hier die Bemerkung hervorzuheben, welche der Abschreiber an
den Schluss gesetzt hat, es sei seine Abschrift gefertigt »er primis post
αὐτόγραφον Zituris 30. Marti 1575.«
Ausserdem ist anzuführen, dass die Orthographie, wie sie Coppernicus
gebraucht, in der Wiener Handschrift in erheblicherem Masse verändert ist,
als in der Berliner; dagegen hat jene den Wortlaut treuer bewahrt als die
letztere.
DAS SENDSCHREIBEN VON COPPERNICUS AN B. WAPOWSKI ETC. 171
kritische Textes-Recension geliefert, welche dem nachfolgenden Ab-
drucke zu Grunde gelegt ist*.
Eine recht alte Abschrift der Abhandlung von Coppernicus »confra
Wernerum de oclava sphaera« besass einst die Strassburger Stadtbiblio-
thek. Sie war noch zu Lebzeiten von Coppernicus, im Jahre 1531,
also bereits 7 Jahre nach Abfassung jenes Sendschreibens an Wapowski
kopirt; wir erfahren dies durch die Schluss-Bamerkung des Abschreibers :
»Descripta Pragae ex D. Hayetü ezempları mense Januarıo MDXXXI.s
Von dem in dieser Notiz erwähnten Besitzer der Prager Handschrift
wissen wir nur, dass er eifriger Sammler werthvoller astronomischer
Manuskripte gewesen ist. Wahrscheinlich war er der Vater des in der
medicinischen und astronomischen Literatur nicht unbekannten Leib-
arztes des Kaisers Maximilian II., Thaddaeus Hayek (* 1525, + 1600);
Tycho Brahe erhielt von letzterem eine Abschrift des — vermuthlich
gleichfalls von seinem Vater überkommenen — »Commentariolus Copernici«.
(Vgl. Band I, 2. S. 285).
Die Strassburger Abschrift ist leider mit der Bibliothek im Jahre
1870 verbrannt. Glücklicherweise war jedoch vorher, im Jahre 1839,
von einem gewissen Anton Makowski eine Kopie gefertigt, welche sich
in der polnischen Bibliothek zu Paris /Quai d’Orleans No. 6) erhalten
hat. Dieselbe hat immerhin eine relative Wichtigkeit, wenngleich sie
au ähnlichen Mängeln leidet, wie die Berliner Handschrift; bezeichnend
für den Abschreiber ist schon die Rand-Notiz: »Deseripla Strassbourg
Mensis Junii 1839 p. Antonio Makouski. (Vol. Ὁ. V. 7. 2. im 4° ja.
Die Strassburger Abschrift stimmte — wie wir aus der Makowski-
schen Kopie ergehen — im Ganzen mit dem Wiener Manuskripte tiberein;
vermuthlich ist das letztere also gleichfalls von dem Prager Exemplare
Hayek’s kopirt. Eine genaue Kollation ergab die vollständige Ueber-
* Curtze hat seiner Ausgabe des Wapowski-Briefes erläuternde Anmer-
kungen beigegeben, von welchen einige der wichtigsten aufgenommen werden
sollen; sie sind mit [C.) gekennzeichnet. Dagegen wird sich nur selten Ver-
anlassung finden, auf die varıa Zectio der beiden codsees, mit welcher Curtze
seine Textes-Recension in kritisch-philologischer Weise begründet, näher
einzugehen. Die vielen Irrthimer bez. Schreibfehler der beiden Absohreiber
sind durch Curtze verbessert und ebenso die von den Warschauer Heraus-
gebern in den Text übernommenen Rand-Glossen entfernt worden.
172 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
einstimmung bis auf einen Schreibfehler: wo die Wiener Handschrift
(Curtze 8. 29. Ζ. 17) »aequalitatis« liest, hat die Strassburger Ab-
schrift die irrthümliche Variante »Tnaegualitalis«. Ausserdem bietet
letztere die richtige Namens-Form »CoPpernicus«, während in dem
Wiener Manuskripte die Verstiimmelung »Copphernicuss erscheint.
Epistola Coppernici contra Wernerum. ἢ
Reverendo Domino Bernardo Wapowski**
Cantori et Canonico Ecclesiae Cracoviensis et
S. R. Majestatis Polonicae Secretario
Nicolaus Coppernicus.
Cum pridem ad me mitteres, optime Bernharde, Johannis
Werneri Nurembergensis editum de motu octavae sphaerae opus-
* Das Gutachten, welches Coppernicus über die Präcessions - Theorie
seines Zeitgenossen Joh. Werner abgegeben, ist im I. Bande, ΤῊ]. 2. S. 220 ff.
eingehend behandelt. Dort sind auch die erforderlichen Notizen aus dem
Leben Werner's beigebracht.
”* Der Name Wapowski's erscheint in der Berliner und Wiener Hand-
schrift in den Verstümmelungen »Vapusky« und »Vapoushy«.
Nähere Angaben über die Lebens-Verhältnisse von Wapowski sind Bd. I,
ΤῊ]. 2, S. 221 zusammengestellt. Nach neueren Untersuchungen ist er jedoch
nicht, wie auch Hipler (Spic. Copern. p. 172) und ebenso Karlinski (Zywot
Kopernika p. 12) annahmen, identisch mit »Bernardus de Mnyschevo«, welcher
nach dem Promotions-Buche der Universität Krakau im J. 1493 baccalaureus
und 1495 magister wird. Er ist vielmehr ein jüngerer Studien-Genosse
von Coppernicus, in der Universitäts-Matrikel im J. 1493 als »Bernardus
Stanislai de Radochonycze dioecesis Cracoviensis« inskribirt. Die Heraus-
DAS SENDSCHREIBEN VON COPPERNICUS AN B. WAPOWSKI ETC. 173
culum. quod a multis laudari dicebas, petiit ex me Venerabilitas
tua, ut ei meam quoque sententiam de 1110 significarem. Quod
certe tanto libentius fecissem, quanto honestius et re vera a me
quoque commendari potuisset, nisi quod studium hominis et cona-
tum laudarem, et quod admonuit Aristoteles: »Non solum sis, qui
dene locuti sunt, gratificandum esse philosophis, sed etiam non recte
wlocutis, quandoquidem non parum saepe contulit etiam devia notasse
»uiam rectum sequi volentibus.« Ceterum ad modicum utilis est re-
prehensio confertque parum, quia et impudentis ingenii est, Mo-
mum potius agere velle quam po&tam. Proinde etiam vereor, ne
mihi succenseat aliquis, si alium reprehendam, quamdiu ipse non
profero meliora. Itaque volebam illa, ut sunt, dimittere curae
aliorum, atque sic Venerabilitati tuae, ut libenter nostra acciperet,
in summa responsurus fuissem. Verum cum animadvertam, aliud
esse mordere et lacessere quemquam, aliud castigare et revocare
errantem, quemadmodum vicissim laudare aliud est quam adulari
et agere parasitum, non invenio, cur desiderio tuo obsequi non
deberem, aut quod harum rerum studio et diligentia, qua prae-
cipua polles, derogare viderer. Ac proinde, ne etiam temere
videar reprehendere hominem, conabor quam apertissime ostendere,
in quibus ille de motu sphaerae stellarum fixarum erraverit, neque
conveniat eius traditio, quod forsitan ad certiorem eius rei capes-
sendam rationem non parum etiam conducat.
Primun 'igitur fefellit ipsum supputatio temporum *, quod exi-
stimaverit annum secundum Antonini Pii Augusti, quo Cl. Ptolo-
geber der »Scriptores rerum Polonicarum«, in deren zweitem (1874 erschie-
nenen) Bande die »pars posterior« (1480—1535) der »Chronscorum Bernardi
Vapoviw abgedruckt ist, geben über Bernhard Wapowski und seine Familien-
Verhältnisse quellenmässige Mittheilungen. Danach lagen die Familien- Güter
Wapowce, Raduchonce und Dynöw in Galizien; an letzterem Orte befanden
sich die Familien-Gräber.
* Die Auseinandersetzung, gegen welche Coppernicus sich an dieser
Stelle wendet, findet sich in der Fropoutie Ill der Werner'schen Abhandlung
»de octava sphaeras.
174 : 1. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
maeus observata a se fixa sidera in ordinem constituit, fuisse a
nativitate Christi anno centesimo quinquagesimo, cum fuerit se-
cundum veritatem annus CXXXIX. Ptolomaeus enim libro tertio
Magnae Constructionis capite primo observatum autumni aequi-
noctium ab Alexandri Magni morte anno CCCCLXII ait fuisse
Antonini anno Ill. A morte vero Alexandri ad Christi nativitatem
numerantur anni pariles Aegyptii CCCXXIII et CXXX dies. Nam
a principio regni Nabonassarii ad Christi nativitatem supputant
annos pariles DECXLVII et dies CXXX, de quo non video dubi-
tare neque autorem hunc, ut apparet propositione XXIII, nisi quod
additur dies unus secundum Canones Alfonsinos. Idque ideo, quod
Ptolomaeus ineipit a meridie primi diei primi mensis Thot apud
Aegyptios annos Nabonassarios et Alexandri Magni, Alfonsus autem
a meridie ultimi diei anni praecedentis, quemadmodum nos a meri-
die ultimi diei mensis Decembris annos Christi supputamus. A Nabo-
nassaro autem ad excessum Alexandri Magni Ptolomaeus eodem
libro capite octavo numerat annos CCCCXXIII pariles. Cui asti-
pulatur Censorinus de die natali ad C. Cerilium* seribens, autoritate
M. Varronis. Relinguuntur ergo ex annis DECXLVYI et CXXX
diebus CCCXXII anni et CXXX dies, videlicet ab Alexandri morte
ad Christi nativitatem, atque hine ad Ptolomaei observationem iam
dietam anni pariles CXXXIX et dies CCCIII. Ergo observatum
a Ptolomaeo acquinoctium hoc autumni constat fuisse a nativitate
Domini annorum parilium CXL, nona die mensis Atiyr; Romanc-
rum vero annorum OXXXIX, die XXV septembris, Antonini tertio.
Rursus idem Ptolomaeus libro quinto Magnae Constructionis,
capite tertio in observatione Solis et Lunae anno secundo Antonini
*” Der Adressat des Briefes de die natali von Censorinus heisst nach
neuern Angaben Caerellu.. In den bis zu des Coppernicus Zeiten erschie-
nenen Ausgaben ist stets Cerillius gedruckt; Coppernicus konnte also auch
nur diese Form gebrauchen, wie sie in dem Wiener Manuskripte wirklich sich
findet. Die Warschauer Herausgeber haben aus der Berliner Handschrift die
Namensform »Cornelium« übernommen.
DAS SENDSCHREIBEN VON COPPERNICUS AN B. WAPOWSKI ETC. 175
supputat annos Nabonassarios DUCCLXXXV et CCIU dies. Fuis-
sent ergo a Christi nativitate anni transacti pariles CXXXVIII et
LXXII dies. Exinde post dies XIV, nempe Pharmuti nono, quo
Ptolomaeus Leonis Basilicum* observavit, erat a nativitate Christi
Romanorum annus CXXXIX, XXII dies Februarii, atque hic An-
tonini annus secundus, quem putat autor iste CL fuisse. Fefellit
igitur ipsum supra annos XI.
Adhuc autem si quis dubitet et his non contentus cupiat etiam
huius rei capere experimentum, meminisse debet tempus esse nu-
merum sive mensuram motus caeli secundum prius et posterius.
Hine etenim anni, menses, dies et horae nobis constant. Mensura
autem et mensum vicissim se habent, relativa enim sunt. Porro
Canones Ptolomaei cum essent adhuc ex recenter a se observatis
conditi, credibile non est errorem aliquem ab his sensu percepti-
bilem vel discrepantiam aliquam eos continere, quo minus suis
prineipiis, quibus incumbunt, non congruerent. Quae cum ita
sint, si loca Solis et Lunae circa Basiliscum organis astrolabicis
inventa a Ptolomaeo anno secundo Antonini novem diebus Phar-
muti mensis quinque horis et dimidia a meridie transactis per
tabulas ipsius inquirendo numeret, non inveniet ea post annos
Christi CXLIX, sed post CXXXVII annos, LXXXVII dies et
horas quingue et dimidiam, qui sunt Nabonassarii DECCLXXXV
anni, dies CCXVII et horae quingue et dimidia. Ita iam error
iste manifestus est, qui illius inquisitionem de motu octavae sphaerae
plerumque infeeit, ubi temporum facit mentionem.
Alius error non minor praecedenti est in ipsa eius hypothesi,
in qua existimat CCCC annis ante Ptolomaeum aequali tantum-
modo motu non errantia sidera mutata fuisse”*. Quae ut apertius
* Der für die Warschauer Ausgabe gewonnene Abschreiber des Ber-
liner Manuskripts hat das Zeichen des Löwen Q, welches ebenso die Wiener
Handschrift zeigt, nicht verstanden und daflir »sidus« substituirt. (C.;
”* Alius error. Die Stelle, auf welche Coppernicus anspielt, findet
sich in Werner’s Propositio VI: und lautet: Si staque fixorum siderum motus
176 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
|appareant, utque]*, quae inferius dicentur, magis perspicua fiant,
animadvertendum puto, scientiam stellarum ex eorum esse nu-
mero, quae praepostere cognoscuntur a nobis, quam secundum
naturam. Quemadmodum, verbi gratia, prius natura novit viei-
niores esse terrae planetas quam fixa sidera, deinde quod sequitur,
ut minus vibrantes appareant. Nobis e contrario antea visi sunt non
scintillare et exinde cognitum propinquiores esse terrae. Ita pari-
formiter prius deprehensum est a nobis inaequales videri stellarum
motus, postea epicyclia esse, eccentricos aliosve circulos, quibus
ita ferantur, ratiocinamur. Atque ideo dietum id esse velim, quod
oportuerit priscos illos philosophos primum loca stellarum instru-
mentorum artificio notare cum temporum intervallis et ea tamquam
manuductione quadam, ne infinita quaestio de motu caeli rema-
neret, rationem aligquam de eis certam percunctari, quam tum visi
sunt invenisse, quando consideratis visisque omnibus stellarum
locis astipulatione quadam omnibus conveniret. Ita etiam de motu
octavae sphaerae se habet,. quem prisci mathematici ob nimiam
eius tarditatem nobis ad plenum tradere non potuerunt. Sed ve-
stigia eorum sequenda sunt investigare cum volentibus et eorum
observationibus** tamquam testamento relictis inhaerendum. Quod
per quadringentos annos in singulis annorum centenarios singulos perfecerint
gradus, consequens staque est eundem firorum siderum molum ante Ptolemaeun
per quadrıngentos annos fere uniformem et aequulem erstilisse.
" Die von der Parenthese umschlossenen Worte sind Konjektur Curtze's,
der sich zu derselben genöthigt sah, um den Satz verständlich zu machen
und wenigstens nichts Neues und dem Sinne Widersprechendes hineinzu-
tragen.
Die Handschriften bieten übereinstimmend Unverständliches. Deshalb
haben sie gleichfalls eine Aenderung vorgenommen. durch welche sie jedoch
mehr geschadet als genützt haben. Sie haben nämlich die zusammengrhörigen
Sätze zerrissen, indem sie hinter »puto« einen Punkt setzten und sogar einen
Absatz folgen liessen. (δ᾽ κὶ. oben S. 115.
4. Die Berliner Handschrift, und ihr folgend die Warschauer Ausgabe
liest wunsiderationdbus, die Wiener Handschrift daxeren bietet das in Jen
Text aufgenommene wdrrrutsontbus. Letzteres ist unbedingt vorzuziehn;
den Beobachtungen der Alten — weint Couppernicus unzweifelhaft —
sollen wir vertrauen; auf ihre wonstigen Betrachtungen kommt es nicht an!
DAS SENDSCHREIBEN VON COPPERNICUS AN B. WAPOWSKI. 177
si secus aliquis putarit illis non credendum, in hoc certe huic
clausa est ianua huius artis, et ante ostium recubans aegrotantium
somnia de motu octavae sphaerae somniabit, et merito, utpote
qui per illorum calumniam existimaverit suae hallucinationi sub-
veniendum. Constat autem illos summa diligentia et solerti in-
genio illa omnia observasse, qui multa et praeclara inventa et
adıniratione digna nobis reliquerunt. Quamobrem persuadere mihi
haudquaquam possim in accipiendis stellarum locis eos errasse
vel in quarta vel quinta sive etiam sexta parte unius gradus, ut
hie autor existimat, de quo postea latius.
Illud quoque praetermittendum non est in omni motu sidereo,
cui diversitas inest, totam revolutionem ante omnia desiderari, in
qua intelligatur omnes motus apparentis differentiag pertransivisse.
Diversitas enim apparens in motu est, quae impedit, ut per partes
tota revolutio et aequalitas motus metiri non possit*. Sed sicut
in inquisitione cursus Lunaris Ptolomaeus et ante eum Hipparchus
Rhodius magna ingenii sagacitate considerarunt, oportet esse
quatuor momenta in revolutione diversitatis opposita sibi invicem
per diametros, utputa extremae velocitatis et tarditatis, ac utro-
bique per transversum amborum aequalitatum mediantium quadri-
fariam secantia circulum, fitque, ut in primo quadrante velocis-
simus decrescat motus, in altero dininuatur medius, ac rursum
crescat tardissimus in tertio quadrante, arqualis in quarto. Qua
industria scire potuerunt ex observatis inspectisgue Lunae motibus,
in qua circuli portione quolibet tempore verteretur, ac proinde,
cum similis motus rediisset, intellexerunt iam factam inaequali-
* Zu dem angezeichneten Satze des Textes hat die Berliner Handschrift
die zutreffende Rand-G.osse »Copernicus fol. 89. Medius uequalisque molus eo
certioribus redditur numeris, quo magıs furrit ab aequalitatis dıfferentiis sepa-
ralus.«
Auf Blatt 89 der editio princeps des Coppernicus findet sich das ΧΥ͂ 111. Ka-
pitel des dritten Buches mit der Ueberschrift: »De examinatione motus aequalıs
secundun: longitudiınem«, und in diesem wird das auseinandergesetzt, was die
Randnote ausspricht.
ul. 12
178 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
tatis eireuitionem, quemadmodum hoc latius Magnae Constructionis
lihro quarto Ptolomaeus explicavit. Quod etiam in inquisitione
motus octavae rphaerae erat observandum. Sed nimia eius, ut
dixi, tarditas, qua in annorum millibus nondum in sese reversus
inaequalitatis motus satis constat, non sinit id statim absolvere,
quae multas hominum aetates excedit. Possibile tamen est con-
ieotura rationabili ad id perveniri posse adiutos etiam nunc ali-
quibur observationibus post Ptolomaeum adauctis, quae in eandem
congruerint rationem. Nam quae determinata sunt, infinitam ra-
tionem habere non possunt, quemadmodum, si per tria puncta non
socundum lineam rectam* data circumferentia ducatur, non licebit
aliam superinducere, quae maior vel minor fuerit prius trans-
missae. Sed de his alias, ut revertar ad id, unde digressus sum.
Videndum igitur nobis nunc est, an recte se habeat, quod
dieit auctor, non errantia sidera CCCC ante Ptolomaeum annis
aequali solummodo motu fuisse mutata. Porro, ne verborum
significatione fallamur, aequalem accipio motum, quem et medio-
crem dicere solemus, quod sit inter tardissimum et concitatissimum
mediur**. Ne eircumveniat nos, quod in corrollario primo septimae
propositionis dieit »i/ardiorem esse motum firorum siderum«. ubi
pones auamı hypothesin aequalem ponit, ceterum velociorem. perinde
ἃ αἱ mumquam futurus sit tardior. In quibus haud scio, an sibi ipsi
eonstet. multe tardiorem postea adducens. Assumit autem aequali-
tatis argumentum ex uniformitate, qua fixa sidera tantisper a primis
stellarum fixarım observatoribus. Aristarcho et Timechare. usque
ad Prolomarum ac per aequalia temperum intervalla. utputa per
sinzulos annerum centenarios. singulos proxime sradus pertransi-
* Aut die Worte «νον rerfame lässt die Warschauer Auszabe eine
Raundxiusse der Birliner Handschrift folgen. ohne sie als swIche zu be-
arichnen νὰ τς dunse ecv.ipes. ires are.
*° Auch hier hat nach dem Schlussworte des Satzes. die Warschauer
Auseade die Raudriusse der Beriicer Handachritt »Aritkmetica medierate im
den Teut aufsenemmer
DAS SENDSCHREIBEN VON COPPERNICUS AN B. WAPOWSKI. 179
erunt, ut apud Ptolomaeum satis apparet repetitum ab autore pro-
positione septima. : Sed hie tantus matlıematicus existens non
animadvertit, quod nullatenus esse potest, ut circa momenta
aequalitatis, hoc est sectiones ceirculorum eclipticae decimae
sphaerae et trepidationis. ut ille vocat, uniformior appareat stel-
larum motus quam alibi, quando contrarium eius sequi necesse
sit, ut fune maxime varius appareat, miniıne vero, quando velo-
eissimus vel tardissimus est motus apparens. Quod vel e gua
ipsius hypothesi et constructione debebat animadvertere et tabulis
exinde confectis, praesertim ultimo Canone, quem ad revolutionem
totius aequalitatis sive trepidationis exemplificavit. ubi a ducentis
annis ante nativitatem Christi secundum praecedentem supputatio-
nem in primo annorum centenario reperitur motus apparens scru-
pulorum primorum XLIX dumtaxat unius gradus; in altero cen-
tenario scrupulorum primorum LVII. Deinde ab ipsa nativitate
Christi per primum annorum centenarium transmutatae fuissent
stellae gradu I et decima fere parte unius: in secundo gradu I
et quarta fere, ut paulo minus sextante unius gradus se invicem
excedant motus sub aequalibus temporum spatiis. Quod si con-
iungas ducentorum annorum utrobique motum. deficiet in primo
intervallo a duobus gradibus plus quam quinta pars unius, in
gecundo autem superaddet prope unius quadrantem. sicque rursus
sub aequalibus temporibus excedet motus sequens praecedentem
in dimidio gradu et parte quintadecina fere, cum antea centesimo
quoque anno singulos pertransivisse gradus stellas fixas Ptolomaeo
credens detulisset. E contrario vero eadem lege assumptorum a
se circulorum in velocissimo motu octavae sphaerae contingit. ut
in CCCC annis vix unius scrupuli differentia in motu apparente
reperiatur, quemadmodum videre licet ab annis Christi DU us-
que ad M in eodem Canone. Similiter et in tardissimo. ut a
I. MLX annis* in subsequentes CCCC. Et ratio diversitatis est,
* Durch einen offenbaren Schreibfehler hat die Warschauer Ausgabe
12*
180 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
quia, ut dietum est superius, in uno hemicyclio trepidationis, 8
summa videlicet tarditate ad summam velocitatem accrescit semper
aliquid motui apparenti, ac in altero semicirculo, qui a summa
velocitate ad tarditatem summam computatus, continue decrescit
motus, qui antea creverat, fitque summa augmentatio et dimi-
nutio* in punctis aequalitatis e diametro oppositis**, adeo ut in
motu apparente non sit reperire motus aequales in duobus con-
tinuis temporum spatiis aequalibus, quorum alter alteri maior sit
aut minor, nisi circa velocitatis et tarditatis extremitates, ubi dum-
taxat ultro citroque aequales circumferentias pertranseunt temporis
aequalitate atque incipientes vel desinentes augeri vel minui mutua
tunc sese compensatione coaequant. Nulla ergo ratione convenit
medium fuisse motum eum, qui in CCCC annis ante Ptolomaeum,
sed tardissimum potius, cum etiam non videam, cur alium divine-
mus tardiorem, de quo nullam coniecturam hactenus habere potui-
mus, cum ante Timocharem nulla stellarum fixarum annotatio facta
sit, quae ad ΠΟΙ͂ usque pervenisset, sed neque ad Ptolomaeum ***.
Cumque velocissimus etiam motus iam praeterierit, conseguens est
in altero a Ptolomaeo semicirculo iam nos esse, in quo diminuitur
motus, cuius etiam non ınodica pars praeterierit.
Itaque mirum videri non debet, quod non potuerit hisce suis
assumptionibus propius accedere ad ea, quae sunt ab antiquis
»2000« für »2060« annis gesetzt. Wenn die Handschriften nicht deutlich 2060
geben würden, dürfte schon der Einblick in die Tafel Werner's zeigen, dass
diese Zahl die einzig richtige ist.
* Nach dem Worte »deminufioa schiebt die Berliner Handschrift die
Glosse ein »mpostdazatcesıza, welches Wort die Warschauer Herausgeber, in
»ποηστατφηρεσιτα verändert, in den Text aufgenommen haben.
** Hinter »oppositis« schiebt die Berliner Handschrift die Glosse » sic
in Ὁ « ein, welche dann von den Warschauer Herausgebern in den Text
übernommen ist als »sicut in Sole. (ΟἹ
**® Hinter »] tolonueum« hat die Berliner Handschrift eine länzere Glosse,
welche von dem Berliner Abschreiber der Warschauer Ausgabe ohne Wei-
teres in den Text aufgenommen ist.» Res miserrin a, astronomicas observaliones,
quas nos habemus, incipere a Timocharide, qui annıis 30 post „llerandrum
vizit..
DAS SENDSCHREIBEN VON COPPERNICUS AN B. WAPOWSKI. 181
annotata, putaveritque illos errasse in quarta vel quinta parte
unius gradus, sive etiamnum dimidia et amplius, cum tamen in
nulla parte Ptolomaeus maiorem videtur adhibuisse diligentiam,
quam ut nobis non errantium stellarum motum sine vitio traderet,
attendens, quod non, nisi modica eius particula, id sibi fuisset
concessum, qua universum illum circuitum coniecturus esset, ubi
error quantumlibet insensibilis interveniens in tota illa vastitate
insignis nimium poterat evenire. Ideoque Timochari Alexandrinr
Aristarchum adiunxisse videtur eoaetaneum, et Menelao Romano
Agrippam Bithynium, ut sie etiam in tanta locorum distantia illis
consentientibus certissima haberet et indubitata testimonia, quo
minus credibile sit eos vel Ptolomaeum in tanto errasse, qui multa
alia et iam difficiliora ad extremum. ut aiunt, unguem deprehen-
dere potuerunt. Nullo demum loco ineptior est quamı in vigesima
secunda propositione* et praesertim corollario eiusdem, dum opus
hoc suum commendare volens taxat Timocharem circa duas stellas,
utputa Aristam Virginis et eam, quae ex tribus in fronte Scorpüi
borealior est, quod supputatio sua in illa deficiat, in hac autem
abundet, ubi nimis pueriliter hallucinatur. Cum enim sit eadem
utriusque stellae distantia inter Timocharem et Ptolomaeum con-
sideratarum, nempe gradus IIII et tertia pars sub aequali fere
temporis differentia, atque numerus supputationis illins perinde
idem proxime, nihilo tamen magis advertit, quod gradus IIII,
scrupula VII addita loco stellae, quam reperit Timochares in
* Die Stelle, durch welche Coppernicus veranlasst ist, ein 80 hartes
Urtheil über Werner auszusprechen, findet sich in der Schrift »de mosu octarae
sphaerae« fol. 11 im Corollarium der Propositio XXV1l. Sie lautet: »veiuti
sıl Iıquet de considerationsbus Timocharidis, quae in fixo sidere Arista dieto a
comput: meo deficiunt, super stella vero illa, quae ın fronte Scorpii trium splen-
didarum borealior est, meum calculum excedunt, quae tamen considerationes per
eundem Timochuridem patratue, δὲ simul verue furssent, deberent pariter rincı
a meo computo aul parit:r eundem exsuperare. Non igitur minor fides tri-
Duenda est meis cununibus quam velerum inspeclionibus et snventis. Quod-hucus-
que volui praedictis declarasse erxemplis.“
182 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
secundo gradu Scorpii*, merito non possent supplere VI gradus
et scrupula XX Scorpii, ubi Ptolomaeus ipsam invenit, et e con-
verso idem numerus elevatus ex XXVI gradibus et XL scrupulis
Aristae secundum Ptolomaeum usque ad gradum XXII et tertiam
partem redire, ut par est, non potuit, sed residebat in XXII gra-
dibus et scrupulis XXXII. Ita existimabat 1116 defecisse calculum,
quanto hic abundasset, tamquam in observationibus haec incidisset
diversitas, vel quasi ex Athenis in Thebas et a Thebis in Athenas
eadem via non sit. Alioqui, si utrobique vel addidisset vel sub-
duxisset numerum, ut paritas rationis postulabat, invenisset utrum-
que eodem modo se habere. Adde etiam, quod revera non erant
inter Timocharem et Ptolomaeum anni CCCCXLII, sed CCCCXXXH
sulum, ut a principio declaravi. Proinde breviori tempore minorem
esse numerum oportet, ut non solum in scrupulis XIII, sed in
trienti unius gradus ab observato stellarum motu dissidebit. Ita
errorem hunc suum imposuit Timochari vix evadente Ptolomaeo.
At dum existimat illorum annotationibus non fidendum, quid aliud
restat, quam ut suis quoque observationibus minus credatur?
Et haec de in longitudinem ınotu octavae sphaerae**, e qui-
bus etiam facile potest intelligi, quid de motu quoque declinationis
existimandum sit. Involvit enim ipsum duabus, ut ait, trepida-
tivnibus instruendo secundam hanc supra primam. Sed dissipato
ipso iam fundamento necesse est, ut superaedificata corruant in-
firmaque sint ac minus sibi invicem cohaerentia. Quid demum
* In derselben Weise, wie 3. 175 angeführt ist, hat auch hier die
Warschauer Ausgabe durch Schuld ihres Berliner Abschreibers einen ganz
unverständlichen Text geliefert. Es fehlt dert nämlich binter »n secundo
gradus das Wort »Scorpiis. In dem Berliner Manuskripte steht nämlich nur
das Zeichen des Sterubildes (m, welches der Abschreiber augenscheinlich
nicht verstanden hat.
** Das Berliner Manuskript, und nach ihr Jdie Warschauer Ausgale,
giebt den Anfang des letzten Alinea in unrichtiger Wortstellung: »Zt hacc
de mutu octarue sphuerae in longiludinem«. Erst durch Aufüindung Jder Wiener
Handschrift ist das Verständniss des Satzes klar geworden.
DAS SENDSCHREIBEN VON COPPERNICUS AN B. WAPOWSKI. 183
ipse de motu non errantium stellarum sphaerae sentiam ἢ Quoniam
alio loco destinata sunt, superfluum putavi et impertinens bie
amplius immorari, cum satis sit, si modo desiderio tuo satisfece-
rim, ut meam, quod a me exigebas, de isto opusculo habeas
sententiam. Valeat Venerabilitas tua faustissime.
Ex Varmia III Iunii 1524.
Nicolaus Copphernicus.*
Reverendo Domino Bernhardo Wapowski, Cantori et Ca-
nonico Ecclesiae Cracoviensis et δ. R. Matestatis Polonicae
Secretarıo Domino et Fautori suo plurimum observando etc.
* Von den Handschriften hat jede eine andere Namens-Form bei der
Unterschrift angewandt. Die Berliner schreibt »Copernicus«, die Wiener
hat die Verstümmelung »CoppAornscus; die Strassburger Handschrift allein
hatte den Namen in der richtigen Form, wie sie Coppernicus in jener Periode
seines Lebens gebrauchte: »Coppernicus.
F.
Nicolai Coppernieci
de hypothesibus motuum caelestium a se
eonstitutis commentariolus.*
Meltitadiaem orbium caelestiam maiores nostros eam Maxime
od causam wenizae video. ut apparentem in sideribus mot
° Ina wertkentie Schriftchen. weiches auf den nachfolgenden Blättere
adewedrackt ist, hat bereits im ersten Rande Theil 1. ἃ 582 δ΄. eingehende
Wreprerkung gelanden. Einige karze Vorbemerkungen dürften edcch δ
aäeer Stelle an wiederholen ein.
Ne Zeit der Altamung der Aounmentaniolu“ ist in den Anfaıne der
areiasiger Jahre des Ih Jahrkanderts ru weizen. es kann aber nicht =e-
grpeder werden. an! weruen Veranlassung. ber für wer Üoppernicas des-
ner wrpränglich nieäergrechrichern bat.
Nie sum Tinde dcr τὸ. Jahtlımderse vie) veriseitei. war Öje vom ἐχῷ-
MITTE RE ἈΝΑ σΑτ σι τς Veriffenchebime ürr σευ χε seines bahe-
τήνας. Nvarsım der spÄrTT GVeReraiimeTt FALL Unbekannt Cewiedem.
Traı var ΔἸ: ha;her Teosmmicz ward dem ὁ Z. ΟἸΞῚΣ keacelırze Perle
vor WM Cerise ir mm Nanmskrimme der KR Beinbbern x σι Wem
suferfinaen Tier heihent Lrröerker Iess ΟΕῪ (immmer.ian. us τὰ ΘἸΥΈΩ͂ΝΜΗΝ
ρὸν der ἘΠΕ ΒΟ μοὶ as Vonmern.iem-TVereim 8 - ΤΠ Tor τὸ ah
Arme ὅν πῆι ἀντει wuröt rin ΤΟΤΕ ΘΉΣΕΙ. ποτ Zur auf
ἂρ: Rinne Au Srerwwart σι Nreriholr durtr A’ı.L _ ΣΟΙΣΕΕΣ
enranet! mE IT den Au. rd ἃ Semeie T3 να ων ρῶς md.
IS, voritffauchen:
ΟἼΣΕΙ 18: treten Or Τα ΧῊ eo” Randarırifier τεσ vriicher
ὑπ de ΔΊΦΡΟΥ n gen - Hıfe 0 Wirteiunfe os ΡΤ Ο»-
NICOLAI COPPERNICI COMMENTARIOLUS. 185
sub regularitate salvarent. Valde enim absurdum vide-
batur caeleste corpus in absolutissima rotunditate non semper
aeque moveri. Fieri autem posse animadverterant, ut etiam com-
positione atque concursu motuum regularium diversimode ad ali-
quem situm moveri quippiam videretur.
Id quidem Calippus et Eudoxus per concentricos circulos de-
ducere laborantes non potuerunt et his omnium in motu sidereo
reddere rationem, non solum eorum, quae circa revolutiones side-
rum videntur, verum etiam, quod sidera modo scandere in sublime,
modo descendere nobis videntur, quod concentricitas minime su-
stinet*. Itaque potior sententia visa est per eccentricos et epi-
cyclos id agi, in qua demum maxima pars sapientium convenit.
Attamen quae a Ptolomaeo et plerisque aliis passim de his
prodita fuerunt, quamquam ad numerum responderent, non par-
vam quoque videbantur habere dubitationem. Non enim sufficie-
bant, nisi etiam aequantes quosdam circulos imaginarentur, quibus
apparebat neque in orbe suo deferente, neque in centro proprio
sequali semper velocitate sidus moveri. Quapropter non satis
absoluta videbatur huiusmodi speculatio, neque rationi satis con-
einna.
Vereins« (1882) zusammengestellt. Auf diesen kritischen Vorarbeiten beruht
die auf den nachfolgenden Blättern abgedruckte Textes-Recension.
Die Formulirung der Ueberschrift des »Commentariolus«, wie sie die
beiden bis jetzt bekannten Manuskripte zeigen, kann nicht von Coppernicus
selbst herrühren. Derselbe würde seine Darstellung des Weltgebäudes kei-
neswegs als eine blosse Hypothese bezeichnet haben. Vgl. Bd.1, Thl. 2,
9. 288, 524 ff, 537 ff.
* Diese Stelle des Commentariolus, in welcher Coppernicus der Theorie
der homocentrischen Sphären Erwähnung thut, wie sie von Eudoxus und
Kalippus ausgebildet war, hat eine relative Bedeutung, insofern sie die Be-
kanntschaft des Coppernicus mit jener Theorie bekundet. In seinem Haupt-
werke gedenkt Coppernicus ihrer nicht.
Die Stellen, in denen Kalippus, aber ohne Beziehung auf die homo-
centrische Sphären-Theorie, in dem Werke »de revolutionibus« erwähnt wird,
sind Bd. I, 2. S. 289 angeführt. Der Name des Eudoxus kommt dort gar
nicht vor.
186 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
Igitur cum haec animadvertissem ego, saepe cogitabam, si
forte rationabilior modus ceireulorum inveniri possit, ὁ quibus omnis
apparens diversitas dependeret, omnibus in seipsis aequaliter
motis, quemadmodum ratio absoluti motus poscit. Rem sane dif-
ficilem aggressus ac paene inexplicabilem obtulit se tandem, quo-
modo id paucioribus ac multo convenientioribus rebus, quam olim
sit proditum, fieri poseit, si nobis aliquae petitiones, quas axio-
mata vocant, concedantur, quae hoc ordine sequuntur.
Prima petitio.
Omnium orbium caelestium sive sphaerarum unum centrum non
6886.
.‚Secunda petitio.
Centrum terrae non esse centrum mundi, sed tantum gravitatis et
orbis Lunaris.
Tertia petitio.
Omnes orbes ambire Solem, tanquam in medio omnium existen-
tem, ideoque circa Solem esse centrum mundi.
Quarta petitio.
Minorem esse comparationem distantiarum Solis et terrae ad alti-
tudinem firmamenti, quam semidimetientis terrae ad distantiam
Solis, adeo ut sit ad summitatem firmamenti insensibilis.
Quinta petitio.
Quiequid ex motu apparet in firmamento, non esse ex parte ipsius,
sed terrae. Terra igitur cum proximis elementis motu diurno tota
convertitur in polis suis invariabilibus firmamento immobili per-
ınanente ac ultimo caelo.
Sexta petitio.
Quiequid nobis ex motibus circa Solem apparet. non esse occa-
sione ipsius, sed telluris et nostri orbis, cum quo circa Solem vol-
vimur ceu aliquo alio sidere. sicque terram pluribus motibus ferri.
NICOLAI COPPERNICI COMMENTARIOLUS. 187
Septima petitio.
Quod apparet in erraticis retrocessio ac progressus, nON 6886 ex
parte ipsarum sed telluris. Huius igitur solius motus tot
apparentibus in caelo diversitatibus sufficit”.
His igitur sic praemissis conabor breviter ostendere, quam
ordinate aequalitas motuum servari possit. Hic autem brevitatis
causa mathematicas demonstrationes omittendas arbitratus sum
maiori volumini destinatas. Quantitates tamen semidiametrorum
orbium in eirculorum ipsorum explanatione hic ponentur, e quibus
mathematicae artis non ignarus facile percipiet, quam optime nu-
meris et observationibus talis circulorum compositio conveniat.
Proinde ne quis temere mobilitatem telluris asseverasse cum
Pythagorieis nos arbitretur, magnum quoque et hic argumentum
accipiet in eirculorum declaratione. Etenim quibus Physiologi sta-
" Die im Commentariolus uls »septem petitiones« benannten Grund-Axiome
des heliocentrischen Systems finden in dem ersten Buche des Hauptwerkes
weitere Ausführung: die »prima petitiv« im 4. Kapitel, die »secunua« und
»tertia pelitio« im 9. Kapitel. |
Das 4. Axiom wird im 6. Kap.tel näher ausgeführt. Dort fanden sich
ursprünglich am Schlusse — wie bereits Bd. 1, 2. S. 290 mitgetheilt ist —
noch zwei Sätze im Original-Manuskripte, welche von den Herausgebern der
editio princeps (und demzufolge auch in allen spätern Ausgaben) weggelassen
und erst von der Thorner Säkular-Ausgabe wieder in den Text aufgenommen
sind. Dieselben lauten (p. 19): Quemadmodum ex adverso in mininıs corpus-
culis ac insectilibus, quae atoms vocantur, cum sensibilia non sint, duplıcata
vel aliquoliens sumpta non stafınn componunt visibile corpus; at possunt adeo
multiplicari, ut demum sufficiant ın apparentem coalescere magnitudinem. Ita
quoque de loco terrae, quanıvis in centro mundi non Juerit, distantiam
tamen ipsam incomparabilem adhuc esse pruesertim ad nonerran-
tium stellarum sphaeram.«
Die »quinta petitio« wird im 5. Kapitel des Werkes »de rerolutionibus«
ausgeführt, die »sezia« und »seplima petstio« endlich in dem vorerwähnten
9. Kapitel: ».In.terrae plures possınt attrıbus motus et de centro mundi.«
Bei der Uebersetzung der »septem petitiones« des Commentariolus, welche
Bd. I, 2. S. 290. 291 gegeben ist, sind irrthümlich nur sechs aufgeführt.
Das dort als »sechstes« bezeichnete Axiom enthält zugleich das siebente;
es ist durch ein Versehen die Ueberschrift » Siebentes Axiom« vor dem
letzten Alinea weggelassen.
18% 1, SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
bilitatem eius astruere potissime conantur, apparentiis plerumque
Iinnituntur; quae omnia hie in primis corruunt, cum etiam propter
appurantiam versemus eandem.
De ordine orbium.
Orben onclesten hoc ordine sese complectuntur. Summus est
stellarum fixarum immobilis et omnia continens et locans; sub eo
Aaturnus, quom sequitur Iuppiter; hunc Martius; subest huic orbis,
In «πὸ nor eireumferimur; deinde Venerius; ultimus Mercurialis.
Orbin autem luunne circa centrum terrae vertitur, et cum ea ceu
opieyolus defertur. Eodem quoque ordine alius alium revolutionis
velveitato nuperat: recundum quod maiora minorave circulorum
upatia emetinntur. Sie quidem Saturnus anno trigesimo, Iuppiter
duodeeimo, Mara tertio, tellus annua revolutione restituitur. Venus
none meonse, Mereurius tertio revolutionem peragit*.
De motibusa, qui circa Solem apparent.““
Terra tripliei motn eirenmfertur, uno quidem in orbe magno,
une Solem ambiens seeundum sigenorum successionem anno revol-
* Die Keihentalgv der Planeten ist in dem X. Kapitel des 1. Buches
des Hanptwerkes auseinanderngesetzt. es ist ihm auch dieselbe Ueberschrift
werben ve erdene aciestium orbanme, ͵
In den weiten Austührunzen. welche Jdas bez. Kapitel enthält. ünder
ach auch die schime. oftmals heraussehobene Stelle: »/n medie rero
vnninverestäet NS’ Ws non ἐν dar ρα λέγ!» ἐσαιρὸο ἢ sepaden σας
a RN ψμολεςσυῦ, ER re Τιᾷ τὰς Karte ψῳ τε bear? SE
gaadum nun le aan irren ad. en, rien Deu
Dres san were, Suyiees Exrvtru velwereien smems. 7:, με’ "τέ
Kuga 1 par ng Ne Menlens πσισεπω ας σε ψεῤόσν: ELTITEN Far
»e ne drei eeexunzen wrche Ciovernicäas der Enie szerzicii:. umdem
sur va Haupieerie ir 1 Aspiter les ersten ακ τε danmwıegt. Er ist Jort
and daserde Keiypie) wie ia Vouzeatare is Ὁ τατον τὰ der woeim-
Narıy Bewegung der Sage Dun) Las δσοσα τίς desäniees wor die Enie
deu ea put - Das Fe τὰν Roten der Iris ım το Are
wa Haspeartke sı 272727 Smile megazat wiri wiIwod τὰ αἷς ασπίὸ α Sarunum
NICOLAI COPPERNICI COMMENTARIOLUS. 189
vitur, temporibus aequalibus semper aequales arcus describens,
cuius quidem centrum a centro Solis 25° parte semidiametri sui
distat. Cum igitur supponatur semidiametrum huius orbis ad alti-
tudinem firmamenti imperceptibilem habere quantitatem, con-
sequens est, ut hoc motu Sol circumferri videatur, perinde ac si
terra in centro mundi subiaceat, cum tamen id non Solis sed
terrae potius motione contingit, ut exempli causa, dum haec sit
sub Capricorno, Sol e directo per diametrum in Cancro cernatur,
et sic deinceps. Videbitur etiam Sol eo motu inaequaliter moveri
secundum distantiam eius a centro orbis, ut iam dietum est. Ex
quo maxima diversitas duobus gradibus et sextante unius Ccon-
tingit. Declinat autem ab ipso centro Sol ad punctum firma-
die Bewegung der Erde um die Sonne vorangestellt wird, ist natürlich
gleichgültig.
Die Rotation und die Bewegung der Erde um die Sonne wird in dem
11. Kapitel des ersten Buches von Coppernicus nur fllichtig berührt; das
ganze zweite und dritte Buch der »Revolutiones« beschäftigt sich ja mit
diesen beiden Bewegungen.
Die dritte Bewegung, — die der Deklination — welche Coppernicus
geglaubt hat der Erde beilegen zu müssen, bildet den Haupt-Inhalt des er-
wähnten 11. Kapitels ıles ersten Buches. Es findet sich jedoch dort nicht
die im vorletzten Satze dieses Abschnittes des Commentariolus berührte
Hinweisung auf die Kräfte des Magneten. »Fideo equidem in vilioribus rebus,
quod virgula terrea magnete altrita in unum semper mundi sıtum nilatur.« —
N.beu dieser einfach klaren Darlegung der Kraft der Magnet-Nadel er-
scheint wunderlich eine Auseinandersetzung, wie sie noch Rheticus, der
Schüler von Cuppernicus, in der zu Frauenburg abgefassten »Chorographia«
niedergelegt hat: »Weas weiter die krafft vnd tugenden des Magneten be-
trifft. ist wunder, das man Zw unsern zeitten nicht weitter sucht, dieweil
man duch sieht. dass alwegen Gott der Herrn ainem Ding mehr alss nur
ain tugeud γι aigenschafft mittaile. Ainer mit namen Petrus Perigrinus
de Marecurt, nicht leugst vor unsren Zeitten...... nebend andren treffen-
lichen vnd hohen tugenden deß Magneten vermeldet, wie der stain die
eigenschafft des Himels habe, alBo wan er in die rechte runde
gebracht wurt, vnd zwischen seinen polis, das sind nord vnd
δὶ komt, wie sich es erfordert, noch dem das land hoch ligt,
recht auffgehenkt wurt, so solle er sich von wegen der aigen-
schafft, so im Gott gegeben hatt, selber teglich in XXIlllstun-
den herumher gehen, wie die Sonn in tag vnd nacht ainmal das
erdricht vmblofft!« |
190 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
menti, quod distat a stella lucida, quae est in capite Gemelli
splendidior, gradibus fere X versus oceidentem, invariabiliter.
Tune igitur Sol in summa eius altitudine cernitur, quando terra
in loco huic opposito versatur, centro orbis inter eos mediante,
et per hunc quidem orbem non terra solum, sed quiequid simul
cum orbe lunari comprehensum est, eircumducitur.
Alius telluris motus est quotidianae revolutionis et hie sibi
maxime proprius in polig suis secundum ordinem signorum hoe
est ad orientem labilis, per quem totus mundus praecipiti voragine
eircamagi videtur. Sic quidem terra cum circumfluis aqua et vi-
eino aöre volvitur.
Tertius est motus deelinationis. Axis enim quotidianae revo-
volutionis non aequidistat axi magni orbis, sed obliquatur secun-
dum circumferentiae partem, nostro quidem saeculo XXIII gradibus
et medio fere. Igitur centro terrae in superficie ecclipticae semper
manente, hoc est in circumferentia eirculi magni orbis, poli eins
eircumaguntur, eirculog utrobique parvos describentes in centris
ab axe orbis magni aequidistantibus. Et hie quoque motus annuas
fere complet revolutiones et cum orbe magno pene compares. At
vero axis magni orbis ad firmamentum immutabilem servat com-
positionem ad eos, quos vocant ecelipticae polos. Motus item
declinationis cum motu orbis complexus polos quotidianae revolu-
tionis ad eadem caeli momenta semper retineret, si paribus omnino
revolutionibus cum illo constaret. Nunc longo temporis tractu
deprehensum est talem telluris positionem ad faciem firmamenti
mutari, propter quod ipsum firmamentum aliquibus motibus ferri
plerisque visum est, lege nondum satis deprehensa. Posse autem
haec omnia fieri ımutabilitate tellurie minus mirum est. Quibus
autem poli inhaereant, ad me non attinet diecere. Video equidem
in vilioribus rebus, quod virgula ferrea magnete attrita in unum
semper mundi situm nitatur. Potior tamen sententia visa est,
secundum orbem aliquem fieri, ad cuius motum ipsi poli mo-
veantur, quem procul dubio sub Luna esse oportebit.
NICOLAI COPPERNICI COMMENTARIOLUS. 191
Quod aequalitas motuum non ad aequinoctia,
sed stellas fixas referatur.*
Cum igitur aequinoctialia puncta ceterique mundi cardines
plurimum commutentur, falli eum necesse est, quicunque ab his
aequalitatem annuae revolutionis deducere conatur, quae etiam
sub diversis aetatibus multis experimentis observationum diversa
reperta est. Hanc Hipparchus 365 diebus cum quadrante unius
diei, Albategni vero Chaldaeus reperit talem annum ex 365 die-
bus, 5 horis, 46 minutis, hoc est 13 minutis et 3 quintis sive
triente unius minuti Ptolomaico breviorem. Rursus autem Hispa-
lensis huic longioren vigesima parte unius horae, siquidem ex
365 diebus, 5 horis et 49 minutis annum vertentem constituit.
Ne autem diversitatem ex observationum errore processisse
videatur, si quis singula accuratius animadvertet, inveniet eam
cum mutabilitate aequinoctialium punctorum semper correspon-
disse. Dum enim ipsi mundi cardines in centenis annis uno gradu
* Die im nachfolgenden Abschnitte des Commentariolus berührten Aus
einandersetzungen finden sich im 3. Buche des Werkes »de revolutionibuse.
Die im ersten Alinea angegebenen Bestimmungen der Jahreslänge ent-
hält in genauerer Berechnung das 13. Kapitel. Die Angabe des Comments
riolus, dass Hipparch das Jahr zu 365 und einem Viertel-Tage angenommes
habe, ist im Hauptwerke geändert. Coppernicus hebt dort ausdrücklich bes
vor, 68 habe Hipparch bereits bemerkt, dass an dem Viertel-Tage, welches
Kalippus, Aristarch von Samos und Archimedes den 365 Tagen der ältese
Astronomie hinzugefügt hätten, etwas fehle: »Verum C. Plolemaeus am
alvertens difficilem esse et scrupulosam solstitiorum apprehensionem haud asle
confisus est ıllorum observationibus contulitque se potius ad Hipparchum
qui non tam solares conversiones quam efiam aequinoctia in Rhodo notele us
se reliquit et prodidit aligquantulum deesse quartae diei, quod μοαίᾳ
Ptolemaeus decrevit esse trecentesimam partem. diei.« (de revol. III, 14.)
Die Bestimmung der Jahreslänge durch Albategnius hat Copperninusiis
dem Werke »de revolutionibus« durch Hinzufügung der Sekunden-Zeil gs
vollständigt. Die Angabe des Isidorus Hispalensis ist dagegen Samsung,
gelassen; letzterer wird überhaupt dort nirgend erwähnt. —
Die eigene Berechnung der Länge des siderischen Jahres, wäläe zu;
Commentariolus zu 365 Tagen 6 Stunden 10 Minuten angegebes gl.
Coppernicus in den »Revolutiones« umgeändert in 365 Tage, 6 Buudlen, 2 ug.
nuten, 40 Sekunden.
192 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
mutabantur, quemadmodum Ptolomaei aevo repertum est, erat
tunc anni quantitas, quae ab ipso Ptolomaeo tradita est. Quando
autem subsequentibus saeculis potiori mutabilitate moverentur moti-
bus inferioribus obviantes, tanto brevior annus factus est, quanto
translatio cardinum esset maior. Nam occursu velociori breviori
tempore annuum excipiebant motum. Rectius igitur agit, quicum-
que annuam aequalitatem ad stellas fixas referet. Quemadmodum
eirca Virginis Spicam fecimus invenimusque annum 365 dierum
et sex horarum et gextantis fere unius horae semper fuisse, qualis
etiam in Aegyptiaca antiquitate reperitur. Eadem ratio in aliie
etiam motibus siderum habenda est, quod absides eorum et statae
sub firmamento motuum leges docent, ac caelum ipsum veraci
testimonio.
De Luna.*
Luna vero praeter annalem, ut dietum est, eircuitum quatuor
motibus videtur nobis pervagari. Nam in orbe suo deferente circa
telluris centrum secundum ordinem signorum menstruas complet
revolutiones. Is vero defert, quem vocant epieyclum primae di-
versitatis sive argumenti, nos vero primum sive maiorem, et anni
epicyclum alterum sibi inhaerentem in superiore quidem portione
contra motum orbis reflexus paulo tardiore quam menstruo tempore
deducit. In hoc demum Luna pendens binas in mense revolutiones
contra motum illius perficit, ut. quandocumque centrum epicyeli
maioris contingit lineam a centro orbis magni transeuntem per
centrum terrae, quaın diametrum magni orbis vocamus, tunc Luna
sit ad centrum maioris epievcli proxima, quod quidem circa novam
* Dass der Abschnitt .des Commentariolus νας /una: in dem 4. Buche
der »Revolutiones« seine weitere Ausführung findet, bedarf kaum der Er-
wähnung.
In dem ersten Abdrucke des Cummentariolus, welchen Curtze 1515. ver-
Ööffentlichte. fand sieh in dem Abschnitte »de luna« eine grosse Lücke, weil
in dem Wiener Manuskripte ein ganzes Blatt fehlte. In erfreulicher Weise
ist die Lücke durch die Stoekholmer Handschrift ergänzt worden.
NICOLAI COPPERNICI COMMENTARIOLUS. 193
et plenam Lunam aceidit; at e contra in quadraturis mediantibus
iisdem remotissima. Quantitas autem diametri epicyeli maioris
continet 10m partem de semiametro orbis sui deferentis cum
188 unius particulae, minoris vero epieycli semidiametrum quin-
quies dempta una quarta ipsius*. Per haec igitur Luna modo
conceita modo tarda descendens quoque et ascendens videtur, et
prima quidem diversitate dupliciter variationum motus. epieycli
minoris ingerit. Lunam enim in cireumferentia maioris ab aequali-
tate distrahit, cuius quidem in hoc maxima diversitas 17 gradus et
quadrantem colligit de circumferentia ipsa ; quantitatis seu diametri
respondentis eum quoque centrum maioris modo distrahit modo
appellit secundum semidiametri magnitudinem. Cum igitur propter
hoc circa centrum maioris epieycli inaequales eirculorum ambitus
Luna describat, contingit primam diversitatem multiplieiter variari.
Hinc est, quod eirca coniunctiones et obiectiones ad Solem maxima
huiusmodi diversitas 4 gradus et 56 minuta non excedat, in
quadraturis autem ad 6 gradus et 36 minuta extenditur. Qui vero
per eccentricum eirculum fieri hoc arbitrantur, praeter ineptam
in ipso eirculo motus inaequalitatem in duos inciderunt manifestos
errores. Consequens est enim mathematica ratione, quod Luna
in quadraturis, dum infima parte epieycli dependet, quadruplo fere
maior appareat (si modo tota luceret), quam nova et plena, nisi
* Die Stockholmer Handschrift lässt den im Texte aufgeführten Satz
mit den Worten »una parte ipsius« schliessen. Curtze hat dies verändert
in »una quarta ipsius«.. Die Verbesserung ist auf Grund einer Einzeichnung
von Coppernicus gewonnen, die derselbe, neben andern astronomischen Be-
ımerkungen, auf eins der Blätter niedergeschrieben hatte, welche von ihm in
ein vielgebrauchtes Buch, die Tafeln des Künigs Alfons und Regiomontanus,
eingeheftet waren. Die von Curtze zuerst in den »Reliquiae Coupernicanae«
p. 30 veröffentlichte Notiz findet sich dort am Ende eines Abschnittes,
welcher die Ueberschrift trägt: »Proportio orbium caelestium ad eccentrot6w
25 partiums; Coppernicus giebt dort die von ihm errechneten Werthe für
den Semidiameter der Epicykel der Planeten. Die auf den Mond bezüg-
. . 10
lichen Angaben lauten: »Semidiametrus orbis Lunae ad epieyclium.a. ——
111g
epicylus a.ad 5.Y« HI, ist Δ Ξε. PN.
1. 13
194 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
augmentum et diminutionem magnitudinis sui corporis et temerarie
assorit. Sic quoqyue diversitatem aspectus facit propter notabilem
terrae magnitudinem ad distantiam eius circa quadraturas plurimum
augeri. Si quis autem diligentius perscrutetur, parum valde utrum-
une distare comperiet in quadraturis ab his, quae interlunio plena-
que luuna contingunt, et proinde veriorem hanc speculationem
nostram haud facile dubitabit. His vero tribus motibus [18] longi-
tudinem πὰ eireumit puncta latitudinis motus. Axes quidem
epieyelorum aequidistant axi orbis, propter quod nullam ab eo
egresrionem facit.
Sed hie orbis axem suum declinem habet axi magni orbis
aive cceelipticae, quapropter Lunam a superficie eccliptieae digredi
fneit. Deelinat igitur secundum quantitatem anguli, cui de eir-
oumfereutia eireuli quinque gradus supratenduntur, cuius poli cir-
enmferuntur in acquidistantia axis, ecclipticae, propemodum sicut
in deelinatione dietum est. Sed hie contra signorum ordinem et
lounge tardieri motu, ut ad unam revolutionem decimum nonunı
annum expeetet, et hoc in orbe quidem eminentiori fieri plerisque
videtar, οὐ poli inhaerentes ad hune modum ferantur. Talem
igeitur videtur habere Luna motuum fabriean *.
De tribus superieribus. Saturne. love et Marte.
Saturnus. luppiter et Mars similem habent motuum ratienen.
siquideim orbes eorum amnalem illum maguum penitus includentes
in eentro communt ipsius magmi orbis ad ordinem sienerum veH-
vuntur, Sed erbis quidem Saturmius trigesime anne reducitur,
" Die Wiener Handschrift bierer bei dem Abschnitte κἀς luna« einen
ganz unverständliichen Schlusuuatz Turniemn ἐρέω rasen Auterı Lunge mo-
aan "daese Coursse bazte bei dem ersten Alsirucke Mitch. des Copp.-
Verius iS ti richtig verwutber dass dafür zeseizt we. nden τὸ +-Teiem
were ta an Saw mia τισι αν, weitt der Vieien Abamie-
τανανο wadie er ΝΣ zieit weine Νοῦν χτοτ in der Text aufzulcAmen.
IRe Kıcktiskeii Jeneller tr Zar spüier din die Sawihlner Haz wirft
hestat'xt
NICOLAI COPPERNICI COMMENTARIOLUS. 195
Iovianus duodecimo, Martius autem vigesimo nono mense, perinde
ac si tales revolutiones magnitudo orbium remoretur. Nam semi-
diametro magni orbis ex 25 partibus constituto, semidiameter orbis
Martii 30 partes obtinebit, Iovis 130 et unius particulae quincun-
cem, Satumi 236 et sextantem unius. Dico autem semidiametrum
a centro orbis ad centrum primi epieyeli distantiam. Habet enim
quisque duos epieyclos, quorum alter alterum defert, propemodum
sicut in Luna dietum est, sed lege diversa. Primus enim epi-
cyclus contra motum orbis reflexus pares facit cum eo revolutiones,
alter vero obvians primi motum revolutionibus duplicatis eircum-
agit sidus, adeo ut, quandocunque sit in summa a centro orbis
distantia vel rursus in maxima vicinitate, tunce sidus sit centro
epicycli quam proximum, in quadrantibus autem mediantibus re-
motissimum. Igitur ex talium motuum compositione orbis et epi-
cyclorum et revolutionum paritate contingit, ut huiusmodi elonga-
tiones et accessiones maxime statas sibi sub firmamento sedes
obtineant. Ac deinceps certas ubique observant motuum condi-
tiones, itaque absides suas invariabiles [habent], Saturnus quidem
circa stellam, quae super cubitum esse dieitur Sagittatoris, Iup-
piter gradibus VIII post stellam, quae extremitas caudae Leonis
appellatur, Mars vero gradibus VI et medio ante cor Leonis.
Magnitudines autem epicyclorum hae sunt*. In Saturno
” Die nachfolgend im Cummentariolus aufgeführten Werthe, welche
Coppernicus für die Halbmesser der Epicykeln der Planeten errechnet hat,
stimmen vollständig mit denen überein, welche er auf dem unten 8. 210 be-
zeichneten Blatte seinem Exemplare der Alphonsinischen Tafeln beigefügt
hatte. Die dortigen Notizen lauten:
»Proportio orbium caelestium ad eccentrotetem 25 partium.«
»Martis semidiametrus orbis 38 fere, epieyclus a. δ. M. epicyclus ὃ. M. 51.«
»lovis semidiametrus 30. M. 25, epicyclus a. 10715, b. 344.«
»Saturni diametrus 230%, epicyclus a. 1944, ὃ. 644.«
Diese vorstehend abgedruckten Werth-Bestimmungen sind vielleicht spe-
ziell für den Commentariolus berechnet. Jedenfalls stimmen sie mit den
Angaben des letzteren so genau überein, dass selbst der Recheufehler beim
zweiten Epicyklus des Mars — wie Curtze a. a. Ὁ. bereits hervorgehoben
hat — einfach übernommen ist. Es soll der zweite Epicyklus näwlich, wie
13*
196 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
quidem primi semidiameter constat ex partibus 19 et 41 minutis,
qualium semidiameter orbis magni ex 25 supponebatur; secundus
autem epicyclus partium 6 et minutorum 34 semidiametrum habet.
Sie quoque in Iove primus partium 10 et minutorum 6, secundus
partium 3, minutorum 22 semidiametros continent. In Marte autem
primus partium 5, minutorum 34, secundus [partis 1,] minuto-
rum 51. Sie igitur ad primum nbique semidiameter triplo maior
est secundo. Hanc autem diversitatem, quam epicyclorum motus
inducit super motum orbis, primam appellare placuit, quae ubique
sub firmamento certos, ut dietum est, observant limites. Alia si-
quidem est diversitas, secundum quam sidus interdum regredi,
saepe etiam subsistere cernitur, quae non ex motu sideris con-
tingit, sed telluris in orbe magno aspectum variantis. Haec enim
motum sideris velocitate superans radio visuali ad firmamenti
aspectum obviante motum sideris vinecit. Quod tune maxime fit,
quando proxima fuerit sideri terra, dum videlicet inter Solem et
sidus mediat vespertini sideris ortu. Εἰ contrario autem circa
vespertinum occasum ortumve matutinum praeventione antefert
visum. Vbi vero visus contra motum aequali cursu obviat, stare
videntur adversis motibus invicem sie se perimentibus, quod
plerumque eirca triquetrum Solis radium contingit. In bis autem
omnibus tanto maior contingit talis diversitas, quanto inferiori orbe
sidus movetur, unde minor im Saturno quam love, et rursus in
Marte maxima, secundum proportionem semidiametri magni orbis
Coppernicus gleich darauf selbst angiebt, jedesmal den dritten Theil des
ersten betragen. Demnach muss bei der Werth-Angabe des zweiten Epi-
eyklus des Mars zwischen den Worten »secundus« und »minutorum« ein-
geschoben werden »partis 1.« Dies geht auch aus einer Einzeichnung hervor,
in welcher auf demselben Blatte in den Alphonsinischen Tafeln (unmittelbar
vor den aufgeführten Werth-Angaben: dasselbe Verhältniss der Epieykeln
angegeben wird:
»Eccentrotes Martis 6583
Epieyclus primus 1492
Epieyclus secundus 494.«
NICOLAI COPPERNICI COMMENTARIOLUS. _ 197
ad illorum semidiametros. Fit autem tunc uniuscuiusque maxima,
quando sidus per radium aspieitur circumferentiam magni orbis
contingentem. Equidem tria haec sidera nobis pererrant. In
latitudine vero duplicem digressionem faciunt; circumferentiis
quidem epicyclorum in una superficie permanentibus cum orbe
suo ab eccliptica declinant secundum axium deflexiones, non sicut
in Luna eireumducibiles. sed in eundem caeli tractum semper
vergentes. Igitur et sectiones circulorum orbis et ecclipticae, quas
nodos vocant, aeternas in firmamento sedes occupant. Sic quidem
Saturnus nodum suum habet, unde ad septentriones scandere in-
eipit, partibus 8 et media post stellam, quae in capite Geminorum
orientalis dieitur; Iuppiter ante eam ipsam stellam partibus qua-
tuor: Mars autem Vergilias antecedentem partibus 6 et medio. In
his igitur ac e diametro positis sidus existens nullam habet lati-
tudinem. Maximam vero, quae in his in quadraturis contingit,
valde diversam. Nam axium circulorumque inclinatio, tamquam
nodis illis pensilis, instare videtur, tunc equidem maxima fit,
quando tellus sideri proxima est, hoc est in ortu sideris vesper-
πο. Tune enim in Saturno partibus duabus et besse axis in-
clinatur; in Iove partibus duabus dempto triente; in Marte vero
parte una et sextante. E contrario autem circa vespertinum 06-
casum ortumque matutinum, plurimum tunc absistente terra Saturno
quidem et Iovi quincunce unius partis minor est huiusmodi incli-
natio; Marti vero parte una et besse. Sic quidem diversitas haec
in maximis latitudinibus apprime pereipitur, ac alicui tanto minor,
quanto minus a nodo sidus distat pariter cum latitudine crescens
et decrescens. Aceidit etiam motu telluris in orbe magno lati-
tudines visibus nostris variari, ita sane propinquitate vel distantia
visibilis latitudinis angulos augente vel minuente, sicut mathe-
matica ratio exposcit, siquidem hic motus librationis secundum
lineam rectanı contingit. Fieri autem potest, ut ex duobus orbibus
huiusmodi motus componatur, qui cum sint concentrici, alter alterius
deflexos eircumdueit polos et inferior contra superiorem duplici
198 . 1. SCHRIFTEN VON COPPERNICUR.
velocitate polos orbis epicyclog deferentis revolvat, et hi quoque
poli tantam habeant deflexionem a polis orbis immediate superioris,
quantum huius a polis supremi orbis. Et haec de Saturno, Iove
et Marte ac orbibus terram ambientibus.
De Venere.
Religuum est eorum speculationem aperire, quae magni orbis
ambitu includuntur, hoc est de motibus Veneris et Mercurii. Venus
quidem persimilem habet circulorum compaginem quales illi su-
periores, sed alia motuum observantia. Orbis quidem cum epi-
cyclo suo maiori pares facit revolutiones nono mense, ut praedietum
est, eoque motu composito minorem epicyclum certa ubique habi-
tudine firmamento restituit summam eius absidem ad punctum,
quo Solem vergere diximus, constituens. Minor autem epieyelus
impares cum illis revolutiones habens, motui orbis magni impari-
tatem reservavit. Ad huius quidem revolutionem duos omnino
eircuitus perficit, ut, quandocungue tellus in linea ad absidem
diametro porrecta fuerit, sidus tunc centro maioris epieycli proxi-
mum sit, et in transverso quadrantum remotissimum simili fere
modo, quemadmodum in Luna minor epicyclus Solem respicit
observans. Est autem proportio semidiametrorum orbis magni et
Veneris sicut 25 ad 18, et maior epicyclus dodrantem suseipit
unius particulae, minor vero quadrantem *. Retrocedere quando-
* Auch die Werth-Bestimmungen des Halbmessers der beiden Epicykeln
der Venus, wie sie in den Commentariolus aufgenommen sind, stimmen
genau mit den Angaben, wie sie Coppernicus in die Alphonsinischen Tafeln
eingezeichnet hat. Er sagt dort:
»Veneris semidiametrus 18. epscyelus a. 31 ὃ. 1,4.
Die Rand-Bemerkung des Wiener Manuskripts: »Maior epieyelus 1. 48,
minor 0.36, qualium semidiumetrus 1. 60« ist in Bezug auf die letzte Angabe
falsch. Es muss vielmehr heissen »qualium semidiametrus 60«, indem zu
nsemidiametrus« zu ergänzen ist »magns orbis«, denn wir haben die
richtigen Proportionen: 60 : 25 = 145: %, = 3,5 : !ig. (Curtze, Mitth. d. Copp.-V.
I, S. 15.)
NICOLAI COPPERNICI COMMENTARIOLUS. 199
que et haec cernitur, tune maxime, quando sidus terrae proximum
est, simili quodammodo ratione ut in superioribus, sed conversa.
In illis enim accidit motu terrae superante, hic autem superato,
ac illice orbe telluris contento, hic vero continente. Quapropter
nec unquam Soli opponitur, cum tellus intermediari non possit,
sed ex certis ab Sole distantiis, quae fiunt in contactibus eircum-
ferentiae lineis a centro telluris prodeuntibus, utrobique revertitur
48 gradus numquam excedens ad nostrum adspectum. Et haec
est Venerei motus summa, qua in longitudinem ceircumducitur.
Latitudinem quoque duplici causa scandit. Habet enim et haec
axem orbis inclinatum quantitate anguli graduum duorum 8., et
nodum suum, unde septentriones petit, in abside sua habet*.
Digressio autem, quae ex tali inclinatione procedit, quamquam
eadem in se ipsa sit, duplex non ostenditur. Nam in alterutro
nodorum Veneris incidente terra transversis sursum et deorsum
aspiciuntur, has reflexiones vocant; naturales apparent orbis ob-
liquitates, et has vocant declinationes, eaedem vero in quadranti-
bus. Ceteris autem locis ambae latitudines permixtae confunduntur,
ac alia aliam superans vineit ac similitudine et dissimilitudine
mutuo se augent et perimunt. Haec vero axis inclinatio est; habet
librationem mobilem, non autem sicut in superioribus illis ad nodos
pendentem, sed in aliis quibusdam volubilibus punctis, quae re-
volutiones suas ad sidus annuas faciunt, unde, quandocumque
tellus contra absidem Veneris steterit, maxima tunc fit librationis
inflexio et haec in ipso sidere, in quacumque tunc parte sui orbis
fuerit.. Quapropter, si tunc sidus in abside sit vel ei e diametro
opposito latitudine non penitus carebit, tametsi in nodis tunc
versetur. Hince vero decrescente hac inflexione quoadusque tellus
per quadrantem eirculi dieto loco amoveatur et similitudine mo-
* Ueber die Breiten-Bewegungen der Venus und die dabei zusammen-
wirkenden Ablenkungen handelt eingehender das 5. und 6. Kapitel des
VI. Buches des Werkes »de Revolutionibus orbium caelestium«.
200 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
tuum maxime illius deviationis punctus a sidere tantundem de-
stiterit, nullum prorsus huiusce deviationis vestigium usque re-
peritur. Et deinceps deviationum libramento continuatio, et illo
principio a septentrionibus ad austrum declinante ac identidem a
sidere sese elongante secüundum telluris ab abside remotionem
sidus ad eam perducitur partem, quae prius australis fuerat. Nunc
. autem oppositionis lege septentrionalis facta, donee iterum ad
summam perveniat librationis eireulo peracto, ubi rursum maxima
fit deviatio et primae simul et aequalis. Sie demum pari modo
per reliquum semieireulum pergit. Quapropter nunquam fit meri-
diana haec latitudo, quam plerumque deviationem vocant, et haec
duobus orbibus fieri concentrieis et axibus obliquis, sicut in su-
perioribus dicebamus, hie quoque consentaneum esse videtur.
De Mercurio.
- Sed omnium in caelo mirabilissimus est Mercurii cursus, qui
paene investigabiles permeat vias, uti perscrutari non facile queat.
Addit praeterea difficultatem quod sub radiis solis invisibiles
plerumque meatus occupat et paucis admodum diebus visibilem se
exhibet, attamen comprehendetur et ipse, modo altiori ingenio
quispiam incumbat. Convenient et huic epicycli duo, ut in Venere,
in orbe suo revolubiles. Nam maior epicyclus pariter cum orbe
8110 facit revolutiones, ut 1116. absidis eius sedem gradibus 14 et
medio post Virginis Spicam constituens. Minor autem epicyclus
contraria illius lege dupliei vero revolutione reflectitur, ut in omni
situ telluris, quo absidem huius supervenit vel ex adverso respieit,
sidus a centro maioris epieycli remotissimunm sit atque in quadranti-
bus proximum. Et huius quidem orbem tertio mense diximus
reverti, hoc est 5% diebus. euius semidimetiens partes capit 9 et
duas quintas unius partis, quarum semidiametrum magni orbis 25
posnimus. Ex his autem primus epieyelus aceipit unam et ΕἸ mi-
nuta: secundus autem tertiam eius partem, hoc est minutias 34
NICOLAI COPPERNICI COMMENTARIOLUS. 201
fere*. Sed is quidem eirculorum concursus hie non suffieit ut in
ceteris. Terra siquidem in supradictis absidis respectibus per-
meante longe minori apparet ambitu sidus moveri, quam ratio
circulorum iam dicta sustinet; ac rursus in quadraturis longe etiam
maiore. Cum vero nullam aliam in longitudine diversitatem ex
hoc fieri pereipiatur, consentaneum est per accessum quendam et
recessum centri orbis secundum lineam rectam contingere, quod ᾿
quidem fieri oportet duobus orbiculis circumdatis habentibus axes
aequidistantes axi orbis, dum centrum epieycli maioris sive totius
illius axe tantum distat a centro orbiculi immediate continentis,
quantum centram huius a centro extremi. Id quidem repertum
est minutibus 24 et medio unius partis de 25, quibus omnium
contextum mensi sumus, quodque motus extremi orbiculi binas
in anno vertente revolutiones faciat, interior autem motu reflexo
duplo recursu quater interim revertatur. Praeferuntur enim hoc
motu composito centra maioris epicycli secundum lineam rectam,
quemadmodum circa latitudines libratas diximus. Sie igitur in
memoratis ad absidem telluris sitibus centrum epicycli maioris
centro orbis proximum est, in quadraturis autem remotissimus.
In locis autem mediantibus, id est 45 gradus ab his, centrum
maioris epieycli centro exterioris orbiculi applicat amboque in
unum coneurrunt. Quantitas autem huiusce recessus et accessus
eonstat minutis 29 unius praedictarum partium, et hactenus motus
Mercurii longitudinalis sic se habet**. Latitudinem vero haud
gecug facit quam Venus, sed tractu semper contrario. Ubi enim
illa septemtrionalis fit, hie austros petit. Declinat autem orbis
eius ab eccliptica quantitate anguli partium septem. Deviatio
* Die für die Epieykeln des Merkur im Commentariolus angeführten
Werthe stimmen gleichfalls mit den handschriftlichen Angaben in den Al-.
phonsinischen Tafeln überein: »Mercurü orbis 9. 24, Epieyclus a. 1. 411),
ὁ. 0,33%/4, colligunt 1. 71/g (diversitas diametri 0. 29.)«
** Ueber die verschiedenen Ableitungs-Methoden der Bewegung des
Merkur handelt das 28. und 32. Kapitel des VI. Buches der »Revolutiones.
202 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUSB.
autem hic quoque semper australis dodrantem uniug gradus nun-
quam excedit. Ceterum quae circa latitudines Veneris dieta sunt,
hio quoque commemorasse conveniet, ne eadem saepe repetantur”.
Sicque septem omnino circulis Mercurius currit, Venus quin-
que, tellus tribus et circa eam Luna quatuor, Mars demum, Iup-
piter et Saturnus singuli quinque. Sic igitur in universum
34 circuli sufficiunt, quibus tota mundi fabrica tota-
que siderum chorea explicata sit.
® Gleichwie Coppernicus im Commentariolus bei Erklärung der Breiten-
Abweichungen des Merkur auf den früheren Abschnitt über die Venus ver-
weist, hat er auch in dem Werke »de revolutionibus« die erklärenden Aus-
führungen in Betreff der Breite beider Planeten zusammengefasst in den
Kapiteln 5 ff. des VI. Buches.
G.
Kleinere handschriftliche Reliquien.
L Die Einschaltungen und Nachträge aus dem Manuskripte
des Werkes »de revolutionibus«.
Die weitaus bedeutsamste Reliquie, welche wir von Copper-
nicus’ Hand besitzen, ist das vor einigen Decennien wieder auf-
gefundene Original-Manuskript des Werkes nde revolu-
tionibusorbium caelestium«. (Vgl. Band I, ΤῊ]. 2, S. 503 ff.)
Wichtig für die kritische Feststellung des Textes, zeigt das Manu-
skript uns zugleich die Arbeits-Mühe und die Arbeits-Freudigkeit
des Verfassers, welcher unermitidlich bis in seine spätesten Lebens-
jahre an seinem Werke gefeilt und nachgetragen hat*. Allein
* Neben den kleineren Textes-Umgestaltungen hat Coppernicus auch
die Haupttheilung seines Werkes mehrfach geändert. Die erste Redaktion
zerlegte dasselbe nicht in sechs, sondern in acht Bücher; es zerfiel nämlich
jedes der beiden ersten Bücher in zwei Theile. Nur die Eintheilung der
vier letzten Bücher ist in sämmtlichen Redaktionen (es sind deren drei er-
kennbar) dieselbe geblieben. Näheres Band I, Thl. 2, S. 478. 479 und 506.
507; ausserdem vgl. Curtze’s Prolegomena zur ed. saecul. p. XVII sqg.
Bei der Verwerthung seiner astronomischen Beobachtungen hat Copper-
nicus vielfache Korrekturen vorgenommen. Die Zahlen sind oft zwei bis
204 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
die meisten kleineren Abänderungen der ursprünglichen Nieder-
schrift sind sprachwissenschaftlicher Natur oder rein redaktionelle
Verbesserungen*. Sie sind an dieser Stelle um so weniger mit-
zutheilen, als sie bereits für die Säkular-Ausgabe von Curtze
verwerthet und in den begleitenden Anmerkungen vollständig
mitgetheilt sind.
Neben diesen unwesentlicheren Textes-Umgestaltungen, bez.
Verbesserungen einzelner Zahlen zeigt das Original- Manuskript
der »Revolutiones« freilich noch einige wichtigere Einschaltungen,
welche Coppernicus ursprünglich für die Oeffentlichkeit bestimmt,
später aber bei dem Drucke seines Werkes weggelassen hatte.
Bis zur Wiederauffindung des Original-Manuskripts gänzlich un-
bekannt geblieben, haben einige von ihnen erhebliche Wichtig-
keit. Sie sind jedoch bereits in frühern Abschnitten des vor-
liegenden Buches mitgetheilt worden; demnach ist hier nur auf
jenen Abdruck zu verweisen. Es gehören dazu vornämlich die
schöne Vorrede zum 1. Buche, die Uebersetzung des 8. g. Lyeis-
Briefes und die kleine, aber hochbedeutsame Stelle, in welcher
Coppernicus die Möglichkeit einer elliptischen Bahn für die Be-
wegungen am Himmel vorahnend ausgesprochen hat*”.
dreimal geändert, mitunter auch die zuerst errechneten Werthe wieder ein-
gesetzt. Ebenso hat Coppernicus von den Zusatz-Bemerkungen, welche er
am Rande des Manuskriptes nachgetragen hatte, einige später wieder weg-
gelassen. Eine dieser weggestrichenen Stellen lib. III, cap. 15 :ed. saec.
p- 204° ist von den Herausgebern der editio princepe wieder aufgenommen
worden. Vgl. Bd. 1. Thl. 2, S. 509.‘
5 Die meisten Textes-Umgestaltungen finden sich am Ende des ersten
Buches in dem Abrisse der sphärischen Trigunometrie und in den beiden
letzten Büchern. .\gl. edit. saecul. p. 67. 369 sqq., 375, 409, 410, 420.)
δ. In dem Original-Manuskripte findet sich nicht die Widmungs-Vor-
. rede an Papst Paul IIl, wie bereits Band 1. ΤῊ]. 2. S. 494 hervorgehoben
ist. Die Aufnahme dieses Schriftstücks hat es vielleicht verschuldet,
daas die Herausgeber der editie princeps dafür die Einleitung zum ersten
Buche weggelassen haben: dieselbe ist erst nach der Wiederauffindung des
Original-Manuskripts bekannt geworden. Das schöne Schriftstück ist oben
KLEINERE HANDSCHRIFTLICHE RELIQUIEN. 205
S. 9-12 abgedruckt, eine deutsche Uebersetzung Band I, Thl. 2, S. 510—
513 gegeben. —
Die von Coppernicus gefertigte lateinische Uebersetzung des s. g. Lysis-
Briefes ist oben S. 132—137 abgedruckt. (Vgl. auch Band I, Thl. 1, S. 4u8 ff.)
Die denkwürdige Stelle, in welcher Coppernicus, während er soust mit
den alten Astronomen an den Kreis-Bahnen der Himmelskörper streng fest-
hielt, die Annahme einer elliptischen Bahn aufstellt, findet sich gegen Ende
des 4. Kapitels des dritten Buches. Sie ist nach dem Abdrucke in der
Säkular-Ausgabe (p. 166) bereits im 2. Theile des ersten Bandes S. 508 Anm.
mitgetheilt worden. Allein bei der relativen Bedeutung des in dem kurzen
Satze ausgesprochenen, seinem Zeitalter weit vorauseilenden Gedankens
dürfte es wohl angezeigt sein, den Wortlaut hier nochmals vollständig ab-
zudrucken, zumal der Fund erst seit einem Decennium veröffentlicht und
demnach noch wenig bekannt ist.
Die ganze, von Coppernicus nachmals durchstrichene Stelle des Manu-
skripts lautet:
»V’ocant uutem aliqui motum hune ın latitudinem eirculi, hoc est dimetientem,
cusus tamen periodum et dimensionem a circumcurrenle eius deducunt, ut paulo
saferius ostendemus. Estque hie obiter animadvertendum, quod, si
circuli fuerint inaequales manenbibus ceteris conditionibus, non
reclam lineam, sed conicam sive cylindricam sectionem descri-
bent, quam ellypsim vocant mathemalici; sed de his alias.«
Coppernicus hat diese Stelle später weggestrichen, weil er sich, wie die
Schlussworte ausdrücklich hervorheben, eine eingehendere Ausführung für
eine spätere Gelegenheit vorbehielt. Bei dieser klar hervorgetretenen Durch-
brechung der sonst als Axiom festgehaltenen Grund-Anschauung, dass die
gleichmässige' Bewegung im Kreise die für die Himmelskörper einzig ent-
sprechende sei, konnte Coppernicus sich an der aphoristischen Andeutung,
wie sie an jener Stelle allein gestattet war, unmöglich genligen lassen. .
206 1. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
I. Die Bücher-Einzeiohnungen mathematisch - astronomischen
Inhalts,
Ausser der werthvollsten Reliquie von Coppernicus, dem
Original-Manuskripte seines Hauptwerkes, hat die eifrige For-
schung der beiden letzten Decennien noch eine beträchtliche An-
zahl handschriftlicher Bemerkungen aufgespürt, welche Coppernicus
in die von ihm gebrauchten Bücher eingetragen hat. Diese Ein-
zeichnungen haben für uns schon dadurch Werth, dass sie die
Vorstudien des grossen Mannes enthaltend, einen interessanten
Einblick in seine Arbeits-Methode gewähren. Derselbe steigert
sich noch dadurch, dass wir in ihnen manche Hinweisung auf
ältere Quellen finden, welche Coppernicus gekannt und benutzt
hat. von denen wir in seinem Hauptwerke nichts erfahren. Von
grossem Interesse sind endlich eine Reihe von astronomischen
Tafeln, welche nicht durchweg mit den in den »Revolutiones«
veröffentlichten übereinstimmen. zum Theil sehr bedeutende Ver-
schiedenheiten aufweisen.
Curtze, von welchem diese Einzeichnungen in den Copperni-
canischen Büchern zu Upsala aufgefunden und durch die »Reli-
quiae Copernicanae« Leipzig 1575) veröffentlicht sind, hat zugleich
eine genaue Vergleichung angestellt und den Abdruck mit erläu-
ternden fachwissenschaftlichen Bemerkungen versehen.
Mehrere von den Einzeichnungen. welehe sich von Coppernicus
in den zu U'psala aufbewahrten Btichern vorgefunden haben, sind
MATHEMATISCH-ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 207
bereits bei Besprechung der Coppernicanischen Bibliothek im
1. Bande des vorliegenden Werkes (Thl. 2, S. 406 ff.) erwähnt
worden. Dieselben werden sonach an dieser Stelle nur eine
kurze Zusammenstellung erheischen, indem auf die ausführlicheren
Mittheilungen a. a. Ὁ. verwiesen wird.
Die Bemerkungen, welche Coppernicus in der editio princeps
des griechischen Euklid gemacht hat, sind im Ganzen nicht
erheblich (vgl. Bd. I, Thl. 2, S. 407). Auch die Einzeichnungen,
welche das »Instrumentum primi mobilis« und die »Astronomia«
des Gabir el Afflah aufweisen (vgl. a. a. O. S. 408 und 409) sind
an sich nicht bedeutend; sie geben aber, gleichwie jene, sichere
Belege für den Eifer, mit welchem Coppernicus seine Studien bis
in das höchste Alter fortgeführt hat; die Bücher, in welche er
Jene Notizen eingetragen hat, sind ihm nämlich erst nach dem
Jahre 1539 zugekommen. Dasselbe beweisen auch die Citate
aus Pliniue’ hist. natur. und Vitruv’s Architectura, welche in die
Optik Vitellio’s eingetragen sind, und die Einzeichnungen, welche
sich in dem astrologischen Werke des Albohazen vorfinden; die
letztern beschränken sich auf die Hinzufügung von Parallel-
Stellen aus dem Quadripartitum des Ptolemaeus (vgl. Bd. I, ΤῊ]. 2,
S. 414. 415).
Die weitaus wichtigste der Notizen, welche Coppernicus in
seine Bücher eingezeichnet hat, bietet eine ganz kurze Bemer-
kung, welche in der editio princeps der lateinischen Ueber-
setzung des Euklid aufgefunden ist*.
* Coppernicus besass die zu Venedig im J. 1482 bei Ratdolt gedruckte
Uebersetzung des Euklid, welche Giovanni Campano aus dem Arabischen
gefertigt und mit Scholien versehen hatte. In einer Zusatz- Bemerkung,
gegen Ende des 4. Buches, hatte nun Campanus die Trisektion des Winkels
behandelt. Coppernicus giebt hierzu eine Verbesserung: »Dutum angu-
|
|
208 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
Während. die vorstehend aufgeführten Bücher-Einzeichnungen
von Copperniens nur einen relativen Werth beanspruchen können,
haben dagegen eine hohe Bedeutung die reichhaltigen Einzeich-
nungen, welche der zu Upsala aufbewahrte Band aufweist, in
dem die astronomischen Tafeln von König Alfons und Begio-
montanus zusammengebunden sind*. Hier sind neben einzel-
nen Rand-Notizen eine Reihe von astronomischen Tabellen auf
die einzelnen freien Seiten der Bücher, wie auf eigens dazu ein-
geheftete Blätter am Schlusse des Bandes niedergeschrieben. Diese
Tafeln stimmen mit den in den »Revolutiones« veröffentlichten
oftmals nicht genau überein, weisen zum Theil sogar bedeutende
Verschiedenheiten auf.
‚ Curtze, von welchem diese Einzeichnungen aufgefunden und
Tum trifarium secart.... id modo aptius erplanatum fuisset hoc
modo: Ducatur reota linoa etc.; gr schliesst seine kurze Korrektur mit
den Worten: »de quo vide Nicomedem de conchoidibus.«
“ΑΙ Curtze diese bemerkenswerthe Notiz veröffentlichte, kntipfte er daran
eine eingehende Ausführung zur Geschichte der Trisektion des Winkels.
(Reliqu. Copern. 8. 5—27.) Das Wichtigste aus diesem Exkurse ist bereits
im ersten Bande Thl. 2, 8.414 mitgetheilt. Curtze weist nach, dass die
Berichte, welche wir bei Pappos, Proklos und Eutokios über die — uns
nicht mehr erhaltene — Schrift des Nikomedes finden, nicht mit dem fiber-
einstimmen, was Coppernicus als derselben entnommen anflhrt, dass Niko-
medes nämlich die Trisektion des Winkels durch die Konchoide mit eirku-
larer Basis gelehrt habe.
Allerdings wurden, wie wir aus anderweiten Zeugnissen wissen, zur
Zeit des Nikomedes bereits Aufgaben gestellt, deren Lösung auf die Kon-
choide mit cirkularer Basis zurlickzuführen ist. Bei den Arabern mag nun
jenes Problem weiter ausgebildet und die Dreitheilung des Winkels durch
jene Konchoide wirklich gelehrt worden sein. Nun kann aber — wie Curtze
annimmt — Coppernicus in Italien sehr wohl ein Manuskript benutzt haben,
welches für eine Uebersetzung des Nikomedes »de conchoidibus« ausgegeben
wurde und von arabischen Kommentatoren durch die Konchoide auf ceirku-
larer Basis bereichert war.
* Abgesehen von den reichhaltigen Einzeichnungen, welche die astro-
nomischen Tafeln von König Alfons und Regiomontanus aufweisen, bekundet
auch schon das Aeussere, dass Coppernicus dieses Volumen in stetem Ge-
brauche gehabt hat; einzelne Blätter sind durch die starke Benutzung sehr
begriffen.
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNTNGEN. 209
und durch die «Reliquiae Copernicanac« Leipzig 1575) veröffent-
licht sind, hat zugleich eine genauere Vergleichung der ursprüng-
lichen. Upsalenser Tabellen mit den späteren. in die editio prin-
ceps aufgenommenen angestellt und den Abdruck mit erläuternden
Bemerkungen begleitet. Mit Genehmigung des Verfassers wird
sich der nachfolgende Abschnitt an den Kommentar des kundigen
Fachmanns genau anlehnen, die Tafeln selbst, wie einen Theil
der Erläuterungen vollständig übernehmend.
Vor dem Wieder-Abdrucke der astronomischen Tafeln werden
nachstehend zuerst noch die vereinzelten astronomischen Ein-
zeichnungen zusammengestellt, welche sich in dem erwähnten
Volumen finden”. _ j
Auf dem Titelblatte der Alfonsinischen Tafeln ist neben dem
Namenszuge des Besitzers |
Nic* Coppnick
noch die Bemerkung aufgezeichnet:
epscyclus Lunae a ad ὃ proportio
vi 4. 47. ad unum — 14.
Auf Blatt A’, am Ende der einleitenden Briefe, steht die
Notiz: |
» Alfonsus astronomus Castelle rex et Hispanıe fuit, quem Halı
interpretatur quasi allus fons. Dictus est autem ab alto fonte, τὰ
est sapıientia, quia composuit has tabulas non quidem per se, sed
per conductum 60 astronomorum, quibus hanc summam pecunte dedit
Decies 100000 florenorum pro creatione radıcum prachcalurum in
merichanum Toleti.«
Eine ähnliche Notiz enthält auch die letzte Seite des Buches:
* Die ersten fünf der in Texte abgedruckten kleinen Einzelohnungen
sind bereits Band I, Thl. 1, 8. 278 und Band I, ΤῊ. 2, 3. 417 mitgethelle,
sie werden jedoch der Vollständigkeit wegen hier nochmals abgedruckt.
0. 14
210 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
»Alfonsus τὸς fuit, de quo dieit Egidius, quod vlle furt Iibera-
hssimus regum, dedit enim pro duobus sexterchs pro de (?) tabu-
larum astronomicarum correctione "dedit emim 100000.«
Auf der Rückseite des Deckelsder Alfonsinischen Tafeln findet
sich noch die Bemerkung:
»Annıs Christi completis 1200 partlibus
Locus anomalie Lune Alfonsi 1. 42.8.
Locus eıusdem secundum Ptolemaeum 102. 40.
alexandrie.«*
Auf Blatt ds’ hat Coppernicus der Tafel mit der Ueberschrift
»Tabula Medii Motus Draconis« die Bemerkung hinzugefügt:
»revolutio erius annis equalibus 18, die-
bus 228, primis 19. 10.«
In den Tafeln des Regiomontanus ist auf Blatt ()’, »Ta-
bule directionum« überschrieben, am Fuss-Ende hinzugefügt:
»per numerum multiplicandum intelligitur angulus secti-
onis circulorum latitudinis et equatoris.«
Ferner enthält Blatt (/,)’? derselben Tafel mit der Ueberschrift:
» Tabula generalis Celi mediationum« den Vermerk:
»Hrc numerus multiplicandus est per residuum anguli de
quadrante, qui fit ex comcidentia cırculorum latıtu-
dinis et aequatoris eius latitudine ferenda receptis.«
Unter dem Schluss der »Tabula directionum profectio-
numque« steht mit rother Tinte geschrieben:
»leAos.«
Auf dem 15. der angehefteten Blätter liest man auf der Vor-
derseite:
* Ein Facsimile dieser und der vorstehend abgedruckten Einzeichnung
ist in meinen »Mittheilungen aus Schwed. Archiven u. Bibl.« (1853) veröffent-
licht worden.
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 211
»Saturnt apogeum 240. 21. Anno 1527 ἨΊ7.«
»Jovis apogeum 159. 0. Anno 1529 u 27.«
»Martis 119. 40. Anno 1523 52 27.«
» Vener:s 48.30. Anno 1532 ]] 16.«
Auf der Rückseite desselben Blattes:
»Eccentrotes Martıs 6583.«
»Epieyclus primus 1492.«
»Epteyclus secundus 494.«
»lovis eccentrotes 1917. Epiyclus α. 777]. ὃ. 259.«
»Saturns eccentrotes 1083. Epieyclus α. 852. ὃ. 284.u
»Mercuris eccentrotes 2258 (stc!). Epieyelus.a.cum.b.6...;100
feier)
ndiversitas diametri 1151. 1%
»proportio orbium caelestium ad
neccentrotetem 25 partıum.«
»Martis semidyametrus orbis 38 fere. Epieyclus.a.5.M 344.
vEpicyclus.b. M .51.«
»Iovis semidyametrus 30 M 25 . epieyclus.a.10,,.5.344.«
»Saturnt semidiametrus 230%. epieyclus.a.194,.5.644.«
» Venertis semidiametrus 18. epieyclus.a.}.5b.4.«
»Mercurii orbis.9. 24.«
»Epicyelus.a.1.414.5.0.33} .colligunt 1.74. (diversitas diametri
0.29) .«
»Semidiametrus orbis Lunae ad epiceychum .a. Ir .epicyclus. a.
ad.b.19.«
Auf Blatt 16° der eingesetzten Blätter findet sich die Notiz:
»Mars superat numerationem plus quam gradus ᾧ).«
»Saturnus superatur a numeratione gradus 1}.«
Auf demselben Blatte sind endlich noch zwei astronomische Ein-
zeichnungen zu lesen, von denen die Deutung der letzteren, die
mit den tbrigen Notizen jenes Blattes offenbar in Zusammenhang
steht, nur unsicher ist, der Vollständigkeit wegen jedoch nicht
übergangen werden darf. Sie lautet:
14*
212 I. SCHRIFTEN VON COPPERNIOUS.
»1500 Anno completo«
Add
»2 32 11 54«
2. Θ΄. M. eu
»49-41-39-Jue-g£« (sie)
» 10 56 53 3%
»1 16 20 8 recessus ın M
»19 45 45«
»11 1 13 178%
»2 31 1 Dra*
Die darunter befindliche Einzeichnung lautet:
1500
die nona Januarıi hora noctis fere secundafwt σ΄ ) D ın 15.428
hoc modo *D bononte.
Quarta Marti hora fere prima nochis fuit Ὁ ın 18.28 8
Fuitque tunc )) in altitudine visa 33 et altius visa z que
est in ore Y 21 gradus *D bononie.
Nachdem Curtze die vorstehenden astronomischen Bücher-
Einzeichnungen von Coppernicus mitgetheilt hat, lässt er (Reliq.
Cop. 8. 31 ff.) eine Vergleichung mit den Wertl-Angaben folgen.
* Im Texte ist bereits hervorgehoben, dass die Deutung der dort mit-
getheilten Einzeichnung sehr unsicher ist. Curtze hat (Relig. Copern. 8. 30)
in der 5. (durchstricheuen) Zeile das letzte Zeichen als »commutationis« zu
deuten versucht, die gleichlautenden Abkürzungen in der 6. und 9. Zeile als
»dietus planeta« interpretirt, das »M« am Schlusse der 1. Zeile zu »Mense«
ergänzt und die letzten Buchstaben der ganzen Notiz (in Zeile 10 ‚Dra« als
»Differentia« (?: gedeutet.
Curtze hat seine Ergänzungs-Versuche jedoch ausdrücklich als zweifel-
haft bezeichnet. Vielleicht finden Andere eine glücklichere Deutung; die
ganze Einzeichnung ist von mir in den erwähnten »Mitth. a. Schwed. Arch.
u. Bibl.« auf dem lithographirten Blatte als Facsimile veröffentlicht worden.
— Vielleicht gelingt es auch die Beziehungen aufzufinden, welche zwischen
dieser und der darauffolgenden mit »1500« überschriebenen Einzeichnung
stattfinden.
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 213
welche das Werk »de revolutionibus« tiber die Apogäen der Pla-
neten und das Verhältniss der Mond-Epicykeln enthält. —
Angaben tiber die Apogäen der Planeten finden wir in den
»Revolutiones«: an drei verschiedenen Stellen. Zunächst bietet
dieselben das Original-Manuskript in dem Sternen-Verzeichnisse.
In den frühern Ausgaben fehlen die dort aufgeführten Werthe der
Apogäen; sie sind erst in die Thorner Säkular-Ausgabe nach dem
Manuskripte aufgenommen. Sie lauten daselbst:
»Saturns apogaeum 226° 30'« (ed. Thor. p. 138, 2. 16).
»Iovis apogaeum 154% 20’« (ed. Thor. p. 136, 2. 8).
»Martis apogaeum 109° 50'« (ed. Thor. p. 134, 1. 20).
»Veneris apogaeum 48° 20'« (ed. Thor. p. 131, 1. 27).
»Mercurii apogaeum 183% 20'« (ed. Thor. p. 136, 2. 21).
Ausser den vorstehenden Angaben des Sternen-Verzeichnisses
finden wir in dem Werke »de revolutionibus« noch Werthe für die
Planeten-Apogäen an je zwei Stellen des V. Buches. Die dort
angegebenen Werthe werden nachstehend zur Vergleichung zu-
sammengestellt:
Apogäum des Saturn:
2260.23’ (ed. Thor., p.331. 2.2930), 2409.20’ (sdid., p. 337, 1. 0).
Apogäum des Jupiter: Ä
1540.22’ (ibid., p. 345, 2.4), 159°. 0° (tdid., p. 349, 1. 32).
Apogäum des Mars:
1080.50’ (idid., p. 356, 1. 27), 1190.40’ (idid., p. 361, 1. 2).*
Apogäum der Venus:
480.20’ (sbid., p. 366, 2.18—19), Angabefelhltim jetzigen Texte. **
Apogäum des Merkur:
1830.20’ (sbsd., p. 380, 2.7), 2110.30’ (idid., p. 393, 1. 7).
* Aus dem Original-Manuskripte enthält die Säkular-Ausgabe zu der
oben angezugenen Stelle unter dem Texte noch die Bemerkung: »CIX cum
triente M. s. p. m. (ἃ. h. Manuscriptum primae manus), qusbus verbis deletis
supra versum leguntur et ipsa deleta CIX, scrup. XLIX, et in
margine ea, quae recepimus.«
»* Auf S. 375 der Säkular-Ausgabe steht in einer früheren Fassung des
214 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
Die links stehenden Angaben sind die Werthe, welche Copper-
nicus aus den Daten der Alten errechnet hat, die rechts stehen-
den dagegen diejenigen Werthe, welche aus seinen Beobachtungen
folgten. Die ersteren stimmen offenbar fast vollständig mit den
Angaben im Sternen-Vetzeichnisse, die für den Mars besonders
mit der zweiten durchgestrichenen Angabe des Original-Manu-
skriptse (s. S. 213 Anm.) Die zweite Reihe dagegen ist mit der
aus der Upsalenser Handschrift entnommenen völlig identisch ; sie
ist auch aus den Beobachtungen der in letzterer Quelle erwähnten
Jahre geflossen, wie man an den betreffenden Stellen der »Revo-
lutiones« sehen kann. Nur das Apogäum der Venus, das nach
der in der Anmerkung zu S. 213 erwähnten ausgestrichenen Stelle
zu des Coppernicus Zeiten in 45020’ geblieben sei, wird nach
späterer Beobachtung in 48°30° festgestellt. Diese Beobachtung
vom Jahre 1532 fällt also wahrscheinlich ausserhalb der Ab-
fassungs-Zeit seines grossen Werkes*: sie ist die späteste Beob-
achtung, die bis jetzt von Coppernicus bekannt geworden ist.
Weahalb in dem Upsalenser Buche keine Beobachtung für Merkur
steht. iet leicht einzusehen. Coppernicus hat ja. wie er selbst
bezeugt**. den Merkur niemals selbst zu Gesicht bekommen. und
der oben aus den -Revolutiones« entnommene Werth des Merkur-
- —— "- —
Cap. XXI von Buch V Folgendes: »Manserunt interim Joca absıdum
eccenter ἐν partibus ALTIII et tertia εἰ CCXATIII zerupulis AST
nun musalta«, welche die im jetzigen Texte fehlende Angabe enthalten.
* Dasa Copperuicus sein Werk »de revolutionibu- — mit Ausnahme
des Ahrisses der Irigunemetrie — schon lange vor der Veröffentlichung
desaelden abgeschlossen hatte, ist im ersten Bande mehrfach hervorgehoben.
Unter den vielen Nachträren und Verbesserungen. welche Coppernicus dem
Manuskripte eingeschaltet hat. ist die Nachtragung des durch die Beobach-
tung des Jahres IS32 ermittelten Werthes des Apuräum der Venus ver-
adsiunt wunlen.
δι De τὸν. ord vael.V. ἃ οὐ sa. p. 38%, Hiezu τόποι man noch
die Acusmeerung des Rheticus im Vurworte zu den »Ephemerides novaee 1551 :
νων, yenien yadsı Sevundiem prureräuan Giraesnun.. resngueist im
ne ὑπ Yan Ad Bed ae zn fat elurenannen ct dnet. BASE
Ba pe pe A en zeohgee ἐρλεβοῦ.
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 215
Apogäums ist aus den Beobachtungen Schoner's und Bernhard
Walther's berechnet worden*.
Die Vergleichung der Daten, wie sie für den Mond in den
Upsalenser Einzeichnungen und in dem Werke »de revolutionibuse
aufgeführt sind, ergiebt gleichfalls Differenzen.
Nach der Berechnung in dem Upsalenser Manuskripte ist das
Verhältniss:
Semidiametrus orbis: Epieychum a= 10: 1, = 9.4.868;
nach den »Revolutiones«** ist aber bei
erstem und letztem Viertel dieses
Verhältnis — 10000 :1334—= 7,49625;
ferner für Voll- und Neumond — 10000: 860= 11,62790;
daraus das Mittel ergiebt —= 9,06207:
also Abweichung des Werthes aus der
Handschrift zu Upsala —=+0,41161.
Für das Verhältniss des Epieyclus a: Epieyclus ὃ haben wir fol-
gende vier Angaben:
1. 44: 9=4,88889 |
2. 447: aa nach dem Upsalenser Manuskript;
3. 19: 4=4,75000
4. 1079 : 237 —=4,62869 nach den »Revolutiones«***.
Auch hier ist die Angabe des grossen Werkes diejenige, welche
den kleinsten Werth liefert. Die unter 1 und 2 verzeichneten
Werthe hat Coppernicus selbst für gleichgeltend angesehen, wie
aus den obigen Notizen erhellt.e. Die Angaben über die Mond-
Anomalie von verschiedenen Ausgangspunkten und, wie man bei
Nachrechnung findet, nicht nach den Tafeln der »Revolutiones«
berechnet, stimmen fast miteinander überein. Ihr Unterschied
beträgt nur 32°. Nimmt man dagegen seinen Ausgang von dem
” Vgl. Band I, ΤῊ]. 1, 8. 219.
** De rev. orb. cael. IV, 8 (ed. saec. p. 258).
*** De rev. orb. cael. IV, 10 (ed. saec. p. 260 1. 21).
#
4. ” -
5" «5
216 1. SCHRIFTEN VOR COPPEREMUR. : -
"
: \ Zu m E
0688 anomaliae lunao ad prineipium annerum Christi 30767'«*,
und addirt die aus der Tafel auf S. 242 der Sükular-Ausgalss für
‚1200 Jahre sich ergebenden 263°2’, so erhält man für dem Alfon-
sinischen »Locus anomaliac« nach Wegiassung der überitssigen
360° den Werth 109°9’ berechnet für den Meridian von Krakau.
Coppernicus giebt dem Zeit-Unterschied zwischen Krakau und
Alexandrien gleich einer Stunde an**; diesem entspricht ein
Unterschied vom 38’32” (Tafel auf S. 243). Abgezogen ergiebt
sich der »Lecus anomaliae Alfonsi« zu 118°30’, was einer Diffe-
renz von 15°50’ gegen das Upsalenser Manuskript gleichkommt.
Von den astronomischen Tafeln, welehe die Upsealenser Bücher
von Coppernicus enthalten, hat Curize (a. a. Ο. 8. 34) voranger
stellt die »Tabula fecunda« des Regiomontanus, bei welsher
Coppernieus der ersten Spalte die Ueberschrift »Καϑετοςε, gegeben
und ausserdem die Zahlen in der zweiten, » Yrorswouoe« üben
sehriebenen Spalte hinzugefügt hat:
” De rev. orb. cael. IV, 7 (ed. saec. p. 256 1. 11. 12).
”» De rev. orb. cael. IIl, 18 (ed. 8866. p. 213).
ABTRONONISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN.
TABVLA FECVNDA.
217
NVMERVS.
Καθετος. | Ὑποτεινουσα.
20627
21300
22027
22812
23662
24586
25593
26695
27905
29232
30716
32361
34199
36279
38637
41336
44454
48097
52408
57588
63925
71853
82055
95668
114738
Infinitum. μυριοπ)άσιος.
NVMERVS. NVMERVS.
ἃς. Ze ἜΝ ι΄ --
M. [Kader Ὑποτενονοα, Hi] Kos. Ὕποτενουσο, iM.
I 1 N il
οἱ 00000 ; 10000 21 60086 11666 |61] 180402
ı 1745 10002 2, 62486 11792 e 188075 |
2| 3492 | 10006 38] 64920 11924 63] 106263 |
3 5240 | 10014 467452 12063 4) 205034 ,
41. 002 | 1020 ps oma 12208 214450
5| 8746 10038 36. 72654 12361 224607 !
6 10511 10055 137 73356 12520 61 235583
τὶ 12276 10075 38 18129 12690 in 247513
8| 14053 10098 Is 80978 12863 69] 260511
9, 15838 10125 40 83909 13054 1170| 274753 ,
᾿ 1}
10| 17633 . 10154 ΜΙ 68929 13250 {1Π|, 290422
11, 19439 10187 2 90040 13456 112, 307767 |
12| 21256 10223 43. 93254 13673 13] 327088
13} 23087 10283 44. 9057: 1390) Ἴ4 348748 :
14| 24932 103806. ,45 100000 i 14142 75) 373211
15) 26794 10353 pe. 103551 14396 1764| 401089
16; 28674 10403 41 107236 14663 11 433148 |
11 30573 10457 Is 111062 | 14915 178] 470453 '
18| 32492 10515 9 115037 15243 19] 514438 |
19] 34433 10577 50 119177 15557 80 567115.,
40. 36396 10642 [51 123491 15890 81] 631377 |
21, 36367 10711 152 127994 16243 82] 711569
22° 40402 10785 [58 132704 16616 53. 814456
23: 42445 10864 54 137639 17013 4 951387
24. 44522 10947 55. 142813 17434 = 1143131
25° 46631 11034 56 148253 17882 86 1430203 ;
26. 48772 11126 51 153987 18361 81 1908217
27! 59952 11222 56 160035 18971 88 2863563
28: 53170 11326 [τ 166429 19116 89 5729796
29| 55432 11434 60! 173207 | 20000 ko
: ᾿
80, 5118} ΠΗ | vi
318 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
Bekanntlich enthält die „Tabula fecunda« die Tangenten für
den Sinus totus = 100000; die von Coppernicus hinzugefügte Spalte
mit der Ueberschrift “Yrorsıwousa enthält nur für den Sinus totus
= 10000 die Sekanten für die einzelnen Grade. Nimmt man
die gewöhnliche Darstellung der Kreis-Funktionen als Linien
am Kreise zu Hülfe, so ersieht man unmittelbar die Richtig-
keit der Bezeichnung von Kadsros = Tangente, ‘Yrorsıvousa —
Sekante.
Höchst wahrscheinlich ist — wenigstens im Abendlande —
Coppernicus der Erste, welcher die Sekanten wirklich berechnet
hat. Eine Benutzung derselben in seinem grossen Werke ist
freilich nieht nachweisbar. Bis jetzt galt. wenn man von Mauro-
iykus aus Messina, dessen Schriften erst nach des Coppernicus
Tode 1557 erschienen, absieht, Rheticus als der erste Berechner
der Sekanten. In dem grossen »Opus Palatinum« sind dieselben
genau in derselben Weise berechnet, wie dies Coppernicus in der
Upealenser Handschrift gethan hat. Nun dürfte die Upsalenser
Handschrift mit 1532 beendigt gewesen sein: sonach wird wohl eher
Ishetiens die Idee zur Berechnung der Sekanten von Coppernicus
«raten haben. als umgekehrt Coppernicus von Rheticus. der erst
93 nach Frauenburg kam. Dem Coppernicus verdankt
also die gelehrte Welt die Einführung der Sekanten
ia die Wissenschatt: denn die Arbeiten des Maurolvkus sind
anf zam kleinsten Theile wedruckt und kaum viel über ihren
Iyneckert hinans verbreitet worden. *
Anf Klar E, vero — Jdem letzten leeren Blatte der Alfon-
“ (μα Tangentrn harte bekanntlich ton Albategnius eingetührt. die
(.tanganten Aal Wels ınter dem Nauen -Umbra rerta« und :Umbra versa«.
fan πιὰ Bader mas wol zuerst berechnet ia der vun Böüeticus
harsuaygagatenen Trizunmusmeirieiestoppersivus woriu der Kopf der Tafel von
m Ihe WW geht, dagegen anzen er dia" a dasaio wenn man von unten
{a din Safal eingeht. der στε zefizden wini wähneed der obere Eingang
Ann δ᾽ liefert.
ASTRONOMISCHE BUÜCHER-EISZEMCHSTSGES. 219
simmschen Tafeln — befindet sich eine Tafel welche ὧδε Icher-
schrift trägt: »Tabula diversitatis aspeetuum selis et
luuaead minuta«. Dieselbescheint — sachverständigrm Urikeile
zufolge — wohl mehr astrologischen Spielereien* ihren Unprung
* Dass Copp. der Astrologie nicht fern bleiben konnte, weiss Jeder,
der mit der Gelehrten-Geschichte jener Zeit vertraut ist Die Astrologie
war ja ein Theil des astronomischen Studiums; jeder berufsmässige Astın-
nom musste zugleich Astrolog sein. An mehreren Universitäten, wie z Bm
Krakau, war eine besondere Professur der Astrologie errichter- ikr waren
zugewiesen die Vorträge über Ptolemaeus in Quadrupartito, Alcabitism,
ῖ verborum Ptolemaei, Albumazar «εἰ alios libros speetantes ad
astrologiam«. Der Astrolog war ausserdem verpflichtet, jährlich ein astrolo-
gisches »Judicium« auch prognosticon genannt zu verfassen. Vgl. Band
1. Tal. 1, 5. 112,
Manche akademische Vorlesungen. wurden bald zu den astronomischen,
bald zu den astrologischen gezählt; die Grenze war zwischen beiden kaum zu
bestimmen. An denjenigen Universitäten, welche keinen besonderen Lehrstuhl
der Astrologie besassen, mussten die bestallten Professoren der Astronomie
das Amt der Astrologen versehen. So war der Professor der Astronomie
in Bologna zugleich »Doctor in Astrologia« und als solcher berufsmässig ver-
pflichtet, alljährlich ein »Tacuinum- abzufassen, ein Kalendarium, in welchem
die Mond-Phasen und die Stellung der Planeten verzeichnet waren, zugleich
mit Angabe der daraus resultirenden guten und bösen Tage. Vgl Band I,
Thl. 1. 5. 237.
Nach dem Vorstehenden darf es nicht Wunder nehmen, dass auch Copper-
nicus die wissenschaftlichen Grundiagen der Astrologie genau kannte und sich
mit ihr theoretisch befasst hat. Er hat in sein Exemplar des Albohazen
Parallel-Stellen aus dem Quadripartitum des Ptolemaeus eingetragen vgl.
Band I, Thl. 2. S. 414 ; in ein anderes Buch hat er die Daten eines
Horoskops eingezeichnet vgi. Band I, Thl. 2, 8. 40%,.
Ob Coppernicus sich mit der Nativitätstellerei gewohnbeitsmässig be-
fasst habe — wie ea der grosse Kepler ex ofücio und des Broderwerbes
wegen thun musste — zur Entscheidung dieser Frage besitzen wir auch
nicht den geringsten Anhalt. Dass er aber im Stande war, eine Nativität
zu stellen und auszulegen, dafür ist uns ein interessanter Beleg erhalten,
welcher Band I, Thl. 2, S. 401 mitgetheilt ist. Als Josch. Camerarins
(im J. 1535) dem Herzoge Albrecht eine Nativität gestellt hatte, wies er
letzteren ausdrücklich auf Coppernicus als den Gelehrten hin, weleber die
erforderliche Auslegung zu geben im Stande sei. "ἔν, Fürstl. inaden —
schreibt Camerarius — »haben wohl jemand, der solches lesen und
auslegen kann. Soist auch ein alter Domherr zuFrauenburg
wo es sonst fehlen sollte«.
220 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
zu danken. Im ersten Bande (Thl. 2, S. 408 u. 414) ist bereits
darauf hingewiesen, dass Coppernicus der Astrologie keines-
wegs so fremd geblieben sei, wie man es von dem Begründer des
heliometrischen Systems erwarten durfte:
Dass Rheticus, der Schüler von Coppernicus, der Astrologie eifrig ergeben
war, ist bereite Band I, ΤῊ. 2, S. 401 und 8. 431 hervorgehoben. Er
rühmt in einem Schreiben, das er zur Zeit seines Aufenthaltes in Frauen-
- burg an den Herzog Albrecht gerichtet hat »die hochlobliche Kunst,
welche zw vnsere zeitten Astrologia genant wurt.« Noch offener bringt
er dem astrologischen Aberglauben der Zeit seinen Tribut dar in der
»Narratio prima«, welche unter den Augen von Coppernicus geschrieben
und sicherlich mit seiner ausdricklichen Billigung der Gelehrten-Welt
vorgelegt ist. (Vgl. Band I, Thl. 2, S. 430 ff.)
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNTKGEN.
TABVLA DIVERSITATIS ASPECTVVM SOLIS ET LYNAE AD MINYTA.
LATITVDO. | δῆτ 5599 φ Φορος
LONGITVDO, | gjgizee> © eoo-nsTzlı
sooaeseoseo οὴ ΧΧΧΧΧΧΧ.
narııvoe. (ml aasnaneı A|ARRANARS
ἘΕΕΜΕΣΙ ΕΣ
ςεοοοοςο εἡ sseceoog
glewrnumooeo Ὁ ess=nn««e onenae 7 —unTndntıe
LATITYDO. αἱ ARARRRTO | T|FIFIETSS| SIZSHR° 3. ΦῸ ΕΣ ἢ δ
LONGFTUDO,. = ΡΡΕΣΈΤ ΔΩ =|7290072s LONGITYDO, megnzer> alon5933243
gi „seo..oso 298909860 = "" gosossose osso..e.g
E be διῶ φῦ Φὺὴ νι Φ ὦ ΘΘυ ρη φιὴῆιῦ 2 v..———an.ea ὦ R vu—unnun nn
LATITVDO. απ ΝΑ π᾿ 9383955 | LADITVDO. |UISEILERTO IT| PORRRAANS
LONUITVDO. | | EL ZYIZAOt9 | |sow—-ennn LONGITVDO, = zanen#oo|2 | 005843338
d za 29955905960 S 299999609 ΝΕ "ὶ eseseosoeo sososos,soe
1] zlen«ma=oo Ξ Φ Θ- οι οὐ Φ Φ ‘ vmu.nn“90o Ξ somnmTno®
LATITVDO. |EARNRRARO|R|SAHSTIEE | narınvno. καὶ ἀφ ΩΦ | ST SHARARR
LONHTVDO. | EN ἃ 4 θα 9 | τόπος, Loxnaurevno. ἃ |ERZEPROF 2 | 99"
" ῷΦΘΘΘΘΘΦΘΦΘ |, seoooeog „sos90o>,e gjeosesoo-
Ε gleorenmumo 5 snm«no®o = π᾿ oe «- φ( ο᾽ “6 ιν
LATITVDO. ἈΚ ΠΩ ἃ πη 99} μλτιτνθον. ICEEFTIZZZ SSSIZHRN
LONUITVDO. | U | AESFZARAE |? ΤΥ ΤῸ LONGITVDO, g|angrnmsde Ss soonag5%
BE " θθΦΦθθφο soseoc.2 29999090960 a|eosooe.>.
-r.onan.—e a IN WW I» 15 ἣ nn 9529 R 2», 99
LATITYDO. | MIFSHÄAFHAR IR [ARASASHFZF | karırvo. 9 5539 9, ϑθθ ες
ἢ Φ Φ
KRRRANET
ΠΧ ce soo..sa
LONUITYDO. | u ssoswen "ἢ
0. |
π 9.9 9999
"....>>» so»=>>>ı
- A) -“Ὃ:-
ex
|
6) gi |e on “ Ὁ οἱ “- AUNnENnWBı ὦ nnam9939 os. omnnMm
222 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
Demnächst kommt eine Reihe von Tafeln zum Abdrucke,
welche als Vorarbeiten für die Tabellen der »Revolutionesx ge-
dient haben. Dieselben sind zwar keineswegs stets in Ueber-
einstimmung. Allein bei einem grossen Theile liefert die Ver-
gleichung ein sehr positives Resultat, das auf die Entstehung
des grossen Werkes ein recht helles Licht wirft, und zwar für
einen Theil, bei welchem das Prager Manuskript für die Ge-
schichte des Textes gar keinen Anhalt liefert.
Die erste der nachstehend folgenden Tafeln ist unvollendet;
sie ist nur für 1 bis 20 Jahre berechnet. Coppernicus hat zwar
am Rande die Zahlen noch bis 30 fortgeführt, den leeren Rand
jedoch wieder durch ein Bruchstück einer »Tabella Revolutionum«
ausgefüllt.
Die Rückseite des Blattes, auf welcher die beiden vorge-
nannten Tafeln (die »Tabula mediae coniunctionis ete.« und die
»Tabella Revolutionum«) sich befinden, nimmt eine Tafel ein,
welche der dem 28. Kapitel des IV. Buches der »Revolutiones«
angehängten Tafel entsprechen dürfte (ed. saec. p. 299). Die
Ueberschrift fehlt bei ihr. Allein die Uebereinstimmung des
Eintheilungs-Grundes und einige tibereinstimmende Zahlen zeigen
deutlich, dass man es in beiden Tabellen mit gleichartigen Sachen
zu thun hat. Bei der untern Reihe ist die Uebereinstimmung
sehr augenfällig. Sobald man nämlich das »S« der ersten Ko-
lumne nicht als »Sex.« sondern »Signum« interpretirt, 80 gehen
die Zahlen der »Revolutiones« einfach in die der Upsalenser
Handschrift über. |
Auch die Zeit-Angaben stimmen trotz der scheinbaren grossen
Verschiedenheit überein. Man braucht von den Angaben der
Tafel in der Säkular-Ausgabe nur die Zahl der bis zum Ende
des betreffenden Monats verflossenen Tage abzuziehen und die
Serupula des Tages in Stunden, Minuten und Sekunden zu ver-
wandeln, so ergeben sich die Zahlen der untern Reihe der hand-
schriftlichen Tafel. Dabei bemerke man, dass hierbei dem
Φ
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 223
Februar 29 Tage zu geben sind, um die Uebereinstimmung zu
bewirken. Nimmt man dagegen den Februar zu 28 Tagen, 80
erhält man die Zahlen der oberen Reihe. Die Tafel auf S. 299
der Säkular-Ausgabe gilt also für Schaltjahr und Gemeinjahr,
während die Upsalenser Handschrift für jede Jahresform besondere
Tafeln aufgestellt hat.*
Die handschriftlichen Tafeln geben‘bei der: Umrechnung die
.Serupula secunda in der Form, wie sie Curtze in der Säkular-
Ausgabe aus dem Prager Original-Manuskripte der »Revolutiones«
hergestellt hat, nicht in der Form, wie sie die frühern Ausgaben
bieten. Es wird hierdurch ein neuer Beweis dafür gegeben, dass
die Zahlen der Tafeln von Coppernicus vielfach anders geschrieben
sind, als die Herausgeber der editio princeps für gut befunden
haben, dieselben abzudrucken.
* DerGrund liegt wahrscheinlich darin, dass Coppernicus in seinem Werke
»de revolutionibus« nur von ägyptischen Jahren Gebrauch macht, deren jedes
zu 365 Tagen gerechnet wurde; er bedurfte sonach nicht der Unterscheidung
zwischen Gemein- und Schaltjahr.
2 ΕΖ. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS: ᾿᾿ -
TABVLA MEDIAE ΟΟΧΙΥΝΟΤΙΟΝῚΒ ET OPPOSITIONIS SOLIS ET
LVNAE ANNIS EXPANSIS.
Ϊ ὌΨΩΝ TITVDINIS LYNAE,
D.H. M. 20- 8. ΜΝ 2»
1 16 15 11 28 ΒΥ 6
3.31 6.22 4 16 δ᾽ 80
3.. 2 850 7 33. 45. 29
4 π|00 181 251 1
δ 2115 1254 500
65 001 19. 35659
τ 10 85138 3τ 9 4“
8.28 08 1 8.42. 29
9. 9 3303] “ 35. 35
10. 1911 41 45 23»
030 9 ὅ au m
152. .12 11 20 29 913058
13/23. 2 31 52 11 16. 43
141| 445912 35 58
15) 14.20 10 36 aaa
16} 26 11 21 59 25 12
17) 713926 30 45. 1
18 18. δ 843 50 57
191282012 6 65
15. 36. 4
320) 10 22 39 27
6. 8.
141822 2 0143 12 6 1254 80 1] 6 15 20 7
29 1244 3 096 24 0 25 4 1 1 υ 4 14
4765 1 13.39 36 7 84 3 71 0 21
59 128 6 1238 12 48 121235 1 2120 28
731950 8 2124 1 8 432 3 8 16 4. 34
88 1412 9 2 2719 13 2 1727 2 3 20 a
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 225
MENSIS.
Ianuarius 20 11 15 54 029 6 24 0 25 49 1 040 14
Februarius 9 11 15 57 029 6 24 0 25 49 ı 1 040 14
Marcius ᾿ 9 47 51 2 27 19 13 2 17 27 2 32 04
Aprilis 1 21 3 48 3 26 25 37 313 16 2 4 24055
|
|
Maius 3 81945 4 25 32 1 4953 5 321 9
Iunius 3 19 35 41 5 24 38 35 5 454 3 6 4 123
Iulius 5 651 39 6 23 44 49 6 04 4 7 441 36
Augustus 6 18 7 36 6 2251 14 | 6 26 32 5 8 5 21 50
September 1 5.23 33 8 21 57 32 71221 5 96 24
October 8 16 39 30 821 4 8 8 18 10 6 | 10 θ 42 18
November 9 355 26 | 10 20 10 26 91759 6 | 11 722 31
December 10 15 11 23 10 19 16 50 10 9 48 7 0 8 24
MENSIS, 5.6. M. 35. sonn 8, 6. Μ 2
lanuarius 1 11 15 57 029 6 24 025 49 1 1 040 14
Februarius 0 22 31 54 1 28 12 48 1 28 12 48 2 1 20 28
Marcius 2 947 51 2 27 19 13 21727 2 3 2 041
Aprilis 2 21 3 48 3 26 25 37 31316 2 4 240 55
Maius 4 819 45 4 25 32 1 4953 5 321 9
Iunius 4 19 35 42 5 24 38 25 454 3 6 4 123
|
Iulius 6 6 51 39 6 23 44 49 6 043 4 7 441 36
Augustus 718 736 72251 14 6 26 32 5 8 5 21 50
September 8 ὅ 23 33 8 21 57 32 72221 5 96 2 4
October 9 16 39 30 921 4 8 81810 6 10 6 42 18
November 10 3 35 26 10 20 10 26 91359 6 11 722 31
December 11 15 11 23 11 19 16 50 10 9 45 7 0 8 245
ne en mm m en nn mn --
MENSIS. | D.H. M. 2«. | 5. 6. Μ. 2a.
Mut. anom. solar. Mot. anom. Int. Motus lat. lunae,
II. 15
226 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
Die nächstfolgende Sonnen-Tafel {welche auf S. 227 abge-
druckt ist) führt die. Aufschrift »Tabula Augis Solaris. Sie ent-
hält die Bewegung des aufsteigenden Knotens der Sonnenbahn
vom Jahre 1450 bis zum Jahre 2085 von fünf zu fünf Jahren.
Jedem vierzigsten Jahre ist die entsprechende jährliche Bewegung
hinzugefügt. Eine vergleichbare Tafel enthalten die »Revolutiones«
nicht; die Prineipien der Berechnung dürften im Cap. XXII des
Buches ΠῚ niedergelegt sein. Ν
Der letzten Sonnen-Tafel abgedruckt 5. 228 und 229) ist die
Aufschrift gegeben: »Tabula Equacionum Solis«. Sie hat,
wie alle folgenden Tafeln, doppelten Eingang und ist sechsspaltig.
Die den Spalten übergeschriebenen Zahlen 0, 1, 2, 3, 4, 5 und
die untergeschriebenen 6, 7, 8, 9, 10, 11 bedeuten die zwölf
Bilder des Thierkreises, von denen jedes 30 Grad hat. Bei Ver-
gleichungen mit den Tafeln der »Revolutiones« ist dies wohl fest-
zuhalten. Die in den Kolumnen, welche mit A., M. und S. tiber-
resp. unterschrieben sind, stehenden Zahlen sind die ersten
Differenzen der Zahlen der eigentlichen Tafel. A. soll dabei be-
deuten »Addenda«, M. und S. »Minuenda« und »Subtrahenda«, wie
A.
man besonders aus der Kolumne entnehmen kann, wo M über-
einandersteht. Von 72° an hat Coppernicus — und das dürfte
nicht uninteressant sein — seiner Tafel noch zweite Differenzen
hinzugefügt; er muss also bei Interpolationen die Nothwendigkeit
derselben gefühlt haben. Die Stellung der beiden Differenz-
Reihen in Bezug auf die Tafel-Werthe ist im Drucke dieselbe
wie in der Handschrift. Während hier also die Differenz wirklich
zwischen die Zahlen, zu denen sie gehört, gesetzt ist, hat Cop-
pernicus in seiner Handschrift der »Revolutiones« dies bekannt-
lich nicht gethan und dadurch seine Herausgeber zum Theil in
Fehler verwickelt.”
* Näheres geben die Prolegomena zur Säku'ar-Ausgabe des Werkes »de
revolutionibus« p. XXI.
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 227
TABVLA AVGIS SOLARIS.
.8
ΕΞ Grad. Zod. |Grad. Zoa.
22 |
FE
.| 2] ἃ 6. |M. 2«
1450| 0 |43| 26 54 [1610| 2 3 4 80 19
1455 0 4618 3 3 4. 35 10
1460 0 49 9 02 3 40
1465| 0 5] 59 2 3 4 85 50
1170, 0 54. 48 2 3 4 ὅπ 39
1418 Ὁ 51 31 2 3 4 39 21
1480 1| 0.35 33 3 3 441
14851 3.13 2 3 Α 42
1490, 1) 60 2 3 444,47
1495 1 | 847 2 8 A 46. 22
1δ00 1.11 33 2 3 4 [45.185
1505 1 14 18 2 3 450) 3
1510 1117| 3 2 3 90 4 51 41
1515 119/47 Η͂ 3158 4 |53|30
1520 122 31 32 | 2 3 [δ 4 δ5 12
1525 1. 325 14 2 3 |57 \ 4/5659
1534 ᾿ 21 δ1 2 3159 4 [88 35
1585 1.80 39 2 4} δ᾽ 0116
1540| 1.38 30 3 ἀ 8 δ᾽ 1[86
1545| 1 36 1 2 4|5 δ᾽ 3136
1550| 1 38 4] 2 4|7 15 | 5lı5
10 1 11120 3 4/9 15 | 113
1560| 1 43 58. 31 3 4 11 δ᾽ 8.81
1506 1 46 36 3 4 18 5.10.8
1570 1. [4913 3 415 15 [12 16
1575 1. 51 δὺ 3 41 5.,Μ.2]
1680 1 δ4 20 3 4.18 δ᾽. δ1
1585 1 1 2 8 4 30 δ 18 32
1590| 1 58 38 3 412 518 7
1595 2 2113 3 4/24 5.19.4
1600 32. 4.48 30 3 4126 5 21115
1605. 2| 7122 3 425 5123148
228 1. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
TABVLA EQVACIONVM SOLIS.
Mei ET
᾿ Τ Ι j
2 0. 4. 1. A 8. Α. ᾿Ξ
Ξ | =
" le.) a. |2« m m. | 20. |M.| 2.3... 5
ılol 2] ὦ 1 113] ja
10] 4122 1 ılsı 11
3/0| 832 \ 1115| ja
8 Sy 1 11 με
ἐν καὶ Ἐ|} εξ ἢ" ἢ
6
21015163 1 4118) ὃς
δ ΜΝ ἢ 3 ᾿ 4.4] 1a
0. 0 311 2 2 δ 20
110123|55 2 3 42] 70
120 8 42 Pi 0 45, ὅδ᾽ 15
121438 122 3 δ] 151} 11
14/0 80, 30 2 57 |16
15. |? 2 0140 | 57115
2 0138
18/0 2 3 9] 8868.
17,0 a 3 [38158 Jı3
18,0 2 2 Ὁ 2 .ὅ8 12
1900 Ὁ 2 9 Ὁ, ὅϑ 1
0 Ἴἢ ΕΙ 1812 9. 1ὺ
1 Ὁ ὃ 3 δ Δ 19} 9
22,0 ἢ 2| ὁ 259 8
20 ἢ 2 ἃ. 3259} 7
40 3 2 0118160, ὁ
25 Ὁ 1 2 0/1890) 5
0 1 2 4160 ἃ
210 h 2 ο11 δῦ, 3
8.0 ı 2 4160 2
91 Ἢ 2 4] δ θ0.1
30) 1 ἢ 2 ὁ] 48 | 0
| ἦς
ξ €
Ξ
1 =
Ε ΞΕ
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN.
RESIDVVM TABVLAE EQVACIONVM SOLIS.
2:
=
2
a
M.|2a.| 3a. |
| i Ι: | | | ᾿
ur 2158 0 4 0 ı 88 35 1 10153 1:5 0,2 130
2.2 9159| 5 | 9,60] 1 [52]25. 11 52] 1, 3 7159| 429
3,42; 9 ὅϑ 5 | 400} 1 |[81|14} 2) 5] 11 8, 2) 5 28
4 . 2 9561, g| 60] 1 | 50 2 ; [15,211 0 ,58|48ı 9 6121
5,2 9.500 8 80|1 484 1 1500. δ 522 ὃ 7
0.110 :1 |18 1271. Ε 9
112. 9320 7360| 1 4612] 490 :52|35 |, 924
5.1.2 919) 5 {1560} 1 [4481] 2.24 480 [δ0 26] 2 HE
9.2. 9) 4 0 |,7:60| 1143127 9 480 |a8lı6' 11 22
1012| 8 470 1960{1 42] 1); [381471 0 486) 5:5 12..21}
1:2 222 59 11401331 | [30/4710 43|53, 21} 20
12. 2. 8 δ) 25 δ 1139| 81.7.3 460 4! 10,9 ἃ 19
4} 2 1 41}0 2) ὅ9) 1 137/32] 34 48 0.391261, 1518.
14,2 | 7,14 5 30 ὅ9] 1 135/591 , 3» 3440 |37 [11,5 18 1
15 || 2 ἽΠΗΕ ὅ9 1 |34|24| 317 43] 0 .84 δδ᾽] 2 16 16
16 |2 δ 120 34 ὅ8|1 |32]47| | ‚3942| 0 32. 39 11. 1
17,215 eo 37 58| ı [31] 1 Ἢ 410 80.222. 18 14
1821 ὅ 1}. 39 58| 1 [29.217] .22141}0 [28 Al, 1818
19.1.2 4220 4757| 1 2145. 144401 0 25 40 2 19 12)
20 |2 3'411 5 143157] 1 26. 1) , 6390 123,277 2 201}
21 2 21581 9 4 [51] 1 24/15) , [4839| 0 121) 75 20 10,
2252| 2:12 5 Π48 00] 1 12227] , |59138| 0 [18[41 2 20) 9!
2312: 112410 51 56| 1 120 1381 , |, 910 116 127), 59 | 7:
21121 δ 38 9 5156} 1 1827) 1 1 3604 7] 2 20 6;
25 | 1159.40] 5 5 ὅδ) 1 [1685 | |54 360 11 |46 5 21 ὅ
261 158/45) 0 |5,|55] 1 |15 11: 55 9510) 91251, 1 4
211 51 48)... 0,|834|113 61 δὲ 840 | 7 4) 221] 3
28 |1 [66|48}1 ,.,Ὁ4{1 11, 95, 68 9330 4.43.2 22] 2
29. 1 .δδ, 46) 1 {841 9 11} [320 2 2119 1 1
3051,54 425, | „|153[ 1 τα} 41[0 0,0:
Ι Η
ı N
m
zZ
= |— | —
8. A,
= Br ee Ä SO
DD M. . I 8. Buy Yes Ä
| | |
ἸΒΈΉΎΝΑΝ
229
Se a GI “ Οὗ ὦ
| | |
2@.\M. | 2a. 30.1G. m 2a.\||M. |2«. | 3a. om. 2 iM
230 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
Den Schluss des Upsalenser Manuskripts bilden acht Tafeln
für die Breiten der fünf Planeten. Die letzten derselben sind
mit einer handschriftlichen Erläuterung unter dem Titel: »Latitu-
dinem Veneris et Mercurii invenire« versehen. Die Einrichtung
der Tafeln ist bei allen die schon hervorgehobene mit doppeltem
Eingange und nach den Thierkreis-Zeichen angeordnet. Während
für Saturn, Jupiter und Mars je eine Tafel genügt, gebraucht
Venus deren zwei, Merkur deren drei, davon eine mit einer
Venus-Tafel vereinigt; dann ist noch eine Tafel, die für sämmt-
liche fünf Planeten gemeinsam ist.
Nachstehend kommen zunächst die erwähnten acht Tafeln
zum Abdruck ; diese sollen sodann mit den Tafeln der »Revolu-
tiones« in Vergleichung gestellt werden, welche ähnlich über-
schrieben sind, oder den in Allgemeinem gleichen Inhalt haben
und demselben Zwecke dienen. *
* Rheticus berichtet in der »Narratio prima« (vgl. die Thorner Säkular-
Ausgabe der »Revolutiones« p. 476), es habe Coppernicus sämmtliche Be-
obachtungen der Alten einer wiederholten Ueberrechnung unterzogen und
mit den eigenen in einem Index zusammengestellt ®...... D. Doctorem
praeceptorem meum observationes omnium aetatum cum suis ordine ceu in
indices collectas semper in conspectu habuisse«); er habe dann, wenn irgend
etwas festzustellen oder systematisch zu ordnen gewesen wäre, jene ersten
Beobachtungen mit den seinigen zusammengehalten und in Erwägung ge-
zogen, wie Alles in Uebereinstimmung gebracht werden könne (»... deinde
cum aliquid vel constituendum vel in artem et praecepta conferendum, a
primis illis observationibus ad suas usque progredi, et qua inter se ratione
omnia consentians, perpendere etc.«,.
Mit der Auffindung der Upsalenser Tafeln ist ein Theil jener Schatz-
kammer geöffnet, welche Coppernicus sich zusammengetragen hatte, um bei
jeder ihm aufstossenden wichtigen Frage die einschlagenden Beobach-
tungen vergleichen zu können. Vielleicht gelingt es der Forschung noch,
namentlich in Upsala, andere dieser wichtigen Vorarbeiten aufzuspüren. —
Des Coppernicus Name wird sich bei diesen Aufzeichnungen schwerlich
vorfinden er ist ja nicht einmal in das Manuskript des Hauptwerkes an
irgend einer Stelle eingetragen; ; man wird lediglich aus der Achnlichkeit
der Schriftzüge, oder aus den Büchern, in welchen sich die Notizen finden
sollten, Schlüsse ziehen können, und sich dann durch innere Grinde, be-
sonders die Vergleichung mit ähnlichen Abschnitten der »Revolutiones«
missen leiten lassen.
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN.
TABVLA LATITVDINIS
TABVLA LATITVDINIS
231
SEPTEMTRIONALIS SATVRNI. MERIDIONALIS SATVRNI.
᾿Ξ
0.} 1. 9. 8, 4. ὅ. |=
Β
ir 4
GE . |6.| a. [6.30 |"
1 T ᾿
1.2 2}2 5812|16}2. 302. 462. 51}21}2} 62 162 302.452δ9 29
3.3 2|2| 53 16}2 3132 152 51}2 112 62 102 312 462 58/28
8.2 22) 9}2 11|2 322 4602 58[212 62 16]2 312 462 δ9 21
42 312 9|2/17|2 3212 46/2 55}2 22 6132 1112.32}2. 41]2 59126
5.2 32}10]3 11}2. 332 462 55}22}2 62 11|2 32}2 41|2 89 30
9.2 3|2|10|32}18}2 34|2]47|2 5912 22) 7|2| 15}2 33]2 4518} ὁ 24
τ 32)10]32 18}2.34}2 41|2 59}2.22} 7|2 182 282.48}3] 1 23
5.2 8]2 1012 19}2 34}2 482 59}22}2 1|2 19}2 312 493 12
9.2 32 102 192 352. 48|2/59]2|2]2| 7|2 19|2 342 498) 1 3]
10.3.4|3 103 303 352. 49}32 59}2 212 Τ|2.20}2 352 508) 1 320
1112. 4|2102.20}2 352. 49}2 5912 22} 12 3202 352 50}3 ı 19
12.2 4|2.11}121}2 262 5603 02 32 82 212 302 |51|3| 2.18
13.2 δ]2}11}2.213 3032 503) 012 32 82. 321}2 30}251}8) 2 11
14/2/5]2/11]2|22]2 37|2|51|3| 012. 3}2 82 222 37|2 823 2,16
152 51211}2. 222 37|2)51}38 of2|3]2| 93 222 31|3 528] 2. 15
1602 5[211}2.23}2. 38}2 528 of2|3]2| 92. 222.382533} 2.4
1τ᾽ 32 5121}}2}23}2 38]}2.5}}3 02 312 912 232.39}2158}3} 2. 13
18.2 6}2 12}2 242 392 53}8 112. 42 10}2 24}2 392 543 3. 12
19.2|6|212}2 242 292 5818. 1{3 412 .10]2 21]2 29]2 548 8 1]
320. 3. 0{213}]32. 25Ὁ}2. 40|2.8}}8. 112.4|211}2.3Ὁ]3 4012 δ418 8310
21 2. 0]2 132. 35]2 4072 5118 112.4}2}11}2 25]2 40]2 5518. 3. 9
22121612113/2126/2|41|2|54|3| 1}24|212}2 262 413 653} 3} 8
33. 2 62 133 362. 412 5418 1{242.12}2 262 41}3 558 3. 7
2412/7[2|1412]27|2 433 65}3 322 52.135 2 42|2|56|3| 4| 6
252 1243 21|2 422 5618 2252 132 21|2 422 δ0]38 4 5
306.32 Τ|2 1412 282 4312 558 212.5]2.13]2 28]2 412 δ0]3) 4 4
21,2 1|215}228}2 41}2 5818 2}2 562 142 282 422 51]3 4 3
28/2 7|2/15|2/29]2|44/2]56|3| 2252 1412 2912 44[2|57|3| 4 2
329. 1}2 15|229}2 443 563 32 52 1512 292 442 57|8 4 1
EB 53} 5} 3 Ρ}5515|5 15 }5}}5} 5,0
|. #.| κα. [ὁ a. |
l
"TIWAN
TABVLA LATITVDINIS
MERIDIONALIS IOVIS.
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUB.
TABVLA LATITVDINIS
SEPTEMTRIONALIS IOVIS.
232
| Ὁ δ οἱ sanz eren unzz Foren wanmo 1 NYMERI.
dl samen net οοοϑ Φϑϑϑφ Frreee ἐπ ς σου οἰ ἐ
ὥ aannn mann mann anna ‚ana οὴ σὲ δὲ δὴ δὲ lo!
|
ΦΈΞΩςὩ φῶ 95 IR3EE ARTE ΘΈΩΝ" 3333° ἢ
Ξεξες BRSSB ASES5 32883 32399.99335 |»
—.——— [een une nam damen τῷ
SEIST RERER ARRRN ARARR RASSE ARARR |=
———n —— mm m dan u |
son aaa ΦΘΘΘΘ ZIZAN Hazar Zu2ae |.
SO II»
wm m uf m gu
οὐ Ὁ ὦ ὦ ὦ = ὦ vw νοῦ Φὰ δὴ δὰ Θὰ δῷ nm nen be Tee Te
ῶ “τ τἰτιὺ ΘΟ ἃ ΘΟ ἃ aaaan anmaana amade 19
Tr ὕἦὕ᾽ῳὲ....“ὕ«-.--«----ὦ ----- - -
Tr π-ο- Te ν᾿ m “αν
δ φς τὶ = 00 Θ᾿ Ὁ» Φ9 ὦ ὦ ὦ = un τῷ oc) ie) In Dee Le .
: Ἢ a τῷ ἫΝ τ Ἢ “ἘΦ τ ὦ ὦ Δ a2 a ad aD ad ala τ 2% am am sn ı a F
. να σπ ψοῦ ψι στ Do Du u 0 En Da „u _ ψᾶῇ σοῦ u u 0 u cn ——m—— una |
. ὦ “τ σὰ δὰ a nn ED τῷ & = ro οὗ DNS u NN MN φῷ er: ot
r | ch 959. δὼ 90 6 Θ᾽ Θ᾿ ΘῸ 69 nn m ann ΤΉ τ Bi A
GI em [eu Teen τοῷι τον τὖ τι τ “ τοῦ τ οστ΄ οἴ σὶ «ἰἱ σῷ σὶ 5 |
" m
> Do m ei DOOR φ τά “ὦ σῷ 6 nenn mn DD > το END |
| —— mm aaa Οὐ Νὰ anana uam A|
[-} ai u γι En ai „Eu Zn Eu u un en -— mn, —— m m u m ss
| osoo0=m zzaznn auman anmann nummer nn ;
κ᾿ τ ὦ “ἢ τι π σφ ee “- “ἰ ἴ ψὸ το τι σὴ σο «ἰῷ -ὦῷ νῷ ra A.
3 i “πῇ En BE Eu ni 5
" DIDI gi
s & | — [en
MNVMERI. |:
᾿ = ͵
mans Φι- δ MALE (ες δ Ὁ τις "τ. φι-οδς NYMERI.
nn — ψὰ 94 8ὲ Θὰ Θ8 8ὲ ΘᾺ Θᾷ Θὺὴ Θὰ 92
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 233
'TABVLA LATITVDINIS
SEPTEMTRIONALIS MARTIS.
TABVLA LATITVDINIS
MERIDIONALIS MARTIS.
z
Ξ
ξ
- Ξ
IE
ΠΝ [515 = [e w.[s |’
jun ba
050 0 2 Ὁ 3210] 80 .22]0 50}}1 32929
01 ὅ}0 o 3 0.310 810 23]0 511 3. .8Ὁ 2!
0] 610 15}0 3| 80 20 50 380 521. 43 4] 27
Ὁ. 610 15}0 3| 910 30) 9]0 2410 531 403 48 20
0] 10 υ 3 ὁ 310. 910 240 δ5]1 3/5525
0, 10 Ὁ 3 Ὁ 310] 9[0/25|0/56|1\51|4| 224
o| 710 0 3. 19}0 410, 90 2010 511 4) 923
Ὁ 80 0 3 Ὁ 4[011010..20}0 [591 416122
0) 510 o 3/2650 4|0|10[0|27|1) 013 4123121
0. 90 Ὁ 3 0 4|010}0.28}1} 2}2 4.31. 20
o| 410. 11|0 1.δ66]3 3410. 410}11}0 .26}1 32. 64.89.19
Ὁ 910) 1510 1/58|3 Ὁ 4|01110. 291 43 4 4118
0110}0 0 2 3 Ὁ 410112101320}1 62 4/5517
0100| 18/0 2| 313 45}0 50 |12[0 31}1 7|2| 11|5 3/16
0100| 19|0 2) 5|3/48fo 5]0 13}0 32}}1} 92 21|5 1115
δ ὁ 110 19[0 38J1 -11]2) 713153] 5}0 | 13[0 33] 1 | 10|2 35}5 19.
Ὁ 110. 20}039}1 122 10[3 δ6}0 | 5[0 | 140 34] ı | 12|2|29 15 21 13
Ὁ Π]0.20]040}1. 42. 13}4. 0fo 5}0 14|0|35] 1 13}2 335 35 12
19.010 0.41}1 1512 10]4. 310. 610 1510 301 152 5.48.1]
320. 0 12}0 2110 41Π1 117}2 19}4 6fo 60 15|0|37 |1 162 5 δ᾽ 10
] |
> 211011210 22[6\42|1 15}2. 234. sfo 60 16}0 39}1 152 45]6 0) 9
22 ὁ 12}0.22}0 43}1 30}2 25} 4. 10[0 6}0. 1110 30 2012 6, 97 8
28. 0 120 23}0 4411 2}}} 2814. 1210 1[0 | 17|0 4071 222 58}6 18 7
241011310 280.45}1 28 231 [4 470 το Ι8]0 4111 34}2 ὃ 21 ὃ
51011310 2410 46}1.2412 8414 10}0 Τ|0181042 3013 8.80 5
| ὃ 4111 3602. 31|}4 110 7|0 [90 42}1 253 6/42) 4
ὁ 45}1 25}} 404. 15}0 50 2010 41 303 12] 41 3
6} 0 4911 302 42]4 19f0 5]0 200 45}1 323 Ι5}6 52 2
Ὁ 8011 332}2 41τ|4 2010 570 3210 401 343 6,57) 1
5611. 3412 81,420 80 220 177 37|3 τι20
] ti
σ.Μ76. [| [e]
Souse στ». εν»
-Ξ
12
234
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
TABELLA LATITVDINIS VENERIS.
PRIMA PARS TABELLAE.
ALTERA PARS TABELLAE.
9. 1, 8, 8. 4. δ.
- z
ἕξ
Ξ 7 Is
0} 6. a. ΠΡῚΝ
1. 8.0 ι[051 0 4“[0}85 1|31|0 11.58}} 3.3. 5»5}8 10,3 5120
18 ὺ 3210 δῦ 0. 42}0. 34 1533}0 32169}1 δ᾽ 2268 17| 2.30 [28
1) 8.0 3]0[δ8 ὁ 440 38 1. 3410) 4.3 ὁ0}1 Τ 3. ,36]3 324. 318}5]
1) 3.0 δ]01δδ 0 450 32 1 .358}0 ὃ 2 1}: ὃ. 3. 27|83 831}3 16}38
1. 210) 6|0|55)0/47|0130,1/27J0,| 8.32} 1113 3173 38,32.14}25
1| 3 0 870 66 48[0}201 2810 10,3} 21 | 13)2)28|8 “4. 2 1354
11 210) 910 δὲ 0490 281 2010 112 41 10 2.288 [61}310}25
ὙΓ2.0 10]}0 54 0 60.271 31} 13.3} δ[1 19,3 393 ὃδ᾽ 3 TI
1 3.0 110 δδ 0 δ210 38 1|39}0 15/2) 61.33.2 2914 512] 421
1) 1)0/12|052)0/55]0 25) 1/33]0 16. 2, 11 35,3 30}4.12.5 130
1} 10.140} 5} ὃ. δ6 0241 3410 18. 2} 871 30 2 30}4. 191 δ8}19
1. 1)0'15]0/51/0/56)0/23/1/35[0/30|2| 91 38,3 804. 381 6518
1) 10 16}0Γ81 0 δ1}0 22 1 317|0 32 2 10}1 31 2 804 38 1|δ1}17
1| 1/0 30}0 δῦ 0 580 3211 386|0 24,2 11|1 4] 3 304 4 1 4Τ|1δ
1) 010:25/0/40\1) ὁ}030139}0 36 3 12|1145)2 304 491 4315
0 200 470 19.1.40}0}28. 2 13}1 49. 2.304. δ 1317|1.4
0.21|0 310/18 1)41[0|30 2 Μ}1 δ4. 2 3015 5/1132
0 220 | #j0/17 1 48}0 32 2 15}1 δ9 2 30[5 1.1 2112
0240 5|0/16 1.40 31 2/16]2| 312'30|5 223 1/21] 11
Ὁ 28}0 6] 0151. 46}036 2)17|2| Τ2 2915/32) 1/15] 10
0 υ 570 141. 41|038.2 1512. 11. 2916 .421 9} 9
0. 380 9}0 18. 1148}0 40 2 103 15:2 2015 621} 5] 8
υ 39}0 4012. 1.49}0 42. 2 202 19.2 25[6| 3. δδ) 7
0 340 12|0|10 1|50}0 45.2 20}3232 28}6 12 0 45] 6
0. 32}0 1810} 8.181}0 4112 311229,227|6 25.0140 5
υ 0} 7 1/52f0/49/2|22|2|55 2 2010 34 ὃ 33} a
υ 3 16[0| 4 1580 52,2 222 412.2 25]6 460} 3
υ 41|0} 3 1540 84.2 242. 49.2 24}0 55 0 16] 2
1510| 3 155}0 δὺ 2 252 56/2 23[7 10 0 8] 1
200) 01.510 δὺ 2/25|3 32 22] 22 0 ol o
Jo. 0 .fe. κι κι ἴχνια. κα}
ὙΠ | λυ ἱ Ba ἐς
5
3. 8. % “ 1
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 235
TABELLA LATITVDINIS MERCVRII.
SVPERIOR PARS CIRCVLI. INFERIOR PARS CIRCVLI.
OILYNTITE
=
Sesso zessetlst
sun] ®
wowwß |
;
sccoes
sscce
mens
ἘΠῚ ΠΣ
I. SCHRIFTEN VON COPPEBNICUS.
MERCVRIIL
MINVTA
DEVIATIO AVSTRALIS. [AD DECEINATIONEM. 8
9." 2.12.10 1. 8. Jo) 1. ἢ 5. Ξ
6. ] 1..} 8.} 6. 7. 8. 1] 6.} 2.) 8% Ξ
st. [54 ar. |2-| ar. |2«- a.|2«] 3
10) 0. 8141 5. olas | 0,39 | 0. 22 30 ο30
9. 60 8.32 a [51} aa | 57 88 33 32] 48 3629
9.69 8284 42} 44. δὲ 38. 8 31) 6 5228
9.88. 8122 4 [3237 44 | 5137 39. 2014 1821
9/57) 8 J16) 4 [Π 4445. 3112. 19 42 4126
9156) 5 10] 4 114144 145 36. 45. 19 Ὁ 1035
9,66. 8. 44 442 30 18 18 | 18 3634
9155) 7158) 3 δ4[44 85 35. 48/17 38 0123
9153) 7 152) 3 4144. 27135 18 16 48 24|22
9151| 145. 3134| 44 |20 84. 48. 16 | 3 4521
9.49) 1 28. 3 124] 44 | 12 34. 18 15 18 1230
9.411 τ 8] 3 alas | δ 3848) 14 33 36} 19
9.46 14. 3 alas 52 38 18 18) 48 918
9. 4. 111] 2 54} 43.}ἕ 45. 32 46 18] 3 16] 17
9.42 110 2 (Μ a3 | 32 32. 12) 12 | 18 32] 16
9139, 7 3 2/34] 43 |21 31. 39. 11 3 48] 15
936 6 ὅδ᾽ 2122 44} 9 31) 6 10] 18 411
9133 ὁ. 45. 2/14] 42 [51 .30 38 10| 3 2013
9. 3016. 4002. 4142} 45 ὃ 0 9 18 3612
9.26. 6,331 54} a2 |27 29 24 8, 833 4011
9.22 624} 1 4}42} 9 28. 45. 7|48 ‚56| 10
9.18.6 161 \34f ar |51 2812 7| 3 '6| 9
9,14 6|8.1/24]41 133 21 [36 9015 16} 8
9.10 6/0 1j14Ja1 |15 21) ὺ 5/13 36} 7
965/52 1) 4{40 ὃ] 26124 4. 48 136} 6
9 2, 5/48. 0/54] 40 35 353125 4 ὁ 4“0] ὅ
8 ὅδ, δ [8 0 42} 40} 18 25 6| 8.12 4} 4
8:53 527 0 [32} 0 |59 242] 2/24 40] 3
849 518 22} 30 |39 23 45 1 38 52} 2
8.4 δ᾽ 9 υ 139} 20 22 9 0/48 8611
84 5/0 0 υ0[39] ὺ 2/0 υ)υ eo 010
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN.
TABELLA MINVTORVM PROPORTIONABILIVM
QVINQVE PLANETARVM.
Superior pars septemtrionalis.
"RAYOYIHWAN VAN!
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Sm ὡ» ὧν ὥθ σα 00 ὦ
"RAYOYFRAN VANITT
Inferior pars meridionalis.
237
1, SCHRIFTEN VON COPPERNICUS. ;:..
TABYLA MINVTORVM. PROPORTIONALIVM AD
REFLECTIONEM MERCOVRU.
EEBEE θη 588
sorno zuasın
«τορος στα
"TUBRAN
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 239
An die Tabellen schliesst sich in der Upsalenser Handschrift
ein kleiner Aufsatz über die Berechnung der Breiten von Venus
und Merkur. Derselbe lautet: |
Latitudinem Veneris et Mercurii invenire.
Cum argumento aequato intra tabulam declinacionis et reflec-
tionis, cuius latitudinem quaere ac eius in angulo communi de-
clinationem et reflectionem, et seorsim scribe. Demum cum centro
vero minuta proportionalia ad declinationem accipe, et ex tabella
generali minutorum proportionalium cum eodem centro recipe minuta
ad reflectionem; hoc dumtaxat in Venere. In Mercurio autem
addes aliam tabulam ad hoc deputatam. Vnumguodque sub suo
genere scribe singulis aequatis per partem proportionalem. Vbi
opus fuerit cum centro eius vero accipias deviacionem, quae
quidem in Venere septemptrionalis est, in Mercurio vero meri-
dionalis. His itaque notatis multiplica minuta declinacionis per
declinacionem eius; quod proveniet, erit prima latitudo, quae
proveniet ex declinatione epicicli, quam serva. Si igitur deeli-
nacio fuerit reperta in prima parte tabulae, aut si argumentum
aequatum fuerit in superiori parte circuli, centrum quoque minus
6 signis extiterit, aut si argumentum in inferiori parte circuli et
centrum plus 6 signis habuerit, erit haec latitudo Veneris sep-
temtrionalis, Mercurii autem meridionalis. Si vero argumentum
fuerit in inferiori parte eirculi centro minus 6 signis exeunte, aut
cum argumentum in superiori parte epicicli et centrum plus 6
signis fuerit, erit haec Veneris meridionalis, Mercurii septemtrio-
nalis latitudo; sic partem eius cognosces. Duc similiter minuta
reflectionis in reflectionem, et proveniet reflectio aequata, quae,
si argumentum minus 6 signis fuerit, centrum quoque in superiori
medietate circuli, vel si argumentum plus 6 signis fuerit et cen-
trum in inferiori medietate, erit haec Veneris septemtrionalis,
Mercurii meridionalis. Si autem argumentum minus 6 signis et
centrum in inferiori poreione eirculi, aut si argumentum plus se-
240 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUB.
micirculo ac centrum in superiori parte eirculi fuerit, erit haec
Veneris meridionalis et Mercurii septemtrionalis latitudo.. Has
demum tres latitudines simul collige, si eiusdem partis fuerint,
aut minorem de maiori deme collectis prius latitudinibus, quae
eiusdem erant denominationis, et proveniet vel relinguetur latitudo
vera quaesiti illins denominationis, a quo fuit subtractio.*
Die Tabellen des Hauptwerkes, zu welchen die vorstehend
aus dem Upsalenser Manuskripte abgedruckten Tafeln die Vor-
* Der Abschnitt des Werkes »de revolutionibus«, welcher dem im Texte
abgedruckten Aufsatze des Upsalenser Manuskripts entspricht, findet sich
im letzten Kupitel des sechsten Buches. Aus diesem wird der auf die Be-
rechnung der Breiten von Venus und Merkur bezügliche Theil nach der
Lesart der Säkular-Ausgabe (8. 412) zur Vergleichung mit der Upsalenser
Aufzeichnung nachstehend abgedruckt:
»Modus autem supputandarum latitudinum quinque stellarum erratica-
rum per has tabulas est...... Sed in Venere et Mercurio assumendae
sunt primum per anomaliam commutationis discretam tres latitudines deeli-
nationis, obliquationis et deviationis occurrentes, quae seorsum signentur,
nisi quod in Mercurio rejiciatur decima pars obliquationis, si anomalia
eccentri et eius numerus inveniatur in superiori parte tabulae, vel addatur
tantumdem, si in inferiori, et reliquum vel aggregatum ex eis servetur.
Earum vero denominationes, an boreae austrinaeve fuerint, sunt discernen-
dae, quoniam, si anomalia commutationis discretae fuerit in apogaeo semi-
circulo, hoc est minor ΧΟ vel plus CCLXX, eccentri quoque anomalia mi-
nor semieirculo, Aut rursus, si anomalia commutationis fuerit in circum-
ferentia perigaea, nempe plus XC ac minus CCLXX, et anomalia eccentri
semicirculo maior, erit declinatio Veneris borea, Mercurii austrina. Si vero
anomalia commutationis in perigaeo circumferentia existente, eccentri ano-
malia semicirculo minor fuerit vel commutationis anomalia in apogaea parte
et eccentri anomalia plus semicirculo, erit vicissim declinatio Veneris austri-
na, Mercurii borea. In obliquatione vero, si anomalia commutationis semi-
eirculo minor et anomalia eccentri apogaea, aut anomalia comınutationis
maior semicirculo et eccentri anomalia perigaea, erit obliquatio Veneris
borea, Mercurii austrina, quae etiam convertuntur. Deviationes autem sem-
per manent Veneri boreae, Mercurii austrinae. Deinde cum anomalia eccentri
discreta capiantur scrupula proportionum omnibus quinque communia, quam-
vis tribus superioribus ascripta, quae adsignentur obliquationi, ac ultima
deviationi; post haec additis eidem anomaliae eccentri ΧΟ gradibus cum
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 241
arbeiten bilden, finden sich dort zwischen den beiden letzten Ka-
piteln des sechsten Buches (in der ed. prince. fol. 193?’—195*, in
der Säkular-Ausgabe S. 438—441). Sie haben in den »Revolu-
tiones« eine andere Anordnung erhalten, sind aber ausztiglich
mit den Upsalenser Tafeln identisch.
Die drei Tafeln für Saturn, Jupiter und Mars sammt der
Tafel, überschrieben »Tabella minutorum proportionabilium quin-
que planetarum«, sind in dem grossen Werke in eine Tafel, die
sich über zwei Seiten erstreckt, zusammengezogen. Coppernicus
hat dies dadurch erreicht, dass er die Zahlen nicht von Grad zu
Grad, sondern nur von drei Grad zu drei Grad hat abdrucken
lassen, so dass er statt zwölf Kolumnen nur deren vier benöthigt.
Davon stehen je die ersten drei der linken Seite der handschrift-
lichen Tafeln und je die ersten drei der rechten Seite neben ein-
ander, mit der Ueberschrift »Saturni, Iovis, Martis latitudo borea
austrina«, auf der einen Seite der Revolutiones, die andern in
ähnlicher Anordnung mit derselben Ueberschrift auf der zweiten
Seite. Der Eingang der Tafel ist nicht, wie in den oben ab-
‘gedruckten, auf beiden Seiten von 1—30 und 0—29, sondern
Coppernicus hat, wie schon früher angedeutet ist, die Bezeichnung
durch Grade der Signa Zodiaci in solche nach »Gradus Zodiaci«
ersetzt und die doppelten Eingänge der Tafel neben einander
verlegt.
Die »Tabella minutorum proportionabilium« bilden in ähn-
licher Anordnung den Schluss der Tafel der »Revolutiones«e. In
dieser letzten Tafel wird die aus der Original-Handschrift der
ipso aggregato iterum scrupula proportionum communia, 486 occurrunt,
applicanda latitudini declinationis. His omnibus in ordinem sic positis mul-
tiplicentur singulae tres latitudines expositae per sua quaeque scrupula pro-
portionum, et exibunt ipsae pro loco et tempore omnes examinatae, ut de-
nique summam trium latitudinum in his duobus sideribus habeamus. Bi
fuerint omnes unius nominis, conjungantur, quae, prout maiores minoresve
fuerint, tertise latitudini diversse ab invicem auferantur, et remanebit prae-
pollens latitudo quaesita.« |
11. 16
242 I. SCHRIFTEN VON COPPERMICUS.
»Revolutiones: aufgenommene Lesart der Zeile 11 (8. 438): 5548
für 56]48, wie die Ausgaben bieten, bestätigt; dagegen enthält
die handschriftliche Tafel die Zahlen der Zeilen 28—31 in der
Weise, wie die Ausgaben sie drucken, nicht wie die Säkular-
Ausgabe nach dem Manuskripte geändert hat. Die Proportional-
Theile auf S. 439 müssen genau dieselben sein, wie auf 8. 438,
aber in umgekehrter Ordnung; daher muss es in Zeile 7 statt
9/9 heissen 9124 und für 47|24 in Zeile 21: 46|24.
Bei den Tafeln der Planeten selbst wird man mehrfach
sehen, dass wegen der geringeren Ausdehnung der Tafeln in den
»Revolutioneg« Coppernicus die Minuten-Zahl um eins erhöht hat,
jedenfalls um grössere Genauigkeit der Rechnung zu erzielen.
In Zeile 26, 5. 438, wird die Lesart 2|19 statt 2j20 bestätigt.
Die Mars-Tafel weicht gegen Ende der »latitudo septemtrionalis«
und in der ganzen »latitudo meridionalis« tiberschriebenen Spalte
bedeutend von den Werthen der Revolutiones ab. so dass eine
Uebereinstimmung beider Tafeln in den Minuten zu den Selten-
heiten gehört.
Die noch übrigen Tafeln finden wir — mit einer Ausnahme
— ebenso auf den folgenden beiden Seiten der »Revolutionese zu
einer Tafel vereinigt.
Die mit »Declinatio« und »Deviatio« überschriebenen Spalten
der »Revolutiones« entsprechen natürlich den ebenso überschrie-
benen Tafeln der Upsalenser Handschrift; was letztere aber »Be-
flectioae nennt, heisst in der gedruckten Tafel »Obliquatio«.
Während die »Deviatio« im Drucke wächst, nimmt sie in der
Handschrift ab; sie ist in letzterer aber auch bis auf Sekunden
genau berechnet, während die »Revolutiones« sich mit Minuten
begnügen. Dieser Theil der beiderseitigen Tafeln ist also völlig
von einander verschieden: die mit »Declinatio« und »Reflectio«
überschriebenen Spalten zeigen neben vielfachen Uebereinstim-
mungen ebenso bedeutende Verschiedenheiten. Die »Scrupula pro-
portionum deviationis- überschriebene Spalte der Drucke stimmt.
ASTRONOMISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 243
wie es wohl auch natürlich ist, nicht mit der handschriftlichen
Tafel »Minuta ad declinationem« überein.
Die letzte Tafel für die »Reflectio« des Merkur ist in den
Drucken überhaupt nicht vorhanden. Der Grund dazu ist leicht zu
sehen; er liegt in den Worten »nisi quod in Mercurio reiiciatur decima
pars obliquationis, si anomalia eccentri et eius numerus inveniatur
in superiori parte tabulae, vel addatur tantumdem, si in inferiori,
et religquum vel aggregatum servetur« (de rev. orb. 686]. VI, 9,
ed. saec. p. 442). Dadurch soll offenbar der Passus des Manu-
ekripts ersetzt werden: »In Mercurio autem addes aliam tabulam
ad hoc deputatam«.
Dass der Aufsatz der Handschrift und das Kapitel der »Re-
volutioness identische Rechnungen vornehmen lassen, ist unmittel-
bar einleuchtend. Als gleichbedeutend ausser »reflectio« und
»obliquatio« erhalten wir aus der Vergleichung beider Texte noch:
»argumentum aequatum« gleich »anomalia commutationis disereta«,
»centrum« gleich »anomalia eccentri.. Die »Minuta proportionalia
ad Declinationem« ersetzt der Text der »Revolutiones« (ed. 8866.
Ρ. 443) noch durch die Worte: »post haec additis anomaliae
eccentri ΧΟ gradibus cum ipso aggregato iterum [capiantur] scru-
pula proportionum communia, quae occurrunt, applicanda latitu-
dini declinationis«.
Ueberlegt man Alles genau, so kommt man wohl zu dem
Schlusse, dass die Form, in welcher die Tafeln in den »Revolu-
tiones« vorliegen, die jüngere, nach längerer Behandlung des
Gegenstandes vereinfachte Form derselben ist. Denselben Ein-
druck macht auch die jeder Art der Tafeln beigegebene Ge-
brauchs-Anweisung. Die Form der Tafeln in dem grossen Werke
ist abgerundet und glatt, sie ist nicht kürzer, aber übersichtlicher
als die der Upsalenser Aufzeichnungen; im Prager Manuskript
sind die Tafeln ohne Streichung geschrieben, wie aus einem
Gusse. Wir dürfen also wohl mit Recht annehmen, dass die
Tafeln der Upsalenser Handschrift eine ältere, vielleicht die
16*
4 1. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
ursprüngliche Form der gedruckten Tafeln darstellen, welche
zum Zwecke des grossen Werkes revidirt, vereinfacht und im
eine andere, ibersichtlichere Ordnung gebracht sind. Dabei
wurden, ‚wie erwähnt ist, einige Tafeln als überflüssig gestrichen,
s. B. die »ad reflectionem Mercurii« und »Minuta ad deelinationem« ;
dagegen sind wiederum die »Serupula proportionum deviationis«
hinzugefügt.
Was endlich die Zeit der Abfassung der Upsalenser Tafeln,
betrifft, so ist diese selbstverständlich vor Abfassung des Haupt-
werkes »de revolutionibus« anzusetzen. Dass letzteres — mit
Ausnahme des trigonometrischen Abschnitts — bereits vor 1532
vollendet war, scheint daraus zu folgen, dass die Feststellung
des Apogäums der Venus, welche in den Upsalenser Notizen
anf eine Beobachtung des Jahres 1532 gegründet wird, im das
Hauptwerk nicht aufgenommen ist, während Coppernieus die dort
aufgeführten Bestimmungen des Apogäums der drei obern Pla-
neten, von denen die des Jupiter einer Beobachtung aus dem
Jahre 1529 entstammt, schon verwerthet hat.
Die Zusammenstellung der Upsalenser Tafeln hat jedenfalls
eine bedeutende Zeit in Anspruch genommen: sie kann aber
nicht eher erfolgt sein, bevor Coppernicus wiederum nicht die im
sechsten Buche der »Revolutiones« dargelegten Theorien entwickelt
hatte. Man wird also wohl nicht irre gehen, wenn man die erste
Redaktion der Planeten- und Sonnen-Tafeln,. wie sie in dem
Upsalenser Manuskripte vorliegt, in die letzten zwanziger Jahre
des 16. Jahrhunderte verlegt. -
II. Die Bücher-Einzeichnungen medicinischen Inhalts.
Einige der wichtigsten Recepte und medicinischen Anwei-
sungen, welche Coppernicus in die von ihm benutzten Bücher ein-
getragen hat, sind bereits im ersten Bande Thl. 2, S. 312 ff. mit-
getheilt.* Nachstehend werden die übrigen Notizen abgedruckt.
* Von den a. a. Ὁ. abgedruckten Einzeichnungen wird nachstehend
pur eine wiederholt: das im ersten Bande Thl. 2, S. 312 und 313 mitge-
theilte Recept. Coppernicus hat dieses zweimal der schriftlichen Fixirung
für würdig erachtet; es wird nachstehend in der Form abgedruckt, in
welcher es derselbe in ein von jhm viel gebrauchtes Buch, die lateinische
᾿ Vebersetzung des Euklid (die editio princeps vom J. 1452) eingetragen hat.
Die Abweichungen der zweiten Niederschrift (in dem »Opus pandectarum«
des Matthaeus Silvaticus) sind unerheblich; sie sind bereits Bd. I, Thl. 2,
S. 313 angegeben.
Der wiederholte Abdruck an diesem Orte erfolgt hauptsächlich, um die
Abkürzungendes auf der lithographirten Tafel beigegebenen Facsimile leichter
verständlich zu machen:
Recipe: boli armeniei 3ij
cinamomi 38.
zeduarii 3ij
tormentillae radicis | .
diptamni an. 51)
sandalorum rubrorum
rasura® eborum \ an. Zi
croci
spodii U an ai
anthemii (?) acetosi ] )
corticeis citri an. 5i
margaritarum
246 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS,
welche Coppernicus für die Austibung seines ärztlichen Berufes
in drei Folianten eingezeichnet hat, die gegenwärtig in der Uni-
versitäts-Bibliothek zu Upsala aufbewahrt werden.“
I. Eine grössere Zahl von medieinischen Einzeichnungen
weist die »Practica Valesci de Tharanta« auf**, welche
sich Coppernicus zu seinem Hausgebrauche angeschafft und
während seines ganzen Lebens eifrig benutzt hat.*** . Ε
Die Einzeichnungen, welche das Titel-Blatt enthält, sind be-
reits im ersten Bande ΤῊ]. 2, 8. 314 ff. mitgetheilt. Ein Wieder-
Abdruck ist an dieser Stelle nicht erforderlich, zumal dort auch
weitere erklärende Bemerkungen beigegeben sind. Nachstehend
folgen die übrigen Recepte, welche sich auf der Vorderseite "des
smaragdi
iacinti rubri ! an. 31
os de corde cervi 3i
carabae
corau unicorni
coralli rabri 9.
auri
argenti tabularum
zuccaris ἐδ. 8. vel quantum aufficit. fiat pulvis.
* Die Aufzählung der medicinischen Werke, welche dem Coppernicus
ausser dem eigenen Büicher-Besitze in der Stifts-Bibliothek zu Frauenburg
für seine ärztliche Thätigkeit zu Gebote standen, findet sich Band I,
Thl. 2, 8. 310.
** Einige bibliographische Notizen über das s. Z. viel gebrauchte me-
dieinische Handbuch, welches auch unter dem Titel »Philonium pharmaceu-
tieum et chirurgicum« bekannt ist, sind Band I, Thl. 2, 3. 306 und 420 bei-
gebracht.
*** In seinem Testamente vermachte Coppernicus die »Practica Medici-
nae« des Valescus de Tharanta seinem Freunde, dem damaligen Dom-Vikar
Fabian Emmerich. Vgl. Band I, Thl. 2, 8. 306.
Das Coppernicanische Buch kam später, wie die Einzeichnung auf
Blatt 25 angiebt, an das Jesuiter-Kollegium zu Braunsberg und ward dann
wit der Bibliothek desselben nach Schweden entführt. (Im Kataloge der
Universitäts-Bibliothek zu Upsala wird es gegenwärtig mit der Signatur
»35. VII. 4« aufgeführt.)
MEDICINISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 247
unbedruckten vierten und auf der Rückseite des letzten (360.)
Blattes finden.
Auf dem 4. Blatte sind zunächst zwei Recepte verzeichnet.
Das erste derselben lautet:
R radicis apii faeniculi an 3 s.
capillosae florum buglossae ros. an 3i
pass. 3 8.
myrobal. sudorum(?) emblic. eitrinorum an. 3i
agaricis sanae an. 52:11]
cortieis artemisii 5.11.
Hieran schliesst sich ein Recept, welches verstümmelt wieder-
gegeben scheint. Es lautet bei Curtze a. a. Ο. S. 58:
R cortieis istius (?) 3iii
vere (ἢ 3 v
dysimte Ziii
masticis 3 8.
Darauf folgen drei Anweisungen zur Bereitung von Ent-
haarungs-Mitteln (wahrscheinlich zum Zwecke, die Tonsur stetig
zu erhalten):
Psilothrum.
R uvas amidi an 3i
auripigmenti 3 8.
calcis vivae 3iij md.
Aliud.
R pulveris praedicti 3i, saponis 3iij vel 311). 8. vel 3xxviij.
Aliud.
R hyosquiami 3 s. infunde in acetum per diem et noctem
et siccatae guttae hederae 3. 8. sevi ovilli 3. 8. misce
et aromatisa.
Die beiden letzten Einzeichnungen des vierten Blattes tragen
die Ueberschrift:
248 +. u: SCHRIFTEN. VON COPPERNICUS.
:De ovia mirabile,
# vitellos v, albumina viij conquassato et vesieae oleo πὶ
. . confrieatae indito eto.
R. salis yitri sen petri &j N fiat aqua fortis.
aluminis seissi &j
Auf der Rückseite des Mi. (360.) Blattes steht zunächst
die Notiz: .
ἘΧ grana ordei faciunt Si, oeto 5 faciunt 3.
Dann folgen vier Recepte:
Ad conversacionem dentium etcontra eorumdolorem.
Ἀ piretri scafizag?e (9) piperis 50 5
semen apii, balaustiae, capsulae glandium mastieis, eornu
tauri usti, coralli rubri usti an δὶ s.
floram rosarım 3i aluminis, zuecari 5 8.
ex his fiat pulvis subtilis. ut aleool, qui postmodum cum
melle puro incorporetur, fiat per modum linimenti,
sed prius mel bene depuretur ab eius immundieiis,
tum gingivas confrica et exspue.
Pro mittenda urina.
R seminis communis amygdalorum frigidorum a corticibus
excorticatoram an 3 8., fiat ex eis lac secundum ar-
tem cum aequis diu relicA(!) dissolvendo, fiant duo
haustus, quilibet sit minor 3.
Contra lapidem.
® philipenduli 3 s., cibebe, rorismarini an’ 31, herbae cor-
nerii 88., fiat pulvis.
Unguentum quando distortum aliquod membrum.
R mirtilaginis, spilii, foenugraeci an 3iij, farinae malvarım
radieis et cum decoceione florum camomillae, fiat em-
plastrum; in fortamentum addatur terrae sigillatae
3i et boli armenici 51 8.
MEDICINISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 249
Als letzte Einzeichnung — zur Abwechslung in griechischer
Schrift eingetragen — enthält die »Practica Valesii«e noch das
Haarfärbe-Mittel, welches bereits im ersten Bande Thl. 2, S. 318
mitgetheilt ist:
Meiavorpıyıov.
δ Κυμινου ἄλοης Μελανου olvou.
II. In dem mehrfach erwähnten Folianten, welcher die
»Chirurgia« des Petrus de Largelata und das Lexikon des Mat-
thaeus Silvaticus enthält,* finden sich ausser dem oben 5. 245, 246
mitgetheilten längeren Recepte und der kurzen Anweisung »contra
dissenteriam« nur noch wenige Einzeichnungen, sämmtlich auf der
Rückseite des vorletzten Bandes. Sie lauten der Reihe nach:
Item succus gallae quercetinae valet ad fistulas et ulcera
eo abluta.
Item viscum de pomo arboreo tercio in cerevisia coque et
ea colata cum pastu potato, valet contra podagram.
Contra paralisim corporis bonus (sc. succus).
R salivam, rutam, castoreum, decoque in vino et da bibere.
Contra colicam et yliacam
R succum susquiami, acetum et farinam, misce et applica
ad locum dolentem.
Contra dissenteriam
R garioflorum pulveris satis, mitte in vinum rubrum cali-
dum, bibe ad noctem unum haustum et mane.
Contra pestem
R camforae 31533ii, diptaminis 3 s., zuccaris candi 5iiij,
fiat pulvis, qui debet recipi post infectionem ante de-
* Näheres über die »Chirurgia« des Petrus de Largelata und das Le-
xikon des Matthaeus Silvaticus ist im ersten Bande Thl. 1, S. 336 und Thl.
2, S. 307 beigebracht.
250 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
munetionem eum vino bono ad pondus floreni, Pro-
voeat sudores et curat.
Contra ruborem furie.
R camphoram, alibanum, murram; pulverisentur et mittan-
tur in aquam rosacenm sub aequali ponderp et linis-
tar rabor. Ad ulcera valet farina tritiei cum melle
mixta emplastrata. —
,. IH. ‘Bei weitem reicher sind die Einzeichnungen, welche
Coppernicus dem »Hortus sanitatig« anvertraut hat.* Die Notizen
auf der Rückseite des Deckels sind unwichtiger.* Auch die
übrigen Aufzeichnungen können freilich nur durch die Beziehung
auf Coppernicus und die Mediein seiner Zeit ein relatives In-
teresse beanspruchen. Sie finden sich auf den Vorsetz-Blättern
* Ueber den »Hortus Sanitatis« vgl. Band I, Thl. 2, 8. 308.
55 Die Rückseite des Deckels auf dem »Hortus sanitatis« enthält zu-
nächst einige Uebertragungen von Krankheits-Namen aus dem Griechischen
in das Deutsche:
Colica by berme [πᾶ
Dissuria fafbe pifige
Lytargia (Lethargia?) heupt wethun
Apoplexia ber fladht
Epilepsia bie fallende fu
Peripleumonia eyn gefwer
ΘΠ der Tunge, vnde oritur ptisis
Spasmus ber frampff.
Hierauf folgt die Aufzeichnung von zwei Compositionen ohne besondere
Zweck-Angabe; auch sonst ist manches darin unverständlich. Ich lasse den
Wortlaut nachstehend folgen, genau so, wie ihn Curtze (»Inedita Coppern.«
{p. 63) veröffentlicht hat:
Kannell
Ingfer
Nellken
Item ὁ Annis
Fenkelsött
Gartenkommel
Pudersenis iiij {\gl
ἀγα f\gl
MEDICINISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 251
12 πὺ 2b, sowie auf a,’; ich lasse sie nachstehend in vollstän-
digem Wortlaute folgen:
Razes in secretis medicinae. Qui ex consuetudine quater
in anno minui consueverunt, cum ad quadraginta
annos pervenerint, ter in anno minuantur, et cum ad
sexaginta bis, et cum ad septuaginta semel, et post
haec a minuitione caveant. Senes vero post annos
sexaginta a minuitione capitalis venae caveant, neque
qui septuaginta quinque habeant annos, minuantur
vena basilica. Haec ille.
Item Estat ver dextras, autumnus hyemsque sinistras,
Quatuor haec membra: cephe. cor. pes. epar vacu-
anda.
Ver. cor. epar. estas: ordo sequeng reliquas.
Item Polipodium Engelsuss, adder Steynlackeritze gesoten
mit Anijs vnde fenchel vnde kumell, itzlichs gleichvil,
yn eynn pfunt wassers, vnde dass getruncken macht
den Bauch reine. Vnde treibet So mit auss vill boser
feuctikeyt.
.u——
Item Craussemuntze puluer yngenomen mit ınilch vortreibt
die spolworme. Menta gesothenn vnde do mitte ge-
bect dass zcusswollenn gemacht benympt die Swolst
behendirlich. Item die stirne gestrichen mit dem Safft
Flores Camomillarum
Sumitates Absinthi
Folia Menthae crispae
Rose Lubec.
Item 4 Malvae radices medium Ma
Semina liny
Succus foliorum Salicis ma
Oleum Rosarum pro gl
Stopmell Mam.
252
Item
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
benympt dass heubt we. Der Safft getruncken mit
honigwasser genanth Mulsa stillet dass sausen In
den oren.
Muscaten gestossenn vnde gemischet mit lorber vnde
die genucz mit weyn machet wol harnen. Item der
Samen von grasse mit wyn genuczet machet harnen.
Item der Samen von Melonenn Machet wol harnenn
vnde reiniget die lenden vnde Nyrenn.
Item kresse Samen gekauet yn dem Munde vnde gehalten
vnder der Zceungen benympt ir die lemde vnd machet
widdervrmb reden. Nasturtium kresse alleyn gegessen
ist nicht gutt, wen sie mynnert die krafft dess men-
schen vnde machet bosse feuchtung, went ess wechsett
gern von feuchter erden vnd selden yn der Sonne.
Item Marubium eyn kraut genant Gotisvorgessenn ist gutt
Item
Zeu brauchenn Vor die Pastilentz die blatter adder
den safft mit eynem tuchelen genetz vnde darumb ge-
slagen. Item der Saff von Marubium gemischet mit
bomöll vnde den yn dy oren getan vortreibet iren
gresszenn smertzen warhafftich.
wer der starkenn sucht wartten ist adder sie hett alss
dann ist Apoplexia, der side ater nesselnn mit weyn
vnnd trincke den dick iss vorgetth ym. Item Wer nut
nett zcu stul gynge, Alsso dass er alleczeit gelust
hette vnnd doch nicht schaffen mechte, der nueze
mirra mit kresse brue. er genesset zcuhant.
Item
Item
Item
Item
MEDICINISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 253
Podagra.
die brue der ynne ruben gesotten seyn gestrichenn vff
wethun der gelider, alss vff Podagram ist fast gutt.
wenn die Such adder gicht am dem leibe druck wo
dass were, der neme Castorium, dass ist bebergeil,
vnde side den yn weyn vnnd schmere sich an der
selbigen stat, ess hillfft an zweifell.
Polley frisch gestossenn vnde vff dy such Podagra -
genant hilfft balde.
Raute.
Serapio der meister spricht, dass die bletter von raute
gegessenn mit figen vnnd welss nuss benemen den
gifftigen vnde tottlichen schaden der Pestilentz, vnde
ist das aller gewisthe Preseruatinum dass man haben
magk. |
Item Ruta gesoten,mit essig vnnd den genuczt benympt das
we der brust vnnd vortreibet den hust vnde ist gutt
dene, die eynen kurtzenn odam han, vnde heilet dass
geswer vff der lungen genant Peripleumonia do von
dem menschen entsteet vnd herkompt die darre.
mn ...
Item dass Saff von ruten gelossen yn dy nasse locher be-
nympt das blutten. Widdervmb dass Saff von ater-
nesseln machet blutten.
I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
Item Trefflich ist rute vor vorgifft. Alzo Serapio Von
Item
dem wesel, wen sie sich mit der slangenn beisset,
820 isset Mustela ruten, Szo mag ir dy Slange keinn
gifft zcufugenn.
Ruten gesoten yn Öle vnde dass warm yn die oren
gelossen vertreibet die worme dor ynne.
Item Ruten Saff mit Lossen (ἢ ole gemiscet vnd mit essig
vond dass heubt do mitte gestrichen benympt dass
heubtes we.
Vritica nesselenn.
Item Nesselen Samen ist gutt calculosis. Dyascorides spricht:
Nesselenn gesotenn van die gestossenn vnd ussen vff
den bauch geleit weichet yn.
Item Nesselenn gesoten vnde die haut do mitte gewaschen
Item
heilet den bossen grind.
der Samen gestossen vnde gemischet mit honig vnde
alzo genucz mit wyn benympt den alten hust vnnd
raumet dy brust in warheit.
Item der Same gepuluert vnd gestrawet yn den schaden
Item
Cancer genant vortreibet den zcuhant.
——
eyter nesseln bleter in öle gesoten heilet wunden von
dem dobenden hunde gebissen zceuhant.
MEDICINISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 255
Item welcher nicht vele gehorenn mag der szal der selbigen
nesseln wurtzelen.yn weyn adder yn wasser syeden
vnde das trincken ess hilff yn behende.
Item ater Nesseln gestossen unt salcz vnde mit eiger to-
torn vnd mit honer Smalcz gemenget vnde yn den
sweis bade die haut do mit bostrichenn zwe adder
mall vortreibet dass Jucken vnnd rude hutt.
Polegium polley.
Item wer sich am leybe krymert der siede polley mit wasser
vond wasche sich mit dem warmen wasser iss vorget
ym vnde wirt darna nicht rudigk.
Item Polley gepuluert vnde dy zeene do mitte gereben vor-
treibet alle smertzen do von.
Item Polley mit honig vnde salcz gemist hilff den lamen
vnond zeubrochen gelydern do uff geleit.
Item Polley gesoten yn weyn ist gutt genucz widder den
snoppen vnde widder den fluss dess heubtes.
Endlich findet sich auf Blatt a,® Folgendes:
Item Sueramp same genuczet vortreibet die spolworme vnde
ist auch gut vor vorgifit besunder vor das beissenn
der vorgifftigenn thire.
Convenit Acetosa calido stomacho item iecuri cordi.
exeitat appetitum comedendi. Item Succus immisses
256 1. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
auribus pellit tumorem die gejlwolit Item Suceus valet
contra fluxum sanguinis alio nomine dissenteria. Nota
quod aqua acetosa mixta Teriaco valet maximum
eontra pestem.
Anhang.
Der Vollständigkeit wegen darf an dieser Stelle, wo alles Material zu-
sammengetragen ist, welches sich in Betreff der ärztlichen Thätigkeit von
Coppernicus erhalten hat, der Abdruck eines »regimen sanitatise nicht
unterlassen werden, welches in zwei Ermländischen Manuskripten als von
Coppernieus stammend bezeichnet wird. Hipler (in seiner Schrift »Koperni-
kus und Luther« 8, 68 δ.) hat dieses apokryphe Schriftstück nicht nur ab-
gedruckt, sondern sogar einer philologischen Behandlung für würdig er-
achtet, wenngleich er selbst die schweren Bedenken hervorhebt, welche
gegen die Beziehung auf Coppernieus sprechen. Hipler sagt mit Recht, es
sei dieses regimen sanitatis «im besten Falle anderswoher copirt. Den-
noch verzeichnet er bei seinem Abdrucke genau die Varianten der beiden
erhaltenen Abschriften.
Das eine Manuskript, in welchem sich jene »Gesundheits-Regelung« er-
halten hat, befindet sich auf dem Braunsberger Stadtarchive und stammt
aus dem 17. Jahrhunderte. Die andere Abschrift gehört erst dem 18. Jahr-
hunderte an, ist aber einem älteren Originale entnommen, welches sich
gegenwärtig nicht mehr’ nachweisen lässt. Sie ist enthalten in Katenbringk
»Miscellanea Varmiensia«, welche im bischöflichen Archive zu Frauenburg
aufbewahrt werden. Dieser Sammlung ist der nachfolgende Abdruck ent-
nommen:
Regimen Sanitatis Ὁ. Copernici Canonici Warmiensis.
Januarius. Bibe de optimo vino, sanguinem non minuss, potionem
non accipias, assato balneo utere, mane commede sed non nimium, nam su-
perflua commestio febres generat. — Qui 1. 2.5. 7. 8. 15. sanguinem mi-
nuerit, ipso anno morietur; si tonitru sonuerit, ventos validos, abundantiam
fragum significat.
Februarius. Sanguinem non minuss, potionem accipe, omnia quae-
vis commede, tam acida, quam amara, caput custodi & frigore, vinum sive
bonam cerevisiam bibe in balneo. Qui 6. 7. sanguinem minuerit, ipso anno
morietur. Si quis 3. 7. 13. generatus fuerit, corpus eius usquequaque sal-
vum permanebit, quod Beda Presbyter adnotavit. Si tonitru sonuerit, ini-
micorum et divitum mortem significat.
MEDICINISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 257
Martius. Saepe lavare et balneare bonum est, purga dentes fricans
cum sale, non minuas sanguinem, provoca vomitum propter quotidianos
febres, quotidie commede semen Ruthae, Salvise, foeniculi, assii ac petro-
silini. — Qui 15. 16. sanguinem minuerit, ipso anno morietur et qui 7. mi-
nuerit, lumen oculorum amittet. Si tonitru sonuerit, ventos validos ac fru-
gum copiam significat.
Aprilis. Sanguinem minuere propter pulmonem et alia impedimenta.
Crudas radices non commede non fumigantes, quia morbum syncopum ge-
nerant. Qui 6. 7. 16. sanguinem minuerit, 60 anno morietur. Qui 8. mi-
nuerit, infra 40 dies procul dubio morietur. Qui 1ms intrante Aprilis vul-
neratus fuerit aut potionem acceperit, aut statim aut cito morietur. Si to-
nitru sonuerit, iucundum, fructiferum annum et iniquorum mortem significat.
Maius. Maius quibusdam infirmis sanus est ac quibusdam non. Si
vis sanus fieri, absynthium in vino plus valet quam in pura aqua coctum,
bibe potionem, commede salviam, rutham sume. — Qui 7. 15. 18. minuerit
sanguinem, 80 anno morietur. Si tonitru sonuerit, frugum ac fructuum co-
piam significat.
Junius. Aquam fontanam propter pulmonem ieiuno stomacho bibe,
lac sume coctum, in coena Ceduar, Betonica, Animonia utere. Qui 6. mi-
nuerit sanguinem, e0 anno morietur. Si tonitru sonuerit, copiam frugum et
varias infirmitates in hominibus significat.
Julius. Si vis sanus esse, custodi te a nimia dormitatione, ab assato
balneo, a piscibus palustribus et a minutione sanguinis, a caulibus et a si-
milibus cibis. Potio tua sit gamandria, rutha, salvia, apium et anetum. —
Qui 15. 17. sanguinem minuerit, ipgo anno morietur.
Augustus. Est periculosus; non custodiens te a frigore, infirmus
eris, calidis cibis uti ac saepe balneare bonum est. Agrimonia, Polegium
sume in refectionem. Qui 19. 20. minuerit sanguinem, eo anno morietur.
Qui in primo minuerit, vel vulneratus fuerit, aut potionem acceperit, statim
aut in proximo die morietur. Infans si natus fuerit, non proficit, sed dirs
morte moritur. Si tonitru sonuerit, multi homines aegrotabunt.
September. Aliquas bucellas lacte perfuras ieiunus commode et om-
nes fructus maturos sume. — Qui 17. 18. sanguinem minuerit, 60 anno
morietur. Si tertia tonitru sonuerit, copiam frugum significat.
October. Hoc mense tam volatilia quam quadrupeda bona sunt, ex-
cepto cancro, qui tunc laeditur a maximo serpente; mustum bibe, potia tus
sit Ceduar, galganum et cinamomum. Qui 7. minuerit sanguinem, e0 anno
morietur. Si tertia tonitru sonuerit, ventum validum et fructuum arborum
inopiam significat.
November. Noli calide balneare, potio tua sit zinziber, cinamommm
et Cubeba. Qui 16. 17. minuerit sanguinem, e0 anno morietur. Si ἰσαυδδαα
sonuerit, frugum copiam et annum iucundum significat.
December. Custodi cerebrum tuum a frigore, ut per totum mm»
sis sanus in capite, aperi cephalicam et balnea quantum vis, pyraikm «=
zinziber manduca. — Qui 6. 7. 15. sanguinem minuerit, infra 49 iss
rietur. Qui finiente Decembri aut infra diem 4. vulneratus eis er
11. 23
258 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
potionem acoeperit, in proximo morietur. Si tonitru sonuerit, copiam an-
norum, pacem et concordiam significat. —
Katenbringk hat der Abschrift des vorstehend abgedruckten »Regimen
sanitatis« die »Annotatio« folgen lassen: »Vix credibile est hooce regimen sa-
nitatis a tam celeberrimo viro praescriptum esse maxime propter auguris,
quae superstitionem et inanes observationes sapere videntur; credo potius
aliqua regimina sanitatis ipsius partus esse, ast plurima adscriptitia et
Getitia.«
Der letzteren Bemerkung wird sicherlich ein jeder beipflichten, auch
wer der Ansicht huldigt, Coppernicus habe in Betreff seiner ärztlichen
Thätigkeit sich den Anschauungen seiner Zeit durchaus acoommodirt. Von
den »guten« und »bösen Tagen« der einzelnen Monate und den thörichten
Observanzen ganz zu schweigen, reichen schon die Angaben über die Folgen
der Gewitter in den verschiedenen Jahreszeiten hin, um die Möglichkeit
auszuschliessen, dass Coppernicus dieses »regimen« empfohlen haben könnte.
IV, Die Bücher-Einzeiohnungen in griechischer Sprache.
An verschiedenen Stellen des ersten Bandes ist die Absicht
kundgegeben, die vereinzelten griechischen Bemerkungen, welche
Coppernicus in seine Bticher eingezeichnet hat, im zweiten Bande
in grösserer Ausführlichkeit zusammenzustellen. Nach wieder-
holter Ueberlegung wird jedoch davon Abstand genommen, weil
eine solche Zusammenstellung der an sich unwesentlichen Notizen
kaum ein relatives Interesse beanspruchen kann; es darf genügen,
auf den früheren Abdruck zu verweisen.
Die griechischen Brocken, welche die Φαινόμενα des Aratus
enthalten, sind Bd. I, Thl. 1, S. 411 und Thl. 2, S. 416 mit-
getheilt. Die griechischen Notizen, welche sich in der Editio
princeps des Euklid finden, sind Thl. 1, S. 412 und Thl. 2, S.
407 abgedruckt. |
Von den reichhaltigeren Zusatz-Bemerkungen, welche Cop-
pernicus in das Lexikon des Chresthonius eingetragen hat, ist
eine Reibe grammatischer Notizen Band I, Thl. 1, S. 407 mit-
getheilt. Sie bedürfen kaum einer Vervollständigung.*
* Dass die Zahl der schriftlichen Zusätze, welche Coppernicus in
das Lexikon des Chresthonius eingetragen hat, nicht gross ist, lehrte
der Abdruck in den Analect. Warm. 5. 120. Hipler hat die Notsse
mit ziemlicher Vollständigkeit gegeben, es sind nur wenige δε.
gangen; dennoch füllt die Zusammenstellung wenig mehr als des Bam
einer Seite.
175
260 I- SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
Coppernicus hat sich vorzugsweise die abweichenden Formen
der unregelmässigen Verba aufgeschrieben, jedoch nicht aus
der Lektlre; sie sind vielmehr nur aus dem Lexikon selbst ex-
cerpirt. Chresthonius hat nämlich die unregelmässigen Formen
der Aoriste, das Futurum und Perfectum bei der Präsens-Form
aufgeführt und Coppernicus dieselben nur an der entsprechenden
alphabetischen Stelle im Lexikon eingereiht, um sie vorkommen-
den Falls schneller auffinden zu können. *
Man ersieht aus dieser Manipulation recht deutlich, mit
welchen Schwierigkeiten zur Zeit von Coppernicus bei der Dürf-
tigkeit der grammatischen Hülfsmittel die Erlernung der griechi-
schen Sprache verknüpft gewesen ist. Coppernicus hat sich die
unregelmässigen Verbal-Formen selbst dann notirt, wenn das
Präsens nur in geringer Entfernung von der Stelle aufgeführt war,
wo jene nach der alphabetischen Ordnung einzureihen waren.
Eigentlich lexikalische Zusätze finden sich in geringerer An-
zahl; auch von diesen erscheint es überflissig, eine vollständige
Zusammenstellung zu geben, wie dieselbe im ersten Bande an-
gekündigt war. Coppernicus hat einige wenige Worte neu hinzu-
gefügt. bei andern ausser der von Chresthonius gegebenen Ueber-
* Zu Belegen mögen die auf Seite 1860 notirten Verbal-Formen dienen:
es finden sich dort deren fünf dem Texte eingereiht:
ὑπεπονϑας π. απὸ TO) πασχο
DTETTARAU 7. ἀπὸ TOY TETALW
HTETTWAA« Cecidi A πίπτω.
MERYSRAU πὶ ἀπὸ TOy πονϑανομαι.
"τε πο)χας bibi a τιν.
Dass Cuppernicus seine grammatischen Notizen nicht systematisch ver-
zeichnet und nicht alle von Chresthonius aufgeführten unregelmässigen
Formen sich in alphabetischer Ordnung eingereiht hat, zeigt z. B. die Bemer-
kung 2. 5. 155: νπεισομαι. u. ἀπὸ Ton rzasyw«. Coppernicus hat hier nicht
angegeben, dass die Form πείσομαι auch von zeitw hergeleitet werden kann,
wie es Chresthonius an betreffender Stelle angemerkt hatte.
GRIECHISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 261
setzung noch eine weitere Bedeutung notirt, wie sie ihm bei der
Lektüre aufgestossen war.” |
Eine durchgehende Verbesserung hat die von Chrestho-
nius gegebene Uebersetzung der griechischen Monats-Namen
erfahren; allein auch hier genügt es, die Notate von Cop-
pernicus anzuführen, ohne eine weitere Untersuchung anzu-
schliessen. **
* So unwichtig die lexikalischen Zusätze an sich sind, welche Cop-
pernicus im Chresthonius angemerkt hat, so geben sie doch, gleich den
grammatischen Notaten, sichere Belege für den Eifer, den derselbe den grie-
chischen Studien zugewandt hatte. Einzelne Beispiele sollen nachstehend
angeführt werden:
Bei ἀϑηνησι fol. 7 ist ναϑηναζεακ hinzugefügt, bei ddns »ddnpıa« ohne
eine Uebersetzung anzuschliessen ; fol. 1196 hat Coppernicus zugeschrieben:
χαιτοι quamquam; fol. 134 xopxopuyh fastidium; fol. 1796 παος
smicus vel cognatus; fol. 188 περιπεσσῶ palleo; fol. 189 περισσος
impar; fol. 243 φελλα τα, loca petrosa, caprinis apta pascuie.
Fol. 245 ist neben dem Verbum φροντίζω notirt: φροντιστης, jedoch ohne
beigefügte Uebersetzung.
An einzelnen Stellen sind die griechischen Worte verbessert; fol. 151
ist bei μετεχμίον die richtige Form peratypıov beigeschrieben, fol. 50
γλεῖχος in γλευχος verändert, ebenso fol. 249 der Druckfehler χευροτμητος
verbessert in χειροτμητος.
Bei einer Reihe von Worten endlich sind der von Chresthonius gegebenen
Uebersetzung noch andere Bedeutungen beigefügt: fol. 78 hatte Chrestho-
nius ἐναλλάξ durch vicissim erklärt, Coppernicus schreibt hinzu: »alterna-
tim, per mutationem«; fol. 121% steht neben den von Chresthonius ge-
gebenen Uebersetzungen »laboro, aegroto, patior« hinzugeschrieben »de-
ficio«; fol. 131 ist bei »xavdos pilus palpetrarum« notirt vangulus oculie;
fol. 230 hatte Chresthonius tews durch »interim, tandem, antea, brevi«
wiedergegeben, Coppernicus fügt noch hactenus hinzu; fol. 250 ist bei
οὑπεροριὰ locus extra fines« beigeschrieben »exilium«; fol. 245 hatte
Chresthonius zu φιλτρος keine ÜUebersetzung gegeben, sondern es nur
durch »xoppoc« erklärt, Coppernicus schreibt nach fol. 134 »truncus«
hinzu.
** Coppernicus hatte ein bedeutendes Interesse an der richtigen Reihen-
folge der attischen Monate, weil die chronologische Feststellung der durch
die Alexandriner tiberlieferten Beobachtungen der Alten zum Theil dadurch
bedingt wurde. Er ist jedoch zu keinem festen Resultate gekommen; die
Schwankungen seiner Ansicht werden durch die mehrfachen Verbesserungen
4
262 I. SCHRIFTEN VON COPPERNICUS.
Der Vollständigkeit wegen mögen schliesslich noch die bei-
den kleinen Einzeichnungen eine Stelle finden, von denen sich
im Lexikon des Chresthonius hinlänglich bezeugt. Die letzteren sollen —
in Ergänzung der oben ὃ. 60 ff.. gegebenen Mittheilungen — in alphabeti-
scher Ordnung nachstehend aufgeführt werden; von einer eingehenderen
Untersuchung, wie sie Band I, ΤῊ]. 1, 5. 413 angektindigt war, wird jedoch
Abstand genommen.
Βοηδρομιών hatte Chresthonius durch Junius übersetzt, Coppernicus ver-
ändert in »Augustus mensiß«: [ἀμηλίῶν erklärt er für »Januarius«
(Chresthonius als October); den ᾿χατομβαιών als »Junius« (Chresthonius:
Aprilis); den Ἐλαφηβολίων bezeichnet Coppernicus als Februarius (Chre-
sthonius: »December«), den Θαργηλιών als »Aprilis« (Chresthonius: »Fe-
bruarius«), den Μαιμαχτηριών als »September« (Chresthonius: »Augustus«),
den Mouvuyıov als »Martius« (Chresthonius: »Januarius«). Den (von Chre-
sthonius ausgelassenen) [Πυανεψιών schaltete Coppernicus an der alphabetisch
richtigen Stelle ein (zwischen rtwy6; und röpapyos) und bestimmt ihn als
»mensis October« (ursprünglich hatte er ihn für den »mensis Augustus«
erklärt, diese Bestimmung später jedoch weggestrichen). Den Σκχιροφοριών
endlich, den Chresthonius als »Martius mensis« interpretirt hatte, bestimmte
Coppernicus als »Majus«.
Fügt man nun in die Coppernicanische Reihenfolge der griechischen
Monate, wie sie aus den vorstehend aufgeführten Notaten zum Chresthonius
gewonnen ist. die von Coppernicus nicht bezeichneten Monate Μεταγειτνιών
und Avdestrstov an den ihnen nach der gewöhnlichen Bestimmung zukom-
menden Stellen ein, so erhält man folgende Reihe:
᾿Εχατομβαιών ᾿Μεταγειτνιών) Borösoutov
Juni Juli August
ΔΙαιμαχτηριών Πυανεψιών ᾿Ανϑεστηριών͵
September October November
Inoerdenv [αμηλιών Πλαφυηβολιών
December Januar Februar
λιουνυχιών Θαογηλιών Σχιροτοριών
März April Mai.
Genau in der vorstehenden Folge hatte Coppernicus die attischen Mo-
nate in einer Einzeichnung geordnet, welche sich auf dem Vorsatz-Blatte
des Chresthonius niedergeschrieben findet:
«
Ύ fe) u Ὁ ? np
Μανιχίων Θαργηλιῶν Σχιροφοοριων Ἐχατομβαιων Διεταγειτνίων Βογδρομίων
Μαιμαχτηριων Πυανενίων Λνθετηριων []οπειδεων Πχατλίιων Ελαςφηβολιων
εἷς ML “a Χ “ x +
* .
GRIECHISCHE BÜCHER-EINZEICHNUNGEN. 203
die eine auf dem Vorsatz-Blatte, die andere auf dem letzten freien
Blatte des Lexikon von Chresthonius findet.
In der ersteren hat Coppernicus die. griechischen Ausdrteke
für einzelne Theile des Wagens (ohne Uebersetzungi zusammen-
gestellt; sie lautet:
»Appa, διφρος, αντυξ, Avon, Xavdoı, χνηνη, trug.«*
Die zweite kurze Notiz bezieht sich auf die beiden kapitu-
larischen Hauptorte Allenstein und Mehlsack; die näheren Be-
ziehungen sind jedoch schwer zu enträthseln**:
»AAvoAıdıvn ατιὸ Μελσαχ φξε appwrepa sic!) Βροθα.
Nachmals hat Coppernicus jedoch diese ursprüngliche Reihenfolge der
Monate geändert, indem er durch das Unterstreichen der Worte Ανϑεστηριών
und Ποσειδεών, gleichwie durch die darunter gesetzten Zeichen des Thier-
kreises andeutete, dass er sich in der Anordnung geirrt habe. Dem An-
thesterion hatte er nämlich ursprünglich das Zeichen des Steinbockes %
untergeschrieben, dieses später aber durchstrichen und das Zeichen des
Wassermannes daflir gesetzt. Unter dem Poseideon steht ebenso ausgestri-
chen nochmals das Zeichen des Schützen 4, aber auch das des Steinbockes
“, letzteres gleichfalls durchstrichen. Unter dem Gamelion stand ursprüng-
lich das Zeichen des Wassermannes ;; dasselbe ist aber getilgt, ohne dass
ein anderes Zeichen dafür substituirt wäre. Offenbar hat Coppernicus es
nur verabsäumt, das fehlende Zeichen unterzusetzen.
* Hipler, welcher die kleine Notiz zuerst mittheilte, (Anal. Warm. 5.
121) hat sich in der Wiedergabe des ersten, fünften und vorletzten Wortes
geirrt. Die Worte Apeız und xunpa, welche Hipler gesetzt hat, haben gar
keine Beziehung zum Wagen; es ist von Coppernicus überdies ganz deut-
lich »Appa« und »xvypn« geschrieben. Das drittletzte Wort lautet bei
Hipler xaveov, welches in der Bedeutung »Wagenkorb« wohl zulässig wäre;
allein Coppernicus hat deutlich »xav®ot« geschrieben.
** Auch diese Einzeichnung hat Hipler (a. a. O. S. 121) nicht richtig
wiedergegeben; sie lautet bei ihm:
Αλνολιϑινὴ arık Μελσαχ wEou aupwrepa Βροθ
Zunächst hat Hipler die Striche unter »arıd«, mpEe« und »Bpod« über-
sehen, sie zeigen deutlich an, dass diese Worte als Zahlzeichen gebraucht
sind. Sodann heisst das zweite Wort nicht ατιζ, sondern arıd, das dritt-
letzte Wort endlich ist deutlich als φξε zu lesen.
Die Notiz würde bedeuten:
»Allenstein 1314, Mehlsack 865, beides zusammen 2179.«
264 1. SCHRIFTEN VON COPPERNICUR. .
Eine Beziehung der Zahl 1314 (grı3) zu Allenstein könnte vielleicht noch
gefunden werden; nach einer Inschrift an der dortigen Kirche ist dieselbe
im Jahre 1315 erbaut. ‚Nicht zu errathen ist jedoch der Grund für die
Verbindung der Zahl 865 (pie) mit Mehlsack (die dortige Kirche ist 1330
erbaut; im Jahre 865 war Preussen tiberbaupt noch nicht in die Geschichte
eingetreten).
Dass die Zusammenstellung der griechischen Worte νάτιδε und »ὠξεα mit
Allenstein und Mehlsack als mnemotechnische Hülfsmittel von Coppernicus
gebraucht seien, ist eine ansprechende Vermuthung Curtze’s (Belig. Co-
pern. 8. 4); derselbe hebt zugleich hervor, dass das zu Αλνολιϑινη und
MeAoax passende Wort Bpo® recht gut als Vermittler des Gedächtnisses zum
Behalten der Zahlen 1314 und 865 gebraucht werden konnte.
Anhang.
Die unechten Schriften.
L Die 8eptem Sidera.
Unter den irrthümlich auf den Namen von Coppernicus
übertragenen Schriften sind die »Septem Sidera« voranzu-
stellen, ein Cyklus von sieben asklepiadischen Strophen. deren
Inhalt sich auf die Mysterien der Geburt und Kindheit Christi
bezieht.
Diese kleine Gedicht-Sammlung — den Zeitgenossen von
Coppernicus ganz unbekannt — erschien erst zwei Menschen-
alter nach seinem Tode. Nähere Angaben tiber den Heraus-
geber, den Professor an der Universität Krakau Joh. Broseius,
ebenso die erforderlichen bibliographischen Notizen über die
erste und die folgenden Ausgaben findet man im ersten Bande.
Thl. 2, S. 372 f. Dort sind auch die äusseren und inneren
Gründe zusammengestellt, welche gegen die Autorschaft vom
Coppernicus zu erheben sind.
Die beiden ersten durch Broscius besorgen Ausgaben der
Septem Sidera sind nicht erhalten; der nachstehende Abdruck
erfolgt nach der dritten Ausgabe, welche Breseius im Jahre
1629 zu Krakau in der Officin von Fr. (aesarias erscheinen
liess.
UNECHTE SCHRIFTEN.
was Titel-Blatt der Ausgabe von 1629, von welcher sich
:h ein Exemplar auf der Universitäts-Bibliothek zu Krakau
zefunden hat, enthält auf der Vorderseite nur einen Kranz
ı sieben Sternen und darunter die Worte »Septem Sidera«.
‘ Name »Coppernieus« wird überhaupt nur ein einziges Mal
fast schlichtern — in der Vorrede von Brosejus genannt.
Die Widmungs-Vorrede an Papst Urban ΥἹΠ. (S. 3—6)
tet:
»Urbano VII. Pontifiei. Optimo Maximo.
Regis Regum incunabula et pueritiam, Beatissime Pater,
septem tabellis Tuae Sanctitati offero.. Novum est pieturae ge-
as. Non enim lignum, non aes, non tela defert istas imagines,
sed coelum; color etiam in densissima nocte spectabilis. Arti-
am porro tantum, ut vel Apelli non eedat; dubito an non su-
et. Quadraginta octo imaginibus antiquitas coelum distinxeraf:
his autem multa fabulosa, ut ex Hygino aliisque patet. Dis-
wit authori novae pieturae, splendori cvelesti tenebras fabu-
larım permistas esse. Veritati lucem, luci veritatem jungere
aggressus, primas tantum duxit liness: paulo tamen ante mor-
tem commisit bono artifici colores inducendos. Hoc artis arca-
num per aliquot jam manus a Copernico in Academia Jagel-
lonig ivit. De quo cum ego a praeceptoribus seereto didicissem,
ut certiora haberem, in 'Prussiam abii. Tacendo quaereban,
veritus ne tam praestans inventum, vel potius inventi residuum
meas manus effugeret, vel, ut isto saeculo ingenia aemuls sunt
non doeilia, quoquo modo averteretur. Ac tandem ab Illustrie-
simo piae memoriae Simone Rudnicio admissus ad veteres Var-
miae bibliothecas, quarum nonnullas jam violenta manus invasit,
dum nihil contemno, dum minutissimas etiam chartulas, quibus
boni artifices aliquando praestantissima inventa breviter com-
mittunt, exeutio: ad illud Archimedeum eüprxa, εὕρηκα, ventum
est. Dejeeit antiquas quadraginta octo imagines, novas quadra-
DIE SEPTEM SIDERA. 267
ginta novem induxit, fortasse ob septenarii dignitatem, vel quod
magis credo, ut medium haberet ab extremis aequaliter distans.
Quae enim tabella hujus septenarii, illa quoque totius seriei me-
dia est, hoc est vicesima quinta. Deus bone, quam pulchra!
quam nitida! quam omnibus saeculis atque locis communis!
Singuli versus stellae sunt, nulli elisioni, vel ut mathematice lo-
quar, nulli ecclipsi obnoxiae. Jam ante sedecim annos praemisso
primo prodromo, de hac re nonnihil indicaveram: deinde, ante
decem cum in Italiam irem, altero sub auspieiis Illustrissimi et
Reverendissimi Domini Domini Martini Szyszkowski, Dei Gratia
Episcopi Cracoviensis; eorumque exemplaria nonnulla minuta
forma Romam ad amicos meos, nominatim vero Reverendum Do-
minum Abrahamum Bzovium transmiseram. Sed et ad alios per
Germaniam. Viderintne illa Bayerus aut ejus successores, Deus
quidem novit. Certe neque iisdem principiis neque iisdem me-
diis, etsi ad eundem finem insistunt. Examinabuntur haec, uti
existimo, ab iis, qui felicissimum Lynceorum Institutum sequuntur.
Licebit cuique, pro suo arbitratu coelum, quod in haereditatem
cunctis relictum est Plinio teste, distinguere. Ego hanc dispo-
sitionem a primo inventore Copernico, Sanctae Sedi Apostolicae
destinatam, ex antiquis Biblothecis produco, Tuaeque Santitati
Magne parens, ter sancte parens, cui credita coeli
Imperia, auspiciis dudum firmata Deorum,
supplex offero; liceat enim uti Tui doctissimi Vatis carmine.
Deus Te, Beatissime Pater, Ecclesiae Sanctae diutissime con-
servet, ut Meliphtongae Tuae Apes mel suavissimum publicae
per orbem tranquilitatis proferre nunguam cessent.
Sanctae Apostolicae Romanae Sedi et Tuae Sanctitati obse-
quentissimus
Joannes Broscius
Doctor Medicinae, Baccalaureus Sacrae Theol. et ejusd. facultatis
Ordinarius in Acad. Crac. Professor.«
268
UNECHTE SCHRIFTEN.
*
SIDUS IL
CHRISTUM A PROPHETIS PROMISSUM PROPONIT.
Promissum cupitis cernere Principem,
Qui vos in populum quandoque liberum
Praestans asserat heros,
In regnoque suo beet.
Expectate parum, mox aderit Pius:
Non est is Pario marmore durior,
Nec quisquam citus aeque
Votis annuit optimis.
Sed differt animi consilium sui,
Ut desideriis fervidioribus,
Expectatus hic Hospes
Possit gratior excipi.
Quum vero veniet Pastor Olympius,
Tum distenta ferent ubera candido
Plenae lacte capellae,
Plenae pignoribus bonis.
Non jumenta ferus disjieiet Leo,
Mulcebit pavidam mitis ovem Lupus.
Hie nascetur amomum,
Illie einnama, saccarum.
Pascet lanigeras Pastor oviculas, _
Omni laeta dabit pascua copia:
Uno millia fonte
Potabit sitientia.
O fons perspicuo splendidior vitro.
Summis orte eitra principium Jugis.
Huc delabere tandem.,
Gentis pelle tuae sitim!
DIE SEPTEM SIDERA. 269
%
SIDUS DI.
CHRISTUM A PATRIBUS DESIDERATUM PROPONIT.
Cur sic aula domus Empyreae patet ἢ
Et sol ante latens clarior emicat?
Dulci mella liquore
E duris scopulis fluunt?
Mundus bellipotens, attonitus silet,
Pulehris laeta nitent arva coloribus,
Miro fragrat odore
Atr his nimium locis?
Praegnans Helisabeth, quae sterilis fuit,
Cum praegnante canit Virgine carmina,
Claro jubila plausu
In summos abeunt polos.
Illam saepe frequens Angelus in Domum,
Laeta fronte volat, laetior evolat:
Regem nuntiat illum,
Qui venturus agit moras.
Ο summi soboles inelyta prineipis
Pura nascere jam, nascere Virgine |
Jam descende paterno
Expectate nimis sinu!
Te desiderio poscimus intimo,
Consolare pios ocius anxios.
Eja vise superne
Imam Parvule patriam !
Felix ante sacras una puellulas,
Quae coeleste suo fert utero decus!
Ο aurora serenum
Velox Luciferum vehe!
270 UNECHTE SCHRIFTEN.
»
SIDUS II.
CHRISTUM DE VIRGINE NATUM PRAE SE FERT.
Quis fulta posuit te puer in casa?
Quis laedi tenerum frigoribus vetat?
Virgo summa Maria, ἡ
Quae flavam religat comam.
Simplex munditiis, dotibus aurea,
Quam semper nitidam, semper amabilem,
Sanctus Spiritus aura
Caelesti replet intime:
Natum virgineo confovet in sinu,
Et lactat niveo nobilis ubere,
Dat solatia flenti
Mater sedula filio.
Hine bos, hine asinus creber anhelitu
In terra posito te refovet genu;
Quem plebs nosse negabit,
Hunc norunt animalia.
Descendit superis huc quoque de polis
Cantans Angelicus cum radiis chorus:
Summo gloria Patri'
Pax sit pacis amantibus'
Ad praesepe sono protinus exeiti
Pastores veniunt a grege simpliei:
Christo gloria nato'
Pax sit pacis amantibus'!
Coelum duleisonis carminibus sonat.
Per mundi resonant jubila machinam :
Uni gloria trino!
Pax sit pacis amantibus‘!
DIE SEPTEM SIDERA. 271
%*
SIDUS IV.
CHRISTUM IUXTA LEGEM CIRCUMCISUM DECLARAT.
Lux octava suo lucet in ordine:
Lux divina nova lucet origine:
Infans nomen IESUS
Circumeisus habet datum.
Ex hoc annus habet principium die,
Quo primum voluit fundere sanguinem |
Nuper natus IESUS,
Largis non sine lachrymis.
Omnes huc homines currite perditi!
Hic est nostra salus unica parvulus!
Sanctum nomen IESU
Nomen nempe salutis est.
Si quis juncta videt damna periculis,
Amissisque timet pauperiem bonis:
Hune ditabit IESUS,
Illum si pius invocet.
Si cui Leviathan insidias parat,
Si mundus satagit vel caro fallere:
Hic exoret IESUM,
Fiet tutior illico.
Si quem tabificus morbus habet diu,
Si cum terribili morte premit pavor:
Se commendet IESU,
Et solatia sentiet.
Hoc quicunqgue novum nomen amabile
Per concepta sibi vota vocaverit,
Hunc servabit IESUS,
Fretum praesidio suo.
272
UNECHTE SCHRIFTEN.
*
SIDUS V.
CHRISTUM A TRIBUS MAGIS ADORATUM EXHIBET.
Quod fulget medio sidus in aöre,
Hanc reges Ephratae ducit ad insulam:
Ecquem vultis? IESUM?
Ista sub casula latet.
Ingressi stabulum sternimini solo,
Et proni puerum corpore parvulum,
Regem mente supremum
Confestim veneramini.
Surgentes humili poplite cernui,
De gazis puero munera promite,
Aurum thusque Sabaeum,
Et myrrhae lacrymas gravis.
Nunc vultum pueri cernite blandulum:
Nune cum matre licet virgine colloqui:
Hie est noster IESUS,
Huie nomen MARIAE manet.
Hunc olim Balaam pollieitus fuit,
Visurum Dominum se procul impius:
Haec est stella Iacobi
Splendens gentibus ex domo.
Spectatum satis est jam, Proceres pii,
Gentes ista sciant nuncia plurimae!
Promptis ite camelis
Pergentes aliam viam'!
Herodes etenim rex nimie improbus
Est vulpes animo callida sub dolo,
Mox mactaret IESUM.
DIE SEPTEM SIDERA. 273
*
SIDUS VL
CHRISTUM IN TEMPLO PRAESENTATUM MANIFESTAT.
Praesagit mihi mens nescio quid boni,
In templum placidus nog animus vocat.
Si dignaris, eamus
Mox, Mox, mi Simeon senex!
Aras summus adit, suspice, Pontifex:
Et de more sacras immolat hostias.
Diversis holocaustis
It coelo redolens odor.
En praestans humili mente puerpera
Offert hune Domino filiolum Deo,
Torquatasque columbas,
Crepans cereolum sacrum.
Hanc matrem reliquo consimilem gregi
Lustrarique suo cum puero putant;
Atqui Virgo pudica
Sanctorum Dominum gerit.
A quo tanta precor lumina dimicant?
An sol totus in hanc insiliitt domum 7
Hac lux fulget ab ara?
Non! hoc a puero venit.
Tardos accelera, mi Simeon, gradus,
Ulnis et puerum suscipe fervidis;
Huius lumine vultus
Jam vultu satia tuum.
Hunc in te residens Spiritus innuit,
Quem visurus eras esse Dei micans
Lumen lumine Christum !
Nunc in pace mori juvat. |
ΝΕ ΞΕ 18
274
UNECHTE SCHRIFTEN.
SIDUS VII.
CHRISTUM PUERUM INTER DOCTORES DUODENNEM COLLOCAT.
Ad Christum puerum nune pueri boni.
Accedendo piis dieite voculis:
Felix hospes IESU
Expectatus ades diu!
Ecquid quaeso vales? unde redis precor?
Ut cessere tibi die age singula?
Nam nos multa pericla
Vexavere miserrimos.
Herodes furiis impius horridis
Accensus pueros undique bimulos
Collectos velut agnos,
Ferro consecuit truci.
Qui quondam fuimus numine trimuli,
Fratrum terribilem vidimus heu necem!
Planctus astra parentum
Pervenere sub aurea.
Aegypto redii salvus ab infima
Multos ante dies in patriam meam:
Hie autem duodennis
Coelestem veneror patrem.
Ad me candiduli currite parvuli'
Vivendi specimem sumite nobile'!
In sacram simul aedem
Hane me concomitamini !
Admiranda Dei cernimus in domo:
Doctores medio cum puero senes
Disceptant super illo
Messia memorabili.
DIE SEPTEM SIDERA. 275
Quam prudenter inops verba facit puer!
Quam solerter eis explicat abdita!
Nunc interrogat illos,
Nunc respondet acutius.
Doctos ingenium coelitus inditum
Non longi senium temporis efficit:
Hie canus puer est bis,
Hi sunt bis pueri senes.
Annumeravi
Anno quo
Bis septem Phoebus rerum pulcherrima bis sex
Roma capit, Lunae quinque ter orbis habet. (1629.)
Cracoviae
In Officina Franecisci Caesarii.
18*
IL. Kleinere Dichtungen.
Ausser dem Cyklus der »Septem Sidera« wird noch die
Autorschaft von zwei kleinen Gedichten dem Coppernicus zuge-
schrieben.
a; Das erste ist ein unbedeutendes Epigramm, welches Cop-
pernicus im Jahre 1512 an Dantiscus gerichtet haben soll:
Πρὸς Ἰωάννην τὸν λινοδέσμονα.
Hic est dietus ubique curialis,
Est et nomine reque curialis.
Musarum studiosus est lyraeque,
Verbis carmina iunxit exsolutis
Nexu non pereunte Linodesmon.
Die Gründe. aus denen das vorstehende Gedichtchen nicht
auf Coppernicus übertragen werden kann. sind im ersten Bande
Thl. 2. S. 376 zusammengestellt. Es musste aber die Unecht-
heit auch an diesem Orte schon deshalb ausdrücklich hervorge-
hoben werden. weil jene Verse noch in dem vorliegenden Werke
Band I. Thl. 1. S. 27 irrthümlich ala von Coppernicus her-
rührend bezeichnet worden sind. Das unbedeutende Machwerk
ist übrigens erst seit Kurzem durch den Druck bekannt geworden*:
*“ Das Epigramm »llso; Inavır. τῶν Δλινοδεσληνχα ist erst im Jahre 1855
durch Dominik Szulce Zywot. Mik. Κορ. p. τῇ veröffentlicht worden: es
hatte bis Jahin in einer Handschrift der Krakauer Universitäts-Biblivorhek
versteckt gelegen, über welche die folgende Anmerkung nähere Aus-
kunft giebt.
KLEINERE DICHTUNGEN. 277
es ist aus einer unkritischen Kompilation über das Leben und
die Schriften von Coppernicus hervorgezogen, welche sich aus
der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts handschriftlich auf der
Universitäts-Bibliothek zu Krakau erhalten hat.*
* Auf der Universitäts-Bibliothek zu Krakau wird aus der Mitte des
17. Jahrhunderts eine Reihe von Manuskripten aufbewahrt, welche sich auf
die Geschichte der Universität beziehen: »Fastorum Studii generalis almae
Academise Cracov. Tomi VII per Martinum Radyminski, Collegii Maioris
Professorem, ὃ. Sedis Apostoliciae Protonotarium a. 1658 consignatie. Im
4. Bande dieser Folge befindet sich eine »Commentatio de vita et
scriptis Nicolai Copernici« Diese ist (zugleich mit einem Abdrucke
der »Septem Sidera«) im Jahre 1873 als Festschrift der Universität Krakau
zur 4. Säkular-Feier des Geburtstages von Coppernicus veröffentlicht worden
(p. 17— 323).
Radyminski stellt in seiner »Commentatio« einige Notizen über das Leben
von Coppernicus zusammen. Vorzugsweise aber ist er bemüht, in aufrich-
tiger Pietät gegen Coppernicus die Lehre von der Erd-Bewegung zu ver-
theidigen und namentlich auch von dem Vorwurfe der Schrift-Widrigkeit
zu befreien. Radyminski hat gute Quellen vor sich gehabt, von denen wir
einige nicht mehr besitzen; u. a. kennt er Briefe von Rheticus an Came-
rarius und »Volphius«.. Allein andererseits ist er oft recht unkritisch ver-
fahren. Dass er S. 21 den 10. Juli 1524 statt 1528 angiebt, ist nicht hoch
anzuschlagen; dagegen ist nicht zu entschuldigen die Mittheilung, dass die
Denkschrift über die Verbesserung der preussischen Münze auf der Tagfahrt
zu Posen von Coppernicus überreicht worden sei! — Sogar liber die Kra-
kauer Universitäts-Verhältnisse ist der Verfasser der »Fasti Studii Generalis
almae Academiae Cracoviensis« schlecht unterrichtet. Er lässt Coppernicus
mathematische »Collegia publica« bei Brudzewski hören, obwohl letzterer
bereits vor 1491 die Reihe seiner mathematisch-astronomischen Vorträge
abgeschlossen hatte. Endlich soll nach Radyminski’s Angabe die »prima
et secunda laurea« dem »Magister artium« Coppernicus in Krakau zu Theil
geworden sein, während die erhaltenen Promotions-Bücher bezeugen, dass
derselbe keinen akademischen Grad in Krakau erhalten hat.
Bei diesem unkritischen Verfahren Radyminskis in der Mittheilung
wichtiger Lebens-Verhältnisse von Coppernicus darf es nicht Wunder nehmen,
dass er in einem verhältnissmässig unbedeutenden Punkte leichtfertiger
erscheint.
Radyminski giebt nämlich mit bestimmten Worten an, dass das Ge-
dichtchen mit der Ueberschrift »NıxoAaos 5 Korgepvixos πρὸς ἰωαννην τὸν Ar-
vodeounvaa dem Epithalamium vorgedruckt sei, welches Joh. Dantiscus zur
Hochzeits-Feier des Königs Sigismund I. gedichtet hatte. Nun besitzen
wir aber den von Dantiscus selbst besorgten Abdruck seines Gedichtes,
welcher bei Joh. Haller zu Krakau 1512 erschienen ist, und dort findet sich
. 378 UNECHTE SCHRIFTEN.
b) Wichtiger ist es, hier nochmals mit besonderem Nach-
ärncke hervorzuheben, dass auch die bekannte sapphische Strophe
nicht von Coppernicus herrührt, welche man gern für einen
Denkspruch des Coppernicus ausgegeben hat, oder gar für eine
Grabschrift, welche er sich selbst, von Reue tiber sein wissen-
schaftliches Vergehen erfasst, gedichtet habe: ὁ |
»Non parem Pauli gratiam requiro
»Veniam Petri neque posco, sedquam
eln crucis ligno dederas latroni,
»Sedulus oro«.
Die Verse sind alt und bereits früh mit Coppernicus in Ver-
bindung gebracht. Ein jüngerer Landsmann desselben, Dr. Mel-
chior Pyrnesius (+ 1589), hat sie zur Unterschrift für ein Epitsph-
Bild gewählt, welches er in die Pfarrkirche zu St. Johann stiftete:
Die beiden ältesten Biographen von Coppernicus, Starowolski und
Gassendi, .kennen das Bild, wie die Unterschrift nicht. Beides
wurde weiteren Kreisen der Gelehrten-Welt erst ein Menschen-
alter nach dem Erscheinen von Gassendi’s vita Coperniei« durch
Hartknoch’s »Alt und Neues Preussen« (ὃ. 371) vorgelegt. Hart-
knoch fügt der Geschichte und Beschreibung des Bildes nur die
Bemerkung hinzu: »Dieses Bildnüss des Copernici lassen die
Frantzosen und andern oft abconterfeyen«; über die Autorschaft
der beigefügten Verse spricht er sich nicht aus.
auch nicht die geringste Andeutung von jenem vermeintlich Coppernicani-
schen Epigramm. Ebensowenig ist letzteres in dem Abdrucke enthalten,
welcher aus einer alten Abschrift im 2. Bande der »Acta Tomiciana«
(p. 30—39) veröffentlicht ist. Da jedoch kein Grund vorliegt, die Zuver-
lässigkeit Radyminski’s in Zweifel zu ziehen, so bleibt nur die Annahme,
dass er die in Rede stehenden Verse in einem Exemplare des Haller’'schen
Druckes handschriftlich vorgesetzt gefunden hat. Allein unter dieser
Voraussetzung sind seine Worte wiederum nicht besonders glücklich ge-
wählt. Er sagt nämlich: »Exstat argutum epigramma Epithalamio
praefixum, quod Johannes Dantiscus .... in Nuptias S. Poloniae Regis
Sigismundi primi ..... Cracoviae anno 1512 typis ediderat«.
KLEINERE DICHTUNGEN. 279
Auch von Späteren ist eine Untersuchung über den Dichter
der erwähnten sapphischen Strophe nicht angestellt. Vielmehr
wurden die Verse, welche Pyrnesius dem Coppernicus in den
Mund legt, als sie unbeanstandet aus einer Biographie in die
andere übertragen waren, allmählich als Coppernicanische aus-
gegeben, und schliesslich gar als eine Grabschrift bezeichnet,
welche Coppernicus sich selbst gedichtet habe.*
Es ist Hipler's Verdienst, den letzteren Mythus zerstört zu
haben. Er hat das Gedicht aufgespürt, dem die Strophe ent-
nommen ist, einer 34 Strophen langen sapphischen Ode auf das
Leiden Christi, welche Aeneas Sylvius Piccolomini, der spätere
Papst Pius II., im Jahre 1444, also hundert Jahre vor dem Tode
von Coppernicus gedichtet hat.** Freilich sucht Hipler noch die
* In den Worten: »Non parem Pauli gratiam requiro« liegt allerdings
nicht blos ein allgemeines Bekenntniss unserer menschlichen Schwachheit
vom christlichen Standpunkte; es hat Pyrnesius vielmehr sicherlich auf den
Widerstreit Bezug genommen, in den nach der damals viel verbreiteten
Meinung das Coppernicanische System zu dem kirchlichen Glauben getreten
sei. Lichtenberg hat dieser Auffassung einen starken Ausdruck gegeben,
indem er in seiner Biographie des Coppernicus (Verm. Schriften VI, 128)
von dem Denkmale des Pyrnesius sagt: »Vielleicht gilt das Monument zwar
dem subtilen Mathematiker, aber noch weit mehr dem bussfertigen astrono-
mischen Sünder, der, wie einige Frömmler wähnten, im Leben durch die
ketzerische Lehre, dass sich die Erde um ihre Achse und um die Sonne
bewege, eben den verfolgte und verläugnete, den Petrus und Paulus auch
einmal in ihrem Leben verfolgt und verläugnet hatten, und der nun hier in
einem sapphischen Seufzer Busse thut und bekennt, dass er ein armseliger
Schächer gewesen sei. So genommen erinnert diese Grabschrift an eine
andere, die ihm Ziegler in seinem »Schauplatz der Welt« (9. 40) gesetzt
hat, die zwar nicht Sapphisch, aber ganz in dem Geiste jener Sapphischen
abgefasst ist:
Im Lehren war ich falsch, im Leben war ich frumm,
Die Kugel dieser Welt lief mit mir um und um:
Nun schick’ ich meinen Geist, der soll die Sterne zählen,
Der Himmel lasse mich den Himmel nur nicht fehlen.«
** Im Pastoral-Blatte für die Diöcese Ermland (1874 S. 30 ff.) hat
Hipler das ganze Gedicht mitgetheilt, aus welchem die dem Coppernicus
zugeschriebene Strophe: »Non parem Pauli gratiam requiro etc.« entnommen
ist. Sie bildet in diesem Gedichte, welches mit den Worten: »Quid tibi
δι UNECHTE ΒΟΉΒΙΡΈΚΣΙ.. κα
Audicht zu: retten, os habe: epperaichs ‚die Tremdeh: ;Verse,
weieliei'ör sieh ala; Denkapruch im: Leben: susgpwälllt:äite, auch
als: Unterschrift ir das Epitph-Bild ers surdnl bei
ἰδυλναι υὐοϊμκυδέ qusaide ‚« bogkant, die 32. Strophe. Gedichtet ist dusselbe
von Aeness Sylvius Piooolomini im Jahre 1444, welcher damals, eben. indie
2 des Kalsors Friedrich III. als Geheim-Schreiber getreten. waz; ihm
᾿ Dichter auch die Ode ἐπροοίρτιοί.
-ju:* Noch im Jahre 1855 hatte Hipler, als er »des Ermländischen Bischofs
Dantiscus und seines Freundes Nikolaus Kopernikus geistliche Ge-
[Ohte« heransgab, die Strophe »Non parem Pauli gratiam requiro« geradezu
sen sEpitsphium Nicolai. Copernici sb ipso soriptum pauie
ante mortem« bezeichnet. Nachdem er später diese vermeintlich Oop-
Dfgnloanischen Verse in dem Gedichte von Aeneas Sylvius aufgefunden
, trat er den Rückzug dadurch an, dass er meinte, »die gitickliähe
‘Wahl der trefflichen Unterschrift auf dem Thorner Bilde werde jeder Un-
befangene auf Kopernikus selbst zurückführen müssen, da kein anderer als
der Portraitirte selbst das Recht habe, sich den schönen Vergleich mit dem
Schächer zu erlauben«. Die Bekanntschaft aber, welche Coppernicus mit
dem Gedichte des Aeneas Sylvius durch die Wahl jener Strophe bekundet
habe, führt Hipler (die Porträts des Nikolaus Kopernikus 3. 21) darauf
zurück, dass ein Neffe des Dichters, der nachmalige Papst Pius ΠῚ., mit
Lucas Watzelrode, dem Öheim von Coppernicus, innig befreundet ge-
wesen sei.
Zweite Abtheilung.
Zeitgenössische Schriftstücke
zum Leben und zur Lehre von Üoppernious,
11.
ZEITGENÖSSISCHE SCHRIFTSTÜCKE
ZUM LEBEN UND ZUR LEHRE VON COPPERNICUS.
Auf den nachfolgenden Blättern sollen nur die von den unmit-
telbaren Zeitgenossen des Coppernicus ausgegangenen Druckschriften,
bez. Briefe zum Abdruck kommen. Die nach dem Tode von Cop-
pernicus veröffentlichten Schriften über ihn werden im dritten Bande
Verwerthung finden.
Dass über Coppernicus und seine Lehre bei dessen Lebzeiten nur
sehr Weniges der Oeffentlichkeit übergeben ist, darf uns nicht Wunder
nehmen. Das Werk »de revolutionibus« ist ja erst im Todesjahre des
Verfassers erschienen, der »Commentariolus« ferner, welcher ein De-
cennium früher geschrieben war, hatte nur in den Freundes-Kreisen
Verbreitung gefunden. Sonach ist es wohl erklärlich, dass die Männer
der Wissenschaft eine zurückhaltende Stellung bewahrten, da ihnen
doch lediglich die Grund-Anschauungen des Coppernicanischen Welt-
systems bekannt geworden waren.
Nur dem begeisterten Schüler und Apostel der neuen Lehre,
welchem die Pforten zu dem Heiligthume ganz geöffnet waren, stand
es zu, einen eingehenderen Bericht über die Entwickelung der kosmischen
Anschauungen seines Meisters zu veröffentlichen. In dankenswerther
Weise hat Rheticus, wo sich ihm Gelegenheit dazu bot, dieselbe gern
284 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
benutzt, seinen wissenschaftlichen Schriften Mittheilungen über das Leben
und den Charakter des grossen Mannes einzufügen.”
Leider sind gerade diejenigen Schriften von Rheticus verloren,
welche die reichste Fundgrube für das Leben seines Lehrers und die
Genesis des Systems geboten hätten: die Biographie, welche er von
Coppernicus verfasst und die Schutzschrift, in welcher er den-
selben gegen den Vorwurf der Schriftwidrigkeit seiner Lehre ver-
theidigt hatte.**
* Schon Gassendi hat, die hohe Bedeutung der Schriften von Rheticus
richtig würdigend, grössere Auszüge sus dessen »Narratio prima« seiner
»Vita Copernici« einverleibt.
** Im ersten Bande, ΤῊ]. 2, 8. 493 ff. ist bereits erwähnt, dass die
beiden im Texte angeführten Abhandlungen von Rheticus im Drucke nicht
erschienen und, wie es scheint, auch handschriftlich nicht mehr vorhanden
sind. Es werden diese Denkmale der Pietät des dankbaren Schillers auch
von keinem zeitgenössischen Schriftsteller erwähnt, und ihre Existenz scheint
der nachfolgenden Generation ganz unbekannt gewesen zu sein.
Unsere Kenntnisse von der Existenz der beiden Abhandlungen von Rhe-
ticus beruht allein auf der Erwähnung derselben in dem Briefe, den Giese
nach dem Tode von Coppernicus, am 26. Juli 1543, an Rheticus geschrieben.
Dieses für die Coppernicanische Forschung so wichtige Schriftstück wird
unten in seinem ganzen Wortlaute mitgetheilt werden. Die beztiglichen
Stellen sind jedoch auch an diesem Orte herauszuheben: ».... Quin optem
etiam — schreibt Giese — praemitti vitam auctoris, quam a te ele-
ganter scriptam olim legi, nec deesse historiae aliud puto, nisi exitum
vitaee..... »Vellem adnecti quoque opusculum tuum, quo a Sacra-
rum Scripturarum dissidentia aptissime vindicasti telluris motum«.
— u .Ψ.ὅ.ὅς-ς-ς..Ἠ. - ----.ὦἜ.. -
A,
Schriften von Rheticus.
I, Die Narratio Prima.*
Der nachfolgende Abdruck der »Narratio prima« erfolgt nach der
ersten von Rheticus selbst besorgten Ausgabe, welche zu Danzig
* Einige Vorbemerkungen über die »Narratio prima« des Rheticus
finden sich bereits im ersten Bande, ΤῊ]. 2, S. 395 ff.; eine Uebersicht des
Inhaltes ist ebendaselbst S. 426444 gegeben.
Der Titel »Narratio prima« ist von Rheticus für seine Abhandlung ge-
wählt worden, weil dieselbe sich nur auf einen Theil des Werkes »de re-
volutionibus« beschränkt, und Rheticus die Absicht hatte, noch einen
zweiten Bericht folgen zu lassen. Er hebt dies an drei Stellen seines
Berichtes ausdrücklich hervor; auf dieselben wird in den Anmerkungen
später noch besonders verwiesen werden.
An der ersten Stelle sagt Rheticus, er habe die Absicht gehabt über
den Lauf des Mondes und der Planeten ausführlicher zu berichten, um den
grossen Nutzen kundzuthun, den die Lehre von Coppernicus für die Wissen-
schaft haben werde. Allein der gegenwärtige Bericht würde dadurch zu
sehr angeschwollen sein, deshalb werde er einen besonderen Bericht folgen
lassen, »peculiarem hac de re Narrationem instituendam duxi«.
Aehnlich drückt sich Rheticus an zwei späteren Stellen aus: »... Ve-
rum enimvero, — sagt er am Schlusse des Abschnittes »enumeratio nova-
rum hypothesium«, — cum haec non tam huius loci siut, quam alterius
cuiusdam disputationis etc.« — Die letzte Stelle findet sich in dem Ab-
schnitte »hypotheses motuum quinque planetarum«; sie lautet: »Motus absi-
dum planetarum, quemadmodum et alia quaedam, alteri etiam reser-
vantur Narrationie.
286 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
1540 erschienen ist.“ (Die Interpunktion und Orthographie ist je-
doch nicht beibehalten, sondern dem gegenwärtigen Gebrauche au-
gepasst.)**
Dass Rheticus noch einen zweiten Bericht habe wollen erscheinen lassen,
ersehen wir auch aus dem unten (8. 287 fl.) mitgetheilten Vorworte zum
zweiten Abdrucke der ‚»Narratio primas, worin der Herausgeber seine
Freunde auffordert, sie möchten für die Verbreitung der Abhandlung Sorge
tragen, damit »tali pacto Altera Narratio maturius emittatur«.
Ein zweiter Bericht ist jedoch nicht erschienen. Der Grund liegt
nahe, da Rheticus bekanntlich gleich nach seiner Rückkehr aus Preussen
von Coppernieus die Erlaubniss erhielt, dessen grosses Werk selbst dem
Drucke zu übergeben.
* Der Bericht des Rhetieus über das Werk »de revolutionibus«, in der
Form eines Sendschreibens an seinen einstigen Lehrer Johannes Schoner
in Nürnberg abgefasst, ist unter unmittelbarer Inspiration von Coppernieus
auf dem bischöflichen Schlosse zu Löbau niedergeschrieben, aber erst von
Frauenburg, nach der Rückkehr von einem mehrwöchentlichen Besuche bei
'Tiedemann Giese, nach Nürnberg abgesandt.
Anfünglich war das Schriftstück nur handschriftlich in Freundes-Kreisen
verbreitet, ward jedoch bereits in den Winter-Monaten 1539/40 bei Franz
Rhode in Danzig zum Drucke befördert.
Diese erste Ausgabe der »Narratio prima« zählt 38 Blätter in klein
Quart; sie hat weder Blatt- noch Seiten-Zühlung, wohl aber Kustoden und
Signaturen (A—K ἃ 4 Blatt).
Die erste Seite enthält den Titel, Blatt 1b ist weiss. Der astronomi-
sche, der Haupttheil der »Prima narratio« findet sich auf Blatt 2.31.
(H πη). — Unmittelbar an diesen Bericht iiber das Werk von Coppernious
schliesst sich, ohne dass im Drucke auch nur ein Zwischenraum gelassen
wäre, der Anhang, das »Encomium Borussiae« Blatt 31a—Blatt 355 (H πὶ
bis I ım). ᾿
Blatt 865 enthält in den ersten drei Zeilen die Datirung des ganzen
Sendschreibens: »Ex Musaeo nostro Varmiae IX Calend. Octobris anno Do-
mini MDXXXIX«.
Unmittelbar darunter folgt die Zuschrift eines »Henricus Zeelius«, welcher
die von Rheticus gebrauchten griechischen Worte erklärt und die Druck-
fehler zu verbessern bittet, »quae non quidem nostra negligentia sed nescio
quo fato, dum editionem properamus, irrepsere«,
Der Druck-Vermerk findet sich fol. 362: »Excusum Gedani per
Franciscum Rhodum MDXL«. Das Druckfehler-Verzeichniss folgt
erst nach zwei leeren Seiten auf 37b und 385.
”* Die Zahlen sind in der editio princeps ganz willkürlich behandelt;
sie sind bald mit römischen, bald mit arabischen Zahlzeichen gedruckt.
Es schien jedoch kein Grund vorzuliegen, hier eine Aenderung eintreten zu
I. DIE NARRATIO PRIMA. 287
Einen zweiten Abdruck der »Narratio prima« besorgte gleich nach
dem Erscheinen der Original-Ausgabe für das (geschäftlich damals ab-
geschlossene) Stid-Deutschland ein Freund von Rheticus, der durch
seine zahlreichen Schriften wohlbekannte Achilles Pirminius Gassarus.*
Ihm hatte Rheticus noch von Danzig aus ein Exemplar seiner »Nar-
ratio prima« zugesandt und in einem Begleit-Briefe einige Einzelheiten
über Coppernicus und dessen Werk beifügt.** Die literarische Gabe
hatte in dem empfänglichen Gemüthe des gleichgestimmten Freundes
lassen; auch die Thorner (Säkular-Ausgabe hat die wunderliche Schreibung
der Zahlen von Rheticus beibehalten. Die Brüche sind in der editio prin-
ceps durchweg nach unserer Weise geschrieben; sie sind selbstverständlich
in den vorliegenden Abdruck übernommen. Die übrigen Ausgaben dagegen
— mit Ausnahme der zweiten und der Thorner — haben nach Mästlin’s
Vorgange (welcher, wie unten näher berichtet wird, die »Narratio prima«
des Rheticus dem »Mysterium cosmographicum« von Kepler als Anhang bei-
gegeben hat) die Brüche mit Worten bezeichnet abdrucken lassen.
Was die Orthographie betrifft, so ist nur bei wenigen Worten, wie bei
dem so oft wiederkehrenden »apogium« die Schreibweise von Rheticus bei-
behalten. Alle späteren Herausgeber — mit Ausnahme der Warschauer —
haben gleichfalls die Schreibart »apogium« übernommen, selbst Mästlin,
welcher in den Anmerkungen lediglich die Form »apogaeums anwendet. —
Die grossen Anfangs-Buchstaben, welche Rheticus häufiger gebraucht, sind
nur bei einzelnen Worten, bei »Sol«, Luna, Orbis magnus, Veteres und
einigen terminis technicis, sowie bei »Praeceptor« übernommen. — Kleinere
stilistische Aenderungen, wie sie Mästlin der grösseren Deutlichkeit wegen
nicht selten vornimmt, sind unterlassen.
* Achilles Pirminius Gassarus, {geb. 1505, also ein Decennium
älter als Rheticus), war ein angeregter, nach verschiedenen Richtungen
thätiger und angesehener Gelehrter. Er hatte 1522 die Universität Witten-
berg aufgesucht und darauf seine Studien in Wien und Avignon fortgesetzt.
Zu der Zeit als Rheticus seine »Narratio prima« schrieb, lebte Gassarus als
Stadt-Physikus in dessen Geburtsstadt Feldkirch, später in Augsburg (+ 1577).
Ausser verschiedenen medicinischen Abhandlungen hat Gassarus astro-
nomische und historische Schriften verfasst; sie sind in Jöcher’s Gelehrten-
Lexikon 8. v. aufgeführt.
** Wir wissen dies aus der Dedikations-Epistel, welche Gassarus seinem
Abdrucke der Narratio prima vorangestellt hat. Er schreibt an Vogelinus:
»Mitto tibi libellum ...... quem Georgius Joachimus Rheticus....una cum
epistola horum rerum refertissima ex Gedano ad me dedit«. Dieser
Begleit-Brief des Rheticus, in welchem u. a. sicherlich auch vertrauliche
Mittheilungen über Coppernicus enthalten waren, ist leider verloren.
288 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
gezündet. Voll Begeisterung über die ihm zugekommene Kunde von
der neuen Lehre war Gassarus sofort bereit, für dieselbe Propaganda
zu machen. Er setzte sich mit Georg Winter zu Basel in Verbindung
und liess bei diesem die Narratio ‘prima »libellum . . . admirabilem,
undiquaque ad stuporem usque παραδοξώτατονα von Neuem auflegen.”
* Der von Gassarus besorgte Abdruck der »Narratio primas ist in
Octav-Format erschienen und umfasst — den Namen-Index eingeschlossen —
122 Seiten. Es folgen auf den bedruckten Theil des Buches noch 3 leere
Blätter, auf deren letztem sich das Wappen des Druckers findet; auf dem
drittletzten steht der Druck-Vermerk: »Apud Robertum Winter Basilene
As, 1841». ᾿
Das erste Blatt enthält den — etwas veränderten — Titel. Es ist der
Name Rheticus hinzugefügt; ausserdem wird noch hervorgehoben, dass dem
astronomischen Theile das »Encomium Borussiaer angehängt ist. Auf den
Titel folgt das von Rheticus aus Alcinous gewählte Motto und sodann ein
von Vogelinus an Gussarus zum Abdrucke libersandtes Epigramın; letzteres
ist bereits im ersten Bande ΤῊ]. 2, 8. 427 abgedruckt.
In vielfacher Beziehung charakteristisch ist das Vorwort, welches Gas-
sarus in der Form eines offenen Briefes an seinen Freund Vogelinus dem
Abdrucke der »Narratio Prima« vorangestellt hat:
Doctissimo Viro ἢ. Doctori Georgio Vogelino
Constantiensi, Philosopho et Medico, Amico tanquam Fratri,
Achilles P. Gassarus Lindauensis
Salutem dieit.
En mitto ad te, Vir excellentissime, ὥσπερ πρὸς τὸν ἡρακλεῖον λίϑον, LI-
bellum hunc non modo novum, nostrisque hominibus ignotum, sed tibi
quoque, ni plane fallor, admirabilem, et undequaque ad stuporem
usque παραδοξώτατον. Quem Georgius Joachimus Rheticus,
artium liberalium magister, mathematumque apud Vittembergam aliquando
Professor, civis et amicus meus summus, superioribus diebus una cum
epistola harım rerum refertissima ex Gedano ad me dedit.
Qui liber, licet consuetse hactenus docendi methodo non respondeat,
possitque non unico themate usitatis scholarum theoricis contrarius et
(at Monachi dicerent) haereticus existimari; videtur tamen novae,
verissimae astronomiae restitutionem, imo τὴν παλιγγενησίαν haud dubie
prae se ferre, praesertim cum de eiusmodi propositionibus evidentissima de-
oreta jactitet, super quibus » doctissimis non modo mathematicis, sed phi-
losophis maximis, etiam non citra sudorem, quod aiunt, in toto terrarum
orbe diu controversum esse nosti: nempe de sphaerarum coelestinm numero,
siderum distantia, Solis regimine, planetarum tum situ tum eirculis, Anni
stata quantitate, aequinoctiorum solstitiorumque notis punctis, Terrae Jdeni-
que ipsius et loco et motu, similibusque arduissimis rebus. Quorum om-
!
I. DIE NARRATIO PRIMA. 289
Nach diesem zweiten Abdrucke sind — bis auf die Thorner Sä-
kular-Ausgabe des Werkes »de revolutionibus« — die späteren Ausgaben
der »Narratio prima« sämmtlich besorgt. Gassendi bezeichnet sogar
irrthümlich den von Gassarus besorgten Abdruck als den einzigen;
die Danziger Ausgabe kannte er gar nicht.*
nium rationem decisionesque, dum diversis, attamen suis nuper adinventis
apodixibus fideliter demonstraturum se homo hic adserat:: non video, qui
argumentum illud ab nostri seculi eruditis explodi, convelli aut contemni
debeat. Nam vel apud mediocriter mathesi imbutos ipsosque adeo (ut sic
loquar) ephemeridistas, res astronomicas (quae tamen scientiarum ab circini
ealculique infallibilem rectitudinem certissimae creduntur) non una in parte
hodie tum temporum dimensione tum motuum observatione claudicare,
nec, quod geometria peculiariter profitetur, ad amussim semper quadrare
constat. Proinde, carissime Georgi, cum plurimis in Urania difficultatibus
liberari, abstrusissimos insuper nobis nodos aperiri sentiamus, transmissum
hunc libellum, rogo, diligenter perlege, lectum acrius diiudica, iudicatum
vero fac age cunctis mathematum cultoribus, praecipue autem vicinis tuis,
unice commenda et evolvendum subinde propina, si vel tali pacto non solum
Altera Narratio maturius emittatur, sed ex integro rarum hoc, et prope
Divinum opus (cuius περιοχὴν, tanquam index, Narrationes istae ostendunt)
notum magis factum amari et cerebrioribus votis ab auctore ipso, homine
procul dubio incomparabilis doctrinae, Herculeique sive potius Atlantici la-
boris efflagitari, totumque etiam per amici mei observandissimi praesentium
scriptorum instigationem, operam et sedulum calcar communicari nobis ali-
quando possit. Id quod inscriptione hac cum primis sie curatum volo, per
te nimirum rerum physicarum peritissimum, tui similibus honestissimae
huius disciplinae sectatoribus occasionem praebere, ut digna gratitudine
iunioribus crescendi copia atque maioribus eruendae veritatis ansa contra
plebeiorum oculorum examen etiam tam liberaliter quam uberrime detur;
cernis enim liquido, quid professio ista desideret, quidque et quam magni-
fica elenehus hic promittat. Quare cum ingenuis, ut soles, animun adverte,
ut ita libellum hunc suscipere excipereque pergatis, ne integro et splendis-
simo Convivio, cuius hic gustum valde opiparum facimus, veluti erepto fau-
cibus famelicis suavissimo bolo privatos atque penitus defraudatos nos esse
posthac dolenter feramus ac tristius queramur. Bene, mi amice, vale et
me amando vulgi hoc in negotio iudicium ride, siquidem non dubium
est, quin novitas ista absque rancore doctis omnibus tum grata tum utilis
aliquando futura Bit.
Veldkirchii Rhetiae, a nato Servatore Christo M. D. XL. anno.
» Gassendi ist über den Aufenthalt des Rheticus zu Frauenburg —
wie schon im ersten Bande hervorgehoben wurde — sehr dürftig unter-
richtet. So lässt er denselben bereits im Jahre 1540 nach Deutschland
zurückkehren und auf seiner Rückreise, von Danzig aus, das Manuskript
u. 19
ι
490 SCHEHTEN VON ΜΗ.
Einen vollständigen Abdruck der „Narratie prima: (mit dem
Anhange »Encomium Borussia) findet man — zusser den beiden Be-
parst-Ausgaben von 1540 und 1541 — zur in dem Ankange zu dem
eassten Ausgaben von Kopler's »Mysterium oesmegraphiecume.”
der »Harratio prima= am Giassarus übersenden. ».... Hacc ex narratione
Prima ποιοῖ, qui Bocsundamno conscripserit, an ille edita uspiem fnerit,
an alicubi adähue deliteseat, asseverare non pomumms. Editum demtaxat,
eum haec Prima kabemus Borusmsise Prussiseve Encomium, quod idem eom-
: sezipsit unaque Warmia ad Schonerem misit, memosato auno MDAXXTX
80 IX Calend. ODetobris. Betinuit vero penes se utriusque exemplum, quod
cum insequente anno in Germaniam rediens transmisisset ΟΣ
itinere (Gedamo puta Dastiscove) in Rhetism, ad samicum vetorem
80 eruditum virum Achillem P. Gassarum, ipse Gassarus anne
proximo, koe est MDXLI, edi Basilese utrumque ouravit« (Vita
Coperniei p. 29.) |
: 5 Der »Prodromus dissertstionum cosmographicarum continons mysterium
eosmographicum« war bekanntlich Kopler’s erste grössere Schrift. Er hatte
sie von Giratz an seinen Freund und Lehrer Michael Mästlin nach Tübingen
gesandt, welcher dieselbe sehr beifällig aufsshm und zum Drucke be-
fürderte.
In richtiger Würdigung der hohen Bedeutung der »Narratio Primm für
das Coppernieanische System hatte Mästlin dem »Prodromus: von Kepler
einen Abdruck jener Abhandlung beigegeben. Die Gründe führt er im
Vorworte an: „Quoniam in hoc prodromo Keplerus saepe ad Rhetieci Nar-
rationem appellat....ego eam una cum Encomio Borussise..... ad-
iungendam omnino necessarium censui. lIdque tanto magis, quod
videbam e duobus his scriptis magnam Prodromi partem, ubi stilus ob bre-
vitatem nonnulls sbrupit, plurimum lucis accepturam esse. Accedit, quod
etiam multa in ipsis Copernici libris loca obscurioras Rheticus hic ex professo
explicat, unde haec Narratio et Encomium loco brevis in Coper-
nicum commentarii haberi possunt«.
In derselben Weise hatte Kepler selbst im Eingange seines »Prodromus«
den Werth der »Narratio Prima« hervorgehoben ».... Nunquam id facilius
docuero lectorem, quam si ad Narrationem Rhetici legendam illi autor et
persussor existam«.
Trotz dieser bestimmten Erklärungen Kepler's und Mästlin’s hat Frisch,
der jüngste Herausgeber von Kepler's Werken, es nicht für gut befunden,
die »Narratio Prima« dem »Prodromus« beizugeben, weil Mästlin »ohne
Wissen und die vorherige Zustimmung von Kepler« gehandelt habe. Kep-
ler's Worte, auf welche sich Frisch ausserdem beruft, hat er missverstanden.
Keineswegs aus inneren Gründen, sondern lediglich der erhöhten Druck-
kosten wegen hatte Kepler seiner Schrift die »Narratio Prima« ursprüng-
lich nicht beifügen wollen. —
I. DIE NARRATIO PRIMA. 291
Die »Narratio prima« allein ist abgedruckt in der zweiten
(der zu Basel 1566 erschienenen) Ausgabe des Werkes »de revolu-
Mästlin’s Ausgabe der »Narratio prima« ist sehr verdienstlich. Mästlin
giebt keineswegs — wie Gassarus es gethan hatte — einen blossen Abdruck
der Editio princepe; er hat den Text vielmehr in mehrfacher Beziehung
lesbarer gestaltet, leichte Irrthümer von Rheticus verbessert, nur selten
weitergehende Aenderungen vorgenommen. Es hat Mästlin ferner, dem
Verständnisse des Lesers entgegenzukommen, die beiden Figuren dem Texte
eingefügt, welche dem nachstehenden Abdrucke gleichfalls beigegeben sind.
(In der Editio princeps fehlen diese »schemata demonstrationum«, von denen
Mästlin annimmt, sie hätten sich zweifelsohne im Manuskripte vorgefunden,
seien jedoch »nescio qua incogitantia« in Wegfall gekommen; es scheint die
Annahme wohl mehr begründet, dass Rheticus sie in der Danziger Officin
nicht in wünschenwerther Weise hat können ausflihren lassen.)
In der Vorrede zu seiner Ausgabe der »Narratio prima« legt Mästlin
ein offenes Bekenntniss seines wissenschaftlichen Glaubens an die Copper-
nicanische Lehre ab. »Etenim Copernici hypotheses omnium orbium
et sphaerarum ordinem et magnitudinem sic numerant, dispo-
nunt, connectunt et metiuntur, ut nihil quicquam in eis mu-
tari aut transponi sine totius Universi confusione possBit;
quin etiam omnis dubitatio de situ et serie procut exclusa
manet«. (Ganz irrig ist es demnach, Mästlin mit Beckmann — Erml.
Ztschr. II, 247 — als schüchternen Anhänger der Coppernicanischen Lehre
zu bezeichnen, welcher nur »durch Kepler hingerissen, sie gelegentlich in
Schutz genommen habe«.)
Abgesehen von den kleineren Textes-Zusätzen, in denen Mästlin die
Belegstellen zu den von Rheticus eingeflochtenen Citaten beifligt oder auf
den »Prodromus« Kepler’s verweist, giebt derselbe eine fortlaufende Inhalts-
Uebersicht der einzelnen Abschnitte. Vor allem aber finden wir in der
Ausgabe Mästlin’s eine Reihe wissenschaftlicher Ausführungen, von welchen
einige für die Geschichte der Wissenschaft nicht unwichtig sind.
Auf S. 103 ist hinzugefügt ein »Schema anomaliae praecessionis aequi-
noctiorum et inaequalis magnitudinis anni tropici«; eine längere Ausführung
enthält Seite 129, 130: »Schema utriusque librationis pro obliquitatis et
verae aequinoctialis cum eclipticae sectionis mutatione monstranda«. Das
grösste Interesse jedoch bietet eine Anmerkung zu dem Abschnitte: »Hy-
potheses motuum quinque planetarum secundum longitudinem«. Mästlin hat
dort (8. 141) einen Brief Tycho Brahe’s an Peucer — aus dem Jahre 1588 —
mitgetheilt, in welchem jener seine Zustimmung zu der Coppernicanischen
Anordnung der Himmelskörper ausspricht. (Brahe’s Brief wird unten an
der betr. Stelle abgedruckt werden.)
Noch reicher mit wissenschaftlichen Zusätzen zusgestattet hat Mästlin
seinen zweiten Abdruck der »Narratio prima«, welcher der Ausgabe von
Kepler's »Prodromus« beigegeben ist, die ein Viertel-Jahrhundert nach der
19*
29 SCHRIPTES VOX RHETEKTS.
Ὠουύδαι. 30 wie im der Warschsmer und der Therser Säkular- Amı-
gabe des Coppernieanischen Werkes.
Ven dem >Enceminm Bersuize« ist amıser in den drei versschemd
aufgeführten. vollständigen Amgaben der :Narrıtie prima. mar
ein besenderer. um] nech dazu mavelkitändiger Abdruck erschienen.
weichen die Acta Beraniica ım Jahre 1751 brachten II. ὃ. 113 —1?5 _
Eıne deutsche Uchersetzung Äeferre Beckmann in der »Zeuschrifi für
Geschichte und Alterthammıkunde Ermiandn 1566 ΠῚ ὃ 1—35_
Der nachstehende Abdruck der :Narrıtw prima: ἰεῦσε sich —
ww eben bereits bemerkt wurde — ganz ın den Teıt der Ede
pratep m: allem der Titel nt nicht beibehalten. sumiern 26. den-
siben Gründen. wie im der Therser Säkzler- Anipgıbe umgestaltet.
der Same des Verfawers. Der Titel lanset dawihst: Ad εξισενήσυσια.
τα Ὁ Jeannem \chenerum eraliziaimi τισὶ et maikemutiei exzei-
σπάσαι! reveremiki D. Deeteris Nieelzi (opernieı Torunmaei ἰ χαυϑαιδεὶ
Varsenis per quendam [uvenem mutbermatiese seinem. Narratie
prima.
ersten Veridenciename '52: in Franktur erwaien Fer 12: Woschn 2 ı
eine änsere Ameinanderserzunzs niz Isar Beaae N. τὶ} δϑεγαρ τα
Lasten in Bear der Einweniimwen weiche dieser -i1st π *inen -Prugvez-
RaeiNe zeugen De Copperzitauisene Leüre +ra0en ı1s77e. Ausierdem Ausg
er τῷἯ em n der erren Amsıade niygecieiten Briefe Brsie s an Pruser
εἴν Ahr: nuerian zweien Ὃ ἀρ δο ec Bose s Zucmmunmse
us un-ulur Jezeiräinee ποι He zamı [Ne κα useden rigen jerıfe
GEORGII IOACHIMI RHETICI
DE LIBRIS REVOLUTIONUM
NICOLAI COPERNICI
NARRATIO PRIMA.
ALCINOUS.
Δεῖ δ᾽ ἐλευϑέριον εἶναι τῇ γνώμῃ τὸν μέλλοντα φιλοσοφεῖν.
Clarissimo viro D. Joanni Schonero
ut parenti suo colendo
G. Joachimus Rheticus S. D.
Pridie Idus Maias ad te Posnaniae dedi literas, quibus te de
suscepta mea profectione in Prussiam certiorem feci, et signifi-
caturum me quam primum possem, famaene et meae exspectationi
responderet eventus, promisi. Etsi autem viri iam decem septi-
manas in perdiscendo opere astronomico ipsius D. Doctoris, ad
quem concessi, tribuere potui, cum propter adversam aliquantu-
lum valetudinem, tum quia honestissime a reverendissimo Ὁ. Do-
mino Tidemanno Gysio Episcopo Culmensi vocatus una cum D.
Praeceptore meo Lobaviam profectus aliquot septimanis a studiis
quievi.. Tamen ut promissa denique praestarem et votis satis-
facerem tuis, de his, quae didieci, qua potero brevitate et per-
spicuitate, quid D. Praeceptor meus sentiat, ostendam.
Prineipio autem statuas velim, doctissime Ὁ. Schonere, hunc
Virum, cuius nunc opera utor, in omni doctrinarum genere et
astronomiae peritia Regiomontano non esse minorem; libentiug
autem eum cum Ptolemaeo confero, non quod minorem Regiomon-
tanım Ptolemaeo aestimem, sed quia hanc felicitatem cum Ρίο-
lemaeo Praeceptor meus communem habet, ut institutam astro-
nomiae emendationem Divina adiuvante clementia absolveret, cum
296 SCHRIFTEN VON RHETICUS,
Regiomontanus (hen erudelia fata!) ante columnas suas positas 6
vita migravit.
D. Doctor Praeceptor meus sex libros eonseripsit, in quibus
ad imitationem Ptolemaei singula mathematice et geometriea me-
thodo docendo et demonstrando totam astronomiam complexus est.
Primus liber generalem mundi deseriptionem et fundamenta,
quibus omnium aetatum observationes et apparentias salvandas
suscepturus est, continet. His, quantum de doctrina sinuum,
triangulorum planorum et sphaericorum suo operi necessarium
aestimavit, subiungit.
Secundus est de doetrina primi motus et his, quae sibi de
stellis fixis hoc loco dieenda putavit.
Tertius de motu Solis.
Et quia experientia eum doeuit quantitatem anni ab aequi-
noctiis numerati ex motu etiam stellarum fixarım dependere, in
prima huius libri parte, vera ratione et divina profecto solertia,
motus stellarum fixarım mutationesque punetorum- solstitialium
et aeqninoetialium inquirere ostendit.
Quartus liber est de motu Lunae et eclipsibus.
Quintus de motibus reliquorum planetarum.
Sextus de latitudinibus.
Priores tres libros perdidiei, quarti generalem ideam concepi,
reliquorum vero hypotheses primum animo complexus sum.
Quantum ad priores duos attinet, nihil tibi seribendum putavi;
idque partim peculiari quodam meo consilio,* partim quod do-
* Dass Rheticus sagt, er habe »peculiari quadam consilio« über die
beiden ersten Bücher des Coppernicanischen Werkes in der »Narratio Prima«
keine näheren Mittheilungen gegeben, ist wohl einfach dadurch zu erklären,
dass er dieselben für eine »altera narratio« vorbehalten hatte.
‚Auch über die Bewegungen des Mondes und der Planeten hatte Rheti-
eus die Absicht »peculiarem narrationem instituere«, wie er an einer
späteren Stelle seiner »Narratio Prima« ausdrücklich angiebt (Vgl. den Ab-
druck in der Thorner Säkular- Ausgabe des Werkes »de revolutionibus«
8. 457).
I. DIE NARRATIO PRIMA. 297
etrina primi motus nihil a communi et recepta ratione discedit, nisi
quod tabulas declinationum, ascensionum rectarum, differentiarum
ascensionalium et reliquas ad hanc doctrinae partem pertinentes
ita de integro construxit, ut ad observationes* omnium aetatum
per partem proportionalem accommodari possint. Quae igitur in
tertio libro tradit cum hypothesibus omnium religuorum motuum,
quantum in praesentiarum pro ingenii mei tenuitate assequi po-
tuero, tibi Deo dante dilucide recitabo.
De motibus stellarum fixarum.
Cum D. Doctor praeceptor meus Bononiae non tam
discipulus quam adiutor et testis observationum doc-
tissimi Viri Dominiei Mariae, Romae autem, circa an-
num Domini 1500, natus annos plus minus viginti
septem Professor mathematum in magna scholasti-
corum frequentia et Corona magnorum virorum et arti-
ficum in hoc doctrinae genere, deinde hic Varmiae
suis vacans studiis summa cura observationes anno-
tasset, ex observationibus stellarum fixarum elegit
eam, quam anno Domini 1525 de Spica Virginis ha-
buit. Constituit autem eam elongatam fuisse a puncto autum-
nali 17 gradus 21 minuta fere, cum ipsius declinationem me-
ridianam non minorem 8 gradibus 40 minutis deprehenderet.
Deinde conferens omnes observationes auctorum cum suis invenit
anomaliae revolutionem seu circuli diversitatis esse completam,
nosque nostra aetate a Timochare usque in secunda revolutione
mm m -Ἔ ϑ
* Im Texte ist die Iesart der editio princeps wiedergegeben, welche
von den spätern Herausgebern ohne ausreichenden Grund verlassen it.
Mästlin und die Warschauer Ausgabe hat die Worte »ad observationes« in
„observationibus« verändert; in der T'horner Ausgabe ist die Präposition
»ad« weggelassen.
298 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
esse. Quare medium motum stellarum fixarım atque aequationes
diversi motus geometrice constituit. Quia enim Timocharis ob-
servatio Spicae anno 36 primae periodi Calippi collata cum ob-
servatione anni 48 eiusdem periodi nos docet,* stellas illa aetate
in 72 annis unum gradum processisse, deinde ab Hipparcho ad
Menelaum semper in centum annis unum gradum confecisse :
constituit apud se, Timocharis observationes in postremum qua-
drantem circuli diversitatis incidisse, in quo motug apparuerit me-
diocris diminutus; in tempore autem intermedio inter Hipparchum
et Menelaum motum diversitatis fuisse in loco tardissimo. Si-
quidem Menelai observationes et Ptolemaei collatae ostendunt in 86
annis per unum gradum stellas tunc motas, quare Ptolemaei ob-
servationes factas motu anomaliae existente in primo quadrante,
stellasque tunc motas motu tardo sive aucto. Porro quia a Pto-
lemaeo ad Albategnium uni gradui 66 anni respondent, atque
nostrae observationes collatae cum Albategnii ostendant stellas
motu diverso iterum in 70 annis unum gradum conficere, sed ad
alias suas in Italia habitas observatio ea, quam supra dixi, col-
lata ostendit stellas fixas motu diverso in 100 annis iterum per
unum gradum progredi: sole quoque clarius est a tempore Pto-
lemaei ad Albategnium motum diversitatis terminum mediocrem
primum praeteriisse, totumque quadrantem mediocris additi et
circa Albategnii tempora fuisse in loco summae velocitatis. Ab
Albategnio autem ad nos tertiam quadrantem motus diversi esse
absolutum, et interim stellas progressas motu veloci diminuto al-
terum limitem mediocris motus praetergressum, et nostra aetate
iterum in quartum quadrantem motus mediocris diminuti anoma-
liam pervenisse, proinde iam iterum motum diversum tardissimum
limitem appetere. Haec autem D. Praeceptor ut ad certam ra-
tionem redigeret. quo ordine cum omnibus observationibus con-
sentirent, constituit motum diversum in 1717 annis Aegyptiis
° Vgl. Ptolem. Alınag. VII, ὁ.
I. DIE NARRATIO PRIMA. 299
compleri, maximamque aequationem 70 fere minutorum motum
autem medium stellarum in anno Aegyptio 50 secundorum fere
esse, atque integram motus medii futuram revolutionem in 25816
annis Aegyptiis.*
De anno ab aequinoctio generalis consideratio.
Hanc motuum in stellis fixis rationem comprobant etiam an-
nuae quantitates a punctis aequinoctialibus observatae, atque
certo constat, quare ab Hipparcho** ad Ptolemaeum dies integer
minus 4, diei interciderit; ab hoc autem ad Albategnium 7 dies
fere, ab Albategnio ad suas observationes, quas anno Domini 1515
habuit, dies 5 fere, neque haec omnino instrumentorum vitio, ut
hactenus creditum, sed certa et consentienti sibi ubique ratione
fieri.. Quare minime ab aequinoctiis aequalitatem mo-
tus sumendam, sed a stellis fixis, ut mirabili con-
sensu omnium aetatum tam de Solis et Lunae quam
de reliquorum planetarum motibus observationes tes-
tantur.
Quia a Timochare ad Ptolemaeum stellae processerunt motu
tardissimo τὲς solum diei quartae super 365 dies, a Pto-
lemaeo autem ad Albategnium, quia veloces, τὴς diei qua-
dranti decedere receptum est: nostra aetate si conferantur
* Vgl. Copern. de rev. orb. cael. III, 6, Albategnius de motu stellarum
cap. 27. 28; Ptolem. Almag. III, 2.
** In der editio princeps liest man irrthümlich »a Timochare«,
welchen Namen auch die Thorner Ausgabe aus Versehen beibehalten hat.
‘Zwischen Timochares und Ptolemaeus ist ein Zeitraum von mehr als 400
Jahren.) — Mästlin hat für Timochares richtig den Namen Hipparch’s sub-
stituirt, wie derselbe sich auch in dem betr. Abschnitte des Werkes »de
revolutionibus« (III, 13) vorfindet.
Dass die Warschauer Ausgabe den Namen Hipparch’'s von Mästlin über-
noınmen hat, ist selbstverständlich. Dieselbe hat nämlich — was hier
nachträglich ein für allemal hervorzuheben ist — sich ganz an Mästlin’s
Tlextes-Recension angeschlossen,
300 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
obseryationes ad Albategnii, patet deesse quadranti τὰς diei par-
tem. Tardo igitur motui maior anni quantitas ab aequinoetiis
respondere videtur, veloei minor, decrescenti veloeitati anni aug-
mentum, adeo ut, si aceurate anni quantitas ab aequinoetiis
nostra aetate examinetur, cum Ptolemaeo fere iterum consentiat.
Proinde statuendum puncta aequinoetalia moveri in praecedentia,
quemadmodum in Luna nodos, et nequaquam stellas secundum
signorum consequentiam progredi.
Imaginandum itaque fuit esse aequinoetium medium, quod
procedat a prima stella Arietis orbis stellati aequali motu post-
ponendo stellas fixas, et utrinque ab hoe aequinoetio medio ipsum
aequinoetium verum motu diverso et regulari discedere, euius
tamen elongationis semidiameter 70 minuta non multum excedat,
sieque certam et quantitatis anni ab aequinoctiis rationem singulis
aetatibus exstitisse et adııne hodie deprehendi posse; praeterquam
quod haee ratio exactissime, et quasi ad minutum, observationibus
stellarum fixarım omnium artifieum respondet.
Ut autem hnius rei gustum aliquem tibi, doetissime D. Scho-
nere, praebeam, en computavi tibi praecessiones aequinoctioraum
veras ad quaedam observationum tempora.
- - Ä
| ΄ Anno Aegyptio ‚ Praecassio vera | Tempore
Gr. , Min.
| evitetem domini| 9? | 2 Timocharis
Ante nativitatem domini mia 3; Hipparehi
| 133 | 6 | 4 |Ptolemaei
u .,| 8801 18 10 | Albategnii
[Pr nativitatem domini 1000 19 ! 37 | Arzahelig
j 1525,27 121 |mostro
* Die Editio princeps hat Irrthümlich »12«. Schon Mästlin hat daflir
die richtige Zahl »19. substituirt.
I. DIE NARRATIO PRIMA. 301
Ptolemaei praecessio subtraeta a locis stellarum in Ptolemaeo
positis relinquit, quantum a prima stella Arietis distent. Alba-
tegnii deinde praecessio addita ostendit verum locum observationis.
Hoc fit in omnibus aliis similiter. Maxime autem haec ad amus-
sim observationibus omnium artificum respondent, ubi etiam sin-
gula annotantur minuta, vel ex declinationibus positis habentur,
aut ex Lunae motu ad maiorem praecisionem reducto, ut nostrae
nos docent observationes cum Veterum collatae. Nam neglectis,
ut vides, aliquot minutis, partem saltem gradus recitant 4 vel 4,
vel 1 etc. Haec autem motibus absidum planetarum non satis-
faciunt, proinde peculiarem motum eis tribui oportuit, ut patebit
ex Solis theoria.
Caeterum cum deprehendisset a stellis fixis aequalitatem motus
sumendam, investigavit diligentissime annum sidereum, quem reperit
CCCLXV dierum, XV minutorum, XXIV secundorum fere esse et
perpetuo fuisse, a quo tempore factas observationes constat. Nam
quod referente Albategnio Babylonii tria secunda plus ponunt,
Thebit unum seecundum minus, haec sine iniuria vel instrumentis et
observationibus, quae, ut scis, Neutiquam axpıßdoraraı esse possunt,
vel diversitati motus Solis, vel etiam quod vetustissimi, non ha-
bita certa eclipsium ratione, diversitates aspectus Solis in obser-
vationibus neglexerunt, imputari potest. Nequaquam tamen com-
parandus hie error totius huius temporis a Babyloniis ad nos
cum illo, qui est 22 secundorum diei inter Ptolemaeum et Alba-
tegnium. Quod autem necesse fuerit inter Hipparchum et Ptole-
maeum diem minus „4, intereidere, inter hunc et Albategnium
7 fere deficere, non sine summa voluptate ex praedicta mo-
tuum stellarum ratione et ipsius D. Praeceptoris de motu Solis
tractatione tibi, Doctissime D. Schonere, collegi, ut paulo post
videbis.
302 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
De mutatione obliquitatis eclipticae.
Mutationem maximae declinationis hanc rationem habere, D.
Doctor Praeceptor meus reperit, ut, dum motus diversitatis stella-
rum fixaruım semel compleretur. dimidia obliquitatis contin-
geret. Quare et integrum mutationis obliquitatis revolutionem in
JEIMCCCCXXXIII annis Aegyptiis fieri constituit.
Timocharis, Aristarchi et Ptolemaei temporibus mutationem
obliquitatis in tardissima variatione fuisse constat, adeo ut immu-
tabilem maximam declinationem crederent semper 44 partes cir-
culi magni. Albategnius post hos 23 gradus 35 minuta fere sua
aetate prodidit. Deinde Arzahel post eum CXCfere annis 23 gradus
34 minuta. Prophatius Iudaeus ab hoc iterum CCXXX annis
23 gradus 32 minuta. Nostra autem aetate non maior 23 gradi-
bus 284 minutis apparet. Proinde cum clarum sit, in CCCC
annis ante Ptolemaeum motum mutationis obliquitatis tardissimum
fuisse, ab hoc vero ad Albategnium, per DCCL annos fere, de-
erevisse per 17 minuta, et ab Albategnio ad nos in DCIL amnis
saltem per 7 minuta: sequitur mutationem obliquitatis fieri, quem-
adınodum planetarım ab ecliptica discessus, motu quodam libra-
tionis seu in lineam rectam, cuius est in medio velocissimun
esse, circa extrema tardissimum. Fuit igitur polus aequinoctialis
seu eclipticae eirca Albategnii tempora in medio fere huius libra-
tionis motu, hoc autem seculo circa alterum terminum tardissi-
mum, quo in loco maxima unius poli ad alterum fit apprepin-
quatio. Sed supra posuimus per motum acquinoctialis salvari
motus stellarum fixarım et diversitatem annuae quantitatis ab
aeyuinoctiis, et huius poli sunt vertices terrae. a quibus poli ele-
vationes sumuntur. Vides igitur, ut te, doctissime D. Schonere,
obiter moneam, quales hypotheses seu theorias motuum observa-
tiones exigant, verum δά πιὸ clariora testimonia audien.
Porro assumit D. Praeceptor wminimam obliquitaten 23 gra-
1. DIE NARRATIO PRIMA. 303
dus 28 minuta futuram, euius ad maximam sit differentia 24 mi-
nutorum. Ex his constituit geometrice tabulam minutorum pro-
portionalium, ut maxima eclipticae obliquitas inde ad omnes aetates
elici possit. Sic fuere minuta proportionalia, tempore Ptolemaei
58, Albategnii 24, Arzahelis 15, nostra aetate 1; his ad 24 mi-
nuta differentiae facta parte proportionali patet mutationis obli-
quitatis certam regulam esse deprehensam.
De eccentricitate et motu apogii solis.
In Solis motu cum circa anni fluxam instabilemque quanti-
tatem omnis difficultas versetur, prius de apogii et eccentricitatis
mutatione dicendum, ut omnes causas inaequalitatis anni adstru-
amus, quas tamen regulares et certas ostendit D. Praeceptor as-
sumptis theoriis ad hoc accommodatis. Cum Ptolemaeus statueret
apogium Solis fixum, maluit vulgatam recipere opinionem quam
suis credere observationibus, quae parum fortassis a vulgata dif-
ferebant, sed ut certa tamen coniectura ex ipsius narratione eli-
citur, constat eccentricitatem circa Hipparchum, nempe per CC
ante ipsum annos, talium partium 417 fuisse, qualium quae ex
centro eccentrici est 10,000. Ptolemaei 'autem aetate earundem
414, Arzahelis (cui potiorem fidem etiam Regiomontanus noster
tribuit) ex mäaxima aequatione 346 fere fuisse constat, sed nostro
tempore 323, siquidem maximam aequationem non maiorem 1
gradu 504 minutis se deprehendere Ὁ. Praeceptor affirmat.
Deinde cum diligentissime perpenderet motus absidum Solis
et reliquorum planetarum, primum invenit, ut etiam ex praediefis
vides, peculiaribus motibus absidas sub sphaera stellarum fixazum
procedere, neque plus convenire, ut uno motu apparentes meins
stellarum fixarım et absidum nec non mutationis obliquikaiis ib
una causa dependere affirmemus, quam si quis vestrorem aub-
cum, qui τοὺς αὐτομάτους planetarum motus referunt, ums andem-
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
ὃ mi itione singulorum planetarum motus et apparentias ef-
ἢ Ὁ eonetur, aut quis pedem, manum et linguam ab eodem
museulo et vi motricee eadem suas omnes actiones perficere, de-
fendendum praesumeret. Attribuit itaque D. Praeceptor apogio
Solis duos motus, medium seilicet et differentem, quibus sub
vetava sphaera moveatur. His accedit. quod, cum aequinoetium
verum aequali et diverso motu in antecedentia signorum moveatur,
Solis et reliquorum planetarum apogia, quemadmodum stellae fixae,
postponantur. (Quare ut omnium aetatum observationes comsen-
tienti sibi invicem lege responderent, tres istos motus a se invi-
cem discernere coactus est.
Haee ut intelligas, assumas maximam eccentrieitatem 417,
minimam 321 futuram, et differentia sit 96 partium, diameter
seilicet parvi eireuli, in euius eirenmferentia ab ortu ad occasum
eentrum eceentriei moveatur, a centro igitur mundi ad centrum
haius parvi eireuli 369 partes erunt.” Öumes autem hae partes,
ut mox dietum est, talium sunt, qualium quae ex centro eecen-
triei 10,000 partium. Habes machinationem, quam ex tribus
supra recitatis eccentricitatibus investigavit, simili prorsus ratione,
quemadınodum ex tribus Lunae eclipsibus aequales ipsius motus
Divino certe invento corriguntur.
Porro statuit centrum eccentriei revolutionem conficere aequali
velocitate, qua et omnis mutationis obliquitatis diversitas redit.
Atque haec res digna profecto est summa admiratione, quod
tanto et tam mirabili consensu perficiatur!
Ante nativitatem Domini LX fere annis erat maxima ec-
centricitas, atque eodem etiam tempore maxima Solis declinatio,
et qua ratione una, simili et prorsus non alia reliqua quoque
deerevit, ut saepius maximam mihi in varia rerum mearum for-
* Der Druckfehler der editio princeps 269 statt 869, ist in der Thorner
Ausgabe stehen geblieben, trotzdem er bereits durch Mästlin verbessert
war. Man vergleiche überdies de revol. orb. cael. III, 21.
I. DIE NARRATIO PRIMA. 305
tuna hie et item alibi id generis naturae lusus mitigationem ad-
ferant aegrumque animum suavissime leniant.
Ad motum eccentrici monarchias mundi mutari.
Addam et vaticinium aliquod. Omnes monarchias incepisse
videmus, cum centrum eccentriei in aliquo insigni huius parvi
eireuli loco fuit. Sic cum Solis esset maxima eccentricitas, Ro-
manum Imperium ad Monarchiam declinavit, et quemadmodum
illa decrevit, ita et hoc tanquam consenescens defecit atque
adeo evanuit. Cum perveniret ad quadrantem terminumque me-
diocrem, ἰδία est lex Mahometica; incepit itaque aliud magnum
imperium et velocissime ad motus rationem .crevit, dum in cen-
tum annis, cum minima futura est eccentricitas, hoc quoque im-
perium suam conficiet periodum, ut iam circa ista tempora in
summo sit fastigio, a quo aeque velociter, Deo volente, lapsu
graviore ruet. Centro autem eccentrici ad alterum terminum me-
diocrem perveniente. speramus ad futurum Dominum nostrum
Jesum Christum. Nam hoc in loco eirca creationem mundi
fuit; neque multum discrepat haec computatio a dicto Elise, qui
Divino instintu mundum VIM tantum annos duraturum vatici-
natus est, quo tempore duae fere revolutiones peraguntur. Ita
apparet hunc parvum circulum verissime Rotam illam Fortunse
esse, cuius circumactu Mundi monarchiae initia sumant atque
mutentur. In hunc enim modum summae totius historiae Mundi
mutationes tanquam hoc circulo inscriptae conspiciuntur. Porro
qualia illa imperia esse debuerint, aequisne legibus an tyrannicis
constituta, quomodo ex magnis coniunctionibus et aliis eruditis
coniecturis deprehendatur, a te brevi, Deo volente, coram audiam.
Porro dum centrum eccentrici descendit versus centrum uni-
versi, consentaneum est, centrum parvi circuli secundum signorum
consequentiam singulis annis Aegyptiis per 25 fere secunda pro-
cedere. Et quia centrum eccentrici a summa distantia in anteoe-
1. 20
306 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
dentia movetur, aequatio respondens motui anomaliae temporis
propositi a medio motu subtrahitur, donec semieirculus comple-
atur; in reliquo vero additur, ut versus apogii motus habeatur.
Maxima autem aequatio inter apogium verum et medium
geometrice, ut convenit, ex praedictis deducta est 7 graduum 24
minutorum; reliquae, ut fieri solet, pro ratione centri eccentrici
in hoc parvo circulo sunt constitutae. Motum diversum certum
habemus, quis sunt tria loca data; de medio motu est aliqua
dubitatio, quia non habemus ad illa tria loca veram apogii Solis
sub ecliptica positionem, idque propter errorem, qui inter Alba-
tegnium et Arzahelem incidit, ut refert Regiomontanus noster
Lib. ΠΙ in propositione XIII Epitomes.
Albategnius nimis libere abutitur mysteriis astronomiae, ut
multis in locis videre est. Si hoc in constitutione apogii Solis
quoque fecit, ut demus sane eum certum tempus aequinoctii ha-
buisse, quia tamen impossibile est, ut etiam Ptolemaeus testatur,
solstitiorum tempora praecise instrumentis constituere, siquidem
unum minutum declinationis, quod certe facile sensum effugit,
nos quatuor fere gradibus hoc loco defraudare potest, quibus
quatuor respondent dies: — quomodo potuit locum apogii solis
constituere? Si processit per loca eclipticae intermedia, ut pro-
positione XIIII eiusdem tertii Regiomontanus tradit, parum certiori
argumento usus est. Quod ergo erraverit, sibi imputet, qui ec-
lipses elegit non circa apogiun, sed circa longitudines medias ec-
centrici Solis contingentes, ubi apogium Solis per sex gradus a
vero ipsius loco collocatum nullum notabilem in eclipsibus erro-
rem inducere potuit.
Arzahel referente Regiomontano 402 observationes se ha-
buisse gloriatur, et ex hoc apogii locum constituisse. Concedimus
ista diligentia veram quidem eccentricitatem reperisse; sed cum
non pateat, eum eclipses Lunae circa absidas Solis adhibuisse
in consilium, nihil magis eis assentiendum apparet in summae
absidis constitutione quam Albategnio. Hic vides, quanto
I. DIE NARRATIO PRIMA. 307
cum labore D. Praeceptori enitendum fuerit, ut me-
dium apogii motum coonstitueret. Ipse per XL fere
annos in Italia et hio Varmiae eclipses et motum
Solis observavit, atque elegit hanc observationem, qua
constituit anno Domini MDXV apogium Solis Θὲ Cancri gra-
dus obtinuisse.e. Deinde omnes eclipses in Pitolemaeo exa-
minans et ad suas, quas ipse diligentissime observavit, con-
ferens medium apogii annum motum, a stellis quidem fixis 25
fere secundorum, ab aequinoctio autem medio 1 minuti 15 se-
cundorum fere esse constituit. Atque hac ratione per utrumque
motum medium et diversum, vera praecessione adhibita, colligitur,
quod versus apogii locus ab aequinoctio vero Hipparchi quidem
tempore in 63 gradibus fuerit, Ptolemaei 644, Albategnii 764,
Arzahelis 82, nostra autem aetate cum experientia omnia con-
sentire. . Haec profecto melius conveniunt quam Alfonsina, qui-
bus apogium Solis in 12* Geminorum Ptolemaei tempore fuisse
constituitur, nostro in prineipio Cancri; ad Arzahelis sententiam
nos duobus gradibus propius accedimus. Albategnii loci apogii
iuxta illos computatio 1 gradu superat, nos ab eo non immerito
6 gradibus defiimus. Nam Ὁ. Doctor Praeceptor meus
minime a Ptolemaeo et suis observationibus disce-
dere potest, tum quia suas oculis suis vidit et deprendit,
tum etiam, quia cernit summa diligentia et per eclipses Solis
Lunaeque motus Ptolemaeum ad amussim examinasse certos-
que, quoad eius fieri potuit, constituisse. Quod autem ab eo
uno gradu fere differre cogimur, id nos motus apogiü, quod
ipse fixum putavit, edocuit, quare et minorem hoc in loco exa-
minandi curam adhibuit.
Habes, quae sit D. Praeceptoris mei de motu Solis sententia.
Composuit itaque tabulas, quibus omni tempore proposito verum
locum apogii Solis, veram eccentricitatem verasque aequationes,
* Mästlin hat für »Solis in 12« eingesetzt »Solis in 18 cum dividio«.
20*
308 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
aequales Solis motus ad stellas fixas et aequinoetia media, unde
verum Solis loeum eorrespondentem eum omnium aetatum obser-
vationibus eolligat. Hine manifestum est, tabulas Hipparehi, Pto-
lemaei, Theonis, Albategnii, Arzahelis, et ex his aliqua ex parte
eonflatas Alfonsinas, temporaneas solummodo esse et ad summum
CC annos durare posse, donee videlicet notabilis diversitas quan-
titatis anni, eccentrieitatis, aequationis, ete. contingat; id quod
simili eerta ratione in motibus et apparentiis reliquorum plane- ,
tarum aceidit. Non immerito igitur Ὁ, Doctoris praecep-
toris mei Astronomia perpetua vocari poterat, ut om-
nium aetatum observationes testantur, et procul dubio
posteritatis observationes confirmabunt! Caeterum mo-
tus suos et loca absidum a prima stella Arietis computat, cum
a stellis fixis motuum sit aequalitas; deinde praecessione vera ad-
dita, quantum singulis aetatibus vera planetarum loca ab aequi-
noetio vero distiterint, colligit et constituit.
Quod si talis paulo ante nostram aetateın rerum eoelestium
doctrina exstitisset, nullam Pieus in oetavo et nono libro oeea-
sionem, non solum astrologiam, sed et astronomiam impugnandi
habuisset.* Ipsi enim in dies videmus, quemadmodum notabiliter
a veritate communis calculus discrepet.
Quantitatis anni ab aequinoctiis specialis consideratio.
Plerique in emendatione Calendarii diversas etiam quanti-
tates anni ab auctoribus constitutas, sed confuse enumerant
neque quicquam determinant, quod certe mirum in tantis mathe-
maticis.
* Der bekannte Pico von Mirandola hatte seine Angriffe gegen
die Astrologie und Astronomie bereits ein halbes Jahrhundert vor dem Er-
scheinen der »Narratio prima« veröffentlicht; wir sehen aus dem Citate des
Rheticus jedoch, dass das Ansehen dieses gelehrten »monstrum sine vitio«,
wie ihn Scaliger nannte, noch lange nach seinem Tode (+ 1494) nachwirkte.
Pe |
I. DIE NARRATIO PRIMA. 309
Vides autem, doctissime D. Schonere, quatuor ex praedictis
causas inaequalis motus Solis ab aequinoctiis: inaequalitatem
praecessionis aequinoctiorum, inaequalitstem motus Solis in ec-
liptica, decrementum eccentricitatis, denique apogii dupliei de
causa progressum, quare et iisdem de causis annum ab aequinoc-
tiis minime aequalem esse posse. Ptolemaeo quidem facile ig-
nosci potest, quod aequalitatem ab aequinoctiis sumendam posuit,
cum stellas fixas in consequentia* moveri, locumque apogii fixum
statueret, neque eccentricitatem Solis decrescere;** quomodo
autem alii se excusare velint, ego non video. Etsi namque con-
cederemus eis, stellas et apogium Solis eodem motu in signorum
consequentiam ferri, nihilque propterea de tempore ab aequinoctio
vero in rei veritate mutari, sed potius propter instrumentorum
defectum, omnem (quod tamen dicere nostra aetate foret absur-
dissimum) diversitatem contingere, siquidem apogii Solis progressus
parum admodum gquantitatem anni mutat; tamen non ideo se-
quetur, Solem regulariter ad aequinoctium verum semper aequali
tempore redire, quemadmodum Lunam dicimus regulariter ab
apogio medio epicycli elongari, ad idemque aequali tempore
reverti, ut doctissimus Marcus Beneventanus ex Alphonsinorum
"'sententia refert. Nam cum certe eccentricitatem Solis non possi-.,
mus negare non mutari, ipsi viderint, quomodo affırment, propter
mutationem anguli diversitatis a motu medio anni quantitatem
ab aequinoctio observatam non mutari. Ego profecto rei-
publicae et studiosis omnibus, quibus D. Doctoris
Praeceptoris mei labor profuturus est, plurimum gra-
tulor, quod nos certam diversitatis anni rationem
habeamus!
* Mästlin hat noch hinter »consequentia« zur Erläuterung »aequalitew
eingeschoben.
** Auch hier hat Mästlin hinter »decrescere«, um den Satz klasar mu
machen, die Worte »deprehendere posset« hinzugefügt.
310 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
Sed ut haee omnia facilius animo perspieias, doctissime D.
Sehonere, en tibi ob oeulos idem in numeris propono, ut his de-
nique, quae supra promisi, respondeam,
Sit Sol in puneto vernalis aequinoetii medii, quod tempore
observationis aequinoetii autumnalis ab Hipparcho faetae, anno
ante nativitatem Domini OXLVII, tribus gradibus 29 minutis pri-
mam stellam Arietis praecedebat. Sol procedat ab eodem puneto
oetayae sphaerae, ut in anno sidereo (seilicet 365 diebus, 15 mi-
nutis, 24 secundis fere) ad idem punetum revertatur, Quia
autem aequinoetium medium in anno sidereo Soli procedit obviam
per 50 fere secunda, sit ut Sol prius ad punetum vernale medium
perveniat, quam ad loeum, unde digressus fuit, ubi videlicet Sol
et aequinoetium medium in eodem eclipticae puncto eoniuneti
erant. Minor igitur annus ab aequinoetio medio, quam sidereus,
qui ex nostris hypothesibus 365 dierum, 14 minutorum 34 seeun-
dorum fere esse colligitur. Sed si inquiramus, quot dies et
partes diei respeetu aequinoetii medii, in CCLXXXV annis, qui
sunt inter Hipparchum et Ptolemaeum, exerescant, inveniemus
LXIX dies IX minuta fere; deficerent itaque II dies VI mimuta,
si singulis annis quartam diei partem excrescere assumamus.
Perpendamus igitur et reliquas causas, donec unum tantum diem,
minus εἰς diei desiderari reperiamus. Tempore observationis Hip-
parehi aequinoctium verum praecedebat aequinoctium medium 56--
cundum signorum antecedentiam 21 minutis eclipticae stellatse
fere, in quo puncto tunc Sol erat, sed tempore Ptolemaei seque-
batur aequinoctium verum ipsum medium 47 fere minutis. Igitur
cum Sol tempore Ptolemaei pervenisset ad 21 minutum ante
punetum aequinoctii medii, ubi Hipparchi tempore aequinoctium*
verum reliquerat, non*” erat aequinoctium, neque cum pervenit
* Die Editio princeps liest »sequinoctialem verum«. In den Text ist
Mästlin’s Verbesserung »aequinoctium« aufgenommen, welche sich in allen
späteren Ausgaben gleichfalls findet.
** Müstlin hat statt »non« das bezeichnendere »nondum« gewählt.
Pam 2°
I. DIE NARRATIO PRIMA. 311
ad aequinoctium medium, sed postquam illud per 47 minuta
transcendit in centrum terrae, ut Plinius loquitur,* ineidit in
locum videlicet aequinoctii veri. Fuerunt igitur Soli 1 gradus 8
minuta ascendenda, quem arcum motu vero 1 die 8 minutis con-
fecit. Hoc servo ad latus et perpendo, quantum angulus diver-
sitatis hoc in loco decreverit, et invenio illi unum fere minutum
diei correspondere. Patet itaque diebus ab aequinoctio medio
computatis tempus 1 diei 9 minutorum accedere, quare et reote
Ptolemaeum prodidisse inter suam et Hipparchi observationem
a vero aequinoctio ad verum CCLXXXV annos, LXX dies,
XVII minuta esse; proinde et LVII diei minuta deficere,
quod etiam ex substractione 1 diei, 9 minutorum de 2 die-
bus, 6 minutis, supra respectu aequinoctii medii desideratis
innoteseit. |
Verum dicamus de defectu 7 dierum inter Ptolemaeum et
Albategnium, quod ideo est illustre, quia maius est temporig
intervallum,, nempe DCCXLII annorum, quare et omnes causae
magis erunt conspicuae. Tempore Ptolemaei aequinoctium medium
praecedebat ipsam primam stellam Arietis 7 gradibus 28 fere
minutis in signorum antecedentiam. Aequinoctio autem medio
subinde soli obviam eunte, ut dietum, factum est, ut in annis in-
termediis inter Ptolemaeum et Albategnium CLXXX dies, 14 mi-
nuta fere per additamenta respectu aequinoctii medii excrescerent.
Deficient igitur V dies, 31 minuta, si tempus ad aequinoctium me-
dium, ad id conferamus, quod exsultat, cum in quatuor annis unus
dies colligitur. Caeterum Sol tempore Ptolemaei aequinoctium
verum in 47 minutis post aequinoctium medium in signorum con-
sequentiam reliquerat; Albategnii autem aetate aequinoctium verum
in 22 minutis ante aequinoctium medium in signorum antece-
dentiam erat. Prius igitur Sol ad aequinoctium verum quam ad
* Plin. hist. nat. lib. II, cap. 19.
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
ubi aequinoetium* verum reliquerat, venit, quod est
ıriori exemplo. Quantum itaque temporis uni gradui
'espondebit, tantum de diebus respeetu aequinoetii
it et residuo, nempe V diebus XXXI minutis, aceedet,
em modo eum differentia anguli diversitatis propter
s decrementum, οὐδ 30 diei minuta respondent,
mus dies XXX minuta propter mutationem anguli
et inaequalem praecessionis motum reliquis duabus
is motus Solis causis adı is tempore medioeri decedent,
mentum verum a tempore Ptolemaei ad Albategnü
obgervationis tempus CLXXVIN dierum XLIII minutorum
exibit. Sed idem decrementum adiunetum V diebus XXXI
minutis monstrat VII dies et 1 minutum exeidisse, quod osten-
dendum erat.**
Tantae molis erat tali ratione stellarum fixarum et Solis
mofus restituere, quo ex motuum eorum colligantia vera annuae
quantitatis ab aequinoetüs ratio colligi posset. Regnum ita-
que in astronomia doetissimo Viro D. Praeceptori meo
Deus sine fine dedit, quod Dominus ad astrono-
micae veritatis restaurationem gubernare, tueri et
augere dignetur! Amen!
Statui tibi breviter, doctissime D. Schonere, integram tracta-
tionem motus Lunae et reliquorum planetarum, quemadmodum
stellarum fixarım et Solis conseribere, ut, quae utilitates ex D.
Praeceptoris libris ad studiosos mathematicae totamque posteri-
taten veluti ex uberrimo fonte promanaturae sint, intelligas.
Verum cum viderem mihi opus in praesentiarum nimis excrescere,
* Des leichteren Verständnisses wegen ist auch an dieser Stelle statt
»aequinoctialem« die Aenderung von Mästlin »aequinoctium« substituirt.
** Mästlin fügt an der bez. Stelle einen erläuternden Zusatz ein, über-
schrieben: »Schema anomaliae praecessionis aequinoctiorum et inaequalis
magnitudinis anni tropici«.
I. DIE NARRATIO PRIMA. 313
peculiarem hac de re Narrationem instituendam duxi.*
Quod igitur his tanquam praecurrere viamque praeparare neces-
sarium putavero, hoc loco expediam et hypothesibus motus Lunae et
reliquorum planetarum generalia quaedam inspergam, quo et de
toto hoc opere maiorem spem concipias, et, quae eum coögerit
necessitas ad alias assumendas hypotheses seu theorias, per-
Spicias.
Cum in prineipio nostrae Narrationis praemiserim D. Prae-
ceptorem suum opus ad Ptolemaei imitationem instituere, mihi
amplius nihil quasi relictum esse video, quod de ipsius emen-
dandi motus ratione apud te praedicem. Siquidem Ptolemaei
indefatigabilem calculandi diligentiam, quasi supra vires humanas
observationum certitudinem et vere divinam rationem omnes
motus et apparentias perscrutandi exequendique, ac postremo
tam ubique ipsius inter se consentientem docendi et demonstrandi
methodum nullus, cui quidem Urania est propitia, satis admirari
et praedicare potest.
In hoc autem eo D. Praeceptori meo maior quam Ptolemaeo
labor incumbit, quod seriem et ordinem omnium motuum et ap-
parentiarum, quem observationes IIM annorum tanquam prae-
stantissimi duces in latissimo astronomiae campo explicant, in
certam sibique mutuo consentientem rationem seu harmoniam
colligere cogitur, cum Ptolemaeus vix ad quartam tanti temporis
partem Veterum observationes, quibus se tuto committeret, haberet.
Et cum ἀπὸ τοῦ χρόνου, vero Deo et Praeceptore, legum politiae
coelestis errores astronomiae nobis aperiantur, siquidem insensi-
bilis vel etiam neglectus error in principio constitutionis hypothe-
sium, praeceptorum et tabularum astronomiae procedente tempore
Bese aperit aut etiam in immensum propagatur, D. Doctori Prae-
ceptori meo non tam instauranda est astronomia
quam de integro exaedificanda. Ptolemaeus potuit plerasgee
* Vgl. oben S. 296 Anmerkung.
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
Dimocharis, Hipparchi et alioram hypotheses ad seriem
itatis mofuum, quae sibi ex tantillo observationum
Β0 nota erat, satis coneinne accomodare; ideo reete et
aod et plausibilius erat, eas elegit hypotheses, quae et
isque sensibus magis eonsonae esse videbantur, et
ai ante eum artifices usi fuerunt. Cum autem om-
um obseryationes et coelum ipsum ac mathematiea
ı nvincant, quod Ptolemaeo et communes hypotheses
uam perpetuam sibique invicem consentientem eolli-
‚m et harmoniam rerum coelestium demonstrandam et im
tabulas ac praecepta colligendam suffieiant: necesse fuit, ut D.
Praeceptor meus novas hypotheses exeogitaret, quibus videlicet
positis tales motuum rationes geometrice et arithmetice bona con-
sequentia deduceret, -quales Veteres et Ptolemaeus olim τὼ ϑείω
ψύχης ὄμματι in altum elevati deprehenderunt, qualesque hodie
Veterum vestigia colligentibus in coelo esse diligentes observa-
tiones edocent. Sie nempe in posterum videbunt stadiosi, quem
Ptolemaeus et reliqui veteres auetores usum habeant, quo eos
hactenus tanquam ex scholis exelusos revocent et in pristinum
honorem veluti postliminio reversos restituant. Poöta inquit:
»Ignoti nulla cupido«. Ideo non mirum, quare Ptolemaeus hac-
tenus cum tota Vetustate in tenebris neglectus iacuerit, quemad-
modum procul dubio et tu, optime D. Schonere, cum aliis item
bonis doctisque viris saepius doluisti.
De Lunae motibus considerationes generales cum novis eius
hypothesibus.
Ratio eclipsium vel unica astronomiae honorem apud imperi-
tum vulgus tueri videtur. Haec autem quam hodie a communi
caleulo et in tempore et praedicenda quantitate discrepet, in dies
videmus. Cum vero accuratissimas Ptolemaei et aliorum optimo-
I. DIE NARRATIO PRIMA. 315
rum auctorum observationes minime in constituendis tabulis astro-
nomicis, quod quosdam facere videmus, tanquam falsas et repro-
bas reiicere debeamus, nisi manifestum aliquem arguente aetate
errorem irrepsisse deprehendamus. Quid enim magis est humanum
quam falli nonnunquam et decipi vel etiam specie recti praesertim
in diffieillimis istis rebus abstrusissimis et nequaquam obviis?
In Lunae motu demonstrando assumit D. Praeceptor meus
huiusmodi theorias et motuum rationes, quibus veteres excellen-
tissimog philosophos minime in observationibus suis caecos fuisse
appareat. Quapropter, sicut supra anni ab aequinoctiis sumpti
augmentum et decrementum regulare esse ostendimus, ita ex di-
ligenti quoque Solis et Lunae motuum examinatione deduci po-
terit, quae singulis aetatibus verae Solis, Lunae et Terrae a se
invicem distantiae, quave ratione diametri Solis, Lunae et umbrae
diversis temporibus aliter atque aliter repertae fuerint, ut certa
insuper etiam diversitatis aspectuum Solis et Lunae ratio ha-
beretur.
Regiomontanus noster libro V propositione 22 Epitomes in-
quit: »Sed mirum est, quod in quadratura, Luna in perigio epi-
eyeli existente, non tanta appareat, cum tamen, si inlegra luceret,
quadruplam oporteret apparere ad magnitudınem, quae apparet in
oppositione, cum fuerit in apogio epicyclw. Senserunt et idem Ti-
mochares et Menelaus, qui semper in observationibus stellarum
eodem Lunae diametro utuntur. Sed et D. Praeceptorem meum
experientia docuit, diversitates aspectus et quantitates corporis
Lunae in omni ipsius a Sole distantia parum vel nihil differre ab
iis, quae in coniunctione et oppositione contingunt, ut manifestum
sit Lunae minime talem, ut receptum, eccentricum tribui posse.
Ponit itaque, quod Lunae orbis terram adjacentibus elementis
complectatur, cuius deferentis centrum sit centrum terrae, super
quo aequaliter centrum epieycli Lunae deferens feratur. Illam
autem secundam diversitatem, quam a Sole Luna habere videtur,
ita salvat.
3:1: SCHRIFTEN VON RHETICUS.
Assumit Lunae eorpus epieyelo epieyeli homocentriei moveri,
hoe est prime, qui fere in comiunetione et oppositione apparet;”
epieyelo alium parum Lunae corpus deferentem epieyelum affingit,
proportionem autem diametri primi epieyeli ad diametrum secundi
sient 1097 ad 237 esse demonstrat. Caeterum talis est motuum
ratio. Cireulus deelivis suam, ut antehae, motus rationem obtinet,
nisi quod eiusdem aequalitatem a stellis fixis habet. Deferens, qui
et concentrieus, movetur regulariter et aequaliter super suo centro
(seiliet terrae) similiter, aequaliter et regulariter a linea med
motus Solis discedens. Epieyclus primus etiam super suo centro
uniformiter parvi et seceundi epieyeli centrum in superiori parte im
antecedentia, in inferiori in eonsequentia deferendo eircumvolvitur.
Ponit autem istum motum ab apogio vero, quod in superiori parte
epieycli primi linea ex centro terrae per centrum eiusdem in eir-
eumferentiam eiecta ostendit aequalem et regularem esse. Luma
autem in eircumferentia parvi et seeundi epieycli etiam regulariter
et aequaliter movetur ab apogio vero parvi epieyeli discedens,
quod videlieet a linea exeunte a centro primi epieyeli per centrum
secundi in ipsius eircumferentia ostenditur. Atque huius motus
haec est regula, ut ipsa Luna bis in suo parvo** epieyclo in una
deferentis periodo revolvatur, quo tamen in omni coniunctione et
oppositione Luna in perigio parvi epieycli, in quadraturis autem
in apogio eiusdem reperiatur. Haec est machinatio, seu
hypothesis, qua D. Praeceptor omnia praedicta in-
convenientia excludit, et quam omnibus apparentiis
satisfacere ad oculos ostendit, quemadmodum etiam ex -
tabulis ipsius est colligere.
® Mästlin hat den Relativ-Satz ganz umgestaltet; bei ihm lautet der-
selbe: »gui fere inter coniunctiones vel oppositiones et quadraturas medio tem-
‚pore apparetz.
®* Statt »parvo« hat Mästlin die — nicht nöthige — Aenderung in »hoc
minore« vorgenommen.
JG an
I. DIE NARRATIO PRIMA. 317
Porro doctissime D. Schonere, quemadmodum nos hic in
Luna ab aequante liberatos esse vides et tali insuper theoria
assumpta, quae experientiae et omnibus observationibus correspon-
det, ita etiam in reliquis planetis aequantes tollit, tribuens cuili-
bet trium superiorum unum solummodo epieyclum et eccentricum,
quorum uterque super suo centro aequaliter moveatur, et pares
planeta in epicyclo cum eccentrico revolutiones faciat; Veneri
autem et Mercurio eccentricum eccentrici.* Quod enim pla-
netae directi, stationarii, retrogradi, propinqui et
remoti a terra et cum singulis annis conspiciuntur,
per alium insuper, quam ex superioribus adstruitur,
regularem telluris globi motum fieri posse demon-
strat, qui est, ut Sol universi medium occupet, terra
autem loco Solis in eecentrico, quem Orbem Magnum
appellare placuit, circumferatur. Atque profecto divini
quiddam est, quod ex unius terreni globi regularibus et
aequalibus motibus certa rerum coelestium ratio dependere
debeat!
Principales rationes, quare a veterum astronomorum hypo-
thesibus recedendum sit.
Primum autem, ut terrae mobilitate apparentias in coelo
plerasque fieri posse aut certe commodissime salvari assumeret,
eum aequinoctiorum' indubitata (sicut audivisti) praecessio et ec-
lipticae obliquitatis mutatio induxit.
Deinde, quod illa eadem eccentricitatis Solis diminutio pari
ratione et proportionabiliter in eccentricitatibus reliquorum plane-
tarum animadvertitur.
” An der bez. Stelle hat Mästlin eine grössere Textes-Aenderung vor
genommen; er hat einen ganzen Satz neu eingeschoben : »Docet tamen, quod
illorum motus similiter per eccentrum ecceniri et horum revolutiones per ec-
centrepicyclos tradi possint«. Quod enim etc.
SCHRIFTEN VON RHETICUS,
“νι ‚quod planetas; suorum deferentium eentra circa
aam medium universi, habere appareat.
‚ autem et idem Vetustissimos (Pythagoricos- interim
rel hine satis liquet, quod Plinius ait,” Venerem et
deo non longius a Sole quam ad certos et praefinitos
cedere, optimos haud dubie auctores seeutus, quia
eonversas absidas habeant, unde et medium quoque
mi EIS aceidere oportuit.
zum vero Martis eursum inobservabilem ait, atque we
as in motus Martis emendatione diffieultates dubium non sit,
maiorem nonnunguam quam ipse Sol diversitatem aspectus
adlmittat, impossibile esse videtur, terram mundi medium obtinere.
ro etsi ex Saturni et Jovis in matutino vespertinoque ortu ad
nos habitudine id ipsum hoe faeile etiam eolligatur, in Martis
tamen diversitate ortuum praecipue et maxime animadvertitur.
Quia enim Martis sidus obtusum admodum lumen habet, non
adeo sieut Venus aut Jupiter visum deeipit, sed pro ratione a
terra distantiae magnitudinis mutationem refert. Proinde cum
Mars in vespertino ortu Jovis sidus magnitudine aequare videatur,
ut non nisi igueo fulgore discernatur, in apparitione autem et
occultatione vix a secundae magnitudinis stellis discerni possit,
sequitur ipsum proxime ad terram vespertino in ortu accedere,
contra in matutino quam maxime procul abesse, quod certe ra-
tione epieycli nullo modo contingere potest. Terrae igitur ad
Martis et aliorum planetarum motus restituendos, alium locum
deputandum esse patet.
Quarto, 80 unica rationecommode fieri posseD.
Praeceptor videbat, ut, quöd maxime proprium circularis
motus est, omnes revolutiones circulorum in mundo
aequaliter et regulariter super suis centris et non
alienis moverentur.
* Plin. hist. nat. II, 17.
I. DIE NARRATIO PRIMA. 319
Quinto, cum non minus mathematicis, quam mediecis statuen-
dum, quod passim Galenus* inculcat: »Mnösv εἰχῇ τὴν φύσιν &p-
yalssdaı«, et »οὕτως εἶναι τὸν δημιουργὸν ἡμῶν σοφὸν, ὃς μὴ μίαν
ἔἕχαστον τῶν ὑπὸ αὐτοῦ γεγονότων ἔχειν τὴν χρείαν, ἀλλὰ xal δύο, χαι
τρεῖς και πλείους πολλάχιζκ. Quare, cum hoc unico terrae
motu infinitis quasi apparentiis satisfieri videre-
mus, Deo, naturae conditori, eam industriam non
tribueremus, quam communes horologiorum artifices
habere cernimus? qui studiosissime cavent, ne ullam instru-
mento rotulam inserant, quae aut supervacanea sit, aut cuius
alia paululum mutato situ commodius vicem suppleat? Et quid
D. Praeceptorem moveret, ut tanquam mathematicus aptam motus
terreni globi rationem non assumeret? cum videret talia assumpta
hypothesi ad certam rerum coelestium doctrinam constituendam
nobis unicam octavam sphaeram eamque immotam, Sole in
medio universi immoto, in motibus vero reliquorum planetarum
eccentrepicyclos aut eccentrecentricoe vel epicycli epicyclos
safficere?
His accedit, quod motus terrae in suo orbe omnium plane-
tarum, excepta Luna, argumenta conficiat, quique unus solus
causa omnis diversitatis motus esse videatur, quae videlicet in
tribus quidem superioribus a Sole, in Venere autem et Mercurio
circa Solem apparet, denique et hunc motum efficere, ut unica
saltem in latitudinem deferentis planetae deviatione quilibet pla-
netarum sit contentus, sicque principaliter planetarum motus tales
etiam hypotheses exigere.
Sexto, et postremo, hoc maxime D. Doctorem Praeceptorem
meum movit, quod praecipuam omnis incertitudinis in astronomis
causam esse videbat, quod huius doctrinae artifices (quod vemie
divini Ptolemaei Astronomiae parentis dietum volo, suas theorias
* Rheticus hat hier die Rand-Bemerkung beigefügt: »Haec diets me
in libro X de usu partium« (corporis humani).
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
motus corporum coelestium emendandi parum severe
sgulam revocaverunt, quae ordinem et motus orbium
absolutissimo systemate constare admonet. Ut enim
suum honorem illis (quemadmodum par est) tribuamus,
ndum nae erat, ut in harmonia motuum constituenda
» ssent imitati, qui, chorda una vel extensa vel remissa,
caet omnium sonos tamdiu summa cura et diligentia adhi-
10 ıant et attemperant, donee omnes simul exoptatum refe-
τ eoncentum, neque in ulla dissoni quiequam annotetur. Hoc,
ut de Albategnio interim dieam, si in suo opere secutus esset,
haud dubie et hodie omnium motuum rationem certiorem habere-
mus. Est enim verisimile Alfonsinos plurimum ex eo desump-
sisse, atque hac unica re neglecta aliquando (si modo vera fateri
animus est) totius astronomiae ruina metuenda fuisset. In com-
munibus astronomiae prineipiis erat quidem videre, ad medium
Solis motum omnes apparentias coelestes se dirigere, totamque
motuum ceoelestium harınoniam pro ipsins moderamine constitui
et eonservari. Unde et a Veteribus Sol χορηγὸς, natu-
rae gubernator et Rex dietus est. Sed quomodo hanc
administrationem gereret, an quemadmodum Deus totum hoc uni-
versum gubernat? (ut pulcherrime Aristotoles περὶ κόσμου depingit) ;
an vero ipse totum coelum toties peragrando, nulloque in looo
quietus, Dei in natura administratorem ageret — nondum videtur
omnino explicatum absolutumque esse. Utrum autem horum po-
tius assumendum sit, geometris et philosophis (qui mathematica
quidem tincti sint) determinandum relinguo. Siquidem in huius-
modi aestimandis diiudicandisque controversiis, non ex plausibili-
bus opinionibus, sed legibus mathematicis (in quorum foro causa
haee dieitur: ferenda est sententia. Prior gubernationis modus
est reiectus, posterior receptus. D. Doctor autem Praeceptor
meus damnatam rationem gubernationis in rerum na-
tura Solis revocandam statuit, ita tamen ut receptae etiam
et approbatae suus locus relinguatur. Videt namque neque in
I. DIE NARRATIO PRIMA. 321
humanis rebus esse opus, ut Imperator singulas urbes ipse per-
currat, quo suo denique munere a Deo sibi imposito defungatır,
neque cor in caput, aut pedes aliasque corporis partes propter
animantis conversationem transmigrare, sed per alia ὄργανα a
Deo in hoc destinata officio suo praeesse.
Deinde, cum statueret medium motum Solis talem motum
esse oportere, qui non fantum imaginatione constaret, ut in re-
liquis quidem planetis, sed haberet causam per se, cum ipsum
verissime χορευτὴν ὁμοῦ χαὶ χοροςτάτην esse appareret, factum ent,
ut suam sententiam firmam nec ἃ vero abhorrentem comprobaret.
Nam per suas hypotheses causam effiecientem aeqnalis motus Solis
geometrice deduci pusse sentiebat et demonstrari, quare iste me-
dius Solis motus in omnibus reliquorum planetarum motibus et
apparentiis certa ratione, ut in singulis apparet, necessario de-
prehenderetur, atque exinde posito telluris motu in eccentrieo
in promptu esse eertam rerum coelestinm doctrinam, in qua nihil
ınutandum. quin simul totum systema, ut consentaneum erat, de
novo in debitas rationes restitueretur. Huiusmodi Solis in rernm
natura gubernationem cum ex communibus nostris theoriis ne
suspicari quidem pouteramus, pleraque Veterum Solis ἐγχώμια tan-
uam poätica negligebamus. Vides itaque, quales ad salvandın
motus hypotheses D. Praeceptorem his ita cunstitutis assumere
oportuerit.
Transitio ad enumerationem novaram hypethesium totius
astronomiae,.
Interrumpo ceogitationes tuas, elarissime Vir; video enim te,
dum causas renovandarım hypothesium astronomise a 1). Dorc-
tore ıneo excellenti doetrina summoque studio indagatas auılin,
animo teenm cogitare, quaenam tandem apta renascentis astro-
nowiae hypothesinm futura sit ratio. Hlsd autem hominum
1. 21
322 SCHRIFTEN VON RHETIOUS.
genus,* quod omnes simul stellas pro suo arbitratu, haud secus ae
iniectis vineulis, in aethere eircumducere conatur, eommiseratione
potius quam odio esse dignum, te inxta cum-aliis veris mathe-
matieis omnibusque viris bonis iudieare. Cumque haud ignores,
quem loeum hypotheses seu theoriae apnd astronomos habeant,
et in quantum mathematieus a physico differat, sentio te hoc
quoque statuere, quo observationes ipsiusque eoeli testimonin tra-
hunt retrahuntque, sequendum, omnemque diffieultatem ferendo,
Deo duce, mathematica et indefatigabili studio comitibus, supe-
randam esse. Proinde si quispiam ad summum prineipalemque
finem astronomiae sibi respieiendum statuerit, una nobiscum D.
Doctori, Praeceptori meo, gratias habebit, eogitabitque et ad se
Aristotelis illud pertinere, τὰς μὲν οὖν ἀχριβεστέρας ἀναγχκας, ὅταν
τις ἐπετύχη, τότε χάριν ἔχειν δεῖ τοῖς εὑρίσχουσι. "" Et cum nos Ari-
stoteles Calippi et suo exemplo confirmet*** ad eausas τῶν gar-
γομένων assignandas, astronomjam, prout se diversi corporum eoe-
lestium motus obtulerint, instaurandam, neque Averroöm, non
satis elementem Ptolemaei Aristarchum, si modo ad physiologiam
aequis oenlis respieere velit, acerbius Ὁ. Praeceptoris hypotheses
excepturum speraverim. Tantum abest, ut Ptolemaeum
adeo hypothesibus suis, si ei invitamrediredaretur,
addictum et adiuratum putarim, ut ad certam rerum coele-
stium doctrinam exaedificandam, ubi regiam viam tot seculorum
ruinis impeditam et inviam factam deprehenderet, non aliud insuper
iter per terras mariaque inquisiturus esset, cum per aöra aper-
tumque coelum ad optatam metam minus scandere liceret. Quid
namque de isto aliud, cuius haec sunt verba, statuerem? woürs τὰ
ἀναποδείχτως ὑποτιϑέμενα, ἐὰν ἅπαξ σύμφωτα τοῖς φαινομένοις xara-
* Die editio princeps hat an dieser Stelle die Rand-Bemerkung: »In-
telligit epieyclos et eccentricos negantes«.
** Lib. II de caelo (Randbemerkung von Rheticus).
*** Libro XII Metaphys. (Rhet.)
1. DIE NARRATIO PRIMA. 323
λαμβάνηται, χωρὶς οδοῦ τινος, καὶ ἐπιστάσεως εὑρῆσϑαι δύνηται, 1m
δυσέχϑετος ἡ ὁ τρόπος αὐτῶν τῆς καταλήψεως. ἐπειδὴ χαὶ χαϑύλου
τῶν πρώτων ἀρχῶν, ἢ οὐδὲν ἢ δυσερμήνευτον φύσει τὸ αἴτιον.ε"
Quam verecunde autem et prudenter Aristoteles de motuum
coelestinm doctrina loquatur, passim in eius libris videre est.
Et ait alibi**: πεπαιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτόν τ᾽ ἀχριβὲς ἐξι-
ζητεῖν nad ἕχαστον γένος, ἐφ᾽ ὅσον N τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται.
Cum autem tum in physicis, tum in astronomicis ab effectibus et
observationibus ut plurimum ad principia sit processus, ego qui-
dem statuo Aristotelem, auditis novarım hypothesium rationibus,
ut disputationes de gravi, levi, circulari latione, motu et quiete
terrae diligentissime excussit, ita dubio procul candide eomfes-
surum, quid a se in his demonstratum sit, et quid tanquam μεῖ:-
cipium sine demonstratione assumptum, quare et D. Demi
Praeceptori meo suffragaturum crediderim, utpote cum eemme:
rectissime, ut fertur, a Platone dietum, »rov ᾿Αριστοτέλεα τῆς Seas
delas εἶναι φιλόσοφονε. Contra, si in durissima quaedam venie
prorupturus esset, aliter vero mihi persuadere non possum. gas
exclamans pulcherrimae huius philosophiae partis conditivmess dei
verbis deploraturus esset***: »ravu ἐμμέλῶς ἀπὸ Πλάτωνος λάλαμαα:
Ἱεωμετρίαν τε χαὶ τὰς ταύτῃ ἑπομένας ὀνειρώττειν μὲν περὶ τὸ ὧν
ὑπὲρ δὲ ἀδύνατον αὐταῖς ἰδεῖν, ἕως ἂν ὑποϑέσεσι χρώμεναι -πᾷσμε.
ἀχινήτους ἐῶσι, μὴ δυνάμεναι λόγον διδόναι αὐτῶνε, οἱ δἀάοιυδί «-Ἅ--
λὴν τοῖς ἀϑανάτοις ϑεοῖς χάριν ἔχειν δεῖ, ἐπὶ τῶ τὸν οἷον λώψον τιν
φαινομένων εἰδέταια.
Verum enimvero, cum haec non tam huius loei ΘΗΝ, “μον
alterius cuiusdam disputationis,t quae por uw
* Ausser den Citaten »Lib. IX Eth.« fügt Rheticw sein
Bemerkung hinzu: »Haec satis faciunt, quibus altius ingue dep
scandere cura fuit«. |
”* ‚Lib. I Ethicorum« (Rhet.).
ΤΡ Lib. VII Politicorum.
+ Vgl. oben 8. 285 Anmerkung.
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
weceptoris nei hypotheses, libere, et ut his, quae
us, aliquid lueis aecedat, narrare ordine pergam.
Universi distributio.
les inquit: »Ferissimum est id, quod posterioribus, ut
ausa est.“ Sie cum D. Praeceptor mens sibi tales
ıssumendas esse statueret, quae superiorum saeculorum
vativues, ut verae esse confirmarentur, causas continerent et,
modum’sperandum, causae essent, ut in posterum omnes
nomieae τῶν φαινομένων praedietiones verae deprehenderentur:
ipio non medioeribus laboribus superatis per hypothesim
60 nit, orbem stellarum, quem octavum vulgo appellamns,
ideo a Deo conditum, nt esset domieilium illud, quod suo complexu
totam rerum naturam compleeteretur, quare ut universi locum
fixum immobilemque eondidisse. Et quoniam non pereipitur motus,
nisi per eollationem ad aliquod fixum, sieut navigantes in mari,
guibus nee amplius ullae apparent terrae, coelum undique et
undique pontus, tranquillo a ventis mari nullum navis motum
sentiunt, tametsi tanta ferantur celeritate, ut in hora etiam aliquot
milliaria magna emetiantur: ideo Deum tot eum orbem, nostra
quippe causa, insignivisse globulis stellantibus, ut penes eos,
loco nimiram fixos, aliorum orbium et planetarum contentorum
animadverteremus positus ac motus. Deinde quod his quidem
eonsentaneum est, Deum in huius theatri medium Solem, suum
in natura administratorem, totiusque universi Regem Divina
majiestate conspicuum collocasse.
Ad cuius numeros et Dii moveantur, et orbis
Aceipiat leges, pracsciplaque foedera servet.**
Reliquos autem orbes in hunc modum distributos esse.
Primum locum infra firmamentum, seu orbem stellarıum, Saturni
* Metaphys. d τὸ ἔλαττον (Rhet.).
** Rheticus giebt am Rande das Citat: »Pontanus 1. Clarin«.
1. DIE NABRATIO PRIMA. 325
orbem sortitum, intra quem Jovis, deinde Martis contineatur, Solem
vero Mercurii, deinde Veneris orbe eireumdari, quo orbium quin-
que planetarum centra circa Solem reperirentur.* Sed intra
nmebilis,
„ent
concavam superficiem orbis Martis et convexam Vmulie cum
satis amplum relictum sit spatium, globum Tellurig Imcen-
* Die Figur zur Coppernicanischen Anordnung d με
wie oben 3. 291 bereits erwähnt wurde — in der οὐ! che “πὶ.
halten. Erst Mästlin — dem dann die späteren. Κ᾿ Reac
gefolgt sind — hat dieselbe nach der von Coppexi ΓΕ τῷ
326 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
tibus elementis orbe Lunari eircumdatum a magno quodam orbe
intra se Mercurii et Veneris orbes item Solem complectente
circumferri, ut non aliter ac una ex stellis inter planetas suos
motus habeat.”*
Hanc totius universi distributionem ex Ὁ. Praeceptoris mei
sententia mihi perpendenti diligentius praeclare simul ac recte
Plinium** sensisse intelligo, cum inquit: »Mundit, seu coels, cusus
circumflezu tegantur cuncta, extera indagare, nec interesse hominum,
nec capere humanae coniecturam mentis«. Et subdit: »Sacer est,
immensus, totus in toto, imo vero ıpse totum, finitus et ınfinito
similis etc.« Nam ubi D. Praeceptorem meum sequemur, nihil
extra concayum orbis stellati, quod inquiramus, erit, nisi quantum
nos sacrae literae de his scire voluerunt, tum etiam quicquam
extra hoc concavum constituendi praeclusa erit via. Quare totam
reliquam hanc naturam, ceu sacrosanctam, a Deo coelo stellato
inclusam cum gratiarım actione admirabimur et contemplabimur,
ad quam perscrutandam et cognoscendam multis modis, infinitis
instrumentis et donis nos locupletavit et idoneos effeeit; et quidem
co usque progrediemur, quo ipse voluit, neque ab ipso constitutos
limites transgredi tentabimus.
pitel des ersten Buches in dem Werke »de revolutionibus« beigegebenen
Figur nachbilden und seiner Ausgabe der »Narrativ prima« eindrucken
lassen.
* An dieser Stelle fügt Mästlin eine Anmerkung hinzu, in welcher er
darauf hinweist, dass das heliometrische System bereits von den Alten vor-
gebildet gewesen sei: »Testis este — sagt er --- »Archimedes libello de
Arenae numero, quo de Aristarcho sie scribit: Haee in iis, quae ab astro-
logis scripta sunt, redarguens Aristarchus Samius positiones quasdam edidit,
ex quibus sequitur, Mundum modo dicti Mundi multipliceem esse. Ponit
enim stellas inerrantes atque Solem immobiles manere; ter-
ram vero circumferri circa Solem secundum eircumferentiam eirculi,
qui est in medio cursu constitutus; sphaeram autem inerrantiun stellarum
circa idem centrum cum Sole sitam tantae esse magnitudinis, ut eirculus,
in quo ponit terram circumferri, eaım habeat proportionem ad distantiam
stellarum inerrantium, quam centrum sphaerae habet ad eius superficiem«.
"δ Das Citat Plin. Lib. 2 cap. 1 hat Mästlin seiner Ausgabe beigefügt.
I. DIE NARRATIO PRIMA. 327
Immensum praeterea mundum esse et vere infinito similem,
quantum etiam ad eius concavum, ex eo quidem in confesso est,
quod stellas omnes scintillare videamus, planetis exceptis, etiam
Saturno, qui eorum coelo citimus maximo fertur eireculoe. Sed
idem longe manifestins ex D. Praeceptoris hypothesibus per ἀπο-
δείξεις patet. Cum enim Orbis magnus terram deferens ad quin--
que planetarım orbes perceptibilem rationem habeat, unde vide-
licet omnem apparentiarım diversitatem in his planetis per eorum
ad Solem habitudines provenire demonstratur, ac omnis in terra
horizon orbem stellatum in aequalia, ut universi circulus magnus,
intersecet, et orbes revolutionum suarum a stellis fixis aequalita-
tem habere comprobetur: satis celarum est, orbem stellarum
maxime infinito similem esse, quoniam quidem Orbis Magnus ad
eum collatus evanescat, omniaque ra φαινόμενα non aliter conspi-
ciantur, ac si terra in medio universi consedisset.
Porro quanquam admiranda et haud indigna tum opifice Deo
tum quoque divinis his corporibus motuum et orbium symmetria
ac nexus, quae praedictis hypothesibus assumptis conservatur,
animo citius concipi (propter affınitatem, quam cum coelo habet)
quam ulla voce humana eloqui posse affırmaverim, quemadmodum
in demonstrationibus non tam verbis, quam perfectis et absolutis,
ut ita diecam, ideis barum suavissimarum rerum nostris animis
imprimi solent: tamen et in generali hypothesium contemplatione
est videre, quomodo ineffabilis quoque convenientia omniumque
consensus sese offerat. Nam praeterquam quod nullus in vulga-
ribus hypothesibus finis effingendarum sphaerarum apparebat,
orbes, quorum immensitas nullo sensu aut ratione percipi poterat,
tardissimis et velocissimis circumducebantur motibus, aliique a
supremo mobili omnes inferiores sphaeras motu diurno rapi con-
stituebant, cum tamen maxima turba disputationum hac de re
concitata, qua ratione sphaera superior in inferiorem ius habeat,
necdum constituere potuerint; alii, ut Eudoxus et qui eum sunt
secuti, euilibet proprium orbem tribuebant, cuius motu in die
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
ı terram 'semel eircumferretur. Praeterea, Dii im-
re digladiatio, quanta lis usque adhue fuit de orbium
Mereurüi situ, et quomodo sint ad Solem collocandi.
ὁ sub indie lis est, quamque unquam posse componi
tis hypothesibus eonstitutis in diffieili admodum esse
mposibile, quis porro est, qui non videt? Quid enim
οὐ si quis Saturaum infra Solem eollocet, orbium et
a se inyicem servata interim ratione, eum in jisdem
uypothesibus communis orbium planetarum inter se dimensio non-
dum sit demonstrata, quo per eam quilibet orbis suo in loeo
geometrice eireumseriberetur. Ut sane hie silentio praeteream,
quantas tragoedias calumniatores pulcherrimae huius partis philo-
sophiae et suavissimae commoverint propter epieyeli Veneris
magnitudinem, et quia assumptis aequantibus lationes orbium
eoelestinm super propriis centris inaequales ponebantur.
In D. Praeceptoris autem hypothesibus orbe stellato,
ut est dietum, termino constituto, quilibet planetae orbis
suo a natura sibi attributo motu uniformiter incedens
suam periodum confieit et nullam a superiori orbe
vim patitur, ut in diversum rapiatur. Adde, quod orbes
maiores ambitus tardius, et propiores Soli, a quo quis prineipium
motug et lucis esse dixerit, velocius, ut conveniebat, guos circuitus
perficiunt. Quare Saturnus sub ecliptica liber viam corripiens in
XXX annis revolutionem complet, Jupiter in XII, Mars in duobus,
centrum autem Terrae anni quantitatem ad stellas fixas deter-
minat. Venus in novem mensibus* zodiacum permeat. Mercurius
vero minimo orbe Solem circumdans LXXX diebus mundum per-
lustrat.
* Mästlin hat hier ganz willkürlich die Angabe der editio princeps
verändert, in welcher der Umlauf der Venus auf neun Monate angegeben
wird; er substituirt für »novem mensibus« die Worte "δορί πὶ men-
sibus cum dimidio«. Er thut damit dem Texte Gewalt an. Es liegt
hier weder ein Druckfehler noch ein lapsus calami von Rheticus vor.
I. DIE NARRATIO PRIMA. 329
Suntque ita sex tantum orbes mobiles Solem, universi medium,
circumdantes, quorum Orbis Magnus terram deferens communis
est mensura, quemadmodum et orbium Lunae, item Solis a Luna
distantiae ete. ea, quae ex centro globi terreni.
Et quidem senario numero quis commodiorem alterum et
digniorem elegerit? quove totum hoc universum suos in orbes ἃ
Deo Conditore mundique Opifice distinetum mortalibus faeilius
persuaserit? is namque cum in sacris Dei oraculis tum a Pytha-
goreis reliquisque philosophis ut qui maxime celebratur. Quid
autem' huic Dei opifiecio convenientius, quam ut primum hoc et
perfectissimum opus primo et eodem perfectissimo numero inelu-
datur?
Ad haec, ut ita a praedictis sex orbibus mobilibus harmonia
coelestis perficiatur. ubi orbes omnes sibi eo pacto succedant, ut
et nulla ab altero ad alterum intervalli immensitas relinquatur,
et quisque geometria septus suum locum in hunc tueatur modum,
ut, si quemcunque loco movere tentes, simul etiam totum systema
dissolvas.
Sed generalibus his praelibatis accedamus sane ad lationum
circularium, quae competunt singulis orbibus et sibi adhaerentibus
ac incumbentibus corporibus, enumerationem. Primo autem di-
cemus de hypothesibus motuum terreni globi, cui nos inhaeremus.
| Qui orbi magno et ei adhaerentibus motus computant.
Terrae motus tres, diurnus, annuus, declinationis.
Cum D. praeceptor meus Platonem et Pythagoreos summos
Coppernicus selbst bezeichnet die Venus in dem Werke »de
revolutionibus« als »nonimestris« und sagt vonihr ausdrücklich,
sie umkreise die Sonne in neun Monaten »Quinto loco Venus
nono mense reducitur«. (de rev. orb. cael. 1, 10).
330 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
cireulares lationes ad τῶν φαινομένων causas assignandas trihuendas
censeret, videretque (quemadmodum Aristoteles quoque testatur)
uno attributo terrae motu et alias item lationes ipsi ad stellarum
imitationem eompetere, tribus eam prineipio, ut maxime praecipuis,
moveri motibus assumendum iudieavit. Primo namque univer-
sali mundi distributione, ut pmox dietum est, assumpta constituit
terram intra Lunae orbem suis vertieibus inelusam, tanquam
sphaerulam in torno, Divino ita ordinante Numine, ipsius globi
ab oceasu ad ortum motu diem noctemque atque aliam super
aliam eoeli faciem mortalibus, prout se Soli obvertat, producere.
Seeundo loco centrum terrae cum sibi ineumbentibus elementis,
seilicet et orbe lunari, ab Orbe Magno, de quo semel atque
iterum iam meminimus, uniformiter in ecliptieae plano seeundum
signorum eonsequentiam eireumferri. Tertio aequinoetialem et
axem terrae ad planum ecliptieae eonvertibilem habere inelinationem
et eontra motum centri refleeti, ita ut, ubieunque sit centrum
terrae, aequinoetialis et poli terrae propter talem axis terrae in-
elinationem et stellati orbis immensitatem ad easdem mundi
partes semper ferme respieiant. Quod fiet, si, quantum terrae
eentrum ab Orbe Magno in consequentia ducatur, tantum axis
terrae extremitates, qui poli terrae singulis diebus fere in ante-
eedentia procedere intelligantur, circa axem et polos, axi et polis
Orbis Magni aut eelipticae aequidistantes eirculos parvos deseri-
bendo. His autem motibus, ubi ex D. Praeceptoris mei sententia
binas polorum terrae librationes, duos item motus, quibus centrum
Orbis Magni aequali et differenti motu subecliptiea incedit, ad-
iecerimus, cum his, quae superius de Lunae motibus circa
terrae centrum dicta sunt, habebimus, doctissime D. Schonere,
quae sit vera hypothesium ratio, ad totam doctrinam, quam Primi
Motus recentiores vocant, quamque de omnimodis stellatae
sphaerae motibus habemus, deducendam et causas eorum assig-
nandas, quae circa Solis Lunaeque motus et passiones in bis
mille annis iam transactis diligentibus artificum observationibus
“"“,»ν»»--ς
I. DIE NARRATIO PRIMA. 331
contigisse est animadversum, ut sane, quod postea uberius dicen-
dum erit, silentio praetereamus, quod nimirum Orbis Magni motus
apparentias in reliquis quinque planetis ingerat. Tam paucis,
et ceu in uno orbe, tanta rerum doctrina comprehenditur.
In primi motus doctrina nihil venit mutandum. Quae enim
est proprietas eorum, quae sunt ad invicem maxima declinatione
constituta, eadem ratione investigabuntur reliquarum etiam par-
tium eclipticae declinationes, ascensiones rectae, in toto terrarum
orbe umbrarum et gnomonum ratio, dierum quantitates, ascen-
siones obliquae, stellarum ortus et occasus, etc. Hoc tamen inter
has et Veterum hypotheses interest, quod in illis contra ac a
Veteribus praeceptum est, stellato in orbe praeter eclipticam
nullus circulus imaginatione proprie describatur. Reliqui vero,
ut sunt aequinoctialis, duo tropici, aretici et antarctici, horizontes,
meridiani omnesque alii ad doctrinam primi motus pertinentes
eirculi verticales, altitudinum, paralleli, coluri, ete. in terrae
globo proprie designantur et per relationem quandam in coelum
referuntur.
Eorum autem, quae circa Solem apparent, praeter apparen-
tiam diurnae circa terram revolutionis, quam cum omnibus stellis
et planetis reliquis communem habet, et quae Piolemaeus ac re-
centiores propriis Solis motibus tribuerunt, aceidunt ei et ea, quae
circa mutationes punctorum solstitialium, aequinoctialium et
stellarum ab iisdem elongationes atque apogii a stellis fixis va-
riationes contingere deprehenduntur. Quae omnia se nostris
oculis offerunt, haud secus, ac si Sol et stellarum orbis move-
rentur. Quomodo enim in oriente emergere seu oriri et paulatim
supra horizontem elevari, donece meridianum pertingant, a quo
pari ratione descendere, deinde inferius hemisphaerium permeare,
in diesque diurnas suas revolutiones conficere vulgo credantur, ex
primo motu, quem terrae D. Praeceptor iuxta Platonem tribuit,
satis evidentes causas habet.
Quod autem Sol nobis secundum signorum consequentiam
332 SCHRIFTEN VON |RHETICUS.
progredi videntur, atqne tali motu eclipticam deseribere et tempus
annuum eonstituere nobis persuadenmus,‘ per alteram motum,
quem D. Praeceptor terrae tribuit, fieri potest. Terra enim Orbe
Magno lata. et inter stellas Librae et Solem morante nos, qui
quidem terram quieseere putamns, Solem Arietem stellatum habere
existimabimus, quippe ex terrae centro linea per Solem in orbem
stellarum eieeta, in Arietis astrum ineidet. Deinde terra progre-
diente ad Seorpionem, Sol Taurum petere videbitur, et hune in
modum totum Zodiacum permeare, eum tamen ipso quiescente
hune motum ei competere statuamus. Et annus sidereus erit
tempus, quo eentrum terrae seu Solis in apparentia ab eadem
stella ad eandem semel revolvitur.
Tertius terrae motus certas et ordinatas in toto terrarum orbe
temporum vieissitudines produeit; per hune namque fit, ut Sol et
reliqui planetae in eirculo ad aequinoctialem obliquo ferri vide-
antur, endemque sit Solis ad singulos terrae tractus habitudo,
quae futura erat, terra medium universi per hypothesim oecnpante
et planetis in eireulo obliquo motis. Quoniam namque aequinoc-
tialis planum propter polorum suorum, ut dietum, motum ab
eeliptieae plano in collatione ad Solem refleetitur et declinat, seu
ut Graeei dieunt, λοξεύεται xat ἐγχλίνει sub iisdem fere eclipticae
loeis eadem aequinoetialis ab eeliptiea redit declinatio, ipsique
poli diurnae revolutionis semper sub eodem quasi stellatae sphaerae
situ versantur. Deinde in maximis deelinationibns aequinoetialis
ab ecliptieae plano ad Solem linea ex centro Solis exiens ad
terrae centrum sectione conica terrae globum diurna revolutione
eircumvolutum dissecat tropicosque describit. Praeterea, quando
aequinoctialis planum ab eclipticae plano ad Solem maxime
reflectitur, in universa terra aequinoctium contingit, quippe cum
a praedicta linea globus terrae in aequinoctiali in duas semi-
sphaeras abscindatur. Sed reliqui paralleli dierum in terra,
prout reflectio et declinatio (sive, ut verbis utar Ptolemaei,
λόξωσις xal ἔγχλισις aequinoctialis ad Solem sese commiscent,
tn «ΝΗ
I. DIE NARRATIO PRIMA. 333
notantur. Arctici vero et Antarctici a punctis contingentibus ho-
rizontes deseribuntur. Sed polares Ὁ. Praeceptori poli eclipticae
aequidistantes circa aequinoctialis polos depingunt. Globi terrae
autem circulus magnus transiens per aequinoctialis et dictos
eclipticae aequidistantes polos colurus solstitiorum erit, et alius
eundem in aequinoctialis polis ad angulos rectos sphaerales inter-
secans coluri aequinoctiorum vicem subibit. Atque in hunce modum
vel cuiuslibet loci proprii circuli vel alii quoteungue facile terrae
insceribi et exinde ad superextensum coelum referri intelliguntur.
Porro cum propter observationum imperium terrae globus in
eecentrieci circumferentiam evolaverit, Sol in medium universi
subsederit, et sicut in vulgaribus hypothesibus centrum eccentriei
inter centrum totius universi (quod in iisdem et terrae) ac stellas
Geminorum nostra aetate erat, ita contra in D. Praeceptoris hypo-
thesibus centrum Orbis Magni, quod in principio nostrae Narrationis
per centrum eccentrici intelleximus, inter Solem, D. Praeceptori
universi medium, et stellas Sagittarii reperiatur, ac diameter orbis
magni in centrum terrae incidens medii motus Solis lineam
referat. Cumgque linea ex centro terrae per Solis centrum in
eclipticam eiecta verum locum Solis determinet, non est obscurum,
quomodo Sol de Ptolemaei recentiorumque traditione inaequaliter
sub eeliptica moveri aestimetur, atque angulus diversitatis a motu
medio geometrice investigetur. Terra autem in summa abside
Orbis Magni existente, Sol apogii loeum in eccentrico occupare
eredatur, et contra, illa in ima abside morante, ipse in perigio
conspieiatur.
Verum enimvero qua ratione stellae fixae a punctis aequi-
noctialibus et solstitialibus elongari videantur, et maxima Solis
obliquitas variari, ete. (quod sub initium Narrationis ex D. Prae-
ceptoris lib. III deduxi) ex motu declinationis, quem generaliter
proposiumus, et binis sibi invicem occurrentibus librationibes
dependere D. Praeceptor collegit. A polis, eclipticae polis, πὲ
non ita multo ante dietum, aequidistantibus, utrinque 23 grades.
334 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
40 minuta eirculi magni numerentur, ibique duo notentur puncta,
quae polos aequinoctialis medii referant, ae, ut comvenit, duo
coluri solstitia et aequinoetia media distinguentes designentur.
Haee sane discendi gratia eoneipiantur et delineentur in orbieulo
globum terrae eontinente, euius uniformi motu tertius, qui quidem
terrae tribuitur, motus contingat. Centro autem terrae inter Solem
et stellas Virginis eommorante, reflectatur seu obliquetur aequi-
noetialis medius ad Solem, et linea veri Ἰοοὶ Solis per eommunem
sectionem plani ecliptieae, aequinoetialis medii et coluri distin-
guentis aequinoetia media transeat, idque ita, ut sit aequinoetium
vernale medium, et simul aequinoctium vernale verum, ubi idem,
quemadmodum ex sequentibus liquido eonstabit, ratio motuum sie
exiget. Ab hoc loco terrae centro aequali motu ad stellas fixas
singulis diebus 59 minuta 8 seeunda 2 tertia procedente,
punetum vernale medium tantundem in praecedentia super terrae
eentro eonfieiat, et paulo velociori gressu incedens $ fere tertiis
angulum maiorem deseribat. Et haee est causa, quamobrem
paulo ante deelinationis motum aequalem ferme aequali motui
eentri terrae ad stellas fixas diximus. Sed erescente subinde
angulo, qui a puncto vernali aequinoctialis medii super terrae
centro (iuxta iam positum canonem) designatur, priusquam centrum
terrae ad locum eclipticae, unde digressum, revertatur, denique
linea veri loci Solis in aequinoctium medium incidet, et stellae
videbuntur nobis medio seu aequali aliquo motu in consequentia
pro anticipationis ratione progredi. Quae anticipatio, ut prineipio
dixi, in anno Aegyptio est 50 secund. fere, et in XXVMDCCCXVI
annis Aegyptiis in integram revolutionem exerescit. Patet itaque,
quid sit aequinoetium medium, quid aequalis praecessio, et
quomodo haee ceu instrumentali fabrica oculis possint subiici.
I. DIE NARRATIO PRIMA. 335
De librationibus.
Sid linea recta determinata a 5,* ut exempli gratia 24 minutis;
haec puncto d in duas aequales partes dividatur. Deinde altero
eircini pede in d collocato, deseribatur ceirculus ce extensione de
versus a 6 minutis (quarta parte seilicet) ; et eiusdem magnitu-
dinis de alia αὖ hac materia duo eircelli (ut sic interim loqui
liceat) fabricentur et ita componantur, ut alter eorum circum-
ferentiae alterius applicetur, quo libere circa suum centrum moveri
=
ΖΝ
NL
possit. Qui autem alterum in eircumferentia fert, primus vocetur,
ac centro lineae αὖ in puncto d affıgatur; secundi circelli centro
no m nn
* Auch an dieser Stelle hat Rheticus der editiv princeps keine Figur
beigegeben, obwohl er sie im Werke »de revolutionibus« bei Coppernicus
vorgefunden hatte. Wunderlicher Weise hat er sogar einige Buchstaben
der Coppernicanischen Figur geändert. Mästlin hat sich hier streng an die
editio princeps angeschlossen, musste in Folge dessen auch die Buchstaben
in der Coppernicanischen Figur ändern. In dem vorliegenden Abdrucke ist
die Figur aus dem Werke »de revolutionibus« mit den dort von Coppernicus
gewählten Buchstaben libernommen.
SCHRIFTEN VON RHRTICUS.
‚ eirenmferentia eiusdem ad plaeitum puncto assumpto,
ıgatur. Quod' si nota A secundi eircelli applicetur =
16 assumptae, et f notae ce eiusdem, ac aequali tem-
tam partem super centro f angulum deseribat, duplum
super d in partem diversam deseripto: patet in una
i revolutione notam A lineam α bis deseribendo per-
seeundum eircellum bis revolutum. Quia autem tali
lineae reotae per duos eireulares motus compositos A
a 2 “ssime promovetur, im medio
= wen aus; μος 2). Praeceptori talem motae A
per ab lineam motum librationem vocare, eum talis motus ad
similitudinem pendentium in aöre fiat. Appellatur hie etiam motus
motus in diametrum; nam imaginatione assumpto eireulo, euius
ab eentro d sit diameter, ex chordarum doetrina, quo im loco
eiusdem diametri «5 eireellorum motu, quem dixi, eomposito A
punetum sit, eonstituitur, tabulaque prosthaphaeresium fübrieatur.
Motum primi eireelli super d Praeceptor anomaliam vocat; eo
namgque motus prosthaphaeresis deprehenditur. Sie f centram
secundi eircelli in circumferentia primi a d puncto in sinistrum dis-
eedens deseribat angulum, qui sub edf sit graduum 30, et in
eireumferentiam eireuli ab ex centro d eieeta dfg totidem graduum
ag areum continebit similem areui cf primi eircelli; et quia
secundi eircelli punetum A ab g ad dextram ratione dupla pro-
cessit, a signo g in signum % linea τοί ducta patet eandem
esse semissem dupli areus ag et Ad, semissem dupli areus residui
ag areus de quadrante. Quare et «A 1340 partium, quarum
quae ex centro 10000, quantum videlicet ἡ distat ab a in diametro
ab. Quod si vero αὖ praesupponatur 60, aA erit talium 4, et
hb 56, unde facta parte proportionali ad 24 habebitur, in qua
parte assumptae lineae recte determinatae A signum substitat in
tali cası.
His ita παχυτέρα sane μούση perceptis, in facili fuerit intelli-
gere, quomodo et maxima aequinoctialis ab eclipticae plano
I. DIE NARRATIO PRIMA. 337
obliquitas varietur. et vera aequinoctiorum praecessio inaequalis
fiat. Principio namque icum breviores arcus a lineis rectis, quoad
sensum quidem. nihil differant, aequinoctialis medii polo septen-
trionali punetum d imaginatione applicetur. Linea autem ad sit
arcus coluri distinguentis solstitia: media ὁ inter polum aequi-
noctialis medii septentrionalem et adiacentem polum eorum. qui
eclipticae polis aequidistan. Quare ὁ est terminus minimae
poli diurnae revolutionis seu terrae ab eclipticae, ut dietum. polo
distantiae.* «a vero inter eundem borealem aequinoctialis medii
polum et eclipticae planum. unde et maximae poli terrae a polo
eclipticae remotionis. Praeterea duobus circellis linea αὖ. uti
convenit, applicatis intelligatur. quantum ad praesens polus
terrae borealis in % puncto et motu duorum eircellorum composito '
lineam αὖ 24 minutis describet, simili nempe machinatione polo
meridionali moto lege oppositionis servata. ceu pendente mundo
maximam declinationem mutante.
Et assumatur primum circellum in XAXIIIIMCCCCXX XI
annis Aegvptiis“* revolutionem complere. et terminum. a quo
principbum motus anomaliae, esse a punctum circumferentiae
eirculi. cuius diameter libratione prima describitur. Atque
euilibet statim patebit, si praeter hanc unicam poli terrae nullam
haberent librationem,. ipsique poli terrae a coluro distinguente
solstitia media non abscederent. quomodo tali polorum terrae
motu tantum angulus inclinationis plani aequinoctialis veri ad
eclipticae planım propter polorum suorum progressum ab a
versus d ad ὁ decresceret, contra aliam circulationem complendo
* Der obige Satz ist nach der Textes-Recension von Mästlin gegeben.
In der editio princeps lautet die Stelle, jedenfalls verderbt: »quare et
terminus minimae poli diurnae revolutionis, 560 tterrae, ab
eelipticae, ut dictum, polo distantiae. A vero inter eundem
borealem etc.«
** Die Zahl KÄXIIIIMCCCCXXAIIU ist aus der editio princeps über-
nommen. Mästlin hat 3431 gesetzt, und ist diese Zahl auch in alle späteren
Ausgaben des My:terium cosınographicum übergegangen.
I. 22
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
raus a eresceret, mullamque propterea inaequalitatem
iorum praecessione apparere.
utem, quoniam per observationes certo constat puneta
a vera a punetis aequinoetialibus mediis hine inde
naxima prosthaphaeresi elongari, obliquitatisgue mu-
hane duplam rationem habere: constituendam D.
ıt alteram insuper illa inferiorem librationem * animum
t, qua videlieet poli terrae a coluro distinguente sol-
me in mundi latera exeurrerent, idque ita, ut huius se-
lae librationis «db areus seu linea reeta cum coluro distin-
‚ente solstitia media quatuor angulos reetos eonstituat. At vero
in septentrione a dextrum mundi latus, 5 sinistrum oeeupet, im
meridie autem «a sinistrum, ὁ dextrum, et d huius per notas A
primae librationis utrinque «db lineas 24 minutis eiusdem describat,
denique in huius 4 notas poli terrae revera affigantur, et hac se-
eunda libratione utrinqgue a dieto coluro in a vel ὁ extremis terminis
eonstitutis 28 tantummodo minutis defleetantur, eum polis in ta-
libus loeis colurus distinguens solstitia vera cum distinguente sol-
stitia media notabiliter maiorem angulum 70 minutis non eontineat.
Verum, quoniam prosthaphaereses praecessionis respectu ad
punctum vernale medium sumendae, D. Praeceptor secundam
librationem, tanquam per punctum vernale verum ad medium
contingeret, eandem perpendit, maxime cum hune in modum
prosthaphaeresium investigatio sit faciliorr. Quare et lines «5
140 minuta erit et sic disposita, ut respondeat lineae boreali
librationis secundae, d autem in puncto vernali medio, puncto
vernali vero A notam occupante, et ut quae ex centro alterutrius
eircellorum 35 minutorum sit. Praeterea autem terminus, a quo
initium motus, est punctum vernale medium, a quo punctum
* Der Text ist nach der editio princeps gegeben. Mästlin hat ihn
wesentlich geändert; er liest: »ad constituendam D. Praeceptor et alteram
super illam inferendam librationem«.
I. DIE NARRATIO PRIMA. 339
vernale verum ad dextram a versus excurrit.. Anomalia vero
numeratur a puncto supremo circuli, cuius dimetientem punctum
vernale verum describit, quod in eiusdem circuli ceircumferentia
ad septentrionem ἃ coluro aequinoctiorrum medio determinatur.
Et cum in una obliquitatis restitutione praecessionis inaequalitas
bis compleatur, huius secundae librationis anomalia in MDCCXVII
annis Aegyptiis perficietur. Quare et obliquitatis anomalia ex
tabulis desumpta duplicata praecessionis anomaliam reddit, et illi
simplieis, huius vero duplicatae cognomen est.
Quod si secunda haec libratio tantum ponenda fuisset, angulus
inclinationis plani aequinoctialis veri et eclipticae, quod quidem
dignum animadversione esset, non variaretur, ut patet. Verum
omnis apparentiarum diversitas propterea contingens in sola prae-
cessionis aequinoctii veri inaequalitate deprehenderetur, utrisque
autem librationibus coincidentibus, ΡΟ] terrae sibi invicem oceur-
rentibus, ut dietum, motibus circa polos aequinoctialis medii fi-
guras corollarum intortarum delineabunt.
Et cum poli terrae in colurum distinguentem solstitia media
incidunt, versus colurus cum medio in eodem iacebit plano,
punctumque vernale verum cum medio coniungetur; cum tamen,
nisi polis utriusque aequinoctialis coniunctis, plana aequinoctialium
et colurorum distinguentium tam media quam vera solstitia et
aequinoctia* omnino coniungentur. Polo autem septentrionali in
parte a ὦ secundae librationis versus « dextrum limitem ınorante,
meridionali polo in puncto opposito constituto aequinoctium verum
sequitur medium, et Sol prius in medium quam verum aequinocti-
alem incidit. Sed polis terrae mundi latera permutantibus, ut nempe
polus borealis a coluro solstitiorum mediorum sinistrum, australis
dextrum latus teneat, verum aequinoctium praecedit medium,
citiusque Sol cum vero quam cum medio aequinoctiali congreditur.
* Mästlin hat auch hier eine wesentliche Aenderung vorgenommen, er
schiebt nämlich vor »omnino« ein »non« ein.
22”
340 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
Caeterum ab «a versus ὁ polis terrae procurrentibus, quia aequi-
noetium verum Soli quasi obviam procedit, annus ad aequinoetia
propter hane causam deereseit; a ὁ vero versus =, cum Solem
quasi fugiat, annns ad aequinoetia ereseit. Et polis terrae eiren
αἰ haerentibus, breviori annorum ‚spatio notabile anni erementum
aut decrementum pereipitur.
Cumque apparens stellarum fixarım processus annuae (juan-
titati ad aequinoetia eolligatus sit, eadem prorsus ratione velocior
et tardior punetorum solstitiorum et aequinoetiorum a stellis fixis
elongatio in antecedentia animadvertitur.*
De Solis autem apogio, quae prineipio ex observationibus
secundum D. Praeceptoris mei sententiam deduximus, quantum
ab aequinoetii verni ab eo elongationem attinet, ex mox dietis
satis innotuit. Progressus vero ipsius apogii sub eeliptica a motu
eentri parvi eireuli et Orbis Magni centri in parvi eirenli eireum-
ferentia uniformi latione dependet. Diameter Orbis Magni aut
ecliptieae per Solis parvique eireuli centra transieus est linea
mediarum absidum Solis; sed diameter per Solis Orbisque Magni
centra est linea verarum absidum. Quemadmodum autem centrum
Orbis Magni inter Solem et loeum eclipticae, ubi Sol perigium
tenere ereditur, reperitur, ita similiter centrum parvi eirenli inter
locum perigii medii et Solem statuitur.
Tempore Ptolemaei linea verarum absidum a prima stella
Arietis in 57 gradibus 50 minutis loco apogii apparentis, et in
237 gradibus 50 minutis perigii utrinque terminabatur, mediarum
autem absidum in 60 gradibus 16 minutis et puneto opposito
240 gradibus 16 minutis. Nam centrum Orbis Magni a summa
parvi circuli a centro Solis distantia 214 fere gradibus in ante-
* Mästlin schaltet hier eine längere Ausführung ein, /p. 129 ed. pr.)
in welcher er die beiden ersten von Coppernicus angenomin nen Librationen
erläutert. Der mit einer Figur versehene Abschnitt ist überschrieben :
»Schema utriusque librationis pro obliquitatis et verae a@ıquinoctialis cum
eclipticae sectionis mutatione monstranda-.
|
I. DIE NARRATIO PRIMA. 341
cedentia processerat, tantundem nempe eodem tempore anomalia
simplici, quae et obliquitatis, existente. Uniformiter autem pro-
cedente centro parvi eirculi super Solis centro et Orbis Magni
centro in parvi eirculi circumferentia visa est summa absis Solis
tempore observationis, quam habuit D. Praeceptor, 69 gradibus
25 minutis a prima stella Arietis tenere. At cum eodem tempore
anomalia simplex 165 gradibus ferme esset, prosthaphaeresis 2
gradibus 10 minutis ferme reperta est. centrumque parvi eirculi
inter Solem et 251 gradus 35 minuta.locum perigii medii con-
stituit. Praeterea eccentrieitas Orbis Magni seu eccentrici Solis,
si placet ita loqui, quae Ptolemaeo „I; eius quae ex centro Orbis
Magni fuit, nostra aetate „I; partem fere attingit, ut observationes
ostendunt, et D. Praeceptoris bypothesibus constitutis mathema-
tica adhibita facile dedueitur. |
Quomodo autem et propter centri Orbis Magni in parvo cir-
culo motum eccentricitates quinque planetarum varientur, ut in
causis renovandarum hypothesium proposuimus, haud magno cum
labore intelligi pötest. In contemplatione vero quinque planetarum
cum duo potissimum consideranda veniant, quomodo et quantus
centri terrae ad deferentium planetas centra accessus vel recessus
fiat, deinde quam illud augmentum vel decrementum rationem ad
illam, quae ex centro deferentis cuiuslibet planetae habeat, non
opus erit causas longius petere.
In Saturno cum vel tota dimetiens parvi eirculi nullum per-
ceptibilem admodum respectum ad eam, quae ex centro deferentis
eius habeat, propterea quod primus sub stellato orbe feratur,
nullam variationis «eccentrieitatis Saturni observationes ingenmme
poterunt.
Deinde quia Jovis apogium per quadrantem fere ἃ Gehe
apogio constitit, hodie propter centri Orbis Magni prOCessEm πῃ
sensibilis eccentrieitatis eius deprehenditur mutatio, τι. ἘΠ
bilis et perceptibilis ratio diametri parvi circuli ad Ca. τὰς az
centro orbis sui esset. Atque haec est causa, quar® δ... ἢ
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
eceentrieitatis sentiatur mutatio, eum similiter Solis
uo apogio claudat.
ogium distat ab apogio Solis ad sinistram 50 fere
neris autem ad dextram 42 gradibus. Sunt itaque
deferentium in idoneis loeis eonstitnta ad pereipien-
nem, et cum diameter parvi ceirenli ad utriusque
lem habitudinem habeat, observationibus de duobus
= per triangulorum doctrinam examinatis invenit D.
©) τ Martis quidem eccentrieitati 45, Veneris vero 4 propter
ri Orbis Magni ad Solem decessisse.
Ne autem unus aliquis motus terrae attributus parum testi-
monii. videretur habere, industria τοῦ σοφοῦ δημιούργου factum est,
ut quilibet motus pariter et in omnium planetarım apparentibus
motibus notabiliter deprehenderetur, adeo paueis motibus πλειόνεσι
τοῖς φαινομένοις in natura necessariis satisfieri opportunum fuit.
Ideoque et ceutri Orbis Magni motus non tantum ad Solem et
planetas eundem eircumdantes, sed etiam ad Lunae passiones
pertingit.
Quemadmodum namque Ptolemaeus distantiam Solis a terra
maximam constituit esse 1210 partium, qualium est quae ex centro
terrae una, et axem umbrae earundem 268, ita D. Praeceptor
demonstrat nostra aetate eandem Solis a terra maximam elonga-
tionem esse 1179 partium, et axem coni umbrae 265. Caetera
vero, quae his cohaerent, ad utriusque luminaris motus
et passiones propter mutatas hypotheses perpendendas Se-
ceundae Narrationi huic subsecuturae reservanda
putavi.” ν
* Vgl. oben 8. 285 Anmerkung.
I. DIE NARRATIO PRIMA. 343
Altera pars hypothesinm de motibus quinque planetarum.
Dum vere dignam admiratione hanc novarım hypothesium
D. Praeceptoris mei fabricam animo mecum reputo, saepius mihi,
doctissime D. Schonere, Platonici illius in mentem venit, qui
postquam ostendit, quid in Astronomo requiratur, eubiicit denique,
us οὔ χἄν ῥᾳδίως ποτὲ πᾶσα φύσις ἱχανὴ γένοιτο ϑεωρῆσαι μὴ ϑαυ--
μαστῆς μετέχουσακ.
Cum autem apud te anno superiori essem atque in emenda-
tione motuum Regiomontani nostri, Peurbachii, praeceptoris eius,
tuos et aliorum doctorum virorum labores viderem, intelligere
primum ineipiebam, quale opus quantusque labor esset futurus,
hanc reginam mathematum astronomiam, ut digna erat, in regiam
guam reducere formamque imperii ipsius restituere. Verum cum
Deo ita volente spectator ac testis talium laborum,
quos alacri sane animo et sustinet et magna ex parte
superavit iam, D. Doctori, Praeceptori meo, sim factus,
me nec umbram quidem tantae molis laborum so-
mniasse video. Est autem tanta haec laborum moles,
ut non cuiusvis sit herois eandem ferre posse et su-
perare denique. Quibus de causis ego quidem Veteres me-
moriae prodidisse crediderim Herculem, Jove summo prognatum,
coelum, postquam humeris suis amplius diffideret, Atlanti iterum
imposuisse, qui aetate longa assuefactus magno animo infractisque
viribus, ut semel coeperat, hoc onus usque perferret. Ad haec
Divinus Plato, sapientiae, ut inquit Plinius, antistes, haud ob-
scure in Epinomide pronunciat, Astronomiam Deo praeeunte
inventam esse. Hanc Platonis sententiam alii aliter fortasse
interpretantur. Ego vero, cum videam D. Doctorem, Praeceptorem
meum, observationes omnium aetatum cum suis ordine ceu m
indices collectag semper in conspectu habere; deinde cum aligeid
vel constituendum, vel in artem et praecepta conferendem, =
314 SCHRIFTEN. VON RHETICUS.
primis illis observationibus ad suas usque progredi, et qua inter
se ratione omnia consentiant, perpendere; porro, quae inde bona
eonsequentia Urania duce collegit, ad Ptolemaei et Veterum hy-
potheses revocare, et postquam easdem summa eura perponderans
urgente astronomica ἀνάγχῃ deserendas deprehendit, neque quidem
sine afflatu Divino et nhumine Divum novas hypotheses assumere, et
mathematiea adhibita, quidnam ex talibus bona eonsequentia deduei
possit, geometrice constituere; atque Veterum denique et suas obser-
yationes ad assumptas hypotheses aceommodare et sie post istos la-
bores omnes exantlatos leges astronomiae demum conseribere: hune
in modum Platonem intelligendum esse puto, Mathematicnm siderum
motus perserutantem rectissime assimilari eaeco, eni tantummodo
baeulo suo duce magnum, infinitum, lubrieum, infinitisque deviis
involutum iter sit eonfieiendum. Quid fiet? Aliquamdiu sollieite
incedens, baculo suo viam quaeritans et eidem quandoque despe-
randus innixus coelum, terram, omnesque Deos invocabit, misero
sibi auxilio ut veniant. Hune permittet quidem Deus aliquot
annos suas experiri vires, ut intelligat denique, baculo suo minime
ex instanti periculo se liberari posse. Porro iamiam animum
despondenti ipsius misertus Deus manum porrigit manuque ad
optatam metam perducit. Baculus Astronomi est ipsa Mathematica
seu Geometria, qua viam tentare et insistere primum audet.
Quid etenim humani ingenii vires ad divinas has res tamque
a nobis dissitas procul investigandas, quam caliginantes oculi?*
Proinde, nisi Deus illi pro sua benignitate motus heroicos in-
diderit et tanquam manu per incomprehensibile alias rationi
humanae iter deduxerit, haud crediderim ulla in re astronomum
caeco illo praestantiorem et feliciorem esse, praeterquam quod
* Im Texte ist die — allerdings nicht besonders glückliche — Formu-
Hrung des Gedankens beibehalten, wie sie die editio princeps aufweist.
Mästlin verändert in: »...tamque a nobis dissitas procul investi-
gandas? quid caliginantes oculi?
I. DIE NARRATIO PRIMA. 345
suo ingenio aliquando fidens et suo illi baculo divinos exhibens
honores ipsam Uraniam ab Inferis revocatam sibi congratulabitur.
Ubi autem rem secum recta reputavit via, se non beatiorem Or-
pheo esse sentiet, qui quidem animo suam se Eurydicen sequi
cernebat, cum ex Orco saltabundus ascenderet, post vero ut ad
ora Averni fuit perventum, quam maxime habere se sperabat, ex
oculis iterum ad inferos delapsa evanuit.
Perpendamus itaque, ut incepimus, et in reliquis planetis D.
Doctoris, Praeceptoris mei, hypotheses, ut videamus, an constanti
animo et Deo praeeunte Uraniam ad Superos perduxerit suaeque
dignitati restituerit. Posset quispiam fortasse ea, quae de motu
terrae circa Solis Lunaeque apparentes motus dicuntur, eludere,
quamquam non video, quomodo praecessionis rationem ad sphaeram
stellarum transtulerit; reliquorum profecto planetarım apparentes
motus, si aut ad principalem astronomiae finem et systematis
orbium rationem ac consensum aut ad facilitatem suavitatemque,
undique causis apparentium elucentibus, respicere quis velit,
nullis aliis assumptis hypothesibus commodius ac rectius demon-
straverit, adeo omnia haec tanquam aurea catena inter
se pulcherrime colligata esse apparent, et plane-
tarum quilibet sua in positione suoque ordine et omni
motus sui diversitate terram moveri testatur, et nos
pro diverso globi terrae, cui adhaeremus, situ credere diversimodis
eos motibus propriis divagari. Et quidem si usquam alibi est
videre, quomodo Deus mundum nostris disputationibus reliquerit,
hoc certe loco, ut quod maxime, est conspicuum. Neque vero
quemquam movere hoc posse arbitror, quod Deus Ptolemaeum et
alios item praestantes heroas hac in parte dissentire patiatur,
cum non sit haec ex earum opinionum genere, quas Socrates in
Gorgia hominibus perniciosas dieit. Neque ullam hinc aut ars
ipsa aut divinatrix illa exinde promanans rıinam trahat.
Veteres omnem motus diversitatem, quam tres superiores per
respectum ad Solem habere comperiebant, propriis ipsorum
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
buebant. Deinde cum in iisdem planetis reliquam
inaequalitatem minime sola eecentriei ratione fieri
‚ ac ealenlus in eorum motuum supputatione ad imi-
pothesium Veneris cum experientia et observationibus
talem quoque secundae apparentis inaequalitatis ra-
as; ımendam putaverunt, qualem ex demonstrationibus
ıerem habere eoneludebant; ut nempe, quemadmodum in Ve-
‚ ita ewiuslibet planetae centrum epieyeli aequidistanter
em ceentro eccentriei move r, sed aequilitatem motus re-
u eentri aequantis sortiretur, ad quod punetum ipse quoque
planeta motu proprio in epieyelo aequaliter ab apogio medio
discedens relationem haberet. Caeterum quemadmodum Venus
proprio et peeuliari in epieyelo motu suas revolutiones conficeret,
ratione autem eecentriei medio Solis motu incederet, ita illi contra
in epieyelo Solem respicerent, in eecentrico vero peculiaribus fer-
rentur motibus, ipsae observationes, ut tonstituerent, exigebant,
dum terram in universi medio retinere nituntur. At praeterguam
ea,* quae ad Veneris apparentias salvandas eompetere iudieave-
runt, in Mercurii theoria alium insuper aequantis loeum, et quod
ipsum centrum, a quo epieycli esset aequidistantia, in parvo cir-
cumvolveretur cireulo, recipiendum duxerunt. Haec acute sane,
ut Veterum pleraque omnia sunt inventa, satisque coneinna moti-
bus et apparentiis, si orbes coelestes inaequalitatem habere super
propriis centris, a quo tamen natura abhorret, admittamus, pri-
mamque et maxime notabilem diversitatem apparentis motus
quinque planetarum ipsis /cum eandem in eis per accidens ap-
parere constet) tanquam propriam tribuamus.*
In latitudinibus autem planetarum et illud quoque ἀξίωμα
Veteres negligere videntur, quod nempe omnes motus cor-
porum coelestium aut circulares sint, aut ex eircula-
* Das »praeterquam« verändert Mästlin in »praeter« und lässt
die Präposition »in« vor den Worten »Mercuril theoria« aus.
1. DIE NARRATIO PRIMA. 347
ribus componantur, nisi fortasse quispiam Veneris et Mercurü
reflexiones declinationesque, quemadmodum paulo ante de motu
declinationis terrae est dietum, fieri intelligi velit et declinationis
epicyclorum in tribus superioribus ac deviationes in inferioribus
per librationum motus. Hoc ut sane concedatur in reflexionibus
et declinationibus Veneris et Mercurii, siquidem eorum inclina-
tionum anguli, planorum eccentricorum et epieyclorum ubique iidem
manent, declinationes tamen epicyclorum in tribus superioribus et
deviationes Veneris ac Mercurii per librationes fieri communis cal-
culusrefutat. Ut namque de deviationibus tantum dicam, quia minuta
proportionalia, quibus deviationes pro locis centri epieycli extra
nodos et absidas ratiocinamur, eadem ratione indagarunt et con-
stituerunt, qua in primi motus doctrina partium eelipticae decli-
nationes investigantur, fit, ut in sexagesimo gradu ab aliqua ab-
sidum eccentrici, centro quidem epicycli Veneris existente, colli-
samus deviationem quinque minutorum, Mercurii autem 224.
Quod si deferens poneretur per librationes deviare, in tali Veneris
epieyeli situ vera ratio non ultra 24 minuta deviationem, Mereurii
vero 114 minuta exposceret. In illius enim centri epieyeli situ
angulus inclinationis plani eccentrici ad eclipticae non maior 5
minutis, in huius vero 224 ex librationum proprietate motus repe-
rirentur. Atque ideo fortasse Joannes de Regiomonte monendos
studiosos putavit, calculum in latitudinibus circa prope verum
tantum versari.
Postremo cum homines, quod Aristoteles alibi pluribus ostendit,
natura sua scire appetant, nae molestum est satis, quod nusquam
aeque causae τῶν φαινομένων sint abstrusae atque ceu Cimmeriß.
tenebris involutae, quod ipse etiam Ptolemaeus nobiscum testatur.
Ut interim plura de Veterum in quinque planetis hypothesibus,
quam forte ipsa novarum (ut sic dicam) hypothesium cum 688-
meratio tum ad Veteres collatio requirit, non adducam. Piele-
maeum equidem, et qui eum sequuntur, aeque atque D. Pmss-
ceptorem ex animo amo; siquidem vero sanctum illud Aristetellis
348 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
praeceptum semper in conspeetu ac memoria habeo νφιλεῖν μὲν
ἀμφοτέρους, reilleslar δὲ τοῖς ἀχριβεστέροις δεῖν, etsi neseio, quomeode
me tamen magis ad D. Praeceptoris hypotheses inelinari sentio.
Id quod fit fortasse partim, quia jam demum reetius me intelligere
animum induco, suayissimum illud, quod Platoni ob gravitatem
ao veritatem tribnitur ντὸν ϑεὸν ἀεὶ τεωμετρεῖνο, partim vero, quod
in D. Praeceptoris astronomiae’instauratione ceu caligine diecussa
aperto nane coelo et ambobus, ut diei solet, oculis vim sapientis-
simi dieti illius Socratis in Phaedro intuear: νὲάν τέ τινα ἄλλον
ἡγήσομαι δυνατὸν εἰς ἕν nal ἐπὲ πολλά πεφυχότα ὁρᾷν: τοῦτον διώχω
κατόπισὺς ner ἴχνιον, ὥστε ὕξοῖοιε
Hypotheses motuum quinque planetarum secundum
longitudinem.
His itaque, quae de terrae motu hactenus dieta sunt, a D.
Praeceptore meo eonfirmatis sequitur (sieut in causis renovandarım
hypothesium retulimus) ut omnis diversitas apparentis motus pla-
netarum, quae in eis παρὰ τοὺς πρὸς τὸν ἥλιον σχηματισμοὺς COM-
tingere videtur, propter annuum terrae motum in Orbe Magno fiat,
utque planetae revera sola adhuc altera inaequalitate, quae penes
zodiaci partes observatur, incedant. Quamobrem eis eae hypo-
theses tantum, quibus duae diversitates motus demonstrari possunt,
competunt. Quemadmodum autem in Luna D. Praeceptor maluit
epieyclo epieycli uti, ita in tribus quidem superioribus planetis
ad ordinem et motus commensurationem commodius demonstran-
‚ dam eccentrepieyclos elegit, in Venere vero et Mercurio eccentri
eccentricos.
Cum autem nos veluti ex terrae centro trium superiorum
motus suspiciamus, at inferiorum revolutiones tanquam infra nos
intueamur, consentaneum erat, ut ad centrum Orbis Magni orbium
planetaruım centra referrentur, a quo deinde ad ipsum terrae
centrum motus omnesque apparentias quam rectissime transferamus.
N
I. DIE NARRATIO PRIMA. 349
Quare et in quingue planetis eccentricum illum intelligi oportet,
cuius centrum extra centrum Orbis Magni est.
Verum ut rectius intelligatur novarum hypothesium consti-
tuendarum ratio, omnia denique perspicua magis magisque in
aperto sint, ponamus principio quinque planetarum plana eccentri-
corum esse in eclipticae plano, et centra deferentium et aequan-
tium eirca Orbis Magni centrum, sicut apud Veteres circa terrae
centrum. Deinde spatia, quae sunt inter Orbis Magni centrum
et puncta seu centra aequantium, in partes quatuor aequales di-
vidantur. Porro cuiuslibet quidem trium superiorum centrum ec-
centrici in tertiam sectionem ab Orbis Magni centro apogium
versus elevetur, ac extensione quartae residuae in eccentriei cir-
cumferentia epicyclus describatur, et apparebit fabrica motus pro-
prii cuiuslibet in longitudinem. Siitaque ex D. Praeceptoris mei
sententia planeta in huius epicycli circumcurrentis parte superiori
in consequentia. in inferiori in antecedentia ita procedat, ut centro
epieycli existente in apogio eccentrici ipse planeta in perigio Βα]
epicycli reperiatur, et contra centro epieycli in eccentriei perigaeo
morante planeta epicycli apogium obtineat, atque hac motuum
similitudine planeta in epieyclo cum centro epicyeli in eccentrico
pari tempore suas periodos absolvat: clarum est sublatis aequan-
tibus superiorum planetarum diversitatem motus respectu centri
Orbis Magni regularem esse et ex aequalibus componi. Epicyclus
namque tali ratione assumptus in munus aequantis succedit, et
eccentricus super suum centrum, ac planeta in epicyclo ad cen-
trum epicycli, cui inhaeret, aequali tempore aequales designat
angulos.
Veneris autem motus sie constabit. Reiecto deferente, cuius
vicem Orbis Magnus supplet, circa tertiam sectionem extensiome
quartae residuae describatur parvus circulus. Deinde centzum
epieycli Veneris, qui hie eccentricus eccentrici, eceentricus secundas
et mobilis vocabitur, in eireumferentia dieti parvi circuli tali me-
veatur lege, ut quoties terrae centrum in absidum lineam imeidiesit,
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
rum eccentriei in puneto paryi eirenli centro orbis
imo existat; terra autem media suo in orbe inter
bsida ipsum centrum eecentriei Veneris in puneto parvi
itro Orbis Magni remotissimo subsistat, atque ad easdem
‚gnorum eonsequentiam, quemadmodum et terra moye-
tamen, ut ex his sequitur, revolutiones in una terrae
peragens.
ereurii motuum ratio in genere quidem cum Veneris
ἠδ « nit, recepto insuper epieyelo, euius diametrum per
ationem deseribat propter diversitatem reliquam. Caeterum πὲ
ıd terrae motum accomodet, reeipit quantitatem eius, quae ex
centro deferentis mobilis 3573, eecentrieitatem autem deferentis
primi 736 partium, quantitatem eius, quae ex centro parvi eirculi,
mobile deferentis centrum eontinens 211 partium, atque diametrum
dieti epieyeli 380 partinm, qualium ea, quae ex centro Orbis
Magni ad centrum terrae est, 10,000. In motu autem talem
legem sortitur, ut centrum eecentrici mobilis contra ac in Venere
eontingebat, longissime ab Orbis Magni centro distet, terra in
absidum linea planetae existente, et ad maximam propinquitatem
accedat, terra ab absidibus planetae per quadrantem remota.
Epieyclum, ut patet, fixum habebit, cuius diametrum respicientem
centrum deferentis mobilis ipse planeta motu librationis reptando
in lineam rectam describit, hac lege servata, ut, cum centram
eccentrici mobilis in maxima a centro Orbis Magni distantia fuerit,
planeta perigium sui epieycli teneat, quod est inferior terminus
diametri, quam describit. Vice versa reliquum terminum, qui
apogium dici poterat, cum idem centrum eccentriei mobilis proxi-
mum centro orbis magni fuerit.
Motus autem absidum planetarum, quemadmodum et alia
quaedam, alteri etiam reservantur Narrationi.*
* Vgl. oben 8. 285 Anmerkung.
l. DIE NARBATIO PRIMA. 351
Haec est tota fere hypothesium ratio ad omnem propriam
diversitatem motus planetarım secundum longitudinem salvandam.
Quapropter, si oculus noster in centro Orbis Magni existeret,
radii visuales ex eo per planetas, ceu lineae verorum motuum,
in stellarum sphaeram eiectae a planetis non aliter in ecliptica
circumducerentur, quam dictorum circulorum et motuum rationes
exigerent, ut proprias eorum diversitates motuum in zodiaco
ostenderent. Verum quia nos terrae incolae ex ea coelestium ap-
parentes motus contemplamur, ad eius centrum tanquam ad basim
intimumque domicilii nostri omnes motus apparentiasque referimus,
eductis ex eo per planetas lineis, veluti oculo ex Orbis Magni
centro in terrae centrum translato; omnium inde, ut ἃ nobis
quidem videntur, τῶν φαινομένων diversitates ratiocinandas esse
patet. Veras autem et proprias diversitates motus planetarum,
si esset animus colligere, id per lineas ex centro Orbis Magni,
ut dietum, exeuntes efficiendum fore.
Verumtamen quo expeditius nos ex iis, quae porro restant
enumeranda, ἐν τοῖς φαινομένοις planetarum explicemus, totaque
tractatio facilior et suavior existat, concipiantur sane animo non
tantum lineae verorum apparentium motuum ex centro terrae per
planetas in eclipticam procedentes, sed etiam ex centro Orbis
Magni, ideoque proprie diversitatis motus lineae dictae.
Incedente itaque terra motu Orbis Magni, ubi eo perventum
fuerit, ut ipsa in eadem linea 'recta inter Solem et aliquem ex
tribus superioribus planetis interponatur, planeta quidem vesper-
tino ortu oriri videbitur; et quia terra sic sita ipsi quam proxima
est, Veteres posuerunt planetam esse terrae proximum et circa
epicycli sui perigium. Sole autem appropinquante ad lineam
veri et apparentis loci planetae, quod fit terra perveniente ad
oppositum iam diecti loci, planeta vespertino occasu disparere in-
eipit maximeque a terra elongari, quoad linea veri loci planetae
etiam per centrum Solis transeat, atque Sole inter planetam et
terram interveniente planeta occultetur, a qua deinde occultatione
352 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
propter perpetuum terrae motum, quia linen veri loci Solis a linen
veri loci planetae discedit, planeta iterum matntino ortu, ubi,
quantum areus visionis requirit, iustam a Sole distantiam nactus
fuerit, oriri conspieietur.
Porro quoniam Orbis Magnus in horum trium planetarum
hypothesibus munere epieycli a Veteribus euilibet planetarum
attributi fungitur, in diametro Orbis Magni ad planetam usque
econtinuata apogium perigiumque planetae verum respectu Orbis
Magni reperietur. Apogium autem et perigium medium in dia-
metro Orbis Magni, quae linene ex centro eccentriei in centrum
epieyeli protraetae, aequidistanter moyentur; et cum terra in me-
dietate versus planetam ipsi planetae appropinquet, in reliqua et
opposita removeatur, illie quidem extremitates diametrorum Orbis
Magni perigia referent, hie vero apogia, eum illa medietas in
loeum inferioris epieyeli partis suecedat, haec autem superioris.
Fac esse haud longe a Solis et planetae eoniunetione; sit
terrae centrum in planetae apogii loco vero, respectu seilieet
Orbis Magni, ipsaque linea propriae diversitafis eum apparentis
loei linea planetae coincidat. Ab hoc autem loco terra suo motn
procedente, lineae propriae diversitatis et linea veri loci planetae
sese in corpore planetae intersecare incipient; altera regulari suo
motu diverso in signorum consequentiam perget, altera vero ab
eadem 8686 reflectens referet nobis planetam velocius in ecliptiea
incedere, quam revera motu proprio procedat. Verum terra per-
veniente ad portionem Orbis Magni planetae propriorem, haec e
vestigio in antecedentia sese convertit, ut apparens planetae
progressus nobis subinde tardior videatur. Amplius, quia terra
versus planetam ascendit, ipsa veri motus Solis linea a planeta
promovebitur, ac planeta ad nos accedere veluti de parte superiori
descendens aestimabitur. Tam diu autem planeta directus vide-
bitur, quousque terrae centrum ad eum, Orbis Magni ad planetae
situm pervenerit, ubi angulus diurnus reflexionis lineae veri loci
planetae in antecedentia aequalis existat angulo diurno propriae
L πὲ FıRRiıTIO PRIMA. Fit
diversitatis in conseyuendu. Ihi namıne dastm+ = perimenrihue
motibus planeta statiome yrtma per aligwr dien we ratinme: Knrtrie
Magni ad eccentricum jikusine propeniti ραν planet τὰ
suo orbe situm propriaynt num» mi veloritate are appantäk.
Porro ab hoc item loco ters yrajiors σία planetae Mt. mi pla-
netam regredi et in antesedurs μον τί. ererlamus, Ipma (ip
reflexione notabiliter proprium γε θάνω superante. ας
eo usque, quo terra perigiem “mm piamerae renpeetn orlis
magni contingat, ubi planeta is nein mpedatimis lo ὑμῖν
tioni Sulis terraeque proximus nasimr em in situ Mars re-
pertus praeter communem ratiome ἡ, Way rellexionem eu
diversitatem aspectus et aliam immer ἡ perceptibilenm
quantitatem eius, quae ex centw nme ah igwins dintantiam,
aspectus diversitatem admittit, quewadanduw diligens tentabitur
observatio.*
* Mästlin liess in einer Anmerkung zu οἴαεν Belle dem »Kneanulun
ein Schreiben Tycho Brahe's an Peucer aus dem Jahre 1,4 ahdrucken, In
dem er seiner Freude Ausdruck giebt, dass jener «xeellentimimie nulilis
Mathematicus« dem von Rheticus mitgetheilten Gedanken den Coppernicus
seine Zustimmung ausspricht. »Constitus perieulum facere — sehreiln Tycho
Brahe — quuenam earum, quae hactenus invenlae erant, Iypeihasum 'l'!lule-
maicarum vel a Copernico traditarum) veritati propiws wenuderet. Iılyur per
Martis potissimum stellam me expiscari posse confldebum. Bi mim mul pro-
pius accederet quam ipse Sol, Copernicanam speculeionmems prarculerr, sin
minus, cum Plolemaica potius standum arbitrabur ..... Mlielilde ıyılur luur:
pluribus accuratius observationibus lam cırca ortum quams “ὐοαραν σοι per
meridiunum transitum, deprehendi, Martem maiorem δα geralların qwunı
ipsum Solem, ideoque eliam terris propinquiorem, cams angel “οἰ, fir
astipulunte una motu ipsius diurno, cum Copernioumis μιάμρα πρόμον ιν ınsew-
tiente, eo quod paulo celerius certo dierum intervallo ie aukanallanlsı rpederei
quam Alphonsinorum concederet a Piolemaeo deduels suilinsimalar, ulm ul
minorem a terris distantiam, quae molum paulo intenlianms aypperer« εὐ fu welt
....ıa quod Ptolemaicis hypothesibus haec omnie uinlns anugrwerent. var-
pellebar, ut postmodum magis mugisque Cspgenwiceus: inrın-
tioni fidem attrıbuerem.«
In der zweiten Ausgabe des »Mysterium engine. Keplar+
{Frankfurt 1621) fügt Mästlin dem Abdrucke des Beiksiniben Kri-ier uime
»Additio altera« hinzu, in welcher er erklürt, seine βδαδρ Aber du Iuimit
u. 23
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
ὁ, ut terra ab hac centrali cum planeta, utita dieam,
in eonsequentia removebitur, ipsa reflexio in ante-
lem ratione, qua ante creverat, minuetur, donec facta
im eompensatione planeta statione secunda stationarius
‚ proprio planetae motu superante reflexionem terra
lirigatur, quo tandem in directionis loeo medio planeta
ra iterum apogium planetae verum, unde eam de-
ἢ obtineat omnesque iam dietas apparentias ordine in
{is planetis nobis introducat.
Atque haec est prima Orbis Magni in contemplatione motuum
planetarum ntilitas, qua a tribus magnis epieyelis in Saturne,
Jove et Marte liberamur, Quod autem Veteres argumentum pla-
netae dixerunt, hoc D. Praeceptor motum commutationis planetae
vocat, quia per eum apparentias ratione motus terrae in Orbe
Magno contingentes ratioeinamur, quas nihil aliud esse constat
respeetu Orbis Magni, quam parallaxes Lunae propter habitudinem
eins, quae ex centro terrae ad eiusdem orbes. Cuiuslibet autem
planetae eentri epieyeli motus a terrae motu aequali, qui et Solis
motus medius est, subtractus eommutationis motum aequalem re-
linquit- et numeratur ab apogio medio, a quo et terra aequaliter
elongatur, unde et in promptu euiuslibet verus et apparens
planetae motus in ecliptica ex D. Praeceptoris tabulis posthaphae-
resium planetarum habetur.
Alteram porro Orbis Magni utilitatem partem, haud illa le-
viorenı, in Veneris et Mercurii theoria naneiscemur. Cum nam-
desselben theilweise zurücknehmen zu müssen. Kepler habe nach dem
Tode Brahe's dessen Manuskripte eingeschen und gefunden, dass Brahe's
Schlüsse auf falschen Beobachtungen beruhten: »Vidit, quod Tychonis mi-
nistri, quorum opera in observationibus et ad caleulum utebatur, nescio quo
praeiudieio, et sese et Tychonem deceperint.... Quare et mihi ista mea
gratulatio concidit et haec de parallaxibus Martis opinio revocanda est.
Interim tamen ipsi veritati primarineque quaestioni, quod seili-
cet Mars Terrae aliquando propior fiat quam Sol, nihil de-
trabitur«.
I. DIE NARRATIO PRIMA. 355
que nos hos duos planetas ex terra tanquaın e specula observemus,
etsi ipsi non aliter atque Sol fixi manerent, tamen nos, quia per
Orbis Magni motum circa eos eircumdueimur, nihilominus ipsos
planetas, ut Solem, suis motibus zodiacum peragrare putaremus. Et
quia observationes testantur Venerem et Mercurium in suis orbibus
etiam propriis moveri motibus, praeter Solis motum mediun, quo in
succedentia feruntur, et aliae quoque in eis apparentiae per accidens
ratione Orbis Magni conspicientur. Prineipio enim orbes eorum epi-
cyclos putabimus, qui tamquam propriis deferentibus cum Sole aequa-
libus passibus zodiacum conficiant. Sie terra existente ad perigium
primorum deferentium, toti ipsorum orbes in eccentrici apogio
existimabuntur, et contra ad apogium orbes in perigio. Praeterea
quemadmodum planetis superioribus apogia et perigia per respec-
tum ad planetas ipso in Orbe Magno determinantur, ita e con-
verso in Veneris et Mercurii orbibus respectu centri terrae, ubi-
cunque fuerit, signantur, et pro motu terrae annuo per omnia
deferentium loca pertrahuntur. Termini diametri deferentis mo-
bilis, quae lineae medii motus Solis, scilicet quae ex centruo Orbis
Magni in terrae centrum, aequidistanter moventur, sunt absides
mediae. Absides, quae in parte deferentis mobilis opposita terrae
summae, quae in propiore infimae haud iniuria vocabuntur.
Sie autem motus terrae annuus quiesceret, cum Venus in
novem mensibus* suam revolutionem, ut supra -dietum, peragat,
et Mercurius quasi in tribus, quilibet in suo temporis spatio bis
nobis e terra cum Sole coniungi, bis stationarius, bisque extremos
limites in deferentium curraturis contingere, semel autem matuti-
nus, vespertinus, retrogradus, directus, apogaeus et perigaeus
* Hier hat Mästlin — während er an andern Stellen willkürliche
Textes-Verbesserungen vorgenommen hat — ganz zweckgemäss die Angabe
von Rheticus stehen lassen, wonach die Venus die Sonne in neun Μυδδύειο
umkreise. Coppernicus war wirklich der Meinung, dass der Umlauf des
Venus neun Erden-Monate betrage: »Quinto luco Venus nono mense ui
citur«. (de rev. orb. cael. 1, 10).
23°
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
Porro oeulo in Orbis Magni centro proprii saltem
\ Veneris et Mercurii, quemadımodum et reliquorum,
nempe totum zodiacum suis motibus peragrantes fierent
yositi, reliquisque cum intueri σχηματισμοῖς cernerentur.
aimvero, cum neque ex centro Orbis Magni stellarum
ıplemur, neque terra motu annuo quiescat, satis per-
quare eaedem apparentiae nobis terram inhabitanti-
rietate appareant. Venus et Mercurius terrae prae-
um orbium magnitudine motu veloeiore, ipsa terra
suo annuo eos insequitur. Quare Venus ad terram in NVI
mensibus, Mercurius in quatuor revertitur, atque in hoe
temmporis spatio omnes apparentias, quas Deus ex terris eonspiei
voluit, nobis ostendere repetunt. Lineae propriarum diversitatum
motus regulariter incedant, super centro Orbis Magni suas revo-
lutiones in tempore sibi a Deo praefinito confieientes. Lineae
autem verorum locorum, quae et ex centro terrae per Venerem
et Mereurium traiectae, longe aliter eireumdueuntur, tum quia
a puneto extra illorum orbes edueuntur, tum quia illud ipsum
punetum est mobile. Nos putamus Venerem et Mercurium
in suis orbibus eo motu procedere, quo Veteres in epieyelo
eos moveri statuerunt; cum tamen ille motus superatio tantum
sit, qua velocior planeta terrae motum seu Solis medium excedit,
hane superationem vocat D. Praeceptor commutationis motum,
iisdem plane de causis, quibus in tribus superioribus. Fit itaque
ut omnes Veneris et Mercurii apparentiae, quae etiam ex terra
fixa apparuissent, propter terrae motum tardius revertantur, utque
eaedem in omnibus suorum deferentium partibus et eclipticae
loeis contingant, quo omnimodo eorum motus deprehenderentur.
Nequaquam enim terra sub Cancro fixa Ptolemaeus deprehendisset
Mercurium brevissimas a Sole circa Libram evagationes et Ve-
nerem circa Taurum habere. Ubicunque autem terra suo in orbe
magno fuerit, et Venus aut Mercurius in lateribus sui deferentis
deprehensus maxime a Sole nobis distare videbitur. Eductis
I. DIE NARRATIO PRIMA. 357
vero ex centro terrae lineis contingentibus utrinque Veneris et
Mercurii deferentes in superiori portione ad terram relatione facta
in signorum consequentiam ferentur, in inferiori et terrae proxima
contra, ubi et stare retrocedereque ad sensum videntur, cum
nempe linea veri loci planetae aequalem angulum diurnum super
terrae centro efficit in antecedentia angulo medii motus, qui et
terrae, in consequentia vel maiorem etc. Ex his itaque mani-
festum est, quare Venus et Mercurius circa Solem involvi con-
spieiantur.
Caeterum Sole quoque clarius est, orbem terram deferentem
vere Magnum appellari. Si enim Imperatores propter res feli-
citer bello gestas aut gentes devictas Magnorum accepere cog-
nomenta, dignus certe et hic orbis erat, cui augustissimum attri-
bueretur nomen, cum ipse quasi solus legum coelestis politiae
participes nos faciat omnesque errores motuum emendet, cumque
in gradum suum pulcherimam hanc philosophiae partem reponat.
Ideo autem est dietus Orbis Magnus, quia tam ad superiorum
planetarım orbes, quam ad inferiorum magnitudinem notabilem
habet, quae praecipuarum apparentiarum sit occasio.
Quomodo planetae ab ecliptica discedere appareant.
Porro in latitudinibus planetarum primum est videre, quam
recte deferenti centrum terrae Magni nomen tribuatur, quod eo
insuper maiorem admirationem meretur, quo Veterum hac de re
praecepta perplexiora obscurioraque esse constat. Motus plane-
tarum in longitudinem egregia quidem testimonia perhibent, quod
terrae centrum orbem, quem dieimus Magnum, describat: in la-
titudinibus autem planetarum eins utilitates, ceu in illustri quo-
dam loco positae, magis sunt conspicuae, cum ipse nusquam ab
eclipticae plano discedens praecipua tamen causa omnis diver-
sitatis apparentiarum in latitudinem existat. Tu vero, doctissime
D. Schonere, ideo summo amore orbem hunc prosequendum et
SCHRIFTEN VON RUBTICUS.
m vides, qnod totam motus in latitudinem doetrinam
* tamqne dilueide omnibus propositis eausis ob
πὸ trium superioram deferentes ex Ptolemaei sententia
ı inclinati, quorum apogia septentrionem versus, pe-
. ad meridiem reperiantur, utque sie ipsi planetae in
quemadmodum Luna in orbe declivi, extra cuius
non egreditur, eirumferantur, Lineae propriae diversi-
Dracones planetarum, ut vulgo vocant, deferentium ad
ptieae (planum)* habitudines et intersectiones ad planetarum
tus designabunt, lineae autem verorum locorum, praedietas
nmeas in centris planetarum intersecantes, pro centro terrae im
Orbe Magno situ ad planetam, et ipsius planetae in suo orbe
deelivi vera planetarum loca propriora et remotiora ad lineam, **
quae per signorum medium, referent pro angulorum habitudine,
quos ad ecliptieae planum eonstituunt, quemadmodum mathematien
ratio exposcit. Quam ob cansam planeta in quacunque sui defe-
rentis et epieyeli in eirenlo deelivi portione morante, et eentro
terrae existente in remotiori a planeta Orbis Magni medietate,
quam Veteres superiorem epieycli partem dixere, latitudines ap-
parentes minores fieri oportere angulo inclinationis deferentis ad
planum eclipticae clarum est, quia in tali centri terrae situ ad
planetam angulus apparentis latitudinis acutior est angulo ineli-
nationis, interior videlicet exteriori et opposito. Porro centro
terrae perveniente ad propiorem medietatem Orbis Magni ad
planetam, contra latitudo apparens maior angulo inclinationis,
* Der Text der editio princeps ist hier ganz verderbt: »... deferen-
tium ad eclipticae habitudines et interseetiones«. Mästlin hat zwischen die
Worte »eclipticae« und »habitudines« noch »planum« eingeschoben; die Thorner
Ausgabe verändert »eelipticae« in veclipticam..
** Die Lesart der editio princeps »eam« hat Mästlin, um den Satz deut-
licher zu machen, in »lineam« verändert; diese Aenderung ist in den Text
übernommen.
I. DIE NARRATIO PRIMA. 359
iisdem plane de causis, et contra conspieitur, qnippe qui ante
exterior et oppositus, iam interior. Atque haec est causa, quam-
obrem Veteres putaverint, centro epicycli extra nodos consistente,
superiorem epieycli partem semper inter deferentis et eclipticae
planum existere, religqnam autem medietatem ad eam partem
vergere, ad quam medietas deferentis a centro epieycli occupata
inclinaret, diametrum vero transeuntem per longitnudines medias
epieycli aequidistanter eclipticae plano incedere et epieyclo in
nodis planetam latitudinem nullam habere in quacunque epieyeli
sui parte, quod in his hypothesibus verificatur, planeta in aliquo
nodorum morante, et terra qnacunque in parte orbis magni re-
perta. Si angulus superficiei epieycli ad suum deferentem in
Veterum hypothesibus aequalis perpetuo angulo inclinationis plani
deferentis et eclipticae fuisset repertus, hoc est, si epieycli pla-
num semper in aequidistantia eclipticae fuisset deprehensum,
praedicta latitudinum ratio sufficeret. Verum cum huius diversum
observationes geometrice examinatae inferant, ut est videre apud
Ptolemaeum libro ultimo τῆς μεγάλης συντάξεως, ponit D. Prae-
ceptor per motum librationum angulum inclinationis deferentis
ad eclipticam certa ratione augeri et minui, respectu nimirum
motus planetae medii in circulo declivi et ipsius terrae in Orbe
Magno. Quod fiet, si in una motus commutationis periodo dia-
meter, per quam fit libratio, bis ab extremis limitibus eirenli
declivis deseribatur, idque tali conditione observata, ut planeta
existente in ortn vespertino angulus inclinationis sit maximus,
quare et latitudinis quoque apparentis* maior, in ortu vero ma-
tutino minimus, unde et ipsa apparens latitudo, ut conveniebat,
minor existat.
Veneris autem et Mercurii apparentiae in latitudinem, unica
deviatione excepta, speculationis facilitate superiorum planetarum
* Die in den Text aufgenommene Lesart der editio princeps hat
Mästlin in »latitudo maior« verändert.
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
rant. Sed Veneris latitndines primo perpendamus,
Magnum primum Veneris sphaera ocenrrit. Pomit
weceptor planum, in quo Venus movetur, ab ecliptiene
(agni plano deelinare super diametro per absidas
erentis primi, ita ut orientalis medietas a plana
perfieie in septentrionem elevetur ad inclinationis
u quem in Ptolemaei hypothesibus epieyeli planum cum
e plano eontineret, oeeidentalis autem medietas ad meri-
n. Per orientalem vero medietatem intelligenda ea, quae est
a loco summae absidis in consequentia ete. Sola hac et simpliei
hypothesi omnes deelinationum et reflexionum regulas cum cansis
ex loci terrae ad planetae planum habitudine facile erit pervi-
dere. Cum namque per terrae motum annuum ad oppositas partes
summae absidis deferentis primi pervenerimus, ubi Veneris orbem
tanquam epieyclum et in apogio sui deferentis existere putamus,
tune planum, in quo defertur Venus, nobis ab ecliptieae plane
reflexum videbitur, nam illud nos in tali situ per transversum
aspieimus. Et quia idem planum ex inferiori loco intuemur, quae
ad septentrionem prominet, pars nobis oeulos meridiei obvertentibus
erit sinistra, reliqua vero ad meridiem dextra. Procedente autem
terra sursum versus planetae absidem summam, orbis Veneris a
sui eecentriei apogio descendere ereditur, ipsumque adeo planum
deferentis Venerem inclinatum tanquam ex loco altiore despicere
ineipimus. Quare reflexio suecessive in deelinationem mutatur,
ut per quadrantem a priori loco distante, ubicunque planeta in
elevatis partibus conspiciatur, declinationem solum ab ecliptica
habeat. In tali situ, cum nos terrae adhaerentes simus, in Op-
posito medietatis deferentis, quae est a summa abside in conse-
quentia et ab eclipticae plano in septentrionem elevata, dixerunt
Veteres epieyelum Veneris in descendente nodo esse, et apogium
epieyeli ad septentrionem maxime declinare, perigium vero ad
meridiem. Porro evehente nos sublimes terra motu suo annuo
versus locum summae absidir Veneris, orbis eius, ceu epieyclus,
I. DIE NARRATIO PRIMA. 361
infimam absidem sui deferentis appetere videbitur, et planum epi-
eycli (nobis planum, in quo Veneris stella) quod ante inclinatum
nobis erat ad planum eclipticae, iterum sese „ad nos reflectere
apparebit, et septentrionalis medietas deferentis extra planum
eclipticae prominens dextrum fiet, quia orbem Veneris desuper
aspieimus. Ubi autem ad locum summae absidis Veneris centrum
terrae pervenerit, nulla declinatio et sola reflexio conspicietur,
atqui Veneris orbis in infima deferentis sui de Veterum sententia
esse abside creditur. Atque hie est τῶν φαινομένων ordo, dum
centrum terrae semicirculationem complet, a loco infimae absidis
Veneris in consequentiam signorum ad locum summae absidis
Veneris ascendens. Eadem autem ratione descendente terra re-
flexio ad nostrum aspectum paulatim in declinationem mutabitur,
et quia medietas plani deferentis a summa abside in antecedentia
nobis tali incessu terrae fit opposita, apogium deferentis Veneris
in meridiem a plano eclipticae declinare incipit, donec terra in
nonagesimo gradu a loco absidis constituta utraque medietas ad
eclipticae planum declinata conspiciatur, orbisque, ceu epicyclus,
Veneris in nodo ascendente ad summam absidem putetur; a quo
loco terra recedente declinatio iterum in reflexionem commutetur,
ac consecuta locum infimae absidis Veneris easdem apparentias
latitudinum in Venere terra iterum producere incipiat. Ex quibus
patet, terra ad lineam absidum Veneris posita, planum deferentis
planetam reflexum apparere, in quadrantibus vero ab his decli-
natum, in locis autem intermediis mixtas latitudines conspici.
Cum autem praeter has latitudines, quas Veteres epicyclo
Veneris tribuerunt, et alia a Veteribus deviatio, a Ptolemaeo τῶν
ἐχχέντρων χυχλῶν ἢ ἔγχλισις dieta, se his permisceat (ac eandem
per deferentis centrum epeycli Veneris, qui iam sublatus est, de-
monstrarunt) aliam et cum observationibus magis consonam D.
Praeceptor rationem ineundam iudicavit. Hanc autem rationem
D. Doctoris, Praeceptoris mei, deviationem salvandi, ut facilius
quoque haud secus ac reliqua usque proposita assequamur,
863 SCHRIFTEN VON ΠΗΡΤΊΟΌΑ,
enmatitunmne planım, enius mox meminimus, esse medium pla-
um no ideo fixum, a quo vorum iam Ime jan illne certa eva-
getir ratione, ΔῈ quia omnes motus poloram respeetu minori
Inhoro ao «lispendio pereipiuntur, prineipio tenendum, alterum
poloram plani medii in septentrionem a plano ecliptiene ad ineli-
wationis anguli quantitatem elevari, alterım autem ex opposito
tantunden in meridiem deprimi, et quae de septentriomali polo
ant fs, quae eiren hune fieri ostensori sumus, simili ratione,
(ratione nimirmm oppositionis habita) de meridionah intelligi op-
portore. Proinde circa septentrionalem plani medii polum assu-
mamns osso eironlam mobilem, enius ea, quae ex centro, maximis
ohliquitatibus plani medii a plane vers eorrespondeat, ipse antem
valys septentrionalie plani veri per librationis motem dieti eireuli
diamotram deserihat. Porto eircalus mobilis insequater planetze
wotum, at Venus suo mata incodens relinguat darum quamlibet
“© insenwentinm intorseetionem. idque hac lege, ut anne exaeto
ad volletam denigute rovertatar. Dieeto vero eircalo marme per
weriesgee plani pol, ad hulas commen; cum plan vere inter
weine atringne M gradibas numeratis cam peli plami. wer et
warten. Interim antem. dam \cecris σὰ alerutrum medermmm
URN γλνμέξοοη vom Νετχὲ Ὀσθάτὰ ταῖς Torten mine Agarent. πὰ
NnznE nern ml deine aa Fern Vemm: wanmgme im
ARE een malen Ta τχϑερατσοο a Tılann made deviet.
Nr et WEaNime Erara Vin meufinm vorikum Tirareesea Sera
wer gandtue a) shnäihm deermms äiumm me Teen
zum War wor Ts wer τς malt Armee lm jenen Ted
arena Ina Inteenadis Teac mer cmnine Im ὥξκῃα-
Yraridenc meemmaihi won mm wert Her Nee te nee
warum τὸ wet perrmettuum. emdmech em an mim Himeabemiie
rieealtex ar ja dam nüne Inamum Some, τοτεὐνπνστε (mr m
Pr
I. DIE NARRATIO PRIMA. - 363
Veneris ad alterutram mobilium nodorum fieret reversio.. Haec
ut exemplo illustriora fiant, si in aliquo deviationis motus prin-
cipio polus septentrionalis plani veri a polo plani medii adiacentis
maxime meridionalis fuerit, ac Venus tantum in maximo devia-
tionis limite, qui est septentrionalis, exstiterit, terrae quoque centro
in aliqua absidum Veneris commorante, in quarta anni parte terra
motu annuo ad locum inter absidas medium veniet, et eodem
tempore planeta ad suam inftersectionem seu nodum mobilem.
Et quia motus librationis commensuratur cum motu planetae ad
nodos seu intersectiones, primus librationis circellus quadrantem
quoque conficiet, et per reliquum eircellum, qui altero est velocior
duplo. polus plani veri sub polum plani medii constituetur,
quare et ambo plana coniungentur. Recedente autem planeta
ab hoc nodo, terra procedet ad alteram absida eccentrici primi,
et polus plani veri per librationem a polo plani medii ad septen-
trionem promovebitur. Sic fiet, ut, etsi Venus meridiana sit,
quemadmodum in nostro exemplo, tamen latitudo meridiana mi-
nuatur; si septentrionalis, eadem crescat. Eo loci autem ubi per-
ventum fuerit, polus plani veri librationis motu maximum ad
septentrionalem limitem attinget, et planeta motu suo annuo ad
nodos in medio inter utramque intersectionem maximam iterum
in septentrionem deviationem habebit. Apparet itaque motum
cireuli assumpti hunc habere usum, ut in anno Veneris ad nodos
fiat revolutio, semperque terra collocata in absidum linea, planeta
ubicunque in suo plano vero fuerit, maximam a plane medio. de-
viationem habeat, et in medio inter utramque absida terra con-
stituta sit in nodis. Porro librationis motu fieri, ut Venere in aliquo
nodorum existente ambo plana coniungantur, et illa pars plani
veri, quam ingreditur, ad septentrionem semper a medio discedat,
quo, prout convenit, latitudo haec perpetuo borealis maneat.
Quemadmodum autem Veneris planum, quod medium ap-
pellare placuit, in absidum eccentrici primi linea ab ecliptica
intersecatur, et eius plani medietas a summa abside in consequentia
364 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
ad septentrionem prominet, reliqua oppositionis lege in meridiem
vergente. Ita in Mereurio simili ratione est planım medium,
quod super suarum absidum linea, ut par erat, ab eeliptieae
plano utrinque inclinatur, ut viceversa medietas plani medii a
summa abside in antecedentia septentrionalis sit. Quare in
eentri terrae annua revolutione declinationes et reflexiones im
Mereurio permutatae ad Veneris seilicet deprehendentur. Verum
haee varietas, ut eo conapiena magis foret, disposuit Deus et
deviationem ‚plani veri Mercurii a medio, ut ea medietas perpetuo,
quam ingreditur, a plano medio ad meridiem discederet, et
terra ad absidas ipsas eonsistente eum suo plano vero in medio
plano iaceret; quo fit denique, ut in latitulinem praeter dietas
differentias a Venere nullas habeat, nisi quod haee quoque deviatio
maior in Mereurio est quam in Venere, veluti etiam inelinationis
angulum maiorem habet. Caeterum reliquae latitudinum Mereurii
varietates facillime non aliter atque in Venere colligentur.
Tars superat corpti, purs est erhausta laboris,
Hie teneat nostras ancora iacta rates;
ut primam hane Narrationem uostram poetae verbis liniam.
Alteram antem mei promissi partem, quamprimum
iusto adhibito studio totum D. Praeceptoris mei Opus
evolvero, colligere ineipiam. Eo vero gratiorem tibi
utramque fore spero, quo clarius artifieum propositis observatio-
nibus ita Ὁ. Praeceptoris mei hypotheses τοῖς φαινομένοις congen-
tire videbis, ut etiam inter se tanguam bona definitio cum definito
converti possint.
‚Clarissime et doctissime D. Schonere ac tanquam pater
mihi semper colende, reliquum nune iam est, ut hanc meam
operam qualemcunque aequi bonique consulas. Nam quamquam
non nesciam, quid humeri me ferre possint, quidve ferre recusent,
tamen tuus in me singularis et, ut sie dieam, paternns amor
fecit, ut omnino non formidarim hoc coelum subire, et quoad
eius quidem fieri potuit, omnia ad te referre. Quod Deus Opt.
a .«
I. DIE NARRATIO PRIMA. 365
Max. bene vertere dignetur, deprecor, mihique aspiret, ut iusto
tramite ad propositum finem, laborem coeptum perducere queam.
Si quippiam autem ardore quodam iuvenili (qui quidem semper,
ut ille inquit, magno magis quam utili spiritu sumus praediti)
dictum sit, aut per imprudentiam exciderit, quod liberius contra
venerandam et sanctam vetustatem dietum videri possit, quam
fortassis ipsa rerum magnitudo et gravitas postulabat, tu certe,
quodque apud me dubium non est, in meliorem accipies partem
et potius animum in te meum, quam quid praestiterim, spectabis.
Porro velim te de doctissimo Viro, D. Doctore, meo
Praeceptore, hoc statuere, tibique persuasissimum
habere, apud eum nihil prius, nec antiquius esse
quicquam, quam vestigiis Ptolemaei ut insistat, nec
aliter, ac ipse Ptolemaeus fecit, veteres et se anti-
quiores multo secutus. Dum autem ra φαινομένα, quae
astronomum regunt, et mathematica se cogere intelligeret, quae-
dam praeter voluntatem etiam ut assumeret, satis interim esse
putavit, si eadem arte in eundem scopum cum Ptole-
maeo tela sua dirigeret, etiamsi arcum et tela ex
longe alio materiae genere quam ille assumeret. Ace
hoc loco illud arripiendum, »δεῖ δ᾽ ἐλευϑέριον τῇ γνώμῃ τὸν
μέλλοντα φιλοσοφεῖνκα." Caeterum, quod alienum est
* Der bezeichnende Spruch, welchen Rheticus zum Motto für seine
»Narrativo prima« gewählt hat, ist — wie bei dessen Wiederholung hier
nachträglich bemerkt wird — aus des Alcinous »Isagoge in Platonis dogmata«
entnommen.
Den Gedanken, welchem Rheticus durch das Wort des Alcinous Ausdruck
gegeben, hat Kepler in lateinischer Formulirung ausgesprochen. (Kepleri
opp. ed. Frisch VI, 669). Humboldt hat dies charakteristische Urtheil
Kepler’s über Coppernicus mit Recht in seinen Kosmos aufgenommen und
demselben dadurch eine weitere Verbreitung verschafft. »Der Grlinder
unseres jetzigen Weltsystems«, sagt Humboldt (a. a. O. II, 346), »war dureh
seinen Muth und die Zuversicht, mit welcher er auftrat, fast noch ausge-
zeichneter als durch sein Wissen. Er verdiente in hohem Grade das schöne
Lob, das ihm Kepler giebt, wenn er ihn in der Einleitung zu dem Badsi-
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
ὁ boni euiuslibet, maxime vero a natura
ea, ab eo ut qui maxime abhorret Ὁ, Prae-
meus, tantum abest, ut sibi a Veterum reete*
osophantium sententiis nisi magnis de causis ac
ıs ipsis efflagitantibus studio quodam novitatis
nere discedendum putavit. Alia est aetas, alia
rum gravitas doetrinaeque excellentia, alia de-
ue ingenii celsitudo animique magnitndo, quam
‚ tale quid in eum eadere queat, quod quidem est vel
tatis iuvenilis, vel τῶν μέγα φρονόοντων ἐπὶ ϑεωρίᾳ μιχρᾷ., ut
„ristoteles utar verbis, vel ardentium ingeniorum, quae a quolibet
vento suisque affectibus moventur ae reguntur, nt etiam, ce
χυβερνητῇ excusso, quodvis obvium sibi arripiant et acerrime
propugnent. Verum vincat veritas, vincat virtus, suusque honmos
perpetuo habeatur artibus, et quilibet bonus suae artis artifex in
Iucem, quod prosit, proferat, atque in hune tueatur modum, ut
veritatem quaesivisse videatur! Neque vero D. Praeceptor
bonorum et doctorum virorum indieia unquam abhor-
rebit, quae subire ultro cogitat!
phinischen Tafeln »den Mann freien Geistes« nennt: »Copernicus
vir fuit maximo ingenio et, quod in hoc exereitio« (d. i. in der
Bekämpfung der Vorurtheile; »wagni momenti est, animo liber«.
* Das in den Text aufgenommene »recter, welches die Editio princcps
hat, ist von Mästlin und allen späteren Herausgebern weggelassen.
II. Borussiae Encomium.*
Pindarus in illa oda, quae literis aureis in templo Minervae
consecrata fertur, celebrans Diageram Rhodium pugilem, vietorem
Olympicum, ait patriam eius Veneris esse filiam et Solis pluri-
mum adamatam coniugem. Deinde Jovem ibi ımultum pluisse
auri, idque propterea, quod suam Minervam colerent; quare et
* Eine Uebersetzung des »Encomium Borussiae« ist im ersten Bande
Thl.2, S. 145 ff. abgedruckt. Allein wegen der Bedeutung, welche diese »Lob-
schrift auf Preussen« fir die Biographie von Coppernicus hat, darf auch das
lateinische Original in der vorliegenden Urkunden-Sammlung nicht fehlen.
Die Schrift ist überdies sehr selten; sie findet sich nur in den beiden ersten
Ausgaben der »Narratio Prima« (1540 und 1541) und in dem Anhange zu
Kepler's Mysterium cosmographicum. Deshalb hat Hipler — welcher von
dem ersten Theile der »Narratio Prima« in seinem »Spicilegium Copernicanum«
nur einzelne Auszüge mittheilt, — Recht daran gethan, das »Encomium Bo-
russiae« dort ganz abdrucken zu lassen. Leider hat er jedoch die wunder-
liche Interpunktion jener Zeit und ebenso die Orthographie der Editio prin-
ceps genau festgehalten. — (Der Abdruck, welchen der 2. Band der »Acta
Borussica«e im Jahre 1731 brachte, ist unvollständig. Es fehlt fast der
vierte — und ein sehr wesentlicher — Theil, während die ganze Einleitung
vollständig mitgetheilt ist, welche, wenn etwas unterdrückt werden sollte,
unbeschadet hätte wegbleiben können.)
Erläuternde Zusätze werden dem nachfolgenden Abdrucke des »Enco-
mium Borussiae« nur in geringer Zahl beigegeben werden. Die nothwendig-
sten Anmerkungen sind bereits der Uebersetzung im ersten Theile ange-
schlossen ;, hier ist nur eine kleine Nachlese erforderlich.
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
sapientiae nomine et ἐγχυχλοπαιδίας, quam impendio
aram redditam.*
aeclarum Rhodiorum ἐγχώμιον an ulli praeterea regioni
a aetate quam Prussiae (de qua pauca dieere in anime
que a forte tu quoque audire volebas) quis aptius accomo-
erit, ν quidem non video. Nee dubito, quin eadem numina
rnantıa hane regionem deprehenderentur, si peritus aliquis
logus diligenti cura puleherrimae huius, fertilissimae et feli-
ämae regionis praesidentes stellas inquireret."* Quemadmodum
item Pindarus ait:
Φαντί δ᾽ ανϑρώπων παλαιαὶ
Ρήσιες, οὔπω ὅτε
Χϑόνα δατέοντο Ζεύς 7 καὶ ἀϑάνατοι,
Φανερὰν ἐν πελάγει
Ῥόδον ἔμμεν παντίῳ,
᾿Αλμυροῖς δ᾽ ἐν βένθεσιν νᾶσον χεχρύφϑαι.
* Neben den von Rhetieus selbst hervorgehobenen Beziehungen, welche
ihn veranlasst haben, in seinem »Encomium Borussiae« von Rhodus den
Ausgang zu nehmen, ist nicht zu vergessen, dass Rhodus damals in Aller
Munde war. Nicht lange vorher hatten die Ungläubigen diese Insel den
Christen entrissen, die letzte ihrer Besitzungen im Morgenlande.
** Die astrologische Sprache von Rheticus hat Beckmann in seiner
Uebersetzung des »Encomium Borussiae« (Erml. Zeitschr. III, 6) irrthüimlich
als einen »Scherz« bezeichnet, wenngleich er das Wort abschwächend hinzu-
fügt, dass Rhetieus allerdings mit den bedeutendsten Gelehrten seiner
Zeit — Melanchthon der »praeceptor Germanise« und sein Lehrer Joh.
Schoner voran — sich »zu astrologischen Deutungen hingeneigt habe«. -
Dass Beckmann sich in dieser Auffassung vollständig geirrt, beweisen
die Ausführungen, welche im ersten Bande 'Thl. 2, $. 430 ff. gegeben sind.
Rhetieus hat an verschiedenen Stellen seiner Schriften — so auffallend dies
auch bei dem begeisterten Apostel der Lehre von der Erd-Bewegung er-
scheint — seine Anhänglichkeit an die Astrologie bekundet, welche er in
deın Schreiben d. d. »im Augusto des MDXLI Jars« an Herzog Albrecht
von Preussen gerichtet hat, als eine »hochlöbliche Kunst« bezeichnet (vgl.
Bd. I, Thl. 2, S. 401).
Die für das Verhältniss des Rheticus zur Astrologie bezeichnendste
Stelle findet sich in der »Narratio Prima«; sie ist oben S. 305 witgetheilt.
II. BORUSSIAE ENCOMIUM. 369
᾿Απέοντος δ᾽ οὔτις ἔν ---
Δειξεν λᾶχος ᾿Δελίου "
Καί ῥά μιν χώρας ἀχλάρω ---
Tov λιπὸν, ayvov Θεόν.
Μνασϑέντι δέ Ζεὺς ἄμπαλον μέλ ---
Λει ϑέμεν᾽ ἀλλὰ μιν οὐχ
Εἴασεν᾽ ἐπεὶ πολιᾶς
Kine τιν᾽ αὐτὸς ὁρᾶν ἔνδον ϑαλάσσης
Αὐξομέναν πεδόϑεν
[Πολύβοσχον γαῖαν ἀνϑρώ —
Ποισι, χαὶ εὔφρονα μήλοις.
Ita olim haud dubie Prussiam pontus habuit; et quod certius
quis propriusque signum capiat, quam quod hodie in continente
longissime a littore succinum reperiatur? quare et eadem lege,
Deorum munere, ut e mari nata Apollini cessit, quam tanquam
coniugem suam Rhodum olim nunc adamat. Non potest Sol
Prussiam perinde radiis rectis pertingere ac Rhodum? Fateor,
sed hoc aliis multis compensat modis, et quod in Rhodo radiorum
rectitudine praestat, hoc in Prussia mora sua supra’ horizontem
efficit; deinde succinum Dei peculiare esse donum, quo hanc im-
primis regionem ornare voluerit, neminem negaturum puto. Imo
si suceini nobilitatem et usum, quem in mediecinis habet, quis
perpenderit, non iniuria Apollini sacrum iudicabit eiusyue adeo
munus egregium, quo Prussiam coniugem suam tanquam pretio-
sissimo ornamento magna in copia donet.
Cumque Apollo praeter artem medicinam et μαντιχὴν, quas
invenit primus et coluit, studio etiam venandi teneatur, videtur
hanc regionem prae caeteris omnibus elegisse, et cum longo tem-
pore ante praevideret immanes Turcas Rhodon suam devastaturos,
in has partes sedem suam transtulisse atque huc cum Diana so-
rore commigrasse vero non videtur absimile.. In quascunque
enim partes oculos vertas, si silvas consideres, vivaria (quae
Graeeis παράδεισοι sunt) et apiaria ab Apolline consita dices; si
u. 24
370 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
arbusta et campos eorundemque leporaria et ornithones, si lacus,
stagna, fontes, Dianae saera dixeris Deorumque piscinas. Atque
adeo Prussiam prae aliis regionibus elegisse apparet, inquam, ceu
suum paradisum, praeter eervos, damas, ursos, apros et id genus
alias vulgo notas feras, uros etiam, alces, bisontes” ete., quos
alibi loeorum vix reperire est, inyeheret, ut interim silentio prae-
teream plurima et ea rara adınodum avium nee non piscium
genera.
Proles autem, quam Apollo ex Prussia eoniuge suscepit sunt:
Regius mons, sedes Illustrissimi Prineipis, D. Domini Alberti,
Dueis Prussiae, Marehionis Brandenburgensis ete., omnium docto-
rum ac elarorum virorum nostra aetate Maecenatis; Torunna,
olim emporio, nune vero alumno suo. Ὁ. Praeceptore
meo satis clara; Gedanum, Prussiae metropolis, sapientia
et senafus maiestate, opibus et renasceentis rei literariae gloria
eouspieua; Varmia, collegium multorum doctorum et piorum
virorum, elara reverendissimo D. Domino Ioanne Dantisco, elo-
quentissimo et sapientissimo Praesule; Marienburgum, aera-
rium serenissimi Regis Poloniae; Elbinga, vetus Prussiae do-
mieilium, quae sanetam quoque literarum curam suscipit; Culma,
elara literis, et unde ius Culmense originem duxit.
Aedifieia vero et munitiones Apollinis regias et aedes di-
ceres, hortos, agros, totamque regionem Veneris delicias, ut non
immerito Ῥόδος diei possit. Porro Prussiam filiam esse Veneris
* Die von Rheticus erwähnten Auerochsen, Elche und »bisontes«
(Buckelochsen?) lebten zahlreicher noch am Ende des 16. Jahrhunderts in
Preussen, wie ein Schriftsteller jener Zeit, Henneberger, in seinem »Commen-
tar. ad tabul. Geogr.« p. 251 berichtet. Vereinzelt fanden sich Auerochsen
und Elche noch hundert Jahre später; von beiden giebt Henneberger in
seinem »Alt- und Neuen Preussen« (1054) eine Abbildung, »bisontes« aber
existirten zu seiner Zeit nicht mehr. — Gegenwärtig sind die Elenthiere
bekanntlich in Europa sehr selten, Auerochsen aber finden sich nur noch
iin Walde von Bialowieza (in Litthauen).
nn ..
II. BORUSSIAE ENCOMIUM. 371
haud est in obscuro. si vel terrae fertilitatem quis perpenderit,
vel venustatem et amoenitatem totius regionis.
Venus fertur orta mari, ita et Prussia eius et Maris filia est;
ideoque non tantum eam fertilitatem praebet, ut Holandia et Se-
landia annona ab ea alantur, sed et quasi horreum sit vicinis
regnis, item Angliae et Portugaliae; praeter haec optima quaeque
piscium genera et alias res pretiosas, quibus ipsa ceircumfluit,
aliis affatim suppeditat. Caeterum sollieita Venus de iis, quae
ad cultum, splendorem, bene ac humaniter vivendum attinebant,
neque negante soli natura in his partibus nasci et haberi pote-
rant, mari denique auxiliante effecit, ut commode in Prussiam
aliunde invehi possent.
Verum cum haec tibi, doctissime ἢ). Schonere, notiora sunt,
| quam ut a me prolixius referri debeant, atque ab aliis integris
ea de re editis libellis tractentur, uberiore encomio supersedeo.
Hoc tantum addam, ut est Prussica gens populosa praesidentis
Numinis beneficio, ita quoque est singulari humanitate praedita ;
praeterea cum omni genere artium Minervam colant, et Jovis ob
hoc benignitatem sentiunt. Nam ut non dicam de inferioribus ar-
tibus attributis Minervae, ut architectonica et huic cognatis, prin-
cipio illustrissimus Princeps, deinde omnes praesules
proceresque Prussiae, penes quos summa rerum est, ac
rerum publicarum gubernatores, ut Heroas decet, summo studio
passim renascentes in orbe literas amplectuntur;
adeoque et soliet communi consilio alere et propagare
student. Quare et Jupiter fulva contracta nebula multum auri
pluit, hoc est, ut ego interpretor, quia Jupiter praeesse dicitur
imperiis et rebuspublicis, cum Magnates studiorum, sapientiae et
Musarum curam suscipiunt, tunc Deus subditorum nec non viei-
norum regum, principum ac populorum animos ceu in auream
nubem contrahit, ex qua pacem omniaque commoda pacis tanguamm
guttas aureas destillet, animos tranquillitatis et publicae μααῖα
amantes, civitates bonis legibus constitutas, viros sapäemles,
24°
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
sanetam liberorum educationem, piam demique ae
mis propagationem ete.
eitatur naufragium Aristippi, quod apud Rhodum in-
᾿ » eum perhibent, nbi eiectus eum quasdam geome-
‚s in autore figuras eonspexisset, iussit soeios suos bono esse
\ 0, in mitans se hominum vestigia videre. Neque eum sua
Ainio falsum habuit; nam et sibi et suis eruditione, qua polle-
it, ab hominibus doetis et amantibus virtutem necessaria ad
vitam tolerandam facile parabat.
Ita, ut Dii me ament, doctissime D. Schonere, eum Prutteni
sint hospitalissimi, haud adhue eontigit mihi ullius his in partibus
magni viri adire aedes, quin aut statim in ipso limine geometrieas
figuras cernerem, aut illorum animis geometriam sedentem de-
prehenderem. Quare omnes fere, ut sunt böni viri, studiosos
harım artium quibus possunt studiis et offieiis prosequuntur, si-
quidem nunquam vera sapientia et ernditio a bunitate et benefi-
centia seiuncta est. -
At praecipue duorum magnorum vyirorum erga me studia ad-
mirari soleo, cum facile agnoscam, quam mihi sit eurta eruditionis
supellex, meque meo pede metiar. Alter est autem amplis-
simus Praesul, cuius sub prineipium mentionem feci, reve-
rendissimus D. Dominus Tidemannus Gysius, Episco- ΄
pus Culmensis. Eius autem reverenda Pietas cum chorum
virtutum et doctrinae, quemadmodum D. Paulus in Episcopo re-
quirit, sanctissime absolvisset ac intellexisset, non parum momenti
ad gloriam Christi adferre, ut iusta temporum series in ecelesia
et certa motuum ratio ac doctrina exstaret: Ὁ. Doctorem, Prae-
ceptorem meum, cuius studia et doctrinam multis abhine annis
exploratam habebat, ante non destitit adhortari ad hane provineiam
suscipiendam, quam impulit.
D. Praeceptor autem cum natura esset χοινωνιχὸς et videret
reipublicae quoque literariae motuum emendatione opus esse, facile
reverendissimi Praesulis et amici precibus cessit et recepit
II. BORUSSIAE ENCOMIUM. 373
tabulas astronomicas cum novis canonibus se compositurum neque,
si quis sui esset usus, rempublicam, quod cum alii tum Joannes
Angelus feeit, laboribus suis defraudaturum. At quoniam iam
olim sibi esset perspeectum, observationes suo quodammodo iure
tales hypotheses exigere, quae non tam eversurae essent hactenus
de motuum et orbium ordine, recte, ut quidem receptum credi-
tumque vulgo, disputata et excussa, quam etiam cum sensibus
nostris pugnaturae: iudicabat Alfonsinos potius quam Ptoleiınaeum
imitandum et tabulas cum diligentibus canonibus sine demon-
strationibus proponendas. Sie futurum, ut nullam inter philo-
sophos moveret turbam, vulgares mathematici correctum haberent
motuum calculum; veros autem artifices, quos aequioribus oculis
respexisset Jupiter, ex numeris propositis facile perventuros ad
principia et fontes, unde deducta essent omnia. Quemadmodum
quoque usque adhuc doctis elaborandum fuit de vera hypothesi
motus stellati orbis ex Alfonsinorum doctrina, sic fore ut doctis
liquido constarent omnia; neque tamen astronomorum vulgus frau-
daretur usu, quem sine scientia solum curat et expetit, atque
illud Pythagoreorum observaretur, ita philosophandum, ut doctis
et mathematicae initiatis philosophiae penetralia reserantur οἷο."
Ibi tum Reverendissimus ostendebat, imperfectum id munus
reipublicae futurum, nisi et causas suarum tabularum proponeret,
et imitatione Ptolomaei, quo consilio, quave ratione, quibusque
nixus fundamentis ac demonstrationibus medios motus et prostha-
phaereses inquisierit, radices ad temporum initia confirmaverit,
insuper adderet. Ad haec addebat, quantum haec res incommodi
* Hier beginnt in dem Abdrucke des »Encomium Borussine«, welchen
die »Acta Borussica« (11, 413 ff) bringen, die grosse Lücke, auf welche
bereits oben ὃ. 367 hingewiesen ist. Der Grund ist nicht zu errathen,
weshalb dort nicht weniger als 1!/, Seite der Editio princeps weggelassen
sind; es fehlt der ganze folgende Abschnitt bis zu den Worten: »Caeterum
indoctorum, quos Graeci ἀϑεωρητοὺς, ἀμούσους, ἀφιλοσόφους καὶ ἀγεωμετρήτους
νοσδηία. (S. 375.)
SCHRIFTEN VON RHETICUS,
res in tabulis Alfonsinis attulisset, cum cogeremur
4 assumere ae probare, non aliter quam, ut illi sole-
!pa«, quod in Mathematis quidem nullum prorsus lo-
im haec prineipia et hypotheses tanquam ex diametro
γι ı hypothesibus pugnent, vix inter artifices aliquem
um, αν | olim tabularım prineipia perspecturus esset enque,
bulae vires, ut cum veritate consentientes, acquisi-
t, in publieum proferret. Non hie locum habere, quod
s in imperiis ac consiliis et publieis negotüs fit, ut ali-
a eonsilia oeeultentur, donee subditi fructu percepto spem
juaquam dubiam faciant, fore ut ipsi consilia sint approbatauri.
Quantum autem ad philosophos attinet, prudentiores et doc-
tiores diligentins seriem disputationis Aristotelicae examinaturos
et perpensuros, quomodo Aristoteles, postquam pluribus se argu-
mentis immobilitatemn terrae demonstrasse eredidit, confngiat tandem
ad illud argumentum: Μαρτυρεῖ δὲ τούτοις καὶ τὰ παρὰ τῶν palln—
ματιχῶν λεγόμενα περὶ τὴν ἀστρολογίαν, τὰ Ἰὰρ φαινόμενα σὐμμαίνεῦ
βαλλόντων τῶν σχημάτων, οἷς ὥρισται τῶν ἄστρων τάξ
τοῦ μέσου χειμένης τῆς Τῆς. Porro hine secum constituturos, si
haec conelusio praemissis disputationibus non poterit subiici, ne
oleum et operam impensam perdamus, potius vera astronomiae
ratio assummenda erit. Deinde reliquarım disputationum aptae
solutiones indagandae, et recurrendo ad prineipia diligentia maiore
parique studio exentiendum, an sit demonstratum, centrum terrae
esse quoque centrum universi; et si terra in orbem Lunae ele-
varetur, quod terrae partes avulsae non sui globi centrum adpe-
titurae essent, sed universi, cum tamen omnes ad angulos reetos
superficiei globi terrae ineidant. Praeterea cum magnetem videamus
naturalem motum habere versus septentrionem, item diurnae revolu-
tionis, an motus cireulares terrac attributi necessario violenti sint.*
* Die Lesart der editio princeps ist unverständlich und sicherlich ver-
derbt. Sie hat jedoch ia den Text aufgenommen werden mlissen. weil nur
1. ENCOMIUM BORUSSIAE. 375
Amplius utrum possint tres motus, a medio. ad medium, et
circa medium, actu separari, et alia, quibus ut fundamentis
Timaei et Pythagoreorum placita refellit.e. Atque haec et huius-
modi secum perpendent, si ad prineipalem astronomiae finem et
ad Dei et naturae potentiam ac industriam respicere voluerint.
Quodsi autem docti ubique acrius et pertinacius suis prineipiis
insistere in animo habuerint decreverintque, monebat D. Prae-
ceptorem, se fortunam meliorem expetere non debere, quam quae
Ptolomaei huius disciplinae monarchae fuisset. De quo Averro&s,
summus alias philosophus, postquam conclusisset epicyelos et ec-
centricos in rerum natura Omnino esse non posse, et Ptolomaeum
ignorasse, quare Veteres motus gyrationis posuissent, tandem pro-
nunciat, »Astronomia Ptolomaei nihil est in esse, sed est conveniens
computationi non esse«. Üaeterum indoctorum, quos Graeci
ἀϑεωρητοὺς, ἀμούσους, ἀφιλοσόφους xal ἀγεωμετρήτους vocant, cla-
mores pro nihilo habendos, cum neque istorum gratia ullos viri
boni labores guseipiant.
His et aliis multis, ut ex amieis rerum omnium consciis
comperi, eruditissimus Praesul tandem apud D. Prae-
ceptorem evieit, ut polliceretur se doctis et posteri-
tati de laboribus suis iudicium permissurum. Quare
merito boni viri et studiosi mathematum reveren-
dissimo Domino Culmensi magnas iuxta mecum habe-
bunt gratias, quod hanc operam reipublicae prae-
stiterit.
Quoniam autem munificentissimus Praesul haec studia impendio
amat diligenterque colit, habet et armillam aeneam ad observanda
durch gewaltsame Aenderungen eine Verbesserung möglich erscheint. Mästlin
lässt das »stem« vor den Worten »diurnae revolutionis«e einfach wegfallen.
Gassendi geht weiter ivita Copernici p. 33); er verändert witen« in »nume,
setzt ferner »revolutiones statt »revolutionis« und wandelt »ar« in valsique.
Bei ihm lautet der Satz sonach: »... num diurnae revolutiones aliique
motus circulares attribuli necessario violenti sinla.
376 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
aequinoetia, quales duas, sed aliquanto maiores Ptolemaens Ale-
xandriae fnisse commemorat, ad quas videndas passim ex tota
Graeeia eonfluebant eruditi. Curavit etiam sibi vere Prineipe
dignum gnomonem ex Anglia adferri, quem summa animi volup-
tate vidi, siquidem ab optimo artifiee neque rudi mathematices
fabrieatus est.
Alter vero meorum Maecenatum est speetabilis ae
strenuus D. Joannes a Werden, Burgrabius Novensis ete.,
Consul inelytae eivitatis Gedanensis, qui ut ex amieis
quibusdam de meis studiis audivit, non dedignatus est, me qua-
lemeunque suis verbis salutare et petere, ut se ante convenirem,
quam. Prussia excederem. Quod cum D. Praeceptori meo indi-
earem, ipsi hoe meo nomine tum plaeuit et virum eum ita mihi
depinxit, ut me tanqguam ab Achille illo Homeri vocari intelligerem.
Nam praeterquam quod in belli paeisque artibus excellit, etiam
musicam Musis faventibus colit, qua suavissima harmonia spiritus
suos reereet et exeitet, ad reipublicae onera subennda ac per-
ferenda dignus, quem Deus Opt. Max. fecerit υποίμενα λαῶνα. Et
beata respublica, cui Deus tales praefecerit administratores.
Soerates in Phaedone damnat illorum sententiam, qui animam
harmoniam dixere, et recte quidem, si nihil praeter elementorum
in corpore erasim intellexere.. Quodsi autem ideo animam har-
moniam esse definierunt, quod et sola cum Diis mens humana
intelligeret harmonianı, quemadnmodum et sola haec numerat,
quare et quidam numerum dicere non sunt veriti: deinde etiam
quod cernerent gravissimis quandoque animae morbis concentibus
Musicis mederi, nihil haec sententia, quod anima hominis praeser-
tim Heroiei harmonia dicatur, incommodi habere videbitur. Qua-
propter rectissime quis eas respublicas beatas dixerit, quarum
gubernatores animas harmoniacas, hoc est philosophicas naturas,
habuerint. Qualem certe Seytha ille nequaquam habuit, qui equi
hinnitum audire malebat, quam excellentissimum musicum, quem
alii ad stuporem usque audiebant. Utinam autem omnes reges,
N
II. BORUSSIAE ENCOMIUM. 377
principes, praesules aliique regnorum proceres animas ex cratere
harmoniacaruım animarum sortirentur, et non dubitarem, quin
optimae hae disciplinae, quaeque propter se potissimum sunt ex-
petendae, suam dignitatem sint obtenturae!
Haec habui clarissime vir, quae ad te in praesens de D.
Doctoris mei hypothesibus, Prussia et maecenatibus meis scribenda
putavi. Bene vale vir doctissime, et studia mea tuis consiliis
gubernare ne dedignere; scis enim nobis iuvenibus maxime se-
nioram et prudentiorum consiliis opus esse. Nec te venusta illa
Graecorum sententia fugit: ᾿νῶμαι ὃ ἀμείνους εἰσὶ τῶν γεραιτέρων.
Ex Musaeo nostro Varmiae IX. Calend. Octobris Anno Domini
M. Ὁ. XXXIX.
Die Vorrede zu der Trigonometrie von Coppernious.*
Wittenberg 1542.)
Doetrina et virtute praestanti
Georgio Hartmanno Noribergensi
Joachimus Rhetieus 8. D.
Cum rerum humanarım inconstantiam, varios casus summo-
rum virorum, regnorum mutationes considero, cum in ceaeteris
rebus imbecillitatem humani generis deploro, tum vero maxime
doleo etiam in artes divinitus humano generi traditas fata tem-
porum saevire. Olim studia frequentissima mathematum fuerunt,
tota ars ex fundamentis mira solertia, Deo monstrante initia et
regente artificum mentes, exstructa est, magna lux, magnus honos
huius doctrinae fuit. Postea multis saeculis iacuit obruta tenebris
fortasse eo, quod in hac ultima mundi senecta orbis terrarum bar-
* Der Titel lautet: »De lateribus et angulis triangulorum
tam planorum rectilineorum, tum sphacricorum libellus eru-
ditissimus et utilissimus’cum ad plerasque Ptolemaei demon-
strationes intelligendas, tum vero ad alia multa scriptus a
clarissimo et doctissimo viro D. Nicolao Copernico Toronensi«.
Das Schriftchen ist bei Joh. Luft in Wittenberg gedruckt. Die näheren
bibliographischen und anderweiten Notizen sind im ersten Bande (Thl. 2,
8. 480 8.) gegeben.
Il. DIE VORREDE ZU DER TRIGONOMETRIE VON COPPERNICUS. 379
barorum imperiis fato quodam oppressus est. Sed quia artes
vitae utiles praecipua Dei dona sunt, res ipsa ostendit, non
humana ope, sed quodam singulari Dei beneficio utcunque eas
conservari et interdum rursus ceu flammam excitari, ne funditus
intereant. Sed etiam cum restitutae sunt, prorsus accidit homi-
nibus, quod aiunt Pythagoram dixisse de coelestium motuum
harmonia, qua ille quidem dixit effici dulcissimos sonos, sed non
audiri eos, quia iam propter consuetudinem negligantur, ita surdi
homines nec audiunt nec tueri student artes divinitus nobis red-
ditas. Et ut caetera praesentia bona fastidimus, ita et hanc
doctrinam, cum fruimur quotidianis beneficiis, leviorem duci-
mus. Si deesset annorum enumeratio in historiis, in religio-
nibus, in foro, quantae essent in vita tenebrae! Si nume-
rorum doctrinam non haberemus, infinita esset legitimorum con-
tractuum conturbatio. Architectonica tota ex geometria orta est,
et sunt aliae utilitates multae in metiendis corporibus. Haec be-
neficia cum sint in manibus, fontes tum negliguntur, tum vero a
multis superbe contemnuntur. Itaque magna gratia debetur bonis
viris, qui in tanto doctrinae contemptu sponte laborem suseipiunt
et sumptus faciunt in his divinis artibus excolendis et utilitatis
publicae causa conservandis. Cum autem nobis monumenta utilia
istic tum edantur, tum adornentur, duxi hoc te munere vicissim
ornandum esse, quod non dubito tibi gratissimum fore. Secis
doctrinam triangulorum maximos usus habere, cum in aliis geo-
metricis materiis, tum vero praecipue in astronomia, ideoque saepe
in eam Ptolemaeus incurrit. Quare et hi, qui Ptolemaeum expli-
care conati sunt, multa de triangulis commentati sunt. Et optarim
exstare veteres Menelaum et Theodosium. Nunc recens prodiit
lucubratio Regiomontani; sed multo ante quam hanc videre
potuit vir clarissimus et doctissimus D. Nicolaus Co-
pernicus, dum et in Ptolemaeo illustrando et in do-
etrina motuum tradenda elaborat, de triangulis eru-
ditissime sceripsit. Scio tibi admirationi fore hoc sceriptum,
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
quantas res quam artifieiose complexus sit. Lt
mpore ederem, eo aceidit, quia in enarratione Pto-
opus fuit triangulorum doctrina, tibique eu dedicavi,
me rem ad edenda, si qua in hoc genere habes, seu
ı seu vecentia. Hue aecedit, quod audio amieitiam tibi
©] Ὁ enm auetoris fratre. Sed εἰ δὲ viro doetissime
n minor est causa quam haec ad amandum aueto-
‚ acerrimnm ipsius ingenium, et cum in caeteris
ὃν. tum maxime in doctrina eoelesti eruditio
nta, ut veteribus summis artifieibus conferri possit.
ı gratulari huie aetati debemus, tantum artificem
reliquum esse, qui studia aliquorum accendat et
adiuvet. Mihi quidem indieo rem nullam humanam
eontigisse meliorem quam talis viri et doctoris eon-
suetudinem. Ac si quid unguam mea opera in hoe
genere reipublicae profutura est, ad euius utilitatem
studia nostra referenda sunt, huie doctori aeceptum
referri volo. Itaque eum hane lueubrationem et ingeniosissime
seriptam esse sciam et ego eam propter auctoris memoriam ma-
gni faciam, velim te hoc munere magnopere delectari. Bene vale.
Has artes teneris annis studiosa iuventus
Diseito, mensuras quae numerosque docent.
Praemia namque feres suscepti magna laboris,
Ad coelum monstrant haec tibi scripta viam:
Qua patet immensis spaciis pulcherrimus orbis,
Si metas horum cernere mente voles;
Sidera vel quanam coeli regione vagentur,
Aeterni cursus quas habeantque vices;
Cur Luna involvat caeca caligine fratrem.
Cur Lunae usuram lucis et ille neget;
Venturog etiam casus quae fata gubernent,
Quas populis clades astra jnimica ferant.
III. DIE VORREDE ZU DER TRIGONOMETRIE VON COPPERNICUS. 381
Haec si nosse voles, prius est doctrina tenenda,
Quam breviter tradunt haec elementa tibi.
Cumque hominum mentes, quae coelo semina ducunt,
Errent a patria sede domoque procul.
Haec doctrina ipsas terrena mole solutas
Coelesti reduces rursus in arce locat.*
* Das im Texte mitgetheilte Gedicht findet sich auf p. ὁ des Schrift-
chens zwischen der Vorrede und dem Abdrucke der Trigonometrie von Cop-
pernicus. Es scheint jedoch kaum von Rheticus herzurühren. Hipler hat
mehrfach die — wohl nicht zutreffende — Vermuthung ausgesprochen (zu-
letzt im Spic. Cop. p. 103), dass der Bischof Dantiscus das Epigraımm ge-
dichtet habe. Vgl. Band I, ΤῊ]. 2, S. 369 u. 481.
Die Vorrede zu den »Orationes de Astronomia, Geographia
et Physioa«*
(Nürnberg 1545.
Ornatissimo et prudentissimo viro
Domino Heinrieo Veidnower
Consuli Veldkirchensi
Joachimus Rhetieus 8. D.
Multa sunt argumenta, liberales artes, quibus hanc vitam
non solum ornavit Deus, sed etiam adiuvit varie divinitus ostensas
* Der vollständige Titel der kleinen Schrift lautet: »Orationes
duae, prima de Astronomin et Geographia, altera de Physica,
habitae Vuitembergae a Joachimo Rhetico, professore Ma-
thematum Norimbergae apud Joann. Petreium (1542). — Die bei-
den Vorträge, welche Rheticus in Nürnberg dem Drucke übergab, waren
nach seiner Rückkehr aus Preussen in Wittenberg gehalten.
Das Schriftchen, welches dem Bürgermeister von Feldkirch (dem Ge-
burtsorte des Rhetieus) Heinrich Veidnower, gewidinet ist, uinfasst 24 Seiten
in klein Oktav, von denen das Dedikations-Vorwort allein 5 Seiten ein-
nimmt. Es erschien bei Petrejus, dem Rheticus den Druck des Copperni-
eanischen Werkes »de revolutionibus orbium caelestium« übertragen hatte,
zu der Zeit, als letzteres sich unter der Presse befand. Nähere Mitthei-
lungen über Petrejus und sein freundschaftliches Verhältniss zu Rheticus
sind Band I, Thl. 2, 5. 514 ff. gegeben.
IV. DIE VORREDE Z. Ὁ. ORAT. DE ASTR., GEOGR. ET PHYS. 383
et a sanctis hominibus inde usque ab originali mundo ad poste-
ritateın transmissas esse. Nam et usus in universa vita patet
latissime et ipsa ordinis perpetua consensio, qua praeceptum
unum ex alio quasi enascitur, veritatis non obscurum est indieium,
quam solius Dei opera, tanquam propriam notam, divinae originis
habent. Itaque meorum praeceptorum et consilium in observandis
honestis artibus. admiror, et diligentiam merito praedico, qua eas
primae aetati instillant. Nam, ut de me dicam, veniebam domo
Vuittenbergam mediocriter institutus, illis primis non tam artibus,
yuam summarum artium instrumentis. Ad eam cognitionem ac-
cesserat parentis diligenti cura numerorum notitia. Nam hane
etsi mercatores sui maxime commodi causa in pretio habendanı
censent, tamen profecto longe maiores usus in omni vita praestat.
Sive autem praeceptor meus, Philippus Melanthon, nostri saeculi
unicum ornamentum, quod numerorum cognitione essem aliquo
modo instructus, sive aliam ob causam me mathematicis disciplinis
adhibuerit, nescio. Hoc tamen summo studio perfeci, ne in eo
genere literarum, quod mihi sequendum iudicarat, negligentem
operam navarem. Ac postquam ex Joanne Volmaro, gentili
nostro, viro 'doctissimo, geometrica et astronomica praecepta didi-
cissem, evocavit me Noribergam insignis fama viri non solum in
hoc genere disciplinarum clarissimi, sed etiam in omni vita optimi
Joannis Schoneri. Ab eo Tubingam concessi. Nam istie vir
omnium memoria dignissimus Joannes Stoflerus, non solum huius
artis illustria monumenta, sed etiam discipulos eximios reliquisse
ferebatur. Accidit autem, ut hac occasione etiam in clarissimi
viri Joachimi Camerii notitiam venirem, qui et has artes faeit
maximi et in reliqua literatura ita excellit, ut singulare Germa-
niae ornamentum esse merito praedicetur. Cum deniquein
septentrionalibus partibus D. Nicolai Copernici fa-
mam tantam esse audirem, etsi tum Academia Vittebergen-
sis me publicum professorem istarum artium constituisset, tamem
non mihi putavi acqniescendum, donec etiam illiss
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
ne addiscerem aliquid. Ace profeeto neque
n, nee itineris, nee aliarum molestiarum me
u. Ingens enim operae pretium in eo mihi
tecısse’yideor, quod hominem aetate nunc gravem
iuvenili quadam audaeia perpuli ad rationes suas in
hoe genere disceiplinae tote mundo maturius commu-
nicandas. Ae iudicabunt idem mecum eruditi omnes, cum
libri, quos nune sub prelo Norebergae habemus,
edentur. Sieut verum est, quod poeta inquit, »Ignoti nulla eupidos,
ita in illo usu artis deprehendi multiplices huius studii fructus,
quibus non ornatur solum, sed adiuvatur praeclare tota haee vita.
Itaque eum et dignitas proximi anni, qua me Academia Vuitte-
bergensis ornavit,”* et consuetudo flagitaret aliquas publicas et
solennes orationes, reetissime me facturum iudieavi, si has artes,
physicam, astronomiam, et geographiam iuventuti eommendarem.
Ac antores postea mihi fuaerant multi eruditi viri, ut hoe meum
de his artibus iudicium etiam aliis ostenderem. Horum vel eon-
silio vel autoritati cum refragari non liceret longius, et reipu-
blieae quoque interesse videretur, honestissimas de his artibus
sententias exstare, utramque orationem publice a me Vuittebergae
habitam edidi. Eas, vir ornatissime, ad te mittendas, imo etiam
* Die obigen Angaben ergänzend, schreibt Rheticus in der Dedika-
tions-Epistel seiner Ephemeriden für das Jahr 1551 an Georg Chumerstad:
»Quae quidem (itinera) meo, ut dicitur, Marte et longinqua et difficilia con-
feci, dum quaero, qui me accipiat coelique vias et sidera monstret. Sep-
tentriones subii, in Prussia ea didici atque percepi de praeclarissima arte
astronomiae, dum versor apud summum virum Nicolaum Copernicum, quibus
elaborandis vita sufficere non possit ete.«
** Rheticus war nach seiner Rückkehr aus Frauenburg zum Dekan der
Artisten-Fakultät in Wittenberg erwählt worden. Wir erfahren dies durch
Weidler aus den Akten der Universität: »Rheticum Vitebergam rediisse
anno 1541 vel 1542 et officium suum denuo obiisse, ex matricula nostra
didiei, siquidem anno 1542 Mensi Februario ct sequentibus decanatum
gessit et candidatis nonnullis magistri lawream impertiit ‘Hist. astron.
p- 350).
Iv. DIE VORREDE Z. D. ORAT. DE ASTR., GEOGR. ET PHYS. 385
nomini tuo inscribendas iudicavi, non solum quod in patria mea
prineipem locum teneas, et sicut ex patrono meo, viro tum optimo
tum doctissimo, D. Jacobo Milichio intellexi, primam aetatem in
nostris studiis cum singulari eloquentiae laude contriveris, sed
quod video literas clarorum virorum tutela indigere.. Multum
enim prodest ad primam aetatem excitandam, si summorum ho-
minum iudicio approbari hasce artes videant. Homerus prineipes
numinum clypeis tegi fingit, et profecto manifesta argumenta
sunt, quod rerumpublicarum gubernatores divinitus non regantur
solum, sed tegantur etiam in tantis et tam variis periculis. Ad
hune modunı ipsos gubernatores decet, honesta studia sua aucto-
ritate non solum commendare aliis, sed etiam defendere contra
pravas vulgi opiniones, quod nihil admiratur praeter quaestum.
Ego igitur cum et harum artium principia in patria perceperinı
et usu nunc discam, me a praeceptoribus fidelissimis non de-
ceptum, inter quos non postremum locum tenet D. Achilles Gassar
Physicus,* qui etiam caelestes significationes secutus me ad hoc
studiorum genus cohortatus est, existimavi etiam tuam auctori-
tatem mihi adiungendam, ut praestantissimae artes iuventuti et
eius moderatoribus commendarentur. In hac re non solum patriae,
sed et toti reipublicae plurimum profuerimus. Spero autem tibi
et nostris literis non vulgariter instituto et primas tenenti in
republica hoc de 'praeclarissimis artibus iudicium deinde et vo-
luntatem erga te meam non ingratam futuram. Bene et feli-
citer vale.
* Ueber Pirminius Gassarus sind bereits oben S. 287 einige bio-
graphische Notizen mitgetheill. Dass er mit Rheticus in naher freund-
schaftlicher Beziehung gestanden, wissen wir aus den beiderseitigen Zeug-
nissen (vgl. S. 288). Rheticus gedenkt seines Freundes auch in der »Choro-
graphia«: ».... die Schriften des Petrus Peregrinus de Marecurt hab ich
bei den Achtbaren vnd hochgelarten Herren Achilli Gassaro Lindoensi der
Medicin Doctori vnd Mathematico gesehen«. (Hipler: Die Chorographie des
Joachim Rheticus $. 25).
1. 25
V. Die Vorrede zu den Ephemeriden auf das Jahr 1551,*
(Leipzig 1550.) |
- Autor lectori.
Quoniam eam viam secuti sumus, quam erudita antiquitas
ingressa ad cognitionem pulcherrimarum rerunı pervenit quas
* Der vollständige Titel lautet:
»Ephemerides novae seu expositio positus diurni siderum
et συσχηματισμῶν praecipuorum ad annum redemtoris nostri
Jesu Christi filii Dei MDLI. Qui est primus annus Olympi-
ados DLXXXII exquisita ratione et accurato studio elabo-
rata a Georgio Joachimo Rhetico, secundum doctrinam περὶ
τῶν ἀνελιττουσῶν Ὁ. Nicolai Copernici Toronensis prae-
ceptoris sui.
Cum Privilegio Imperiali.
Μωμήσεται τὶς ϑᾶσσον ἥ μιμήσεται.
Lipsiae ex officina Wolfgangi Gunteri.
Anno MDL.
Das Schriftchen umfasst 40 Seiten in Quart, von denen Widmung und
Vorrede die ersten sieben Seiten einnehmen. Die Widmung ist an Georg
Chumerstad gerichtet und von Leipzig datirt. (1. October 1550.)
Rheticus war, als er alles Erforderliche für den Druck des Werkes
»de revolutionibus« in Nürnberg eingeleitet hatte, nicht nach Witzesbaug,
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
quae seripta in scholas revocari in primis studeo, et
I ramen haee tractatio alienior videri posset (multi enim
vin anehthon immer noch hoffte, zurückgekehrt. Er hatte vielmehr eine
Lebens-Stellung in Leipzig gesucht und gefunden. (Vgl. Bd. I,
-, 8. 519 δ) Wie es scheint, war die Leipziger Professur von Rhe-
teus bereits im Sommer-Semester 1542 wenigstens provisorisch angetreten.
Es schreibt Melanchthon am 7. Juli dieses Jahres an den Nürnberger Raths-
herrn Erasmus Ebner: »... Nune autem ut ad te seriberem, petüt Joa -
chimus (Rheticus), hospes vester, qui Lipsiae mathemata docet«.
Melsnchthon trug sich aber iımmer noch mit der Hoffnung, dass Rhetieus
von Wittenberg nicht definitiv fortgehen werde. Er schreibt am 25. Juli
1542 an Camerarius: »...Seripsi ad Rhetieum, ut nobis et mihi plane
de sua voluntate et de tempore reditus respondeat.... Est apud
nos Erasmus Floccus, mediveriter instructus doctrina, quem surrogabimus
Rhetico, si nos is reliquerit ..... Sed expectemus litteras Rhetieis,
Im Winter 1542 wurden die Verhandlungen der Leipziger Universitüt
mit Rhetieus zum Abschlusse geführt. Wir ersehen dies aus zwei Briefen
Melanchthon's an Joach. Camerarius aus dem November jenes Jahres. In
dem ersten, aus dem Anfunge des Monats, schreibt er: »... Cum Rhetieo
proderit plane et explicate de stipendio et operis agi; ἔχει γὰρ χαχεῖνος
ὠροσχοποῦντα τὸν αἰχμάλωτον τοῦ ὥτου wai τοῦ ἐφιάλτουν. — In dem zweiten
»d. d. 18. November 1542« schreibt Melanchthon: ».. .. Joachimum Rheti-
cum tibi commendo, quem quidem consiliis iuvabis tuis fidelissimis in illa
vestra Philyra, quae, ut omnes ceterae respublicae, multa habet ἕλχη
ὕπουλακ.
Im Mai 1550 hielt Rheticus sich noch in Leipzig auf, wie aus einem
Briefe Melanchthon’s an Camerarius vom 25. Mai desselben Jahres erhellt:
»... Seripsi ad Stramburgum et eius coniugem, item ad Meurerum, et
ad Rheticum; praeter hos neminem volui sumtu et labore itineris onerare«.
Nicht lange nach der Herausgabe seiner Ephemeriden scheint Rheticus Leipzig
verlassen zu haben. Im Jahre 1551 wurde Joh. Homel sein Nachfolger,
wie uns bereits Joh. ἃ. Boehm (de literatura Lipsiensi« p. 79) berichtet:
»Joh. Rhoticus mathemata..... utiliter explanabat, eui.... Lipsia abeunti
Joh. Homelius surrogatus fuite.
Die spätern Lebens-Schicksale des ersten Apostels der Coppernicanischen
Lehre dürfen hier kaum skizzirend angedeutet werden. Rheticus wandte
während der letzten Lebens-Jahre seine gelehrte Thätigkeit ausschliesslich
der Berechnung grosser Sinus-Tangenten- und Sekanten-Tafeln zu. Obwohl
er durch die Unterstützung des Kaisers Max Il. und einiger ungarischen
Grossen in den Stand gesetzt war, sich während eines ganzen Decenniums
einige Hülfsrechner zu halten, so hatte er doch nicht die Freude. die Voll-
endung seines grossen Werkes zu erleben. Dasselbe erschien — Kästner
(Gesch. d. Math. I, δ. 621) weiss nicht anzugeben, wann? und wo? — unter
V. DIE VORREDE ZU DEN EPHEMERIDEN AUF DAS JAHR 1551. 389
ab illis vestigiis satis longe recesserunt). Ideo visum fuit, quem-
admodum geometrae faciunt, ut vulgo ignota verba explicent et
res dubias affirmando stabiliant, sie ostendere, et quid vocabula,
quibus usi sumus, significare et res, quas tradimus, quo pacto
intelligi velimus. Cum autem necesse sit alios aliorum esse ser-
mones de huiusmodi operibus, ideo quaedam hoc loco de toto
genere talium descriptionum dicenda esse duximus. Erit autem
nobis res cum iis, qui neque prorsus ignari sunt disciplinarum
mathematicarum et cognoscendi verum desiderio tenentur. Ad
caeteros enim alia oratione opus esset. Primum igitur iam mani-
festum est. Ea quae de siderum positu proferuntur ex tabellis,
quibus omnes communiter utuntur, ἃ veritate nunc admodum longe
abesse. Quod ut attentius notaretur, superiore anno loca stellarum
errantium et luminum ad primos dies tantummodo singulorum
mensium exquisita proposuimus. Nunc integri anni ephemerides,
id est diariae indicationes siderum, a nobis eduntur, quo certius
errores vulgaris calculi deprehendi possint. Ante Ptolemaeum
quidem in Graecia ars haec perfecta nondum fuit, post hunc autem
paucis saeculis inter clades bellorum, cum minus colerentur haec
studia, evenit pariter atque ante, veritas ut amitteretur. Azophi,
Mahumeta Aratensis, Thebith Saraceni, et mox Alphonsus rex
Hispaniae fuleire ruinam conati fuerunt. Hic quidem divinitus ad
hanc curam suseitatus, sed temporam vitio, quod antiquitatis
doctrina non teneretur, labascere etiam opus quamvis praeclarum
dem Titel »Georgii Joachimi Rhaetici Magnus canon doctrinae triangulorum
ad decades secundorum scrupulorum et ad partes 10000000000«.
Rheticus starb zu Kaschau (in Ungarn) 1576 in den Armen Otho's,
seines Schülers. Dieser gab auf Grundlage der reichen Vorarbeiten, welche ihm
aus der Hinterlassenschaft von Rheticus zugekommen waren, sein gTOB868
trigonometrisches Werk heraus, von welchem Kästner (a. a. Ὁ. 8. 590 —612)
eine eingehende Beschreibung geliefert hat. Es führt den Titel: »Opus Pa-
latinum de triangulis a Georgio Joachimo coeptum L. Valentinus Otho Pris-
cipis Palatini Friderici IV. Electoris Mathematicus consummavit«. iAmm
Sal. Hum. 1596.)
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
Itaque post annos statim quadraginta Guilhelmus
% Glodialdo notas Alfonsinis quasi deeisionibus ap-
ες δε de suis observationibus, quod idem paulo post
Pro hatius Judaeus. ‚Hos seeuti sunt Joannes Blanelinus,
pachius, Joannes Regiomontanus Franeus, Bernardus
rus, Jominieus Maria. Qui omnes, quod intelligerent
tione quadam in pulcherrimam artem animadvertendos er-
‘es invasisse, studio et labore suo annisi fuerunt, ut aliquid
um tollere et emendare possent. Arzaelem quendam, autorem
perhibent, tabularum Toletanarum, magnum virum fuisse non
τ dubium, ante Alfonsum annis eireiter 183. Quem accepimus
quadringentas duas observationes solares reliquisse de constituendo
apogeo Solis. Ex quo manifestum fit, quanta illius contentio
fuerit in hoc studio, cum, ut in nostris commentariis astronomieis
doeetur, alia etiam ac potius quidem in hac parte sint spectanda.
Superiore autem aetate D. Nicolaus Copernieus post
omnes illos, quos nominavyimns, et ipse veluti manus
admovit huius mundi machinae. Et cum in Italia
animum optimarum disciplinarum atque artinm do-
ctrina instruxisset, otium tandem nactus rem totam
divino ingenio complexus incredibili diligentia per-
feeit omnium admiratione, qui in his studiis versa-
rentur. Vixerat cum Dominico Maria Bononiensi,
cuius rationes plane cognoverat et observationes
adiuverat. Suas autem exquisitiones mediocres non
nimias esse voluit. Itaque consulto, non inertia aut
taedio defatigationis, eas comminutiones vitavit,
quas nonnulli etiam affeetarunt, et sunt qui exigant,
qualis est Purpachii in Eelipsium tabulis subtilitas.
Videas autem quosdam in his omnem curam ponere, ut plane
serupulose loca siderum scrutentur. qui dum secundariis et ter-
tianis, quartanis, quintanis minutiis inhiant, integras interim
partes praetereunt neque respieiunt, et in monumentis τῶν φαινο--
V. DIE VORREDE ZU DEN EPHEMERIDEN AUF DAS JAHR 155l. 391
μένων saepe horis, non etiam nunquam diebus totis, aberrant.
Hoc nimirum est, quod in fabulis Aesopieis fit ab eo, qui iussus
bovem amissam reducere, dum aviculis quibusdam captandis
studet, neque his potitur, et bove etiam ipso privatur. Recor-
dor, cum et ipse iuvenili curiositate impellebar et
quasi in penetralia sideram pervenire cupiebam.
Itaque de hac exquisitione interdum etiam rixabar
cum optimo et maximo viro Copernico. Sediille cum
quidem animi mei honesta cupiditate delectaretur,
molli brachio obiugare me et hortari solebat, ut
manum etiam de tabula tollere discerem. Ego, in-
quit, si ad sextantes, quae suntscrupula decem, veri-
tatem adducere potero, non minus exsultabo animis,
quam ratione normae reperta Pythagoram accepimus.
Mirante meetannitendum esse ad certiora dicente, huc
quidem cum difficultate etiam perventum iri demon-
strabat, cum aliis tum tribus potissimum de causis.
Harum primam esse aiebat, quod animadverteret ple-
rasque observationes veterum sinceras non esse, sed
accommodatas ad eam doctrinam motuum, quam sibi
ipsi unusquisque peculiariter constituisset. Itaque
opus esse attentione et industria singulari, ut, qui-
bus aut nihil aut parumadmodum opinio observatoris
addidisset detraxissetve, ea a corruptis secerenen-
tur. Secundam causam esse dicebat, sideruminerran-
tium loca a veteribus non ulterius quam ad sextantes
partium exquisita, et secundum haec tamen praeci-
pue errantium positus capi oportere;, pauca exXcipie-
bat, in quibus declinatio sideris ab aequinoctiali
annotata rem adiuvaret, quod de hac locus ipse si-
deris certius constitui iam posset. Tertiam causam
hanc memorabat, non habere nos tales autores, qua-
les Ptolomaeus habuisset post Babylonios et Chal-
392 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
daeos, illa Iumina artis Hipparechum, Timecharem,
Menelaum et caeteros, quorum et nos obseryationi-
bus ac praeceptis niti ac confidere possemus. Se
quidem malle in iis acquiescere, quorum veritatem
profiteri posset, quam in ambiguorum dubia subti-
litate ostentare ingenii acrimoniam. Haud quidem
longius certe, vel etiam propius omnino abfuturus
suas indieationes sextante aut quadrante partis
unius a vero, enius defeetus tantum abesse ut se
poeniteat, ut magnopere laetetur hucusque longe
tempore, ingenti labore, maxima contentione, studio
et industria singulari procedere potuisse. Mereu-
rium quidem, quasi seeundum proverbium Graeeorum
relinguebat in medio communem, quod de illo neque
πὸ studio observatum esse dieeret neque ab aliis se
accepisse, quo magnopere adiuvari aut quod omnino
probare posset. Me quidem multa monens;, subiieiens,
praecipiens imprimis hortabatur, ut stellarum iner-
rantium observationi operam darem, illarum potissi-
mum quae in signifero apparent, quod cumhis er-
rantium congressus notari possent. Hoc cum doctissimus
vir Gemma Phrysius et ipsum fieri oportere statuat, quasi alterum
hac aetate Copernicum,” fundamenta huius artis firma eum iacere
* Die Bedeutung von Gemma Frisius ist von Rheticus und seinen
Zeitgenossen überschätzt worden. Das hohe Lob, welches ihm Rheticus
zuertheilt, wenn er ihn einen zweiten Coppernicus nennt, hat die Ge-
schichte der Wissenschaft nicht anerkannt.
Gemma Frisius beschäftigte sich neben seiner medicinischen Thätigkeit
auf dem Lehrstuhl und in der Praxis eifrig mit Mathematik und Astronomie.
Er unterhielt — durch den Bischof Dantiscus — wittelbare Verbindungen
mit Coppernieus (vgl. Bd. I, ΤῊ]. 2, 8.272 f., 284). Auch die Beobachtung
des grossen Kometen vom Jahre 1533 brachte ihn in Beziehungen zu Cop-
pernicus (vgl. Bd. I, Thl. 2, 5. 270).
Mit grossem Interesse verfolgte Gemma die Berichte, welche über die
σὴς
V. DIE VORREDE ZU DEN EPHEMERIDEN AUF DAS JAHR 1551. 393
intelligo, et, ut par est, veneror animo meo. Nequo ego cum
de Copernici operibus ita loquor, ut iudicio ipsius defendam in
Lehre von der Erd-Bewegung wenngleich nur in fragmentarischer Form
an ihn gekommen waren. Klar hatte er, wie viele seiner Zeitgenossen, die
grossen Schwächen und Mängel des herrschenden Systems erkannt; in dem
Briefe an Danutiscus d. d. Kal. Augusti 1541 preist er mit begeisterten
Worten die Gedanken-Arbeit von Coppernicus und seiner Schüler »qui no-
vam nobis terram, novum Phocbum, nova astra, immo totum alium appor-
tabunt orbem«..... »Quot enim erroribur — fährt Gemma fort — »invo-
lucris labyrinthis, quot denique aenigmatibus, plus quam Sphingicis, involutam
habuimus astrologiam ! Ego sane multa possem enumerare, quae nunquam mihi
satisfacere potuerunt. Quale est, quod Martis motum saepe a calculo, vel exac-
tissimo secundum tabulas, tribus signiferi partibus abesse observaverim....
Nihil nunce dicam de motu firmamenti et apogiorum, qui, ut ne umbram
quidem habuit veritatis, ita omnibus ridiculus approbatus; omitto etiam
plura alia de omnium fere stellarum longitudine ..... Haec si reddiderit
autor ille vester (Copernicus) sarcta et tecta (id quod maxime animus prae-
sagit ex 60 provemio, quod praemisit) nonne hoc est novum dare Phoebum,
novam terram, novum coelum ac novum mundum?f« —
Mit dringlichen Bitten geht Gemma in demselben denkwiirdigen Briefe
den Bischof Dantiscus an, er möchte doch auf Coppernicus dahin einwirken,
dass dieser sein Werk der Oeffentlichkeit übergebe. Die Mittheilung der
betr. Stelle ist im ersten Bande verabsäumt;, sie wird deshalb hier nach-
getragen: »Quapropter, ormatissime Praesul, non parum mereberis
gratise, cum apud infinitos haud infimae doctrinae viros, tum apud
posteros omnes, si (quod tibi arbitror neque grave esse neque arduum)
calcaribus tantum usus hoc opus (Copernici) promoveas). Non
te latet enim, qua ratione saepe accidat ἃ decessis auctoribus, ut libri,
opera, supellex, denique tota diripiantur abeantque in oblivionem, quae
alioqui multis ex usu essent futura«.
Trotz all dieser Bekundungen seines wissenschaftlichen Interesses für
das neue Weltsystem müssen wir dennoch anstehen, Gemma zu den Gön-
nern der neuen Lehre zu rechnen, wie es Beckmann (Erml. Ztschr. III, 403)
gethan hat. Gemma verwahrt sich bereits in dem mehrerwähnten Briefe
vom 20. Juli 1541 gegen die Unterstellung, dass er die Coppernicanische
Lehre für mehr als eine Hypothese erachte: »... Neque ego nunc dis-
puto de hypothesibus, quibus (Copernicus) ille utitur pro sua
demonstratione, quales sint aut quantum veritatis habeant.
Mea enim non refert, terramne dicat circumvolvi an immotam
consistere; modo siderum motus temporumque intervalla ha-
beamus ad amussim discreta et in exactissimum calculum
redacta«.
Noch bestimmter spricht (Gemmsa vierzehn Jahre später ganz im Sinne
394 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
hie imperfeeta quaedam et aliorum affeetatam et obseuram dili-
gentiam reprehendam, videri velim hoe agere, ut illius studium
et industriam debilitem. Immo optarim et potentes ac opulentos
impensis sumtibus, et doctos ac eruditos operis ac laboribus eom-
munieatis praeclarissimae rei curam suseipere, ut his etiam tem-
poribus haee ars absolveretur. Copernieus quidem cum et
iniqua indieia aliorum reformidaret et in sua ipse
inventa acerrime ingnireret, impulsus tamen a Reve-
rendissimo domino Tidemanno Gisio ete. opus suum
composuit et edi passus fuit. Non ut alüi in istis inventis
ae traditis consisterent, sed potius nt exeitati ommi contentione
longius progrediendum esse ducerent. Quod ufinam nostra aetas
fieri videat atque hune fructum bonarum artium liberalitatis
prineipium et concordiae eruditorum pereipiat! Non enim profeeto
haee elaboratio unius aut paucorum, sed et praesidio et collatis
operis opus est. In quamı partem et polliceor me quoque operam
daturum, quae neque Coperniei praestantia ac magnitudine in-
digna neque praecipuae utilitatis expers, et mihi etiam ad bones
ac eruditos honorifica esse videatur. Nolim equidem in Coperniei
rationes vel a me vel ab alio quopiam inculcari extranea, ne non
adiuvisse conatus praeclarissimos ipsius, neque explevisse defi-
cientia, sed conturbasse negotium et opus aliquis depravasse vi-
deatur. Par autem est, ut is qui, sicut ait servulus Plautinus,
der untergeschobenen Vorrede Osiander's zu dem Coppernicanischen Werke.
Es geschieht dies in der Vorrede zu den »Ephemerides novae etc. vom
Stadius, welche er iu Jahre 1555 geschrieben hatte: »Restat iam ulti-
mus nodus ἃ rrae motu solisque in mundi centro quies-
centis τὸ map v. Verum quum et philosophis et demonstrationis
methodo careant, non intelligunt hypothesium causas et usum. Non enim
illa statuunturab autoribus, tanquam necessario ita se ha-
bere debeant neque aliter constitui pussent. Sed ut assumptis
non prorsus absurdis sed naturae congruis exordiis habeamus certam ratione
motuum correspondentem in coelo conspicuis stellarum lveis tam pro tem-
pore futuro vel elapso quam pro praesenti«.
N
V. DIE VORREDE ZU DEN EPHEMERIDEN AUF DAS JAHR 1551. 395
sua fiducia opus conduxit, eventus simplicem fortunam experiatur,
ut per se consideretar atque spectetur elaboratio. Et nimis est
otium hoc curiosum, quod in aliena inventa ac tradita commen-
tationes proprias ingerit et commiscendo diversa, sicut cum coci
multa iura confundunt, corrumpit universa. Ego quidem in
harum ephemeridum designatione, ne latum quidem,
ut dieitur, digitum a doctrina Copernici recedere
volui, quam meet profiteorabsque omni detrectatione
secutum,* et scio penitus assecutum esse, et gratum confido
hune laborem meum fore tam iis, qui in his disciplinis cognos-
cendis studiosius versantur, quam illis qui contenti indicationibus
alienis ad προγνώσεις stellarum positus et quasi faciem coeli as-
sumere voluerint. Non enim certe hi secundum nostram demon-
strationem procedentes, a vero semissibus saltem horarum aut
his etiam totis aberrabunt, id quod multis istas minutias exquisi-
* Das unumwundene Bekenntniss seines festen Glaubens an die Cop-
pernicanische Lehre, welches Rheticus ablegt, bildet einen wohlthuenden
Gegensatz gegenüber der Aengstlichkeit, mit welcher damals ziemlich all-
gemein die Lehre von der Erd-Bewegung behandelt wurde. In der vorher-
gehenden Anmerkung ist die vorsichtig ängstliche Stellung eines hervor-
ragenden Gelehrten aus dem katholischen Lager gekennzeichnet. Noch
viel vorsichtiger mussten die Gelehrten der lutherischen Konfession auf-
treten, nachdem die Häupter der Reformation in Deutschland, Luther und
Melanchthon, sich so entschieden gegen die Coppernicanische Anordnung
der Weltkörper erklärt hatten (vgl. Band I, ΤῊ]. 2, 8. 231 δ...
Noch bei Lebzeiten von Coppernicus hatte Luther sich in heftiger
Weise über dessen Lehre ausgesprochen, und Melanchthon, der »praeceptor
Germaniaeı, sich sogar nicht gescheut, die Hülfe der weltlichen Macht
gegen die durch jene Lehre bekundete Zügellosigkeit der Geister anzu-
rufen.
Kurz vor der Veröffentlichung der Ephemeriden des Rheticus hatte
Melanchthon (im Jahre 1549) sein Lehrbuch der Physik (».initia doctrinae
physicae«) erscheinen lassen, in welchem er in scharfer Polemik gegen Cop-
pernicus alle die landläufigen Einwürfe zusammenstellt, welche gegen seine
Lehre von der Erd-Bewegung erhoben waren: den Sinnenschein, die zwei-
tausendjährige Uebereinstimmung der Männer der Wissenschaft, die Auto-
rität der Bibel.
SCHRIFTEN VON RHETICUS.
setantibus usu venit. De quibus tamen et ipsis nostrae
onuntur alibi, ut in libris de eelipsibus et designatio-
ξων περὶ τῶν ἀγελιτιουσῶν, " et tabulae nostrae inequa-
am, si propediem, ut spero, prodierint, nihil etiam in
studiosos desideraturos esse spero. Praeterea neces-
᾿ ıdum et hoe putavimus: Nos quemadmodum in tota
;pnemerıdum expositione doctrinam Coperniei se-
" isumus, ita etiam ad meridianum huius illarım descriptio-
accommodasse, qui est ad Istulae ostia, enius longitudinem
yonit Ptolomaens temporum 45. Ut autem ad has nostras τὸς
giones magis eongruerent ephemerides istae, Lunae tantummodo
loca et illius erga Solem et quinque stellas positus reduxi ad
meridianum longitudinis temp. 30. Cum Ptolomaeus Albis flu-
minis ostia ab oecasu recedere velit temp. 31. Hoc igitur erit
unius horae spatium, quod tempus συσχηματισμοῖς, ut oportuit,
ademtum et motus horarius locis Lunae adiectus fuit. Sed enim
cum areus eireuli maxime inter Frouenperg et Lipsiam maior non
sit part. 5. cum triente, et Zappa illius part. 54. cum triente,
huius 51. cum triente fere, intervallum inter meridianos hos, se-
eundum triangulorum in globo rationem, vix attinget part. 7.
cum triente. De quo quidem nos id fecimus, quod potuimus, se-
cundum vetus proverbium; prineipum autem officium erat, dare
operam, ut superficies globi terreni exacte describeretur, et tam
nobis quam posteris hac cura consuleretur.
* Den hier im Texte wiederholten Ausdruck περὶ τῶν ἀνελιττου-
σῶν hatte Rheticus bereits im Titel seiner »Ephemerides: angewandt:
».... secundum doctrinam περὶ τῶν ἀνελιττουσῶν D. Nicolai
Copernici«. Hipler verweist dabei auf Aristoteles Metaph. XI, 8; es ist
möglich, dass Coppernicus von dieser Stelle den Titel seines Werkes »de
revolutionibus« entlehnt habe. Ein früherer Interpret hatte gemeint,
es habe ihm vielleicht der Titel einer Schrift des Peripatetikers Sosigenes
vorgeschwebt, welche von Proclus in seinen »hypotheses astronomicarum po-
sitionum« erwähnt werde: υΣωσιγένης ὁ περιπατητιχὸς ἐν τοῖς περὶ τῶν ἀνελιτ-
πουσῶνα (vgl. Band I, Thl. 2, 8. 541).
Anhang.
Den Schriften von Rheticus wird nachstehend ein Auszug aus
einer Abhandlung seines Schülers Valentinus Otho angereiht, welcher
das grosse trigonometrische Werk zu Ende führte, dessen grundlegende
Vorarbeiten ihm von Rheticus überkommen waren. Dieser mittel-
bare Bericht über Coppernicus leidet zwar — wie bereits im ersten
Bande (Thl. 2, 85, 422 und 8. 490) hervorgehoben ist — an man-
chen Irrthümern, bringt jedoch, namentlich über Rheticus selbst und
dessen Verhältniss zu Coppernicus dankenswerthe Mittheilungen; er
darf deshalb hier nicht übergangen werden.
Otho’s Bericht findet sich in der Vorrede zu dem »Opus Pala-
tinum de triangulis a Georgio Joachimo Rhetico coeptum«,
8. XL, ΧΙ und ΧΥ͂Ι.
».... De triangulis etsi quidem multa in Euclidis elementis
exstent, nihil tamen habent, quod hie requiritur, quomodo ex la-
teribus anguli, et vieissim ex angulis latera cognosci possint .. .
ıPtolomaeum) Copernicus, nostri saeculi miraculum,
imitatus est. Ut enim ex Menelao ad institutum suum concinna-
vit necessaria Ptolemaeus, ita simili prorsus et artificio et brevi-
tate Copernicus ex Ptolomaeo et Joanne Regiomontano collegit.
quae ad intelligendum opus suum necessaria existimavit«. (p- XI.
Tunc Georgius Joachimus Rheticus rationem inire cvegit.
quomodo hane doctrinam locupletare et pleniorem efficere pusmat.
398 SCHRIFTEN VON RHETICUS.
Dam hoe mente et animo suo agitat, fama de Coperniei adıni-
randis hypothesibus pererebreseit. Rhetieus, quamquam tune
professorem ageret mathematum in florentissima academia Vite-
bergensi, tamen teneri non potuit, quin tantum virum primo quo-
que tempore adiret. Profeetus igitur ad Copernieum,
cum coram de hypothesibus cognovisset, renunciata
professione apıd eum mansit. Copernicus tune im
opere suo Revolutionum oceupabatur iamqne doetrinam
Seeundorum mobilium, ut vocant, absolverat, ut praeter Primi
Mobilis doetrinam nihil restaret amplius.”
Hane omnino quidem intaetam relinquere constituerat Coper-
nieus, sed instabat adeoque eum urgebat amieus, eui id honeste
non poterat denegare. Quam ad rem cum ex libris, quos per-
paucos habuit, ut ex Rhetico accepi, subsidium petere non posset,"*
ipse se ad exeogitandum demonstrationem rei exquirendae idoneam
eonvertit. Cum autem diu multumque eogitasset, neque tamen
voti compos fieri posset, desperata fandem tam necessariae de-
* Otho's Mittheilung widerstreitet hier — wie bereits im ersten Bande,
'Thl. 2, 85. 490 hervorgehoben ist, — vollständig deın Berichte von Rheticus,
gleichwie den eigenen Angaben von Coppernicus in Betreff der Beendigung
des Werkes »de revolutionibus«.
®* Die Unrichtigkeit der Angaben Otho’s über den eigenen Büicher-
Besitz von Coppernicus, wie über die literarischen Hülfsmittel, welche ihm
in seiner nächsten Umgebung zu Gebote stunden, ist bereits im ersten
Bande ΤῊ]. 2, 8. 422 ff. nachgewiesen.
Wir kennen einen Theil der Biicher, von denen durch die eigenhändige
Einzeichnung des Besitzers bekundet ist, dass sie einst Coppernicus zugehört
haben, wir kennen ebenso das Büicher-Verzeichniss der Frauenburger Dom-
Bibliothek aus jener Zeit. Allein wenn uns auch diese thatsächlichen Nach-
weise fehlten, würde schon aus innern Gründen die Unrichtigkeit des Be-
richts von Otho folgen. Derselbe wird nur eine oberflächliche Kenntniss
von dem Werke »de revolutionibus« besessen haben, wenn er nicht einmal
wusste, dass Coppernicus die grundlegenden Schriften der alten Philosophen
und Astronomen genau kannte. Schon aus der Widmungs-Vorrede an den
Papst musste os Otho wissen, dass Coppernicus die zerstreuten kosmischen
Gedanken der Alten eifrig gesammelt hatte, in denen Anklünge von der
Erd-Bewegung enthalten waren.
mn_ ““ΗΝἩ
ANHANG. 3%
monstr.tionis inventione, opus suum supprimere decrevit. Veritus
tamen amici, cuius in primis habenda ei erat ratio, quas abie-
cerat cogitationes repetiit, ac rem, quam tantopere desideravit,
tandem invenit. Sed Georgio Joachimo Rhetico hac occasione
non tantum de globi sectoribus et triquetris pyramidum basibus
in mentem venit, sed idem deprehendit etiam triquetrum cum
recto totius matheseos magistrum omnium rectissime rationem
condendi canonis perfectam suppeditare posse. Hanc igitur occa-
sionem amplificandi doctrinam triangulorum nactus, magno animo
magnoyue conatu rem agrressus est«. (p. XII.)
».... Cum in Academia Vitebergensi, in qua semper ma-
xime floruerunt studia mathematica, versarer, satis mature ani-
madverti, quod ad ea, de quibus in principio dictum est, sine
cognitione doctrinae triangulorum nullus pateret aditus. Quare
rationem inire coepi, unde eam quam commodissime possem hau-
rire. Erant in promptu Ptolemaica, erant etiam Copernicea....
cum forte fortuna in dialogum Rhetici, quem canoni adiunxit,
inciderem. Ego his ita excitor et incendor, ut temperare mihi
non possim, quin primo quoque tempore ipsum autorem adeam
et coram de singulis cognoscam. Profeetus itaque in Ungariam,
ubi tum agebat Rheticus, humanissime ab eo sum exceptus. Vix
autem pauco sermone ultro citroque habito, cum meae ad se pro-
fectionis causam accepisset, in has voces erupit: »profecto«, in-
quit, sin eadem aetate ad me venis, qua ego ad Co-
pernicum veni. Nisi ego illum adiissem, opus ipsius
omnino lucem non vidisset«*.... Mihi haec accidebant
* Die Mittheilung dieses Wortes von Rheticus hat für uns ein ge-
wisses Interesse, weil derselbe in den eigenen Schriften seine Verdienste
in Betreff der endlichen Veröffentlichung des Coppernicanischen Werkes
stets bescheiden zurückstellt. Er preist dort nur das hohe Verdienst Giese’s,
des altbewährten Freundes von Coppernicus. Mit vollem Rechte hebt
Giese freilich seinerseits hervor, dass Rheticus, der gelehrte Fachmann, dem
B.
Briefe befreundeter Zeitgenossen.
Von Coppernicus selbst sind erst in neuester Zeit einige wenige
Briefe aufgefunden worden.* Daher darf es uns kaum Wunder nehmen,
dass bisher nicht mehr als ftinf der an Coppernicus gerichteten Briefe
— deren Inhalt noch dazu verhältnissmässig unbedeutend ist — aus dem
Staube der Archive an das Licht gezogen worden sind.
Nach den eifrigen Forschungen der drei letzten Decennien scheint
auch die Hoffnung ganz ausgeschlossen, dass überhaupt noch erhebliche
Schriftstäcke von oder über Coppernicus aufgefunden werden dürften.
Die bisher entdeckten Coppernicanischen Reliquien entstammen sämmt-
lieh — die Korrespondenz mit Herzog Albrecht von Preussen allein aus-
genommen — unmittelbar oder mittelbar den Frauenburger Archiven.
Diese sind nun in neuerer Zeit wiederholt sorgfältigster Sichtung unter-
zogen, und es ist wohl kaum ein Schriftstück undurchforscht geblieben.
Vereinzelte Bruchstücke der Korrespondenz von Coppernicus könnten
allenfalls noch in den Sammlungen versteckt sein, welche die im 17. und
15. Jahrhunderte aus Frauenburg entwendeten Archivalien zuletzt auf-
genommen hatten. Unter den einst im Sybellen-Tempel zu Pulawy auf-
* Ausser den Denkschriften über die Verbesserung der Preussischem
Münze und der Klageschrift gegen den Hochmeister Albrecht von Brandes-
burg sind bis jetzt nur sechszehn Briefe von Coppernicus aufgefunden.
Diese Schriftstiicke haben in der ersten Abtheilung des vorliegenden Bandes
IS. 1544 u. S. 138—168) Abdruck gefunden; dort sind auch die Semm-
lungen angegeben, in welchen sie gegenwärtig aufbewahrt werden.
11. 26
402 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN.
bewahrten literarischen Schätzen könnte ein kundiges Auge sie vielleicht
noch entdecken — in der Özartoryskischen Bibliothek zu Paris oder im
der Kaiserlichen Bibliothek zu Petersburg.
Der grösste Theil des Briefwechsels aber, welchen Coppernieus mit
seinen gelehrten Freunden gefthrt hat, ist unzweifelhaft als verloren zu
bezeichnen — wie es bei derartiger Privat-Korrespondenz kaum anders
zu erwarten war. Die Briefe, welche Coppernieus mit Osiander ge-
wechselt hatte, sind noch zwei Menschenalter nach dem Tode beider
Männer erhalten gewesen.* Kepler hatte sie noch eingesehen. Da jedoch
seit dem Hinweise Keplers auf diesen Briefwechsel bereits zwei Jahr-
hunderte vergangen sind, so ist kaum zu hoffen, dass auch nur Bruch-
stlicke dieser Korrespondenz irgendwo gefunden werden dürften. Eher
könnte noch ein Schimmer von Hoffnung für Anffindung des literarischen
Nachlasses von Rhetieus bleiben. Wenn dessen hinterlassene Schriften
in eine grössere Privat-Bibliothek oder in eine öffentliche Sammlung
Ungarns oder Polens gekommen sein sollten, dann dürfte es vielleicht
der Special-Forschung gelingen, Briefe von Coppernieus oder anderweite
Denkmale der Pietät des dankbaren Schülers von Copperniens wieder
aufzufinden.**
Von den Briefen, welche einst an Coppernieus geschrieben waren,
haben sich ausser den im ersten Bande (Thl. 2, 8. 469 ff.) abgedruckten
* Vgl. Bd. I, Thl. 2, 8. 522 f.
”* Ueber die Schicksale des literarischen Nachlasses von Rheticus waren
wir bisher nur in Betreff der trigonometrischen Vorarbeiten zu dem grossen
Thesaurus unterrichtet, welcher nach seinem Tode veröffentlicht wurde.
Diese Schriften waren an seinen Schüler Valentinus Otho gekommen,
welcher auf Grund derselben später das »Opus Palatinum de triangulis«
herausgegeben hat. (Vgl. oben 8. 389.)
Letzterer scheint aber auch die anderweite literarische Hinterlassenschaft
von Rheticus überkommen zu haben. Wenigstens hatte er die kostbarste
Reliquie von Coppernicus geerbt, das lange verschollene Original-Manuskript
des Werkes »de revolutionibus orbium caelestium«. (Vgl. Bd. I, ΤῊ]. 2,
8. 503 8) Während zweier Jahrhunderte der gelehrten Welt ganz
unbekannt, ward das werthvolle Schriftstück durch einen Zufall vor einigen
Decennien wieder aufgefunden, und so scheint die Möglichkeit nicht ganz
ausgeschlossen, dass auch noch andere von den einst im Besitze von Rhe-
ticus befindlichen Manuskripten sich in einer grüsseren Bibliothek noch er-
halten haben künnten.
I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 403
drei Schreiben* des Herzogs Albrecht von Preussen nur
zwei Briefe des Domherrn Joh. Sculteti erhalten; der Inhalt
ist bereits Bd. I, Thl. 2, 8. 120 ff. skizzirt angegeben.
Auch von den Briefen der Freunde und näherstehenden Zeitgenossen,
welche auf das Leben und die Lehre von Coppernicus Bezug haben, sind
nur wenige vom Untergange gerettet. Es werden nachstehend vor allem
die beiden hochwerthvollen Briefe des Bischofs Tiedemann Giese
an den Domherrn Georg Donner und an Joach. Rheticus,
welche bereits im ersten Bande des vorliegenden Buches verwerthet und
theilweise in deutscher Uebersetzung wiedergegeben sind, zum Abdruck
kommen. —
Diesen beiden wichtigen Briefen sollen dann schliesslich noch zwei
Schreiben von und an den Herzog Albrecht von Preussen angereiht
werden, welche sich auf die Versendung des Werkes »de revolutionibus«
beziehen.
* Die im Texte erwähnten Schreiben sind die Briefe, welche der Herzog
Albrecht von Preussen wegen der ärztlichen Behandlung eines seiner Ge-
treuen, des Amtshauptmann Georg von Kunheim, im Jahre 1541 an Copper-
nicus entsandte. Sie haben sich abschriftlich im Staats-Archive zu Königs-
berg erhalten, in dem officiellen Kopie-Buche Fol. Königsteil Preussen.
Von dem ersten dieser Schreiben des Herzogs bewahrt das Königsberger
Archiv jedoch auch das Original, wie bereits im ersten Bande mitgetheilt
worden; es ist mit mehreren andern im 17. Jahrhunderte aus Schweden
weggeführten Archivalien im Jahre 1798 nach Preussen zurlickgesandt.
Vgl. oben 8. 141.
26”
1, Zwei Briefe des Domherm Joh. Beulteti
aus dem Jahre 1521,”
a. Der Brief vom 15. Februar 1521.
Venerabili ac praestantissimo Domino
N. Coppernieck
Administratori Canonieo Warmiensi ete. in Allenstein,
Domino et eonfratri carissimo.
Venerabilis praestantissime Domine Administrator. Sieut
seribit Venerabilis Dominatio Vestra, quod velit adhue bene spe-
rare, modo ego fideliter cooperer, per salutem meam sperandum
utique est Dominationi Vestrae, eui ad ultimum vitae spiritum
” Seulteti's Briefe haben sich im Kapitular-Archive zu Frauenburg im
Originale vorgefunden. Wegen ihres unscheinbaren Aeussern — sie sind in
grosser Eile geschrieben, theilweis ganz unleserlich — scheinen sie den
literarischen Dieben, welche die Frauenburger Archive geplündert haben,
entgangen zu sein.
Hipler hat die Briefe Sculteti's in seinem Spieilegium Copernicanum
8. 334 ff. diplomatisch getreu abdrucken lassen. Dies ist in dem nach-
folgenden Abdrucke nicht geschehen; Orthographie und Interpunktion sind
vielmehr nach unserm gegenwärtigen Gebrauche umgeiindert, um die
Schwierigkeiten für das Verständniss der an sich ziemlich unerheblichen
Schriftstücke nicht noch zu vermehren.
Ueber den] Inhalt der Briefe Sculteti's sind Bd. I, Thl. 2 5. 120 die
nöthigsten erläuternden Bemerkungen beigegeben
I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 405
adero quam fidelissime.. Ex mea paupertate contribuam, etsi
duas tunicas habuero, alteram pro conservatione Allenstein et D.
V. daturus sum quam lubentissime. Habet me spes bona, quod
non habebitis utique hactenus timere impetum hostis. At 1"
habet hodie omnem exereitum congregatum in Heiligenbeil et
circa Regiomontum ac Braunsberg, impetiturus mea opinione
Elbingum. Et sie actum erit omnino cum Tolkmieth, ubi
iam est hominum de villis multitudo- magna valde. Est enim
locus plenus et stipatus, ex quo utique vel exiguum quid essemus
habituri.
Nescio quid rerum agitur in Thoronia. Rex cum suis cum
magno apparatu et fastu pro munificentia regia humanissime
tractat oratores Caesaris ac regis Ungariae. Et eiusdem regis
subditi undequaque a bello quiescunt. Interea I quaerit profectum
suum nullo prohibente. Hoc tamen in aurem communicatum iri
velim, quod Regia Maiestas non vult oratoribus responsum dare
nec in tractatus descendere, donec Reverendissimus Dominus
noster erit praesens. Quaerit modos et vias, quomodo’ adesse
poterit, quos ego non invenio nisi per inducias, quas I non quaerit
et in quas Regia Maiestas non facile consentiet. Complurimum
Reverendissimus Dominus noster est in magna aestimatione apud
Regiam Maiestatem et totum consilium. Unde nobis maxime
sperandum est. Nec credendum, quod rex et regnum sit evacu-
atum viribus. Sunt qui eredunt intensius futurum esse bellum;
sunt qui de futura in brevi pace sunt omnino certi. Ecce hic est
status rerum. Unde consulo, habeat Ὁ. V. manus contractas et
non porrectas ad extradendum, donec videritis quae, qualis,
quanta. De quo satie.
Equestres, qui in Allenstein, procul dubio avocantur oma
hora. Et dum tempus distributionis advenerit stipendiorum. ie
» Mit der Chiffre I bezeichnet Sculteti hier, wie in dem nackSulgemikes
Briefe, den Hochmeister Albrecht von Brandenburg.
BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN.
»t eivibus, quibus illi milites sunt aberrati. Maior
sentia fieri nequit quam faeta est, sibi D. V, persua-
lei nomine invocato faciemus pro viribus, quod im
‚liquum deo committentes. Obseero propter deum,
ἀπ. Es wil itzunt nit anders gethan jeyn.
ὦ ). nit lafjen, die weyl ih mag. So id) ftörze,
yelfi 8 &ot. De quo satis.
Ve lis et praestantissime domine administrator! Id quod
D. Vra iniunxit, exequufus sum amore et debito, quo Vene-
ii Capitulo, quod me tot annis honorifice foverit et aluit, ob-
ietus et conetus. Quam primum Jacobum audivissem, feei haec
eundum ordinem. Primum aecersivi Mathaeum Ebert plebanum
Tolkmiet et Georgium Storm, ereaturas venerabilis domini de-
“ποι Balthasaris. Coassumpto Jacobo ingressus domum viduae
'artenberg requirens ladulam, in qua res Venerabilis Capituli in
?0 eonditam et religatam, quam illieo ad cubile meum depor-
i inssi. Ad quod vidua quasi ‚stupore pereulsa dixit: ego sola
jwum sim, D. V. ladulam abdueit, quam debebat hie coram me
aperire ete. Hie consideret D. Vra, quod perieulum magnum valde
imminebit exequutoribus has res omnes rectificare, quando quidem
praetendunt se esse heredes et hereditario iure omnia debere et
velle possidere. E83 wirb ποώ vil feychens nemen, fo nit
werbyn leuthe feyn, die ba wifjen zu redyn, zu thuen und
Lafjen.
Nos quatuor ladulam aperiendo reperimus in ladula testa-
mentum, quod feeimus rescribi, cuius copjiam mittimus. In ladula
reperimus calicem cum patena et ampullis pertinentem ad arcem,
item sigillum Venerabilis Capituli et duo sigilla cuprea Venera-
bilis Capituli. Item sacculum cum denariis ex luminibus capellae
sancti Georgii, item sacculum rubeum singulis dominis de Capi-
tulo notiesimum, in quo nobilos anglicanos II et ungaricales
XXXXV de nullo pondere. Item cornieulares LXX. Ubi autem
remanserint XXVII aut plures Rhenenses non boni, deus seit,
Il. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 407
ego nescio, id quod Venerabiles Domini scient. Item sacculum
cum aliquot mareis in sc. antiquis sine scaedula. Item VII co-
clearia argentea, quae pertinebant alias Venerabili Domino Enoch
praeposito. Item unum coclear fractum et II ferculas argenteas
parvas. Item unum crinile cum fibulis, quod pertinebat antiquae
Margaretae, quod ad se recepit dominus Georgius Storm dandum
Margaretae. Has res omnes imposuimus ladulae, et clavem tra-
didi domino Georgio Storm.
Quod autem D. Vra. mihi, qui non sum exequutor neque sub-
stitutus, ut omnia deposita revideam et conscribi faciam, obse-
querer votis, modo id ipsum absque indignatione et amaritudine
magna in me fieri posset et sine maledictione exequutorum; ego
tulissem labores, qui multi et magni erunt, illi fructus et laudem.
Praeterea si deberem hoc secretum, quod Jacobo constat, inquirere
aut inventum recipere: So meyner |hon XX weryn, mufte
ich meynen hals wagen. Intelligenti satis. Quoniam postea est
me illa tentare, quae non habeo interesse.
Verumtamen propter Deum et ex caritate Dei permotus
scripsi ad Regiam Maiestatem, ut demandet Capitulo in Frauen-
burg sub poena capitis, ut permittant me abducere, quiequid vo-
luero οἷο. Denique sine periculo rem aggredi neque tentare
ansim; expectandum forte est, donec omnes Poloni abscesserint.
Ideo visum est mihi, ut pro sabbato, ubi convenerimus. Domini
Canonici ex Gedano, qui se Capitulum sceribunt et mihi diem com-
paritionis in Marienburgo statuunt; intelligam ex eis, qui designati
sunt exequutores, an velint acceptare officium exequutionis testa-
menti necne, et quicquid accepero, D. V. indicabo quantocius.
Credo, quod propter mortalitatem, quae hie est, nemo comparebit.
Tune consulo, quod D. V. in solidum cum potestate substituendi
electa a defuncto assumat officium exequutionis et substituat do-
minum Matheum Ebert (et! Georgium Storm, ut omnia deposita
hie revideant, signent et faciant, quiequid D. V. decreverit et
mandaverit eis. Erunt labores, eredat Ὁ. Vra, multi et magni.
408 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN.
quibus ego velim nullatenus onerari. Nolo labores, et alter fructus
et laudem; intelligenti satis.
Registra Venerabilis Capituli in magna multitudine ad me
recepi. Item D. V. maxime sit cauta, ut sic agat, quomodo
res omnes depositas recipiat et extradantur. Noluimus in verbo
publicare nos invenisse testamentum; vult enim hereditario iure
omnia retinere. Eapropter D. Vestra deputet et substituat exe-
quutores, quoscunque voluerit quantocius, qui cauti sintin agendo.
Si fili viduae intelligerint solum x marcas leves eis deberi, cre-
dat D. Vra et firmiter eredat, ipsi forent sibi prius satisfacturi,
maxime ut res in eorum domo sint repositae, quandoquidem nollent
occupare domum tot eistis et lectis ac tam multis rebus pro x
marcis etc. Responsum habet D. V., de quo satis. Literas ad
Dominum nostrum quantocius mittere velitis ac canonicatum va-
ecantem Domino Achatio Canonico favere obsecro.
Si volueritis victualia hinc, mittatis currus cum potenti salro
conductu, qui afferant, quae hie in pretio sunt res: ut linum,
leynwant, ceram et, si placet, mel, cuius hodie tonna Caschubina
empta est Mareis xvıl. Cooperabor pro viribus, ut ourrus cum
victualibus secure ad vos perveniant. Nihil. quod in me est.
praetermittam. Quiequid ex me desideraveritis. quod in mea
fuerit' potestate. nihil D. Α΄. denegabitur. Responsum habet 1). V.,
cui me recommendo.
Ex Elbingo XV. fehruarii. anno MDAXTI.
E. D. VW.
Jo. Sceulteti
Archidiaconus Warmiensis.*
* Teber die Lebeus-Verhältnisse von Joh. Seulteti ist das Nothwen-
digste im ersten Bande Thl. 2, 8. 119 fi. beigebracht. Sein Geburtsjahr
kennen wir nicht: er war aber bedeutend älter als Coppernicus. Im J. 1497,
als C'oppernieus noch die Stadtschule zu Thorn besuchte. fungirte Seulteti
bereits als Rektor der Universität zu Heidelberg. Ob und in welchen
nähern Beziehungen er zu Coppernicus gestanden, ist uns gänzlich un-
Il. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 409
Ordinavit de mortuis noster exequias in Frauenburg, Melsag,
Gutstat, Allenstein, Wartenberg. At ubi nunc Frauenburg? etc.
nisi in Elbingo, ubi sunt fere ‘omnes vicarrii Frauenburgenses,
quos omnes oneravi: tempore confraternitatis domini Balthasaris
instituimus (?) Et quam salutares (?; defuncto pariter....... et
decens, ut hie sollemniter peragentur; intelligenti satis. Et cre-
dat Dom. Vestra, quod nemo vices illorum exequutorum acceptabit,
nisi precibus D. Vestrae vietus et in coexequutorem deputatus.
Seiat etiam et quam diligenter pendeat, quod cum filii hi Warten-
berg, qui capitosi sunt et audent, quae velint, si intelligerent, se
praeter x leves marcas habituros nihil, quod non nihil sunt secuın
cogitaturi, id quod nos quatuor maxime attendimus, et omni modo
attendendum est exequutoribus. Intelligenti utique satis. &3 wirb
Samer ond noth haben. Nam ecce interrogatus sum ego his
verbis: wer behelt bern Balthafaris gut? wer billiher dan
wir? Wir wollen ynen anjehen, der ed on entfuren wirt;
wir werden auch darumb thuen. Ὁ. V. consulat R. ἃ. n. et
etiam Snellenberg. Sunt adhuc multae res capituli, ut registra
et literae vicariarum; quis velit tantum laborem impendere et
omnia revolvere, ut sunt res multae valde. Non erit labor, credat
mihi, duorum aut trium dierum. Etsi voluerit D. V. rem crasti-
nare, id quod non consulo, cogitare habet, quid poterit nune fieri,
ut constat de morte? Existimo, quod intelligor a Dom. Vestra.
Ideo me iudice agat quantocius. Mittat D. Vestra quantocius huc
plebanum aut capellanum ex Allenstein et adiungat eidem, quem
aut quos volueritis.
bekannt. Fast zu gleicher Zeit sind beide Männer in das Frauenburger
Domstift aufgenommen. Sculteti hat demselben fast 30 Jahre hindurch an-
gehört: von 1497 bis zu seinem im Jahre 1526 erfolgten Tode; seit 1507
war er auch Archidiakonus von Ermland.
b. Der Brief vom Ende Februar 1521.*
Venerabili et praestantissimo Domino
Nicolao Coppernigk,
Decretorum Doctori, Canonico Warmiensi,
Administratori in Allenstein,
Domino et fratri earissimo.
Venerabilis et praestantissime Domine Administrator! Duo
isti eurrus, qui uncales adduxerant, redeundo quinta feria ante
Reminiscere in Holland detenti sunt in tertium diem, et usque
hodie equum unum, quem hie emi ab Alberto Wartenberg mareis
VI, usque hodie detinent tanquam furatum cuidam civi Hollan-
densi; eiuscemodi adversitatibus ego hie obruor complurimis.
Quod D. V. de somnio Vestro scribit, expergefacta nihil reperit
in manibus ete.. inter duo mala 1). V. posuerim etc., aut careat
defendieulis castrum. aut habeat cum ἢ. D. contendere ete.
* Der zweite der Briefe Seultetis an Coppernicus trägt keinerlei Be-
zeichnung weder «des Ortes noch der Zeit. Dass er gleichfalls, wie der
erste, zu Elbing geschrieben ist, unterliegt keinem Zweifel. Dagegen ist
über die Zeit der Abfassung dieses Briefes Hipler im entschiedenen Irr-
thum 'Spie. Cop. δ. 334. wenn er ihn in den Anfang November des Jahres
1520 setzt. Er ist vielmehr um dieselbe Zeit, wie der vom 15. Februar
xeschrieben, allein nicht früher, sondern einige Tage später. Die Gründe
sind im ersten Bande ΤῊ]. 2, S. 122 zusammengestellt.
Il. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 411
Tanto gaudio, Domine mi, perfundebar audiens uncales illos cum
rebus salvos in Allenstein pervenisse, ut in utramque aurem dor-
nıirem quietior, saepiusque mecum dixi: nunc per Dei gratiam
salvae factae sunt reliquae V. Capituli Warmiensis. Ego etenim
ante quindenam I molimina percallens, quae iam contendit de-
ducere ad effectum de interceptione Allenstein, quam maxime
timere coepi et anxius esse; scripsit etiam R. D. adhortans me,
ut uncales mitterem, ne antemurale hoc totius Episcopatus per-
damus Allenstein.
Scit Ὁ. H. S.,* quam anxius fuerim; noctes et dies non
quievi: Visus sum supra vires adhibuisse operam lamentando
coram senatu hic, capitularibus, civibus et monachis; tandem ex
commiseratione Il currus cum vectoribus, VII equos et iuga hinc
inde mendicando coegi, de indemnitate promisi ete., quatenus
votis R. D. et D. Vetrae responderem, in summis necessitatibus;
scripsi dixique ad D. H. S., quod debent manere omnes uncales
in Allenstein, si et nunquam immineret periculum obsidionis, ut.
vel sic usque ad dies induciarum, de quibus omnis homo nugatur:
So habe ich die büchfen gejchidet zur noth, wo fie am πο’
thtigiten jeyn werden. Sciebant, constabatque quod uncales per-
tinent D. V. XVII. Sciebam non esse nec fore contra R. D.
praesertim usque ad tempus induciarum, quod erat in spe.
Praestantissime Domine! Intentio hominis respicienda est;
quoniamque homo faeit, quod in se est, laudandus me iudice
foret, non arguendus. Dicat, quaeso, D. V., si hae bombardae
non advenissent, an castrum absque defendiculis fuisset? Quis
unquam mentionem fecit, ut bombardae per me coemerentur.
Scio, ut adhuc literae sunt, quod D. V. pro plumbo, papyro et
sale scripsit; nunquam iniunxit mihi, ut aliquot bombardas
* Mit den Buchstaben Ὁ. H. S. wird hier, wie an andern Stellen
des Briefes, der Domherr Heinrich Snellenberg bezeichnet, über welchen
einige Notizen Bd. I, ΤῊ]. 2, 5. 216 mitgetheilt sind. Vgl. auch a. a. 0.
S. 326.
412 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN.
emerem, aut’si scripsit, literae ad me non pervenerunt. Hesterna
die reddebantur mihi literae ex Morung Venerabilis Ὁ. Baltha.
Et D. Vestrae de manu vestrae datae statim post festa natalis
Domini.
Venerabilis domine! haec mea sententia: prout iam nunc D.
Vestra scribit, ut emam bombardas aut disponam, ut illae per-
maneant in arce etc. haec mea sententia et consilium, ut emantur
quantocius pro arce Allenstein xx novae uncales et totidem pro
oppido aut, si fieri posset, xxx pro oppido; xx emantur pro mr.
lev. centum, xx per mr. VI vel forte minus. Hic esset in omnem
eventum thesaurus Areis et oppidi, nunc temporis praecipue, sive
fiant induciae sive non, sive pax sive non. Sed emere non
ausim nec velim sine expresso mandato. Et sentiet D. V., quod
si emerimus, a Venerabilibus Dominis in Gedano cavillabimur,
qui esuriunt distributiones. Et nunc Venerabiles Domini T, de,
leo* vadunt Thoruniam; causam mihi non significant, Coniicio,
quod propter adducere clenodia. Ecce quasi certi de induciis
scribunt, ut ego cum R. D. sequar. Dicturi sunt: nunc emitis
bombardas, ut non est opus eisdem, ut nos privetis distributioni-
bus ete.; intelligenti satis. Si D. V. mihi mandaverit coemere
uncales, emamı, «quotquot 1). V. voluerit, si modo habere potero
hie aut in Gedano. Utinam ante duos annos accepissem omnes
ollas aereas. quae pendent perpetuo sine usu, ex toto nostro do-
mino pro serpentariis quattuor ad minus etc. Habet praestantis-
sima 1). τα meam sententiam atque consilium. quod. si placet,
resciam quantocius. Et si emero transuniseroque. quod servet me
D. Vra in omnem eventum indemnem. aceuratissimam adhibebo
diligentiam. ut cum potenti salvo conduetn vadant. So fie
—_ - -- —
* Mit dem Buchstaben T ist sicherlich der Domherr Johann Tymmer-
mann bezeichnet, mit »leo« der Domherr Leonhard Niederhoff; die zwischen
stehenden Buchstaben »de« deutet Hipler Spie. Cop. S. 335 auf »Tie de -
mann Griese« ”. — Die kurz vorhergehende Abkürzung »baltha- bezeichnet
den Domherrn Balthasar Stockfisch.
I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 413
aber genommen werden, nit mir, sed toti communitati V.
Capituli.
Responsum habet D. V. Ungerman et pietor nudius tertius
ex Gedano redierunt, primum hi ultra xxx currus conduxerunt in
insula. Sed propter insultum I, qui prae furibus est, mandatum
est insulanis, ut manerent domini. Quod si non, hetten je δα 8
gancz bifchoffthuem gefpeyjet. I cum omni gente sua et om-
nibus viribus in Wormdieth est insultum facturus, uti est conie-
ctura, aut in Holland et consequenter in distrietum Kristburg,
Sthum, Insulam, Fischau omnia incineraturus usque Marien-
burgum aut ad Morung; quis novit praecise mentem eius, qui
prudenter condit et celat? Ecce nostri de induciis deque pace
sollieiti, I vero sollieitus, quo consequitur, quid velit.
Mitto literas d. Pauli Plotowski, praepositi Warmiensis, et
copiam literarum Magnifiei palatini Cracoviensis etc., quibus pa-
tebit ad oculum diligentia mea. Nudius tertius nuncius oratorum
Caesareae et Ungariae Maiestatis ad I rediit dicens I consensisse
in inducias: at de loco sibi assignato ad tractandas, videlicet
Riesenburg, non est contentus, eo quod terra sit ibi, ut dicit,
desolata. Vult, ut alius locus designetur, Marienburgum aut
Elbing; mysterium hoc quis non intelligit? Secribit in fine lite-
rarım, quod mittitis Il currus cum meis duobus ceurribus, qui nu8-
quam comparuerunt; quam vellem eosdem advenisse! Nunc
nescio, si quempiam currum missurus sum rebus stantibus ut
nunc. —
Mandavit mihi D. V., ut inter res Venerabilis Domini Bal-
thasaris quaererem registrum sive testamentum etc.; feci opus,
in defunctum pietas et D. V. obsequium. Quod ubi Venerabilis
Domini Crapitz et Leonhard intelligerent, miserunt mandatum huc
sub poena excommunicationis, ut nemo res illas contingeret sine
consensu eorum. Ecce id ipsum serviciis meis mihi mercatus
sum! Unde non iniungat mihi decretum quiequam tale, obsecro.
Quia non sunt mihi currus et item, quia non est hie pannus
414 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN:
ad vota reperibilis, non valeo strenuo D. h. petitis (?) obsequi.
Etsi possem habere pannum et eurrus, mihique per hostes reci-
perentur, emta quis satisfaceret? Unde nullatenus oceupabo me
rebus illis, id quod plane Ὁ. V. poterit D. H. dieere. Consulo,
quod D. V. se placide absolvat ab eodem.
De alio enpitaneo eogitandum est nobis, in qua re navabo
operam. Nullum Polonum assumendum censeo neque
intromittendum in arcem! Nee ullum linum reponendum
in areem. Cum Cleisz Wegener sie egi usque ad plaeitum et
ratifieationem D. V. 51 mandaverit D. V., ut emam uncales,
pulveres et plumbum pro remissiori pretio, quo poterit mihi eom-
paret(?) in Gedano. Omne linum Venerabilis Capituli Symon
debet a Ὁ. Vestra emere, lapidem per cornienlarem unum. Sed
in viliori velit et poterit D. V. pro remissiori pretio eondeseendere,
id quod totum stabit in arbitrio D. V. Item rogat Cleisz, ut
Ὁ. V. eoncedere dignetur Symoni pecunias Ie Ile aut etiam Ile
mr., quas vult hie reddere in optimo auro moneta, exhibetque sua
pecunia Venerabili Capitulo rebus et corpore se serviturum.
Nune in arbitrio Ὁ. V. est hoe et illud. Si Ὁ. V. vellet linum
alteri vendere et non Cleysz, faciet me fabulam illi. Si vero
alteri carius, quam per fl. III sive cornicularem unum, lapidem
hoe omnino licebit et placeret. Si autem in dicto pretio, vide-
retur, ut iuxta commissionem mihi factam ratificare debeat con-
tractum meum et ad me scribere, quot lastas vendiderit et
quanti. Ceram accepi pendentem hic, praeeise & L, extremitates
fractae erant. Quamvis I. per institores hie vendatur iam
post purificationem sc. IX, antea X, ego tamen non valeo in
massa vendere pro sc. VIII. Demum ego (gratias) ago prae-
stantissimae D. Vestrae pro tantis curis angustiis periculis, quae
D..V. ibi perfert in extrema necessitate, et obsecro, non desinat
bene sperare et magnanimiter perseverare.. Erit D. Vestrae
apud Deum meritorium et apud homines gloricsum. Habet
me spes bona quod Venerabilis Ὁ. h. fideliter sit cooperaturus,
an
I. ZWEI BRIEFE DES DOMHERRN JOH. SCULTETI. 415
et ego adero, usque dum spiritus et halitus mihi fuerit in
corpore.
Venerabiles Domini in Gedano volunt distributiones et cor-
pora praebendae. Placet, quod detur unicuique, quod ei debetur,
sic tamen ut ratio arcis habeatur; haec mea sententia. Ego pro
persons mea videor mihi contribuendum esse magis quam distri-
butiones aceipere. Item ex D. Vestris certior fieri desidero, an
illi extra dioecesin commorantes canoniei debeant censeri resi-
dentes. An debeat eorundem in omnibus requiri consilium et
consensus vel non. Postulant ex me instantissime sigillum maius
et minus; dieunt D. V. mihi transsumsisse sigillum minus. Ego
hie in ladula Domini Balth. reperi sigillum maius Venerabilis
Capituli et duo cuprea sigilla mihi ignota, prius non visa. Ecce
quid sibi vult, ut sigilla postulent? Velint scribere, quid facere
debeam? Seribo ad R. D., ut uncales XVII permittat in Allen-
stein, donec de aliis providere potuimus. Ideo sine mora dignetur
D. V. seribere et demandare, quid me facere volueritis per hunc
nuncium, et duplicatis literis mentes vestras seribere velit, ut si
unae non pervenerint vel alterae reddantur. Responsum habent
D. V., quibus me in omni caritate reddo quam commendatissi-
mum. Valeant D. Vestrae incolumes, id quod summopere de-
sidero, testis est Deus; e& ift auch wol von nöthen.
Venerabilis Ὁ. H. dignetur cogitare, quod hic receperit de
proventibus Tolkmiet supra debitum et ultra partem se contin-
gentem, ut me servetindemnem. D. V. etiam dignentur cogitare,
cui redditurus sum rationem, an D. Vestris aut illis in Gedano,
et quomodo vel quibus debeantur haec, quae Venerabilis D. H.
Snellenberg recepit, ac ego etiam post eundem, inter quos sint
haec distribuenda. V. Domini in Gedano faciunt se participes,
contra canonem et decretum R.D. E. Quod si placuerit Dominis
Vestris et R. D., libenter conformabo me eisdem. Testis est
Deus, quod, quantum in me fuit, est et erit, vellem, ut ante
omnia et maxime in his turbatissimis temporibus esset inter
ERROSTENTBEHN
γ΄ δ ϑῳ
τε γεν en
ἐπι τς
II. Briefe von Tiedemann Giese.
Mehrfach ist bereits der schweren Einbusse gedacht worden, welche
die Coppernicanische Forschung durch den Untergang des Briefwechsels
von Tiedemann Giese erfahren hat, des Bluts-Verwandten und eng-
befreundeten Amtsgenossen von Coppernicus, welcher ihm in der zweiten
Hälfte seines Lebens unter allen am nächsten gestanden. (Vgl. besonders
I, 1, 8. 97; I, 2, 8. 536 und 8. 140).* "
Schon um die Wende des 16. Jahrhunderts ist die reiche Korrespon-
denz Giese’s aus Frauenburg entwendet und vorzugsweise nach Krakau
entftihrt worden, Die Briefe desselben, welche Broscius um 1600 zu Kra-
kau gesehen, bezogen sich namentlich auch auf die Veröffentlichung des
Werkes »de revolutionibus« ; sie enthielten wohl die Mahnungen, durch
welche schliesslich die Bedenken von Coppernicus besiegt wurden.
Viele dieser Briefe waren an Coppernicus selbst gerichtet. »Dominus
Joh. Rybkowicza — so schreibt Joh. Broseius — »Collega maior in
Academia Cracoviensi, pro sua in me artesque mathematicas amore,
dedit mihi perlegendas Reverendissimi Domini Tidemanni Gisii,
Episcopi Varmiensis epistolas, quarum plnrimae ad Coperni-
* Ausser den nachstehend. abgedruckten Briefen Giese’s an Donner
und Rheticus nehmen noch zwei andere in den Archiven zu Frauenburg
und Königsberg uns erhaltene Briefe desselben auf Coppernicus Bezug;
sie sind bereits im ersten Bande abgedruckt worden.
Der eine (aus dem Jahre 1539) ist an Joh. Dantiscus gerichtet und be-
zieht sich auf das Verhältniss des Coppernicus zu Anna Schilling’s; er ist
Bd. I, Thl. 2, 5. 366 mitgetheilt. — Mit dem andern Briefe (ἃ. ἃ. 23. Apr.
1540) übersandte Giese dem Herzoge Albrecht von Preussen ein Exemplar
der Narratio prima von Rheticus; auch dieser Brief ist bereits im ersten
Bande Thl. 2, 5. 396, 397 vollständig mitgetheilt worden.
Π. 21
418 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN.
cum, absolutae subtilitatis mathematieum, sunt exarataee. (Vgl.
oben 8. 139.)
Ueber die weitern Schicksale dieser werthvollen Schriftstücke ist
bisher keine Nachricht aufgefunden; sie scheinen für immer verloren zu
sein. Aus dem beklagenswerthen Schiffbruche sind jedoch zwei werth-
volle Briefe, welche sich auf Coppernicus beziehen, für uns gerettet.
Broseius, welcher — wie bereits oben 8. 140 erwähnt ist — die Absicht
hatte, alle Briefe von und an Coppernieus, welche in seinen Besitz ge-
kommen waren, zu veröffentlichen , hat sein Vorhaben leider nicht aus-
geführt. Zum Glücke hat er jedoch wenigstens zwei — vielleicht die
wichtigsten — Briefe Giese's in einer kleinen Schrift abdrucken lassen,
welche er im Jahre 1615 unter dem Titel »Epistolae ad naturam ordina-
turam. figurarıum plenius intelligendarum pertinentess zu Krakau er-
scheinen liess.
Der erste dieser Briefe ist an den Domherrn Georg Donner zu Frauen-
burg gerichtet und im December 1542 geschrieben, als Coppernicus bereits
dem Tode entgegensiechte. (Vgl. Bd. I, ΤῊ]. 2, 8. 548 ff.)
Durch den zweiten Brief— Ende Juli 1542 an Rhetieus geschrieben —
erhalten wir das gewichtige Zeugniss des Freundes, dass die dem Werke
»de revolutionibus orbium caelestium« vorangestellte erste Vorrede »Ad
lectorem de hypothesibus huius operise nicht von Coppernicus her-
rührt, dass derselbe von der wissenschaftlichen Wahrheit seines Systems
fest überzeugt und weit davon entfernt gewesen ist, dasselbe in hypo-
thetischer Umhüllung der Welt zu übergeben. (Vgl. Bd. I, Thl. 2,
8. 537 δ.
a. Tiedemann Giese an Georg Donner.
Georgio Donnero.
Conturbavit me, quod de afflicta valetudine Venerabilis senis,
nostri Coperniei, scripsisti. Huie, ut vita incolumi solitu-
dinem amavit, ita nunc aegroto paucos exstare fa-
miliares arbitror, qui casibus ipsius afficiantur,
II. BRIEFE VON TIEDEMANN GIESE. 419
cum omnes simus illi propter integritatem et excel-
lentem doctrinam debitores. Scio autem eum semper in
fidissimis habuisse te. Oro igitur, si ita fert natura illius, velis
tutoris ei esse loco et curam viri, quem mecum semper amavisti,
suscipere, ne in hac necessitate destituatur fraterna ope, et nOo8
ingrati erga hunc merentem habeamur. Vale.
Lnbaviae die 8. Decembris Anno 1542.
b. Tiedemann Giese an Joachim Rheticus.
Joachimo Rhetico.*
Ex nuptiis Regiis Cracovia rediens reperi Lubaviae geminum
a te missum exemplum recens excusi operis nostri Copernici,
quem e vivis excessisse non ante acceperam, quam Prussiam at-
tigissem. Erepti fratris, viri summi, dolorem lectione libri, qui
illum redhibere mihi vivum videbatur, pensare potuissem, verum
in primo limine sensi malam fidem, ac ut ut vere ap-
pellas, impietatem Petreji, quae indignationem mihi
priore moestitia atrociorem refudit. Quis enim non
discrucietur ad tantum sub bonae fidei securitate
admissum flagitium? Quod tamen haud scio, an non tam
” Wie am Schlusse der Vorbemerkung bereits hervorgehoben ist, sind
die Briefe Giese's an Donner und Rheticus uns nur durch das dort erwähnte
Schriftchen von Broscius »Epistolae etc.« bekannt, von dem ein Exemplar
den Warschauer Herausgebern des Werkes »de revolutionibus« zugänglich
gewesen ist. Wahrscheinlich hat Broscius bereits in seinem Abdrucke die
übliche Anrede-Formel, wie sie das Original sicherlich enthalten haben wird,
hier, wie in dem vorhergehenden Briefe, weggelassen und dafür die blosse
Ueberschrift eingesetzt.
27”
420 BRIEFE BEFREUNDETER ZEITGENOSSEN.
huie exeusori ex aliorum industria pendenti sit tribuendum quam
invido enipiam, qui dolens descendendum sibi esse a pristina
professione, si hie liber famam sit conseentus, illius simplieitate
in deroganda operi fide forsitan est abusus. Ne tamen impune
ferret, qui se concessit alienae fraudi corrumpendum, seripsi ad
senatum Noribergensem docens, quid ad integrandam auetori
fidem necessarium mihi videretur. Epistolam ad te mitto cum
ipsius exemplo, ut pro re nata diindicare queas, quem in modum
sit instituendum negotium; nam hoc qui apud senatum illum agat,
te neminem video accomodiorem aut etiam volentiorem, qui cho-
ragum egisti peractae fabulae, ut iam non magis auctoris interesse
videatur qnam tua restitui, quae a recto dilapsa sunt. Si quid
tamen refert te, ut id quam diligentissime effieias, vehementer
rogo. Si reeudendae venient priores ehartae, affi-
genda videtur a te praefatiunenla, qua etiamea, quae
iam emissa sunt exemplaria, a calumniae vitio repur-
gentur. Quin optem etiam praemitti vitam auctoris, quam a te
eleganter seriptam olim legi, nee deesse historiae aliud puto,
nisi exitum vitae, quem ex sanguinis profluvio et
subsecuta dextri lateris paralysi nono Kalendas Ju-
nii accepit multis ante diebus memoria et vigore
mentis destitutus, nec opus suum integrum nisi in
extremo spiritu vidit, eo quo decessit die. Id ante
mortem excusum exiisse nihil obstabit, nam annus consentit, et
diem finiti operis non adseripsit excusor. Vellem adnecti quoque
opusculum tuum, quo a Sacrarum Seripturarum dissidentia aptis-
sime vindicasti telluris motum. Ita explebis iusti voluminis magni-
tudinem et compensabis id quoque incommodi, quo in praefatione
operis praeceptor tuus tui mentionem omisit. Quod ego non tui
neglectu, sed lentitudine et incuria quadam /ut erat ad omnia, quae
philosophiea non essent, minus attentus). praesertim iam langues-
centi evenisse interpretor, non ignarus, «quanti facere solitus
fucrit tuam in se adiuvando operam et facilitatem. Quod ad me
a ER
II. BRIEFE VON TIEDEMANN GIESE. 421
misisti operis exemplaria, magnam habeo donatori gratiam; erunt
haec mihi monumenti perpetui loco ad tuendam memoriam, non
solum auctoris, quem ego charum semper habui, sed etiam tui,
qui ut te illi laboranti Thegeum strenue praestiteras, ita nunc
nobis, ne confecti operis fructu careremus, cura et solicitudine
tua contulisti. Pro quo studio tuo quantum tibi debeamus omnes,
non est obscurum. Cupio me facias certiorem, sitne Summo Pon-
tifici liber missus; nam si factum non est, vellem ego id officium
praestare defuncto. Vale.
Dritte Abtheilung.
Urkunden zur Familien-Geschichte
von ÜCoppernious.
II.
URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE
VON COPPERNICUS.
Nachstehend sollen in Ergänzung der archivalischen Mittheilungen,
welche im ersten Bande Thl. 1, 8. 44 ff. und 8. 59 ff. veröffentlicht sind,
weitere Dokumente über die nächsten Bluts-Verwandten von Cop-
pernicus zum Abdruck kommen: über den mütterlichen Gross-
vater Lucas Watzelrode, den gleichnamigen Oheim Bischof
LucasvonErmland, den Vater Niklas Koppernigk und den Bruder
Andreas. Die Beschränkung auf die allernächsten Anverwandten,
welche für den Lebensgang von Coppernicus unmittelbar von Einfluss
gewesen sind, musste eingehalten werden, um den archivalischen Stoff
nicht zu sehr anschwellen zu lassen. Aus gleichem Grunde wird auch
nur ein Theil der Dokumente vollständig mitgetheilt werden. —
Nicht wenige derselben dürfen tibrigens, ganz abgesehen von der Be-
ziehung auf den grossen Namen des Coppernicus, eine gewisse Bedeutung
für die allgemeine Kultur- und die preussische Landes-Geschichte be-
anspruchen.
I Der Grossvater Lucas Watzelrode,
Ueber die Lebens-Verhältnisse des mütterlichen Grossvyaters
von Coppernieus Lucas Watzelrode, müssen an diesem Orte ein-
gehendere Mittheilungen gegeben werden, weil in nenester Zeit eine
tendenziöse Verdunkelung derselben erstrebt ist. Im einseitigen Interesse
des Nationalitäts-Streits ist nämlich der wunderliche Versuch gemacht
worden, seiner Tochter, der Mutter von Coppernicus, einen polnischen
Ursprung aufzudrängen. Die Anwaltschaft über diesen schwachen Punkt
des heiklen Processes ward einem Gelehrten übertragen, welcher sicher-
lieh nur durch das Andrängen nationaler Eiferer sich hat bestimmen
lassen, diese verlorene Position zu vertheidigen.
Der Vorstand der Bibliothek des Ossoliäskischen Instituts in Lem-
berg, Dr. W. Ketrzyhski, veröffentlichte im Anfange des Jahres
1580 in verschiedenen polnischen Zeitschriften einen Aufsatz, in welchem
er die Behauptung aufstellte, dass der Bischof Lucas Watzelrode,
der Bruder der Mutter von Coppernicus, »ein Pole ge-
wesen.... im Königreiche Polen geboren und erst als Knabe
nach Thorn gekommen iste. »Wenn aber« — so folgert Ketrzyhski
weiter — »der Bischof Lucas Watzelrode ein Pole gewesen, so unter-
liegt es wohl ebenfalls keinem Zweifel, dass auch seine Schwester
Frau Barbara Kopernik, die Mutter des grossen Astrono-
men, eine Polin gewesen ist«!*
* Ketrzyhski’s Aufstellung, dass der Bischof Lucas Watzelrode, der
Oheim von Coppernicus, ein Pole gewesen sei, stützt sich auf eine Bemer-
kung, welche der polnische Geschichtschreiber und Bischof von Ermland,
Martin Cromer, :+ 1569) in einer Rede vor dem polnischen Senate verlaut-
bart hat.
DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE. 427
Die Resultate dieser von Ketrzyhski im Interesse der polnischen
Ansprüche auf Coppernicus veröffentlichten Ausführungen sind von
!
Cromer, ein geborener Pole, war auf dem Wege der Coadjutorie auf
den Ermländischen Bischofstuhl gelangt. Der Kardinal Hosius hatte ihm
1569, als er nach Rom reiste, die Verwaltung des Bisthums übertragen, in
der Hoffnung, auf diese Weise den Weg zur Kathedra zu sichern. _ Das
Kapitel leistete zwar Widerstand, musste sich aber schliesslich dem Befehle
der römischen Kurie fügen, da Cromer durch ein besonderes Breve von
Papst Pius V. zum Coadjutor von Hosius ernannt wurde.
Als Letzterer 1579 starb, erneuten sich die Streitigkeiten. Die preussi-
schen Stände legten gegen seine Nachfolge Protest ein, weil Cromer Pole
sei und nach dem Privilegium von 1454 nur Landeskinder kindigenae«) geist-
liche oder weltliche Würden bekleiden dürften. Als die preussischen Landes-
räthe diesen Protest im Reichstage zu Warschau wiederholten, stellte Cromer
ihrer Auffassung des Indigenats eine andere Interpretation in einer Rede
entgegen, welche er am 15. December 1579 im Senate hielt (abgedruckt bei
Lengnich, Gesch. ἃ. preuss. Lande, Bd. III. Doc. S. 97 ff.\; in einer bc-
sonderen Denkschrift führte er dann seine Motivirung noch weiter aus.
Um die Rechtmässigkeit seiner Wahl zum Ermländischen Bischofe zu
begründen, sucht Cromer sich u.a. ein Präjudiz zu schaffen. Er behauptet,
dass auch schon vor ihm geborene Polen höhere geistliche und weltliche
Aemter in Preussen bekleidet hätten; zu diesen Würdenträgern zähle auch
einer seiner Vorgänger, der Bischof Lucas Watzelrode. »Praefecturas et
dignitates nonnulli Poloni in Prussia obtinuerunt; exempla non commemoro;
imo et episcopatum hunc Varmiensem Lucas quidem Conini in maiore Po-
lonia natus, quemadmodum accepi, et parvulus a patre Toruniam im-
portatus e sententia istorum indigena non fuit.« (Lengnich a. a. O. III.
3. 97.) Aehnlich, wie in der Warschauer Rede, sagt Cromer in der erw.
Denkschrift: »Nam et alii praelati, utpote praepositi, decani etc. ecclesiae
Varmiensis Poloni fuere. Et ut Cardinalem Hosium praeteream, Vincentius
Kielbassa, nobilis Polonus, et Lucas Conini, ni fallor, natus et puer illa-
tus Toruniam, episcopi fuere in Prussia«.
Woher Cromer seine Mittheilung Über den angeblichen Geburtsort des
Bischofs Lucas Watzelrode entlehnt hat, führt er nicht an. Durch den vor-
sichtigen Zusatz »ni fallor« und das ganz allgemein gehaltene »quemadmo-
dum accepi« deutet er jedoch selbst an, dass er nur einer unsichern Tra-
dition gefolgt ist. In der richtigen Erkenntniss von der Haltlosigkeit einer
solchen Schein-Autorität sucht Ketrzynski sich und Andere zu überreden,
dass die Tradition auf Coppernicus zurückzuführen sei. Belege hat er
für diese Annahme selbstverständlich nicht beibringen können. Denn die
einzige Aeusserung, die wir von Coppernicus über seinen Oheim besitzen,
beweist geradezu für dessen Thorner Abstammung; er sagt in dem $. 163
angeführten Briefe, der Bischof Lucas sei der letzte Spross des alten Thorner
429 URKUNDEN ZUR FANILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
deutschen und französischen Blättern übernommen worden. Ausserdem
öffnete sogar eine deutsche Zeitschrift auf. Ansuchen Ketrzyhiski seiner
vollständigen (in das Deutsche übertragenen) Abhandlung ihre
Spalten. * A
Bei der weiten Verbreitung, welche die Behauptungen Ketrzyhski's,
auch im Auslande, gefunden haben, ist es erforderlich, im Interesse
der geschichtlichen Wahrheit die irrigen Schlüsse desselben nachzu-
weisen.“* Es soll dies jedoch nicht durch eingehende Polemik ge-
schehen. Für die Kreise, denen das vorliegende Buch bestimmt ist,
genügt die Mittheilung der archivalischen Zeugnisse, um ein selbst-
ständiges Urtheil über die angeregte Frage zu gewinnen,
Geschlechtes der Watzelrode gewesen: ».... Lucas a Waczelrodt.. .. avun-
eulus meus.... in quo illa generatio finem accepit, enius insignia in anti-
quis monumentis et nultis operibus exstant Torunii.« (Vgl. oben 8. 163.)
* Die Altpreussische Monatsschrift in dem Jahrgange 1580. 8. 343352.
** Die in der vorstehenden Anmerkung erwähnte Altpreuss. Monats-
schrift hat den Aufsatz Ketrzyhski's ohne irgend eine Gegenbemerkung ab-
drucken lassen und die Widerlegung, welche die Ausführungen des poloni-
sirten deutschen Gelehrten in dem 3. Hefte der »Mittheilungen des Coppern,
Vereins (1881 8. 111—115) durch Bürgerm. Bender gefunden haben, sind
von den deutschen Zeitschriften seither unbeachtet geblieben. Es kann
deshalb an diesem Orte von dem möglichst vollstindigen Abdrucke der
Dokumente, welche über die geschäftlichen und Familien-Beziehungen von
Lucas Watzelrode Aufschluss geben, nicht Abstand genommen werden.
Zugleich wird dadurch der Aufforderung Ketrzyhski's genügt »dass Hr. Prof.
Prowe der Behauptung Cromer's gegenüber Stellung nehmen und seine (in
frühern Schriften; gegebenen Nachrichten, (über den Grossvater von Cop-
pernicus) ausführlich begründen möge« (Altpr. Monatsschr. a. a. Ὁ. 8. 347).
Durch die mitgetheilten urkundlichen Zeugnisse wird sicher erhärtet, dass
Lucas Watzelrode einer alteingesessenen Thorner Familie angehört hat, und
seine Kinderin Thorn, nicht in Konin heimatsbehörig gewesen sind.
Der Verf. des vorliegenden Werkes muss der Versuchung widerstehen,
auf die übrigen Ausführungen des Aufsatzes von Ketrzyiiski einzugehen;
dieser sucht nämlich nebenbei nachzuweisen, dass der Bischof Lucas, abge-
sehen von seiner vermeintlich polnischen Herkunft, auch eine nationalpolni-
sche Gesinnung bethätigt habe. Zur Richtigstellung dieser Ansicht würde
es eines besondern Exkurses bedürfen; eine kurze, gelegentliche Beleuchtung
wird sich freilich in den spätern Abschnitten nicht ganz umgehen lassen.
DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE. 429
Lucas Watzelrode,”* der Grossvater von Coppernicus, ent-
stammte einer alteingesessenen Thorner Familie. Er hat seinen
Wohnsitz stetig in Thorn gehabt; es lebten ihm daselbst — neben
einer weitverzweigten Sippe — Brüder und Schwestern. Das Wich-
tigste tiber die Lebens-Verhältnisse des einflussreichen Mannes ist
bereits im ersten Bande, Thl. I, S.59—73 mitgetheilt; nachstehend
folgen weitere urkundliche Belege.
Während eines ganzen Menschenalters, in den Jahren
1432—1463 4180 auch in der Zeit, in welcher ihm nach Cromer-
Ketrzynski seine Kinder zu Konin geboren sein sollen) war Lu-
cas Watzelrode Mitglied des Altstädtischen Gerichts
zu Thorn;** seit 1439 bis zu seinem Tode bekleidete
* Im ersten Bande (Thl. I, S. 56) ist bereits bemerkt, Jdass die Ent-
scheidung über die Schreibung des Namens der Familie, welcher die Mutter
von Coppernicus angehört, nur zwischen den Formen » Watzelrode« oder
»Watzenrode« schwanken kann. Es ist ebenso darauf hingewiesen, dass
in einem eigenhändigen Briefe, welcher neuerdings von dem mütterlichen
Grossvater des Nicolaus Coppernicus aufgefunden ist, der Name freilich mit
einem »n« geschrieben erscheint. Demohngeachtet ist auch bei diesem hervor-
ragenden Träger der Familie die im ersten Bande durchgeführte Schreibung
»Watzelrode« beibehalten, weil, wenn man diese eine bis jetzt bekannte
Namen-Unterschrift als massgebend betrachten wollte, die ganze Umgestal-
tung in »Watsenrode« angenommen werden müsste, wie sie nur sehr ver-
einzelt in den Urkunden angetroffen wird.
** Neben der 1231 gegrlindeten Stadt war im Jahre 1263 die Neustadt
Thorn zu gleichem Rechte mit der Altstadt von dem deutschen Orden an-
gelegt worden. Die beiden nebeneinanderliegenden Städte waren durch
Mauern und Gräben geschieden und hatten eine ganz gesonderte Verwaltung.
Selbstverständlich waren auch die Gerichte geschieden; sie blieben es auch
nach der Vereinigung der beiden Städte im Jahre 1454.
Jedes dieser Schöffengerichte bestand aus zwölf Mitgliedern, welche
sich durch Kooptation auf Lebenszeit ergänzten. »Unde dy scheppfin —
so besagt das Magdeburger Wistum für Kulm vom Jahre 1338 — sullen
andir scheppfin kysen, vnd dy sie gekysin, dy sullenscheppfinbliben,
dy wyle sy lebin, vnd dy rotmanne haben keyne macht, daz sy
scheppfin kysin mogen«.
Als Vorsitzender des Schöffengerichts wurde alljährlich ein Rathmann
deputirt: der »Richter« oder »Scholz« (»scultetus«). Zur Erledigung grösserer
430 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
er das Amt eines Schöppen-Meisters, Eine länger
dauernde Abwesenheit von Thorn, wenn sie vielleicht dem ein-
fachen Schöppen gestattet gewesen wäre, war mit der Stellung
des Obmannes im Gerichte schlechterdings unvereinbar.
Ueberdies würden, selbst wenn die amtliche Thätigkeit des
Grossvaters von Coppernieus nicht urkundlich belegt wäre, schon
die nachstehend mitgetheilten Dokumente ausreichend bezeugen,
dass Lucas Watzelrode dauernd seinen Wohnsitz in Thorn ge-
habt hat. Er erscheint — wie bereits Band I, 1, S. 61 erwähnt
ist — während jener Reihe von Jahren vor Gericht als Käufer
von städtischen und ländlichen Grundstücken, empfängt Aner-
kenntnisse von Schulden, kauft Hypotheken an u. dgl. Ausser-
dem kommt Lucas Watzelrode »vor gehegt dinge als Vormund
von Wittwen und unmiindigen Kindern, als Schiedsmann. als
Bürge, als Bevollmächtigter von Auswärtigen — dies sind alles
Funktionen, welche einem Polen, einem Bürger des Städtchens
Konin nimmermehr würden übertragen worden sein!
Die Dokumente, welche aus den erwähnten Gründen zum
Theil in grösserer Ausführlichkeit mitgetheilt werden müssen,
verbreiten nicht nur ein reiches Licht über die Vermögens- und
sonstigen Lebens-Verhältnisse von Lucas Watzelrode, wir gewinnen
durch sie auch einen Einblick in die nahen verwandtschaftlichen
Beziehungen, welche den vermeintlichen Polen und Bürger von
Konin mit zahlreichen Thorner Geschlechtern verbanden.
Sachen versammelte sich das Gericht alle vierzehn Tage zu einer ordent-
lichen Sitzung, dem »gehegten Dinge«; nur ausnahmsweise wurde bei drin-
gender Veranlassung ein »verbottet ding« oder »Botding« einberufen.
Die Berufung gegen ein Urtheil der Schöffen-Gerichte ging bis 1457 an
den Schöffenstubl zu Kulm, welcher durch die Kulmer Handfeste als Ober-
hof für die preussischen Städte eingesetzt war; trat der Schöffenstuhl der
Altstadt Thorn an die Stelle von Kulm. — Die Berufung in dritter Instanz
ging bis 1457 an den Magdeburger Schöffenstulil, seitiem jedoch an den
Thorner Rath und schliesslich an den preussischen Landes-Rath.
A. Dokumente aus den Thorner Schöppen-Büchern.*
1427.
Die ersten Verhandlungen, in welchen Lucas Watzelrode
Erwähnung findet, enthält das (gegenwärtig in der Kaiserl. Biblio-
thek zu St. Petersburg — vgl. Bd. I, Thl. I, S. 34 — auf-
bewahrte) älteste Schöppenbuch der Altstadt Thorn:
1. Vor gehegt ding sint komen Olbrecht, Tilman vnd Lucas
gebrudere Wetczelrode genante vod haben bekant das Olbrecht
* Die Hauptquelle für die Familien-Verhältnisse der mütterlichen
Grosseltern von Coppernicus bilden die Schöppen- Bücher der Altstadt
Thorn. Diese haben sich seit der Mitte des 14. Jahrhunderts, in Voll-
ständigkeit bis zur Mitte des 17. Jahrhunderts, erhalten (von 1363—1641) ;
die fünf ersten Volumina (1363—1529) sind auf Pergament, die späteren auf
Papier geschrieben. Nur die drei ältesten Schöppenbücher (die Jahre
1363—1479 umfassend) kommen bei den nachstehenden Veröffentlichungen
in Betracht; sie werden mit I, II, III. eitirt.
Aus den neustädtischen Schöppen-Büchern ist nur eine Verhandlung
abgedruckt (aus dem Jahre 1446, den Verkauf eines Hauses betreffend: ;
sie ist dem ältesten Gerichtsbuche entnommen, welches die Jahre 1387—1450
umfasst. Die beiden folgenden Bände sind verloren; aus der ersten Hälfte
des 16. Jahrhunderts hat sich nur das Schöppenbuch aus den Jahren 1513
‘ bis 1531 erhalten, dann aber die ununterbrochene Folge von 1545—1113. —
Die Schöppen-Bücher enthalten grösstentheils Akte der freiwilligen
Gerichtsbarkeit — meistens Verträge, welche vor »gehegtem Dinge« verlaut-
bart worden. Es geschah dies namentlich bei dem Kaufe bez. Verpfän-
dungen von Grundstücken. Nur ganz ausnahmsweise wurden bemerkens-
werthe Process-Fälle in das Schöppenbuch eingetragen, namentlich wenn
ein Spruch des Oberhofs ergangen war. Auch grössere »Besatzungen« (Ar-
restlegungen) und Konkurse wurden im Schöppenbuche eingezeichnet.
432 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
Watzelrode vorgenanter gegeben hat den Erbern jungfrawen eyner
Nonnen Hedwig genant durch iren vormunden Lowrieh iren Bruder
eyne niuwe mark ezu erem leben in all sin gut vnd namlich off die
ezwiu buden in sente Annen gasse gelegen« (I, Bl. 153).
2. Vorgehegt ding ist komen frauwe Elizabeth hitfeldynne vnd hat
vorreicht vnd uflgetragen durch iren vormunden Lucas Watzel-
rode eyn frey erbe gelegen vif der grossen gassen und douon bleibet
der vorgenante Iucas watezelrode andirhalb hundirt mark guts geldis
der vorgedachtin frauwen Elizabet . εν So ist borge worden
her Girke ffryse vnd lucas watczelrode vorgenanter, seyn
Swoger ete. (I, Bl. 154.)
Während eines vollen Decenniums (1427—1437) erscheint der
Name von Lucas Watzelrode in keiner Gerichts-Verhandlung.
Wir begegnen ihm erst wieder im Jahre 1437. Die zahlreichen
Verhandlungen, welche seit diesem Jahre bis zu dem Erbver-
gleiche seiner Wittwe in den Thorner Schöppenbüchern ver-
zeichnet sind, werden nachstehend in chronologischer Folge mit-
getheilt:
1437.
1. Her lucas watezenrode ist komen vor eyn gehegit ding In
vormundeschaft Symon Valbrechts vad hat vorreicht vnd
ofgetragen ... eyn erbe gelegen in sunthe Annen gassen ..... dis
ezewgit Richter, Scheppen vnd eyn gehegt ding. (I. 8. 127.)
1437.
Die frauwe Weleweckynne ist komen vor eyn gehegt ding vnd hot
doselbinst durch iren vormund hern Lucas Watczenroden vn-
betwungen mit reyfem mute bekant irer elichen tochter Katherinen
Westerodynne rechter schuld kostgeld als fierczig mark gerings gel-
dis ete. ..... das czewgit Richter Scheppen ete. (II. 8. 134.)
1437.
Ich Tuomke bekenne das ich schuldig bin mit meynen erben Lu-
cas Watczenrode vnd heinrich Weissehensel funfezig mark gerings
geldis ..... das ezewgt Richter ete. (II. 8. 140.)
1488.
Margrete Wernerynne ist komen vor eyn gehegit ding vnd hat
durch iren vormunden her Lucas Watczenroden vorreicht
vnd ofgetragen hans forstenaw eyn hal erbe gelegen an der ecke
do her ynne wonit .... dis ezugit Richter etc. (II. S. 147.)
1439.
her Johan Tewdinkus ist komen vorgehegit ding vnd hat doselbinst
(nn
DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE. 433
queit vnd ledig gelassen her Lucas Watczelroden vnd seyne
stiefkindir der drittehalbhundirt mark wegen, die sie Cuntezen
Lewdescheiden schuldig woren, vnd her Johan Toydenkus off die sel-
bigen iiie mark oben weysete mit mechtigen brifen, die van gerichte
mechtig geteilt wurden, welche iiie mark her Lucas Watczelrode
dem vorgenanten hern her Johan wol beczalt mit gelde vnd auch mit
eynem hawse gelegen in der Aldthornischen gassen. das Im her Lucas
Watczilrode vorgenant vor gerichte vfgetragen vnd vorreicht hat ge-
losen. (II. S. 171.)
1443.
Michil der Scholcze van Conradswalde ist komen vor gehegt ding
vnd hat doselbinst bekant, das her in eynem Rechten vnd redlichem
kowffe vorkoufft hat Lucas Watczilrode seinen rechten erben
vnd nachkomlingen funff firdunge gutis geldis czins vff seine iiii freye
huben vnd vff eynen Cretschin mit eynem Garthen czu Conradswalde
gelegen, douor Im Lucas Weatczilrode gegeben hot funffezen gute
marc vff abeczulosen etc. (II. S. 233.)
1443.
Wir sechs personen her Gotschalk Hitfeld, Tilman vom Wege, Niclos
Ramslow, alse von her Johan Sweidniczers wegen, vnd Philip vom
Loe, Lucas Watczilrode, Paul Ruprecht von Jeronimo Bekaw
von Ilkus wegen haben in follir macht vor gehegtem dinge Ire sache,
die sie mitteinander zu thun haben gehat, zu uns genome........ [98
folgt nun der Beschluss der Schiedsrichter]. (II. S. 234.)
1444.
Lucas Watczilrode mit seiner elichen swester barbara
frysinne sein komen vor gehegt ding vnd haben becant, das sie sich
gutlich vnd frundlich endscheiden haben vmme das andirstorbene gut,
das en von irem ohemen Lucas Rewssen, dem got genode, an-
dirstorben was, das en beiden genugt etc. (II. S. 246.)
1446.
Schelunge ist gewest czwischen Albrecht Reber vnd Conrad
Palsats kindern...... also das sie ere zachen gesagt hatten czu fier
erbaren mannen, her Johann Sweidnitzer, her philipp von Loe, her
Gert von der Linden, her Lucas Watczilrode, die haben es also
gemacht....... .Dis ezugt Richter vnd Scheppen. (II. S. 267.)
1446.
Her Lucas Watczilrode ist komen vor gehegit ding vnd hat
Jobanni Titeze dem cromer eyn frei erbe ken vnserer lieben frauwen
gelegen vorreicht vnd vfgetragen etc. (II. 8. 279.)
1446.
Luoas Watzilrode hat peter Krampken vorkouft vnd ofge-
11. 98
434 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
geben ein Erbe am Ringe gelegen vor V firdung ezins gutis
geldis ete. (Neustädt. Schöppenbuch 8. 177.)
1447.
Vor gehegt ding ist komen her Lucas Watezilrode an eynem
teile vnd ber Girke von der Linde als eyn machtsman* synes omen
Bertram Palsad vnd Cuneze vnd Hans Palsad gebrudere an dem
andern teile, so das die vorgesagten drey personen bekant haben
durch eynen ossproch, den Johann von der Linde vnd Philipp vom
Lohe getan haben, das sie her Lucas Watczilroden schuldig
sein L mrk geringes geldis etc. (II. 8. 292.)
1447.
Schelunge ist gewest ezwischen Philipp vom Lohe vnd seinen
brudern Johan vnd Jocob vom Loe van den guttern, die sie nach Ir
vatirs tode in ungeschichten guttirn gehandelt vnd gesessen haben
“5555. dese schelunge haben sie von beidin teilen mechtiglich
gesaczt ezu fier erbar mannen, als zu her Tilman vom Wege,
her Johan von der Linden, Johan von der Leipen, Lucas Watezil-
rode, die fier erbar mannen haben zu sich genomen zu eynem obir-
manne her herman Rusop ete. (II. 8. 304.)
1447.
Jocusch von der frobele hat bekant vor vuserm gehegten dinge,
das her empfangen hat von lucas watezilrode funfezig gute
mark of beczalunge des forwerkis czu fredaw” das em
* »Machtsmanne« oder »Berichtsmanne« hiessen die Schiedsrichter,
welche von den beiden streitenden Parteien vor Gericht erwählt wurden;
ihr Urtheil liessen sie in das Schöffenbuch eintragen.
** Zwei ländliche Besitzungen in der Umgegend von Thorn führten den
Namen »Fredaw«, vielleicht durch Theilung aus einem grösseren Gute
entstanden: das»Borckfrede« und das »Forwerck« (oder der »Hof«) zu
Fredaw. In dem BandI, ΤῊ]. 1, 8. 62 bereits erwähnten »Machtbriefe der
erbarn Manne des Thornischen vnd Birgelawischen gebietes« sind unter den
Vollmachtgebern »lucas Watczelrode von fredaw« und »Jocusch
von fredaw« aufgeführt.
Schon seit längerer Zeit war die Familie Watzelrode im Besitze eines
Landgutes »Fredaw«. Im Anfange des 15. Jahrhunderts besass dasselbe —
was Bender (Mitth. des Copp. V. II, 8. 66) irrthümlich bezweifelt — ein
„Meister Cesarius Watezelrode. Die Belege finden sich in mehreren Ein-
zeichnungen des Altstädtischen Schöppenbuchs, von denen an dieser Stelle
jedoch kaum eine vollständig mitgetheilt werden darf. Die wichtigste ist
die Verhandlung aus dem Jahre 1418:
»Ich Albrecht Rothe Burger czu Thorun Bekenne vnd thu kund
offenbar mit dessem Briefe vor allen den, die in sehen adir horen lesen,
DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE. 435
joceusch verkoufft hat off tage alse in den scheppenbuche czu
Leysaw gescreben steet. Actum am neesten freitage noch Epiph.
Domini.* (II. S. 306.)
1447.
Unss gehegt ding czugit, das hans Czeginhals verkoufft hot Jocusch
von fredaw seynen hoff czu der frobe vor 350 gute mark. Das hat
im Jocusch bereit beczalt 75 gute mrk..... des kouff ist gescheen im
Jar etc...... das hat her Lucas Watezilrode von seyner wegen hans
das ich mit mynen erben mitgesamptir hand vngesundirt dem kunst-
reichen vnd ergamen manne Meister Cesario watozenrode my.
nem lieben frunde vnd mage der vmb frundschaft vnd sunderlicher
gunst willen mit vorbedachtem mute vnd von freyen willen syne guttir,
als das vorwerkozuFredow, dorynneeynBorgfrid steet,
von der wirde Achthundert marke Pruscher Muntezen vnd
den wyngarthen gelegen vor der stat Thorun also gut als
fierhundirt marke Pruscher Muntczen, mit allen czubehorungen cleyne
vnd grosse Keyns vsgenomen mir vnd mynen erben czu der hand off-
getragen vnd ofgegeben hot, erblich czu besitezen mit allen rech-
ten als sie Meister Cesarius vorgesagter hot selbir be-
sessen, recht vnd redelich schuldig seyn von wegen der oftgenanten
gutir vfreichunge vnd vftragunge Acht vnd achtczig vngarischer gulden
gutis geldis vnd rechtis gewichtis alle jar jerlich czu seynem leibe
czu entrichten« etc.
Die — noch die Angabe der Zahlungs-Termine u. a. enthaltende — Ein-
zeichnung schliesst mit den Worten ».....vnd desse vorschreibunge ist eyn-
trechtiglich czwischen vns gescheen vnd gemachet in den jaren des herren
Thusend fierhundirt vnd funften iaren«. |
Das Schöppenbuch enthält noch eine Reihe anderer Verhandlungen,
welche sich an die vorstehende anschliessen. Die geschäftliche Abwickelung
wurde in dem vorliegenden Falle schwieriger, da Albrecht Rothe nicht lange
nach dem Abschlusse des Vertrages starb, und die Auseinandersetzung nun-
mehr mit den Erben erfolgen musste. Es wiirde jedoch ungehörig sein,
diese Dokumente hier auch nur in einer kurzen Uebersicht vorzuführen.
Dagegen dürfte wohl flüchtig mitzutheilen sein, dass das älteste Thorner
Schöppenbuch noch mehrere Verhandlungen aufbewahrt, aus denen Auf-
schluss iiber die Familien-Beziehungen von Meister Cesarius Watzelrode und
den übrigen bisher bekannten Mitgliedern der Familie gewonnen werden
kann,
* Wie und seit wann Lucas Weatzelrode in den Besitz der zweiten
Hälfte von Fredaw, des »Burckfrede«, gekommen ist, wissen wir nicht. Dass
er dies Gut schon vor dem Jahre 1440 besessen, geht aus dem vorerwähnten
»Machtbriefe der erbarn Manne des Thornischen vnd Birgelawischen ge-
bietes« (3. 434) hervor. Das »Vorwerk Fredaw« kaufte er, wie die im Texte
28"
436 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
czeginhalse gegeben L gute mark, vort alle jor sal her Lucas
Watczilrode geben hans Czeginhalse XXX gute marc von
Jocubs wegen von der Frobe von des hofes wegen von
Fredaw, den her von im gekoufft hot. (II. S. 306.)
1448.
Kethe Wyttynne durch eren elichen son Hynrich Witten in vor-
mundeschaft hot bekant, das sie in eynem rechtin kouffe vorkoufft
hot Lucas Watczilrode VIII mrc niuwes geldis ozinss abcezu-
losen off VIII hube czu kirchtauver off eyne gebauwer Clost genant
noch innehaldunge des briffse aws dem landgehegtin dinge czu leysaw,
dem si Lucas Watczilrode geantwort hot vnd ir Lucas Watczilrode
die vorgesagte czinse czugenuge beczalt hot mit 15 vnd LXXX marken
ald geldis. Vort hot die vorgenante frauwe gloubit, das sie Lucas
Watczilrode desselbigen kouffes bekennen wil czu leysaw in dem
landgehegtin dinge, wenn er das nicht emperen wil.* (II. S. 310.)
abgedruckte Verhandlung darthut, im Jahre 1447. Nach seinem Tode ward
die Besitzung wieder getheilt, wie wir durch den Erbrecess vom Jahre 1464
erfahren (vgl. Bd. I. Thl.1. S. 66 ff.). Der ältere Schwiegersohn Tilman von
Allen erbte »czu fredaw IX huben, das dor ist genant das Burckfrede«, und
dem Sohne (dem nachmaligen Bischofe von Ermland) Lucas wurden gleich_
falls »newn huben czu fredaw« zugewiesen. Der Letztere verkaufte seine
Besitzung jedoch schon nach wenigen Jahren (im Jahre 1469). Der Kauf-
vertrag findet sich in dem Altstädtischen Schöppenbuche: »Magister
Lucas Watzelrode hot bekant vor gehegtem dinge das her vorkoft hot
dem Ersamen hern Tilman von allen IX huben czu ffrede gelegen, dy etwan
seynes vatirs hern Lucas watzelrode zeligen gedechtniss gewest seyn. Des
Kouffs vnde der beczalunge seyn sie wol eyns.
* Leisau (das heutige Lissewo) im Kreise Culm ist in weiteren Kreisen
als Versammlungsort der Eidechsen-Gesellschaft bekannt. Dort wurde unter
dem Vorsitze des Vogtes zur Leipe alljährlich dreimal das Culmer Land-
gericht abgehalten, vor welchem alle diejenigen Recht nahmen, welche nicht
einem Stadt- oder Dorfgerichte unterstellt waren.
Bei dem Landgericht zu Leisau musste jeder Vertrag liber ein gerichts-
freies Grundstück verlautbart werden, um gültig zu sein:
alze denne ein Recht ist, das man in keynem andern gerichte gutter
vorreichen und vorpfenden sal, denn in den gerichten, do sy ynne
gelegen sein (Altst. Sch.-Buch II, S. 294..
Doch war es üblich, die betreffenden Verträge, — bis zur demnächstigen
Verlautbarung bei dem Landgericht, in das Stadt-Schöffenbuch eintragen zu
lassen. (Vgl. Bender, Mitth. des Copp. V. III, S. 109.)
Lucas Watzelrode war übrigens selbst längere Zeit Mitglied des
Lissauer Landgerichts. Es wird dies durch zwei Urkunden aus dem Jahre
1453 und 1460 belegt. In dem ersten Dokumente bezeugt »bruder olbrecht
DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE. 437
1448.
frauwe Elze van Allen in vormundeschaft Hinrich Weisenhensels...
sein komen vor gehegt ding vnd haben bekant das sie recht vnd red-
lich vorkoufft haben Lucas Watczilrode eynem rechten
vormund synes omen Symon Falbrechtis eyn halbhaws
in sinte Annengassen gelegen, do dy Hannynne innegewont hat,
das der vorgenante Lucas Watczilrode dem vorgesagten Symon Fal-
brecht czur hand gekoufft hot...... (OD. 5. 310.)
1448.
Gehegtem dinge ist wissentlich, das das halbe haws in sente
Annen gassen gelegen, do dy Hannyne inne gewonet hat, beczalt ist
off XXX geringe mrk....... die sal Lucas Watczilrode beczalen
in vormundschafft Simon Falbrechts ete. (II. 8. 326 vgl.oben.)
1448.
Gehegit ding czeugit, das her Hans Jelin van siner elichen haws-
frawen wegen vnd Hans Peckaw der Junge van symes selbinst
wegen vnod in vormundschaft synes brudirs Balthazar Peckaw,
sie haben gereicht vnd offgetragen Lucas Watczelrode
das halbe haws durchgende mit dem halben hindirhawse in der
cezegelergassen gelegen, do her itzund Inne wonet* vnd der
beczalunge sein sie wol eins. (11. S. 323.)
Kalb kompthor czu Thorn, des vogtes czur leipen Stadthalder«....... »das
vor uns in lautgehegtem dinge czu Lissow komen ist Jocusch von der frobe
vnde hot bekant, das her recht vnd redlich vorkoft hot der erbaren......
frauen dorothean armknechtynen borgerynen czu thom....... czwo mark
czinses guttis geldis in seyn gut czur frobe vor vierundczwentzig gute mark pr,
czwelft mark vor eine nach des landis gewonheit etc.« Unter den zwölf
»Lantscheppin«, welche bei der Anerkenntniss dieser Hypotheken-Schuld
»gesessin haben« wird an drittletzter Stelle »Lucas Watczelrode« aufgeführt.
Das zweite Beleg-Dokument ist in dem Schöppenbuche der Altstadt
Thorn (III. S. 52) erhalten. In einer Verhandlung vom Jahre 1460 bekennen
dort fünf Gutsbesitzer, »das sie rechter vnd redlicher schuld schuldig sein
dem ereamen Andreas Rackendorff burger czu Thorun VI: mark preuss.
geringen geldis........ Dobey sint gewest czwene landtscheppen
alse mit namen Lucas Watczenrode vnd Jacob Lange« (vgl.
unten 8. 442).
* Das Haus, welches Lucas Watzelrode im Jahre 1448 von den Ge-
schwistern Peckaw (seinen Stiefkindern) kaufte, hat er seitdem bis zu sei-
nem Tode bewohnt; bei der Erbtheilung erhielt es Tilman von Allen. Es
lag in der — gegenwärtig noch denselben Namen führenden — Seogiergeme
und war eins der grössten Patrizier-Häuser der Stadt. Nach dem im 4
Hefte der »Mittheilungen des Coppern. Vereins (8. 25—47) abgedeucktus
438 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
1448.
Lucas Watczilrode ist komen vor gehegt ding vnd hat Hans
van Brelen d albe haws, do die Frysiune inne wonet, in der
zegelergassen an der ecken by dem kirchowe gelegen vorreicht vnd
ofigetragen czu solchem rechte alse das Lucas Watczilrode
gehat hot vnd besessen, vort so hat Hans yon Brelen Lucas
Watezilroden die ander helfte von Cordula wegen von demselben
hwse vorreicht vnd ofgetragen ezu sulehim rechte, alse das Cordula
gehat hot vnd besessen. (Il. 8. 324.)
1449.
Schelunge ist gewest czwischen her Matis Weisen vnd seynem
stiefsone her Hans Peckaw....selbige schelunge haben sie von beiden
teilen mechtiglich vor gehegtim dinge aus der hand gegeben vnd ge-
koren fier erbare manne her Rutchir von Birken, her Simon Belkaw,
her Lucas Watczelrode etc. (Il. 8. 342.)
1449.
Gehegtim dinge wissentlich, das her Johan Jelin komen ist mit
Jodoco Johannis dem Aldenstatschreiber......- vnd her Johan Jelin
offenberlich bekant hot vnd gelautbart wie her demselben Jodoco
τ. „vorkoufft hot sein erbe....... in sente Annen gassen gelegen
Bey dem kouffe sind gewest her Rutcher von Birken, her
Mattis
'eize, her Symon belkaw, her Lucas Watcezenrode ete.
(IL. 8. 351.)
1450.
Jorge fewkinkus sal beczalen Daniel Konitz XI mrk....... So ist
geschel gewest an V MrC......... den ausspruch thun von in macht
von ir beidir wegen alse herman vasan...Lucas Watczilrode etc.
(I. 8. 367.)
1451.
Symon Falbrecht hat gedancket Lucas Watczilroden syne vor
mundeschaft, die her von syn wegen gehaldin hat, vnd sagit en-van der
wegen allis geschehenen queit, ledig vnd los. Vort bekennet Symon
Falbrecht, das her schuldig ist Lucas Watezilroden LXIII mark
alden geldis. Vordan macht Symon Falbrecht mechtig her Lucas
Watezilroden dieselbige erbe adir eyns alleine czu vorkouffen vnd
czu reichen vnd gewere czu sein wenn her ὙΠ], darczu aller syn
schulde binnen vnd bawssen lande, eide czu empfan vnd czu dirlosen
»Spanndienst-Register« aus dem Jahre 1449 hatte Lucas Watzelrode 2 Wagen
einen Tag zu stellen; nur drei andere Besitzer (Jorge Sweidnitzer, Czegen-
hals und Peter von Nichte) waren in gleicher Höhe eingeschätzt; ein ein-
ziger, Gotke Becker, stellte zwei Wagen zwei Tage.
DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE. 439
vnod dobey czu thun vnd czu| lossen, als ab Symon selbist kegenwertig
were vnd vort eynen andern czumechtigen als is not thun wirt.
(II. 5. 379.)
1451.
Vor gehegt ding sint komen Jorge Swidniozer (czu Crokow) vnd
Janke Polak mit eren berichtsluten Alse Gotschalk Hitfeld, Lucas
Watczilrode, Petir Rauwenacker, Philipp vom Lohe, ere [0110 macht
habende sie czu entscheiden alle erer schelunge, die sie miteinander
gehat haben etc. (II. 8. 479.)
1452.
Her Lucas Watczilrode ist komen vor geheget ding vnd hot
bekant, das her seyn erbe kegen Pauel Strosberg obir gelegen vor-
pfendit hat dem Ersamen Rathe alze vor nochmanunge vor ΟΥ̓ Sig-
mundynne etc. (U. 8. 392.)
1453. |
Conrad Knoff hot bekant, das her schuldig ist gelegen geld seynem
elichen Sone Girken Knoff........ darczu hot Girke Knoff gemechtiget
Lucas Watczilroden das vorgescrebene hws inreichunge czu em-
pfoen vnd den halben weyngarten mit der weze vnd schewne etc.
(II. 8. 399.)
1453.
Michel Jungehans vnd anders kemmer der sneider vnd jorge hertel
vnd haben bekant vor gehegtem dinge, das sie recht vnd redlich vor-
koufft haben her Lucas Wastenrode XV scot gutte geld erbe
czins off her Habundius Winter weingarte, vnd frauw träuden von
Potten weingarten vnd ouch off orthei netezen weingarten vnd ouch
off her Lucas Wastenroden weingarten X pfennig czins die vor
doruff gewest sein in dem Clostirchen gelegen, vnd des kouffis
sind sie wol eyns, vnd her Lucas Wastenrode hot sie wolbeczalet, vnd
die vorgenanten personen glouben vor dy andern, die hie nicht kegen-
wertig sein, ouch glouben sie die vorgenanten czinse dem vorgenanten
Lucas Wastenrode czu reichen in dem Closterchen in dem gerichte,
do die czinse innegelegen sein. (II. S. 405.)
1456.
Her Lucas Watczenrode hat Ile mrck geringe off dem dorfe
kirchdorff(, das niu der Stat Thorun zcugehoret, die sal Habundius
Winther der Stat freyen vnd ouch die czinser dovon beczalen. Dovor
hat her dem Ersamen Rothe vorsatezt sein huss in der zegeler gasse,
dorinne her wonet, gleich dirfolgetem pfande, vnd hat geloubet die
Stat schadelos zcuhalden von der 116 marcke vnd der czinser wegen
bey demselbigen hwse vnd allen seinen guttern. (III. S. 9.)
440 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
1456.
Her Bertram von Allen vnd Gotze Rubith sint komen vor gehegt
ding vnd han beide offenbar bekant mit vier ersamen mannen alse
her Johan Rennenberg, her Lucas Watezenroden, Herman Papen
γιὰ Heinrich Molnern, die die sachen alezumole ezwischen en zeuthunde
endscheiden haben ganez vnd gar etc. (II. 8. 13.)
1457.
Her Lucas Watezenrode ist komen vor gehegt ding und hot
bekant, das her vorkoufft hot Alexio Binkheym ein Erbe am Ringe
gelegen, das etezwan zcugehort hot Johan Rewsopp, das hot em Alexius
obgenanter zeu foller gnuge beczalet, vnd Her Lucas als ein rechter
vormund der ffrawen Jutten Rewsoppynne vnd mechtiger hot es
Alexio dirreicht ete. (IH. S. 15.)
1457.
Her Lucas Watezenrode, Niclas zateler, Barbara Netezynne
AH sint komen allsampt vor gehegt ding vnd han bekant, das sie
schichtunge vnd Teylunge empfangen haben von Ursula Ludillynne
von Jurge Lodill eres elichen mannes wegen foller gutter gnuge vnd
haben alle disse obgenante Ursula queit ledig vnd notlos gesaget ....
νὰ den schichteyd dirlossen. (III. 8. 27.)
1458.
Her Lucas Watezenrode in follmacht Trawde Jelyune ist
komen vor gehegt ding vnd hot bekant, das her Nielos Fredewalden
vorkoufft hat ein erbe uffir Rabiansgasse gelegen ete. (III. 8. 35.)
1458.
Schelunge ist gewest ezwischen Johan von der Linde Kindern vnd
seyner elichen husfrauwen an eyn seite vnd Johan Peckaws stiff-
kindern am andern teile, dy selbigen schelunge haben sie von beyden
teilen gegeben zcu dirkennen VI personen: Johan vom Loe, her Do-
minick Becker, her Lucas Watczenrode von Johan von der Linden
kinder wegen etc. (III. S. 39.)
1459.
Vor gehegt ding ist komen her Lucas Watczenrode yn vor-
mundschafft Weisshensels vnd hot dirreicht Hans von der Thauwer
eyn haws gelegen yn der feregassen etc. (III. 8. 48.)
1459.
Gehegt ding czewgt, das Symon Falbrecht bekant hot, das
her schuldig sey Lucas Watezenrode Ὁ vnd XLVII mrk ge-
ringen geldis czu den LXIII marken, die vor yn der Scheppenbuche
geschreben steen, das macht niu czusamene 115 mrk geringen geldis,
dovor tritt her ym abe vnd gibt ym vor beczalunge der 115 marken
-.-- „a
DER GROSSVATER LUCAS8 WATZELRODE. 441
seyn haws in Sente Annegassen gelegen vnd seynen garten
bey dem Kottelhofe, vor der Newenstat vnd eyn geringe werder bey
dem Clostirchen gelegen etc. (III. S. 49.)
1459.
Eyne vorrichtunge ist gescheen czwischen Hans Koppen vnd Herman
seynem sweger an eyne teile vnd her Niclas von der Linde vnd Bar-
bara Rewsopinne seyne swester........ am andern teile. Diese sche-
lunge haben sie gesatczt von beyden teilen czu sechss erbarn personen,
Am ersten teile hern Bertram von Allen, hern Johann Renneberg vnd
hern Hans Peckow, vom andern teile hern Johan vom Loe, hern Do-
minick Becker vnd hern Lucas Watczenrode etc. (III. 8. 53.)
1459.
Schelunge ist gewest czwischen Jorge Sweidnitezern vnd Hans
Wintern als von Companie vnd rechnunge von her Johan Sweidnitczers
wegen, dem got gnode. Dieselbe schelunge haben sie von beyden
teilen mechtiglich aws der hant gegeben vir personen als hern Abun-
dius Wynthern, Jacob Langen von Colmen, Johan Toydenkos, Lucas
Watczenrode, die haben is also gemacht etc. (III. 8. 55.)
1460.
Niclas Knorre vnd Barbara Grynweldynne mit erem zone Erasmus
Grunwald haben bekant vor gehegt dinge, das sie entscheiden vnd
bericht sein durch czwene erbare manne als her Dominigk Becker vnd
Lucas Watczenrode etc. (111. S. 56.)
1460.
Wir hernochgeschrebene personen alse mit namen Hans Zebenwirt,
Mattis von der Ditlow, Hans Kalksteyn, Symon Schaupke vnd Hans
Rone sint komen vor gehegt ding vnd haben bekant, das sie mitsampt
irer elichen hawsfrawen vnd erben vnd nachkemelinge rechter vnd
redlicher schuld schuldig sein dem ersamen Andres Rackendorff bur-
ger czu Thorun VI° mrk preuss. gering geld......... Also lawt der
briff, den die obgenanten personen obir sich vnd ire elichen hus-
frawen vnd erben vnd nachkomelinge dem genanten Andris Racken-
dorff vnd seynen erben vnd nachkomelingen gegeben haben. Dobey
sint gewest czwene landtscheppen 4186 mitnamenher Lucas
Watczenrode vnd Jacob Lange. (III. S. 52.)
1460.
Jacob Kangisser vnd Peter Bewtler sint komen vor gehegt ding vnd
haben her Lucas Watczenrode ledig vnd loss gesaget der
vormundschafft von irer beyden husfrawen wegen etc. (III. S. 67.)
1460.
Vor gehegt ding ist komen her Lucas Watczenrode yn follir
macht hern Tilman von Allen, vnd her Joachim Czirenberg von seynes
B. Aus den Akten des preussischen Bundes.
Lucas Watzelrode hatte sich bereits bei der Stiftung des
preussischen Bundes betheiligt, in welchem die Stadtherren und
der Landadel im Jahre 1440 gegen den deutschen Orden in Ma-
rienwerder zusammentraten. Der »Houptbrieff«, welchen die verbarn
Manne des Thornischen vnd Birgelawischen gebietes« ihren Abge-
ordneten zum Marienwerder Bundestage »czu Thorun am nehsten
Donnerstage noch letare in der fasten« im Jahre 1440 als Voll-
macht ausstellten, wird im Thorner Archive aufbewahrt; er trägt
auch den Namen »Lucas Watezelrode van fredow« und sein an-
gehängtes Siegel.
Als späterhin die aufständischen Land- und Stadtherren den
offenen Kampf gegen ihre Landes-Obrigkeit unternahmen, hat
Lucas Watzelrode sich seinen Mitverbündeten und dem neuen
Schutzherrn mit ganzem Eifer angeschlossen; er hat sich — so
rühmen die preussischen Landesräthe von ihm — »mit treue vnd
vulkumenheit gehalden vnd vffrichtigk beweyset mit seynem
gemutte, leib vnd gutte«.
Im Anfange des Krieges ward Lucas Watzelrode zu Ver-
handlungen mit dem Rathe nach Danzig entsandt. Einer der
Briefe, welche er über die Erfolge seiner Thätigkeit von Danzig
an den Thorner Rath tberschickte, hat sich erhalten.* Derselbe
* Der in festen Zügen geschriebene Brief trägt ein grünes Wachssiegel.
Von dem Wappenbilde sind nur einige Arabesken übrig; dagegen ist die
Umschrift »Sigillum Lucae Watczenrode« klar ausgeprägt erhalten.
444 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
ist von Bender im 3. Hefte der Mitth. des Copp. V. 85. 74 abge-
druckt; er lautet:
»Den Ersamen vnd Wolweisen Herren Burgermeistern vnd
Rotmannen der Stat Thoren mit Ersamkeit.
Meinen willigen dinst noch alle meinem vormogen. Er-
samen liben herren, als ich euch vor gesereben habe So
wisset, wir haben uns alhie mit denen von Stargart und
newborg vortragen, also das man aws dem Colmischen
Lande von dem houptgeschosse XIIIe gulden ezu Grawdenez
awsrichten sal bynnen XIII tagen. der gleichen man ouch
off der pomerischen seiten thun sal. vnd haben gesereben in
alle gebitte vnd dorffer ofl' dess zeiten, das sie is geben
sullen, vnd wer sich des weret, dem sal man das seine abe-
bornen vnd halden als einen fint. Wissit lieben heren, ich
hatte euch geserebin, ir suldit den von Colmen und mir ge-
leite haben geschafft, das wir heim hetten mogen komen;
do vorneme wir keins von. Ich lege hie off grosse kost,
vnd das geschefte, dorume ir mich awsgesantt habit off dese
ezeit, ist geendit, dovon euch her Stibor und die heren von
Danczk und andir wol awsrichtunge gesagit haben. Item
von alle den dingen, die gelt antreffen, als ir mir gescribin
habt von den heren von Danezk, do wellen sie sich nicht in
geben vnd meinen, sie haben genug gethon.
Item wisset hie geet Rede, das feste von Marienburg vnd
von dirsaw und andern Steten der finde sein czum Reden vort
den eren czu hulfe. Item wisset am Sonobende vor Oculi
weren die Danczker awsgejagit in das werder und kregen
do bei XL drabanten vnd Reisige bei XXX sleten, die sie
mit hew und anderen dingen geladen hatten kegen Dirsaw.
Wisset als ir mir gesereben habit von Raken czerunge czu
leien, her hot mir keins czu leien, als her spricht. Ich
hette euch gerne vil vnd gesachen gescrebin, ich konde nicht,
ich habe krank gelegen vnd bin noch nicht gar stark.
DER GROSSVATER LUCA8 WATZELRODE. 445
Wisset ich wil von hynnen des ersten, das ich kan, do mete
bevele ich euch dem almechtigen gote.e. Datum Danczk am
montage noch Oculi.”
Lucas Watsenrode
der ewir alleczeit.
Ausser seiner diplomatischen Thätigkeit hat Lucas Watzel-
rode auch gleich den andern waffengeübten Stadtherren, persön-
lich Kriegsdienste geleistet. Wir wissen dies durch das Zeugniss,
welches die preussischen Landesräthe im Jahre 1489 dem Bischofe
Lucas ausstellten, in welchem sie von dem Vater rlihmten, dass
er mit »Leib vnd gutte« für die Sache des Königs eingetreten
sei »wen er hot S. K. M. gedynet vor dem Lessen vnd
vor Marienburgk«. (Vgl. Band I, Thl. I, S. 64.)
Vornämlich aber hat Lucas Watzelrode, gleich seinen
begtiterten Partei-Genossen, die Sache des preussischen Bundes
mit seinem Vermögen unterstützt, indem er ausser der zwangs-
weisen Kriegs-Anlage, dem »Schoss«, welchen die Verbtindeten
zu entrichten hatten, theils baares Geld lieh, theils Korn lieferte.
Einige Belege giebt uns das Rechnungsbuch, welches der
Thorner Rathmann Conrad Toydenkuss ber Einnahme und
Ausgabe des preussischen Bundes in den Jahren 1450 bis 1465
geführt hat.** S. 20 werden daselbst die Darlehen aufgeführt,
welche Lucas Watzelrode den Verbündeten vorgeschossen hatte:
* Die Jahres-Bezeichnung fehlt; aus dem Inhalte ergiebt sich jedoch
deutlich, dass der Brief in den ersten Jahren des 13jährigen Krieges ge-
schrieben ist, wahrscheinlich 1455.
** Die auf Lucas Watzelrode bezüglichen Aussige aus dem Rechnungs-
buche von Conrad Toydenkuss und dem »Liber ooplarume ste. sind zuerst
von Bender im 3. Hefte der Mitth. des Copp. V. 8. 76-83 veröffentlicht
worden. Derselbe hat dort auch einige Notizen mitgetkeilt, welche von
allgemeinerem Interesse sind.
446 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
Item man ist schuldig her Iucas waczezelrode 64 leste kom,
dy sal man em weder geben, korn ader gelt, was her wyl, item das
korn habe ich verkofft kaezenreder dy last vor 7 marc. Summa
399 mare.
Item noch ist man her lucas waczezelrode von alexander we-
gen (schuldig) 110 gulden. Summa 176 mare.
Wichtiger noch ist ein anderes Rechnungsbuch, welches
auf dem Archive zu Thorn aufbewahrt wird, mit der alten
Aufschrift:
»Liber copiarum
de debitis olim eontraetis in antiquo bello Prutenieo.*
Die in dem »liber eopiarum« enthaltenen Verrechnungen
des Thorner Rathes mit Lucas Watzelrode in Betreff seiner Kriegs-
Anleihe gewinnen dadurch ein besonderes Interesse, dass letz-
Die beiden Reisen, welche der preussische Bund in den Jahren 1452
und 1453 zum Kaiser abordnete, waren mit einem Gesammt-Aufwande von
nicht weniger als 16000 Mark verbunden. Es werden u. A. an ‚den be-
kannten Bundes-Gesandten, den Thorner Bürgermeister Tilman von Wege,
»gesant ken Wyne in 3 oeltonnen, das her tilman empfung dominica oculi
anno LIIIT 3997 ungar. gulden vod 1000 reinische gulden.« Der Kaiser selbst
wird geehrt mit einem »silberin vollen vergoldeten kopp...kostet in all 194
mare 54 schillinge.
Der König von Polen erhält »1000 Marc czu zerungen von bevel der
lande vnd stete off der grossen tagefort czu Graudencz«, ausserdem in Thorn
selbst ein silbernes Horn »wert 80 marc vnd 1 brun lundisch laken«; die
Summa der Ausgaben für ihn betrug 2904 Mark. Ausserdem werden natür-
lich viele polnische Grosse, der Kardinal, Kanzler u. a. »geehrt«, ebenso
die alte und die junge »Konigynne«.
Die Gesammt-Einnahme bis zum Jahre 1456 wird auf 66835 Mark be-
rechnet, die Ausgabe ist beträchtlich grösser.
* Der »liber copiarum« ist ein starker Folio-Band. Er enthält die mit
den Hauptgläubigern des Bundes abgeschlossenen Schuldverträge, dann die
Verrechnungen der Gläubiger mit dem Thormer Rathe und endlich eine
Haupt-Abrechnung. Bei letzterer missen die Gläubiger meistentheils auf
bedeutende Theile ihrer Forderungen Verzicht leisten. So heisst es z. B.
von dem Rathsherrn Marcus König »her Marcus König hat angesehen vnsir
stat vorterbnis vnd armut.....vnd hot vnsir stat dirlossen alle des obge-
schrebene summa geldes..... bis vff 400 marc«.
Für den Rest lassen sich die Gläubiger vom Rathe feste Abschlags-
Zahlungen versprechen, oder bestimmte städtische Einnahmen zur Nutzung
DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE. 447
terer vor der Berichtigung seiner Ansprüche starb und die Ab-
schlags-Zahlungen alsdann an die stets namentlich aufgeführten
Erben erfolgen; es fällt dadurch manch ein Streiflicht nament-
lich auf die Verhältnisse seines Sohnes, des nachmaligen Erm-
ländischen Bischofs Lucas.
a. Schuld-Urkunde des Raths zu Thorn über die von Konrad
Toydenkuss registrirten Forderungen des Lucas Watzelrode.
(Bl. 179): |
Lucas Watczinroden.
Wir Burgermeister vnd Rothmanne der Stat Thorun Bekennen, das
wir durch vnsern burgermeister hern Tilman von wege vnd hern Con-
rad Toydenkuss empfangen haben von vnserem meteburger lucas
watczenrode LXIIII leste kornis off land und stete behuff die Sol-
dener domete abeczurichten; die selbigen LXIIII leste kornis haben wir
geloubt von Landen und Steten wegen dem vorgenannten lucas w.
adir seynen erbnamen wolczubeczalen widder mit gutem korne adir
mit bereitem gelde bynnen eynem Jore vnd das sal steen czu des
vorgenan. 1. w. adir seiner erbnamen willen. Noch bekennen wir, das
“her uns gelegen hat off landen und stete, do mete wir die Soldener
abegerichtt haben, C γῃὰ X ungerische gulden. Des czu merer sicher-
heit haben wir unser Stat Secrett hiruff lassen drucken. Gegeben
czu Thorun am Sonnobende noch visitationis marie (2 Juli) im XIIIe
und LIlIIlte jore. Item noch sein wir dem obgenanten hern lucas w.
schuldig noch 20 marc vor ein geczelt, das unser burgemeister obge-
nant hern Scharleyszken hat gelegen, ouch bLynneneyme jore czu beczalen.
Nachträglicher Vermerk: der Briff ist tot, her hat einen
andern a® LX? denn hat her den versigilten brieff behalten.
Ὁ. Der vorerwähnte »andere« Brief findet sich Bl. 77’ des
liber copiarum:
Hern Lucas Watczinroden verschreibunge
uff IIcLXIX vng. glden und MXXII mr vnd II scot preusz.
geringen geldes.
Wir Burgermeister und Rathmannen der Stat Thorun Bekennen
mit das em vnserem briefe vor allen die en zeen adir horen losen,
das wir von unser Stat wegen schuldig sein dem vorsichtigen manne
verpfänden, z. B. die städtischen Miihlen, die Badestuben, die Zeise, den
Bierkeller u. a.
Die Rückzahlung der Darlehen war erst nach langer Zeit beende , die
letzten Kriegsschulden sind im Jahre 1520 bezahlt.
418. URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
luens watezinrode unszerm metheburger dese nochgeschrebene Summen
* gulden und geldis, die her uns gelegen hat und geborget und. wir
von em czu gutter gnuge empfangen und alles widder yn unser Stat
und dyss landes notez und notdorfft ezu beczalunge der Soldener,
abelozunge der Slosser und wo das denne von noten gewest ist, an-
gewand und aussgegeben haben.
Czum ersten sein wir em schuldig II vnd LXIX gulden ungrisch,
iezlichen gulden vor IImare vnd VI schilling preusch geringen geldis
ezu beezalen, alze wir sie empfangen und wedder awszgegeben
haben.
Dorezu sein wir em noch schuldig vor korne, Silber, gelegit gelt
vnd ander dinge noch dem wir mit em abgerechent haben In data
diss briefes vnd abgekorczet die helffte aller Czinser, die her der
Stat schuldig und vorsessen was” bes uff Sente Mertin tag Im LIXte»
‚jore nehstuorgangen noch ynnehaltdunge unser Stat Toffeln vsd Re-
gistern und noch eyntracht des Ratlıes, so das die bleibende Summe
der Schulde MXXII mare und II scot ger. geld ane die gulden ob-
geschreben.
Dese beide summen glouben wir Burgermeister und Rothmanne
obgeschreben dem vorgenanten Lucas Watezenroden seinen
rechten erben und nochkomelingen wol ezu beczalen und ezu vor-
nugen mit alzovil geldis genger vnd geber preuscher monteze yn noch
folgenden czeiten mit δίς. mit solchem bescheide, was der vilgedochte
Lucas Watezelrode der Stat schuldig wirt werden von Czinzen adir
wovon das denne were, das sal an den summen deser obgeschrebenen
Schulde die helfte abegekorezet werden, und die ander helffte sal her
bereith beczalen noch eyntracht des Rathes, die weil man em dese
obgeschrebene schulde nicht volkomelich beczalt hat und vornuget.
Das alle dese vorgeschrebene stucke und artikele von uns und unssern
nachkommelingen stete und feste sullen gehalden werden Glouben
wir Burgermeister vnd Rathmanne der Stat Thorun offtgeschreben
ane alle argelist vnd in crafft deses brieffs. Des czu merer sicherheit
haben wir vnser secret hiran lassen hangen. Gescheen vnd gegeben
uff unsserm Rathhwze am freitage nehst noch purificationis Marie
Noch Crists gebort Im vierezehenhundertsten und sechezigsten Jore. **
* Lucas Watzelrode hatte von einzelnen städtischen und ländlichen
Grundstücken an die Stadtkasse Zins zu zahlen. Davon musste die Hälfte
baar entrichtet werden; nur die zweite Hälfte wurde auf die Gegenforderung
verrechnet. Bender a. a. 0. 8. 35.
** Für die kaufmännische Sinnesart des Grossvaters von Coppernicus ist
bezeichnend ein dem »liber copiarum« eingehefteter Brief vom 27. Januar
1460. Lucas Watzelrode hatte sein der Stadt im Jahre 1454 geliehenes Ge-
treide nicht, wie es vertragsmässig bestimmt gewesen war, im folgenden
Jahre zurückerhalten. Erst im Jahre 1460 wollte sich der Rath seiner Ver-
DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE. 449
3. Demnächst folgen auf Bl. 80 spätere Verrechnungen und
Abzahlungen:
Abgerechnet mit hern Lucas Watczenroden von allen czinsern die
her der Stat schuldig was besz uff martini nehstvergangen versessen,
und von allen andern Schulden die her der Stat was bes uff deze
czeit, und ouch was em dy Stat widder schuldig was, alle ding clar
und slecht kegen enander abgeslagen, :So das dy Summa bleybend
was CLXIII marc XVII scot. Dovon ist die helffte, alze LXXXI m.
XXI scot gering uff deze obgeschreben schulde abgeslagen und dy
ander helffte ouch alsovil sal her lucas bereit beczalen noch lawte
pflichtung entledigen. Weatzelrode aber weigerte sich, nun das Korn in na-
tura ohne -Zuzahlung der Preis-Differenz anzunehmen; er drohte mit der Be-
rufung an den höchsten deutschen Gerichtshof in Magdeburg. Die Parteien
einigten sich schliesslich, wie die im Texte abgedruckte »Verschreibung«
lehrt, in gütlicher Weise.
Der Brief Watzelrode’'s lautet:
11.
Ersamen liben herren, ich habe euch meyn Korn williglich gelegen
und habe nicht dovon gesucht meynen eygen notcz; und als denne
euwer briff ynnehelt, das ir mir meyn korn widder geben sullt bynnen
eyme jore adir geld dovor, das sulde steen czu meinem willen, und
des keins noch gescheen ist; So dunckt mich das noch meinem guten
gewissen, als ich euch Korn gelegen habe und nicht geld und etwas
czweifels doran were an der vorbindunge, mir korn adir geld czu-
geben, als ir euch vorbunden hat; so seyt ir mir noch yo schuld korn
widder czugeben, und dorczu das obrige geld, das von czufelligen
dingen und von gottes vorhengniss gescheen ist, als is geguldin hat
off dy czeit das ir mich beczalen sullt, das macht uff dy last XIIII
marc, und ab ich doran felte, als ir dirkennen moget, — das den
lewten umb geldes und gutten willen der sin vorkart
wirt, und dy gewissen gerne wellen off dy czeyte, do dy
tassche henget, — und mich ouch irte has und unwille,
derden lewten den sin vorkert, dassiedy worheitader dy
gerechtikeit nicht dirkennen mogen und ouch dy ungedold,
dy do allewege dy Rechnunge sucht, uff das ich in sulchen dingen
nicht vormerkt adir dirkant werde eygenwillig czusein; So dirbyte
ich mich mit euwerm willen dy sache durch eyne froge, czu
komen an dy von Meydeburg, czu dirkennen und czu undir-
weisen; was uns dy undirweisen und sprechen vor ein Recht, do sal
mir an genugen.
Vermerk: Her Lucas watezinroden hat sulche schrifft seiner wei-
sunge heruff geandwert. dominica priusquam purificationis
marie anno LX.
29
%
3 t
2»
ὦ -
- dys . obgenahsehen. briefes. sein fir. je ante; Testen: Antbedire
petzi anno se. LXI, dobey gewest sint herren Mathe Tessiner Burge-
meister, her Conrad Toydenkos und Johann Scherer Οεὐμυδῶ Bis. r
- Item noch VIH m. gering ist her Lucss Watsstutreäu wehuldig in
ἂγ. Czeise, davon sint eım ΠΗ m. abgekorest uff sei Sehiukäcn und
II m. βαὶ her onch bereit heosalön can der obgeschrebendn’unnmen.
Aotum die 66 anno ut supre.
Item’ noch 'ist her Lucas Watozenrode vohuläig ΤΆ KORT κου
Θείπέ of? ostern anno bie. LXTI°, do von dy ΠΟΙ alse 1’. 22t/.
scot abgeelagen an der schuld, und dy ander heiffte ouich αἰνον!! hat
her bereyt beczalt noch lawte des briefes. So das doroff Itczund
abgekorest ist und becsalet Summa LXXXVII mare und XIX?’/, soot
gering, alle ding clar gerechent.
: Item abir abgekorest an der obgeschreben schöld 13 m. 9 ποοὶ 5:
den. gering von esinsen und andorn schulden gerechent dos πα΄ σεέδει.
"anno etc. 63°.
Item abgerechent mit fraw katherina watosiäirodynne anno.
eto. 68° in adventu von allen ezinsern vorsessen bess uff martini is
selben jore inclusive. So daz sie schuldig bieben ist 81 m, dy aulde
sy die heiffte mit bereytem gelde beczalen. die ander heiffte sulde
man anschreiben uff ire schulde noch lawte des briefes, sunder sy
hatte gar ynne behalden und nichten beozalt.
Czu wissen: Der Rath und die eldesten heren haben sich vortragen
‘mit meistör luca watczenroden, zo das man em uff sein teil
der schuld obgeschreben des Jar uszrichten und geben sal 25 unge-
rische gulden, die helffte czu halben jaren, alze nemlich dy erste
gulde uff ostern nehstezukomenden 121/, gulden und dornoch uff mar-
tini Im etc. 72ten jore ouch 121/, gulden und also vordan alle halbe
jore czu 121,2 gulden, die weile her im studio sein wirt, und
solch gelt und gulden sal man antworten hern Tylman von allen
uff alle Termine und tage czu halben joren, alze hie oben ist ge-
schreben. Actum im vollen Rathe fer. secunda postquam omnium
sanctorum anno Domini etc. 71ino.
Hiruff beczalt 20 m. gering und gegeben seyner mutter, frawen
katharinen watczerodinne per dominum Camerarium Johannem
de ponte Sabbato ante Valentini anno etc. LXX secundo.
Item 20 m. gegeben seyner muter, frawen katherinen watczero-
dynne, dy em uff ostern vorgangen geborten, feria secunda vigilia
Scti Bartholomei anno etc. 73 per dominüum Marcum Konig LXX
tertio.
Item 10 m. frowen katherinen seyner muter gesand durch Heinrich
Witten sabbato postquam XIM virginum anno eodem.
Item 10 m frowen katherinen seyner muter gegeben per dominum
proconsulem Sabbato post Martini anno eodem.
DER GROSSVATER LUCAS WATZELRODE. 451
Item 10 m. der frowen seyner muter per dominum Marcum konig
f. II vigilia Scti Andreae anno 73°,
Item 100 m. hat her Tilman von Allen uff seyn anteil der
schulde empfangen uff penthecosten 80 etc. 70m,
Item abgerechent mit frawen katherinen watczero-
dinne anno etc. 73 im advent von allen czinsen vorsessen bis uff
martini im selbin iore miteyngeslossen. So das man ir abgekorczt
hat an denselben schulden 81 m. 1 firdung gering. geldis; actum sa-
bato ptqu. Conception. Marie anno etc. 74° praesentibus domino pro-
consule Tilmanno de Allen Consorteque ipsius domina Cristina et
ipsa domina katherina watczerodinne.
Item 10 m. doctori lucas gegeben uff dy schult noch eymtracht
des rathis feria tertia post martini a0 etc. 7410,
Item 20 m. doctori lucas gegeben uff dy schult feria quinta post fostum
sancti Thome apostoli anno eodem.
Item 14 m. dem doctori luce uff dy schult gegeben feria sexta
ante dominicam reminiscere anno 75%.
Item 10 m. dem hern doctori luce uff dy schult gegeben Sabto
ante dominicam Jubilate anno 75°,
Item 11 firdung an eynem fasse danczker bier kem Colmen uff
seyner tachter Insegnunge Sabato Egidii.
Item 4 marc 8 scot an 4 tonnen brombergsch bier eodem die;
item 8 scot an 4 ledigen tonnen aussem keller genomen praemisso die.
Item 10 m. dem hern doctori gegeben per dominum marcun konig
die praemisso.
Item 10 m. hat her Tyleman Burgermeister gegeben hern doctori
luce f. II ante purificat. Marie 75%.
Item 30 m. hat her Tyleman von Allen burgermeister Innebehalden
uff seyne Schulde, dy em der Rath hat czugesaget foria secunda
praemisssa, do her sich der sweoze underwandt.*
Item 10 m. hat her marcus konig domino doctori gegeben ex cel-
lario anno 1570.
Item 1 m. hern Tyleman von Allen per dominum Marcum Konig
mit ledige tonnen vornuget f. II postquam Reminiscere 76.
Item abgerechent mit hern Tyleman von Allen burgermeister
anno 77° f. V ante Thome Apostoli von allen czinsern vorsessen 4 jore
bess uff Martini, imselbin Jore mite eyngeslossen; So das man ab-
gekorczt hat 72 m. 8 scot geringes praesentibus dominis doctore
luca, Johan peckaw, Niclas Koppernigk et Johanne
Scherer. Actum die ut supra.
* Die Burg Schwetz an der Weichsel war 1460 durch den Thorner
Bürgermeister Johann von Lo&, welcher selbst dabei fiel, erstürmt worden,
und blieb zwei Menschenalter hindurch im Besitze der Stadt; 1520 tauschte
sie König Sigismund gegen die Burg Birglan ein.
29"
452 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
Item der Ersame rath ist schuldig bleben und gewessen herr lucas
watezenroden seliger 1450 margk geringer prewsscher muntze noch
laute des hawptbriefes, den her Tihnan von Allen Burgermeister dem
Rathe hot obirantwort. An welcher Summe bey her Lucas Watezel-
rode und frauwen katherinan seyner elichen hawsfrauwen leben und
ouch noch irer beider tode biss uff diesse czeit abgerechent von allen
versessen mocker czinsen und was sie dem Rathe sunst schuldig ge-
wesen sein 413!/ m. firdung abgekortezt. So das die Summe bleibende
ist 1036%4(1) τὰ. gering; In welchen 1036Y; m. Her Tilman von
allen, DoctorLucas Watezelrode und her Nielas Coppnick
noch eintracht und vortragunge mit her Johan peckaw gemacht,
dem die tode hant seyn Muterlich anteil In der obgeschreben Summe
hot erlanget, Vor ir veterlich anteyl 574 m behalden. Die selbigen
574 haben sie under sich also geteilet, das her Tilman sall haben
1871/a m. Doctor Lucas 175 m. Niclas Coppnick 21l!/; mare.
Item Von muterlichem anteil So beheldet her Tilman von Allen
1121 m. Doctor lucas 1121) m. Johan Peckaw 1121, m. Nic-
las Coppnick 1121, marc.
Was Iczlicher personen bey pereiln(?) In alle die Summe obgeschre-
ben und uff ir anteyl beezalt ist, findet man In dem schultbuche.
Anhang.
Ueber die Gattin von Lucas Watzelrode sind im ersten
Bande (Thl. I, S. 68 ff.) die urkundlichen Nachrichten zusammen-
gestellt, welche wir noch besitzen. Weiteres ist seitdem nicht
aufgefunden.
Die Eltern von Katharina Watzelrode sind uns zur Zeit
unbekannt; unzweifelhaft aber gehört die Grossmutter von Cop-
pernieus einem Thorner, deutschen Geschlechte an. Die Angabe
eines Anonymus, welcher die Gattin von Lucas Watzelrode als
»Catharina Ridigerin gente Modlibog« bezeichnet (vgl. Band I, 1,
S. 68) wird durch keine urkundlichen Belege unterstützt. Die
vermeintliche Abstammung derselben aus dem Geschlechte der
Modlibog ist von den polnischen Schriftstellern auch nur aus
ANHANG. 453
national-politischen Gründen bisher festgehalten und tibereifrig
vertheidigt worden. Erst in neuester Zeit hat einer der Polonisten,
die Unhaltbarkeit jener Angabe anerkennend, sie gänzlich fallen
lassen und in patriotischem Interesse eine andere wunderliche
Aufstellung zu begründen gesucht.
Dr. Ketrzynski, in seinem mehrfach erwähnten Aufsatze
(Altpreuss. Monatsschrift 1880 S. 343—352) behauptet nämlich,
dass Katharina Watzelrode gar nicht die Mutter, sondern die
Stiefmutter des Bischofs Lucas Watzelrode und seiner Schwestern
Barbara Koppernigk und Christina von Allen gewesen sei, und
dass die letzteren ihr durch ihren Ehemann Lucas Wwatzelrode
aus einer ersten Ehe mit einer Polin zugeftihrt worden wären.
Ketrzynski folgert dies aus dem ganz missverstandenen Eingange
des Erb-Recesses von 1464, wonach »Frau Kethe Watzelrodyne
nn hot schichtenteilunge geton von ires elichen mannes her
lucas watzelrode..... nochgelassen gutter..... seynen Kin-
dern kyrstynen vnd barbarn vnd Lucass. (Vgl. Bd. I, Thl. 1,
S. 66.)
Bei seiner irrigen Interpretation der vorstehenden Worte hat
Ketrzyhski gänzlich übersehen, dass die dem Lucas Watzelrode
von seiner Gattin aus ihrer ersten Ehe mit Heinrich Peckaw zu-
gebrachten Kinder bei der Erb-Theilung nach ihres Stiefvaters
Tode selbstverständlich unbertcksichtigt bleiben mussten, und
dass der Ausdruck »seynen Kindern: im Gegensatze zu den
Kindern von Heinrich Peckaw gebraucht ist.
Nach der ungerechtfertigten Degradation der Katharina
Watzelrode zur Stiefmutter der Barbara Koppernigk hätte Ke-
trzyhski die Pflicht gehabt, wenigstens eine Andeutung über die
echte Grossmutter von Coppernicus zu machen. Er erklärt je-
doch offen, dass er dies zu thun nicht im Stande sei; er giebt
sich lediglich der Hoffnung hin, es wirde den polnischen Ge-
lehrten gelingen, aus den reichen Akten des Landgerichts
zu Konin, oder aus den dortigen Grod-Büchern den erwünschten
IL. Niklas Koppernigk.
Nachstehend werden zunächst die Dokumente mitgetheilt,
welche über Niklas Koppernigk in dem Schöppenbuche der
Altstadt Thorn enthalten sind. Das wichtigste derselben ist der
bereits im ersten Bande (Thl. I, S. 66, 67) mitgetheilte Erbrecess
vom Jahre 1464. Der auf den Vater von Coppernicus beziügliche
Abschnitt wird hier wiederholt:
„Item dyss noch geschreben hat Niclos koppernick empfangen
zum ersten das hawss yn sente Annagassen do her ynne wonet vnd
dy Ecke do Walther ynne wonet” mit czwey buden vnd XVIII mr.
czins vor der Stat vnd yn der Mocker vnd den weyngarten yn dem
Clostirchen** vnd drey morgen wesen yn der Rore wese vnd XIX
mr. czins czu Conradswalde vff IX huben vnd I firtel vnd an Silber
und an golde vnd an varender habe das em gentliget vnd lassen fraw
kethen schichtenteil qweit vnd ledigr.
* Das Haus, welches in dem Erbrecesse von 1464 als »dy Ecke do
Walther ynne wonet« bezeichnet wird, ist nicht etwa das durch die Tradi-
tion als Geburtshaus von Coppernicus bezeichnete Eckhaus. Nach dem
Spanndienst-Register vom Jahre 1449 lag jenes Gebäude vielmehr an der
entgegengesetzten Ecke der St. Annenstrasse; im Register wird es in der
Butter- (damaligen Hüner-) Strasse aufgeführt. (Die Eckhäuser wurden in
jener Zeit bald zu der einen, bald zu der andern Strasse gerechnet.)
“* Als Besitzer des Gartens »yn dem Closterchin der Niclass Kop-
pernick horet vnnd etzwan her Lucas Watzelrode gehort hat« wird der
Vater von Coppernicus erwähnt in einer Einzeichnung des Altstädtischen
Schöppenbuches vom Jahre 1468.
͵
456 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
Ausser den in-der vorstehenden Verhandlung aufgeführten
Grundstüicken hat Niklas Koppernigk noch ein drittes Haus in
der Annenstrasse besessen. Wir ersehen dies aus einer Ver-
handlung des Jahres 1474, laut welcher
»Voytke der olsleger vorkoufft hot Stephan Olsleger seynem elichen
Z0N®.......eyn haws off Sente annengasse ezwischen her Niklas
Koppernigk's vnd der wittwe haws gelegen.«
Eine Gerichts-Verhandlung aus dem Jahre 1480 betrifft den
Verkauf eines der Häuser in der St. Annengasse:
Her Niclas koppernigk ist komen vor gehegt ding vand hot
bekant das her polnische greger dem Korssner vorkoufft hot eyn
hawss vffSente Aunengassen czwischen Grawdenz des Botteners
hausse vnd Stepfan olslegers hausse gelegen. dasselbige haws hot
polnische greger hern Nielas koppernig beezalt vnd vornuget biss vi
LX mrg geringe, dovon die beezalunge sal seyn vff Michaelis nest-
kommede acht ader drey wochen dornach vngeferlich vnnd der be-
ezalunge eyme frey queit vnnd ledig czusagen denne vor gehegtem
dinge domit ist das hawss polnische greger derreicht vnnd derlanget
ezubesitzen mit sulchem Rechte alsse es gehalden ist vnnd besessen.
(UL 8. 12.)
Die Zahlung leistete »Greger« binnen Jahresfrist, wie ein
dem vorstehenden Dokumente später beigefügter Zusatz beweist:
Vor gehegt ding ist komen her Niclas Koppernig vnnd hot
bekant, das em der genante polnische greger die obgesagten LX marg
geringe beczalt hot czu voller genuge vnd hot en derhalben frey,
queit vnd los gesaget czu ewigen tagen dorumb nymer anczulangen.
Actum feria VI post dionysii Im ete. LXX primo.
Zu den Häusern in der St. Annengasse hatte der Vater von
Coppernicus sich bereits in früherer Zeit, im Jahre 1468, ein Haus
an der Ostseite des Marktes erworben. Dies wird belegt durch
eine Verhandlung des Altstädt. Schöppenbuches vom Jahre 1468
»feria VI post visitationem Mariae«:
Vor gehegt ding ist komen Jacob Michaelis vnd hot bekant das
her verkoufft hot hern Niclass Koppernick eyn halb Erbe ge-
legen am Ringe erst bey Winters zelig. Der beczalunge seyn sy
wol eyns; vort 80 hat lorencz Scholz vff demselben halben Erbe hun-
dert marg geringen geldis. dieselbe C marg sal her Niclas Koppernik
Lorenz Scholezen beczalen vff mitfast nestkomende ete.
κα...
NIKLAS KOPPERNIGK. 457
Laut den Bestimmungen des vorstehenden Kaufvertrags
sollte Niklas Koppernigk die auf dem Grundstücke für Lorenz
Scholz eingetragenen 100 Mark binnen Jahresfrist bezahlen.
Die Bescheinigung tiber die geleistete Zahlung findet sich zum
Jahre 1469:
»Vor gehegt ding ist komen Lorencz Scholcz vnd hot bekant das
her entpfangen hot von Hern Niclas copernik wegen hundert
marg dy her em schuldig ist gewezenn czu vollir genuge domit let
her en ledig vnd los. Actum feria VI in vigilia annunciationis
mariee.
Ausser dem im Jahre 1468 erworbenen »halben Erbe« hat
der Vater von Coppernicus noch mindestens ein Grundstück am
Ringe besessen. Es erhellt dies aus einer Verhandlung vom
Jahre 1489, in welcher bekundet wird, dass
»Gorge Jordann vorkouft hot Ludewig Grubenn seyn hawss mit.
sampt dem hinderhowsse vnde buden czunest seyner durchfart in der
Schildergassen, welches hawss am Ringe czwischen herren Johann
Scherer vonde Koppernigks hewsser am Ringe gelegen
ist«. (III. S. 92.)
Wann und wie Niklas Koppernigk in den Besitz dieser
ferneren »Hewsser am Ringe« gekommen ist, geht aus den
Grundbuch-Akten des Schöppenbuches nicht hervor.
Den bei weitem häufigsten Anlass zur Erwähnung des Niklas
Koppernigk in den Gerichtsbüchern geben seine ausgebreiteten
Geschäfts-Beziehungen.
In einer Reihe von Verhandlungen erscheint der Vater von
Coppernicus vor Gericht in Vertretung eigener Interessen oder
als Bürge und Vertrauens-Mann auswärtiger Geschäftsfreunde:
mitunter fungirt er auch als Sachverständiger in Streitfällen.
Zum Jahre 1470 bewahrt das Schöppenbuch eine Verhand-
lung, in welcher »Niklas Koppernig« als geschworner Sach-
verständiger in einem Processe wegen mangelhafter Lieferung von
Oel mitwirkt:
458 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICDS.
»Am tage Borkordi ist bezehen mit gerichte vnd mit den geswo-
renen mekeler czu her heinrich Kruger vnder dezem gemercke XIHI
tonnen oles etc......Die herren, die 688 bezehen haben: her Johann
Peckaw Scholez, her heinrich vom Felde, her caspar grotzener vnnd
Niclas Koppernig etc. (Il. S. 272.)
Zum Jahre 1476 ist eine Verhandlung eingetragen, in
welcher
»Hans Holczhwsen von danczke....... bekent, das ber hans Kreler
vorkoufft hot vor fastnacht nestuorgangene seyne anteille an der
schuld, die Nickel Scholeze von Wyrbitcz statschreyber dyner czu
Crokaw an beyden schuldig ist gewezen vnd noch schuldig ist in der
geselschaft an den IIII fassen Kopperwasser, die N. Scholceze czu her
N. Koppernigk burger czu Thorun Ingeleget hot, die dem hans
Holczhwsen durch den genanten Niclas Scholeze vor dem Ersamen
Rathe der Stadt Breslaw vffgetragen vnd obirgeben sint«. (11. S. 326.)
In einer Verhandlung des Jahres 1478 wird Niklas Kopper-
nigk von »Peter von Crokaw« als Bevollmächtigter eingesetzt in
dessen Processe gegen »eynen furmann Andris Spot genant von Jun-
geleslaw«, welchen er beschuldigte
»das her em seyn gut vorfurt hot...... so sal Her Niclas Kop-
pernig eyn mechtiger peters von Crokaw eynen forder tag
vffnehmen mit Andres spot obgenanten vnd peter von Crokaw hat
volmechtig gemacht her Niklas Koppernig bey den sachen czu-
thun vnd czu lassen volkumeliche gleichen her selber thun vnd lassen
mochte, so her kegenwertig wern«.
Im Jahre 1480 wird Niklas Koppernigk von zwei Geschäfts-
freunden in Polen, welche eine Streitsache wider »Lorenz Pat-
ezorek« :;gleichfalls aus Polen) vor dem Thorner Gerichte an-
hängig gemacht hatten, als Bürge für die entstehenden Kosten
eingesetzt:
Doreen Peter Woijezigk vnd Sampson in der macht seyner elichen
mutter haben dingstellig gemacht Lorencz Patezorek vnd haben sich
verborget die sache bisz czum nyrne denn an desem gerichte cezufor-
dern vnd awsezusteen vnd ire burge sint die ersamen hern Niclas
Koppernigk vnd Johann Lysemann«. (III. S. 11.)
Eine ähnliche Bürgschaft übernimmt Niklas Koppernigk in
demselben Jahre für Balthasar Bottener aus Krakau:
NIKLAS KOPPERNIGK. 459
Hans Kreler hot zcugerichte geladenn Balthazar Bottener von
Krokaw vnnd hot en beschuldiget umb etlich ungelt, So hat sich Bal-
tezar Bottener mit der sachen beruffen ken Crocaw hans Kreler ge-
recht czu werden vnnd haben sich von beyden teilen voranemost vnd
vorbohrt czu gesteen czu Crokow vff fastnacht nestkomende bey vor-
lost der sachen, vnnd der beruff ist en von beyden teylen geteylet,
vnd her Niclas Koppernigk ist alhie zcu Thorun burge worden
vor balczar Bottener der sachen halben. (III. S. 12.) *
In Vertretung eigener Interessen wird Niklas Koppernigk
zum ersten Male in dem Altstädtischen Schöppenbuche in einer
Einzeichnung aus dem Jahre 1461 aufgeführt. Sie betrifft ein
einfaches Schuld-Anerkenntniss des Rathmanns Johann Toyden-
kuss:
Ich Johan toydenkus Bekenne mit meynen rechten erben, das ich
‘rechter und redlicher schuld schuldig bin Niclas koppernig vnd
seynen rechten erben XL vngrische gulden die ich czufollir
gnlige von seynen wegen voll habe empfangen, die gloube ich em
vnd seynen erben wol czubeczalen niv nehstzukomende vff ostern X
gulden vnd dornoch obir eyn ior vff ostern XII vngrische gulden vnd
obir dornoch obir das ior vff Ostern XII vngrische gulden vnd abir
dornoch vff Michaelis vff die letzste gulde VI gulden vngrisch alzo dass
die XL vngrische gulden beczalt vnd vornuget werden vnd das
gloube ich stete vnd feste czuhalden bey alle meynen guttern farende
adir vnfarende wo die seyn gleich eyme frey dirfolgten pfande vnd
das czewgen Richter vnd Scheppen mit gehegtem Dinge. Act. f. VI.
post festum Conceptionis marie.
Eine Gerichts-Verhandluug aus dem Jahre 1466 bezieht sich
gleichfalls auf eine Schuld-Forderung des Niclas Koppernigk :
Tidemann czirenberg ist komen vor gehegt ding vnd hot bekant
dy Summa geldis dy em der Ersame Rath zcu Danczke schuldig ist das
* Aus den beiden letzten Lebens-Jahren von Niklas Koppernigk enthält
das Schöppenbuch keine Einzeichnung, in welcher sein Name erwähnt wird.
Dass sein Tod im Laufe des Jahres 1483 erfolgte, ist bereits Band I, ΤῊ]. 1,
$S. 53 mitgetheilt. Mit Sicherheit kann durch eine Verhandlung aus dem
Jahre 1485 belegt werden, dass der Vater von Coppernicus schon vor diesem
Jahre gestorben war. Es wird in dem bez. Jahre »fer. VI post assumpt.
marie« ein Haus verkauft »vff der Schildergasse czwischen Schönfaltens
Aurchfart vnde her Niclas Koppernigk's, dem got genode, nach-
gelassenen kindern buden gelegen«. (III. 8. 58.)
460 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
denen an en gestorben ist von Bernd czirenberg dem got gnade, von
demselben gelde gehoret Niclas koppernig czu XL mr.
. geringes geldes. (Actum am nehsten Mittwoch vor der heiligen XIm
Ritter tag.)
Zwei in dem Gerichtsbuche enthaltene Dokumente aus dem
Jahre 1467 betreffen eine Process-Angelegenheit des Niklas Kop-
pernigk gegen einen Danziger Kaufmann Hans Bemmer. Das
erste ist die Kopie eines Schreibens des Danziger Rathes an den
Rath zu Thorn. Dasselbe lautet:
Vnsern frundlichen grus mit vermugen alles gutten stets zuvor
Ersame vorsichtige νὰ Wolweyse bisunder gutte frunde alze
ir vons schreybbt wy Niclas koppernigk ewir metebur-
ger besatzunge getan hot in etzliche nochgelassenen guttern bey
em selbst steende hanns Bemmers seligen zubehorende, welchir gutter
wir vons sulden haben vndirwunden gebrichens halben seyner elichen
erbnamen, begernde ab wir ymands von vnns gemechtiget zu euch
senden wolden, nach dem wir vnns desselben hanns Bemmers seliges
nochgelassenen guttern sullen haben vndirwunden dy zu vortreten
vond zuuorandworten adyr dy. vor XL mr. welden obirgeben etc.
woruff tun wir Evir Ersamen weysheit zuwissen das ΟΥ̓ sache nicht
vons sunder peter windsteyn vnsern burger ist antretende.. Jedoch
vermeinet derselbe Niclos koppernick vff vons etczwis haben zu
sachen, wil her selbist her komen adir ymands gemechtiget von seyner
wegen zu vnns deshalben senden, wir wolln em andworten vnnd allis
rechtes pflegen noch awsweysunge desir landlouffigen rechten. Geben
zu danczk am abende Trinitatis Im ete. LXV1I. Jore.
Ratmanne
Dancezk.
Den Ersamen vorsichtigen vnnd wolweysen Herren Burgermeister
vnnd Ratmannen der Stadt Thorun vnsern bisundern gutten
frunden.
Das zweite Dokument ist aus demselben Jahre, aber einige
Monate später. Es ist:
Das orteil von der stat Danczk vnd niclas cöppernick.
Sint der Zeit das meyn hoptmann besatzunge gethan hat vnd sich
selbest vff XL marg uff den Roth zcu danczke off hans bemmers
nachgelossene gutter dem got genode dy sich niw der Roth zcu
danczke vnderwunden hot Alze Erbnamen zcugezogen haben vond
meyn hoptman ΟΥ̓ gutter derfolget hot mit allem rechte von dinge
zcu dinge vnnd och meyn hoptman den Roth von danczke dor zcu
vorbot hat Ab sy dy gutter welden vorandworten addir vortreten,
NIKLAS KOPPERNIGK. 461
hyruff der Roth von danczke eyn wederbot geschrebin hot, dos sie
dy sache nicht ist antretende, zunder?petir weynsteyn, mit dem si
sich dorvmb vortragen vnnde geeynet haben, So steth hir meyn hobt-
man vnnd bewth och seyn stark recht dorzcu wy ym das geteylet
wirt von der banck, das meyn hobtman besatzunge gethon hat vnnd
dy derfolget mit allem rechte von der zceyt, Ee wen das petir weyn-
steyn dy gutter zcu sich gekoufft hot von dem Rothe zcu danczke,
Ouch stunde hyr petir weynsteyn vorgehegtem dinge vnnd her och
gefroget wart durch den richter, ab her och dy gutter wolde vorend-
worten adder vortreten, do sprach petir weynsteyn, das her hier
dorumb nicht wer her komen das her tedingen wolde, sunder her
fordert dy gutter slecht, ab man sy ym wolde lossen folgen vnnd
sprach dy gutter weren seyn, Ersame liben hern, alze her spricht,
das dy gutter seyn weren, So sprechen wyr liben hern wyr hoffen
das wir dy gutter besatzet haben, ee wen das petir weyusteyn dy
gutter von dem Rothe zcu danczke gekouft hot, vnde sie der Roth
von danczke von meynem hoptmann nye gefreyet hat alze recht ist,
Do sprach och petir weynsteyn liben hern froget yn, ab her mir dy
gutter will lossen folgen, do sprach meyn hoptmann, do sal her vnns
nisnicht abefrogen, zunder meyn hoptman der hot yn her lassen vor-
botten, Ab her wil dy gutter vorandworten adder vortreten, adder
mit vnns rechten wil, do sprach her das her nicht dorumb were her-
komen das her mit vnns rechten wollte, Ersame liben hern synt der
Zceyt, das das widerbot ist komen von dem Rothe von danczke vnnd
sy dy gutter nicht wellen vorendworten vond vortreten vnnd och
petir weynsteyn hier gestanden hot vor gehegtem dinge vnd her ouch
nicht wil dy gutter vorendworten vnnd vortreten, 20 88] sich meyn
hoptmann der guttir vnderwinden vnnd sich do von bezalen seyn vn-
vorgolden schult, off das orteyl teylte der scheppe das sich koppernig
der gutter magk vndirwinden vnd dy vorkouffen sich dorfon beczalen
seyn vnuorgulden schult. Actum f. VI post anne.
Ein auf dieselbe Angelegenheit bezügliches Schreiben des
Thorner an den Danziger Rath findet sich in dem städtischen
Archive zu Danzig (Schbl. XXXVII Nr. 1199). Dasselbe lautet:
Vnsern frundlichen grus vond was wir guttis vormogen stetis
czuvor Erssame wolweyse Iybenn herrn bisunders gutten frunde Vnsers
Ratis sendboten am nehstenn vffer Tagefart zcum Elbinge gewezen
habenn vns vnder andern inbrocht vnnd alsse ewer Ersamheit vnns
hot geschribenn betende alse von Peter wyndstein ewire burgers an
den die gutter vnnd schulde nach von zeligen hans bemmers sint ge-
komen vnd gefallen welche Niclos koppernik vnser burger
mit etliichem machtbrieffe gemanet hot etc. wir ewer weysheit eyn
transsumpt ader abeschrifft senden sulden. Ersame Iybenn herren
vmb ewer beger senden wir desselbenn brieffs eyne abeschrifft hirynne
462 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
vorslossen was wir euch zuwolgefallen vnnd frundschafft sullen erzey-
genn thun wir mit willen gerne. Gebenn zcu Thorun Am freytage vor
Inuocauit Im etc. LXXIH. Jor. |
Rathmanne
zu Thorun.
Eine Reihe von Dokumenten endlich bezieht sich auf die
Konkurs-Angelegenheit des Thorner Kaufmanns Berthold Becker.
Die Gläubiger desselben — wenigstens die einheimischen und
ein Theil der auswärtigen — erschienen 1477 (sferia VI. ante
Lucie«) vor Gericht und legten Beschlag auf dessen bewegliche
und unbewegliche Gtiter. Der erste unter ihnen ist Niclas Kop-
pernigk; die ihn betreffende Verhandlung theile ich voll-
ständig mit:
her Niklas Koppernigk ist komen vor gehegt ding vond hot
besatczunge getan vff Bertolds becker all seyne gutter
nemlichen vff zeyn haws am Ringe dorinne her wonet vond vff das
haws in der Schildergasse vnnd vff das haws in der schulgassen vnnd
vff das haws in der Zegelergasse vnnd vff das haws in der heyligen
geist gasse vnnd vff eyn haws in der becker gassen vnd dorczu vff
alle seyne farende habe vnnd Silberwerg alze Silberne gortel Crone
Silberne koppe leffel knoffel perlen bortchen vff schussel kannen vnnd
kessel vff all bettecleyder vnnd leynene cleyder vff decken kolthenn
vond dorczu vff alle seyne farende habe bewegelich vnnd vnbewege-
lich nichts vssgeslossen vff III: mr. ane X mr. III ader IV mr. niy
ader niche allewege czu gutter Rechenschafft vnnd ist der erste be-
setzer vnnd hot es vfigebotenn vff den ersten dingtag alze Recht ist.
Actum f. VI. ante luecie.
An einem der nächsten Gerichtstage erkennt Berthold Becker
die Forderung des Koppernigk in ihrem vollen Betrage an und
setzt sich bestimmte Zahlungs-Termine.
Vor gehegt ding ist komen Bertolt Becker vnnd hot bekant wie
dasherNiclas koppernick rechter vnnd redlicherschult schuldig
ist IIe LXXXVlIlImr. vond V scot vor kopper Semlich seine schult
globt der genante Bertolt Becker vor sich seyne rechten erben vnnd
erbnamen zcu beczalen vff diesse nachgeschrebene termyn vnnd taze-
zceit Alse mit namen Ins erste [15 mr. vff die nehstkomenden Ostirn
obir ein Jar das wirt sein Im etc. LXXIX. Jahr vnnd dornoch vff Mi-
chaelis nehst dornoch folgende LX mr. vnnd das hinderstellige vff
NIKLAS KOPPERNIGK. 463
Ostirn dornoch Im οἷο. LXXX. Jare vierzehn tage adder drey wochen
alczeit vngeuerlich dornach, Douor vorpfendet der genante
Bertolt Becker Niclas Koppernick sein erbe an dem
Ringe gelegen do her Itzt inne wonet frey vnnd vnbeswert. Ap
sulche termyn der beczalunge das got vorbiete wie obgeschreben nicht
gehalden wurden Alse denn sall der genannte her Niclas koppernick
sich des Erbis gleich eynem frey erfolgetem Pfande vnderwinden das
verkouffen vnnd sich seyner vnuorgulden schult doran erholen ane
alle Inspruch vnnd sulche schult all addir einsteyls nynder anders
denn vor gerichte qweit vnnd ledig zcu schelden. Actum f. VI. ante
dominicam Judica.
Auch im Jahre 1478 wird Koppernigk in dieser Angelegen-
heit zweimal erwähnt. Am Gerichtstage »Sabato post Bonifacii«
des Jahres 1478 erkennt Berthold Becker die Schulden von einigen
andern Gläubigern »ezu danczke« an, jedoch »vnschedelich
her Niclas koppernigks vorschreybunge«.
Ferner erscheint »feria VI ante Dominicam Cantate« in der-
selben Process-Sache Niclas Koppernigk nebst seinem Schwager
Tilmann von Allen vor Gericht, um die Auseinandersetzung des
Berthold Becker mit einem seiner auswärtigen Gläubiger zu be-
treiben:
Schelunge ist gewest czwischen bertold becker an eyme teyle
vnnd Gregor strosberg Burger von possnaw am andern teyle. So
das sich vortragen haben durch gutte frunde alze von Bertolt beckers
wegen her Tylman von allen vnnd her Niclas koppernig vnnd-
von Gregor strosbergs wegen etc.
Die letzte Verhandlung in dieser Angelegenheit, —. soweit
Niclas Koppernigk dabei betheiligt ist — habe ich im Jahre
1480 vorgefunden; es überträgt dieser seine Schuld an Niclas
Fredewalt: Ä ,
Vor gehegt dingk ist komen her Niclas Koppernigk vand hot
Niclas Fredewalt dem Jungen vffgetragen vnnd obirgeben alle vor-
schrebene schult die em Bertolt Becker schuldig ist nach laute vnd
inhalt des scheppenbuchs Im LXXVII Jor nahe am ende vorschrebene
Nemlichen Ic LXXXVII marg vnd V scot geringen geldis vor seyne
vnuorguldene schult mit allem Rechte vnnd alze sie her Niclas kop-
pernig hot Bertolt beckern derselbigen schult queit gesaget etc.
Actum feria VI in vigilia sancti Johannis baptiste.
464 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
Zum letzten Male erscheint Nielas Koppernigk wegen einer
Schuld-Forderung vor Gericht im Jahre 1483:
her Niclas koppernigk ist komen vor gehegt ding vand hot
mit allem Rechte derfordert vond gewonen vff Niclas hanemann 1°
vnde ΧΟ mr. geringen geldis die her em schuldig ist nemlich 15 vnnde
XX mr. von burgeschafft seynis bruders hans hanemann dem got ge-
nade vnde her selber LXX mr. vnnd her Niclas koppernigk von der
bangk geteylt ist, das em das gerichte behulffen sal seyn ezu der be-
ezalunge. — Actum feria VI post divisionem Apostolorum.
Im Jahre 1482 wird Nielas Koppernigk in einer Verhandlung‘
des Schöppenbuches als Schiedsmann erwähnt:
Eyne volkomene berathunge ist gemacht durch die Ersamen vnde
vorsichtigen herren Johan von der brucke Rathman, Mattis Richter,
Niclas koppernigk scheppen vnde Lyborium Jode burger ezu
'Thorun Czwischen Nielas dem Reichen Korssner an eyme vnde phi-
lippo czan seynem swoger vnde frawen barbaren czanyne am andern
teyle ete. Actum f. VI post conversionem 8. Pauli.
Dreimal geschieht noch ausserdem des Niclas Koppernigk
Erwähnung in den Gerichtsbüchern, aber nicht in seinen eigenen
Angelegenheiten, sondern als »Vormund« von Frauen, die nach
Bestimmung des Kulmischen Rechtes nur in Begleitung eines dem
Gerichten bekannten Mannes Akte freiwilliger Gerichtsbarkeit
vornehmen. konnten.
Das erstemal erscheint Niclas Koppernigk vor Gericht in
Angelegenheiten der »Fraw Elizabet henrich voykers nachgelassene
hawsfraw«; sodann im Jahre 1474 als Vormund der »fraw bar-
bara tepperynne«; und endlich im.Jahre 1478 als Beistand der
»fraw katharine Thomas Zeypnitz eliche hawsfraw«, welche in
Abwesenheit ihres Mannes
»ist komen vor gehegt ding vnd hot durch eren vormundt her
Nielas koppernigk sich ezoges geczogen czu gesworne Richter
das ir elicher man besatzunge getan hat vff George watzelrode
gutter die em ansterblich sint nach tode seyner Mutter etc. Aotum f.
VI. post Barnabe.
N
NIKLAS KOPPERNIGK. 465
Ausser den Schöppenbtichern erwähnen noch zwei andere
Thorner Manuskripte den Namen von Niklas Koppernigk. Das
eine ist ein Heft, in welches Marcus König* als »Scholz der
Altstadt Thorn« sorgfältige Aufzeichnungen tiber richterliche Ge-
schäfte eingetragen hat, die er ohne Zuziehung der Schöffen er-
ledigt hatte. Dort findet sich nun (Bl. 10°) der Vermerk:
»Hans Wochss von Danczik hot besaczunge geton vnder her Niclos
Koppernik vff eczlich gelt, das Coppernik bey sich hat hans.
paske von Crocaw czu behorende........ uff 21 ungerische gulden.
Actum am tage francisci 146θα,
Ganz unwesentlich sind die Vermerke, welche sich in zwei
Rechnungs-Büchern vorgefunden haben. Der eine (in der Raths-
keller-Rechnung vom Jahre 1469) lautet:
»Copp. ernik hot 2 leste Danczker bir«.
Die zweite Einzeichnung findet sich in der Weinkeller-Rech-
nung von 1473:
»Item empfangen von ἢ. N. Koppernik 1.2) mare vor 2 halbe Kuffin
ungar. Win«.
Auch in Krakauer Dokumenten wird Niklas Koppernigk
einigemal erwähnt. Zuerst findet sich sein Name zum Jahre 1470
* Der Name des Thorner Bürgermeisters Marcus König ist durch Gust.
Freytag'’s Dichtung den weitesten Kreisen bekannt geworden. Im ersten
Bande ΤῊ]. I, S. 62 ist jedoch bereits hervorgehoben, dass der Dichter nur
den Namen den Thorner Chronisten entlehnt hat. Der Marcus König der
Geschichte lebte mehr denn zwei Menschenalter vor dem letzten Hochmeister
Albrecht von Brandenburg und war kein Freund, sondern ein erbitterter
Gegner des Ordens. Den a. a. Ο. mitgetheilten Notizen ist hier noch anzu-
fügen, dass Marcus König der Nachfolger des Grossvaters von Coppernicus
Lucas Watzelrode ala Schöppenmeister der Altstadt (1463) und der Nach-
folger seines Oheims Tilmann von Allen als regierender Bürgermeister von
Thorn (1474) gewesen ist. Marcus König leitete längere Zeit mehrere
städtische Verwaltungen: deshalb sind noch viele Aufzeichnungen von seiner
Hand im städtischen Archive erhalten.
n. 30
466 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
in dem »liber testamentorum« ete, (die Jahre 1427—1622 enthaltend
Nr. Y/ygo). Seite 96 steht daselbst das »Testamentum margarethe
myotkyn eonditum ..... . in praesentia domini pauli newburgir
anno 70«. Es beginnt mit der Aufzählung der Passiva: »primo
recognovit quia tenetur infraseriptis hominibus«. Diesen Worten
folgen die Namen von mehr als zwanzig Gläubigern; darunter
befindet sich als letzter: »Nielas koppirnick von Thorn XII
gulden«. — Diese Schuld der Miotka wird an Niclas Koppernigk
bezalılt durch eine gewisse Katharina Kuezkynn. Das Anerkennt-
niss der geleisteten Zahlung findet sich in dem zweiten Bande
der Krakauer Acta consularia (A. 2, 1450—1485):
f. II post oculi. Nielos koppernik de Thorn recognovit,
quod katharina kuczkyun Solvit sibi XX florenos ungaricos pro mar-
garetha myotky defuneti (sie) quae sibi tenebatur, de quibus eam pro-
nuntiat liberam et quittat in evum,
Ausser diesen beiden Stellen ist mir in den Krakauer Ma-
nuskripten der Name des Niklas Koppernigk nur noch einmal
aufgestossen. Ich fand ihn nämlich noch erwähnt in demselben
Buehe zum Jahre 1476. Das betreffende Doeument lautet:
Actum f. f. VI post Reminiscere. Michel fischer hat gelobet alhir
vor vns nedirezulegen vnd czu beezaln nielos koppirnick XVII
vogar. gulden schult, dy her schuldig ist niclos Reich korssner ezu
Thorn, vod niclos koppirnik hat gelobet im awsczurichten vor ge-
begtir bang czu thorn von demselben Reich korssner eyn quittam
(ouff phinsten sol das gelegit werden) vnd zo michil sulchen queit-
brieff haben wirt, so sal her martin Belze von niclas koppernicks
wegen sulche XVIII gulden entphangen, vnd michil sal fort an sulch
gelt gutten friden haben, darume yn niclos koppernick hat ge-
lobet ezu vortreten vnd schadelos czu halten.
Eine dritte aus Krakauer Manuskripten entnommene Ur-
kunde über Niklas Koppernigk ist von Polkowski (Zywot Mik.
Kopernika p. 65) veröffentlicht und bereits im ersten Bande Thl. 1,
S. 52 vollständig abgedruckt worden.
EN
ANHANG. 467
Die beiden im Danziger Archive 'aufgefundenen Doku-
mente über Niklas Koppernigk finden sich Bd. I, Thl. 1, S. 49
und 50 abgedruckt.
Anhang.
I. Den vorstehend abgedruckten Urkunden, welche tiber die
Familien- und Vermögens-Verhältnisse des Vaters von Copperni-
cus Auskunft geben, ist noch eine Urkunde anzureihen, welche
über seine und seiner Familie Aufnahme in den dritten Orden
des heil. Dominicus von dem »Prinvincialis Poloniae ordinis prae-
dicatorum« im Jahre 1469 zu Krakau ausgestellt ist. *
* Die Urkunde über die Aufnahme des Niklas Koppernigk als
sfrater tertiarius« in den Dominikaner-Orden ist zuerst in dem »Pamiet-
nik Warszawski« (1819 $. 372) veröffentlicht worden. Danach ist der Ab-
druck von R*** in den »Beiträgen zur Beantwortung der Frage nach der
Nationalität von Copernicus« S. 124 und im »Spicilegium Copernicanum« von
Hipler erfolgt. Die Original-Urkunde war früher im Besitze der Warschauer
Gesellschaft der Freunde der Wissenschaften, jbefindet sich zur Zeit wahr-
scheinlich in St. Petersburg.
Der gegenwärtige Abdruck ist nicht wegen der Wichtigkeit des Doku-
mentes erfolgt, sondern weil von polnischer Seite (R”** Beiträge u. s. w.
S. 124) dem Verf. daraus ein Vorwurf gemacht ist, dass er in früheren
Schriften dasselbe nicht mitgetheilt hat. Auch dieses Aktenstück ist näm-
lich in tendenziöser Weise benutzt worden. Einer der neuern polnischen
Biographen von Coppernicus, der massvolle Szule (Zycie Mikot. Kopernika
S. 23) erblickte darin einen Akt patriotischer Gesinnung, dass der Vater
von Coppernicus sich in Krakau, und nicht von dem Prior der Thorner
Dominikaner, jene Urkunde ausstellen liess, weil die letzteren auf der Seite
des Ordens gestanden hätten! Szulc stellt dabei die Conjunctur auf, es habe
»der patriotische Niclas Kopernik mit Frau und Kind die mühsame Reise
nach Krakau unternommen, um persönlich sich jenes Attestat zu holen —
eine Konjektur, welche sogar der fanatische Verfasser der Beiträge R***
(S. 125) »weit hergeholt und geradezu lächerlich“ zu nennen sich nicht
scheut!
30”
468 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
Dieselbe lautet:
Provido NicolaoKopernik* eiyi Thorunensi et devotae Barbaras
eonsorti ipsius, cum liberis eorum, Culmensis dioecesis frater Jacobus
de Bidgostia (Zareba), Provincialis Poloniae ordinis praedieatorum,
salutem in Domino Jesu et spiritunlem consolationem! Exigente
vestrae devotionis affectu, quem ad nostrum geritis ordinem, vobis
omnium missarum, orationum, praedieationum, jejuniorum, vigiliarum,
abstinentiarum, diseiplinarum, studiorum, Iaborum eeterorumgue bo-
norum operum, quae dominus noster, Jesus Christus propter fratres
et sorores provinciae nostrae fieri dederit, universorum partieipationem
tenore praesentium-in vita pariter et in morte concedo specialem, ut
multipliei suffragiorum praesidio hie augmentum gratiae et in futuro
mereamini praemium vitae neternae beatifice adipisei. Volens insuper
ex speciali gratia et dono singulari, ut, cum obitus vester, quem Deus
felicem faciat, nostro in provinciali Capitulo fuerit nunciatus, pro
vobis, sieut pro ceteris nostri ordinis defunetis fratribus Aeri consuevit,
orationum suffragia devotius peragantur. In quorum testimonium si-
gillum offhicii mei provincialatus praesentibus duxi appendendum.
Datum in conventu Cracoviensi decima die Mensis Martii. Anno Do-
mini Millesimo quadringentesimo sexagesimo nono.
II. Als Portrait des Vaters von Coppernicus wird ein Bild
ausgegeben, welches im Jahre 1614 der Universitäts-Bibliothek
zu Krakau von dem mehrfach erwähnten Professor Joh. Broscius
überwiesen worden ist. Derselbe hatte das Bild auf der Ent-
deckungs-Reise, welche er nach Preussen unternommen, um Cop-
pernicanische Reliquien aufzusuchen, zu Thorn aufgefunden und
eine Kopie davon, fertigen lassen. Bei wem Broseius das Bild
dort gefunden, darüber hat er nichts hinterlassen. In Thorn
selbst hat sich auch nicht die geringste Ueberlieferung über Cop-
pernicanische Familien-Bilder erhalten. Leicht möglich ist es
* Der mehrgenannte Verfasser der »Beiträge« etc. R*** macht bei
seinem Abdrucke die Anmerkung, er wolle sich nicht verbürgen, dass die
Schreibart »Kopernik« die des Originals sei; das letztere ist nämlich, wie
in der vorstehenden Anmerkung mitgetheilt ist, verschollen.
N
ANHANG. 469
wohl, dass es dem gläubig vertrauenden Broscius mit dem-
Bilde von Niklas Koppernigk ähnlich ergangen ist, wie mit
den vermeintlichen Gedichten von Coppernicus (vergl. oben
S. 265 ff. und I, 2, 5. 372 ff.); er fand — weil er eben finden
wollte!
Trotz aller schwerwiegenden Bedenken, welche gegen die
Echtheit des Bildes von Niklas Koppernigk erhoben werden
können, darf hier eine Besprechung nicht unterlassen werden.
Das Bild ist nämlich in weiteren Kreisen durch die schöne photo-
lithographische Kopie bekannt geworden, welche in dem 1873 von
der Gesellschaft der Freunde der Wissenschaften zu Posen ver-
öffentlichten Säkular-Fest-Album publieirt wurde. (Die erste Nach-
bildung des Portraits findet sich im 1. Bande des »Pamietnik
Krakowski« vom Jahre 1830.) Eine eingehende Besprechung hat
Hipler im Spieilegium Copern. (S. 301 ff.) gegeben.
Das Bild zeigt einen Mann in mittleren Lebensjahren; er
kniet, mit gefalteten Händen betend. Das unbedeckte Haupt
trägt langes volles Haar. Mancherlei Anderes, namentlich der
Schnitt des Schnurrbartes zeigt unverkennbar einen polnischen
Typus; das lange mit reichem Pelzwerk verbrämte Gewand dürfte
auch kaum an einen Thorner Handelsherrn jener Zeit erinnern. Den
Hintergrund bildet eine mit tempelartigen Gebäuden geschmtickte
Berg-Landschaft, aus welcher die gekrönte Himmels-Königin her-
vortritt, mit der Linken das Jesus-Kind haltend, die Rechte zum
Segen erhebend.
In der Mitte des obern Rahmens findet sich (in kunstlosen
lateinischen Charakteren) die Aufschrift: »NICOLAUS COPERNICUS
PATER NICOLAI COPERNICI ASTROLOGIAE VNIUS MIRACULI NATI.1473
19. FEBRUARIK. Am Fuss-Ende des Bildes ist in sehr wenig ge-
fälligen deutschen Lettern die Unterschrift gezeichnet: „Des
Heren Doctor Nicolae Eoppernid, Thumher ὑπὸ Aitro-
nim9, zur Frauenburg Seines jeligen Vater? Auch θὲ.
colau8 Coppernid genant, leine geitalt”.
470 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS,
Unter der letztern Schrift stehen noch die Worte: »OHANNES
BROSCIUS CURZELOVIENS(IS) DEPINGI GURAYIT TORUNII ATQ(UE) HIC
REPOSUTT«.
Die vorstehend aufgeführten Inschriften sind dem Bilde
sicherlich erst später eingefügt; einen recht späten Ursprung verräth
die erste Inschrift (am obern Rande) schon durch die dem Niklas
Koppernigk beigelegte latinisirte Namensform »Copernieus«, welche
ausser dem grossen Träger derselben kein Mitglied der Familie
gebraucht hat; selbst sein Bruder Andreas hat in seinen lateini-
schen Brief-Unterschriften die alte Schreibung des Familien-
Namens »Coppernigk« beibehalten.
In gleicher Weise sind unzweifelhaft die Wappen, welche
sich in den Ecken des Bildes finden, erst später eingezeichnet.
Deshalb haben Hipler, Ketrzyiski u. A. eine vergebliche Mühe
aufgewandt, da sie die Wappen zu deuten und mit dem auf
dem Bilde angeblich Dargestellten in Verbindung zu bringen
‚suchten.
Keines der vier Wappen hat zu Niklas Koppernigk eine
unmittelbare Beziehung; seine Familie gehörte überhaupt nicht zu
den wappenberechtigten Geschlechtern. Er selbst gebrauchte
eine Hausmarke (vgl. Bd. I, ΤῊ]. 1, 5. 48); Nicolaus Cop-
pernicus hatte sich zur Siegel-Gemme den Apollo mit der Lyra
gewählt (T, 2, S. 378); sein Bruder Andreas siegelte mit einem
Wappenschilde, welches er an das Wappen der Familie seines
Oheims von Allen anlehnte.
Drei der auf dem Krakauer Bilde eingemalten Wappen ge-
hören Thorner Geschlechtern an; das Wappen links oben zeigt
das Wappen der Watzelrode, dem seine Gattin entstammt war
{im obern Felde einen nach rechts gewandten Adlerkopf, im
untern Felde zwei Reiterbeine mit Beinschienen, Stiefeln und
Sporen bedeckt). Rechts oben ist das Wappen des Thorner Ge-
schlechtes Rüdiger, (der von einem Schwerte durchbohrte
schwarze Büffelkopf, dessen Nase von einem Ringe durchzogen
N
ANHANG. 471
ist). Das dritte Wappen, links unten, hat im dünkeln Felde
links drei Arme mit geballten Händen, rechts im hellen Felde
drei übereinander stehende Rosen; es gehört dem Thorner Ge-
schlechte Rodde (Rothe), das mit den Watzelrode’s vielfach
verschwägert war. Das vierte der Wappen, welches rechts unten
steht, hat sich bis jetzt einer Deutung auf Thorner Familien
entzogen (es zeigt ein helles einfaches Schwert mit einem Kreuz-
Griff auf einem schräge rechts gehenden dunkeln Quer-Balken.)
III. Andreas Koppernigk.
Andreas Koppernigk, der Bruder von Coppernieus, war
bald nach seiner Rückkehr aus Italien von der schweren Krankheit
befallen, über welche im ersten Bande ΤῊ]. 2, S. 21 ff. berichtet
ist. Um bei den Aerzten des Stdens Heilung zu suchen, erbat
und erhielt er im Jahre 1508 die Erlaubniss, sich von der Ka-
thedrale entfernen zu dürfen. Näheres ergaben die Frauenburger
Akten nicht. Man wusste nicht einmal anzugeben, woselbst er
sich während der nächsten vier Jahre aufgehalten hätte. *
Durch fünf eigenhändige Briefe (aus den Jahren 1510—1512),
welche vor kurzem in dem Thorner Archive aufgefunden sind,
erfahren wir, dass Andreas Koppernigk damals seinen Aufenthalt
zu Rom genommen hatte. Seine Krankheit muss dort milder
aufgetreten sein; er übernahm sogar im Interesse seiner Vater-
stadt die Führung eines Processes bei der Kurie gegen den
Bischof von Plock.
* Andreas Koppernigk erhielt den erbetenen Urlaub auf ein Jahr be-
reits im Januar 1508. Derselbe ward ihm in der Kapitel-Sitzung vom
19. August nochmals zugesichert; dagegen wurde seine Bitte, ihn in dem
vollen Genusse der Einkünfte seines Kanonikats zu belassen, abgeschlagen.
Ob seinem Ansuchen später nachgegeben ist, wissen wir nicht; ebenso-
wenig enthalten die Kapitel-Akten eine Andeutung über die Verlängerung
seines Urlaubs. Derselbe wird ihm wohl stillschweigend zugestanden sein,
da man die Gefahr der Ansteckung so sehr fürchtete.
ET
ANDREAS KOPPERNIGK. 473
Von der Korrespondenz des Andreas Koppernigk mit seinen
Vollmachtgebern haben sich vier Briefe aus dem Jahre 1510 und
einer aus dem Jahre 1512 erhalten; der letztere, in welchem er
sein Mandat zurückgiebt, ist datirt Rom 14. Mai 1512.
Die Namens-Unterschrift ist in sämmtlichen Briefen dieselbe ;
sie lautet »Andreas Coppernigk«. Wir erhalten hier also von
einem zweiten Gliede der Familie den Nachweis, dass, um die
Herleitung von dem deutschen Stammworte (»Kopper«) und die
scharfe Accentuirung der ersten Silbe anzudeuten, die Ver-
doppelung des »p« festgehalten worden ist. Ein ferneres Interesse
gewähren uns die Briefe durch das angehängte Siegel. Dieses
zeigt unter den Initialen να. K.«* den von zwei Blattzweigen
gehaltenen Wappenschild; das Wappen selbst ist in seiner Grund-
form dem der Familie Allen entlehnt.** Letzteres ist sehr ein-
fach; es enthält nur zwei unter einem rechten Winkel geneigte
Balken, welche in der Mitte des Wappenschildes zusammen-
treffen. Andreas Koppernigk hat dem Wappen seines Oheims
noch drei fünfblätterige Rosen beigefügt.
Die Briefe des Andreas Koppernigk sind in dem 4. Hefte
* Andreas Koppernigk hat in allen Briefen seinen Namen mit der Ini-
tiale »C« geschrieben, während das Verschluss-Siegel, welches auf einigen
Briefen ganz deutlich erhalten ist, die Gutturalo »K« aufweist — ein neuer
Beleg dafür, dass die Orthographie der Eigennamen damals mit grosser
Gleichgültigkeit behandelt wurde. |
** Es ist wiederholt hervorgehoben worden, dass Niklas Koppernigk
der Vater von Coppernicus kein Wappen geführt, sondern sich an einer
Kaufmanns-Marke hat genügen lassen. Vgl. oben 5. 470 und Band 1, Thl. 1,
5. 48; dort ist gleichfalls mitgetheilt, dass Nicolaus Coppernicus sich für
das Verschluss-Siegel den Gott Apollo gewählt hat. Diese Wahl ist leicht
erklärliich. Dagegen ist nicht recht ersichtlich, weshalb Andreas sich bei
der Wahl seines Siegels an das Wappen seines Oheims Tilman von Allen
angelehnt und nicht das Familien-Wappen der Mutter bez. seines rechten
Oheims, des Bischofs. Lucas Watzelrode, zu Grunde gelegt hat. Vielleicht
haben dieselben Gründe dabei mitgewirkt, welche letzteren bestimmten,
seinem Vaters-Namen noch den der Familie von Allen beizufügen. Vgl,
Bd. I, Thi. 1, 8. 74.
474 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS.
der Mittheilungen des Copp. Vereins (8, 56—98) von Bender
vollständig abgedruckt. Nachstehend sollen nur einige Stellen
auszliglich mitgetheilt werden, welche ein allgemeineres Interesse
beanspruchen können.
Der Gang des Processes war, wie stets bei der Kurie, ein
schleppender; daher ist die Bitte um Geldsendung eine stets
wiederkehrende, »damit nicht durch den Mangel an Geld Recht
und Gerechtigkeit unterdrliekt werde« (me pecuniarum defeetus
institiam opprimat«). — Wir erfahren ferner, dass die Process-
Gebühren nach der Zahl der Akten-Blätter — für je 100 Blätter
sieben Dukaten — berechnet wurden: »Mihi pecuniis opus este. —
schreibt Andreas Koppernigk am 26. Oktbr. 1510 — »Nam de
quingquaginta illis ducatis parum mihi vel prope nihil superest,
vix ut notario causae pro registro solvatur. Sunt pro parte
nostra folia registri mille ducenti — centum folia pro septem du-
catis auri sc. — prout latius in computo apparebite. *
Für die Lebens-Verhältnisse von Andreas Koppernigk gewährt
nur der letzte Brief, ἃ. v. 14, Mai 1512, einigen Anhalt. Wir
ersehen aus demselben, dass seine Krankheit damals wieder
einen schlimmeren Charakter angenommen, und Andreas Kopper-
nigk in Folge dessen beschlossen hatte, seinen bis jetzt erfolg-
losen Aufenthalt in Italien aufzugeben; er beabsichtigte im Früb-
jahre mit einem Thorner Landsmann, Lucas Krüger, in die
Heimat zurückzukehren. Allein der plötzliche Tod seines Oheims
liess ihn die Rückreise wieder aufschieben.**
* Von Interesse ist nach jener Richtung für das damalige Gerichts-
wesen noch eine andere Stelle (aus dem Briefe vom 12. Oktober 1510): »Re-
manserant mihi de 50 illis ducatis 18, quos iam fere exposui; quanto
magis aliqus causa diffinitioni approximat, tanto maiorem δὲ
diligentiam et pecuniam exigit«.
55 „Quod rarius ad dominationes vestra smeas dederim litteras« — schreibt
Andreas Koppernigk ἃ. d. 14. Mai 1512 an den Thorner Rath — »aegritudo,
qua correptus decumbebam, causa fuit literarum mearum raritatis et vestrae
causae dilationis. Nunc etiam cumulo tribulationis meae mors Reverendis-
u Ἂς
ANDREAS KOPPERNIGK. 475
Wann Andreas Köppernigk nach Preussen zurückgekommen
ist, erhellt aus der Korrespondenz nicht; aus seinem letzten
Briefe und dem mit demselben gleichzeitig abgesandten Schreiben
seines Nachfolgers Matthaeus Lamprecht ersehen wir nur, dass
er die Weiterführung des Processes damals definitiv aufgegeben
hatte. *
Durch die Ermländischen Kapitels-Akten erfahren wir, dass
Andreas Koppernigk. im Herbste 1512 am Sitze des Domstifts
anwesend war; am 4. September wurde der Beschluss gefasst,
jede kollegialische Gemeinschaft mit dem Kranken aufzuheben,
weil man die Gefahr der Ansteckung fürchtete. Trotzdem ver-
liess derselbe Frauenburg nicht; ja er ist sogar noch zweimal in
einer Kapitel-Sitzung erschienen, im September 1512 und im
April 1513. Sein Tod erfolgte erst zwischen 1516 und 1519
(vielleicht in Rom). **
simi avunculi mei accessit, de cuius obitu usque adeo afficior, ut vitam
deinceps ducere taedest. Verum cum in humanis nihil sit firmum, nihil
stabile, aequo animo ferenda sunt.....- Nisi haec vestra causa esset ac
inopinata mors domini mei Warmiensis intervenisset, patriam repetiissem
cum praesentium latore Luca Cruger, qui meam operam in vestra Causa
vidite.......
* „Si haec causa« — schreibt Andreas Koppernigk — »ante proximas
forias seu vacantias non decidetur, relinguam porrius pro hac causa defen-
denda dominos Mathias Lambricht, olim Thesaurium in Castro Marienburg,
et nonnullos alios, quibus et residuum, quod apud me est pecuniae, relin-
quam et me penitus negotiis absolvam et abdicabo deo amplius militando
et serviendor.
** Die Dokumente, aus denen wir tiber die letzten Lebens-Jahre von
Andreas Koppernigk einige Auskunft erhalten, sind im ersten Bande Thl. 2,
δ. 27 ff. mitgetheilt.
IV, Der Oheim Lucas Watzelrode.
Ueber das Leben und die Wirksamkeit des Bischofs Lucas
Watzelrode besitzen wir eine grosse Zahl ‚archivalischer Zeugnisse:
Die wichtigsten Urkunden, soweit sie für die Biographie von Coppernicus
Interesse haben, sind bereits im ersten Bande mitgetheilt worden. In
dem vorliegenden zweiten Bande finden sich gleichfalls in den Ab-
schnitten, welche von dem Grossvater Lucas Watzelrode handeln, einige
Notizen, welche für die Jugendzeit seines gleichnamigen Sohnes nicht
unwichtig sind.
Ein weiteres Material hier beizubringen scheint ungehörig; dagegen
dürfte es wohl gestattet sein, nach dem Vorgange Hipler's: im »Spieile-
gium Copernicanum« (8. 316—319) den Bericht mitzutheilen, welchen
sein Kanzler Paul Deusterwald über die letzten Lebenstage des Bischofs
Lucas niedergeschrieben hat.* Von Wichtigkeit zur richtigen Würdigung
der Schwierigkeiten, welche Coppernicus bei dem täglichen Umgangs
mit dem Oheime zu tiberwinden hatte, ist nataentlich die Charakteristik,
welche Deusterwald am Schlusse seines Berichtes von dem Bischofe Lucas
entwirft.
* Der Bericht von Deusterwald findet sich handschriftlich im bischöf.
lichen Archive zu Frauenburg und ist von Hipler 8. a. 0. zuerst veröffent-
licht worden.
DER OHEIM LUCAS WATZELRODE. 477
Paulus Deusterwald:
De obitu domini Lucae Watzelrode Episcopi Warmiensis.
Anno MP’ CCCCCXII decima quinta Januarii exivit Reveren-
dissimus dominus Lucas Episcopus Warmiensis arcem Heils-
berg versus Cracoviam ad nuptias Serenissimi principis domini
Sigismundi Regis Poloniae, quae fuerunt die dominica octava
Februarii, magno quidem splendore et munificentissimis impensis
celebratae, quibus peractis habita est ibidem generalis conventio.
Fuit hie transitus ad nuptias in principio suo iucundus et gaudio
plenus, sed in reditu propter calamitatem inopinatam luctuosus.
Eidem enim domino Episcopo Lucae Cracoviae primum et postea
in reditu coeperunt nauseosi esse pisces in quadragesima praeter
suam consuetudinem. Et coepit nausea extendi cum tempore latius,
ita quod animadverteretur plane a nobis, qui cum eo ecibum quo-
tidie ad tabulam sumpsimus; per singulos enim dies coepit ei
cibus et potus magis esse insipidus, observatumque est ipsum
fieri in dies minus quam antea vigorosum. Et id ipsum quidem
animadversum est plus solito in Lancicia 23. die Martii magis
autem die sequente in oppido Mosebrocke, ubi sumptum cibum
stomachus retinere non potuit, sed e vestigio reddidit. Ac subinde
coepit augmentari morbus et vires depascere exitialis aegritudo,
adeo quidem, ut virtute propria neque gradi bene poterat, neque
pedibus consistere. Accessit huic malo sitis inexstinguibilis et
febricula, uti asserebat, continua, quibus eruciabatur vehementer
sine intercapedine.
In hac tanta valetudine et morte deductus est in Thoroniam
vicesima sexta Martii, quae erat dies Veneris post dominicam Ju-
dica, homini defuneto haud dissimilis, ubi die sequenti viribus
vehementer destitutus et usu linguae magna ex parte privatus (im-
peditum etenim sermonem edidit propter difficultatem spiritus,
quem imo ex pectore magno reddebat labore) repositus fuit in
478 URKUNDEN ZUR FAMILIEN-GESCHICHTE VON COPPERNICUS,
aegritudinis lectum. Postero die invaleseente morbo eonfessionem
feeit et eorpus dominieum summa devotione accepit. Et quam-
quam trepidante et confusa lingua eructaret verba, conabatur
tamen eis, quibus erat familiaris, multa loqui, qui intelligebant,
quandoque quid vellet, magis ex signis et gestibus sibi notis
quam ex verborum prolatione. Quandoque etiam absolutam et
perfeetam, quamvis magno labore, sententiam edidit; ex pectore
enim meo indicio laborabat et eiici flegmata viae praeclusae non
sinebant.
Neque aderat medieus peritus, qui naturae laboranti suppetias
eontulisset. Accersiti tamen fuere ex aliunde mediei; sed dum
venirent, mortuum ipsum invenerunt; die enim lunae, quae fuit
vicesima nona Marti, audito missae offieio et unetione extrema
suseepta, inter manıs Reverendissimi in Christo patris, domini
Johannis Episeopi Culmensis et amieorum suorum ferventi devo-
tione ad deum, quod ex signis compluribus videbatur, et ratione
usque ad exhalationem animae integra decessit in domino. Funus
ipsius ad Eeelesiam Warmiensem debito suorum moerore et luctu
deduetum; sepultum fuit die Veneris secunda Aprilis.
Varia fuit statim de eius morte, uti fieri assolet, opinio.
Quidam suspicati sunt eum hausto veneno, dubium quo auctore,
ceeidisse: quorum sententiam fuleire videntur maculae fuscae, quae
corpus post exitum animae statim occupabant, item stupenda in
initio morbi naturae prostratio, cum esset alias ex natura vigo-
rosug et fortis. Alii putabant senium fuisse mortis causam; qua-
tuor enim et sexaginta annos iam excesserat. Nonnulli existi-
mavere eum decessisse ex moerore et vehementi animi anxietate,
quia complures habebat sibi adversantes.
Primores enim Prussiae magna ei ex parte con-
trarii fuerunt. Nobilitas propter distrietus Tolkemith et
Scharffaw, quog pro ecclesiae donatione perpetua a Regia Maiestate
impetravit, item propter exemptionem distrietuum Stuhm et Dyr-
saw, quibus ipsi alias posse solebant. Civitates vero — El-
N
DER OHEIM LUCAS WATZELRIDE. 479
bingum propter iudieium, quod in piscatores, qui in brachio
maris »hab« vocato piscantur, ex consuetudine exercuerunt in
oppido Tolkemith, et quasdam possessiones, quas Civitates suae
esse praetendebant, episcopus autem e diverso competere sibi ius
in his omnibus occasione districtus Tolkemith omni iure sibi do-
nati, in quo consistunt praedicta, asserebat. At vero Gedanum
propter Neriam ecclesiae, quam ab eis repetebat, et praeterea
propter possessiones quasdam per eandem civitatem a distrietu
Scharffaw alienatas. Ä
Cruciferi etiam capitalem esse inimicum ordini suo
episcopum rati, in dissensione semper cum e0 vive-
bant. Wilhelmus praeterea de Eysenberg ordinis Marscalcus im-
pudentissimum famosum libellum paulo ante mortem Episcopi de
eo edidit. Parco de praedonibus, quibus tunc scatebat Prussia.
qui multa mala ex suggestione quorundam hominum episcopo, uti
ipse suspicabatur, incendio intulerunt et moliri mala in ipsius
caput non cessaverunt.
Longum foret omnia persequi, verum hoc sine contradictione
constat, adversarios praedietos Omnem suam navasse Operam pro
virili parte, et id ipsum longo tempore, ut stomachum Regis et
indignationem in dominum episcopum coneitarent, Regi alioquin
gsemper acceptissimum. Et ut hoc ipsum perficerent, usi sunt
varia arte, calliditate et ingenio; sed episcopus vitae suae suffultus
integritate omnia illorum conamina flocei faciebat.
Ego vero, quam opinionum praedictarum de ipsius morte
gequar, non video, rem tamen gestam circa eius mortem hisce
meis oculis visam praesentibus annotavi. Liberum modo est cui-
libet iudicare de ipsius morte et vita pro sua libidine. Qui vero
conversationem et mores ipsius norunt, fateantur necessarium est,
si modo fallax iudicium ferre erubescant, eum fuisse praelatum
gravem, omni virtute et integritate praeditum, prudentem, sobrium,
castum, iustum, conscientiosum, religiosum, doctum, admirandae
constantiae virum, magnanimum, consultissimum, et ideo tribus
Vierte Abtheilung,.
Ermland und das Frauenburger Domstift
zur Zeit von Üoppernicus,
IV.
ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT
ZUR ZEIT VON COPPERNICUS.
Im ersten Bande (Thl. I, Abschn. 2, 8. 178—211) sind—- unter Bei-
fügung urkundlicher Belege — einige Ausführungen über das Bisthum und
Domstift Ermland gegeben. Nachstehend werden, in Ergänzung jener
gedrängten Darstellung, zwei grössere archivalische Schriftstiicke mit-
getheilt, welche der Zeit unmittelbar vor und nach Coppernicus ent-
stammen und tiber manche auf dessen Leben bezügliche Verhältnisse
wünschenswerthe Auskunft geben. Die beiden, auch für weitere Zwecke
wichtigen Schriftstücke werden — das erstere in dem bischöflichen, das
zweite in dem Kapitels-Archive — zu Frauenburg aufbewahrt und
sind erst vor kurzem von Hipler in dem »Spieilegium Copernicanum«
(8. 236—265) veröffentlicht worden.
31*
A. Die Beschreibung des Bisthums Ermland
von Martin Cromer.,
Wir besitzen von sehr kundiger Feder eine Beschreibung von Land
und Leuten in Ermland aus dem Ende des 16. Jahrhunderts. Diese
treffliche Schilderung des geistlichen Fürstenthums und der eigenartigen
Verhältnisse, unter welchen Coppernieus während eines Zeitraums von
fast vier Decennien gelebt hat, verdanken wir einem jüngern Zeitgenossen
desselben, dem zweiten polnischen Bischofe Ermlands (1579—1589),
dem gelehrten Geschichtschreiber seines Vaterlands, Martin Cromer.*
Derselbe hatte das grosse Sammelwerk »de episcopatu Varmiensie im
Jahre 1572, bald nach seiner Einsetzung als Coadiutor des Kardinals
Stanislaus Hosius begonnen und vier Jahre nach seiner Inthronisation
im Jahre 1583 vollendet.**
Die nachstehend mitgetheilte Einleitung dieses Werkes enthält
ausser einer allgemeinen Beschreibung des Landes eine Zusammenstellung
der Rechte und Pflichten des Domstifts.
* Ausser seinem Hauptwerke »de origine et rebus gestis Polonorum«
hat Cromer später, als er schon in Ermland lebte (als Coadiutor des Bischofs
Stanisl. Hosius) sein oftmals aufgelegtes Werk »Polonia sive de situ Polo-
niae et gente Polona« im Jahre 1575 veröffentlicht.
** Cromer’s grosses Sammelwerk »de episcopatu Varmiensi« enthält eine
Beschreibung der Rechte und Pflichten, Einkünfte und Lasten der geistlichen
Pfründen Ermlands und ist für die Geschichte der Diöcese wichtig durch
die grosse Zahl der darin aufgenommenen Urkunden.
Die beiden ersten Bände, welche ausser der im Texte mitgetheilten
Einleitung die Beschreibung von zehn ermländischen Dekanaten enthalten,
werden im bischöflichen Archive zu Frauenburg aufbewahrt; der dritte Band,
welcher die Geschichte der übrigen vier Dekanate umfasste, ist bis jetz
nicht aufgefunden.
Varmiensis Episcopi Martini Cromeri
Prooemium
operis de episcopatu Varmiensis.
Ex quo divinitus nullis nostris meritis in hac specula Var-
miensis episcopae primum ut coadiutor Illustrissimi et Reveren-
dissimi olim D. Stanislai Hosii S. R. E. Cardinalis presbyteri,
deinde ut successor et episcopus collocati sumus, studuimus pro
virili nostra conditionem eius ipsius episcopae atque dioeceseo8
non modo in spiritualibus, verum etiam in temporalibus meliorem
reddere. Quod quidem nemini obscurum est, nisi si quis forte
malignitate excaecatus est. Cum autem antiquitus nullae exstarept
parochiarum et aliorum sacerdotiorum cum suis rationibus, onerk
bus et proventibus descriptiones, quae Episcopo cognitu‘ neeo#-
sariae sunt, operae pretium esse iudicavimus, curare, ut 686. un-
dique conquirerentur, in ordinem redigerentur et consoriberentur.
Unde tria haec volumina confecta sunt. Ea igitar suooesso-
ribus nostris et supra memoratae Varmiensi Eeclesise relinquimus
et donamus. Sperantes id non modo ipsis Successonibus et Ec-
clesiae gratum, sed etiam apud Deum Opt. Max. nobig. meritorium
fore. Datum Heilsbergae mense Aprili Anno ‚Domini. 1583.
486 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
Varmiensis Episcopatus et Episcopus,
Varmiensis Episcopatus a regione Varmia, qnae est
praeeipua pars dioeceseos ac ditionis episcopalis, nomen habet.
Germani »Hermelandt« appellant. Appellatus est etiam Bruns-
bergensis ab oppido, in quo primum matrix eeclesia et sedes
episcopalis ereeta fuit.
Conditus autem is est ab Innocentio eius nominis quarto
Pont. Max. per legatum Wilhelmum Mutinensem Episcopum
(qui postea fuit Sabinensis) anno a Christo nato 1243. Quo
tempore etiam Sambiensis et Pomesaniensis Episcopatus fundati
et ereeti sunt, terris, quae de Prussis paganis a Teutonibus Cru-
eigeris et eruce signata promiscna complurium nationum multitu-
dine multis annis subactae erant atque etiam tune subigebantur,
inter Episcopos et ordinem Crueigerorum autoritate Apostolica
(ei terrae illae per sacratos milites acquisitae et subieetae erant)
divisis ae distributis, ita ut Crucigeris propter onera bellorum
atque defensionis duae partes, Episcopis vero tertia eum omnibus
emolumentis et iurisdietione obveniret, et nihilo minus obtinerent
Episcopi autoritatem et ius episcopale etiam in duabus Crucige-
rorum partibus, suse quisque dioeceseos.
His autem limitibus Varmiensis dioecesis tunc terminata est:
Mari recenti sive Habo et Druzno sive Drauseno lacubus, Passa-
lieone et Praegola fluminibus usque ad terminos Lituanorum.
‚Ita quidem habet diploma pontifieium. Sed qui sit Passalico
fiavius, non constat. Nisi forte est Passaria, qui et Seria per
apocopen dicitur et aliqua ex parte etiam nunc ducalem ditionem
ab episcopali disterminat, ducta ad eum a medio Druzno linea
per transversum, sive per rivum Elster in eum ipsum Drusnum
influentem. Mulhausen quidem et Marienfeldt parochiae eis eum
rivam in Elbingensi Archypresbyteratu, ad Varmiensem Episco-
patum pertinente, sitae sunt antiquitus. A fonte vero Passariae
usque ad Praegolam {quae permagna est regionum intercapedo)
ep
A. DIE BESCHREIBUNG DES BISTHUMS ERMLAND. 487
nullus tune certus constitutus est limes, propterea quod Crucigeri
bella cum Lituanis infidelibus gerentes in dies magis ac magis in
ditionem eorum fines suos proferebant; atque id quicquid sube-
gissent, Varmiensi dioecesi, ditioni vero Episcopi tertia pars eius
ex praescripto pontificio cedere debuit.
Subiectus est autem Varmiensis Episcopus cum sua
dioecesi iure metropolitico Rigensi Archiepiscopo, (ab 80
prope annis desiit ei subesse, ut patet ex literis Archiepiscopi
Michaelis in archivo Heilsbergensi exstantibus. de anno 1501)
et in ea subiectione permansit propemodum, donec metropolis
illa labe haeretica infecta et. Nunc nullum agnoscit Ar-
chiepiscopum, immediate subiecta sedi apostolicae,
cui, sicut dudum dietum est, ab initio in temporalibus fuit sub-
iecta, a Crueigerorum atque adeo ab imperatorum etiam Romano-
rum dominatu et iurisdictione prorsus immunis. Quanquam quodam
tempore imperatores in Episcopos itidem atque in ordinem Cruei-
gerorum nescio quam iurisdictionem ultro ab eis susceptam usur-
parunt, et Episcopus Varmiensis princeps imperii di-
cebatur et habebatur.
Episcopi cereatio initio penes Pontificem Max. fuit.
Deinde Collegium canonicorum sive Capitulum electio-
nem liberam obtinuit, nullo generis, ortus de nationum diseri-
mine, Pontificis tamen Max. (ultra ius confirmandi) etiam absolu-
tae potestati obnoxiam, donec bello adversus Crucigeros a Rege
Poloniae Cazimiro eius nominis tertio eonflato Nicolaus Tungenus
Episcopus una cum Capitulo (Crucigeris et Mathiae regi Ungariae
foederati) in angustum redacti, novo foedere et iureiurando Regi
et Regno Poloniae sese addixere. Ibi tunc adstrieta nonnihil
electione in pactis convenit, ut non nisi gratus Regi Episcopus
eligeretur et, ut iuraret is in verba Regis. Postea regnante
Sigismundi seniore ea quoque ratio eligendi Episcopi mutata
est, convenitque, ut Rex quatuor indigenas de Capitulo
edat et nominet, de quibus Capitulum unum eligat
488 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DONSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
eleetumque cum Rege Pontifiei Maximo confirmandum
eommendet.
In senatu Prussieio prineipem locum Varmiensis
Episcopus obtinet, et praerogativam eius convocandi, propo-
nendi in eonsultationem quae opus sunt, diem dieendi reis qui-
busvis in eonventu iudieandis, et eoneludendi promulgandique
eonstitutiones publieas atque deereta.
Primus autem Episcopus autoritate pontifieia factus est
Anselmus unus 6 Crueigerorum ordine, euius eleetione
(Crueigeris quam Episcopo et ecelesiae commodiore) tertia pars
dioeceseos, dudum memoratis finibus needum ad amussim eireumi-
scriptae, Episcopi ditioni eerfis limitibus segregata est et Cruei-
feriea ditione ferme undique eireumsepta. Nee tamen ea divisio
rata mansit, aceisa postea quoquoversum maiorem in modum di-
rione Episcopi et Capituli vi dolisque eupidorum Crueigerorum.
Erat sub illud ipsum tempus Brunsberga oppidum con-
ditum a Brunone Olomucensi vel, ut nonnulli volunt, Pragensi
Episeopo, cum is eruce signatam militiam cum Ottocaro Rege Bo-
hemiae contra Prussos suscepisset. In ea igitur Anselmus
(cum iam antea parochias quasdam constituisset) sedem ac do-
mieilium suum, uti dudum memoratum est, colloeavit:
templum sive matricem ecelesiam titulo S. Andreae apostoli exili
structura condidit, anno post Christum natum 1260 et in ea XVI
Canonicos cum IV Praelatis instituit.
Aliquanto autem post secundi Episcopi Henrici tempore
Basilica sive matrix ecclesia una cum sacro collegio et ca-
thedra Episcopi Fraumburgum, seu verius in collem Fraum-
burgo oppido posterius condito et Habo impendentem trans-
lata est. Manetque colli simul et oppido nomen, ex eo quod
Basilica virginis matris (quam dominam vocare germanis non
inusitatum est) nomine dedicata est, vel, ut alii volunt, a matrona
sive domina donatrice.
Habitata est autem et culta episcopalis ditio, quemadmodum
a \
A. DIE BESCHREIBUNG DES BISTHUMS ERMLAND. 489
et ea quam Crucigeri obtinuerunt, partim a reliquiis subactorum
Prussorum, partim a deductis in vacuos agros et pagos, vastasque
et silvestres solitudines ὁ Germania coloniis. Atque inde est,
quod permagnus est et fere popularis in maxima parte
Episcopatus Germanicae linguae, partim maritimae, partim
guperioris et mediterraneae usus, et Germanica sunt plera-
que omnia pagorum oppidorum et arcium nomina, quibus
advenae contra barbarorum indigenarum impetum fraudesque suc-
cessu temporum sese munierunt. Cum Saxonicae autem tum
Lubecenses leges a Germanis in totam diovecesim in-
vectae sunt: verum Lubecenses in duo tantum oppida, Bruns-
bergam et Fraumburgum, Saxonicae Culmensis iurig nomine cen-
sentur mutatis aliquot earum articulis. Priscum vero Prussicum ius
iam propemodum exolevit. Quae vero loca verguntad Austrum
et Euronotum, a Polonis fere Polonica lingua utentibus
coluntur, pagi praesertim. Condita sunt autem secundum
supra memoratam Brunsbergam oppida: Wormita sive Wormdita,
Melsacum, Gutstadia, Heilsberga, Seeburgum, Reselia. Vartemberga
et Allensteinum cum adiunctis arcibus et domibus sive curiis do-
minicis; sine arcibus vero Fraumburgum, Bisteinum et Bisburgum.
Tametsi Bisburgum quoque, quod Biskupiec a Polonis dieitur,
olim arcem habuit, cuius adhuc apparent vestigia in colle oppido
imminenti, Bisteinum vero curiam; Fraumburgi basilica moenibus
eincta pro arce est. Accessit his postea Tolkemita donatione
Regis Alexandri et Sigismundi in compensationem damnorum
bello superiori acceptorum, sed regnante Sigismundo Augusto
rursug detracta est, praetextu interdicti seu legis cuiusdam, et a
rege vindicata. Scharpam quoque sive Scharfam territorium insulae
maioris cum officio piscaturae, et iure LX navium anguillarium,
quae Keitelae vulgo vocantur, idem Alexander Lucae Episcopo
donavit, ea conditione, ut ea sibi redimeret a quodam hypothe-
cario possessore. Et redemit is quidem; sed Mauricius Geda-
nensis successor eius vendidit Scharpam Gedanensi civitati; ius
490 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
tamen Keitelarum retinuit et cum Capitulo pro rata portione par-
titus est.
Praedia nulla Episeopus initio habuit. Postea condita sunt
exstirpatis silvis et in eulturam redactis agris; sed pleraque a
posterioribus Episcopis rursus vendita. Nonnulla nune denuo
exeitantur.
Laeus non paueos et piscosos habet Episcopatus et mellifieia
Inenlenta. Ferarım quoque olim permagna fuit copia, priusquam
exeinderentur et exstirparentur silyae; sunt et moletrinae non in-
fruetuosae. Inde et e subditorum pensitationibus sustentabat se
Episcopus cum suis.
Ordines hominum in Episcopatu commorantium et bona
possidentinn duo sunt: eeelesiastieus et profanus, sive
spiritualis et saecularis. In ecelesiastico eensentur praelati,
eanoniei, parochi et caeteri sacerdotes et clerici. Atque hi
ommes in tota dioecesi Episcopi potestati et iurisdietioni subieeti
sunt. Profanus tria genera hominum continet: nobilitatem sive
equestrem ordinem, oppidanos et rustieos. Sunt et liberi nonnulli
medii quodammodo inter equites et rusticos et iis fere pares con-
ditione sculteti, patroni et advocati pagorum. Qui utrique
aeque ac nobilitas equestri militiae ad imperium Episcopi obnoxii
sunt, (nam oppidani et rustici, cum opus est, pedestres militant)
et insuper arcium muniendarum et reficiendarum onus ferunt.
Ab aliis operis ordinariis, itemque a censibus immunes, cum
emptitios agros habeant, itidem ac nobilitas. Pensitant tamen
liberi itidem atque nobiles de praediis suis aratralem annonam,
pro locorum ratione et ex praescripto privilegiorum suorum.
Nempe siliginem et avenam, vel triticum vel hordeum. Itemque
certum pondus cerae et senog nummos give obolos in professionem
subiectionis. Pendit etiam ex agris adseriptitiorrum suorum anno-
nam aratralem nobilitas; habet enim ea quoque subiectos sibi
pagos rusticos.
Oppidani colendis agris, re pecuaria, cerevisia coquenda et
Fa \
A. DIE BESCHREIBUNG DES BISTHUMS ERMLAND. 491
vendenda et opifieciis vietum quaeritant. Εἰ domibus et agris
censum Episcopo pensitant; operas vero ad munitionem et uti-
litatem oppidi sui quisque publicam praestant. Rustici vero
glebae adscriptitii et minus liberae conditionis agricolae sunt et
ipsi et pecuarii (quod omnibus statibus commune est) et nonnulli
mellificiorum curatores. Hi et censum de singulis mansis, et
gallos, gallinasve, vel anseres pensitant, et ligna convehunt, et
operas gratuitas praestant Episcopo, vel suo quisque hero; nec
licet eis liberisve eorum maribus ex Episcopatu migrare, nisi se
redimant, exceptis iis, qui sacris initiantur, aut literarum studiis
sese addixere.
Ab initio fundati Episcopatus exigui census et modicae operae
impositae sunt advenis iuxta ae indigenis, propter continentia
bella et incultos agros. Quin eum Episcopi praediis carentes
operis non indigerent, passi sunt, ut rustieci plerique eas parvo
redimerent, quod etiamnunc ita durat, vocanturgue liberi pagi.
Decimas etiam ex agris omnes ordines profani pensitabant
Episcopo et Capitulo antiquitus; verum eae deinde ad parochos
translatae sunt.
Jurant autem omnes status, praeter sacerdotes, fidelitatem et
obedientiam novo Episcopo. Porro ex pacto supramemorati Ni-
colai Episcopi, etiam in novi Regis Poloniae, tanquam domini et
protectoris ecelesiae, verba iurant tam Capitulares, quam Epis-
copales subditi, quin et praelati, canoniei et caeteri beneficiati.
Tributa extraordinaria nulla imperat subditis suis Episcopus
neque Capitulum. Sed si quid opus est, sacerdotum quidem
synodus, profanorum vero ordinum, nempe nobilitatis,
civitatum, liberorum et scultetorum conventus ab utrisque Heils-
bergam plerumgue cogitur. Eius consensu tributum sci-
scitur, constitutiones novae conduntur, et si quid in conventu Re-
giarım terrarum Prussiae decretum est, ad suos et Capitulares
subditos refert Episcopus, ut eorum assensu approbetur et susci-
piatur. Neque enim ii obnixii sunt communibus illis caeterarum
492 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DONSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
illarum Prussiae conventibus, ac neque Capitulum. Solus
eis interest et praeest Episcopus. Atque hae sunt
rationes subditorum Episcopalium. Praefieiuntur autem iis per
arces et territoria praefeeti singuli. Qui iidem sunt euratores
rei familiaris Episeopalis, quorum plerique germaniee
Burgrabii appellantur, nonnulli Capitanei, addito
areis nomine. Civitatibus vero peculiariter praesunt magi-
stratus ab ipsis eivibus deleeti, qui consules vo-
eantur. Ex iis magistri eivium Brunsbergae tres sunt, in aliis
vero oppidis bini, Bisburgi unus.
Est autem totius Episcopalis ditionis unus iudex
(Advocatum terrestrem vocant) qui causas eriminales, rixarım, et
vulnerum, itemque fundorum et haereditatum iudicat, eamque ob
rem bis quotannis oppida Episcopo subieeta obit. Alia vero
indieia in oppidis quidem magistratus civiles, in pagis autem
seulteti et praefeeti exereent. Ab omnibus porro ordine provoeatur
ad Episcopum, exceptis eriminalibus eausis. In eivilibus nobilitas
non temere se ab alio quoquam, quam ab ipso Episeopo, vel pe-
euliariter delegatis ab eo iudieibus sive commissariis iudieari su-
stinet. Sed ad advocatum revertamur. Penes eum solet esse
etiam cura rei bellicae et praefeetura copiarum.
Est et Oeconomus, qui universae rei familiaris Episcopalis
curam gerit, censug et alios proventus colligit et rationes accepti
et expensi a praefectis exigit, penum et cellam curat, contractus
subditorum inter ipsos de fundis admittit et annotat.
Habet etiam Episcopus iudiciorum ecelesiasticorum administrum,
seripturarumque et scribarum magistrum, Cancellarium, et
alterum itidem spiritualium iudieiorum vicarium, qui Officialis
generalis appellatur. Atque is solet esse unus de sacro collegio
sive Capitulo, Cancellarius etiam plerumque.
Sed iam perstrieto obiter Episcopatu et Episcopo, ad ecelesias
ipsi subiectas transeundum est. ordiendumque a matrice sive
basilica.
σὰ
A. DIE BESCHREIBUNG DES BISTHUMS ERMLAND. 493
Cathedralis ecclesia sive Basilica Fraumburgensis.
Est ea satis decora et magnifica in colle, ut iam dictum est,
exaedificata et moenibus cincta, intra quae sunt etiam Episcopalis
et aliquot canonicorum aliorumque ministrorum eccelesiae domus;
caeterae foris sunt in patentibus campis et curiae vocantur, prop-
terea quod habent adiunctos hortos et praedia fere cum re pecuaria.
Praelati.
Ecclesiae secundum Episcopum praesunt praelati et canonici.
Sunt autem praelati quatuor. Nimirum Praepositus, De-
canus, Custos, et Cantor, iam inde ab initio ab Anselmo
primo Episcopo, quemadmodum superius dietum est, constituti
(Cantor tamen in eius diplomate Custodi praeponitur). Haec sunt
autem praelatorum munia.
Praepositus praesidet Capitulo idque convocat, negotia
tractanda ei proponit, suffragii potestatem cuique facit, et secun-
dum ea plura decernit. Ipso absente aut nolente, ut quisque ei
loco proximus est, haec peragit.
Decani munus est vicariis et choralibus praeesse et. cantui
ritibusque ecclesiasticis in templo moderari.
Custos thesauri et suppellectilis ecclesiasticae sacrarliique
curam habet; panem, vinum, thus, ceram, ignem et alia neces-
saria usibus templi et cultui divino suppeditat. Ea per vicarium
etiam diaconum administrat.
Cantoris officium est, festis totis duplicibus praecinere
choro, sive inchoare vel intonare cantum choralium cum uno de
vicariis, cuius vices sunt hebdomadariae. Quod ipse quoque per
conductum aliquem de vicariis praestare solet.
Horum nullus in Capitulo locum habet, neque emolumentorum
ullorum capitularium particeps est. Reditus modo certi anniver-
sarii penduntur eis a capitulo; praeposito quidem marcae leves
494 ERMLAND UND DAS 'FRAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP,
sive communes XL, Decano XXVIII, Custodi XX, Cantori XV.
Praeter, qui Canonicatum simul obtinent, quod fit plerumque.
Tune enim omnium emolumentorum fiunt partieipes, quemadmodum
alii eanoniei, et praerogativum loei et suffragii habent. Caeterum
in templo divinisque ministeriis‘ (sive sit canoniei, sive non, et
sive in sacris ordinibus, sive non) prima loca tenent eo, quo
dudum enumerati sunt ordine,
Reservarat Anselmus initio sibi et successoribus suis Episcopis
etiam Archidiaconi institutionem, et fundavit eum Lucas Epis-
eopus (ut patet ex eius literis in archivo Heilsbergensi episcopali
exstantibus de anno D, 1503); sed unieus is fuit. Fuit et Scho-
lastieus aliquamdiu. Institutus fuit aliquando etiam Suffraganeus,
Kivitensi parochia ipsi attributa; sed unieus is quoque fuit.
Totis duplieibus festis si non canat Episcopus, canit praelatus
aliquis summum saerum et vesperas,
Canonici.
Canonici fuerunt quodam tempore XXIII, novis prae-
bendis octo a posterioribus Episcopis post Anselmum institutis.
Praebendae partim maiores, partim minores, partim mediae voca-
bantur. Verum eae omnes in sexdecim Pontificis Max. auto-
ritate redactae sunt, ut Anselmus instituerat. Adiuncta est
quodam tempore communi Episcopi et Capituli decreto deeima
septima praebenda 8. Andrese nomine, cuius corpus quotannis ad
utilitatem et necessitatem urgentem Ecclesiae et Capituli asser-
vatur.
Ordo in templo et processionibus inter canonicos hic servatur,
ut prima loca teneant presbyteri, deinde diaconi, mox gubdiaconi,
extrema ii, qui in minoribus ordinibus sunt, etiamsi priores co-
optati sive recepti fuerint.
Collegium canonicorum, quod Capitulum vulgo vocatur,
est consilium Episcopi, custodes iuris Episcopalis, protectores
a‘
A. DIE BESCHREIBUNG DES BISTHUMS ERMLAND. 406
ecelesiae et subditorum eius, et in basilica administri sacrorum
cultusque divini. Quem partim universi administrant, partim ali-
quot simul, partim singuli per certas vices hebdomadarias.
Tum demum autem canonici fiunt capitulares, quando sunt
in sacris ordinibus, hoc est, presbyteri, diaconi, vel subdiaconi,
et cooptati in collegium, mensem unum circa basilicam in cultu
divino exegerint. |
Convenit Collegium sive Capitulum e praescripto statuti quo-
libet mense semel. Extra ordinem vero, quoties opus est, COnVo-
catum a praesidente.
Electio praelatorum et canonicorum communis est
Capitulo cum Episcopo, Anselmi Episcopi constitutione.
Alternos tamen menses Pontifex Max. usurpat, sive
adeo ipsis reliquit vigore pacti, sive ut vocant, compactatorum
cum ecclesiis Germaniae, quae hunc etiam Episcopatum comple-
ctuntur. Ac priores quoque menses (nempe Januarius, Martius etc.)
Pontifici debentur, posteriores ordinariis.
Proventus praelatis et canonicis universe initio ab eodem
Anselmo in ditione Episcopali segregati sunt: quaedam terrae
cum decimis suis, et iurisdictione et aliis utilitatibus (his enim
verbis ille utitur in suo diplomate). Sed posteriori tempore Epis-
copus partitus est Episcopatus totius bona cum Capitulo, ita ut
duas eius partes sibi retineret, tertiam concederet Capitulo certis
limitibus distinetam. Cesserunt autem per sortem Capitulo Allen-
steinense, Melsacense, et Fraumburgense territoria, una cum iuris-
dietione, qualem habuit Episcopus, et mero mixtoque imperio.
Inde proveniunt Capitulo emolumenta e moletrinis, praediis,
lacubus, silvis, frugibus, censibus, anserum, gallorum, lignorum
et aliis pensionibus subditorum. Habet id etiam ius rusticarum
operarum, itidem atque Episcopus. Quae partim praestantur,
partim redimuntur.
His accesserat paulo ante nostra tempora Tolkemitense terri-
N 496 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
torium eum oppido, a Luca Episcopo et suceessore eius donatum,
de quo superius mentio facta est.
Aequisivit postea Capitulum donationibus et emptionibus, vel
aliquo alio pacto nonnulla alia bona et census in ditione Episeo-
pali, partim ab ipsis Episcopis, partim a vasallis eius: Sed in
his inrisdietio summa manet penes Episcopum. Ex his autem
omnibus bonis emolumenta quotannis ad basilicam comportantur,
et in vicariorum reditus, choralium salaria, fabrieam, anniversaria
defunetorum officia aliaque eultus divini et basilicae onera (quae
sustinet antiquitus Capitulum) impenduntur, praelatis et canonieis
praebendae, siye corpora earum anniversaria eerta ratione distri-
buuntur. Praelatis quidem in quovis ordine eeclesiastieo, absen-
tibus iuxta ac praesentibus, pro rata portione, quemadmodum
dudum notatum est, integra; Canonieis vero aequaliter residenti-
bus quidem sexagenae marcae communes, quod est integrum
eorpus; non residentibus vero dimidium eius, nempe tricenae
marcae, etiamsi non εἰπέ in sacris ordinibus. Is tamen qui est
in comitatu et ministerio Episcopi, et nonnulli alii certis de causis
statuto perseriptis absentes residentibus in hoc exaequantur.
$. Andreae nomine duplum integri corporis in arcem Allensteinen-
sem reconditur. Neque enim habent Canoniei distinetas et inae-
quales praebendas, sive ut vocant fundos. Reliqua vero pecunia
(exceptis quibusdam rationibus) inter residentes pro portione dili-
gentiae in cultu divino certo anni tempore dividitur. Et antiqui-
tus quidem aequaliter; iam vero nova Cardinalis Hosii constitutione
“ diacono dimidium, subdiacono autem tertia pars eius, quod aceipit
presbyter. Nuper adeo ad praeseriptum consilii Tridentini distri-
butiones quotidianae institutae sunt, et ex ea summa reliqui de
sententia nostra in dies certa ratione distribuuntur iis modo, qui
missae et minimum duabus horis canonicis interfuerint.
Distribuuntur praeterea certis anni temporibus siligo, avena,
foenum, pisces, pulli gallorum, ligna, asseres et alia einsmodi
ad sustinendam remfamiliarem pertinentia. Eorum autem parti-
σα
A. DIE BESCHREIBUNG DES BISTHUMS ERMLAND. 497
cipes fiunt ii demum, qui iis ipsis diebus, quibus ea distribui
oportet, in templo sacris intersunt; idque partim aequaliter omni-
bus, partim pro supra memorata portione sacrorum ordinum.
Sunt etiam peculiaria praedia (allodia vulgo vocantur) non
procul a basilica, quae cum vacuerint, singula singulis Canonieis
petentibus, secundum senium, hoc est, pro eo ac prior quisque
canonicatum adeptus est, sive sit in sacro ordine sive non, ab-
senti iuxta ac praesenti (dum modo intra praestitutum tempus per
procuratorem petat et intra praeteritum biennium vel semel basi-
licam viserit) a Capitulo gratis conferuntur.
Domus autem et curiae emptitiae sunt; sed ad eun-
dem modum ut allodia a Capitulo conferuntur. Pretium secundum
aestimationem Capituli priori possessori vel haeredibus eius inter-
polatis pensionibus exsolvitur.
Ordines subditorum profanorum et magistratus ad eundem
modum sunt in Capitulari ac in Episcopali ditione, praeter quod
Capitulum ultra Burgrabios etiam singulos fratres de collegio suo
arcibus et territoriis suis quotannis praeficit, qui administratores
vocantur, Fraumburgi vero iudex civitatis.
Luculentior cognitio rerum Capitularium e statutis et rationi-
bus ipsius Capituli petatur.
1. 33
B. Die Statuten des Ermländischen Domstifts
zur Zeit von Coppernious,
Die zur Zeit von Coppernicus für das Frauenburger Domstift gelten-
den Statuten waren unter dem Bisehofe Nicolaus von Tüngen gogen Ende
des 15. Jahrhunderts (zwischen 1485 und 1489) abgefasst;* sie sind
nach der im Kapitels-Archive anfbewahrten Abschrift von Hipler im
»Bpieilegium Copernicanum« 8. 246—265 abgedruckt. — Die nächste
Redaktion der Kapitels-Statuten fand erst ein Decennium vor dem Tode
von Copperniens statt (unter dem Bisehofe -Mauritias Ferber im
Jahre 1532).
* Die Zeit der Promulgation der unter Bischof Nicolaus von Tüingen
(1467—1489) neu redigirten Statuten des Ermländischen Domstifts lüsst sich
ausreichend bestimmen; sie muss innerhalb der Jahre 1485 bis 1489 erfolgt
sein. Die letztere Grenze ist durch das Todesjahr des Bischofs Nicolaus
von Tüngen gegeben (er starb am 14. Februar 1489). Andererseits kann die
Redaktion aber frühestens in der zweiten Hälfte des Jahres 1485 erfolgt
sein, da der an letzter Stelle aufgeführte Domherr Andreas Tostier de
Cleetz erst am 4. Juni 1485 in das Kapitel aufgenommen wurde.
Das Ermländische Domstift war von dem ersten Bischofe Anselm im
Jahre 1260 fundirt und durch ein zweites Dokument d. d. 27. Jan. 1264 be-
stätigt worden (Cod. Diplom.-Warm. I, 85).
Die ältesten von [Anselmus selbst entworfenen Kapitel-Statuten
waren bald als unzulänglich erkannt. Aber erst der Bischof Joh. Stryprock
(13551373) beantragte eine durchgreifende Umgestaltung bei der päpst-
lichen Kurie; seinem Nachfolger Heinrich Soerbom war es vorbehalten, die
neuen Statuten im Jahre 1394 zu veröffentlichen. (Voigt Cod. diplom.
Pruss. V, 27.: Fernere Abänderungen werden uns aus dem Jahre 1393 und
dann weiterhin bis zum Jahre 1423 vereinzelt gemeldet. (Cod. diplom.
Warm. III, 119. 251. 323. 344.)
u
(1) In nomine Domini Amen. Nos Nicolaus Dei et apostolicae
sedis gratia Episcopus, Enoch praepositus, Christianus Decanus,
Thomas Werner Custos, Thomas Kynast Cantor, Wernerus Me-
derich, Hieronymus Waldow, Johannes Czannaw, Leonardus de
Loyden, Caspar Velkener, Zacharias Tapiaw, Martinus Achtisnicht,
Mathias de Launaw, Lucas Watczelrode, Helias de Darethen,
Andreas Tostier de Cletz — Capitulum ecclesiae Warmiensis capi-
tulariter congregatum —: Attentis variis additionibus et declaratio-
nibus circa antiqua dieti Capituli statuta dudum editis et in di-
versis locis librorum eiusdem Capituli sparsim contentis easdem
cum statutis ipsis in unum comportando pro honore dei ac bono
ac tranquillo statu ecclesiae ac Capituli eiusdem ordinamus et
statuimus infrascripta. Et quia sanctorum patrum tradit auctori-
tas, quod beneficium datur propter officium, etiam quia haec fuit
dietae ecelesiae fundatorum et eorum, qui sua ei beneficia con-
tulerunt, intentio, ut in ea honor dei sanctorumque illius frequen-
taretur in divinis.
(2) Statuimus primo, ut in eadem Warmiensi ecclesia missarum
et alia tam diurna quam nocturna pro vivis et defunctis ab ec-
clesia catholica instituta officia eo modo et ordine peragantur,
quo magis placari deus et sanctis eius exhiberi possit reverentia
maior, laudabili tamen et diu in eadem ecclesia frequentato non
mutato ordine. Eo etiam moderamine semper adhibito, ut in eo
maior solicitado habeatur, quod in conspeetu dei magis sit ac-
ceptum.
32*
500 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
(3) Item statuimus et ordinamus, quod Canoniei Warmienses
maiores praebendas obtinentes, de quibus tantum Statuta infra-
seripta intelligi volumus, nisi de mediis et minoribns praebendis,
praebendatis et de vicariis mentio fiat specialis, teneantur secun-
dum ordinem ceuriarum ebdomadas in ecelesia hoe modo, ut in
festis totum duplieibus in ipsa ebdomada oceurrentibus Canoniens,
quem ebdomada eontigerit, per se vel per alium Canonicum ipsius
festi offieium in ecelesia peragere, a primis vesperis ineipiendo
usque ad Completorium festivae diei inclusive. (Nisi festum ipsum
die Sabbati evenerit) Tune enim Canonieus immediate sequens
Secundas vesperas cum Completorio, si extra Quadragesimam
fuerit, in XLma autem solum Completorium tenere sit adstrietus.
πο. (ἢ hoe enim ebdomadam a meridie unius Sabbati inchoari
et in meridie alterius Sabbati immediate sequentis terminare cen-
semus. In festo autem dupliei aut semidupliei celebri Canonieus
ebdomadarius solum Missam summam per se vel per alium Ca-
nonicum eantare tenebitur. Religuum vero ipsius festi offieium
per Viearium ebdomadarium compleatur. In utrisque tamen festi-
vitatibus ministros altaris in prandio procurare tenebitur. Et si
praemissorum aliquid adimplere neglexerit, panum distributionis
proximo post negligentiam oceurrente sit privatus ipso facto in
poenam negligentiae sic commissae.
(4) Item statuimus, quod Ebdomadarius omnibus horis cano-
nieis infra suam ebdomadam per Chorales decantari consuetis a
principio usque ad finem in stallo residendo personaliter interesse
teneatur diligentemque curam adhibere, ut chorales ipsi cum de-
bita reverentia et integritate officia devote perficiant. Ipso tamen
legitime impedito per alium Canonicum poterit eius suppleri prae-
sentia, nisi ratione legationis vel infirmitatis excusetur. Ipse
etiam Ebdomadarius negligentiam, irreverentiam aut insolen-
tiam dictorum Choralium dominis eorum denunciet, qui si in
corrigendo negligentes fuerint, de hoc per Ebdomadarium re-
latio fiat in Capitulo ex tune de proximo celebrando. Negligenti
σὰ
B. DIE STATUTEN Ὁ. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT ΡΥ. ΟΟΡΡ. 501
in praemissis et pro qualibet hora unus scotus de proxima distri-
butione subtrahatur. Chorales vero ex suorum negligentia domi-
norum iurisdictioni capituli subiacebunt.
(5) Item statuimus, quod, quotiens dominum Episcopum conti-
gerit divina in ecclesia Warmiensi celebrare, duo Canoniei recep-
tione iuniores teneantur induti sacris vestibus, iunior eorum Epi-
stolam et immediate sequens Evangelium legendo eidem ministrare.
Duo quoque ex praelatis seu illis deficientibus seniores Canonici
apud altare in missa et in thurificando eidem assistant iuxta lau-
dabilem eonsuetudinem observatam. In festis etiam totis dupli-
cibus aliisque diebus lectiones et homilias et versus ad Respon-
goria aliaqne per iuniores Canonicus legi et cantari consueta
numero et modo prout per consuetudinem tentum est, sub debitis
distinetionibus et accentibus congrue et intelligibiliter legendo et
cantando diligenter perficiant. Quod si aliquem eorundem nondum
sacrum ordinem ad praemissa vel aliquod praemissorum requisitum
eontigerit suscepisse, vel fore alias legitime impeditum, extune
faciat, ut per aliquem habilem ex Cocanonieis huiusmodi ministerium
exequaturnec eundem causa quaecunque excusabit, quin ministerium
ipsum vel per se vel surrogandum per eum compleatur. Absurdum
est enim, quod seniores supplere debeant negligentias iuniorum,
qui de iure communi etiam servire tenentur senioribus. Et qui
culpabilis repertus fuerit in praemissis, pro primo articulo in uno
fertone et pro singulis aliis totiens quotiens in duobus scotis de
praebenda sibi defalcandis puniatur.
(6) Item statuimus, quod in ecelesia Warmiensi in stallis,
processionibus aliisque domini cultum tangentibus ordinatio iuris
communis servetur, qua cavetur, quod presbyteri primum locum,
diaconi 2um, subdiaconi 3um, et sic de reliquis obtineant ordi-
natim, etiam si posterius sint recepti. Et si quis contravenire
praesumpserit, per praelatum superiorem una cum Capitulo totiens
quotiens in panum distributionibus puniatur.
(7) Item, ut numerus in choro servientium sive psallentium
502 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
eontinuata integritate perduret, statuimus, quod nullus Canonieo—
rum choralem suum infra horas divinas, per ipsos deeantari eon-
suetas, nullius offieii sen ministerii praetextu extra chorum evocet.
Nee ipse choralis, enius ad hoc persona et industria censetur
electa, ab eodem choro se absentare praesumat, nisi in magna
necessitate super hoe a Canonico Ebdomadario licentia petita
fuerit et obtenta. Ordinationibus nihilominus memoratis choralibus,
quoad poenas pecuniarias pro eorum negligentis infligendas datis,
in suo robore permansuris.
(8) Item Statuimus, quod deinceps nullus Canonieorum optet
aliquod altare in ecelesia Warmiensi, sed sit altari sibi per prae-
decessorem snum dimisso contentus, salva consuetudine de primis
quatuor altaribus per praelatos maioribus praebendis praebendatos
eligendis haetenus observata. Et quotiens ratione eleetionis huius-
modi aliquod altare vacare contigerit, iuxta senium et modum
alias consuetum optio altarium habeatur. Quodque quilibet Ca-
nonieus, etiamsi absens fuerit, in festis totum duplieibus in primis
vesperis, in matutinis et summa missa dietorum festorum, in festis
vero duplieibus celebribus et quatuor doctorum in primis vesperis
et matutinis in suo altari duos cereos ardentes secundum lauda-
bilem consuetudinem habere teneatur. Praeterea Vicarius habens
Vicariam certe dignitati vel praebendae annexam in altari colla-
toris sui missam teneatur celebrare, dum tamen per collatorem
suum sibi quoad huiusmodi officium de luminaribus fuerit praevi-
sum competenter, nisi de voluntate eiusdem oollatoris aliter faerit
ordinatum.
(9) Item Statuimus, quod quilibet Vicarius et praesertim
habens reditus, qui redimi possunt, Canonico sive praelato, ceui
Vicaria sua assignata est, numerum marcarım seu redituum et
copias literarum sive instrumentorum desuper confectorum cum
exhibitione originalium, quotiens requisitus fuerit, tradere teneatur,
in sua vero absentia eius procuratori. Praebenda autem vacante
Seniori Capituli praesentet easdem. In morte autem ultimae
LS
B. DIE STATUTEN Ὁ. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT vV. COPpP. 503
voluntatis suse executores literas originales, sive instrumenta
publica, eidem Canonico vel eius procuratori, si praesens non
fuerit, vel alio modo praedicto per iuramentum suum de more
Capituli integras prout fuerint offerant et illaesas.
(10) Item pro conservatione communium vicariarım Statuimus,
quod confici debeant duo registra sive inventaria eiusdem tenoris
omnium fructuum, redituum, literarum, ornamentorum et attinen-
tium earundem vicariarım et elymosinarum, quorum unum apud
Capitulum, reliquum vero apud Vicariog seu Seniores eorundem
permanebunt debeantque singulis annis certi per Capitulum de-
putari Canonieci, qui bis in anno, videlicet feriis Sextis, Quatuor-
temporum, post diem Cinerum et festum sanctae Crucis cum
senioribus aut procuratoribus ipsorum Vicariorum concurrant de
eapsa ad capsam altarium vel alias iuxta exigentiam registrorum
integritatem literarum, redituum, proventuum, ornamentorum et
attinentiaram visuri. Quod si aliquis Vicariorum aut Elymosena-
riorum in censibus aut attinentiis huiusmodi detrimentum vicariae
suse sua desidia, negligentia vel malitia quomodolibet intulerit,
aut litergs censuum, redituum vel ornamenta praedicta per se vel
alium exhibere non curaverit, a perceptione fructuum et iurium
vicariae, vel elemosynae, necnon distributionum, per praelatum
aut Canonicum seniorem salvis aliig poenis a iure expressis irre-
missibiliter suspendatur, donec vitium huiusmodi realiter purga-
verit et cum effectu. Mortuo vero Vicario vel Elemosynario civi-
liter vel naturaliter, fructus, reditus, iura et bona eius, quaecungue
mobilia et immobilia sint arrestati. Et ne fraus contra hanc or-
dinationem fabricari valeat, executores testamentorum infra XV
dies Capitulo testamentum ipsius, si quod fecerit, edere et prae-
sentare teneantur cum effectu. Et testamentum sive ultimam
voluntatem huiusmodi nullo modo exequantur, nisi de indemnitate
beneficii sic vacantis sufficienter cautum fuerit et provisum in
omnibus, prout supra est expressum.
(11) Item Statuimus, quod Canonicus de novo intrans ad
504 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
fabricam decem, et pro ornatibus ad divinum officium speetantibus
octo marcas infra quinquennium a die receptionis suse eomputan-
dum solvere teneatur. Si autem dietus Canonieus in ipso introitu
etiam praelaturam aliquam assecutus fuerit, addat ratione prae-
laturae huiusmodi marcas duas pro dietis ornatibus infra terminum
supradietum. Sed si post lapsum quinquennium praelaturam
eonsequetur, solvat dietas duas marcas a tempore receptionis ad
eandem infra annuım. Quodsi eundem, ut praemittitur, per cessum
vel decessum dieta beneficia aut alterum eorundem dimittere
eontigerit, de sua praebenda aut bonis tantum retineatur.
(12) Item Statuimus, quod nullus Canonieus de novo intrans
aliquam distributionem pereipiat, nisi pistoriae de quadraginta
Mareis satisfecerit, prout est hactenus observatum.
(13) Item Statuimus, quod Canonieus de novo intrans et re-
sidens eenseri volens debeat apud dietam ecclesiam animo resi-
dendi XXX quotannis diebus singulis ipsorum duabus horis
eanonieis ad minus in loco, ubi cantantur, a prineipio usque ad
finem interessendo, sola panum et cervisiae pereeptione contentus
permanere. Quibus expletis si in eodem animo continne residendi
permanserit, familiamque quotidianam et expensas ac apparatum,
quem ordo rei familiaris exposeit, habere visus fuerit, ipsum re-
sidentem censeri et, nisi aliud sibi obsistat, infraseriptarum
distributionum partieipem fieri posse declaramus.
(14) Item Statuimus, quod annus residentiae apud dietam
ecelesiam quoad perceptionem fructuum praebendae incipiat a
festo beati Martini Episcopi et Confessoris.
(15) Item Statuimus, quod Canonieus, qui in praefato festo
Sancti Martini usque ad pulsum primarum Vesperarum festi As-
sumptionis gloriosae Virginis Mariae continue residens fuerit,
praebendam integram, marcas seilicet XL intelligatur deservisse,
quas de censibus in proximo festo sancti Martini tunc immediate
sequente colligendis percipiat et, si infra dietum tempus quicunque
Canonicus esse disierit, tunc medietas praebendae et ultra eam
a‘
B. DIE STATUTEN Ὁ. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. COPP. 505
pro singulis septimanis usque ad tempus desinentiae dimidia marca
monetae currentis sibi cedat pro praebenda.
(16) Item, ut Canonici ab illieitis evagationibus refrenentur,
ex quibus plerumque laicis datur occasio eisdem detrahendi, Sta-
tuimus, quod Canonicus residens, qui se ultra XXX dies continuos
ab ecclesia duxerit absentandum, tam panum et cervisiae quam
aliarım rerum distributione carebit, quousque denuo visus fuerit
in divinis, nisi super ulteriori tempore a Capitulo licentia petita
fuerit diutius abessendi.
(17) Item Statutum, quod Canonicus modo quo supra residens,
qui in festivitatibus et aliis diebus infrascriptis aut infra VII dies
dietas festivitates dietosque dies immediate sequentes ad minus
duabus horis canonicis a primis vesperis incipiendo in loco, τὶ
cantantur, ex integro interfuerit, percipiat res et pecunias, ut
sequitur.
De festo S. Martini Episcopi et Confessoris ligna pro hieme
distribuenda.
Item de festo Natalis domini marcas III pro offertorialibus,
porco etc.
Item de Dominica Esto mihi vietualia pro Quadragesima
distribuenda aut eorum loco marcae quinque.
Item de magna Quinta feria ligna pro aestate assignanda.
Item de festo Paschae marcae II pro offertorialibus.
Item de festo S. Joannis Baptistae foenum, carnales et an-
guillares, scilicet marcae quatuor.
Item de festo dedicationis ecelesiae pro offertorialibus mar-
cae II.
Item de festo S. Michaelis mel consuetum distribui.
Item de festo 8. Dionysii victualia tunc distribuenda vel
eorum loco marcae II.
(18) Item Statuimus, quod Canonicus residens, qui interfuerit
vigiliis ab exordio quarti psalmi usque ad inceptionen: laudum
inclusive et missis a cantu kyrie eleison usque ad Agnus Dei,
506 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DONMSTIFT Z. ZEIT V..COPP.
quae pro commemoratione praelatorum, Canonicorum, ministorum
et benefaetorum ecelesine Warmiensis singulis Quintis feriis
Quatuortemporum peragantur, pecunjas, quae pro consolatione
dari eonsueverunt; et qui vigiliis et missis, quae Capitu-
lares nominantar, modo praemisso interfuerit, denarios vinales et
eustodiales pro rata de singulis dietorum octo commemoratorum
pereipiat. Quodsi in aliqua earum vigiliis tantum interfuerit et
non missae, aut missae et non vigiliis, nihil distributionis perci-
piat de eadem. Tempus vero decantandi missam pro defunetis
feriis sextis Quatuorternporum semper et immutabiliter erit imme-
diate post tertiam, quae et tota usque ad finem propter solemnem
eommemorationem omnium defunetorum Warmiensis ecclesiae de-
eantari debebit. In aliis autem missis, seilicet Capitularibus, et
in Anniversariis celebrandis, talis ordo habeatur, quod ipsae im-
mediate ante summam missam deeantentur. Huie quoque statuto
adiieimus, quod Canonieus, qui in aliis anniyersariis vigiliis tantum
ve] missae tantum modo praedieto interfuerit, de vigilialibus tune
distribuendis dimidiam tantummodeo pereipiat portionem, alia me-
dietate praesentibus distributa.
(19) Item Statuimus, quod nullus benefieiatus ecelesiae War-
miensis ad perceptionem fructuum beneficii sui admittatur, nisi
absens per procuratorem suum et veniens ad residentiam perso-
naliter solitum praestiterit inramentum.
(20) Item Statuimus, quod Canonicus ad realem possessionem
praebendae suae, quae exhibitione duorum panum et unius canthari
cerevisiae traditur, per Capitulum receptus, etiam si absens fuerit,
iuxta antiquam observantiam praebendam quadam fictione iuris,
in festo D. Martini dimidiam praebendam intelligatur deservire.
Et quando apud ecclesiam resederit, pro qualibet septimana resi-
dentiae suae dimidia marca pro praebenda sibi cedat, quemad-
modum superius de praesentibus est expressum. Fructuum quoque
allodii sui si quod habet, non obstante huiusmodi absentia plena
poterit perceptione gaudere, ita tamen quod de huiusmodi dimidia
ΚΑ
B. DIE STATUTEN Ὁ. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. ΟΟΡΡ, 507
praebenda ad fabricam sive pro reformatione ecclesiae un& cum
praesentibus Canonicis aequaliter contribuere teneatur.
(21, Item Statuimus, quod propter exilitatem fructuum prae-
laturarum praelato de licentia Episcopi vel Capituli quacungue
de causa absenti integri cedant annuatim fructus suae praelaturae,
proviso ne ipsae praelaturae in oneribus suis debito fraudentur
obseguio. |
(22) Item Statuimus, quod Canonicus de licentia Episcopi et
consensu Capituli in studio privilegiato existens percipiat integram
praebendam, ultra quam de consolationibus et vinalibus marcae
quindecim, quas in Quatuortemporibus et Capitularibus defuncto-
rum commemorationibus eo modo, quo eas Canonicus residens
deservit, ipse deservisse intelligatur, sibi pro subsidio cedant,
quod etiam cum eis, qui apud medicos vel in peregrinatione
fuerint, volumus observari. Dummodo tamen iurent, quod sine
fraude propter causas praedictas aut aliquam earum se absentant,
ne divinus cultus per figmenta defraudetur.
(23) Item Statuimus, quod Canonicus residens per dominum
Episcopum vocatus vel per eundem de consensu Capituli in lega-
tione intra tamen provinciam vel partes Prussiae missus poterit
tanquam residens ac divinis interessens praebendae fructuum pro
tempore distribui consuetorum plena perceptione gaudere. Si
autem sit vocatus in continuum commensalem assumptus, et de fa-
milia diceti domini Episcopi esse coeperit, aut per eundem extra
dicetas provineciam aut Prussiam etiam de consensu Capituli missus
fuerit, illa praerogativa gaudebit, quae studentibus supra dinos-
ceitur esse ΘΟΠΟΘΒΒΆ.
(24) Item Statuimus, quod si Canonico simpliei vel etiam
praelaturam habenti, qui praebendam et praelaturam suas per
annum pacifice possederit, super eis aut altera earundem post
lapsum dieti anni 118 mota fuerit, et pro defensione iuris sui de
licentia Episcopi et consensu Capituli se absentandum duxerit,
508 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT Y. COPP.
lite durante ultra integram praebendam quindeeim marcas Studenti
dari seu superaddi consuetas, eo modo quo praesentibus Canonieis
distribuuntur, pro subsidio pereipere valeat annuatim. Insuper
idem Canoniens vel praelatus sie litigans, ut praefertur, aut etiam
ex voto vel propter indulgentiam limina sanctorum visitare pro-
ponens ad studium vel ad medicos causa consilii vel reenperandae
sanitatis ire cogitans, vel consimili honesta et legitima causa oc-
eurrente, dummodo divinis seeundum tenorem statuti praesentialiter
interfuerit et cum favore et licentia Capituli aliqua praemissorum
fecerit, mellis, lignorum, foeni et consimilium, ac si per sequentem
annım residere intenderet, pro rata interessentiae lieite pereipere
valeat solitam distributionem.
(25) Item Statuimus, quod praelatus seu Canonieus, quoeunque
loeo et tempore mortuus fuerit, habeat post mortem annum gratiae,
videlieet quod sibi medietas praelaturae vel praebendae suae
anno sequenti annum mortis suae integre debeatur.
(26) Item Statuimus, quod amiei et heredes, exeeutores seu
etiam familiares Canoniei testati decedentis curiam eanoniealem,
quam ipse reliquerit, per viginti continuos dies ipsius mortem
immediate sequentes inhabitare panesque de pistoria distribui
consuetos dieti Canonici praemortui nomine infra dictos viginti
dies dumtaxat percipere possint. Indeque abeuntes omnes res
mobiles, quae ad eundem Canonicum, dum viveret, pertinebant,
facere poterunt deportare. Proviso tamen. quod Capitulum deputet
unum de Canonicis, qui inventarium de rebus immobilibus ibidem
remanere debentibus faciat, et sic de servandis cautionem recipiat
ab executoribus et heredibus ipsius Canoniei defuncti, ut curiae
non spolientur.
(27) Item Statuimus, quod Canonicus de novo intrans, qui in
praebendae suae reali et pacifica possessione per annum fuerit,
residentiamque personalem modo quo supra facit, secundum
ordinem receptionis suae possit et valeat domum canonicalem et
allodium, cum vacaverit, a die notitiae vacationis apud ecelesiam
a \
B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. COPP. 509
infra viginti dies dumtaxat optare. Et qui sic optaverit, summam,
ad quam curia sive domus canonicalis per Capitulum (ad quod
solum huiusmodi taxatio pertinebit) taxata fuerit, infra biennium
proximum, unam videlicet medietatem in primo, reliquam in se-
cundo anno, Canonico ipsam dimittenti aut procuratoribns eo
abeunte, seu Executoribus suis ipso iam defuncto, nisi ipsi in
tempore seu in summa mitius agendum duxerint, sine diminutione
persolvet. Pro allodio vero prima vice per eundem optato et pro
animalibus inibi receptis magistro pistoriae viginti marcas infra
annum irremissibiliter solvere sit astricetus. ΤΌΠΟ enim curias et
allodia optare posse decernimus, cum aut per cessum aut per
decessum seu per alterius optionem vacaverit. Et si infra prae-
dictos viginti dies optata non fuerit, domus quidem manebit apud
Canonicum aliam optantem, sed allodium ad pistoriam divolvatur,
possunt tamen per quemcunque habilem Canonicum quandocunque
optari. |
(28) Item Statuimus, quod Canonicus unam tantum curiam
canonicalem habens et eandem vendens de cetero aliam vel ean-
dem vendere vel emere non debeat nec valeat, cum videatur ces-
sisse iuri suo. Et quia varietas in personis ecclesiasticis dinoseitur
reprobata, idem volumus in allodiis observari.
(29) Item Statuimus, quod Canonicus de licentia domini Epis-
copi et consensu Capituli studii peregrinationis, defensionis iuris
sui super praebenda aut praelatura, recuperandae sanitatis apud
medicos, legationis domini Episcopi aut Capituli causa absens,
seu etiam in curia et de familia diceti domini Episcopi existens,
licet residentiam apud ecelesiam non fecerit personalem, dummodo
tamen praebendam suam pacifice per annum possederit, pro tem-
pore huiusmodi absentiae suae curiam canonicalem et allodium
aut alterum illorum per procuratorem suum dumtaxat apud eccle-
siam a die notitiae vacationis infra viginti dies continuos poseit
optare. Qui se autem ex quacunque alia causa de licentia tamen
Episcopi et consensu Capituli duxerit absentandum et alias habilis
510 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. OOPP.
ad optandum fuerit, optanti euriam eanoniealem et allodium, ut
praemittitur, infra bienium tantum a die recessus sui sibi sit
concessa facultas.
(30) Item Statuimus, quod Canonicus, sive praesens fuerit sive
absens, curiam canonicalem aut allodium habens ad dietamen
Capituli etiam nulla optione instante enriam et allodium huius-
modi per se aut procuratorem suum restaurare teneatur, δὲ si
quomodolibet temerarie contradietum fuerit, per retentionem fru-
etuum praebendae et allodii eompescatur et tamdin, quousque
aedifiein reparaverit, optandi aliam euriam vel aliud allodium sit
potestate privatus. Magister quoque pistoriae, quod sub sua gu-
bernatione esse dignoseitur, de fruetibus allodii, si suae guberna-
tionis tempore defectuosum effeetum fuerit, reformare teneatur.
Volentes igitur iam dietas reformationes facere aut utilia aedifieia
de novo erigere, possint pereipere ligna Capituli et alia materialia
more solito expensis restitutis pro eisdem, illaque nequaquam
a talibus euriis et allodiis alienare quomodolibet praesumant;
quod si fecerint, de alienatis ad satisfaetionem irremissibiliter
teneantur.
(31) Item Statuimus, quod Canonieus allodium habens et
aliud optare volens id Capitulo debeat intimare. Non tamen ad
optandum admittatur, nisi prius per specialiter deputatos vel de-
putandos a Capitulo infra octo dies extunc sequentes allodium
eundem dimittendum visitatum fuerit. Quod si in aedificiis vel
alias defectuosum reperiatur, ad aestimationem visitatorum huius-
modi aut aliorum bonorum virorum tantam pecuniaram apud Ca-
Pitulum deponere debeat summam, cum qua merito valeat allo-
"dium ipsum sie dimittendum reformari per suum successorem.
Qua reformatione per ipsum successorem facta, idem successor
sit astrietus de expositis et perceptis in huiusmodi reformatione
coram Capitulo plenariam facere rationem. Qua peracta, si de
praedieta summa deposita aliquid superfuerit, antecessori resti-
tuatur. Si vero ultra ipsam summam aliquid rationabiliter
Fi
B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. ΟΟΡΡ, 511
exposuerit, „per antecessorem suppleatur. Quodque si optare volens
allodii per eum dimisei reformationem suis maluerit laboribus et
sumptibus infra certum et competens tempus facere, id dispositioni
Capituli omnino relinquatur. Si vero propter negligentiam possi-
dentis, per aedificiorum deformitatem aut collapsum aliquod allo-
dium contigerit verisimiliter in censibus diminui, ne successoribus
desidia seu negligentia praeiudicet possidentis, ipse POossessor
possit et debeat poenam per Capitulum infligendam ad debitam
ipsius allodii reformationem compelli. Porro si Canonicus cedens
allodium deformatum et ruinosum dimiserit, omnes fructus, iura
et obventiones aliaque bona per eum relicta, testamentis aliisque
ultimis voluntatibus quibuslibet non obstantibus, praesentium au-
ctoritate sint arrestata ipso facto, quousque pro reformatione allodii
huiusmodi congrua portio iuxta dietamen bonorum virorum, ut
praemittitur, de bonis sive relictis ipsius deputetur.
(32) Item Statuimus, quod Canonicus de valore curiae suae
et de animalibus in allodio suo ultra extimationem viginti mareis
existentibus et etiam de aliis rebus quibuscunque per ipsum in
dictis domo et allodio vel alibi ubilibet habitis et possessis, prout
hactenns de laudabili consuetudine est observatum, possit tam in
vita quam in morte libere disponere, prout suae placuerit voluntati.
Quod si ante dispositionem de rebus praedictis ipsum decedere
contingat, Capitulum de omnibus supradictis in utilitatem ecclesiae
libere disponere possit.
(33) Item Statuimus, quod Administrator et aliii Canonici
officiati Capituli, quando praeficiuntur, totiens quotiens iurent of-
ficia fideliter et legaliter exercere.
(34) Item Statuimus, quod Administrator electus iuret, quod
omnem censum de territoriis Melsagk et Allensteyn, quando eum
perceperit, Capitulo vel eius deputatis integre praesentet. De
lignis vero pro subsidio subditorum Capituli et de muletis, pro
qualitate personarum, iuxta bonam conscientiam distribuat et re-
512 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER 'DOMSTIFT Z. ZEIT Vi COPP
mittat, prout sibi visum‘ fuerit expedire, De siligine,autem sine
lieentia Capituli vendere non praesumat.
135) Item Statuimus, quod Administrator Capituli absolutus
ab officio administrationis registrum, in quo villae census et bona
Capitularia sunt eonseripta, et vasa argentea et ommia Capituli
elenodia ae alia ad castri Allensteyn munitionem et provisionem
pertinentia, ae etiam in euria Melsag existentia, videlicet in bom-
bardis, balistis, bladis atque aliis eum inventarüi exhibitione 'dieto
Capitulo praesentare et rationem facere teneatur de eisdem.
(36) Item Statuimus, quod Administrator Capituli Capellanos
seu Burgravios in Allensteyn et in Melsag constituere non debeat,
nisi de personis talium in Capitulo capitulariter eoncordatum sit
et consensum.
(37) Item Statuimus, quod nullus Canonieus subditis Capituli
rusticalia servitia, quae vulgariter Scharwergk nuncupantur, qua-
liacunque audeat imponere, nisi et hoc competat rationi offieii
sibi iniuneti nee tune pro suo aut alterius privato commodo id
sibi liceat facere, nisi prius petita lieentia et obtenta. Praeterea
huic statuto adiicimus, quod nullus praelatus vel Canonicus de
communibus bonis seu locis Capituli vel fabricae ecclesiae War-
miensis sine licentia et consensu Capituli se intromittere seu ea
sibi usurpare praesumat. Et si aliquem forte ex ignorantia vel
alias in hoc excedere contigerit, vel aliquis retroactis temporibus
iam forsan excessit, postquam de hoc Capitulo constiterit, requisitus
per Capitulum secundum dietamen eiusdem Capituli, hoc infra
unius mensis spatium a tempore requisitionis huiusmodi immediate
computandum emendare et Capitulo praedicto de hoc necnon
damnis, quae exinde provenerunt seu provenient, realiter satis-
facere teneatur, "quacunque contradictione non obstante.
(35) Item Statuimus, quod singulis annis in Capitulo generali,
quod eirca festum omnium sanetorum celebrari eonsuevit, duo de
Canonieis deputentur, qui in colleetionem census in Melsag et in
Allensteyn cum Administratore Capituli constituti omnes defectus
Ni
B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT V. COPpP. 513
tam in hominibus quam in territorii statu a scultetis et duobus
consulibus singularum villarum tunc etiam censum praesentantibus,
seu aliis quibuscunque praedictorum territoriorum incolis debite
et studiose perquirant, quos curent iuxta posse provide reformare,
graviores vero casus pro eorum reformatione ad Capitulum refe-
rentes. Quodsi forsitan duo Canonici praedicti vel alter eorum
legitime impediti seu impeditus officium huiusmodi temporibus
praedictis exercere non poterunt vel poterit, Capitulum alium seu
alios loco illorum poterit surrogare.
(39) Item ut debitus honor Officialibus Capituli deferatur,
Statuimus, quod quilibet Officialium Capituli sic sua iurisdietione
utatur, ut falceem suam a messe prohibeat aliena. Et ne quis
errori suo ignorantiae velum praetendere valeat, praesenti duximus
statuto declarandum, quae ad quem debeat iurisdictio pertinere.
Administrator enim in duobus distrietibus Allensteyn et Melsag,
Judex civitatis Warmiensis in civitate ipsa et intra suae libertatis
terminos, Magister pistoriae in rusticos ad eandem pertinentes
quoad exactionem censuum, in molendino quoque in dicta civitate
sito et in aliis locis ad dietam pistoriam pertinentibus, et Magister
silvarım in villis in distrietu Frawenburgensi sub ditione Capituli
constitutis, prout hactenus de consuetudine longaeva observatum
est, iurisdictionem retineant. Praeterea quilibet Officialis, cui
pro executione offieii sui aliqui de subditis Capituli deputantur,
pro tempore deputationis huiusmodi super negligentiis et excessi-
bus animadvertere poterit in eosdem. Porro cuilibet Canonico in
curia canonicali et allodio suis iurisdietio salva consistat. Non
tamen volumus sic ad praedictos iurisdictionem pertinere, ut eam
a Capitulo penitus abdietemus, quin immo Capitulum ipsum prae-
missis non obstantibus per viam appellationis a subditis ipsius
universis et singulis libere poterit adiri, et nihilominus iam etiam
a praedictis personis iudicata eitra earundem iniuriam, prout eidem
videbitur, ex officio suo in melius reformare. Postremo si quis
adversus quempiam de alterius iurisdictione existentem aliquid
1. 33
514 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
quaestionis habuerit, ille etiamsi Canonicus fuerit, eoram suo eum
conveniat iudiee,; euius diffinitionem sustineat. Vel certe si se
verisimiliter grayatum senserit, facultas sibi maneat ad Capitulum
provocandi.
(40) Item ut casus improvisi, qui sine expensis deelinari non
possunt, sustentamento providentiae facilius tolerentur, Statuimus,
quod Administrator Capituli in virtute praestiti juramenti singulis
annis praesentare debebit Thesaurario ad hoe per Capitulum de-
putato de censu colleeto eirca festum Nativitatis Christi in terri-
torio Allensteyn XII marcas, etiam antequam censum ipsum aliis
distribuat. Unde expensas inopinatas Capitulum facere et odiosam
eontrahendi debita necessitatem valeat evitare.
(41) Item Statuimus, ἀπο nullus Canonieus arma quaecunque
ad Capitulum deferat, et quod in Capitulis debita servetur hone-
stas. Nee aliquis Capitularis voeem suam praeproperet, sed iuxta
ordinem quilibet libere proferat votum suum. Nee aliquis Capi-
tularis contra alium Capitularem in verba inhonesta, eontumeliosa
aut iniuriosa prorumpat vel votum suum impediat. Alioquin sit
privatus pane et cervisia ad arbitrium Capituli, donec Capitulo
et personae offensae satisfecerit de praemissis.
(42) Item Statuimus, quod gesta et gerenda Capituli secreta,
quae pro talibus per praesidentem de voluntate Capituli declarata
fuerint et nihilominus illa, quae quis in Capitulo existens prote-
stando dieit se capitulariter dicere vel facere, nullus sub poena
praefati iuramenti revelare audeat, quousque per Capitulum de-
eretum fuerit propalari.
(43) Item Statuimus, quod quilibet Canonicus obtenta a do-
mino Episcopo abessendi licentia etiam a Capitulo personaliter
vel necessitate urgente per alium eandem petere teneatur; quod
si facere contempserit, in suo reditu per XXX dierum spatium
panis et cerevisiae distributione in poenam temeritatis huiusmodi
violatae consuetudinis irremissibiliter sit privatus.
B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT v. Copp. 515
(44) Item Statuimus, quod habeatur campana Capitularis,
quae pro nullo alio usu nisi pro Canonicorum Capitulari convoca-
tione ad mandatum praesidentis pulsetur totiens, quotiens Capitu-
lum fuerit faciendum vel litera cum maiori Sigillo Capituli sigil-
landa.. Motus autem pulsandi talis observandus est, quod
tribus vieibus more solito pulsetur et ad huiusmodi pulsus hora
tertiarum, id est post primam sive maturam missam, convenien-
dum est, sed ubi magis ardua, et in quibus acceleratione opus
est, veniunt tractanda negotia, post tertium pulsum quarto, sed
differenter ad unum scilicet tantummodo latus pulsando, campana
pulsari debebit, ut per hoc detur intelligi, quod mox pulsu finito
capitularis sit conventio necessario facienda.
(45) Item ut nobis et subditis nostris, qui pro causarum de-
cisionibus ad nos frequenter confugiunt, salubrius consulatur,
Statuimus, quod singulis primis sextis feriis octo mensium usua-
lium Kalendario inscriptorum, si festum celebre non impedierit,
alioquin proxima die praecedente, in qua tale festum non occur-
rerit, Canonici praesentes ad sonum campanae Capitularis, sive
ad hoc petitor appareat sive non, ad celebrandum Capitulum
convocentur. In Januario autem, Majo, Augusto et Novembre
propter congregationes generales, quae in eisdem quatuor mensi-
bus, videlicet in crastino Agnetis, Johannis ante portam Latinam,
Agapiti et Animarum annua revolutione celebrantur, nisi forsan
aliqua evidens utilitas vel instans necessitas exegerit, non erit
necesse in praedictis sextis feriis congregari. Et qui ad huius-
modi et ad singula alia etiam extra dies praedictos celebranda
capitula legitimo impedimento cessante venire scienter neglexerit
sive contempserit, duo scoti usuales eidem de praebenda sua to-
tiens, quotiens in hoc culpabilis repertus fuerit, subtrahantur.
Nullusque, si dietam poenam evitare voluerit, inde recedat, nisi
a praesidente de conniventia Capituli licentia petita fuerit et
obtenta.
(46) Item Statuimus, quod si aliquem praelatorum vel cano-
337
516 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT Z. ZEIT V. DOPP.
nicorum ecelesiae Warmiensis iniuste vulnerari vel alias in per-
sona vel in bonis laedi eontigerit, omnes et singuli capitulares
eidem laeso in iustitia fideliter verbis et factis assistant pro
emenda consequenda.
(47) Item Statuimus, quod testamentarii dominoram graslkige
rum et eanonieorum etiam mediorum et minorum infra viginti
dies a morte testatoris eontinuo numerandos testamenta per ipsos
eondita vel eorum copias fideliter exemplatas eum inventariis etiam
ante eorundem executionem eapitulo praesentare sine contradietione
qualibet teneantur. Idem de testamentis vieariorum, cum et ipsi
membra sint ecelesiae, volumus observari.
(48) Item Statuimus, quod quilibet Canonieus maiori, media
vel minori praebenda praebendatus et etiam Viearius iuret bonum
ecelesine promovere ad quemeunque statum ipsum pervenire eon-
tingat, alias fruetus et distributiones non pereipiat.
(49) Item Statuimus, quod statuta bis in anno in Quatuor-
temporibus, seilieet Cinerum et Crueis, quarta feria in eisdem
omnibus Canonieis maioribus praebendatis praebendis, Capitula-
ribus et non Capitularibus praesentibus, per sonum campanae ca-
pitularis convocatis per iuniorem canonieum capitularem, si ha-
bilie fuerit, distinete et intelligibiliter, secundum quod eosdem
Capitulares et non Capitulares respective concernunt, legantur,
ne quispiam periurii periculum incurrere vel ee eorun-
dem praetendere valeat aut allegare.
(50) Item Statuimus, quod nullus cuiuscunque conditionis,
dignitatis vel status exsistat, Dominis in Capitulo exsistentibus,
cum armis quibuscungue ad ipsos ingredi permittatur.
(51) Item cum de literatis implenda sit indigentia ecclesiae,
ut fruetum suo tempore afferre valeant opportunum, Statuimus,
quod quilibet Canonieus de novo intrans, nisi in Sacra pagina
Magister vel Baccaurelaus formatus, aut in Decretis, vel in iure
eivili, aut in medieina seu physica Doctor aut Licenciatus ex-
stiterit, post residentiam primi anni, si Capitulo visum et expe-
N
B. DIE STATUTEN D. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT vV. ΟΟΡΡ. 517
diens fuerit, teneatur ad triennium ad minus in aliquo studio pri-
vilegiato in una dictarum facultatum’ studere, sicque soli studio
operam dare, ut iugiter et continue in ipso per memoratum trien-
nium perseveret. Nec se inde absentare praesumat, nisi pesti-
lentiae, infirmitatis, famis, aut hostilitatis causa ad aliud se
duxerit privilegiatum studium transferendum. Quodsi ex alia
causa, rationabili tamen, studium deserverit, pro tempore absen-
tiae eidem tanquam Studenti Capitulum minime respondebit. Si
vero ex frivola causa (quae an talis sit, iudicio Capituli stabitur)
se duxerit absentandum, pro tempore absentiae huiusmodi simpli-
eiter reputabitur absens. Et nihilominus teneatur dietum trien-
nium reincipere studiumque, ut praemittitur, usque ad finem con-
tinuare, ac si prius nihil esset actum in eodem. De praemissis
itaque omnibus et singulis, antequam ad perceptionem distribu-
tionum rediens admittatur, patentibus literis sigillo Rectoris Studi,
in quo studuerit, munitis et assertione proprii iuramenti teneatur
facere plenam fidem. Praeterea si is utiliter se in studio habuerit
petiveritque sibi dari licentiam studendi diutius, non erit sibi
talis licentia deneganda.
(52) Item Statuimus, quod de triennio in triennium Capitulum
certos Canonicos ad visitandum et discendum limites inter bona do-
minorum de ordine et ecelesiae Capitulique nostri signis, incisioni-
bus et acervis lapidum consignatis debeat deputare, et ad solliei-
tandum hoc ipsum Administrator Capituli sit astrietus.
(53) Item Statuimus, quod pro quibuscungue literis Capituli
sigillandis cera viridis immutabiliter sit in usu.
(54) Item cupientes omnem materiam dissidii, quantum pos-
sibile est, amovere, Statuimus, quod in literis missibilibus nomine
Capituli per Ebdomadarium de more in Melsag mittendis, non
praesentationis, sed quando Capitulariter decretae fuerint, tempus
attendi debere, et qui tunc Ebdomadarius fuerit, easdem mittere
teneatur. |
(55) Item Statuimus, quod nullum instrumentum per quem-
518 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DONSTIFT Z. ZEIT V. COPP.
enngue notarium confieiendum. super censibus per Vicarium ecele-
siae Warmiensis aut quameunque aliam personam sen personas
ecelesiastieas vel saeculares in dominio eiusdem ceclesiae emendis
alieuius sit roboris vel momenti, nisi domini Episcopi ad mensam
Episeopalem speetantibus, ae Capituli Sigillum in bonis ipsius,
literis eontractuum huiusmodi sit appositum. Cuius eonstitutionis
transgressor etiam si laicus sit, in tota capitali pecunia, quae do-
minio ipso facto confiscata sit, nihilominus puniatur.
(56) Item Statuimus, ut omnes impetrantes vel eorum procu-
ratores insinuatis literis, antequam ipsis respondeatur, si Capi-
tulum petierit, literarum suarum copias tradere teneantur, propriis
eorum sumptibus et expensis; et quod coneurrentibus duobus vel
pluribus impetrantibus, petentibus se ad praebendas vacantes vel
aliud benefieium quodeunque reeipi, is qui per se vel procuratorem
suum receptus fuerit, ad aliguod eorum cum effeetu appellationum
per Capitulum ipsum contra processus, monitiones et requisitiones
aliorum legitime interposita, suis sumptibus prosequi temeatur.
Quod si ipsi ad hoe idonei reperti non fuerint, ipsum Capitulum
vel eum aut eos, quem vel quos ad hoc exsequendum constituerit,
ab impensis et omnis satisdationis onere in virtute praestiti iura-
menti penitus relevabunt.
(57) Item quia testimonio fide dignorum et praeeipue seniorum
Capituli nobis innotuit, nullum vicarium ex antiqua et laudabili
consuetudine nisi in praesentia unius Canonici ad minus suum
potuisse condere testamentum, quam quidem consuetudinem ap-
probatam innovantes, Statuimus, quatenus ultima testatorum vo-
luntas firmius teneatur, et bona ipsorum eis mortuis ad alios usus
non distrahantur, sicut iam factum nostros praedecessores intel-
lexisse accepimus, ut deinceps nullus Vicarius nisi praesente ad
minus uno Canonico, quem elegerit, suum valeat condere testa-
mentum. Indignum enim esset et suspieione malae dispensationis
non careret, quod Vicarii, qui frequenter in executores ultimarum
voluntatum Canonicorum eliguntur, ipsos Canonicos suig testamentis
a \
B. DIE STATUTEN Ὁ. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT v. ΟΟΡΡ. 519
et eorundem executionibus non paterentur interesse. Igitur si
quis eorum ausu temerario hoc facere contempserit, testamentum
suum, si quod disposuerit, ipso facto irritum sit et inane, et
ecclesia ipsa, de cuius vixit stipendio, in relietis succedat. Quod
si aliquis vicariorum intestatus discesserit, solutis prius deservitis
et debitis, ecclesiae relieta omnia cedant.
(58) Item quia frequenti experientia comperimus, ex eo quod
capitulariter conclusa non fuerint scripturae munimine ad futuram
rei memoriam roborata, errores varios emersisse, Statuimus, quod
inter Capitulares Canonicos ultimus de Junioribus, quotiens Capi-
tulum fuerit, faciendum penes se attramentum et alia ad scriben-
dum requisita habere arduaque et specialiter commissa ad man-
datum praesidentis de consensu Capituli in libro ad hoc deputato
per se vel alium Capitularem fideliter conscribere teneatur.
(59) Item cum non debeat indignum iudicari, si superiorum
mores et laudabiles consuetudines subditi cogantur amplecti,
quam laudabiliter enim et quam utiliter introductum sit, quod of-
ficiales Capituli, qui ex nobis rebus nostris praeficiuntur, singulis
annis officia sua in manibus nostris resignent, efficaci sumus ex-
perientia, rerum magistra, edocti. Hunc igitur morem ad subditos
nostros Officiales, ut exinde nobis uberior utilitas proveniat, deri-
vare cupientes, Statuimus, ut omnes et singuli nostri Officiales,
sive ecelesiasticae personae fuerint sive saeculares, deinceps singulis
annis officia sua nobis resignent locis et temporibus infrascriptis.
Advocatus enim noster in Melsag cum praesentatione sigilli offieii
sui, Diaconus et Subdiaconus ecelesiae, Magister scholae, Advo-
catus in Frawenburg et ambo Campanatores in Capitulo generali,
quod circa festum omnium sanctorum singulis annis celebrari con-
suetum est in nostris; Burgravius vero sive Capellanus in Melsag
et Camerarii ibidem in festo sancti Martini, quando census colli-
guntur, in dominorum Administratorum, Visitatorum et Magistri
Pistoriae; Capellanus autem Camerarius, Magister piscaturae et
silvarum Custos in Allensteyn, ceterique minuta officia ibidem
520 ERMLAND UND DAS FRAUENBURGER DOMSTIFT 2. ZEIT V. COPP.
tenentes in festo Cireumeisionis domini in praedietorum dominorum
Administratoris et Visitatorum manibus officia sua verbis intelli-
gibilibus resignare effeetualiter teneantur. Quieungue autem iusto
impedimento cessante praedictis loeis et temporibus hoe facere
neglexerit, elapso tempore cuilibet, ut praemittitur, praefinito,
censemus eundem haberi perinde ae δὶ offieium suum eflectualiter
resignasset, Nosque de officio huiusmodi sie vacante sine alia
amotione seu absolutione, prout nobis visum fuerit, disponemus.
(60) Item quia rationi eonsonat, eos onera aequalia recusare
non debere, qui rerum commoda aequaliter ampleetuntur, proinde
Capitulariter Statuimus, quod quilibet Canonicorum, eum ad ple-
nariam avenae et foeni perceptionem pervenerit pro opportunita-
tibus eeclesiae ineumbentibus deinceps tres equos proprios ad
minus habere teneatur, quorum eniuslibet valor secundum eom-
munem exstimationem marcas VII bonae monetae perfieiat. Alio-
quin praedietorum foeni et avenae distributione carebit, quousque
huie statuto suffieienter paruerit.
(61) Item Statuimus, quod personarum electio pro opportuni=
tatibus Capituli in legationibus exsequendis tantummodo apud Ca-
pitulum exsistat. In qua ad negotiorum incumbentium qualitatem
habito respeetu servetur aequalitas, ne quispiam prae ceteris ni-
mium oneretur.
(62) Item Statuimus, quod in commodandis equis praefatis
personis in dietis opportunitatibus mittendis intra patriam, quando
pernoctandum fuerit, turnus per situm curiarum domino Admi-
nistratore secluso his modo et ordine servetur, videlicet, quod si
turnus electum sen deputatum tetigerit, ipse sibi de duobus pro-
priis equis currum trahere valentibus providebit, et tres alios
domini etiam secundum situm curiarum singuli unum commodando
ipsi deputato assignare sint adstrieti. Si autem eleetum ordo non
tetigerit, tunc tornarius ipsi electo de duobus equis, ut praemit-
titur, currum trahere valentibus providebit, famulum etiam suum,
ut equi confidentins gubernentur, adiungere poterit, si placebit.
B. DIE STATUTEN Ὁ. ERMLÄND. DOMSTIFTS Z. ZEIT Υ. Copp. 521
Reliquos vero tres equos, quorum duo ipse electus de suis, ter-
tium vero secundum ordinem curiarum, ut supra, recipiet pro
huiusmodi itinere peragendo. Et hoc nisi idem electus quinque
equos de suis secum recipere maluerit, vel nisi aliter voluerit
cum tornario amicabiliter concordare.
(63) Item Statuimus, quod, qui in praemissis temerarius con-
tradietor exstiterit, totiens quotiens pro quolibet equo per diem
naturalem subtractionis unius fertonis poenam a distributionibus
proximis per Administratorem faciendis ipsi electo integraliter
applicandam se noverit incursurum.
(64) Item Statuimus, quod, sive quis per proprios equos sive
alienos legationem sibi commissam exsecufus fuerit, per aliquem
ad hoc deputandum equi huiusmodi solerter debeant computari
in tornum, adeo quod, qui turnum huiusmodi equos suog proprios
ducendo praevenerit, merito debeat postea praeteriri.
(65) Item Statuimus, quod, si quis ad legationem electus ultra
quinque equos praedictos unum aut plures secum ducere voluerit,
non computentur in turnum, nisi Capitulum decreverit elecetum
ipsum talibus indigere, circa quos etiam observetur, prout de
aliis supra expressum est.
(66) Item Statuimus, quod, si aliquem ex equis tempore le-
gationis ex superveniente morbo vel inevitabili casu perire conti-
gerit, solvet Capitulum pro quolibet valorem per ipsum Capitulum
extimandum. Super cuius nihilominus valore, ad quem equus
pertinuit, conscientia sit onerata.
(67) Item super praemissis omnibus et singulis, quotiens opus
fuerit, tollendi et dispensandi, corrigendi, interpretandi, emen-
dandi, addendi et declarandi Reverendissimo in Christo patri et
domino domino Episcopo Warmiensi, qui pro tempore fuerit, vel
eius Vicario, ipso in remotis agente, et Capitulo seu maiori et
saniori parti auctoritatem omnimodam reservamus.
Fünfte Abtheilung.
Zur Charakteristik der kirchlichen
Bewegung in Ermland
zur Zeit von Üoppernious.
V.
ZUR CHARAKTERISTIK DER KIRCHLICHEN
BEWEGUNG IN ERMLAND
ZUR ZEIT VON COPPERNICUS.
Auf den nachfolgenden Blättern kommen einige Schriftstücke zum
Abdruck, welche die verschiedenen Anschauungen darlegen, denen die
Ermländischen Bischöfe huldigten, unter welchen Coppernicus lebte —
in den Jahren, da die von Luther ausgegangene Reform-Bewegung in
der Kirche sich immer weiter verbreitete. Während des Coppernicus
einstiger Studien-Genosse zu Bologna, der Bischof Fabian von Lossainen,
sich einer Erneuerung der Kirche geneigt zeigte, traten die beiden
nachfolgenden Bischöfe Mauritius Ferber und Johannes Dantisous der
Lutherischen Bewegung mit grosser Schärfe entgegen.
Der Abdruck der Ermländischen Dokumente erfolgt nach der
durch Hipler im Spicilegium Copern. (8. 321—333) besorgten Ver-
öffentlichung. Die Orthographie ist in den beiden, deutschgeschriebenen
Mandaten des Bischofs Dantiscus »wider die Ketzerei« und »der Lutherei
halben« beibehalten; in den lateinisch abgefassten Hirtenbriefen des
Bischofs Mauritius Ferber dagegen ist der Text nach der gegenwärtig
üblichen Rechtschreibung und Interpunktion umgeändert.
'A, Zur Charakteristik des Bischofs Fabian v. Lossainen
(1612-1623).
Das nachfolgende Fragment tiber die Stellung des Bischofs Fabian
von Lossainen ist einer Ermländischen Chronik entnommen, welche
von einem Zeitgenossen in dem ersten Drittel des 16. Jahrhunderts
in deutscher Sprache niedergeschrieben ist. Dieselbe hat sich nur in
einer einzigen Abschrift erhalten, welche das Thorner Archiv auf-
bewahrt; sie führt den Titel: »Von Bischthumb Ermlandt vnd
den Namen der Herren Bischoffen aus einer alten Cronicken in der
Heilspergischen Cancelleye.
Als Verfasser »der alten Cronicken in der Heilspergischen Can-
celley« hat Hipler in der Ermländischen Literatur-Geschichte (8. 145 ff.)
den Bürgermeister Merten Osterreich von Heilsberg nachgewiesen,
welcher wahrscheinlich in den ersten Jahren der Regierung des Bischofs
Mauritius Ferber gestorben ist (die Chronik bricht bald nach dessen
Erhebung auf die Ermländische Kathedra ab).
Bisher war der ermländische Dom-Dechant Joh. Kreczmer
(r 1604) allgemein als Verfasser angenommen; es ist diesem aber nur
das Verdienst einer Ueberarbeitung zuzuschreiben, vielleicht mit Ver-
änderung der älteren Wortformen und Hinzuftgung einiger Dokumente
über die Zeit von 1523—1526 aus den Heilsberger Kurial-Akten.
Kreezmer’s Redaktion der Osterreich'schen Chronik ist durch
einen Amtsgenossen, den Dom-Kustos Thomas Treter, ( 1610) in das
Lateinische übertragen, um sie auch den polnischen Mitgliedern des
Kapitels zugänglich zu machen. Die Uebersetzung ist im Ganzen
treu und in fliessender Sprache geschrieben; sie wurde von dem Ka-
pitel in hohen Ehren gehalten und als Quelle für die Geschichte Erm-
A. Z. CHARAKTERISTIK ἢ. BISCHOFS FABIAN V. LOßSAINEN. 927
lands viel benutzt. Wir besitzen noch fünf aus dem 17. Jahrhunderte
stammende Handschriften, in welchen allen die Geschichte Ermlands
bis auf den Bischof Andreas Bathori (1589—1599) herabgeführt ist.
Eine weitere Ueberarbeitung der Kreczmer-Treter'schen Recension
fertigte des Letztern Neffe Matthias Treter und liess dieselbe 1685 zu
Krakau drucken; sie führt den Titel: »De episcopatu et episcopis
ecclesiae Varmiensise.
Fabianus des adelichen geschlechts deren von Lusien, ausz
dem Resellischen, ware J. V. D. vnd thumher zur Frawenburg,
ein gelerter, hofflicher man, doch weibisch vnd weichlich, den
fast sein mutter, die er bey sich zu Heilsperg hildt, regirte. Ist
vom W. Capitel zum Bischoff erwehlett, vnd zog eigener Person
zum Konige Sigismundo vnd huldigett ihm als seinem Herrn vnd
Protectori. Er ware nurtt Subdiaconus, Aber sein Suffraganeus
Br. Johannes Simbaliensis Episcopus weihett in in der Heilsper-
gischen Pfar-Kirchen zum Prister vnd Bischoff, da er den auch
die erste vnd letzte Mesz sang, den er nicht gesehen, dasz er
darnach iemals celebrirett hett.....
Luterey anfang.
Bischoff Fabianus hatt der Bischofflichen Jurisz-
diction, vnd der Christlichen wahren Religion, sun-
derlichen ins Ordens Landt grossen abtrag vnd scha-
den zugefügett, dass er der angehenden gifftigen
Luterey ehe dann sie einrisse, nicht wolt widerstandt
thun. Den dasz der Bischoff seine Juriszdietion in dem teil
seiner Dioceses, welcher vnterm orden ist, verloren, Hatt man
niemanden so sehr, als diesem Bischoffe zu dancken,
welcher sich nie woldt wider die ketzerey setzen,
Ja liebkosett ihr noch offentlichen, also dass sich viel
528 Ζ. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN ERML. Z. ZEIT V. COPF.
monehe, Pfaffen, vnd leyen daran ergertten, von den heiligen,
von der Buss, von den geistlichen nichts hilten; Ja es dorfiten
sich wol geweihette Pfarhern mitt weybern trawen lassen, vnd
im ehebruch vnterm schein der ehe leben. Der Bischoff
wardt dessethalben vom W. Capitel vnd andern trewherzigen
leuten beschiekett, vnd seiner pflicht vnd gebür ermanett, dass
er so grewliche Gotts vnd seiner heiligen lesterung in Zeitten
wolt vorzukommen, vnd die Pfarhern dahin halten, dass sie von
der Catholischen Religion mit Iren schefflein sich nieht abtrenten.
Er andtwortett: Luther ist ein gelerter moneh, vnd hatt
seine Opiniones in der schriefft; Istiemandt so kühne,
der mache sich wider ihn.
Da hatt man dem hern Bischoffe etliche sehriefft vfigelegett,
mit welehen Lutherus eonfutirett worden. Der Bischoff sag sie
an vnd sprach, Diese haben auch nach Irer opinion geschrieben,
den mag man auch glauben. Von solehen vnd dergleichen vn-
gereimten worten mehr ist der gemeine man auch wol die geist-
lichen so sehr geergertt, dass man angefangen, die Catholische
Religion gering zu achten.
Man hatts glaubt, dasz dieser Bischoff fürnemblich hierumb
von Gott grewlich gestraffett worden, den im nicht allein sein
landt durch Kriges notten verwüstett worden, Sundern es haben
in auch die Frantzosen dermassen befallen vnd durchfressen,
dasz man in keines wegen heilen kundte. Ja ie meher sein
Doetor, vnd seine mutter in ertzneiten, ie erger es warte, dass
sie im auch haben müssen dass ein bein, in welches sie im die
Frantzosen gebracht, lassen auffschneiden, da krigt er dasz kalde
fewer hinein vnd starb dauon vff Heilsperg Anno 1523, penultima
Januarii.
Zudem so strafft Gott auch die Stadt Heilsperg, dass sie in
grundt ausbrandt.... solches ist geschehen in der nacht vorm
Palmsuntage Anno 1522. Darumb waren diesem Bischoffe wenig
Menschen gutt; Der König Sigissmundus sohin, den der Bischoff
A. Z. CHARAKTERISTIK D. BISCHOFS FABIAN V. LOSSAINEN. 529
bey (ihm! angegeben war, als solt er ein mahl offentlichen ge-
sagett haben, Wen ihm gleich der Homeister dasz gantze Bisch-
thumb einneme, So wolt ichs doch on der Polen hülffe wol
widerbekommen. So war im auch das Capitel vnd gantze landt
nicht gutt, vnter andern vrsachen auch hierumb, das er Brauns-
berg so verretterlich verwarlosett, vnd dadurch sich mit dem
gantzen Lande in verterben brachte. In solcher schande vnd
vngunst starb der gutte her Bischoff an der Plage Gotts.
I. 34
B, Zwei Hirten-Briefe des Bischofs Mauritius Ferber
(15231537).
1. Das Edikt vom 20. Januar 1524.
Bald nach seiner Inthronisation als Bischof von Ermland erliess
Mauritius Ferber (d. d. 20. Januar 1524) ein Mandat an seinen Klerus,
worin er diesen auffordert, eifrig darüber zu wachen, dass der alte
kirchliche Kultus gewahret und die lutherischen Irrlehren von der
Gemeinde fern gehalten werden.
Nur wenige Tage vorher (unter dem 15. Januar 1524) hatte der
Nachbar-Bischof von Samland, Georg von Polentz, ein ganz entgegen-
gesetztes Edikt erlassen, in welchem er seine Geistlichen ermahnte,
Luthers Schriften fleissig zu lesen und die Kinder jnur in deutscher
Sprache zu taufen.
Sobald diese beiden Hirtenbriefe der Bischöfe von Ermland und
Samland nach Wittenberg gekommen waren, liess Luther sie beide
abdrucken, indem er eine Einleitung voraufschickte und Ferber's Edikt
mit Anmerkungen versah. Dadurch erklärt es sich, dass das letztere
mit seinem Anathema gegen die Häresieen Luthers in sämmtlichen
Ausgaben der lateinischen Werke des Reformators zu finden ist (in
der Wittenberger Ausgabe von den Jahren 1550 ff. Bd. II, 8. 418).
(Dass Luther's Einleitung, gleichwie seine Anmerkungen zu dem
Erlasse Ferber's, in heftigem Tone geschrieben ist, darf uns nicht
Wunder nehmen. Ferber hatte in herausfordenden, verletzenden Aus-
drücken die lutherische Bewegung verurtheilt und den Reformatoren
die schlimmsten Beweggründe untergeschoben.
Seinem einleitenden Vorworte hat Luther die Ueberschrift gegeben:
»Duae episcopales bullae, prior pii, posterior papistici pontificis
B. ZWEI HIRTEN-BRIEFE DES BISCHOFS MAURITIUS FERBER. 591
super doctrina Lutherana et Romana«. Ferber's Edikt bezeichnet er als
eine Frucht »inveteratae malitiae«; Ferber selbst wird genannt:
»Mauritius divina indignatione episcopus..... qui magnificis
blasphemiis et maledictis bullam suam refersit«.)
Mauritius Dei gratia Episcopus Warmiensis honorabili domino
Archipresbytero, plebano in Heilsberg omnibusque aliis et sin-
gulis presbyteris, tam religiosis quam saecularibus, plebanis, vice-
plebanis, divinorum rectoribus, capellanis, vicariis, altaristis ao
verbi Dei concionatoribus, clericis ac literatis quibuscumque sub
dicta sede ubilibet constitutis, salutem et sinceram in domino
caritatem.
Certo nobis persuadebamus factionem illam Lutheranam, in
quam nunc plerique Christianorum sine discretionis iudicio proni
ruunt, :sua sese temeritate dudum in interitum praeeipitaturam
füisse, quod adhuc futurum, ubi Deo placitum erit et flagellum
iracundiae suae celementer a nobis averterit. minime dubitamus.
Non enim in perpetuum irascetur aut misereri obliviscetur ipse,
cuius miserationes super omnia opera eius; nec sinet ecclesiam
suam procellosis haereticarum tempestatum fluctibus quassatam
naufragium pariter facere, qui eam super firmam petram aedificari
et sanguine tot millium sanctorum martyrum consecrari voluit.
Quo enim pacto labes haec pestifera diuturma esse possit,
quae tantum exsecrabilium abominationum acervum in eandem ec-
clesiam illibatam Christi sponsam invexit? Quandoquidem qui
eius sectae studiosi sunt, mortiferis declamationibus pia simplicium
Christianorum corda vulnerantes, sacrosancta missarum sacrificia
ut tetram abominationem inaudita temeritate exsecrantur et animo
ea abrogandi adeo pudendis conspurcant verbis, ut referre pudeat.
Ecclesiastica sacramenta pro sua libidine abiiciunt, foecunditatem
ventris veteris legis constituto tantis praeconiis efferunt, ut virgi-
34*
532 2. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN ERML. Z. ZEIT V. COPP.
nitatis candorem plane damnare videantur et ob id sanetimonia-
lium et monachoraum elaustra aperiri iubent, ut violato castitatis
voto egrediendi ae nubendi libera enique sit pgtestas, sacerdotibus
pariter nuptias sua temeritate permittendas.
Domini nostri Jesu Christi erueifixi et sanetorum statuas
deiieiendas et ineinerandas impio ore praedicant, et praesertim
genitrieis eius gloriosae virginis Mariae, de qua veteres cantinn-
eulas et laudum praceonia tanquam sacrilegia diei vetant, Papam,
episeopos, presbyteros, monachos, dieatas deo virgines et totum
elericorum evetum ut laieis invisos reddant et statum ecelesiasti-
eum deiieiant, multipliei ijgnominia affieiunt, et infami eriminatione
immaniter contaminant; reges praeterea ac prineipes et quoslibet
in sublimitate eonstitutos, (quos apostolas, etiamsi improbi sımt,
venerari iubet, maledieo ore lacerant.
Et dum vitia, quibus' plane mundus universus scatet, arguere
eontendunt, ceremoniarum superfluitatem amputare et euneta ad
normam apostolicae traditionis innovare velint, totam Christianae
religionis sinceritatem et observantiam veterem pariter eoneuleant.
Ut praeterea deieetis constitutionibus humanis solam evangelicam
doctrinam astruant, salutares legum et Canonum sanctiones abro-
gant, ac christianae libertatis praetextu, quiequid libet, licere sibi
arbitrantes, tam ecelesiasticam quam temporalem iurisdictionem
ac censuras petulanter contemnunt; satisfactionem, purgatorium,
confessionem, poenitentiam, ieiunia, horas canonicas et pias alias
precationes, sanctorum suffragia, animarum commemorationes et
indulgentias, tanquam humanas inventiunculas, meras nugas et
pecuniarum aucupia ludibrio habent. Pristinum insuper ecelesiae
morem novandarum rerum desiderio aestuantes penitus tollunt aut
pro sua libidine immutant. Turbato itaque rerum ordine obe-
dientiam dominis subtrahunt, sectas inducunt, tumultus exeitant,
ac coelum et terram miscentes omnia confundunt. Ut autem por-
tentorum huiusmodi lernam uno complectamur verbo, quicquid
errorum hactenus in singulis haereticis singulatim damnatum est,
B. ZWEI HIRTEN-BRIEFE DES BISCHOFS MAURITIUS FERBER. 533
in hanc spurcam omnium flagitiorrum sentinam congestum innovare
nituntur.
Et cum haec tam enormia tamque impia sint, ut sua absur-
ditate cuivis Christiano merito exsecrabilia videri debeant, habent
tum suos pertinacissimos assertores, non modo laicos, sed (quod
non sine cordis ingenti dolore recensemus) sacerdotes quoque tam
religiosos quam saeculares, qui ordinis et professionis suae imme-
mores, ea tanquam sancta et a spiritu divino profecta magno
studio amplectuntur, et credulae alioquin plebi ac novitatis semper
eupidae facile amplectenda persuadent, eamque secum in damna-
tionis abyssum miserando rapiunt spectaculo, sicque in doctrinam
Lutheranam feruntur praeeipites, ut quidquid Lutheranum esse
audiunt, mox evangelicum esse putent, quicquid ex Luthero non
est, ab evangelio alienum esse arbitrentur.
Et cum autoris sui doctrinam plerique aut non viderint
omnino, aut visam minime intelligant, pro ea tum asserenda, non
pro veritate eruenda in ebriis compotationibus inter cyphos, crassa
institia et incompositis clamoribus pertinaciter digladiantur, etiamsi
sentiant nec se nec alios nova hac professione sua vel pilo reddi
meliores, immo magna peccandi licentia longe quam antea fuerint
deteriores. Porro spiritus dei patiens amor est, benignus, mitie
et pacificus est; hoc autem hominum genere quid impatientius,
quid immitius, quid tumultuosius, quid denique ad quamvis in-
iuriolam excandescentius? Haec ubi sunt, divinus 1110 pacis et
unitatis amator spiritus esse utique non potest.
At nihil prorsus ambigendum est, criminum nostrorum mag-
nitudinem tantum aerumnarum cumulum nobis invexisse, utpote
qui alias innumeras calamitates incessanter patimur, omnium de-
mum pernieiosissimo etiam hoc religionis dissidio longe durius a
domino affligamur: nimirum ut qui corporum temporaria castiga-
tione non resipiscimus, terribili quidem sed iusto Dei iudicio
aeterna animarum morte divinam manum sentiamus, et haereticae
534 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN ERML. Z. ZEIT V. COPP.
perfidiae veneno necati in profundum perditionis barathram mise-
rabiliter provolvamır.
Nos ergo eum videamus hane pestem eontagionis suae virus
in dies latius spargere et grassando inerescere, adeo quod electi
quoque nutare videantur, fomitem suggerentibus iis, qui efrenem
debacehandi licentiam merito eohibere debuerant, religionis zelo,
et pastoralis offieii sollieitudine permoti diutius rem dissimulare,
aut silentio praeterire non possumus, metuentes, ne de manu
pastoris sanguinem ovium suarum requirat dominus, neve silentio
nostro coinquinationis huiusmodi partieipes esse, aliisque id de
nobis suspieantibus erroris patroeinium praestitisse videamur,
Mandatis praeterea sedis apostolieae et Imperialis Mäiestatis nt
debemus obtemperare, et orthodoxae eeclesiae nos conformare
volentes, vos omnes et singulos per viscera domini Jesu Christi
obseeramus ac per iustum et horrendum eius indieium obtestamur
et praeterea autoritate nostra ordinaria (si modo apud vos illaesa
hactenus perseveret) paterne requirimus et monemus atque in vir-
tute sanetae obedientiae firmiter et distriete praeeipientes man-
damus.
Primum, ut piis vestris et populi supplicationibus miseri-
cordem Deum devotissime precemini, ut ablata praemissorum
malorum causa, peecaminum videlicet nostrorum sareina, flagellum
pariter indignationis suae a nobis miseratus amoveat, prineipibus
christianis, ut ecclesiae tot tempestatum turbine agitatae salu-
briter consulant, pacem concedat, populum pretioso filii eruore re-
demptum divino spiritu suo vegetet, in unitatem fidei reducat et
& perditionis interitu misericorditer eruat.
Deinde ut eundem populum curae vestrae creditum, omnes
videlicet et singulos, tam sacerdotes et clericos, quam utriusque
sexus laicos diligenter hortemini, ut salutari admonitione et verbo
doctrinae non maledicentiae ferore inducatis. ne deinceps supra-
dietum Lutheri dogma privatim aut publice asserere, docere, vel
B. ZWEI HIRTEN-BRIEFE DES BISCHOFS MAURITIUS FERBER. 535
de eo eontendere aut decertare ullo pacto audeant, nec vos ipsi
audeatis nec quemgquam in ecclesiis, domibus, congregationibus
vestris aut alibi id facere permittatis, sed quoad fieri potest pro-
hibeatis, ac veterem ecelesiae ritum. a Christi apostolis, sanctis
subinde patribus, divini numinis instincetu salubriter inductum, et
a multis iam seculis magno totius orbis Christiani consensu
religiose observatum, teneatis et teneri faciatis.. Nec quicquam,
quod ecclesiastica institutum est auctoritate, vestra violare aut
nıutare praesumatis temeritate, nec quantum in vobis est mutari
sinatis.
Si quis autem paternam hanc admonitionem meam supino
fastu contempserit et Christi ecelesiam pernicioso schismate scin-
dere perrexerit, perpetuam illi maledictionem imprecamur, ipsum-
que diris et exsecrationibus devoventes, anathematis mucrone
ferimus iraeque divinae ac districto dei iudicio diiudicandum de-
stinamus.
Volumus autem praemissa ad omnium et singulorum, quorum
interest, notitiam deduci, et has nostras literas a nobis ac ceteris
presbyteris descriptas de vicino ad vicinum plebanum cum exe-
cutionis nota, ut moris est, mitti, et a novissimo tandem ad can-
cellarıam in arcem nostram Heilsberg reddi. Datum sub testi-
monio sigilli nostri vigesima Mensis Januarii Anno domini 1524.
536 Z. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN ERML. Z. ZEIT V. COPP.
U. Das Edikt vom 11. Mai 1525.
Der zweite Hirtenbrief wurde von Mauritius Ferher in seiner
Diöcese ἃ, ἃ. 11, Mai 1525 proklamirt. Er verordnete in demselben
einen solennen Dank-Gottesdienst für den Abschluss des Krakaner
Friedens (8. April 1525), durch welchen die Macht-Befugnisse des
Ermländischen Bischofs in politischer wie religiöser Beziehung wieder-
hergestellt zu sein schienen.
Hierauf wendet sich Ferber allerdings auch gegen die von der
alten Kirche Abgefallenen , aber in viel milderer Sprache als in dem
vorjährigen Edikte, indem er das Bedürfniss einer Erneuerung der
Kirche anerkennt, und nur das eigenmächtige, radikale Vorgehen und
die gewaltsamen Bewegungen missbilligt. Sodann richtet er an seinen
Klerus die dringende Aufforderung, die christlichen Grundlehren rein
und unverfälscht vorzutragen, dunkle Stellen aber nicht nach dem
eigenen Belieben auszulegen, sondern sich bei den alten Kirchenvätern
Raths zu erholen. In ihren Predigten sollten die Geistlichen ferner
spitzfindige Dialektik meiden und zur Erbauung des Volkes sprechen,
nicht um ihren Seharfsinn zu bekunden. Vor allen Dingen aber —
mahnt der Bischof — möchten sie sich eines reinen Lebenswandels
befleissigen, Schmausereien und Trinkgelage sorgsamst meiden.
Mauritius Dei gratia Episcopus Warmiensis honorabili domino
Archipresbytero plebano etc. in N. omnibusque aliis et singulis
plebanis, viceplebanis et aliis verbi dei predicatoribus, capellanis,
vicariis ac ceteris sacerdotibus, religiosis et saecularibus, per dioe-
cesim nostram ubilibet constitutis, salutem in domino sempiternam.
Nulli dubium esse debet, quin saevas bellorum tempestates,
multorum annorum sterilitatem et mortiferam pestilentiam aliasque
paene innumeras calamitates, quas hactenus experti sumus in terris
Prussiae a malitia inhabitantium offensus deus immiserit et, licet
nos tot flagellis attriti minime resipiscamus, nihilominus tamen
non continuit in ira misericordias suas, cuius miserafiones sunt
B. ZWEI HIRTEN-BRIEFE DES BISCHOFS MAURITIUS FERBER. 537
Buper omnia opera eius. Sed pacem, quam optare magis quam
sperare licebat, pro ineffabili pietate sua nobis restituere dignatus
est, et quod humana industria hactenus assequi non potuit, in-
serutabili divinae sapientiae consilio omnipotens dominus adim-
plevit. Cui imperium, honor et gloria in omnia saecula Amen.
Vos iceirco in domino hortamur et in virtute sanctae obe-
dientiae vobis praecipimus, ut proximo die celebri post execu-
tionem praesentium pulsatis campanis ante missae sacrum canticum
Te Deum laudamus et subinde missam de Sancta Trinitate in
ecclesiis vestris decantetis populumque in curam vestram commis-
sum diligenter admoneatis, ut pro tam ineffabili divinae digna-
tionis clementia gratiarum actiones et vota unanimiter persolvant,
ipsumque in omnibus operibus eius laudent, adorent et praedicent.
Ut praeterea Christiana coalescat sinceritas et in unitate
Spiritus et communione caritatis vitam agamus Christo dignam,
necessarium est, ut animorum quoque dissensio, quae ex diversis
studiis observantiae religionis coorta est, e medio tollatur, cui
ineptos concionatores nonnihil occasionis praestitisse nemo negat.
Cum enim dubia pro certis, prophana pro sacrosanctis afferrent,
necnon sophisticis et serupulosis contentionibus et dubiis magis
quam solidis scripturarum fundamentis inniterentur, omnia et sin-
gula ecclesiastica instituta quantumvis pia et honesta- ab ipsis
apostolorum temporibus nobis quasi per manus tradita, et concordi
totius orbis Christiani consensu recepta, suspecta reddiderunt eisque
fidem abrogarunt, hinc obedientia, confessio, ieiunium, precatio,
ceremoniae et quidem non impiae, ac vetus et laudabilis eccle-
siasticae observantiae ritus tanquam exsecrabilis abominatio ex-
ploditur et eliminatur, totus mundus furiosis contentionibus fervet,
quamvis multa antea quoque inepta, vana et puerilibus delira-
mentis similia in ecclesiam dei a longo iam tempore malo usu
invecta fuisse infitias ire non possumus. At corrigendus error
erat, non reiiciendum quod salutare est; zizania extirpanda fuerat,
non triticum pariter coneulcandum. Quod ubi sine periculo
538 Ζ. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW: IN EMRL. Z: ZEIT V. COPP.
fieri non. potuisset, juxta Evangelicam doetrinam utraque ut eresce-
rent, permitti debuerat, ut tempore messis divini indieii falce
noxia resecta eremarentur, ne per publieum tumultum catholiea
seinderetur ecelesia et christiane caritatis glutinum a se invicem
fidelium animis alienatis laxaretur.
Proinde vos in domino Jesu Christo hortamur et in virtute
sanctae obedientne vobis praeeipimus, ut deinceps (ne maioribus
malis ullam oecasionem praestitisse videamini) Evangelicam et
apostolicam doctrinam et alias sacras et a catholica ecelesia re-
eeptas seripturas candide, pure et sinceriter traetetis, doceatis,
praedicetis, quas ubi obseurae fuerint (ut passim sunt), non pro
vestra aut eniuscungue libidine, sed aut aliis seripturae sanctae
loeis aut saltem orthodoxorum patrum, videlieet Origenis — in
quibus receptus est — Basilii, Cypriani, Nazianzeni, Athanasii,
Cyrilli, Hilarii, Chrysostomi, Hieronymi, Ambrosii, Gregorii,
Augustini, Leonis, Bernardi et aliorum veterum divinae seripturae
tractatorum, ab eeclesia catholiea comprobatorum, interpretationibus
elueidetis et exponatis, nee tamen omnia eorum tanquam divina
oracula amplectamini, quod nec sibi ipsi tribui voluerunt, sed
ipsos cum delectu legatis et tradatis.
Ab aliis autem scripturis apocryphis et praeterea a dialecti-
corum argutiis et sophistarum contentiosis subtilitatibus, perplexis
quaestionibus, argumentationibus et anilibus fabulis abstineatis.
Declamationes vestrae theologiam non philosophiam, spiritum non
carnem resipiant ; doceant non contendant;; aedificent non memoriae
et ingenii vires ostentent.
At cum plerumque sancta vita plus aedificet quam docta
oratio, vos in visceribus Jesu Christi hortamur, ut attenta hac
temporum iniquitate, in quae culpa nostra iusto deo peccata
nostra uleiscente ineidimus, vitam agatis irreprehensibilem et pro-
fessione vestra consentaneam, et inter ceteras abominationes prae-
cipuo detestandam ebrietatem, omnium malorum radicem, commes-
sationes et ingurgitationes, ut teterrimas pestes, fugite. Quae cum
σεὠιἃ
B. ZWEI HIRTEN-BRIEFE DES BISCHOFS MAURITIUS FERBER. 539
in ecclesiarım dedicationibus et patronorum festis plus quam
alias committi soleant, vobis sub synodali et excommunicationis
poena mandamus, ne deinceps apparatis sumptuosis conviviis
praedietas solemnitates in crapula et luxu sed divinis obsequiis
duobus dumtaxat sacerdotibus coassumptis, nec laicis (nisi forte
uno aut altero) invitatis transigatis et eodem die ab invicem dis-
cedatis, nec nox (nisi itineris longitudo exegerit) vos pariter con-
vivantes comprehendat.
Certa enim fiducia tenemur, si nos a prava vivendi consuetu-
dine convertemur, quod pius et misericors dominus solitae miseri-
cordiae suae memor, flagella iracundiae suae a nobis amovebit
pacemque ac unitatem ecclesiae suae sanctae restituet per Jesum
Christum, eius filiium, dominum nostrum, qui est benedictus per
omnia saecula.
Volumus autem hoc nostrum mandatum a vobis transcriptum
et more consueto executum de vicino ad vicinum plebanum pe-
ferri et tandem ab ultimo ad cancellariam nostram reportari.
Datum sub testimonio nostri secreti in arce nostra Heilsberg
undecima die mensis Maii Anno 1525.
Ὁ, Zwei Edikte des Bischofs Johannes Dantisous (1687—1548).
Zum Schlusse des. vorliegenden Urkunden-Buches werden zwei
Mandate des Bischofs Johannes Dantiseus mitgetheilt, welche wesent-
lich zur Charakteristik der Zeit-Verhältnisse dienen, in welche die letzten
Lebens-Jahre von Coppernieus fallen. Das »Mandatum wider die
Ketzerey« ist kurz vorher erlassen, ehe Rhetieus nach Frauenburg
kam (im Herbste 1539); das »Mandatum der Lutherei halben« ist im
Frühjahr 1540 promulgirt, als Rhetieus noch bei Coppernieus weilte,
Es bedarf hier keiner weiteren Erörterung, wie schwierig die
Stellung von Coppernieus seinem Kirchen-Regimente gegenüber sein
musste, da er einem Mitstreiter Luthers dauernde Aufnahme gewährte,
während sein Bischof das strenge Gebot ergehen liess, dass nicht ein-
mal eine Schrift von Luther in Ermland geduldet würde. (Vgl. Bd. I,
Thl. 2, 8. 388. 392 ff.)
I. Mandatum wider die Ketzerey.
Wir Joannes von gots gnaden Byschoff zu Ermelandt, ent-
bythen euch Burgemeyster, Ratman, Burger vnd eynwoner unser
stadt heylsberg, auch sonst unsern amptsverwaltern, edeleuten,
schulezen, freyen und pawern dess selbten kammerampts vnsern
grus, gunst, und gnade, vnd thun euch himit zu wyssen, nach-
dem wir in warhafftige erfarnis kommen, das etliche von vnd
bey euch der vordampten lutterischen auch anderer keczer und
secten lere nach ghen, derselben bucher bey sich haben, darin
lesen, auch daraus in wincklen predigen, vnd dy fromen eynfel-
digen menschen von der alden christlichen ban uff yren yrtumb
΄“΄ῶᾶῖᾶς
C. ZWEI EDIKTE DES BISCHOFS JOHANNES DANTISCUS. 541
und betrigliche wege zu furen, auch dy altherkomenden loblychen
ceremonien vnd kirchenbreuche mit fasten, feyern, beychtenn,
bethfarthen, procession halthen, salez, wasser, kraut, palmen vnd
lycht weyen. Dy selben auch In der Processionn am thag lycht-
messen zu tragenn gancz veracht vnd abezuthun sich vnderstehen
und doneben der gedachten yrrigen vnd abgefalnen keczer Iyde
vnd gesenge In yren hewssern Colacion vnd samlungen selbst
singen und singen lassen sollen, welchs Alles zu Abbruch der Ehre
gots und seynes worts, zu vorachtung der alden christlichen kirchen
ordnung, auch vorsmehung kayserlicher und königlicher Majestät
zu polen vnsers gnedigsten herrn Mandat vnd constitution des
gleichen vbertretung der landsordnung, so bey vnsers seligen
vorfaren geczeythen durch alle stende vnsers byschtumbs doczu-
mal eyntrechtiglich beslossen und also vnverbrüchlich zu halden
ausgangen und publicirt yst worden, nichts weniger auch wyder
vnser veterlich vnd trawherezige warnung vnd vormanung thut
gereichen vnd streben, πᾶ dyweil wir vns von wegen vnsers
byschofflichen ampts vor die schaffe vnsers Iyben hern Jhesu
christi auch vnser getrewen vnderthanen wolfhart zu sorgen vnd
sy vor schaden Leybs vnd der selenn In dysen ferlichen und
geswynden czeythenn zu vorhuthenn schuldig erkennen — Wollen
wir derwegen vnsers vorfaren fusstapen nachghenn, Ist vnser
ernst gebot aber vnd abermals vetherlich vormanende vnd war-
nende, das ir alle In dy gemeynne, und ein yczlicher in sonder-
heyt, den alden Christlichen glawbenn, so euch von ewern vetern
midt der handt vberreycht vnd ir aus ewer mutter brusten ge-
sogen, doneben alle obangeczeygte alde herkomende christliche
ordnunge, ceremonien vnd breuche, Auch was der loblichen dinge
mher seyn, kein ausgeschlossenn, wy fromme bestendige christenn
und getrewe vnderthann, ewern eyden vnd pflichten vnsern vor-
farn vnd vns gethann nach, vor euch selbst haldet und so vyl
In euch yst zu halden verschaffet, dy luttersche und ander
keczer bucher bey euch nicht habet ader leset, der-
542 2. CHARAKTERISTIK D. KIRCHL. BEW. IN ERML. Z. ZEIT v. COPP.
selben lyde vnd gesenge selbst nieht synget, auch in ewern ader
ewern mitburgern vnd einwonern hewsernn zu syngen nicht ge-
statet, sonder ganez vnd gar abstellet vnd abezustellen anhalthett.
So aber eyn menez, er sey werer wyl, so sich in
vnser herschafft thut enthaldenn solch obgedacht
Christlicher kirchenn ordnung Kayserlicher ader
Koniglicher Majestät Zu polen vnserer genedigsten hern
ader auch vnsers vorfarn vnd vnser mandat eonstitueion vnd dy
Landsordnung nicht halden wyl, dem gebythen wir vnd be-
felhenn mit allem ernst, das er sych lauts derselben
landsordnung Im titer von christlicher eynichheyt Inwendig
eynem monde von Datho dyses anezurechnenn auss
vnser herschafft, domit ferner durch Ihn niemandt
mer geergert vnd vorfurth werde, mit Leybe vnd gut
mache. Nymermher widervmb hinein zu komen, wo
er dorvber befunden, sol von vns ader von vnsern
amptsvorwalthernn als ein uffrurischer mensche vnd
zurstörer gemeynes frydes vnd Rhue an alle gnade
am Leybe vnd confiseirung seynner guther gestrafft
werden.
Gleichfalls sol es auch mit den, bey welchen Luttersch vnd
dergleichen keczer bucher beslagen (ader auch dy yre Lide vnd
gesenge selbst singenn) vorhalden vnd gestaten, auch mit den,
so In vorbottenen zeythen vnd thagenn fleysch fressenn ader
speyssen, gehalden werden.
Vnd domit dyse Dinge durch euch ader vnsernn amptsvor-
walthern nicht zugelassen, ader auch nicht durch dy finger ge-
sehen, sonder solch boses desto stadtlicher gedempt vnd abge-
steldt werden moge, so befelhenn wir abermhals euch burge-
meystern genanter vnser stadt, auch vnsern amptsverwalthern
daselbst, das ir mit allem vleyss dorvff horet vond sehett, vnd
dy vbertrether vns thut ankundigen vnd antzeygenn bey entsetzung
ewer ampt vnd vnser swerer straff.
a N
C. ZWEI EDIKTE DES BISCHOFS JOHANNES DANTISCUS. 543
Dyweyl auch augenscheynlich erfarnis an thag gybt, wy das
voleck, sowol In steten als In Dorffern auss der newenn vorfuri-
schen lere vnd unchristlichenn freyheyt seyner selen selicheit fast
vorgessen vnd ganez roe worden ist, vnd theglich mer vnd mher
wird, also dass der merer theyl In den sonthagen vnd sonst an-
deren von der kirchen eingesaczten feyerthagen zur kirche zu
gehenn, gots wort vnd dass ampt der messenn zu horenn gancz
sewmig vnd nachlessig, Ia etliche ir hantwerck heymlich treybenn,
dy andre pflugen, sehen, mehenn, fyschen, Jagen, furwercken vnd
dorvber yre fresserey, saufferey vnd dergleichen ander buberey
sampt thopelspil aufwarthenn: Demnach ordenen, gebythenn vnd
befelhen wir, dass ein ytzlich Christen mensch, so zu seynnen
Iharen komen, der sich mit gotthe bericht vnd durch ehrhafftige
vrsache, ader auch leybs krannkheyt nicht verhindert, vff alle
sonthage vnd ander von der kirchenn eingesaczte feyerthage, In
seynne pfarkirche kome, predige vnd mess hore, vff dy thafel
zum baw der kyrchen gebe, auch sych in denselben thagen in
allen obgenanthen vorbothenen stuckenn enthalde. Im fhal aber
das dy armen lewte vffm Lande nicht alle von heim sein konnen,
sol alsden vffs wenigste auss ycezlichem hove eyne person am
sonthag vnd andren feyerthage zur kirchenn khomenn.
Wer dorvber ymands mit gots der kirchen, auch unsers ge-
bots vnd ordnung anders zu thun befunden, der sol von vns ader
vnsern befhelhaber, so offt solchs geschicht, mit eynnem pfundt
wachse seynner pfarkirchen vnerleslich abezulegen verbussen
werden. Hirvff sollen in stethen unser amptmann vnd dy burge-
meyster, vffim lande dy schulezen sampt den Radtlewthen, bey
yren eyden vnd pflichtenn, dy sy vns gethan, domit wir sy auch
hirtzu vfis newe beladenn, gut acht geben vnd was dy vbertreter,
domit zu geburlicher straffe genomen, antzusagenn verpflicht
gein.... |
Uf vnsrem schlos heilsperg den xxi. tag des Monats Mareii
Im M. D. XXX IX. Jare.
544 2. CHARAKTERISTIR D. KIRCHL. BEW. IN ERML. Z. ZEIT V. COPP.
IL. Mandat der Lutherei halben.
Wir Joannes von gots gnaden Byschoft zu Ermlandt Allen
γιὰ itzliehen vnsern Vnderthanen wes stands vnd wesens die
sein, Nemlich in vnserm Cammerampt heilsperg Vnsere gunst
gnad vnd alles guts zunoran.
Wirdige Edle Erbare, ersame vnd Arbeitsame liebe getreuen,
konigliche Majestät vnser allergnedigster her hat Im negsten
Reichstage der Cron Polen zu Kroka eintrechtiglich mit allen
Stenden des Reiehs sieh entschlossen vnd dureh alle sein konig-
reich vnd andere herschaft vnd Lande gebothen, doneben vns
auch geschrieben, dan von dieser Zeit ahn, bei verlust
haubts vnd guts proseription ader verweisung aus
allen koniglichen landen, in8 Monaten iderman seinen
Sohm ader bluts vnd testament vorwanten aus vergif-
tigten stellen der ketzerischen Luterei, dorinnen der
mocht sein, sal abfordern, vnd so solcher in mitler
Zeit sich von dannen nicht wurde begeben, sal der-
selben peen vnd strafvnerleslich vnderworffen sein,
Ime seine guter genommen vnd er zu ewigen gezeiten
aus koniglichen Landen verbannet, proseribirt und
ausgeschlossen werden, nymer dorein bei verlust
seines hochsten zu kommen. Auch bei vorgeschrieb-
ner peen vnd straff geboten, das niemants Lutteri-
sche, ader der giftigen geselschaft bucher haben,
lesen, ader horen sal lesen, vnd sol solehe bucher,
buchlein, lieder, ader. was aus den giftigen orten
gekommen, in kegenwertigheit der Oberkeytt vor-
brennen vnd gentzlich zu nicht machen, welch konig-
liohen bevelh vnd ediet wir volkomlich vnd stracks nachzukommen
wie auch vns nicht anders geburen will) vns haben vorgenommen.
ir
C. ZWEI EDIKTE DES BISCHOFS JOHANNES DANTISCUS. 545
Derwegen wir euch allen vnd itzlichen insonderheit ernstlich ge-
bieten, solchem koniglichen mit allen Stenden der gantzen Cron
zu Polen vorwilligung vnd satzung geboth zu folgen, vnd dem
in keinem weg zuwider sein, bei vorgeschriebner vnerleslicher
straf, das ir dergestalt bei euch in vnser stad heilsperg der
gantz gemein vnd in diesen unserm Camerampt vberall, domit
der Vnwissenheit sich niemant hab zu entschuldigen, werdet an-
zeigen......
Datum aus vnserm Hoffe Schmolein den funfzehenden Aprilis
Im tausent funfhundert vnd vierzigsten Jare.
11. 35
Begister.
1,
Abul Wofsa 218.
Achti; ht, Martins 499.
Aegidius 210.
Agathias 155.
Agrippa Bithynins 181.
Albategnius 191. 296. 300. 301.
302. 306. 307. 306. 311. 312. 320.
Albohazen 207.
Albrecht von Brandenburg, Hoch-
meister 15. 405. 465.
Albrecht von Brandenburg, Herzog
von ‚Preussen 140. 166. 167. 219.
220. 365. 401. 417.
Albumazar 219.
Alcinous 365.
Aldus Manutius 45. 129.
Alexander der Grosse 146.
Alexandrien 216. 376.
Alfonsus IX., König von Castilien
147. 174. 193. 208. 209.
Allen, Tilman von 451 ff. 463. 465.
473.
Allenstein 263. 264. 404. 405. 410.
411. 415. 416. 512. 513
Angelus, Johannes
Anselmus, Bischof 468. 494. 495
Antoninus Pius 146.
Apelt, E. F. 145.
Apollo 368. 473.
A 138. 258.
Archidiscouus Warmiensis 49.
Archim 191. 326.
Aristarchns Samins 129. 152. 170.
191. 302. 322. 326. 39.
Aristoteles 129. 146 173. 320.
322. 323. 324. 326. 37. 366. 374.
Ars: 1 302. 303. 306. 307.308. 390.
Astrologie 219. 220. 368.
Athyr 4
Averro&s 322. 375.
B
Bathori, Andreas 527.
Bayer, Johann 267.
Baysen, Georg von 17.
Becker, Bertold 462 Ε΄.
Beckmann, Franz 291. 292. 368.
Bemmer, Hans 460.
Bender, G. 429. 436. 418. 474.
Benedietus, Johannes 166.
Beneventanus, Marcus 309.
Bentkowski, Felix 32.
Berichtsmann 434.
Bessarion, Cardinalis 130.
133. 134. 135.
Birglau 451.
Blanchinus, Johannes 3%.
Boehm, Joh. 6. 388.
Boissonade, Frangois 46. 53. 54.
132.
REGISTER.
91. 63. 64. 65. 70. 75. 91. 94. 95. 96.
97. 102. 103. 107. 116. 123. 127.
Bologna 219. 297.
Borussiae encomium 280.
Brahe, Tycho 154. 171. 291. 292.
353. 354,
Braunsberg 246. 256. 405. 188. 189.
Broscius, Johannes 139. 140. 154.
265. 267. 417. 419. 468.
Brudzewski, Albertus 277.
Bruno von Olmtitz, Bischof 488.
Bzovius, Abraham 267.
C.
Caesarius, Franziscus 265. 275.
Calippus 185. 191. 298.
Camerarius, Joachimus 219. 277.
383. 386. 388.
Campanus, Giovanni 207.
Cantor capituli 493.
Casaubonus, Isaac 127.
Cassovia 160.
Censorinus 147. 174.
Cerilius, Caius 147. 174.
Chrestonius, Johannes 60. 61. 120.
121. 259. 260 ff.
Christburg 413.
Chumerstad, Georg 384. 387.
Cicero, Marcus Tullius 6.
Cimedoncius, Jacobus 52. 53.54.55.
67. 70.74. 81. 83. 90. 92. 94. 95. 103.
106. 111. 113. 116. 121. 123. 126. 127.
Cleetz, Andreas Tostier de 498.
Cobelau, Enoch von 407. 499.
Commelinus, Hieronymus 102.
Conopat, Raphael 164.
Corvinus, Laurentius 47.
Cosinus 218.
Cotangenten 218.
Crapitz, Johannes 413. 416.
Cromer, Martin 426. 427. 484. 185.
Curtze, Maximilian 170. 171. 176.
184. 192. 193. 194. 195. 198. 203.
206. 208. 212. 223. 264.
Custos capituli 493.
Czartoryski 402.
547
D.
Dantiscus, Johannes 140. 141. 157.
168. 266. 277. 280. 381. 393. 417.
540. 544.
Danzig 285. 370. 407. 412. 413. 415.
460. 461. 467.
Darethon, Elias de 499.
Decanus capituli 493.
Decius, Jostus Ludovicus 30.
Deusterwald, Paul 476. 477.
Diana 368.
Diogenes Laertius 137.
Dirschau 478.
Dohna, Peter von 19.
Dominicus Maria di Novara 297.
3.
Donner, Georg 403. 417. 419.
Ebner, Erasmus 388.
Ekphantos 6.
Elbing 370. 413.
Emmerich, Fabian 246.
Encomium Borussiae 286.
Ephemeriden 387. 394.
Eudoxus 185. 327.
Euklid 207. 245. 259. 396.
Eurydice 345.
Eysenberg, Wilhelm von 479.
F
Faber 32.
Fabian von Lossainen, Bischof 525.
526. 527.
Feldkirch 382.
Feldstet, Reinold 144.
Ferber, Mauritius 141.
157. 489. 525. 530. 536.
Fischer, Friedrich 32.
Frauenburg 246. 384.
476. 483. 488. 489. 497.
Fredaw 434, 435. 436.
Freundt, Achatius 408.
Freytag, Gustav 465.
Friedrich UI, Kaiser 280.
35*
144. 145.
407. 417.
548
Frisch, Christian 290. 365.
Füldener 50.
&
Gabir el Affiah 207.
Galenus 319.
Gaussarus, Achilles Pirminius 287.
290. 385.
G@assendi, Petrus 154. 278. 284. 289.
Gaza, Theodor 60. 61.
Gemma Frisius 392.
Giese, Tiedemann 4. 29. 138. 139.
140. 284. 295. 372. 394. 399. 412.
417. 418.
Glodialdo, Guilelmus de 390.
Graudenz 21.
Greussing, Philipp 143.
Gualterus, Bernardus 390.
Gunter, Wolfgang 387.
Gustav Adolph, König von Schwe-
den 141.
Gutstadt 489.
Gynaetia (Frauenburg) 161.
G@ynopolis (Frauenburg) 161.
165.
162.
H.
Haff, frisches 486.
Hagetius, Thaddaeus 171.
Hali 209.
Haller, Johann 277. 278.
Hartknoch, Christoph 278.
Hartmann, Georg 378.
Heidelberg 408.
Heiligenbeil 405.
Heilsberg 477. 485. 480. 491. 526.
535. 539. 543.
Henneberger, Caspar 370.
Heraklides 6.
Hipler, Franz 21. 30. 32. 46. 129.
154. 256. 259. 263. 279. 280. 367.
365. 404. 410. 469. 476. 483. 526.
Hipparch 4. 128. 129. 132. 149.
177. 191. 298. 301. 303. 307. 308.
310. 311. 392.
Holland 371. 410.
Homel, Johann 388.
Hortus sanitatis 251.
Hosius, Stanislaus 427. 484. 485.
496. ᾿
Humboldt, Alexander von 366.
Hyginus, Caius Julius 266.
L
Ilkus, Martinus 140.
Innocenz IV., Papst 486.
Isidorus Hispalensis 191.
4.
Jacobus de Bidgostia 468.
Jungingen, Konrad von 35.
Jupiter 371. 373.
K
Kästner, Abraham Gotthelf 888. 389.
Kaschau 389.
Katenbringk, Johannes 256. 258.
Kalippus 185.
Karlinski, Franz 171.
Kasimir Ill., König von Polen 487.
Kepler, Johannes 138. 139. 219. 287.
290. 353, 354. 365. 367. 402.
Ketrzyähski, Woyciech 426. 427.
428. 429. 452 ff.
Kielbassa, Vincentius 427.
Kobelau, Enoch von 407.
König, Marcus 446. 465.
Königsberg 370. 405. 417.
Konin 427. 428. 429. 453.
Koppernigk', Andreas 470. 472 f.
Koppernigk, Barbara 426. 453.
Koppernigk, Niklas 455 ff.
Krakau 216. 219. 265. 266. 277. 417.
418. 458. 465. 467. 527.
Krasicki, Ignac 141.
Kreczwer, Johannes 526.
Kulm 370. 429. 430.
Kunheim, Georg von 166. 167. 403.
Kynast, Thomas 499.
REGISTER.
L.
Lactantius, Lucius Coelius Fir-
mianus 8.
Launaw, Matthias de 499.
Leczye 477.
Leipzig 387. 388.
Leisau 436.
Lengnich, Gottfried 31. 427.
Leo X., Papst 8.
Lessen 445.
Lichtenberg, Georg Christoph 279.
Loebau 286. 295. 419.
Lossainen, Fabian von 525. 526.
927.
Leyden, Leonardus de 499.
Luft, Joh. 378.
Luther 395. 530. 540.
Lysis, S. 4. 128. 129. 130. 132.
M.
Machtsmann 434.
Maestlin, Michael 287. 290. 291.
292. 299. 300. 304. 307. 309. 310.
311. 316. 317. 325. 326. 328. 337.
340. 346. 353. 354. 359. 375.
Magdeburg 430. 449.
Makowski, Anton 171.
Manuskript, Original-M. des Wer-
kes »de revolutionibus« 222. 223.
243.
Manutius Aldus 45. 129.
Marecurt, Petrus Peregrinus de 385.
Maria, Dominicus diNovara 297.39.
Marienburg 44. 370. 407. 413. 445.
475.
Maurolykus 218.
Maximilian 11., Kaiser 388%.
Mederich, Werner 490.
Mchlsack 15. 16. 143.
459. 512. 513.
Melanchthon,
386. 388. 395.
Menelaus 152. 181. 298. 379. 396.
397.
Meurer 388.
263. 264.
Philipp 368. 383.
549
Middelburg, Paul von 8.
Milichinus, Jacob 385.
Minerva 371.
Modlibog 452.
Mohrungen 413.
Mosebrocke 477.
N.
Nabonassar 146. 174. 175.
Nicetas 6.
Niederhof, Leonhard 412. 413. 416.
Niemcewicz 142.
Nikomedes 208.
Nürnberg 145. 386. 387.
0.
Oresme, Nicolaus 32.
Orpheus 335.
Osiander, Andreas 138. 162. 402.
Österreich, Merten 526.
Otho, Valentinus 389. 397. 398. 402.
Ottokar, König von Böhmen 488.
Ovidius Publius O. Naso 51.
P.
Pappos 208.
Paul Ill., Papst 3.
Peckaw, Heinrich 452.
Peckaw, Johann 1442. 451.
Petersburg 431. 467.
Petrejus, Johannes 382. 419. “"
Petrus de Largelata 249.
Peucer, Kaspar 291. 292. 353.
Peurbach, Georg 343. 39.
Phaedon 376.
Pharmuth 147. 148. 175.
Philolaos 6. 128. 129.
Philonium pharmaceuticum 246.
Piccolomini Aeneas Sylvius 279.
Pico von Mirandola 308.
Pindar 367. 368.
Pirminius, AchillesP. Gassarus 287.
Pius II., Papst 279.
Pius V., Papst 427.
Plato 323. 329. 331. 343. 344. 365.
550
Plautus 394.
Plinius Secundus 207. 319. 926
Plotowski, Paul 413,
Plutarchus 6. 1}.
Polentz, Georg von 530.
Polkowski, Ignae 170. 466.
Pontanus, Jovianus 130. 324
Portugal 371.
Posen 277,
Practica Valosii de Tharanta 246.
210. F
Praepositus enpituli 493.
Progel 486,
Proclus 130. 208, 306,
Prophatius Juduens 302. 390.
Przewdziecki, Alexander 142.
Ptolemaeus, Claudius 11, 146. 147.
149. 150. 152. 153. 173. 174. 175.
177, 178. 179. 180, 181, 182. 191.
192. 207. 210. 205. 299. 361. 302.
303, 306. 307. 809, 310. 311. 312.
313, 314. 319. 391, 332, 942. 350.
364. 305. 373. 375, 379, 391. 306.
Pulawy 142.
Pyrnesius, Melchior 278. 279.
Pythagoräer 4. 329. 375
Pythagoras 379. 391.
BR
R*** 467. 468.
Radymihski, Martin 277. 278.
Regiomontanus, Johannes 208.
210. 216. 295. 306. 315. 347. 390.
397.
Reich, Felix 30. 31. 141. 154. 156.
157. 163.
Rheticus, Joachim 138. 140. 214.
218. 220. 230. 277. 284. 288. 888.
403. 417. 418. 419, 540.
Rhode, Franz 286.
Rhodus 368. 369. 370. 372.
Rom 297.
Rothe, Albrecht 434. 471.
Rüdiger 452. 470.
Rudnicki, Simon 266.
Rybkowicz Johaun 139. 417.
REGISTER.
ΕΝ
Samland 530.
Schadek. Nicolaus 140.
Scharlfau 489,
Scherer, Johann 451.
Sehillings, Anna 417,
Schmolein 544,
Schöffen-Bücher 4831.
Schöffen-Gericht 420: 430.
Schönberg, Nikolaus von 4.
Schoner, Johann 286. 290. 292, 295
301. 302, 310. 312. 317. 330. 343.
364. 368. 371,
Schlitz, Gottfried 21. 23. 24. 26.
Schwalbach, Caspar von 17.
Schwetz 451.
Seulteti, Alexander 157,
Seulteti, Johannes 403. 408.
Seeland 371.
Sekanten-Berechnung 218,
Sigismund IL., König von Polen 277.
451, 477.
Sigismund ΠΙ., König von Polen
141.
Silvaticus, Matthaeus 245. 249.
Simocatta, Theophylactus 47. 52.
Snellenberg, Heinrich 409. 411.
415.
Soerbom, Heinrich 498.
Sosigenes 390.
Stadius, Johann 394.
Starowolski, Simon 140. 153. 278.
Steipnick, Valentin 30.
Stephanus, Heinrich 57.
Stockfisch, Balthasar 406. 409.
412. 413. 415.
Stockholm 15.
Stramburgus 388.
Stuhm 413. 478.
Styprock, Johannes 408.
Suidas 52.
Sylvius, Aeneas G. Piccolomini
279.
Szule, Dominik 142. 467.
Szyszkowski, Martinus 26.
an
REGISTER. 551
T.
Tacuinum 219.
Tangenten 218.
Tapiau 167.
Tapiau, Christian 499.
Tapiau, Zacharias 499.
Theodosius 379.
Theon 308. 408. 426. 427. 428.
Theophylactus 5. Simocatta.
Theseus 400.
Thorn 370. 405. 477.
Thorn (Neustadt) 429.
Thot 147.
Timaeus 375.
Timochares 151. 178. 180. 181.
298. 299. 302. 314. 392.
Tolkemit 16. 17. 19. 405. 406. 415.
478. 489.
Toydenkuss, Konrad 445. 447. 459.
Treter, Mathias 527.
Treter, Thomas 526.
Tübingen 383.
Tüngen, Nicolaus von 487. 491.
498.
U.
Upsala 141. 161. 209. 230. 246.
Urban VIII, Papst 266.
V.
Valescus de Tharanta 246. 249.
Vapovius s. Wapowski.
Varmia (Frauenburg) 145. 153. 154.
370. 377,
Varro, Marcus 147. 174.
Veidnower, Heinrich 382.
Velkener, Caspar 499.
Venus 371.
Vitellio 207.
Vitruvius, Marcus V. Pollio 207.
Vogelinus, Georg 251, 288.
Voigt, Johannes 498.
Volmar, Johann 383.
Volphius 277.
W.
Waldaw, Hieronymus 499.
Wapowski, Bernhard 140. 145.
154. 169. 172.
Warmia s. Varmia.
Warschau 427.
Watzelrode, Cesarius 434. 435.
Watzelrode, Katharina 450. 451.
452 ff.
Watzelrode, Lucas, der Grossvater
425 fl.
Watzelrode, Bischof von Ermland
47. 51. 163. 165. 280. 425. 499.
Wege, Tilmann von 446.
Weidler, Johann Friedrich 384.
Werden, Johannes von 376.
Werner, Johannes 145. 169. 175.
180. 181.
Werner, Thomas 49.
Winter, Georg 288. ᾿
Wiszniewski, Michal 154.
Wittenberg 378. 383. 384. 388.
530.
Wohlgemuth, Johannes 10.
Wolowski 32.
Wormdith 18. 413. 489.
2.
Zcannaw, Johannes 499.
Zeelius, Heinrich 286.
Ziegler 279.
Zimmermann, Johannes 412. 416.
B 5. 146. 145 abgedruckten B
den Bischof Mauritius Perber. a
(Nach dem Original in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala.)
€) Namens-Einzeichnung in dem einst im Besitze von Coppernicus be-
findlichen Volumen, welches die Ausgabe der Alfonsinischen Tafeln (1492)
und die Tafeln des Regiomontanus (1400) umfasst. (Vgl. Bd. I, Theil 2,
8. 411 bis 419 und Bd. Il, 8. 209 4)
(Nach dem Original in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala.)
d) Namens-Einzeichnung in dem einst im Besitze von Coppernicus
befindlichen Folianten, welcher eine Auswahl aus den Schriften des Jovianus
Pontanus (1501), ferner drei Schriften von Bessarion (1503) und die Φαινόμενα
des Aratus (8. 1. et a.) umfasst. (Vgl. Bd. I, Theil 2, 8.415417.)
(Nach dem Original in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala.)
e) Die Besitz-Bezeichnung in der (dritten) Ausgabe des griechisch-
lateinischen Lexikons, welches der Karmeliter-Mönch Chrestonius bearbeitet
hatte. (Vgl. Bd. 1, Theil 1, S.27 u. 406 und Theil 2, 8. 417 u. 420.)
(Nach dem Original in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala.)
—
u \
Tafell.
Fo rodtn ae vrA eh
mn imma nigrtunter Ir” rbne p
gr< 7 ποτα, κρῖ le
iImdemhus: ΓΕ a et Planen
Ihr 71 μεν τ rerfim eig vunenin] - ae
Se
Del er add
FE ΜΒΗ͂Σ ανασψ τ Frech
Me τῆν
Toon
Tafel li.
&. EB ER de Se -»τ'
Tafel W.
er
TA. :
“{ “ὅς
πον 73 h
ar
Δ)" Bi ᾿"
AU ed ις γι
Tafel V.
a. Ego Mrrolaus (oyper me Ca»os>rus Varrnen ievo
e. Bißuor Nibsacov se Κόσεθνιμον
- >
σ΄ νυ πα τττπτττ - -- nm... 3
- en
ei. τ΄
zum)
N TE
5 015 058 840
o@B
36
Cgp77
Vz
STANFORD UNIVERSITY LIBRARIES
STANFORD, CALIFORNIA 94305-6004