תג מ8מ1.ן1 8אפו1ומתמסמנצ 281 1611 ש6תעמ/2ע21עפ אעצע1פ
8 +-ס זאו
עט 1610 15 א'זסטר 1/115 מז }װפזזעקס)
4196011106, ,41/65,. 5סמסוום 0)ש17 װסזסססמורץ
6 10 //1616ם 18 יזס/סט) 8000 000/5/0ע סו1
0 155100וו'זסט יזסן 5יז10160/ 19/11זעקסס
6 װ/? איזסשד 1/115 10011166
110 /110015 /1219116 פ'זסט/סזקפ, װסטס/ט
א 1{קואםפ טאםטקן |88ג6פצ2)
ת06170 1/101906
צאצפעק, זאעע 48 זא מחנך1
08 011.2611:) טמ אצשדג,/ תמ 111 ופ1נפממנצ
א אםס צ0ס0סט מפוסס1צ
9 9811ט 6954 1א , 1פ וט 1 }יע
518-5ד-0
8159 25 זעז 1 + צנפעמפזצ. :םת
פעמזצסמ?ת צם,/ 118 מפופפ1צ./1611ם 92121,2286 אעצעדפ /ובוך
תמ שטד, 111 מפוממזצ אמעמפסזעת עס פדאזמעעת מתא,;/זאעפט-אנס
דדא א8אק צט {155א 250-4900 (413) זא עאסמץ צט סטסא זת 8 צהזא פתמממס
זא .411 זת צם מס ;80ס.מעזזאזמ(ספתעסםס יד .זא זא-ע צט {250-4700 (413)
;דעד דפֿעטט 1021 , ממזיאטםס אססט זופזפסנצ 41 אוסזידא א
.0.9.4 01002-33759 4 זא , ד1112891א,,
פאטס אססם זופזפמזצ זאסזדאא 61999
:
עיד סע סאנפאוטע מסן,/ זא
צ4 1184 זופוממזצ .1ג/דסם 92121,8280 אעטעדפ
:צ8 מעסזטסם? 5טץ
171 װ0196ט) .ם 1106
264161110111 װוטססזס) 100 67 4716,
/1011111 דוחזווט4זג) זווסווזשספ 1116
0601101ו10 זזס1/ספזובע -ם 8זסטז80 חחח 108016
1100 2084
6 /ז6ט10
װו10111160110 0/80118 119116018
0361 .כן /ש12
/ס/פזז/סז10 וסם 064 זוחזחל
101111681101 פזסטמוזסטץ 160116116 הוום שזזהבד
עזיד עס פפאעזמע סאה 825זאטזא סאו
6611167) 130006 װ/1401ע 0111 1111
1 620004,1534קן 201060 עס ,06סק 001666 106
עטס 10 1050112600 16 . ש16ט16211ס 100150צ 04 1ססתצץב
4 160סת 106 שט תק4651 2 תזסז} 01068ס תסתק010ס
-151261 ,װװ16:19216 04 1ת11202 600161צ
8860 1טא,? צם אטנפמם צססט
תמקא,ע ממאע-610/, אס .84.פ.ט 1142 אז ממזואזמת
כשה נדאַדעדזאַן
זגעקליבענע
שד'נװן
או'
בוענאָס- אײַרעס
יוסף ליפשיץ-פאַנד בייט קולטור-קאַנגרעס אין אַרגענטינע
5211 01561110606 --- 2:066:200 10:506ת
1600 ,206846 --- מ2:066:200 1/101868
צט 9 1081נעמסס
8סטן 028ט11טס-ס28 אס!80םפפטעאסס
9 - 483 סמסטססצת
4 פבַסתסּגום
9מ4מ6 14 64 0פסנכקממז
6מתממ2:06 מ1 68ות1ז?
3 צֵס| 16 סת16צס;כן 6טךף 0626910 (6 0מ260 640גוס
משה בראָדערזאָן
אויסגעקליבענע עוריצטן
לידער, דראַמאָלעטן,. מעשהלעך
מיט ניגונים צו 18 לידער
פראַגמענטן פון פאָרשאַרבעטן
צו דער כאַראַקטעריסטיק
און זכרונות
אַרײַנפיר און רעדאַקציע
פון
שמואל ראָזשאַנסקי
7טער באַנד פון ציקל
מוסטערווערק פון דער יידישער ליטעראַטור
אַרױסגעגעבן פון
יוסף ליפשיץ - פאַנד
ביים קולטור - קאָנגרעס
אין אַרג ענ טינ ע
אונטער דער רעדאַקציע פון
? שמואל ראַזשאַנסקי
קאָרעקטור: קהת קליגער
טיראַזש: 1,100 עקז"
יאָר: ה'תשי"ט --- 1959
אַרגענטינער אָפּטײל פון אַלװ" יידישן קולטור-קאַנגרעס
ביאָגראַפישע שטריכן
?4 5 5 5 5 6 5 5 9 5 5 פ 9 0 6 ס 5 9 6 ס 6 8 6 6 6 6 + 6 6 5 5 5 0
משה בראָדערזאָן, קויל-צייכענונג פון פעליציע פּאַצאַנאָווסקי.
משה בראַדערזאַנס שריפטן אין בוכפאָרעם
+ 6 9 ס 5 58 5 8 6 4 6 9 4 + 6
שמואל ראַזשאַנסקי --- משה בראָדערזאָן, דער שפּילמאַן
פון יונג-יידיש
06 2806!0 00 2810
אַנשי שלומינו, ליב נײידוס .. 32
צו די שטערן א טג 316
בראַנד און פייער יט
יונג בין איך אט דאן -= פארטרויעסט
שװאַרצע פליטערלעך, אומרו,
56 9 5 6 9 6 6 6 5 9 5 9 5 + 5
6 5 5 5 58 + 5 5 6 9 5 5 6 5 * 6 9 6 5 5 5 9 9 9 6 9 9 4
ס'האָט מיט דונערן +++.....
זאָל אױפפּלאַצן +י-י.......
+ + פ 5
+ 6 5 5 5 5 4 5 ס 5 ס 5 9 ס 6
. 6מזט1סס 116166 6
קדוש 7ו2..525255253.. 38 אַקאָמפּאַניאַמענט, וי א מאַמע
יונג בין איך!.,. פּערל וועל סקערצאָ, זשאַסמין א
איך זוכן אש טג 506 |
שנאה קאָן אַ וועלט פאַרברענען יי יע עי א יע
פון צייט צן צייט ......... 44 שװאַרץישבת א ר יע
שְפֿלל} .שטעט אנ טעט: שטעט 45 -פון צער אנ יפ אט
דער שטן -- דער שעפער ... 46 צאָרן יי
איצט, בײנאַכט ........... 50 די מגפה פוֹן שנאה שיש
הורבך 6 טאש לט טטלט;.:ט226 91 תעניתוציבוה ר
מיר זײַנען -- תַזיך = א יי עי יי יי
דער שופר של משיח ...... 64 אַ למדװאָווניק =
אליהו הנביאס כוס ........ 606 צו פרצן איאעשא יס
מיט אליהו הנביא ........ 68
ס
זייט
גאָטס מענטשן בענטשף יי יי יי 62
בענטשונג לט טס עטיטנטג2. 2כך פוהים-ישיכוות אט טעטש ט. פה
פירישורהדיקע: קדושה 24 גל.- הבדלה ע לט 66 ט2?ע:. לט 580
קרבן מנחה, אַ שמייכל, אַ כוס, צער-ליליען 6טש6טטסט2 :א 56
בועז בעע טאה א6ט ;2 274 :אל י א י אשט
די. קעניגלעכע רות לעש טע 22 יכך: -נסתרות יע 84
איך, אַ פּוריםישפּילער ..... 16
זיוגען איז דער עיקר שיט טי טיש א ימ ר ט; 5 85
יידן שמידן 2........554.. 86 װער לײענט אונדז?! (פּאָלעמיק) 90
הירש-דוד 5 טיט א עט2. 87 צר הראס? נעשט הא אגט .02
װואַסערטרעגערס 4 + + 9 5 6 0 8 9 6 88
גייען מיר אַרומגענומען (לידער פאַר קינדער) יי יי ר יע
שבת-צו-נאַכטס אש 66 :96 דער האן 4 טס ט:;אע 104
בלומען אע טשעל טס טאג 97 דרי שקײען טסעט 105
אַ ליד פון אַ נאַריש יינגעלע . 98 פישעלע לויפער בוטש 1060
ליפעלע 5 56 5 9 * 5 5 8 5 9 9 8 6 8 8 0 99 הא בהמהלע יי'ייי יי יי .0 0 = 107
אַ יתומל דו255.25525152629565. 100 מערערע יו55.55565563... 108
אַכט אַ זייגער 6 2 2ען; :101 אי ליה טנעשעג 100
טייבעלע לט טע 222 .ר 102: מלייזעלע ריע עקאט 1106
זומער-פייגעלעך גע 262 ט: 100
(50 לידער) דייג.. יי יי יי יי יי אע
כזויל אַנטלױפן פונעם גרויל יי יי יי אי ,1
וויי צו זיין 5.5555551..... 148 מײן פאָלק, די שרעק, ווענדונג 151
ווו אַנטלױיפן? טסקט 110 בארויקונג יע :2פן
ווער ווייסט? סנ טעס עקעט 150: =
דראַמאָלעטן טאש עטאט עטאט ועטטט 1255
אױיטאָרדאַ-פע 55554....... 154 זין הויקער א שטעט גש 1860
שיײילאָק לאַכט שטעט 22 102 ד"י קוקאווקע געט 26 שטעט 1904
ביי די טויערן פון ירושלים .. 171
אוי, עס טרעפט, עס טרעפט אַ מאָל בגא טיט יעפן
באָבע יאַכנע אט שטעט 0 דאָס ציגן-בערדל 2666 2200
בושל 64 שטעט 6 6גע.2 2 206. הײזעלעיבריועלש 4 225
לעקעשל דער בער אל 2ט;. 20
צו דער כאַראַקטעריסטיק א שטעט 6 ריע
י; י טרונק -- משה מלך ראַװיטש -- אין דער
בראָדערזאָן אין דער לאַבאָראַטאָריע פון יידישע
ספערע פון לאָדזש ...2248 //פורת .2 203
איציק מאַנגער -- משה
לעאָ קעניג -- די תקופה פון בראָדערזאָנס ליריש-מוזיי |
יונג יידיש אט . 290 קאַלישע שפּילעװדיקייט .. 245
י מ. ניײימאַן -- דער
ש. ניגער -- משה בראַדערזאַנס עקספּאָנענט פון
ברויזנדיקע יוגנטלעכקייט . 240 ועלטלעכער ידישקיט .. /24
יעפים ישורין -- משה בראָדערזאָן-ביבליאָגראַפיע דאש יי 250
נאָכבאַמערקונגען אנא טעטש עי טל שא 200
|
מוזיק:
פון דוד בייגעלמאַן צו ײִַדן עזמידן טעשט אט טי טט) 806
/ 2 / {; הירש- דוד אע . "יי יי אב
פון קליינקונסט-טעאַטער צו וואַסערטרעגערס ג ישש 6ע לטיט 890
פון ישראל גלאַדשטײין צו אַלע 15 לידער פאַר קינדער
(פון ציקל גייען מיר אַרומגענומען +90......55...65.6--110
8
בילדער און רעפּראַדוקציעס:
משה בראָדערזאָן, געצייכנט פון אַרטור שיק יי 2
אַ בלאַט פון ;שיחת-חולין", געכתיבהט פון אפרים ליסיצק".. 43
אַ סצענע פון דער אָפּערע ,דוד און בת עזבע" 6 צט 226 85
6 אילוסטראַציעס פון אַרטור שיק צוֹ די קינדער-מעשהלעך 200--231
בילד פון משה בראָדערזאָן מיט זיין פרוי און טאָכטער וט 257
ביאַגראַפישע שטריכן
משה בראָדערזאָן,
מאָסקװע דעם 23סטן נאָוועמבער
0 בי באַלעבאַטישע עלטערן,
האָט זייער פרי דערפילט דעם טעם
פון פאַרפאָלגונגען, פון גלות. זיין
געבוירן אין
פאָטער, אַ שקלאָווער, אַן אייניקל.
פון גוטן יידן ר' איצעלע ראַסקין,
האָט נאָך גירוש מאָסקװע (1891) זיך
באַזעצט אין לאָדזש און סקינד
אַװועקגעשיקט צום זיידן ר' שמואל-
לייב טוראָוו. ביז די 9 יאָר אויפגע-
האַלטן אין נעסוויזש, װוײיסרוסלאַג-,
געלערנט אין חדרים, נאָך דעם, גע-
בראַכט אין לאָדזש, אַרײנגעטראָטן
אין אַ האַנדלשול, געװאָרן בוכהאַלי
טער. גלייכצייטיק אָנגעהויבן דרוקן
לידער אין לאָדזשער טאַגעבלאַט. א
טייל פון די לידער איז דערשינען
אין זיין ערשטער אויסגאַבע, שװאַר-
צע פליטערלעך (1913),
באַלד ברעכט אָבער אויס די ער-
שטע ועלט-מלחמה. דער ינגער
דיכטעד ווערט ווידער אַרױסגעריסן
פון זיין היים און -- פאַרטראָגן קיין
מאָסקװוע.
:4
כון ערשטן וועלטקריג לאָזן זיך
אייס אין רוסלאַנד אויפשטאַנרן.
בירגערקריג,,. פּאָגראָמען, וועלכע
צעטרייסלען דאָס לעבן און די לי-
טעראַטור. בראָדערזאָן װוערט מיט-י
געריסן פין צייטגייסט, פון די נייע
קינסטלערישע עקספּערימענטן און
זוכט זײַ צו געבן אויך אַ יידישן
תיקון, אַרױסװײיזנדיק פריע מייס-
טערשאַפט פון שפּראַך און פערזנ-
בוי. גיט אַרױס אין 1917 מעשהלעך,
לעגענדעס, פון וועלכע עס טײלט
זיך אַרױס שיחת חולין און שון
דאָ זעט מען זיין טענדענץ צו נע-
מען פאַר שותפים מאָלערס און ציי-
כענערס. אפרים ליסיצקי און יוֹסף
טשייקאָװו, אילוסטרירנדיק זי גנ ע
אויסגאַבעס, האָבן געזוכט אַרֹיינצו-
ברענגען יידישן סטיל, נוסח,
שוין אין מאָסקװע, אין 1918,
מערקט זיך ביי ב. די טענדענץ צי
שאַפן ליטעראַרישע גרופּעס, אֲפילֵי
ווען די שותפות אין נישט קײן
גלייכע. אַזױ דערשיינט דעמאָלט די
לידער - זאַמלונג זאַלבעפערט (בראָי
דערזאָן, ברוידאָ, מנשה האַלפּערן,
דניאל טשאַרגי). |
ער ווייזט אויך, מיט דער איבער"
זעצונג פון אַלעקסאַנדער בלאָקס
פּאָעמע , צוועלף", װאָס האָט דעי
מאָלט מרעיש עולם געווען, װוי מען
קען אַפילון עכט-רוסישע דיכטונג איי
בערגעבן עכט-יידיש. פּינקט װוי ער
באַניצט די יאַפּאָנישע פערזן-פאָרעם
פון טאַנקעס און דערגרייכט ויר'
טואָזישקײט מיט יידישן טעם. און
מיט די דערגרייכונגען און אומרוען
פאַרלאָזט ב. מאָסקװע און קערט זיך
אום אין 1918 צוריק קיין לאָדזש.
2
צוריקגעקומען אין לאָדזש אין
עלטער פון 28 יאָר, האָט ב. איינס
און צוויי , איינגענומען? נישט בלויז
די שטאָט, נאָר געװאָרן אַ שם דבר
איבער גאַנץ פּוילן. ער װוערט דער
פרינץ פון יונג-יידיש.
צילנדיק צון פאַראייניקן אין איין
משפּחה אַלע מינים קינסטלערס,
שרייבערס, מאַלערס, מוזיקערס, זי:-
גערס, שוישפּילערס, װוערט ב. מיט-י
גרינדער פון קונסטיצענטער , שמיר"
און רעד' פון יונג-יידיש, העפטן פאַר
שרייבערס און פּלאַסטיקערס -- 6
נומערן זיינען אַרױס אין 1919, אַ
טעטיקייט וועלכע איז אויסגעבריי-
טערט געװואָרן דורכן גרינדן אַ פאַר-
לאַג מיט דעם זעלביקן נאָמען, װאָס
האָט אין 1920--1921 אַרוסגעגעבן אַ
אַ ריי טעאַטער-עטידן מיט אַ נייעם
טאָן, אינהאַלט און סטיל, װוֹי אויך
שפּראַך: דראַמאָלעטן האָט זיי ב. אָנ-
גערופן. גלייכצייטיק דערשיינען זיי-
נע ביכער און ביכלעך באַגײסטע-
רונג, פּערל אויפן ברוק, איבערגאַנג,
5 14 ניש
6 יפ אק
משה בראָדערזאָן, קויליצייכענונג פון פעליציע פּאַצאַנאַוסקי,
נאָך די טרויעריקע געשעענישן, פאַר זיין טויט
10
וועלכע שטעלן אים פאָר װוי אַ טאָנ-
געבער פון דער מאָדערנער דיכטונג,
פון ב. אימפּולסן הייבט זיך אָבער
באַזונדעל אַרױס זיין דראַנג צו
טעאַטער מיט נייע נוסחאות,
יי
אין 1922 -- דער ערשטער עקס-
פּערימענט, צוזאַמען מיט י. מ, ניי-
מאַן, סקולפּטאָר יצחק ברוינער און
מוזיקער הענעך קאָן שאַפט ב. אַ מאַ-
ריאָנעטן-טעאַטער, ,חד-גדיאָ?, װואָס
קיבעצט די ליטעראַרישע, געזעל-
שאַפטלעכע און קולטור-גאַס, שפּילט
מיט דערפאָלג אין װואַרשע, לאָדזש
און ווילנע. בראָדערזאָן רעגט-אָן צו
שאפן יידיש אָפּערע-טעאַטער: שאַפט
דוד און בת-שבע, װאָס װערט מיט
דער מוזיק פון הענעך קאָן גע"
שפּילט אין 1924 אין װואַרשע, זעצט-י
איבער עלעגאַנטע ווֹינער אָפּערעטעס,
וועלכע מאַכן פוראָר אויף אַלע אייי
ראָפּעישע בינעס, װוי ,באַיאַדעראַ",
, דאָס האָלענדיש מיידל", ,דאַלי?, און
זיי ווערן געשפּילט אויף יידיש. אין
4 געשאַפן אין לאָדזש אַ װואַריע-
טע-טעאַטער, שור הבור, װואָס אויב
ער האָט נישט לאַנג אָנגעהאַלטן, האָט
ער געפירט צו אַ צווייטן טיפּ טעאַ-
טער, מיט וועלכן ב. האָט טריומ-
פירט און געשאַפן אַ נייע טעאַטער-
טראַדיציע -- אַ קליינקונסט-טעאַטער,
אַררט, געגרינדעט אין 1926. אַ גרוי-
סער טייל פון זיין רעפּערטואַר און
נוסח איז שפּעטער צעטראָגן און פּאַ-
פּולאַזיריט געװאָרן איבער דער גאַנ-
צער וועלט דורך זיינע אײיגנאַרטיקע
שוישפּילערס שמעון דזשיגאַן און
ישראל שומאַכער, װואָס ווערן אָנ-
גערופן בנשימה אַחת דזשיגאַן- שרד
מאַכער.
ב. שאַפט אַ גרויסע צאָל לידער
פאַר קינדער, באַגלײט מיט מוזיק
פון פֿאַרשײדענע קאָמפּאָזיטאָרן, װוֹי
אויך קינדערימעשהלעך אין פערזן,
ביאָגראַפישע שטריכן
געדרוקטע אין ביכער אוֹן ביכעלעך,
וועלכע ווערן געלייענט אָדער גע-
לערנט אין קינדערגאָרטנס און שולן
פוֹן דער גאַנצער יידישער וועלט.
ב. איז אויך זייער פּראָדוקטיו
אין דער טעגלעכער פּרעסע, זי
מיטרעדאַקטאָר פון לאָדזשער פאָלקס-
בלאַט, וז ער דרוקט פּובליציסטישע
אַרטיקלען, פעליעטאָנען, הומאָריס-
טישע פערזן און רעאַגירט אויף לי-
טעראַטור-פּראָבלעמען, אונטער זיין
נאָמען, װוי אונטער די פּסעװדאָנימען
אָמן, בראָדער זינגער, דער רבי ר'
אלימלך, ר' זאַנװעלע א"אַ. שרייבט
לידער צו אויפפירונגען אין פאַר-
שיידענע טעאַטערס װוי צו גאָלדפאַדנס
צענטע געבאָט. זעצטיאיבער פון פאַר-
שיידענע ליטעראַטורן, דערהויפּט פון
די נייסטע רוסישע שרייבערס.
אַן אָפּקלײב פון ב. דראַמאַטישע
עטיודן דערשיינט אין 1936 אע
פאָרשטעלונגען; פון לידער מיט מו-
זיק פון הענעך קאָן און יעקב שיי-
פער -- בראַנד אץן פײיער און זיין
בוך י /(50 לידער), דערשינען אין
9, איז דער אָנזאָג פון דער צוויי-
טער וועצלט-מלחמה און חורבן.
ב. אַלײן, הגם געראַטעװעט פון
דער נאַצישער אינװאַזיע און אַרי-
בער מיט דער פרוי און משפּחה אין
ראַטנפאַרבאַנד, און ווידער געקומען
אין מאָסקװע, וו עס וערט אין
7 געשפּילט אין ייד' קאַמער-
טעאַטער זיין פּיעסע ערב יום'טוב,
דערפילט דעם ביטערן טעם פון
גלות... ער איזן אין 1948 פאַרשיקט
געװואָרן אין אַ שקלאַפן-לאַגער אין
סיביר, פון װואַנען ער איז באַפרײט
געװאָרן אין סעפּטעמבער 1955 און
מ'האָט אים דערלויבט צוריקצופאָרן
קיין פּוילן. נאָר ווען ער איז אָנגעקו-
מען אין ואַרשע און שטילערהייט
זיך געגרייט קיין מדינת ישראל, אין
ער, פּלוצלינג, געשטאָרבן דעם 17טף
אויגוסט 1956,
משה בראָדערזאָן, דער שפּילמאַן פון יונג-יידיש
אין די װעגן פון י. ל. פּרץ און לייב נײַדוס
משה בראָדערזאָן איז אַרײַנגעקומען אין דער ייִדישער ליטץ-
ראַטור --- וי ער זינגט אין זײַן הימען צו די שטערן -- ,אין טיפע,
מרה-שחורהדיקע טעג, אין נעכט פון שרעק". אויף זײַנע קינדער-
יאָרן האָט געהויערט גירוש מאָסקווע. ער איז דער דיכטער צוישן
צוויי וועלט-מלחמות, צווישן כאַאָס און רעװואָלוציע. ער האָט געזען
אונדזער שוואַרץ שבת און אונדזערע פערל אויפן ברוק. ער זעט, וי
;ס'הייליקט זיך אין קאַמף די ערד" און איונג דער מענטש -- אַ
נײַער ווערט". ער הערט אָבער אויך דעם ויי- געשריי, פּונקט וי
דעם וױײיגעעזװײַג... און דאָך, בײַ דער גאַנצער פאַרפלייצונג פון
מרה-שחורה און שרעק, האָט ער אַרײַנגעבראַכט אָן אַ שיעור פרייד
אין דער ייִדישער װאָרטקונסט, אין דעם ייִדישן טעאַטער, אין דעם
ייִדישן לעבן. און דאָס איז דערפאַר, װײַל ער איז געגאַנגען אין די
וועגן פון י. ל. פּרץ און לייב נײַדוס,
זינגט ער צו פרצן, באַגײַסטערט אים ,דער גײַסט פון משהן
און פון דיכטער". זינגט ער פאַר לייב נײַדוס, באַגײַסטערט אים,
װאָס ;בלויע הימלען האָט געהאַט מײַן חבר-פרינץ". ער חלומט
פון פירער, פּאָעט, פּרינץ. ער האָט באַשטימט דאָס ;געפיל, אַז די
קולטור פון אַ פאָלק ווערט געמאָסטן מיט דער צאָל לידער, װאָס
די יוגנט קען אויף אויסווייניק" 1, ער באַציט זיך ,מיט ליבשאַפט צו
כל השיינקייט" און האָט די איבערצײגונג, אַז ;אויף צו האָבן ליב
און ליב האָבן דאַרף מען זען גאָט אין יעדער דערשײַנונג"2,
055
? חיים גרינבערג -- ,דער דיכטער און דער לייענער", יידישער קעמ-
פער, נ' 1003, נ"י 19523,
? משה בראָדערזאָן -- , מיין באַליבטסטער שרייבער", ליט"בל, {'
2, וואַרשע 1920,
12 שמואל ראָזשאַנסקי
מיט אַזאַ ליבשאַפט איז משה בראָדערזאָן בײַם סוף פון דער
ערשטער וועלט-מלחמה אַראָפּגעקומען פון מאָסקווע קיין לאָדזש.
אין אַ צײַט, ווען אומעטום האָט געלויערט האָס, איז בראָדערזאָן גע-
קומען אַ פאַרפלייצטער מיט ליבשאַפט, די וועלט האָט נאָך גערוי-
כערט פון די קריגס-פלאַמען און בראָדערזאָן איז געקומען מיט
חלומות פון אַ... רענעסאַנס,
רענעסאַנס --- פאַר אַלע צווייגן פון דער ייִדישער קונסט: אין
דער ליטעראַטור, װוי אין טעאַטער, אין מאָלעריי, װוי אין שוישפּיל,
פּױלן, װאָס האָט אָקערשט, נאָכן ערשטן וועלטקריג, איר אומ-
אָפּהענגיקײט צוריקגעקראָגן, איז געווען צעטרייסלט ביז די טיפסטע
טיפענישן. ייִדן האָט מען פון די באַנען, דורך די פענצטער, אין
מיטן פאָרן אַרױסגעװאָרפן, געשניטן בערד. באַפאַלן אין די גאַסן
פון די גרויסע שטעט און געממיתט. האָבן ייַנגערע, מוטיקערע,
אומגעדולדיקע, זיך אַ װאָרף געטאָן צו נײַע היימען, אַנדערע קאָנטי-
נענטן. ווער קײַן ארץ-ישראל און ווער אין די אַמעריקעס, בפױט נאָך,
אַז הונגער האָט אַ ריזיקע מאַסט צעפרעסן. פון דעסטוועגן, אין דער
מיט פון די אַלע זאָרגן, צער און צאָרן, איז אויפגעשטיגן אַ גרויס
ייִדישע שולוועזן, אַ קאָלאָסאַלע טעגלעכע פּרעסע, אַ מעכטיקע
ייִדישע אַרבעטער-באַװעגונג און אַ פֿאַרצװײַגטע נאַציאָנאַלע פּאָלי-
טישע באַװועגונג פון אַלע שיטות, וי בראָדערזאָן האָט געזונגען:
0860 648 0806 /00. מען האָט זיך נישט געשראָקן פאַר די
שטערונגען און שוועריקייטן,
מען האָט געגלויבט,
דער באַװוּסטזײַן און די ליבשאַפט האָבן אין אנשי שלומינו
מוט אַרײַנגעגעבן -- וי מ'האָט נאָך מיט צענדליקער יאָרן צוריק
גענומען חלומען, אָבער נישט געפּרװוט רעאַליזירן -- אַז ;אַ יידי-
שער ראָמאַנטיזם װוצט די ייִדישע ליטעראַטור אײגנאַרטיק מאַכן
צוריק צום אורקװאַל ברענגען? און דעמאָלט עוועט זי ווערן היילונג-
ברונעם פונעם מידן, איבערגעזעטיקטן אינטעליגענט און די ליבע,
אַלטע, מיט מאָך באַװאַקסענע, קרעניצע פונעם פּשוטן דאָרף-
דער שפּילמאַן פון יוגגייידיש 13
מענטשן* +, בראָדערזאָן האָט אויף דעם אױסגעפּרוּוט זײַנע כוחות,
אויב נישט אויף צונויפזאַמלען די קינסטלערס פון גאַנץ פּױלן, איז
ווייניקסטנס פון זיין הײימשטאָט, לאָדזש.
אַזױ האָט ,אין אַ שיינעם, העלן װינטער-טאָג זיך באַוויזן אויף
די לאָדזשער גאַסן אַ יונגערמאַן, וועלכער האָט געצויגן אויף זיך די
אויפמערקזאמקייט כמעט פון אַלע דורכגייערס. ער איז געווען אָנ-
געטאָן אין אַ ברייטן פּעלץ מיט אַ שטרײַמל. ער האָט געמאַכט דעם
אײַנדרוק פון א רבין אָדער פון אַ באָיאַר. דער דאָזיקער ,סוחר" האָט
מיט זײַן אייסזען אַרױיסגערופן אַזאַ פאַרװוּנדערונג, אז גרויס און
קליין זײיַנען געבליבן שטיין און אים נאָכגעקוקט, אַפילו דער פּאַלי-
ציי-מאַן, װאָס רעגולירט די באַװעגונג.. איז פּלוצלינג שטיין גע-
בליבן מיט זײַן טײַט-העלצל און זיך פאַרגאַפּט אויף דעם אומבאַ-
קאַנטן, נאָך אַ גרעסערע סענסאַציע האָט ער אַרױסגערופן מיט זײַן
באַװײַזן זיך אין קאַפע, בײַ אַ טישל האָט זיך פּלוצלינג באַװוין אַ
יונגערמאַן אין אַ בלוי העמדל אויסגענייט מיט געלע בלומען, מיט
צוויי בדענענדיקט שװאַרצע אויגן, שװאַרצע האָר און לאַנגע באַקג-
בערד. אויף זײַן מיטלסטן פינגער האָט ער געטראָגן אַ גרויסן רינג.
פון צײַט צו צײַט האָט ער אַרוסגענומען אַ גרויסן לאָרניאָ און באַ-
טראַכט דעם עולם, װאָס האָט זיך נײַגעריק צוגעקוקט, געשושקעט
און געפרעגט איינער ביים צוייטן, ווער איז דער אומבאַקאַנטער
ייַדישער פּרינץ" +,
בראדערזאָן האָט איבערגענומען די עקסטראַװאַגאַנץ און ליב-
שאַפּט פון י. ל. פּרצן, די עלעגאַנץ און װירטואָזישקײיט פון לייף
נײַדוסן און צי זיי נאָך צוגעגעבן אברהם גאָלדפאַדנס טעאַ-
טראַלישקייט.., |
אויסערלעך און אינערלעך.
* יואל ענטין -- ,אַ יידישער ראָמאַנטיזם", טרוימען און ווירקלעכקייט,
זאַנ:לבוך, נ'י 1909, ז' 24,
+ הענעך קאָן -- ,משה בראָדערזאָן", ליט"בל, נ' 505, װאַרשע 1924..
14 שמואל ראָזשאַנסקי
און אַזױ װי ער פאַרבינדט די אַלע דרי טראַדיציעס, איז משה
בראָדערזאָן דע" מאָדערנער שפּילמאַ, װאָס גיט צו זינגען און צו
זאָגן, |
דער אומצוטרוי צו די שפּראַך"װױירטואָזן
אַ סך מיינען, אַז דער שפּילמאַן איז אין תוך אַ פּרימיטיווער
קינסטלער און --- דאָס איז אַ טעות. דער שפּילמאַן איז אפשר דער
קאָמפּליצירטסטער טיפּ קינסטלער, אויב ער איז עכט. ;,אין אַלגע"
מיין -- איז שוין אַפילו פאַר דער װײַטער געשינטע פעסטגעשטעלט
געװאָרן -- כאַראַקטעריזירט דעם ייִדישן שפּילמאַן אַ סאָלידער
גײַסטיקער באַגאַזש* *, דאָס, װאָס דער שפּילמאַן האָט קיין מאָל
נישט פאַרגעסן, אַז ער דאַרף פאַראינטערעסירן דעם עולם, אויב
ער וװויל צום עולם דערגיין, ווייל אויב ניט, האָט קיין זין ניט צו
קומען צו אים, קען טאַקע אַראָפּשלעפּן שװאַכזיניקע און אומפאַר-
אַנטװאָרטלעכע פאַר זיך אַלין פון דער הייך, אויף וועלכער זײי
דאַרפן זיך געפינען, אָבער דיסציפּלינירט אַפילו די גרעסטע קינסט-
לערס. ,צום גליק איז אַ טייל פון ייַדישן פאָלק, דער געזונטער און
קערנדיקער, געבליבן בײַ זײַנע חושים און איז מיט לײַטן גלײַך,
פאַר אַלע דורות פון לומדות און דיאַלעקטיק האָט דאָס פּראָסטץ
פאָלק געװאָלט גענוס. אַפילו אין די געטאָס זײַנען געשאַפן געװאָרן
פּורים-שפּילערײיַען, מעשיות און ליבע געזאַנגען, קינסטלערס פון
באַרוף, װי שווער עס זאָל נישט זײַן פאַר זיי, בלײַבן זיי טרײַ זיך
אַליין. זיי טוען דאָס, צו װאָס זיי זײַנען באַרופן פון דער נאַטור* 5,
אין משה בראָדערזאָנס דיכטערישער נאַטור האָט אימפּראָװי-
זאַציע פאַרנומען דעם אױבנאָן,
בײַם ייִדן אָבער, אַז מ'רעדט פון אימפּראָװיזאַציע, דערמאָנט
*מאַקס עריק -- די געשיכטע פון דער יידישער ליטעראַטור, װאַרשע
8, ז' 84 |
*י. י. זינגער -- ,ליטעראַטור דאַרף פאַרשאַפן גענוס", סביבה, נ' 1,
ב"י 1943,
דער שפּילמאַן פון יונג-יידיש 15
מען זיך צופיל בדחנות.., און בדחנות איז אַ לאַנגע צײַט אָנגעגאַנ-
גען פאַר אַ זידלװאָרט, בעת אין אמתן װאָלט זי נישט באַדאַרפט
פאַררעכנט ווערן צו פּאָעזיע, אַפילו ווען זי איז אין פערזן און מיט
גראַמען. |
און װיבאַלד עס איז אַזױ לײַכט אין פּאָעזיע, װאָס טראָגט אויף
זיך דעם חותם פון אימפּראָװיזאַציע, זיך טועה זײַן און זי אָננעמען
פאַר בדחנות, איז פאַראַן אַ פאָראורטייל און אַן. אומצוטרוי צו די,
וועלכע ס'קומט-אָן גרינג צו שרײַבן פערזן,
נישט איין טעות איז אין דעם זין געמאַכט געװאָרן וועגן משה
בראָדערזאָנס דיכטונג: װוײַל ס'ליגט אויף זיי דער חותם פון אימ-
פּראָװויזאַציע, האָבן טייל נישט דערזען אין זיי עטאָס.. ס'הייסט;
צופיל עסטעטיק און צו-װוייניק עטיק..
און קריטיקערס האָבן אין פאַרשייהענע פּעריאָדן פון בראָ-
דערזאָנס שאַפן געהאַט טענות און דערבײַ זיך פאַרענטפערט, אַז
זיי װאָלטן אייגנטלעך קיין טענות נישט געהאַט, ווען ייִדן װאָלטן
געווען אַ פאָלק מיט אַלע פעלקער און געקענט זיך פאַרגינען אַז
אַ גרויסער פּאָעט זייערער זאָל בלויז עסטעטיזירן און נישט האָבן
אין זינען אין זיינע לידער קיין אידייען.. | |
דאָס איז אַן אומצוטרוי, װאָס ווערט אַרױסגעויזן צו אַלע
שפּראַך-װוירטואָזן, װאָס גרינגער עס קומט אים אָן אַרויסצוברענגען
דאָס װאָרט, װאָס שפּילעװוודיקער עס איז, װאָס רײַכער עס איז, זיי-
נען טייל חושד, אַז הינטער דעם איז נישטאָ דער צער פון יצירה, די
איבערלעבונג, די פאַרטיפונג. ;צופיל ווערטערשפּיל"..
עס זײַנען אָבער דאָ אַזעלכע, װאָס קענען מיט רעכט זאָגן;
קאַלע קענען בראָדערזאָנען דעם באַהערשטן פון דער פּאָעטישער
סטיכיע: איך אָבער קען בראָדערזאָנען דעם קלאָרן, נעטן דענקער,
דעם װאָרט-קאַרגן,.. דעם קינסטלער פון חכמת-הצימצום, בײל וועלכן
ס'איז ממש אַ רענדל אַ װאָרט* ?. אדרבה, פאַרקערט; אין ;י* האָט
' שמעון שפּיגעל -- ,שטריכן צו דער בראָדערזאָן-געשטאַלט", ליט"בל,
ני' 509, װאַרשע 1934.
16 שמואל ראָזשאַנסקי
בראָדערזאָן צופיל זיך פאַרענגט אין דער פאָרעם; וועלנדיק דווקא
אין 16 שורות אויסדריקן אַלץ, װאָס ער האָט געװאָלט זאָגן, האָט
ער דעם געדאַנק צופיל אונטערגעװאָרפן און געמאַכט משעובד צו
דער שורה; בעת עס בעטן זיך ערטערװײַז נאָך עטלעכע װוערטער
צו מאַכן לײַכטער און קלאָרער דעם פערז.
פאַר בראָדערזאָנען איז טאַקע לייב נײַדוס דער, װאָס זײַן וויר-
טואָזיטעט האָט בײי אייניקע אַרויסגערופן צו אים אומצוטרוי. דאָס
איז זיכער די סיבה, װאָס מ'האָט נישט דערזען, װוי דווקא אין בראָ-
דעוזאָנס צעפּלאָסענע אימפּראָװיזאַציעס פון נאָך דער ערשטער
וועלט-מלחמה איז גראָד פאַראַן אַן איבערפלוס פון אינהאַלט, טעמע,
אידייע, עטיק, די אַלע עלעמענטן, וועלכע זיינען צוליב דער שפּראַך-
עשירות נישט דערזען געװאָרן פון אייניקע.. |
מיט װיטמאַנישער סטיכיע האָט בראָדערזאָן זיך פּאָעטיש צע-
רעדט אין זײַנע ביכער באַגײַסטערונג און איבערגאַנג וועגן דער
צעווילדעוועטער וועלט. דאָס זײַנען בילדער און שטימונגען, וועלכע
געהערן גיכער צו דער אַטאָמישער עפּאַכע וי צום פּעריאָד פון
נאָכן ערשטן וועלטקריג. אָט, למשל, אינעם ליד ערב האַרבס?
,און אומעטיק און ווייט איז אָפּגעשניטן הוילע פעלך,
ווען ס'זיינען שוין אַראָפּגערוימט די בערגלעך גאַרבן,
און אומעטיק איז אין דעם ערב האַרבסט די ווייטע וועלט,
און ס'זיינען טונקעלע און אָפּבליאַקירטע אַלע פריערדיקע פֿאַרבן
און טרוימען פיל -- אָ, גאָט -- אַזױ פיל זון-חלומות װעלן
מוזן שטאַרבװ"
די סימבאָלן ריידן דאָ אַרױס הויך און מ'זעט זיי קלאָר, די
סימבאָלן פון ,/ערב-האַרבסט?. דער מוח צינדט זיך אָן, ווען מ'גיט
אַ טראַכט, וויפל , זון-חלומות וועלן מוזן שטאַרבן".. |
נביאישע פאַרגעפילן
אין זײַנע ברייט-צעכװאַליעטע פערזן גיט בראָדערזאָן איבער
די שװוערע פאָרגעפילן פון שוידערלעכע צײַטן, װאָס קלאַפּן אין
דער שפּילמאַן פוֹן יונג-יידיש | 17
אונדזערע טירן. דאָס זײַנען די אַנגסטן פון 20סטן יאָרהונדערט, דער
שוידער װאָס עס ואַרפט-אָן די גרויסע ציװויליזאַציע און מאָדערנע
טעכניק, וועלכע באַדראָעט אָפּצווישן לענדער אוֹן פעלקער מיט
איין פּלאַם,., דאָס זײַנען אַנגסטן, וועלכע געהערן גיכער צו דער
דריטער וועלט-מלחמה, פאַר וועלכער עס קלינגען װוי אַ הויכע װאָרע-
נונג בראָדערזאַנס פערזן פון נאָך דעד ערשטער וועלט-מלחמה,.
אַ סך אַזעלכע אויסערגעויינטלעכע שפּירונגען רופן-אַרױס
בראָדערזאָנס פערזן, װאָס זיינען נאָך זײַן טויט אפשר מער 60
װוי דעמאָלט, ווען ער האָט זיי געשריבן,
דאָס זײַנען נביאישע פאַָרגעפילן פון אמתע פּאָעטן, גרויסע
פּאָעטן. ,ווייל אַ גרויסער פּאָעט איז אַ פירשפּרעכער, אַ סך-הבל,
אַ הויכער פּונקט פון זײַן עפּאָכע*, אַ חוץ װאָס ;ער איז דער אָנ-
זאָגער און דער בײַשפּיל פאַר אַ נײַער קינסטלערישער קאָנצעפּציע,
ער שאַפט אַ צײַעם שפּראַך-מעדיום און ווערט אַזױ נאָך זײַן מײַס-
טער. זײַן מאַטעריאַל, װי אויך דער אופן, װי ער באַהאַנדלט אים,
- איז ספּעציפיש זילנער" 5.
בראָדערזאָן האָט דאָס געוויזן נאָך אין 1917, אין זײַן פּאָעמע
שיחת חולין, װאָס איז דערשינען אין מאָסקװע, וי אַ דיכטער קען
אינטוייטיוו דערשפּירן און אַנטפּלעקן אַ טראַנסצעדענטאַלע אידייע
אין אַ קינסטלערישן לבוש -- אַן אידייע װאָס גרענעצט זיך מיט
נביאות, ס'איז אַ מעשה פון פּראָג, װעגן דער קהילה, וועגן דער
סביבה פון ,לויטער רבנים", וועגן ,קלויזן-פּאַלאַצן, װוּ עס זײַנען
;מיליאַסן פיל אוצרות באַגראָבן*, װײַל די , גאַנצע קולטור איז פאַר
דאָרטיקע תושבים אַ מאָדנע לעגענדע", מחמת ,פאַר טראָפּנס קול-
טור װעט מען דאָרטן באַשיטן מיט אוצרות דעם פרעמדן פאַר-
װאָגלטן ייִדן", אַפילו אין אַזאַ מקום קדוש האָט זיך געפונען אַ ייָד,
ר' יונה, וועלכער האָט זיך געלאָזט פאַרטשעפּען דורך אַשמדאַיס
טאָכטער, װאָס איז? ער האָט אַ טראַכט געטאָן: איין מאָל,.. ער איז
*נ. ב. מינקאָווו -- יידישע קלאַסיקער פּאָעטן, נ"י 1937, ז' 7,
18 שמואל ראָזשאַנסקי
מיד געווען פון װאָגלען און װאַנדערן --- און דאָ האָט אים אַשמדאַיס
טאַכטער אויפגענומען מיט אָפענע אָרעמסי.
,צו יונהן נאָר האָט זי אַ קלייעע בקשה:
הגם ס'איז אָן תנאים, אָן חופּה קידושין,
פון דעסטוועגן בעט זי, ער זאָל זיך דערלויבן
פון איר זיך נאָר איין מאָל, נאָר איין מאָל צעקושן",
האָט טאַקע ר' יונה מורא, נאָר ער גיט אַ סראַכט;
,נאָר איין מאָל צעקושן?
בו, מילא, פאַרפאַלן!
נאָר איין מאָל אַ קוש טאָן?
דער חטא איז ניט שרעקלעך"..
אָבער אַז מ'זינדיקט איין מאָל, איז שווער שוין פון זינד זיך
צו באַפּרײַען! אַבי ס'ערשטע מאָל בײַ זיך געפּועלט צו זינקען, זינקט
מען שוין און מ'זינקט!
,און דאָס איז דער סוף פון דער פּראָגער געשיכטע:
עס ליגן איצט שנייען, פאַרחלשטע, ווייסע,
איר זעט, וי עס שיטן איצט שנייען געדיכטע,
זיי שיטן אָן אויפהער אויף הייזער, אויף קברים,
אויף אַלטע מצבות, אויף נייאינקע שולן
זי האָט אים אַ קוש נאָר געגעבן, נאָר איינעם,
װוי אונטער אַ חלף אָן ווידוי אַנטרונען
ר' יונה, פון שדישער ליבע אַ קרבן..
מיר האָבן דאָ א הײַנטצײַטיקן ואַריאַנט פון פּרצעס ;מאָניש"
מיט אַ מוסר-השכל װאָס גיט צו פאַרשטיין, הלמאַי בראָדערזאָן איז
גלײַך בײַם אָנהייב פון דער רעװאָלוציע אַװעק פון מאָסקװע קײַן
לאָדזש, חוץ דער אידייע, זשאַנער און סביבה קען דינען וי אַן
עדות דער הידור פון דער אויסגאַבע: אַן אַלבאָם וי אַ מגילה, בלע-
דער שפּילמאַן פון יונגייידיש 19
טער וי פון פּאַרמעט, אותיות געכתיבהטע, מיט אָרנאַמענטן בײַ
יעדן דף, בײַם שער פון אַ ספר, אפרים ליסיצקיס האָלצשניטן אין
פרום-יידישן נוסח,
שוין דאָס אַליין שטעלט אונטער אַ פרעגצייכן, צי זײַנען גע-
רעכט יענע, וועלכע האָבן אַזױ פיל געזאָגט אויף ב, אַז ער איז
שיעור, נישט ;אַ גוי", באַשר געווען אַ מאָסקװיטש, אַ באָהעם פון
גרויסוועלטישן פאַרנעם. אין אמתן איז ער געווען גרונטיק ייִדיש,
כאָטש ער האָט געגראַמט לאַטײַן מיט העברעיש און די מערקווער-
דיקסטע גראַמען אויסגעפונען פאַר ייִדיש, אַפילן אין דער רעװאָלו-
ציאָנערער מאָסקװוע איז ער געווען גרונטיק ייִדישלעך. בעת מ'שטו"
רעמט קעגן אַלע עלטערע טראַדיציעס, װאָס האָבן ;אַ ריח פון קלע-
ריקאַליזם?, שרעקט ער זיך נישט צו שעפּן פון טראַדיציאָנעלסטן
פאָלקסװואַל, פון לעגענדעס, פון לומדים, וועלכע קריגן אַ פינצטערן
פּסק פאַר כאַפּן אַ הנאהלע ,פון שודישער ליבע"...
איז שוין גאָר נישט צו חידושן, װאָס בראָדערזאָן האָט אין 1929
אויסגעמאָלן, אין זײַן בוך ,י*, דורך 50 לידער, דאָס בילד פון ייַדישן
חורבן אונטער דער סװאַסטיקאַ, װי אַ דערגאַנצונג צום שטורמישן
ליד אין ניו-יאָרק ;אַ גוטע נאַכט, װעלט!?, װי דאַרף מען קוקן אויף
די-אָ לידער -- ;דיכטונג אָדער נבואה?". די תשובה איז: עדער
עיקר זײַנען זיי נבואה? ?, װאָלטן דאָס די ייִדן אין אײראָפּע באַ-
צײַטנס פאַרשטאַנען, װאָלטן זיי אין אַזאַ בוך לידער געזען חוץ אַ
גרויסן אויפטו פון אַ װירטואָז, אַ מאָלער, אויך דעם פאָרויסזעער
פון ייַדישן פאָלקס-אומגליק --- װאָלטן זיכער הונדערטער טויזנטער-
ייַדן אַנטלאָפן פון די נאַציס איידער מ'האָט זיי געפירט אין די גאַן-
קאַמערן, דעמאָלט װאָלטן זיי באַגריפן דעם טיפן זין, װאָס איז נאָך
מיט צענדליקער יאָרן צוריק אויסגעדריקט געװאָרן, אַז ;מיט דער
ליטעראַטור לעבט דאָס פאָלק, אויף איר ווערט דערצויגן די יוגנט,
? יעקב גלאַטשטײן -- ,אין תוך גענומען" (משה בראָדערזאָן), יידישער
קעמפער, נ' 1019, אויגוסט 1953,
20 שמואל ראָזשאַנסקי
פון איר שעפּט יעדער דור זײַן קראַפט, זײַן ליבע צום פאָלק, צו זײַן
פאַרגאַנגענהײט. מיט איר אָטעמט ער אַרײַן אין זיך די נשמה פון
פאָלק, איר איידלקייט און שיינקייט, דעם גלויבן און האָפענונג", דע-
מאָלט װאָלטן אַלע פאַרשטאַנען, אַז ?אַ פאָלק אָן אַ ליטעראַטור איז
אַ ווילדע סטאַדע. אָן איר איז עס קיין פאָלק נישט. די ליטעראַטור
איז די גײַסטיקע מלוכה פון אַ פאָלק* 10, בראָדערזאָנס ,י* געהערט
צו דעם מין ליטעראַטור, װאָס איז די גײַסטיקע מלוכה פון אַ פאָלק.
אַז משה בראָדערזאָן האָט אַזאַ הויכע אויפגאַבע זיך געשטעלט
גלײַך ביים אָנהייב פון זײַנע שרײַבערישע זוכענישן, זאָגן עדות די
צוויי מאָטאָס אין רוסיש, װאָס ער האָט אַװעקגעשטעלט סאַמע פאָרנט
פון זײַן ערשטן ביכל לידער, ,, שװאַרצע פליטערלעך": פון ק. ד,
באַלמאָנט -- לעב איז דאָס גליק פון געזאַנג און פון אַלעקסאַנדער
בענואַ --- דורך קונסט וװעט געבוירן ווערן אַ גלויבן.
משה בראָדערזאָגס אָרט צווישן ,די יונגף"
אָנגענומען איז: משה בראָדערזאָן געהערט צוֹ ,די יונגש",
וועלכע זײַנען אויפגעשטיגן אין פּוילן גלײַך נאָך דער רוסישער
רעװאָלוציע, נאָך דער ערשטער וועלט-מלחמה, נאָך די פּאָגראָמען
אויף אוקראַיַנע, נאָכן צוריקגעבן פּוױלן איר פּאָליטישע אומאָפּ-
הענגיקייט. די אַלע פאַקטאָרן האָבן געפונען אויסדרוק אויף פאַר-
שיידענע אופנים און אין פאַרשיידענע מדרגות בײַ די שרײַבערס,
וועלכע האָבן אויפגעשטעלט זייערע געצעלטן אין װאַרשע, לאָדזש
און ווילנע. די קעמפערישסטע צווישן זיי, פּרץ מאַרקיש, משה בראָ-
דערזאָן, מלך ראַװיטש, אורי צבי גרינבערג, האָבן גיך זיך צעשיידט,
אויף וויפל יעדער איינער פון זיי האָט אױיסקריסטאַליזירט זײַן פּער-
זענלעכקייט. פון זיי איז דער ערשטער אַװעק אויף זײַן אייגענעם
וועג משה בראָדערזאָן. און ער האָט צום גיכסטן געפונען זײַן ציל;
0 ד"ר י, לוריע -- , פּאָליטיק און ליטעראַטורף", דאָס יודישע פאָלק,
נ' 20, ווילנע 1906,
דער שפּילמאַן פון יונגייידיש 21
יונג-ייִדיש. זײַן פאָן האָט צונויפגענומען אַרום ייִדיש זוכערס און
קינסטלערס מכל המינים, כדי צו פאַרשותפן זיך דורך צײַטן, דורך
דורות, דורך אַלערלײ פאָרמען פון אויסדרוק, מיט דעם אינהאַלט
און אידייען, װאָס האָבן אויפגעהאַלטן דאָס ייִדישע לעבן. גענומען.
צום װייניקסטן --- פרומקייט, פּונקט װוי צום װייניקסטן --- פּראָלע-
טאַרישקײט, אָבער דערפאַר צום מערסטן -- פאָלקסטימלעבקייט.
בראָדערזאָן, דער מאָדערניסט אין ששפּראַכקולטור און פערזן מײַםס-
טערשאַפט, זוכט די עוותפות מיט פאָלקלאָר, אין ליד און אין טעאַטעך-
קונסט, און כדי צו קענען װאָס מערער עקספּערימענטירן, באַניצט
ער זיך מיט מיניאַטור. אַזױ אַרום דערגרייכט ער מערער קינסטלע-
רישע קאָנצעטרירטקייט --- אין מיניאַטור,. דערפאַר האָט ער זיך
אײַנגעקלאַמערט אין קליינקונסט, װאָס בײַ דעם (עוערן אונדזערע
ייִדישיסטישע אינטעלעקטואַליסטן שטענדיק געשטרױיכלט". װײַל
;ס'איז נישטאָ קיין קליינע קונסט און קיין גרויסע -- זאָגט ער --
ס'איז פאַראַן נאָר איין באַגריף; קונסט און קינסטלערישע פּאָטענץ..
דער עיקר איז, אַז די סצענישע מיניאַטור זאָל זײַן קינסטלעריש
קאַנדענסירט און זאָל עמאָציאָנירן די חושים פונעם טעאַטער-באַזו-
כער, אַז ס'זאָל אים מאַכן אומרויק" 11,
פון איין זײַט -- געשאַפן אַ טראַדיציע, װוי צו פאַראינטערעסירן
די גאַס, דעם עולם װאָס האָט נישט קיין איבעריק געפיל פאַר קונסט.
;איז אין לאָדזש באַנײַט געװאָרן אַ נײַע בראָדער-זינגעריאַדע אויף אַ
לאָדזשער אופן. אין די קאַפעען האָבן זיך די שרײַבערס געשאַפן
זייער אָרט און אונטער אַ גלעזל װוײַן און מוזיק איז אײַנגעפירט
געװאָרן צו מאַכן אימפּראָװיזאַציעס אויף פאַרשיידענע טעמעס. די
אַטראַקציעס איז געווען, װוער עס װעט שנעלער פאַרטיק מאַכן זײַן
ליד אויף דער טעמע. דער געווינער פלעגט געקרוינט װערן אַלס
,פּרינץ פון ליד" פון לויפנדיקן אָװנט און באַקומען אַ פּרעמיע --
אַ פלאַש װוײַן, פון די אימפּראָװיזאַציעס איז שפּעטער דערשינען אַ
1 משה בראָדערזאָן -- וועגן אַררט?, ליט"בל, נ' 303, װאַרשע 19230,
22 שמואל ראָזשאַנסקי
בוך מיט 50 לידער --- 25 פון יצחק קאַצענעלסאָן און 25 פון משה
בראָדערזאָן? 12, דאָס איז געווען איינער פון אַ ריי איניציאַטיועס,
וועלכע האָבן פאַראינטערעסירט ברייטערע קרײַזן מיט ליטעראַטן
און ליטעראַטור,. געזעלשאַפטלעך, עמכדיק,
פון בראָדער זינגער איז געװאָרן בראָדערזאָן זינגעריאַדע.
עקספּערימענטירנדיק אין זײַנע מיניאַטור-טעאַטערס, האָט בראָ-
דערזאָן דערהויבן זײַן זשאַנער פון דראַמאָלעטן, װוּ דער פּאָעט האָט
דערגרייכט די ראַפינירטסטע טענער, און דער דראַמאַטיקער האָט
אַרײַנגעפירט ברענענדיקע פּראָבלעמען פון ייִדישן זײַן און קאַמף
פאַר עקסיסטענץ. מאָטיוון פון ייַדישער געשיכטע און אַנטיסעמיטיזם,
געטאָ און אוניוערסאַליזם ווערן קינסטלעריש אַרוסגעפירט, װי דאָס
איז קיינעם פריער נישט געלונגען. דער אוניװוערסאַלער שוישפּילער
קין גיט צו פאַרשטיין, װי מ'דאַרף זען דעם געטאָ-ייִדן שײַלאָק, ווע-
מען אַלע האַסן. בראָדערזאָן מאַכט טעאַטראַליש אַ פּירוש אויף דער
אומענדלעכער דיסקוסיע ועגן שעקספּירס קלאַסישן טיפּ, פאַרװאָס
שײַלאָק איז אַזױ געלטגײַציק, װײַל;
,דאָס גאָלד און זילבער
דאָס איינציקע געווער,
| װאָס קאָן מיך שיצן
אינעם װוילד-װאַלד פון אייערע צדיקים און גזלנים",
אַנטקעגן דער שלאָגלערישקייט פון פּרץ מאַרקיש, הומאַניסטי-
שער פילאָסאָפירונג פון מלך ראַװיטש זוכט בראָדערזאָן, להיפוך,
אַרויסצורופן בענקשאַפט נאָך שיינע פאָלקס-פירונגען, טראַדיציעס,
משפּחה-שלווה, בנעימותדיקייט,
אַנטקעגן בייזקייט --- ליבשאַפט.
אַנשטאָט צו זוכן רק פעלערן -- געפינען מעלות,
בראָדערזאָן ווערט דער דיכטערישער יאָ-זאָגער,
חיים לייב פוקס -- ,דאָס יידישע ליטעראַרישע לאָדזש", פון נאָענטן
עבר, נ"י 1957, ז' 238,
דער שפּילמאַן פון יונגייידיש הי 23
ער פאַרכלינעט זיך און אַנדערע מיט דער מויקאַלישקײט פון
פערז, מיט דער עשירות פון גראַמען און קלאַנגען, װאָס אַ סך פון
זיי זײַנען צום ערשטן מאָל געהערט געװאָרן, אַזעלכע המצאהדיקע,
אַז זיי רופן-אַרױיס באַװוּנדערונג. ער מײַסטערט טריאָלעטן און טאַנ-
קעס, פיר-שורהדיקע און הימנען, מיט אַליטעראַציעס, אַסאָנאַנסן, װאָס
פאַרחידושן,
משה בראָדערזאָן האָט שטאָלצירט מיט זײַן אויסגעקעמפטער
פּאָזיציע אין לאָדזש. ער זאָגט;
,אויב געטע האָט געהאַט זײַן געליבטע הײימשטאָט והימאַר,
האָב איך מײַן וויי-מיה --- לאָדזעז. ?15, ן
און דער דיכטער פון עוויי-מיר* צויבערט-אויס גראַמען, אין
וועלכע ס'איז דאָ אָפט מאָל אַזױ פיל זין, אַז די פערזן באַקומען אַ
ווערט שוין צוליבן זין פון די גראַמען.,. למשל;
אָן אַ שיעור און ערך שעכטן חושך וצלמוות
דערקלער איך גערעכטן קאַטאָװעס
ערב רב האַסישטות | פיליגעערטער חבר
מאַסן-אַף ראַשט עס אַ חוק ולא יעבור
יעבור שעץ עס מִרול
בראַװואָ געזעץ איז שי
טומאה
ואהבת לרעך סטרונעס
ויעד פאַרפלאַכן האַרץישפּאַרונעס
נישט געווען בײַ בראָדערזאָנען קיין װאָרט, צו וועלכן מ'זאָל
נישט קענען קריגן אַ גראַם מיט טעם, אַזױ, למשל, האָט ער צו דער
מאָדערניזירטער און אַקטואַליזירטער אויפפירונג פון גאָלדפאַדענס
יצחק ליכטענשטיין -- משה בראָדערזאָן דער לאָדזשער, ליט"בל,
נ' 502, וואַרשע 1932,
24 שמואל ראָזשאַנסקי
;לא תחמוד" זיך געוויצלט אין גראַמען מעניני דיומא: האָט ער
באַשאַפן אַ נײַ װאָרט, ,מען כל נדריוועט;, און געגראַמט לאָקאַרנאָ
מיט דאנדרנא און פּאַרנע *1,,, און ס'איז נישט איין מאָל שווער ;פעסט-
צושטעלן, צי בראָדערזאָן איז ייִדיש, רוסיש, צי גאָר פראַנצייזיש, בי
די אַלע שפּראַכלעכע אויפטוונגען זײַנע אינעם ייַדישן לשון, װײַל
ער איז פּשוט פאָרויסגעלאָפן דעם גאַנצן שפּראַכלעכן אוצר און זאַצ-
בוי, ווען ס'איז נאָך נישט גרייט געווען דער באָדן פון דער ייִדישער
ליטעראַטור צו קאָנען אויפנעמען אַזאַ באַגאַזש נײַס* 15,
די עשירות פון בראָדערזאָנס ריטעם און גראַמען זעט זיך באַ-
זונדער אַרױס אין זײַנע קינדער-מעשיות. אמת, ,פאַר קליינע קינדער
איז די שפּראַך צו-רײַך, צו-רוישיק? 5:, אויב מ'זאָל דווקא װעלן, אַז
קליינע קינדער זאָלן פאַרשטיין װאָרט בײַ װאָרט, װאָלט מען באַדאַרפט
כסדר איבעררײַסן און פאַרטײַטשן. בפרט נאָך, ווען מ'רעדט ועגן
ייִדישע קינדער נאָך חורבן אײיראָפּע, קינדער פון די אַמעריקאַנ
זירטע סביבות, װוּ הער שפּראַך-באַגאַזש איז זייער אַ קליינער,
בראָדערזאָנס שפּראַך-אוצר איז אַ צירונג, װאָס איז נישט צום
שאַצן, צווישן די מײַסטערס איז ער -- גרוױיסמײַסטער,
דער זון פון מאַסשקװוע און דער פּאָעט פון לאָדוש
משה בראָדערזאָן איז אַ ווונדערלעכער פּאַראַדאָקס פון ייַדישן
לעבן, אַ בײַשפּיל פון דער איבערנאַטירלעכער צפפּאַסונג-פעיקייט,
אַן אילוסטראַציע צום היסטאָרישן פאָלקס-טראַגיזם,
בראָדערזאָן, דאָס קינד פון מאָסקװע, ווערט דער פּאָעט פון
לאָדזש,
געשטראָפט פון מאָסקװע, ווען ר'איז נאָך אַ זויגלינג געווען.
טראָגט ער אויף זיך די געלע לאַטע פון 1891 און צוליב דעם װערט
** דערציילט פון שוישפּילער זלמן הירשפעלד.
** ירחמיאל נייבערג -- ,משה בראָדערזאָן", ליט"בל, נ' 780, יוני 1929,
* ש. ניגער -- ,אַלדאָס גוטס", ביכער-וועלט, נ' 4--5, וואַרשע 1922,
דער שפּילמאן פון יונג"יידי'ש 25
ער װי אַן אַראָפּגעשמיסן בלאט פאַרטראָגן קײַן לאָדזש. דאָך האָפט
ער נאָך אַלץ צו געפינען מאָסקװע אַ רעהאַביליטירטע, אַז ער דאַרף
איבער נײַע קאַטאַקליזמען אַנטלויפן, קלײַבט ער ווידער אויס מאָס-
קווע. אפשר וװועט זי פאָרט זײַן אַ מקום מקלט? אפשר וועט זי פאָרט
ווערן אַ מקום מנוחה? אפשר װועט די רעװאָלוציע פאַרריכטן, װאָס
דער צאַריזם האָט צעבראָכן? אָבער אויך אין 1918 דערשפּירט ער
די לויערנדיקע סכנות און קערט זיך ווידער אום קײַן לאָדזש.
די װײַזערס דרייען זיך, די ציפערן װערן איבערגעשטעלט,
אָבער די זעלביקע ציפערן...
די צאַרישע מאָסקװע -- 1891,
סאָוועטישע מאָסקװוע --- 1918,
מקובלים, גריבלערס אין ציפערן, גימטריאס, קענען געפינען
אין מאָסקװוצ די געאָמעטריע פון יִַדישן גורל אין גלות..
בראַדערזאָן האָט אויך זיך געמיינט, ווען ער האָט אין דער דראַ-
מאָלעטקע ;זײַן הויקער* -- משה מענדלסאָנס הױיקער -- געשיל-
דערט, װי דאָס ייִדישע פאָלק טראָגט געדולדיק זײַן היסטאָרישן
שהויקער", דעם געטלעכן בטחון, װײַל --
,מיר זיינען קינדער פון אַ פאָלק,
װאָס גאָט באַשאַנקען האָט אין מדבר נאָך
מיט אַ בארג
אַ הויקער פון געדולך".
וי אַרעסטאַנטן, װאָס הערן זיך אויף צו שרעקן פאַר טורמע,
קומט דערפאַר דער זון פון מאָסקװע אויך צום דריטן מאָל קײַן מאָס-
קווע.,. אפשר פאָרט? בראָדערזאָן, וועלכער האָט אין דער יוגנט
;אויסגעזען עפּעס וי אַ סיבירישער קניאַז און עפּעס וי אַ חנן פון
;דיבוק", עפּעס וי אַן איטאַליענישער באָהעם און עפעס וי אַ צפתער
מקובל", האָט נאָכן אַנטלויפן פון נאַצישער אינװאַזיע אויף פּױלן
פּאָרט געהאָפּט, אַז ער דאַרף פאָרט זײַן, אוב נישט קיין יחסן
לפּחות נישט קיין פּאַריער אין דער ;באַפרײַטער* װעלט.. אב
26 שמואל ראָזשאַנסקי
נישט יחוס עצמו, האָט ער ;אַ ברודער אין מאָסקװע, אַ פּראָפּעסאָר,
מיליטערישער כירורג" 17, און סוף כל סוף: ער האָט טאַקע באַדאַרפט
האָבן מאָסקװע, אָנקומען צו איר, אויף צו באַשיצן זיך פון די היט"
לעריסטישע גזלנים, אָבער -- אויב ער איז געווען אַזױ ניצלעך פאַר
לאָדזש, פאַרװאָס זאָל ער ניט זײַן ניצלעך, פּראָסט גערעדט, אויך
פאַר מאָסקװע? /
משה בראָדערזאָנס אויפטו איז דאָך באַשטאַנען אין דעם, װאָס
ער האָט געשאַפן פאַר ייִדן פון אַלע מדרגות. פאַר אויסדערוויילטע --
דער װירטואָז פון ליד; פאַר עמך -- קליינקונסט, וו פּאָעזיע אין
פאָלקס-הידור, דערנענטערט דורך די שטימבענדער פון שוישפּילערס
און פּלאַסטיק פון רעזשיסאָר, איז אַרײַן אין דער מאַסע. און פאַר
די אויגן איז געשטאַנען די נײַע דערפאַרונג: ;די דײַטשן האָבן גע-
קענט צורויבן דאָס ייִדישע פאַרמעגן; אַרױסטרײַבן פון די היימען;
טרײַבן דורך שיכורע זעלנערס אין אַ געטאָ: אָבער זיי האָבן נישט
באַװויזן צו צעברעכן דעם ייִדישן גײַסט -- די אייביקע בענקשאַפט
נאָך אמת און שיינקייט"*:, פאַרװאָסיזשע זאָל אין דער רױטער
מאָסקװע זײַן ערגער װוי אין פאַרשװאַרצטן לאָדזש?
עס איז אָבער גענוג געווען צו זײַן געציילטע טעג אין דער
סאָוועטישער ספערע פון ביאַליסטאָק, אַז דער פאַרבטחונטער משה
בראָדערזאָן, אָקערשט זיך אַרױסגעריסן פון די נאַצישע נעגל, זאָל
דערשפּירן אויף זיך פרישע נעגל... גלײַך בײַ דער ערשטער באַגע-
געניש האָט אַ רויטער יחסן אים פאַרמסורט בפני כל עם ועדה, אַז
ער איז קיינמאָל קיין קאָמוניסט נישט געווען און געהערט צו די
שונאים... און אַזױ האָט זיך אױסגעשפּרײט אַ נעץ פון ביאַליסטאָק
ביז מאָסקװע, אויף וועלכער ,דער באַפּרײַטער* בראָדערזאָן האָט
'* משה גראָסמאַן -- קוויי-געשווייג איז שטאַרקער פון וויייגעשריי!".
היימיש, תל-אָביב, סעפּט' 1956, |
** רבקה קוװיאַטקאָװוסקיפּנחסיק -- , דער לעבעדיקער משה בראָדערי
זאָן אין לאָדזשער געטאָ און דער שוויגנדיקער משה בראָדערזאָן אין
מאָסקװע?, די צוקונפט, יאַנואַר 1959,
דער שפּילמאַן פון יונג-יידיש 27
באַדאַרפט זיך קליגלען, וי זיך נישט צו פאַרפּלאָנטערן --- ביז עס
האָט גאָר נישט געהאָלפן,
מיר ווייסן, אַז , בראָדערזאָן האָט אין רוסלאַנד אַ סך געשריבן,
ער האָט געשריבן לידער קעגן דײַטש. ווען ער איז געקומען קײַן
מאָסקװע פון דער קאַראַ קאַלפּאַקישער רעפּובליק, האָט ער אָפּגע-
געבן אין פאַרלאַג ?עמעס" אַ בוך לידער, װאָס האָט שוין געזאָלט
דערשײיַנען. ביז דאָס בוך איז דערשינען איז אָבער געקומען אַ נײַער
פּאָליטישער קורס. מען האָט זיך אָנגעהויבן חנדלען צו די דײַטשן
און זײַן בוך איז שוין נישט דערשינען". אין אָט-דער אַטמאָספערעש
איז בראָדערזאָן גײַסטיק געבראָכן און צעפּיצלט געװאָרן. ;/בראָדער-
זאָן האָט געהערט צו די װאָס זײַנען פאַר דער צײַט אַלט געװאָרן,
ער האָט שוין מער גאָר נישט געװאָלט וי מנוחה, צוליב דעם האָט
ער רעזיגנירט פון פאָרן קײַן פּוילן און איז געבליבן אין רוסלאַנד,
אָרעמער בראָדערזאָן! ער האָט נישט געװאָלט זען, אַז דווקא דאָס,
װאָס ער זוכט, װועט ער אין רוסלאַנד נישט געפינען" 19,
עס איז גענוג צו ברענגען איין פאַקט, כדי צו פאַרשטיין, אין
װאָס פאַר אַן אַטמאָספערע בראָדערזאָן האָט אַלץ געהאָפט זיך אַרײיַנ"
צופּאַסן: ער, דער דיכטער פון לאָדזש; דער פירער פון יונג-ייִדיע),
דער בויער פון קליינקונסט-טעאַטער ;אַררט", מיט וועלכן ער האָט
מרעיש עולם געווען פּוילן, איז אַרומגעפאָרן מיט דעם. טעאַטער אי-
בער אײיראָפּע, גאַסטראָלירנדיק (אין 1925) אין פּאַריז, לאָנדאָן,
בריסל, און מיט אַ טייל פון דעם אַנסאַמבל געשפּילט אין מאָסקװע
(1940---1941), און דער גרעסטער טייל פון די ליטעראַרישע טעקסטן
אין טעאַטער-פּראָגראַמען איז באַשטאַנען פון זײַנע שאַפונגען --
משה בראָדערזאָן האָט זעקס יאָר צײַט (6 יאָר!) באַדאַרפט זיך מיען
און בעטן, אַז מ'זאָל אים אָננעמען פאַר אַ מיטגליד אין , פאַראיין פון
סאָוועטישע שרײַבערס".. ערשט אין 1945 האָט מאָסקװוע געלאָזט
יצחק יאַנאַסאָװיטש -- ,משה בראָדערזאָן", די פּרעסע, ב"א, 28
אָקט' 1953,
28 שמואל ראָזשאַנסקי
בראָדערזאַנען ווערן אַ מיטגליד פון שרײַבער-פאַראיין! אַ דאַנק דעם
האָט געקאַנט געמאָלט זײַן, אַז מ'זאָל אויפנעמען זײַנע אַ פּיעסע,
ערב יום-טוב, װאָס איז פון 1947 געשפּילט געװאָרן צוויי יאָר אין
מאָסקװער ייַדישן מלוכה-טעאַטער און װאָס האָט געקאָנט זיך אַרויס-
װײַזן װי אַ נײַער ערב יום-טוב אין בראָדערזאָנס לעבן און שאַפן...
= אָבער ...,דעם 28סטן אַפּריל 1950 --- וי בראָדערזאָן האָט גע-
שריבן אין נאָוועמבער 1955 אין רוסלאַנד -- בין איך, וי עס זעט-
אויס, צוליב אַ מיספאַרשטענדעניש אַרעסטירט געװאָרן דורך דער
עמ-גע-בע. פאַרמשפּט געװאָרן אויף 10 יאָר, װוּ איך קום- אָפּ די
שטראָף אין די טישעטער לאַגערן אין סיביר. נאָך דעם וי מײַן ענין
איז נאָך אַ טאָל דורכגעקוקט געװאָרן בין איך פולשטענדיק רעהאַבי-
ליטירט געװאָרן און איצט, נישט קוקנדיק דערויף װאָס מײַן געזונט-
צושטאַנד איז אַ שווערער און איך בין פיזיש שטאַרק אָפּגעשװאַכט,
בין איך אַזױ צו זאָגן פול מיט ענערגיע".ף. /
װאָס דער אַזױ צו זאָגן קען מיינען, (אין ראַטנפאַרבאַנד דאַרף
מען בײַם לייענען שטענדיק איבערקלערן, װאָס די אַנדערע מיינעץ),
גיט צו פאַרשטיין אַ ליד, בראָדערזאָנס, װאָס איז געדרוקט אײַנגע-
ראַמט אין זײַן ביאָגראַפיע (פון רוסלאַנד) -- ווער ווייסט?
,ס'איז גרויס די חרפּה, גװאַלדיק,
ס'איז דער פאַרברעכן שװער,
ווען מענטש איז חיהש, װאַלדיק,
ווער װוייסט -- ווער שולדיק מער?
די פראַגע דאַרף מען שטעלן,
ווער מער אין זינד איז גרויס;
צי דער װואָס גיט באַפעלן,
צי דער װואָס פירט זיי אויס!?"
דער פערזנמײַסטער משה בראָדערזאָן, זעען מיר, איז אַפילו
נאָך זײַן נײַעם מאָסקװער גיהנום אויך געווען אַ געדאַנקען-מײַסטער,
אוױטאָביאָגראַפישע מאָמענטן" -- אונדזער לאָדזש, ג' 6, ב"א 1957.
דער שפּילמאַן פון יונג-יידיש 29
וועלכער האָט פּרעכטיק אויסגעדריקט די טריעריקש לעבנס חכמה
פון אונדזער צײַט, די נײַע תורה פון אונדזער מאַרטיראַלאָגיע.
בראָדערזאָן האָט אַפילון אין די פינצטערסטע יאָרן פון פאַרשי-
קונג נישט פאַרלוירן דעם שפּראַכמײַסטער, גראַמען-װירטואָז און
קאַלאַמבורן-אימפּראָװיזאַטאָר, װאָס האָט אים באַרימט געמאַכט אין
זײַנע גליקלעכע יאָרן, אויב ער האָט דאָס נישט געקאַנט אַרוסברענ-
גען אין צײַטונגען, זשורנאַלן, ביכער, קליינקונסט-טעאַטער אָדער
גאָר אין אָפּערע, פון װאָס ער האָט געחלומט, האָט ער עס צעװאָרפן
אין בריוו, ער אַליין האָט אַפילו פון דער פאַרשיקונג אין זיי געזאָגט,
;איך בין בכלל געװאָרן אַ בעל-בכי, כאָטש דעם בטחון און דעם
גלויבן אין ניסים האָב איך נאָך נישט אין גאַנצן פאַרלוירן.. אַז
מעט לעבן -- עט מען עסן, און אַז מעט עסן, װעט מען נישט פאַר-
זעסן. דער עיקר: נישט פאַרגעסן, װאָס די קולטור-וועלט-פּראָמיסיאָן
האָט מיט אונדזער פאָלק און מיט אונדז גופא אָפּגעטאָן פאַר א
שפּיצל? 21,,, |
משה בראָדערזאָן, דער גירוש-זון פון מאָסקווע, וועלכער איז
געװאָרן דער פּרינץ פון יונג-ייִדיש אין לאָדוזש, דער דיכטער צווישן
ביידע וועלט-מלחמות, האָט אין י. ל, פּרצעס שאָטן אויפגעהויבן
לייב נײַדוסעס אַראָפּנעפאַלענע קרוין און װוי דער אויסזינגער פון
רעװאָלוציע, כאַאָס און חורבן זיך און די ליטעראַטור סובלימירט
מיטן צויבער-כוח פון ייַדישן לעבנשטייגער און פאָלקשאַפן, אינספּי-
רירנדיק ליבשאַפט צום ייַדישן לעבן, פּונקט וי ער האָט פר;ער
דורך הימנען צו אַנשי שלומינו און צו די עטערן געצונדן מוט אין
דער צעזונגענער עכט-יידישלעכער און דאָך ער
יוגגט, |
שמואל ראַזשאַנסקי
?*אַברֹהם זֹאַק -- ,אױף די שליאַכן פון הפקר", ב"א 1958, ב' 2,
ז 244 און 159,
משה בראָדערזאָנס שריפטן אין בוכפאָרעם
שואַרצע פליטערלעך, לידער, 48 זייטן, פּיעטריקאָו 1913.
שיחת- חולין, אַ פּראָגער לעגענדע, מיט צייכענונגען פון אפרים לײ
סיצקי, 16 זזי, מאָסקװע 1917.
תמרל, אַ באָבע-מעשהלע, מיט צייכענונגען פון יוסף טשייקאָ, 18 וז',
מאָסקווע 1917,
טוי, הונדערט טאַנקעס, מאָסקװוע 1919.
אַ חתונהקע, פאָרשטעלונג, 16 זזי, לאָדוש 1920,
פערל אויפן ברוק, לאָדזש 1920.
איבערגאַנג, צייטלידער מיט האָלצשניטן פון מאַרק שװאַריץ, 46 זן',
לאָדזש 1921. |
דער רױיטער רײטער, פֿאָרשטעלונג, 28 זז', װאַרשע 1921.
תחית המתים, מיסטעריע, 32 זז', לאָדזש 1921.
די מלכה שבאָ, דראַמאַטישע פּאָעמע, 22 זז'י, לאָדזש 1921.
צונגענלונגען, מאַריאָנעטן-שפּיל, 32 זן, לאָדזש 1921,
שניי טאַנץ, גראָטעסק-פאָרשטעלונג, 32 זזי, לאָדזש 1921.
שואַרץ:שבת, מיט צייכענונגען פון יעקב אַדלער, לאָדזש 1921.
באַגײסטערונג, 192 זו', לאָדזש 1922.
אַלדאָס גוטס, מעשהלעך פאַר קינדער, אילוסטרירט פון אַרטוי שיפ,
| 2 זז', װואַרשע 1922, :
לעבעדיק און פריילעך, װאַרשע 1924.
האָפּי טשיק-טשאַק, װאַרשע 1924,
גאָטס ברואימלעך, ואַרשע 1924,
חי -- געלעבט, װאַרשע 1924.
זאַלבעדריט, וואַרשע 1924,
צאַפּלימענטשעלעך, פי נייע יידישע פאָלקשול, װילנע 1928.
פאָרשטעלונגען, 132 זז', לאָרזש 19236.
י, 50 לידער מיט פאָטאָמאַנטאַזשן פון יהודה לעווין און פּנחס שװאַרץ,
6 זז', לאַדזש 1939,
4514 מג 490844 הקק
משה בראָדערזאָן אין זיין בלי-צייט,
געצייכנט פון אַרטור שיק
אַנשי שלומינו
מיר, זינגערס, פון דײַן מעכטיקער אומשטערבלעכקייט, אָ, גאָט
מיר, זינגערס, פון דײַן יעדער דעטעניש און סוד --
מיר פליגלען אין דער גרענעצלאָזער ועלט אַרום
און קניען אין דעם פּליִען פרום,
מיר, זינגערס, פון די אַלע דורות ביז אַהער!
און אָפּטערס בלײַבט מען ביזן שטאַרבן אין דעם אייגן פאָלק
און לאַנד -- אַ גר!ַ
מיר זינגען פון לײַטזעליקער התלהבות, גענאָד,
מיר זינגען פון אומשטערבלעכקייט, אָ, גאָט,
מיט זונען-אונטערגאַנגען, אין פאַרנאַכטן בלוטנד --
און שפּילנדיק אין קאַמף פון פרייד און שרעק,
מיר זינגען אין די איינזאַם-אומעטיקסטע טעג!
אָ גאָט, דערהער אונדז ... 800101041 16 11ג16עס/ו *
ליב ניי דוס
בלויע הימלען האָט געהאַט מײַן חבר-פּרינץ, װוי יונג!
צוויי סאַפירן-אויגן און אין יעדערן אַ שמייכל-פונק!
יעדער קלאַנג -- אַ זונען-זינגענדיקער האַרפן"קלונג!
יעדער װאָרט -- אַ זונג!
האָט געלעבט אין בלויע װעלטן ער, דאָס קלאַנגען-קינד,
און געשטראַלט מיט טויען-ווערטער, בלומענדיק אין מײַ צעגרינט.
גאָלד און בלויקייט אויסגעפלאָכטן מיט אַ הייסן מזרח-ווינט --
און צוזאַם געשפּינט.
פעלדער, וועלדער -- אַלעמענס! און ס'זײַנען אונדזערע -- אויך דאָ!
האָ, וי פרײַ די וועלט איז, און װי גליקלעך בלוי, האָ, האָ!
און װי זינגענדיק, װי קלינגענדיק איז יעדע רגע, יעדע שעה!
איצטער איז מײַן חבר-זינגער שױן נישטאָ /
* (לאַטײן; די באַגריסונג פון די רוימישע גלאַדיאַטאָרן צום אימ--
פּעראַטאָר פאַרן אָנהײיבן דעם קאַמף) ,די װאָס װועלן שטאַרבן באַגריסן דיך".
אויסגעקליבענע שריפטן 33
צו די שט ערו
מיר, יונגען, מיר -- אַ פריילעכע, צעזונגענע כאַליאַסטרע,
מיר גייען אין אַן אומבאַװוּסטן וועג,
אין טיפע, מרה-:שחורהדיקע טעג,
אין נעכט פון שרעק --
26 050610 010 1810!
און ס'ווערן שטערן -- טרערן,
און טרערן וערן -- שטערן,
און טויבע הייבן-אָן צו הערן,
און טויטע הייבן-אָן -- באַגערן,
און אַלדאָס גוטס --- מקוים װערן;
-- ס'איז שווער דער וועג, װאָס פירט צו שטערן?!
היי, ווייניקער אַ ביסל קלערן!
װאָס ס'איז באַשערט, װעט אונדז באַװערן!
די פרייד ט'זיך פרוכפּערן און מערן,
און הערן וועלן הימלען גערן,
און בקדושה טרײַהייט שער
כאַדכאַ -- דערװײַלע טאַנצן בערן!
!סוופם 003 0306/0ם 23 *
מיר גייען! גייען מיר אין אומבאַװװווסטן וועגו!
אין טיפע, מרה-שחורהדיקע טעג,
אין נעכט פון שרעק -- :
מיר, יונגען, מיר -- א פיט צעזונגענע כאַליאַסטרע!
- * (לאַטײן: לאָזוֹנג פון טרײשאַפט דורך קאַמף צום 1 דורך" דל
שװוערסטע וועגן צו די שטערן!
24
משה בראָדערזאָן
בראַנד אוך פייער
בראַנד און פניַער, גלי דעם שװערד!
ס'הייליקט זיך אין קאַמף די ערד,
יונג דער מענטש-.--- אַ נײַער װוערט!
רײַטער, אויפן פערד! אין וועג!
ס'קומען-אָן די נײַע טעג:
אַלטע -- גייט-אַװעק!
שרעק און צאָרן! בלוט און מוט!
ווער עס קעמפט, איז יענעם גוט -= '
נעם-אַראָפּ דעם הוט!
פאַר מאַרטירער, פאַר דעם טויט,
זע, אַ נײַער הימל גייט,
פלאַמט אין פּוֹרפּור-רױט!
דער מזבח פון דער וועלט
פלאַקערט-אויף און טרײַבט די קעלט;
אַלע הערצער -- העלט!
שעלטן שעלט נאָך אַלץ די קראָ,
װאָס נבלה איז ניטאָ ---.
זי פאַרשוועכט די שעה!
היי, טרומייטן, העכער שאַלט!
װאָלקנס שמעטערױט, װאָלקנס שפּאַלט!
ברעכט די חורבות אַלט!
און באַהאַלט דײַן טרויער איצט,
ווען דער פײַנט מיט ציינער קריצט,
ווען עס דונערט, בליצט!
אויסגעקליבענע. שריפטן. | 25
זיצט. אין מקדש אויף אַ טראָן ---
זיצט אַ געץ, פון אים הייב-אָן!
העכער הייב די פאָן!
רײַטער, אויפן פערד! אין בראַנד .
קעמפן מיט דעם מענטשנס שאַנד!
-- צום געבענטשטן לאַנד!
ס'האָט מיט דונערן
ס'האָט מיט דונערן אַ שלאָג-געטאָן אין העכסטן טורעם,
האָט עס אויפגעטרייסלט אים -- דעם העכסטן שפּיץ!
אוי, דו שטורעם, װוּנדערבאַרער קלאַנג פון די יסורים!
אוי, דו זוונד--אַנטפּלעקטער, אומגעריכטער בליץ!
האָט מיט דונערן אַ שלאָג-געטאָן אין אַלע גלעקער,
אומגעצוימט פון דער כינעזישער פאַרשטאַרטער װאַנט!
האַקט דעם אורװאַלד-עונש אַ צעװילדעוועטער העקער,
צינדט דעם אורװאַלד אונטער -- ברענט אַ בראַנד!
און עס ברעקלט זיך די װאַנט פון בראַנד-געפליגל,
שלאָס און ריגל װערט צעגאַנגען אין דעם פלאַם,
און עס פאַלט-אַרױיס אַ ציגל נאָך אַ ציגל,
און עס לײַטערט זיך אין פײַער יעדער שטאַם!
אוּן אין אומגעהייער פון די װײַטע סטעפּעס.
הויערט עפּעס אינעם פּורפּור-בלוט און פּײַן!
ס'װאַקסן טרעפּ, און אויף די פײַערטרעפּ איז
אױסגעגאָסן אַ לײַטזעליקער, מאַרטירערישער שנן..,
26
משה בראָדערזאָן
זאָלן אויפפּלאַצן
זאָלן אױיפפּלאַצן די הימלקװאַלף . |
און אַ רעגן און אַ מבול-שטראָם זאָל פאַלן
אויף דער ערד אַראָפּ
מיט אַ נײַעם, מיט אַ שאַפונגס-גאָב!
אַלע שפּינעכצן און נעצן פונעם האַס און טרויער
און די שימלען פון באַדױער,
זאָל דער הימל, דער פאַרװאָלקנטער, דער גרויער,
מיט די מבול-װואַסערן פאַרלענדן
אינעם כף-הקלע פון פאַרגעסנקייט און טוט!
און צונטער-רויט =-
אין בלוטן פונעם יונגן הימל הייס,
אין אַנגסטן-שװייס,. /
אין שטורעם-בייז --
וועט גלײַך אַ נײַע, יונגע וועלט געבוירן װוערן
|מיט אויגן פריילעכע און זינגענדיקע שטערף
און ס'וועט דער שופר של משיח װײַט זיך לאָזן הערן
פון דונער אַרױס!} . |
פון הויז צו הויז!
פון שטאָט צו שטאָטוּ
פון מענטש ביז גאָט!
און ס'וועט אין לויטערקייט זיך גאָט אַנטפּלעקט דערקלערן,
ווען אָפּן װעלן ווערן נײַע בלויע קװאַלן.
און ס'וועט אַ נײַער מבול זײַן פון שטראַלן,
פון זון און פּרייד --- און מענטש און גאָט!
יונג בין איך און דאך -- פאדרטרויערט
1913
שװאַרצע פליטערלעךר
איך מאַך-צו די אויגן -- פאַרבלענדט פון די שטראַלן;
איך זע, װי פאַרווירטע אין גאָלדענעם ים
עס צאַפּלען אין טיפקייט, װי פינקלענדע שטערן,
די פליטערלעך שװאַרצע -- פאַרבאָרגענער סם..
זיי דרינגען-אַרײַן אין דער טיפקייט פון האַרצן,
זי שימערן, שטיפן אין קראַנציקן טאַנץ;
און ביסלעכװײַז, שפּעטער, ווערט טונקל דער גאָלד-ים,
עס קריגט דאָס אַרומיקע פליטערלעך-גלאַנץ!
א ו מ ר ו
ס'ווערט די אומרן טיף געבוירן מיט דעם שימער פון דער נאַכט;
אָװונט-שאָטנס ציֶען לאַנגזאַם, װי געמאַטערט, נאָך אַ שלאַכט..
און עס רוט די נאַכט שוין שטילער --- שטום, װי עטעמדיק מיט טוט .
דאַן --- אין האַרצן ברויזט די אומרו; די נשמה בלוטיקט, ווייט..,
ק דן ש!
די זון פאַרגייט. עס דוכט זיך -- אין גאַמען גלאַנץ-קאָלירן;
שפּילט עמעץ 0מ80141 מסס אַ טרוימיקן נאָקטורן..
און אין דעם נאָנטן שולכן --- איר װעט באַלד הערן קדיש -- == --
איצט האַלט מען בײַ מנחה: קדושה -- -- ,קדוש! קדוש!"..
אויסגעקליבענע שריפטן
יונג בין איך!
י. ל. פּרצן
יונג בין איך, ווי יונג -- דער פרילינג! |
(פרילינג איז דאָך אייביק יונג),
הייס דאָס בלוט און קלאָר די אויגן, --
וי אַ האַרפעס ציטער-קלונג...
יונג בין איך און דאָך -- פאַרטרױערט:
בענקשאַפט זינגט פון יעדער ליד!
װײַטע, װײַטע אַלטקײט שימערט
אין מײַן אַלטן ניגו ;ייד",
פּערל װועל איך זוכן...
פּערל װועל איך זוכן, פּערל װעל איך זאַמלען,
אויף אַ שנירל קלײַבן, |
טראָגן װעסט עס שטרענג אויף דײַן פּערל-העלדול;
וועט'ס אַ זכר בלײַבן!
ן
װועל איך פריער שטאַרבן... זועסטו ווען דערמאָנען? 0
וועסט געוויס געדענקען?! ?=
און אויב דו... דו --- פריִער... וועל איך מיט די פּערל --
נאָך דײַן העלדזל בענקען. |
39
40 0 - משה בראָדערזאָן
מאהט?נססא
לבנה... און נאַכט, אין אַלײע איז פינצטער.
עס שפּאַנט אין דעם שאָטן גאַנץ איינזאַם, אַלײן,
אַ מיידל אין ראָזן, אין זײַדנס געקליידטע,
און זעצט זיך אַװעק'עט בײַם טײַך אויף אַ שטיין,
עס רונצלט זיך ס'װואַסער... לבנה -- באַזילבערט,
צעקנייטשטע די וועלכלעך: עס טראַכט איצט געוויסי.
דאָס לעבעדיק װאַסער טראָגט מִיט זיך, מסתמא,
פון װײַטע מקומות אַ האַרציקן גריס,
און קוקט איצט דאָס מיידל, און זוכט װאָס אין װאַסער,
און װאַכט אַ פאַרטראַכטע -- זי װאַרט אויפן גליק;
און סיקוילערט דאָס זילבערנע טײַכל די וועלכלעך --
זי אײַלן דאָ אומ'עט אויף הין און צוריק.. -
מז8סא מפסנ:הא
צײַטיקע טרויבן, װוי גאָלדענע הענגלעך,
זיי רוען אין מאַטאָװון דרעמלי. - |
און -- צערטלעך, װוי סאַמעט --- דאָס הײַטל פון פּערסיק. ---
געפאַסט אין אַ פאַרביקן רעמל...
און --- עפּל פאַררויטלט, וי מיידלשע בעקלעך,
פון זון, וי פון קושן געפלאַמטע... |
און יאָדערדיק מילגרוים,,. און געל-פּאָמעראַנצן,
פון װײַטן, צו אונדז שוין פאַרזאַמטע |
זיי ליגן אין איינעם, אין קאָרבן, אין פענצטער;
די שויב איז פון נעפּל פאַרצױגן..
עס פינקלט דערנעבן -- געפּאַלמעסטער הערינג,
און בלעכענע קעסטלעך רויגן...
אויסגעקליבענע שריפטן 41
אַקאָמפּאַניאמענט
מײַן לעבן איז אַ שפּילעכל, װי אַלעמענס --- ווער ס'לעבט!
מײַן חלום איז אַ שפּילעכל: אַ װײַסער װאָלקן שוועבט..
און ווערט ער גלײַך פאַרלוירן --- װוּ? אין װײַטן, װײַטן רוים --
וי אין דעם װוײַן, דעם קלאָרן װײַן --- דאָס ברויזנדיקע שוים.
מײַן לעבן איז אַ שפּילעכל, װי אַלעמענס פון אײַך;
איין וועג! דער וועג -- דער זעלביקער --- פאַר אַלעמען אונדז גלײַך,
און בלאָנקען מיר, און זוכן מיר --
איז לויטער קלאָר דער ציל:;
װי לענגער, לאַנג צו אָטעמען --
פאַרגעסן זיך אין שפּיל!
א אכ
אִ
װוי אַ מאַמע אַ געטרײַע וויינט צוזאַמען מיטן קינד,
פּונקט אַזױ באַגלייט מײַן טרויער, פּונקט אַזױ -- דער
האַרבסטיק װינט!
וי אַ טאַטע אַ געליבטער האָט הנאה פון זײַן זון,
אַזױ לײַכט מיר, בעת איך פריי זיך, יענע הייסע גאָלדן-זוף
װוי אַ פויגל, פרײַ און מונטער, פליט צו הימלען מיט געזאַנג,
פּונקט אַזױ פאַרוויגט מײַן לעבן יעדער אָטעמדיקער קלאַנג!.
װוי עס װאַרט דער צוקונפט-חורבן, אויף דאָס אַלץ װאָס ווערט געבויט,
לויערט נאָך אַזױ מיר שטענדיק, זוכט און יאָגט זיך נאָך דער טױט!
42
משה בראָדערזאָז
.ס ק ע רצ א-
אין דעם וועג פון נוסן-ביימלעך,
װוּ דער שאָטן איז גאָלד-גרין,
שפּילן מיר זיך: פּאַנטן-קושן;
דו פאַרלירסט און איך --- געווין!
אין דעם וועג פון נוסן-ביימלעך,
בײַ דעם חשובדיקן דוב *,
ותײַט פון טאַטע-מאַמע, ברידער --
שווער איך טרײַשאַפּט ביזן גרוב..,
זשאַסמין
זשאַסמין שמעקט פון גאָרטן!
זשאַסמִין פון דײַן קלייד,
| -- עדאָרשטיק איז די ליבע,
און דאָס לעבן-פרייך!"
| קום, איך װועל דיך פירן!
װוו?" --- דו פרעג נישט: ,ווּ?? -- ---
זשאַסמין שמעקט אין גאָרטן,
| ,טוט --- איז אונדזער רף -
* (רוס') דעמב,
שנאה קאן א וועלט פארבדענען !
/ ון קכיינע פיפקליאנטקעכאך העלפען דער מאמען
שכר לימור ט'דער רבי דערמאזינען געבעטען
: און פ'הערטניטר יונ און שאקעלט זיך פּרומערן
און גאלט זיך דאס טיגענע בעררעל אין גלעטעץ
און קעמטזי מיט פיער יאון בייסט זי מיט צייהנער
און צוכּט ז' און שמאטשקעט ; אָי נאטעניו טאטע
אוןס' יענטשעט דאס ווייבעל : עס וועלען די עדער
פין לײַען דאסבערדעל ניט ווערען קיין זאט
וואלפט זיכען האטעי עפיס א שטיקעל מלאכה
צו פאהרען אויף מיכך פאר די קינדער פארדיעען
אט
:
אל = /אאון פ'קאפען איהר טרעהרען זעראיזניט בייס זעץ
6202 2 | און שיט : ה'נדער פון מיילעכלאך דידיעען
ין א הויבט זיך אן ערשט דער סיר המעשת: = { א זינען; אהן זעען; וואו וועט ער אויף אלץ דייעך
אין פיאג האטגעכעבט זיך א יודעל רב יונדדת. = ש אקלאהרע דייטכיכע דנשובד? געפינען
א יוד א בן שלשים מיט פעדימכאך ווייסע - = }אוסהאטזיךגעטראפען,איר ווייסט דען די סנה
איןבארד און א הָאות פַּאר צרות פַאר איינע, = { דעריד האט באמת גערינרט זיך פון זיצעיך
א יוד א פארזארגטערד אין ענין חיונדה | פארפאקט זיך אין קלומעק דר" קעפעלאך קוא
איוד קיטשפכעות א פיינע א = שענע = |אפעיצלברוט און זיין טליד ורתפיכ-ין
טיט קלוינע טוויי ורשיסלאך בניסלאך קקיינע, | און היידא אין וועג אויף א יפל געזעצטט זיך
מיט אויגעלאך יודישע שרפיסלאן רייינע = ! והלך ר' יונהה וט = גר שפּיכען
27
מיט חשק צום לערנען, מיטַחעיק צום עסען
ניסקגענער א האהר ניט. און העגעריג אפטע זא 7 8
2 יט /
א
==
אע
און ס'טענהט די פַכונית ! מורני ר' יונדייש
ואס זיין וועט דער תככית ! פֿרנסה פאר שלאפט ער =
טא
מיטשטענדיגען זוכען ניקעכטס אין די ספר-ייט. {/)
א 2
2225 אי =
פיט שטענרצען שמעקען אין פארמעט און בלעטער 2
8
1
2
:
54
2
בי"ל,
ער שטעכט מיך בְרלוֹת דערגזלן, דער מערדער
א הכלית דערלעכט זיך : מען הועגערטמעת כ'עתן {
מען זעהט ניט א ביסען: אפּטלף א שיענע. -
אַ זייט פון שיחת-חולין", געכתיבהט און אילוסטרירט פון אפרים ליסיצקי,
געדרוקט אין אַלבאָם-פאָרמאַט '
פון צייט צו צייט
די זון האָט זיך אויף לאַנגע יאָרן מיט די שלייערן פאַרהאַנגען:
באַמערקט זי ניט דעם וייטיקדיקן צער פון דער ערד,
דערהערט זי ניט די טרויעריק-לוויהדיקע ראָב-געזאַנגען
און ס'איז די ערד אין בלוטן-טויען נאָך פאַרטרערט,
עס ווערט אַ טאָג אין שויס פון נאַכט געבאָרן,
דאַן קומט ער אויף דער װעלט -- אַ בלינדעס מפּיל-קינד,.
דאַן קומט ער אויף דער וועלט -- געהאָדעװעט אין צער און צאָרן,
און גייט-אַװעק אין יאָמערלעכן וויינען פונעם ווינט,
פאַרצווייפלט זאָגט מען אָפּ אַ קורצן קדיש בחפּזון,
ס'באַגלײיטן אים די הערצער פון צדקניות שטיל,
און ס'איז די מאַמע-ערד א װויסטעניש פאַרלאָזן,-
אוּן ס'זײַנען אירע זאַפּטן -- די געבליטן קיל: -
זי קאָרטשעט זיך אין חבלי לידה פון אַ טאָג אַ נײַעם
און גיסט זיך אָפּ מיט נײַע שטרוימען בלוט:
און װײַט איז נאָך דאָס הײיליק לאַנד, דער טרוים-ירושלים,
און װײיניק איז געבליבן אין די אוצרות פון די הערצער מוט!
און ס'יחלשט-אָפּ די ערד, פון אַלעמען פון אונדז --- די טרײַע מאַמע,
און ליגט אין קימפּעט, אין פאַרשאָלטנקײט און פּלאָג:
און ס'ציט זיך יאָרן לאַנג, אָ, גאָט, די ליקוי חמה,
און ס'ווערט געבוירן װײַטער צו דער װעלט אַ שוואַרצער טאָג!
אויסגעקליבענע שריפטן
ש פּ יל!
די עונאה קאָן אַ וועלט צו אש פאַרברענעף!
און אויף דער שריפה גרויס, װאָס אַלץ האָט אומגענומען --
אָ, װווער וועט קומען?
אָ, ער דעם העלישש בראַנד פאַרלעשן װעט מיר קענען?
און ווער ט'פאַרענטפערן מײַן טיפן צער?
אַ נביא צי פון קעגנװאַרט אַ גוט-געשטימטער נאַר?
דאָס טיף פאַרגעסן זיך? צי ס'ניכטער זײַן און װאַך?
דאָס ווימלען זיך פון צוגעקאַמטן שטן פלאַך?
צי ס'טרייסטן פון די ,פיל אַזעלכענע", אַ סך,
װאָס בייגן זיך אין זייער איידל-וועלטלעכקייט אין דרײַען
און װוילן אין דעם שווייס פון זייער פּנים אַלץ באַנײַען,
אַלץ באַפּרײַען?.
-- עס ברענט! עס ברענט!
און אַלינשמה-הײליקייטן זײַנען איצט געשענדט,
און וויפל איז דער שיעור? |
אָ, װײַז מיר װוּ, צו וועמען זאָל איך שטרעקן מײַנע הענט?
--- צו גאָט!,, -
נו, גוט --- זאָל זײַן צו גאָט, צו רעטעניש, צום סוד!
צו גאָט אין דעם נישט גלויבן
מײַן צער ווצל איך דערהויבן!
און מײַן נשמה ווענדן
צו די פאַרלוירענע לעגענדן!
די שנאה קאָן אַ װעלט צו אַשׁ פאַרברענע /
דערװוײַלע שפּיל מיר, קינד, אַ שטיקל פון שאָפּענען!
45
46 | | = משה בראָדערזאָ
דער שטן -- דער שעפער
/..האָבן שטראַלן מיך אַרום-אַרומגענומען,
האָבן װינטן אָנגעהױבן טרייסטװוערטער צו בדרומען.
דוכט זיך אויס --- איך שטיי מיט אַש פון האַרץ אַ הויפן
אין דער זון, װאָס איז מגולגל אין אַ פלאַקערדיקן שײַטערהויפן;
און די װוינטן טוען איצט דאָט העליש פלאַם צעבלאָזן,
און עס ציטערן און לטשטשען זיך צו זון די פרישע גראָזן,
און עס קלינגען זילבער-גלעקלעך פון די בלומען,
און עס רוישן בלויע, װײַסע גלעקלעך פון די בעזן;
ײגאָר נישט, גאָר נישט איז געוועזן,
גאָר נישט, אָסוּר, איזן דאָך פאָרגעקומעף"
הימלען האָבן זיך אַ האָר נישט אומגעענדערט, נישט געביטן,
גאָט האָט אויך נישט פאַר זײַן נאָמען-לעסטערונג געליטן,
די בני-אָדם האָבן אויך נאָך מענטשלעך אָפּגעשניטן
אלא, װאָס-זשע דען, די אימהדיקע וייען?
אלא, מײַנע װײיטיקדיקע אויסגעשרייען?
אלא --- מײַנע טעג אין גרויזאַם װאָס פאַרגײיען?
זאָל אַ שטורעם און אַ וויכער און די בלעטער גרינע,
אין די מדבר-גראָזן גרינע זיי פאַרדרײיען און פאַרווייען!
דען װאָס איז, אייגנטלעך, די נפקא-מינא?!
-- שלום, שלום, שטף ביסט אַ יונג מיט ביינער!
ביסט אַצינדערט אפשר איינער,
װאָס איז זײַן שװאַרצער גבורה טרײַ געבליבן, |
אַ דאַנק, װאָס דו האָסט איצט דײיַן בליק אויף מיר געװענדט
און. מיך אין דײַן געלויער פאַר אַ ליבלינג אויסגעקליבן,
און שפּאַס, דײַן שכלדיקן שפּאָס מיט מיר געטריבן!..
אָ; זע -- איך דריק דיר דײַנע שטעכעדיקע, קאַלטע הענט!
אויסגעקליבענע שריפטן 47
אָ; זע וי ס'האָבן איצט צו דיר די אויגן מײַנע אויפגעברענט,
און קוקן-אויס און װאַרטן פון דיר אָפּ |
אַ שלאָגנדיקן ביז צום טױיט, אַ קללה-גאָבו
=
אוי, װעל איך דיר באַדאַנקען בלוטיק-הייס דערפאַר
מיט ריזיקייט, מיט לאַװע-קװאַלן פון מײַן צער!
אוי, װעל איך דיר דערפאַר באַדאַנקען
מיט כלערליי קרבנות און געשאַנקען --
באַצאָלן דיר דעם מס | :
פאַר אַלעמענס נבלות און דעם פרעסנדיקן האַס, -
באַדאַנקען -- מיט דעם גסיסה-צאַנקען פון געדאַנקעף
און זײַ געטרייסט, אָ, פרילינג-שטן, זײַ געגריסט -= -
כל-זמן מײַן האַרץ און אויג איז נישט אין גאַנצן נאָך פאַרװיסט;
דורכויס, אין יעדן אָרט, װוּ נאָר דו ביסט,
און װוּ דו ביסט, סײַ גרויס אין יחוּס, סײַ געשרומפן, קליין,
בין איך אין גאַנצן נישט פאַרלאָזן הפקר -- נישט אַלין!
דו שטראַלסט-אַרױס אין מײַנע שמייכלען און געוויין
און ס'לאַכן בעתן קריצן דײַנע גלאַנצנדיקע ציין,
און כ'בעט בײַ דיר, בײל מײַן באַהערשער בעט איך שוץ און מוט, .
אַרױסצודונערן די קללה פון מײַן בלוט,
אַרױסצושפּרײטן אין דער לענג און ברייט,
אויף יעדן װאַלד און פעלך,
אַריבער גאָר דער וועלט --
דעם טיפן צער אויף יעדן איינציק בייט,
אין יעדן מענטשלעך האַרץ צו אײַנזייען מײַן גרויזאַם-טרער --
נישט מער! |
יו
--- פאַר וועמענס וועגן זאָל איך איצט די גװאַלדריסן פון האַרץ
און מײַן נשמה --- פון דעם שטנס שאָטן שװאַרץ ---
אַנטפּלעקן?
48 | = משה בראָדערזאָן
--- פאַר וועמענס וועגן לוינט זיך אויפצודעקן?
--- פאַר גאָט? װוּ איז ער, גאָט?
-- געשטאָרבן? צי ער לעבט אין מײַנע שרעקן?
--- דאָס איז, װוי אַלע מאָל, נאָך מערער איצט אַ סוד!
--- ווער ווייסט, װוּ רוט ער אין גלײַכגילטיקײט אַצינד?
--- ווער ווייסט, אויף וועלכן ווינט-וועג זײַנע שפּורן מען געפינט?
--- פאַר וועמען זאָל איך האַרצן זיך? פאַר וועמענס וועגן?
--- פאַר וועמען אויסהילן מײַן איוב- שטראָף?
--- פאַר די צדיקים, קדושים, פאַר די למד-װאָוו?
--- וווּ זײַנען זיי? אין וועלכן תהום אַנטרונען?.
--- אין וועלכע נעצן פון נסתרות אײַנגעשפּונען?
--- װווּ בלאָנקען זיי? אין וועלכע ועגן?
דער שטן האָט אַ װעלט פון זונענשטראַלן אויסגעשאָטן --
די שלום-"פענדלעך, גאָלדן-רענדלעך און קלײנאָטן *...
דער שטן האָט מיט פרילינג אויפגעוועקט די טײַכן
אויף אַלדאָס שפּראָצנדיקע, אויפגעבליטע
הערשט זײַן שליטה . / י
דער שטן גייט זײַן וועג דעם אײביקן און גלײַכן.
דער שאָן זינגט! יי |
דער שטן האָפּסט ** און טאַנצט און שפּרינגט,
דער שטן רויטלט זיך פּאַרשעמט, הכנעהדיק און קײַכט און װוינקט...
ודעם שטנס מזל-ברכה און מערכה), |
דער שטן גראָבט אין דר'ערד אַרײַן זײַן אַקעריסאָכע --
אין יעדן זאַנג און קערנדל דער שטן בליט..
דער נאָך דעם קלײַבט ער דאָס גערעטעניש, דעם שניט,
ס'איז אַלץ -- ס'איז אַלעסדינג דער שטן!
* (פויל') צירונג. -- ** שפּרינגטיאונטער. -
אויסגעקליבענע שריפטן 49
ער האָט אין האַרץ צו מיר אַרײַנגעטראָטן
און רוימט מיר אײַן פאַרטרוילעך זײַנס, די נײַיגעבאָטן;
--- ,האָב פּייַנט! האָב שטענדיק, שטענדיק פײַנט:
זײַ מיאוס, קליינלעך און פאַרקריפּלט וי דער שװאַרצער הײַנט,
מאַך חושך-וויסטענישן, װוּ אמונה שײַנט,
צעשטער און חרוב מאַך די וועלט,
נאָר שטילערהייט, און נאָר מיט ישוב, פיַנערהייט,
מיט זיסע, חנעוודיקע צערטלדיקע רייד --
אין זון און פרילינג אײַנגעהילט, פאַרשטעלט!"
וי ס'שמעקט פון די מיליאָנען בלומען-גלעקלעך פון די בעזן!
וי ס'קלינגען צאַרט די זילבער-"גלעקלעך, װוי שטיל און מילד!
וי יעדער קלאַנג פון זיי צום שלווה-לחש צילט:
--- ,ס'איז גאָרנישט, גאָרנישט, אייגנטלעך, דאָך נישט געוועזן,
ס'האָט גאָרנישט נישט פּאַסירט! י
איז --- נישט געמאַכט קיין װעזן!
ס'האָט קיינער קיינעם נישט פאַרפירט!
און גלאַט --
אַ מאָל אַ שטיפערײַ, אַ שפּיל, וואָס שאַדט?
בשעת אין גלות איז די שכינח
און די געוועבן פון דער מענטשן-ליבע זײַנען שפּינעכץ-פעדעם דיגעי.
װאָס איז די נפקא-מינא?! | |
אַ שלעכטער חלום. אַ בייזער חלום,
שלום עליכם, שטן! ,עליכם שלום",
-- אַ דאַנק דיר פאַר דעם נס! -- -- --
וי ס'שיכורט-אלין און װי ס/פאַרשלעפערן די ריחות פונעם בעז!י
50 | = משה בראָדערזאָן
איצט., ב ײנאַכ ט
עס ליגט אַ שרעק אויף בלינדע, שטאַרע גאַסן --
די שרעק פון דער ניט-זיכערקייט און נאַכט...
און עמעץ װאַכט, די פּחד-אויגן אויפגעמאַכט,
און גייט-אַרום, זיך שטאַרקנדיק, געלאַסן,
און מאַכט זיך מוט, און מיט אַ שמאַכטן טראַכט
פון עפּעס זײַטיקעס: פון נעכטיקע פאַרזוימטע זאָרגן, /
און פון אַ מאָרגן, פון אומבאַװוּסטן, װוײַטן מאָרגן!
און די לבנה קוילערט זיך און שײַנט פאַרצווייפלט, אױיסגעלאַסן,
און, דאַכט זיך, אירע בעלמע-אויגן שפּאַסן
פון װאַנדערדיקן וועכטער פון דער נאַכט,
זי קוקט און -- לאַכט, - . |
און מאַכט אַ בלייך העוויהלע, אַרונטער װאָלקנס זיך באַהאַלטן,
און מאַכט אַן אויסגערעכנט חנדעלע אַ קאַלטן.
און ס'שפּרײיט זיך אויס אַ גרויסער שאָטן אויף דער ערד,
װאָס ווערט מגולגל אין אַ שונא אויף אַ שוואַרצן פערך --
אַ שוואַרצער פּײַנט, אַ שװאַרצער פײַנט, װאָס בולטער אַלץ ווערט, -
װאָס נענטערט זיך אַלץ גיכער, גיך -- אַ גרויל!
און ס'ווערט דער וועכטער מיט אַן אַנגסטן-שווייס באַגאָסן;
פאַר זיך אַליין דערעשראָקן! אויסגעשאָסן -- |
שיקט ער אין דער לופטן צו לבנה הויך אַ קויל, און נאָך אַ קויל..
און ס'וויקלט זיך אין די געהיימע אימה-שפּינעכצן אַ קנויל
פון ווילדע, פּוסטע, װויסטע, פעלדערישרעקן בלינד,
און ס'ווערט דער וועכטער אײַנגעשפּינט.
פון ערגעץ --- ווייסט איין גאָט --- פון וועלכן מדבר קומט אַ ווינט,
און הינט פאַרמרהשחורהטע צו דער לבנה בילן עס? צִי װעלף?
-- גאָט העלף!..
אויסגעקליבענע שריפטן 51
און איידער ס'שלאָגט דער שטאָט-זייגער פאַרשלאָפן צוועלף,
שוין בלאָנקען אום געשטאַלטן, פאַרבאַהאַלטן אין די שאָטנס
פון די מויער-ווענט;.
און נישט איין פרײַנד האָט איצט --
בשעת דער פּחד האָט מיט ציין געציטערט און געקריצט,
דעם אַנדער פרײַנד באַגעגענענדיק -- נישט דערקענט
הורבן
עס זײַנען טויערן פון בית:המקדש מיט דעם חזיר-בלוט פאַרשװעכט:
עס זײַנען טויערן פון בית:המקדש אױיפגעפּראַלט
און אויסגעשאָכטן אַלע כהנים, לוייִם, יונג און אַלט,
און ס'איז דאָס פאָלק פאַרפירט, אַװעקגעפירט, פאַרקנעכט..
און ס'זײַנען אימהדיק, װי שטיל די שװאַרצע, לאַנגע חורבן-געכט,
װאָס דויערן אין יאָמער-טרױערן, וי אייביקייטן לאַנג -- -- ---
און ערגעץ הערט זיך פון שגעון אַ געזאַנג,
און ערגעץ גיט אַן אַש-פאַרשאָטענער אַ פלעמל, נאָך אַ צאַנק;
און װי די אויסגעשרייען פון אַ יונגער מוטער װאָס איז קראַנק
איז ס'ווילדע פ;יפן פון דעם שונאדיקן ווינט;
וי איינע װאָס געבוירט אין וייטיקן דאָס ערשטע קינד --
אַזױ איז דאָס געשריי פון דער בת-ציון! |
און שווער-געקנוילטע די נאָך:שריפהדיקע װאָלקנס ציען --
זי קרעכצט און שפּרײט און שטרעקט צו זיי די אויסגעבלייכטע הענט...
און וויי, ס'איז ניט געװועזן איבער איר קיין שומר; -
זי האָט געטריבן זנות, באַהאַלטן אונטער גרינע ביימער,
און אָכן -- אין דער שטאָט און מאַרק,
אין יעדן טאָל, אויף יעדן הויכן באַרג,
און מיט איר זנות, און מיט איר שלעכטיקייט בײַנאַנד
איר כלהשאַפט געמאַכט צו שפּאָט און שאַנד;
געשענדעט אין דאָס הייליק' לאַנד!
52 | - //משה בראָדערזאָן
װײַל זוכן, ווען מען זאָל אין אַלע לענדער, .
און נישטערן אין יעדן דאָרף און שטאָט --
געפינען װעט מען ניט -- אַ כלה אירע בענדער
פאַרגעסן זאָל.., און ס'זאָל אַ יונגפרוי צירונג, גאָלד,
איר חתן, װאָס זי האָט אין הייליק' בענקען האָלט,
פאַרגעסן, וי מײַן פאָלק פאַרגעסן האָט אין גאָט!
און גרויזאַם איז די לעסטערונג און שאַנד,
און ס'האָט די שנאה זיך צו אונדז צעקװאַלט;
און חרוב, װיסט צו מאַכן דאָס געבענטשטע לאַנד --
אַרױסגעגאַנגען אין אַ לייב פון דיקן װאַלד,
אַרױסגעצױגן איז פון פעלקער אַ פֿאַרדאַרבער,
אַ מוראדיקער, שװאַרצער, פליגלדיקער שפּאַרבער --
אַרױסגעצױגן פון זײַן אָרט -- -- -- |
און װוי פאַרצווייפלט הילכט דעם נביאס װאָרט:
-- אוי, וויי צו מיר! און וויי צו מײַנע טעג!
אוי, פון די מערדער איז שוין מײַן נשמה מיד,
און אױסגעפּײַניקט -- יעדער אָדער, יעדער גליד
פון שלעג נאָך שלעג! -- =- == =
און אויף דעם גרויסן חורבן לויערן די אַלע שלעק,
און די היענעס און שאַקאַלן װאָיען-אום אויף יעדן וועגי..
און ס'בלאָנדזשעט אין די װעלטן שטום דער נביא אום,
ווען ס'זײַנען אַלע הייליקייטן פון דעם חזיר-בלוט פאַרשוועכט,
און ס'ציען זיך אָן סוף די שװאַרצע חורבן"נעכט,
און ווען-נישט-ווען אַ טרייסט --- אַ טויב אין פליען גיט פאַרבײַ
אַ ברום!
אויסגעקליבענע שריפטן 53
ש וו אַ ר ץ * ש ב ת
ושעירים ירקדו שם
: (ישעיה י"ג)
מיליאָנען מענטשן זײַנען אומגעקומען; און מיליאָנען גייען
װײַטער, װײַטער,
עס איז אין מיר אַ נאַכט, אַ נאַקעטע, אַ הוילע נאַכט,
אָט שטייען זיי אַלע טויטע. בלוט און אײַטער
האָט אַלע אויסוועגן צוריק און אויך פאָרויס פאַרמאַכט,
איך טרעט אין אייגן בלוט מיט צוגעמאַכטע אויגן.
מיט צוגעמאַכטע אויגן עס איך בלוטיק ברויט,
באַזאַלצן מיט אַ טרער... המוציא מאַכט דער פרומער טויט,
װאָס זיצט מיט מיר בײַם טיש אַ מידער אײַנגעבויגן,
און קוקט אויף מיר --- אַן אַלטיטשקער -- מיט לעכער אין די
| אויגן טיף;
און שטיל דערציילט ער מיר רחמנותדיק, פאַרצויגן
פון עפּעס װײַט אַ װואָגלדיקער שיף..
גייט אַ בוגד אײַנגעבויגט און פּױיקט, און פּויקט פון ליבע,
און פּױיקט סײַ טאָג סײַ נאַכט אין אומעטיקער פּוק.
עס שלעפּט זיך נאָך נאָך אים אַ הונגעריקע צויג
מיט אויגן װאַסערדיקע, טריבע.
און ס'העשעט הויך די צויג, און ס'שטאַרצן איר די ריפּן
און ס'גאַװוערן מיט גאַל מיט גרינער אירע ליפּן.
זי גייט דעם פּויקער נאָך און שלעפּט דעם פּוסטן בויך.
און ס'באָמבלט זיך אַראָפּגעלאָזט. איר עקי.
דער בוגד פּויקט די ליבע אויס, אַז ס'גייט אַ רויך
און ס'כאַפּט אים אום אַן עלנטקייט, אַ וויסטע שרעק
פאַר זײַן געשטאָרבענעם און אויסגעגליטשטן וועג.
אששא?
עס האָט די צײַט אַרײַנגעלאַכט אין מײַנע אויגן,
אַזױ דעם קאָפּ פאַרװאַרפנדיק, אַזױ פאַרצויגן,
4 ' משה בראָדערזאָן
אַזױ פאַרגייענדיק זיך שאַרף און ביטער,
אַז ס'איז מײַן אויג אַדורך אַ בליצןיציטער;
און װוי אַ שפּליטער פון דעם הילכיקן געלעכטער
האָט מיך אַדורכגעשטאָכן דער שגעון;
איך האָב דערהערט אין זיך אַ הינטיש ווילדן װאָיען
אַלץ אומברחמנותדיקער, ווילדער, שלעכטער;
-- ;װאָס, --- בין איך דען מײַן ברודערס היטער?"
און ס'איז אַראָפּגעפאַלן פון דער הויך אַ בליץ -- אַ שטריק
צו װאַרגן ס'אויסבאַהאַלטענע, דאָס טויטע גליק...
און כ'ווייס ניט אָן אַ שום פאַר װאָס און אַ פאַר ווען,
מײַן פרײַנד האָט מיט זײַן שטיל נשמה, פול מיט טרערן
און מיט אַ פאָרװוּרף מיר געזאָגט: ,/ביסט איוב -- שטיל מאָדערן..
איך ווייס ניט, וי אַזױ עס איז מיט דיר געשעולו"
--- ווילסט וויסן וי אַזױ, מײַן פרײַנד, דו װילסט עס זעף .
טאָ זע... אָט זעסטו פון אמונה און האָפענונג דעם שאַרבן;
אָט זעסטו מיך אַ קרעציקן פון לײַדן אין אַ גרוב אַ שמאָלן;
ס'איז עמעצער געקומען, צוגענומען אַלץ, ס'האָט אַלץ געפּלאַצט...
די שיינקייט צוגענומען! איז געװאָרן ענג --- צום שטאַרבן,
דאָס לעבן איז אין גרוב, ניטאָ קיין בערג און טאָלן --
און כ'האָב די װוּנדן מיט דעם שאַרבן פון דער אַלטער וועלט
: געקראַצט,
און כ'בין אַדורך אין יונגן לעבן מײַנעם מאַט און מיד,
דער אײיביק זוכנדיקער, וואַנדערנדיקער ייד;
איך בין אַדורך מ"ט, די אַלע 49 שערי טומאה,
דורכויס, אין יעדן טויער, האָבן מיך באַגעגנט מערדערס שטומע,
די שטומסטע זײַנען די געווען, װאָס האָבן אָן אַ שיעור גערעדט,
און די געדאַנקען מיט דמיונות זיך געגלעט,
אַז ס'וועט אַ מאָל נאָך ווערן אָן אַ גוזמא גוט,
און אַ גן"-עדן בליִען װעט, װוּ ס'האָט געמבול:ש בלוט...
דער אַלטאָג פון דעם גיהנום האָט מײַן יוגנט מיך צעפליקט,
אויסגעקליבענע. שריפטן 55
געװאָרגן און מיט פײַער-צװאַנגען מיך געשטיקט -= +
און ס'לעבן האָט געשאַפן מיר צו שטאַרבן מוט!
אויף אונדזער מזל וויינט, מסתם, דער טײַװל פֿאַר רחמנות,
אויף אונדזערע פאַרעלנטע, פאַרפינצטערטע כוונות, .
אַרויפגערוקט אַ שװאַרץ-צילינדער אויף זײַן פּליך איז, י
דאָרט זיצט ער רײַטנדיק אויף קאַכל-דעכער און אויף סטריכעס --
באַקלאָגט אין קוימענס מיטן ווינט דאָס נײַי-משיחות..
זײַן פּרצוף איז צעקרימט -- ער זוכט אַ פלעמל,
ווו אָנצוּװואַרעמען זײַן דאַרן גוף,
און ס'דוכט זיך אֹים, אַז פּלוצלינג הערט ער וי אַ מיטלייד-רוף
און שטילער ווערט ער. אײַנגעהאַלטן, כשר, וי אַ קרבן-לעמל.
און ס'דוכט זיך אים --- ער איז געקומען צו אַ ציל און גרענעץ, /
כאַיכאַ!: ס'איז אונדזער מהיכא-תיתידיקער גענעץ!
א
נאָך דעם וי גאָט אַװעקגעגאַנגען איז זײַן גלות ריכטן,
האָט אינעם רויך פון שװאַרצן שבת, אינעם רויך דעם
י : שװואַרץ"געדיכטן,
אַרויפגעפליגלט אין אַ קראָרגעשטאַלט דער שקר,.
ער האָט אַ צי געטאָן די בייזע צינגער פון די טורעם-"גלעקער,
ער האָט אַ שטויס געטאָן די בלבול-צינגער פונעם ליגן;
און ס'האָט געקוילערט זיך ס'רכילות איבער דר'ערד,
און קונצן װײַזנדיק, געשפּרונגען און אַרומגעהוליעט, .
און הויך געכיכיקעט, געלאַכט מיט שפּאָטיש פאַרגעניגן --
אין אױיסגעלאַסנקײט מיט זנות-טײַװלאָנים זיך פאַרהערט..
און לײַכט געבראָכן זיך, און זאָרגלאָז זיך געקוליעט,
און אונדז, די יורשים זײַנע,. צום ברוסט געטוליעט!
קלאַפּט קיַן מיט זײַן פויסט פאַרבלוטיקט אין די הימלען,
ער וויל אַראָפּרײַסן פון זיי דאָס ווילד געוויקס -- די פוילע שימלען.
ער קלאַפּט מיט ויי אַרױס די שטומע אָװונט-בליצן
און זײַנע ציינער ברעקלען זיך אין אימהדיקן קריצן;:
56 משה בראָדערזאָן
,איך וויל אַז הבלס גאָט זאָל מיך באַשיצן!
איך װיל! ער האָט דאָך צוגענומען אים --- זײַן קרבן!
אַ סימן --- ס'איז זײַן גאָט נאָך ניט געשטאָרבן!
און מײַנער לעבט שוין ניט! ניטאָ פון אים קיין זכר און קיין פונק".
--- (רפואות מישט פאַר קיַנען דער אַלטער, קלוגער דאָקטער פויסט,
װאָס ברויזט אין פלעשעלע אַ מיטל װי צו ווערן יונג..)
און קיִן קלאַפּט אין הימלען מיט זײַן זינדיק פויסט,
אשישז
ווער ס'האָט דעם שװאַרצן שבת אין זײַן טיף געזען.
דער װעט זיך אײיביק, אײביק פּלאָגן נאָך אים.
ער האָט אין זיך אַ בייזן כוח, אַ פאַרשאָלטן קראַפט.
ער האָט זײַן גרויליק-דונערדיק װאָרט;
װאָס פּלעפט און שמידט מיט לײַב און לעבן צו איין אָרט --
װאָס ציט-אַרױס פון דר'ערד דעם שאַפונג-זאַפט;
ער האַלט אין האַנט אַ רייצנדיקע גורל-קאָרט,
און קומט די צײַט, און שלאָגְט די ניסים-אָפּגעװאַרטע שעה --
דאַן פאַלט די קאָרט, און פּוסט איז זי, און גאָרניט איז אויף
| : איר ניטאָ!
איך ווייס... איך ווייס ניט װאָס איך וייס!
נאָר ס'ווילט זיך אָנהייבן פון אָנפאַנג, פונעם אַלף-בית,
און אָנהייבן צו פילן אויף דאָס נײַ דאָס בלויע ליכט..
אַן ערשטלינג-שמייכל זאָל צעשפּילן זיך אויף מײַן געזיכט.
עס ווילט זיך אָנהייבן מיט ערשטע וװערטער: טאַטע, מאַמע..
איך ווייס --- איך ווייס דאָך גאָר ניט ניט, מסתמא,
און עפּעס נײַע, נײַע װוערטער אויסגעפינען,
אַרײַנלײגן אין זיי אַ גליקלעכן, אַ נײַעם זינען,
באַשליַנען זיי, און מיטן קומענדיקן טאָג באַחנעןײי
און עפּעס פאַלן אויף דער דאַרער ברוסט פון וועג און דינען.
און מיט די גרויסע, הייסע קינדערישע טרערן, ויינען, ווייגען.
אויסגעקליבענע שריפטן 51
פון צ ער
ס'איז וויי צו די װאָס וויינען מיט פאַרװאָרלאָזטע און בלאַסע טרערן.
װאָס זייער זיפץ קאָן לינדערן פון זיי אַלײין דעם פּײַן דעם שװערן!
ס'איז וויי צו דעם װאָס מורמלט אין דער שטיל |
אַ תפילה אויס,
אין ד' אַמות פון זײַן אייגן היים און הויז,
א ברוך דיין אמת" מיט אַ בליק געװענדטן אָן אַ ציל!
אָ, ווען איך קען,
אין צאָרן און ענוייִם-ברען,
אַ וועלט פאַרסמען מיט מײַן ווייטיקיסם!
אָ, ווען ס'װואָלט װערן
פון אויגן-פלאַטער מײַנעם איין אַלוועלטלעך פלאַם!
און ווען פון טרערן
װאָלט געװאָרן
מיט אַ נס געבוירן.
אַ שטורעמדיקער אַל-אוקינוסיים --
װאָלט איך פאַרטיליקט אַלץ אין בראַנד,
פאַר חרפּה גרויס און שאַנד!
װאָלט איך פאַרפלייצט מיט דעם טרערןישטרוים
יעטװועדער שטעג און וועג,
אין מײײַנע אָבלדיקסטע טעג,
יעטװועדער -- גראָז און בוים, |
װאָס האָט דעם צער פון פאָלק, מײַן פאָלק, געזען...
אָ, ווען עס קאָן געשען!
און וויי צו די, בײַ וועלכע ס'טריפן טרערן ווייכער, בלייכער,
עס װועט פון זיי פאַרבלײַבן קוים אַ זכר!
נאָר װוויל איז די. װאָס הילכן דרייסט אַ קללה אויס
פון גיהנום-האַרץ אַרױס,
און װויל צו די, בײַ וועלכע ס'ווערט אַנטבלױזט --
אַ קראַמפהאַפטע, אַ מוראדיקע פויסט!...
58 | = משה בראָדערזאָן
צ אָ ר ן
זאָל וויינען דער װאָס האָט אין האַרץ אַן אוצר טרערן
ווער ס'טרוימט מיט טרערן בלויז די שקר-פעלדזן צו צעשטערןן!
א איך, איך האָב אין האַרצן איצט אַ קללה-בראַנד,
אַ שטילן, שלענגלדיקן שמייכל-גאַל! |
איר זעט, איך האָב די גרינע שמייכעלעך אַ סך,
איר זעט -- איך לאַך...
איך האָב אין זיך די שנאה פון אַ גאַנצן לאַנד!
;זײַנען פון די שלינגענדיקע בלאָטעס און די זומפן,
זײַנען זיי אַרױס פאַרקריפּלט, אײַנגעשרומפּן,
אויפגעפּלומפּט די בלוטן"-פּלומפּן =,
אויפגעעפנט סמען-קװאַלן און פון האַס אַ ים;
שטרוימט אַ שפּרודלדיקער -- אַן עלילת-דם...*
,;היי, היי! בלוט פאַרגיס!
ברעך! שטעך! שנײַד! שיס! / |
נאָך אַ שטיק! און נאָך אַ פליק! און נאָך אַ ריס!
נאָך אַ גוססדיקער ביס! |
אוי, אוי, דאָס בלוט איז זיס,*
איך װאַרעם אין מײַן ברוסט די שנאה פון אַ גאַנצן לאַנד,
דעם שלאַנגען-גיפט און שאַנד, |
פון סדומען-זינד אַ פּעך- און שוועבל-קװאַל,
װאָס װאַרט אויף תיקון, |
דעם צער און צאָרן אין אַ מבול צו דערשטיקף!:
איך האָב אַ האַרץ װאָס װעט אין אַ װוּלקאַן מגולגל ווערן.
װאָס האָט די לאַװע -- שפּאָט און חרפּה --- אָנגעזאַמלט,.
װאָס רײַסט זיך שוין פון איר פאַרשטיינערט הויט אַרױס
* פּאָמפּע (דורך רערן),
אויסגעקליבענע שריפטן 59
און טעמפּ דערװײַל מיט אונטערערדיש' קלעפּ נאָך שטאַמלט,
װאָס לויערט אויף דעם אומרעכט גרויס..
און ווען עס װעט דער פאַליענדיקער לאַװוע-טרויער
פון דונערדיקן האַרצן אומגעהויער,
אין מײַן נקמה, בענקשאַפט און געלויער -- |
אָ, ווען -- -- עס װועט זיך אױיסרײַסן פון קלעמענדיקע ברעגן,
זיך אױיסלאָזן אויף דאָרף און שטאָט,
אויף אַלע קללהדיקע ועגן --
אָ, דאַן װעט אַשמדאַי אַפילו אויך נישט לאַכן ,
א דאַן װעט עס אַ וועלט, די גאַנצע װעלט פאַרװויסטן, חרוב מאַכן
צום אויסגעברענטן שטויב און קויל |
אין שטיקנדיקן, װערגעדיקן רויכן-קנויל,
אַזױ אַז אויפשטיין װעט פון הימלען גאָט,
שוין לאַנג פאַרגעסן זײַן לײַטזעליקײט און גרויס גענאָד,
אַראָפּגײן אויך דער ערד
צעשטערט,
און אָנקוקן װועט ער דעם חורבן-גרויל,
מיט שרעק פון אויסגעוויינטע טעג,
מיט זײַן {רחמנות אָן אַ ברעג",
און אָנקומען װעט ער צו אונדז מיט אַ געבעט,
מיט אַ חרטה שוין פֿאַרשפּעטיקט, שפּעט, |
און שלאָגן װעט ער זיך אין זײַן פאַראָבלט ברוסט,
פאַרשוועכט און מוטלאָזיק און אָן בטחון-לוסט,
פאַר זײַן גלײַכגילטיקײט --- על חטא..
זאָל קלאָגן דער װאָס האָט אין האַרץ אַן אוצר טרערן,
זאָל יענער מילדערן מיט דעם זײַן פּײַן דעם שער
זאָל יענער מוחל זײַן דעם הימל און די שטער,
זאָל יענער מוחל זײַן דער פרילינג-זון אין שײַױ
און איך וועל װײַטער שמייכלען: כ'קאָן נישט מוחל זײַן!
60 משה בראָדערזאָן
די מגפה פון שנאה
מאה קולות האָט דער שופר הילכיק און פאַרצווייפלט אָפּגעבלאָזן}
און געבויגן האָבן זיך צו דער ערד דערשראָקן אונטערטעניק גראָזן.
--- תקיעה! שברים-תרועה! שברים! / |
און עס טאָקט די וועלט אַלץ װײַטער, אָן אַן אויפהער, טיף דער
| נאָגנדיקער װאָרעם,
און מען מעסט, מען רײַסט די קברים, |
העלפט דאָך גאָר נישט: די מגפה-שנאה שפּרייט זיך װײַטער.
און עס זויגן-אײַן די שנאה-קינדער
פון דער ברוסט דער מאַמעס, װוערן זי פון טאָג צו טאָג אַלץ בלינדער,
און דער הימל איז אַ גרוי-פאַרשפּײַטער,
און די װאָלקנס, וי פון ווונדן -- אײַטער.
און די שנאה האָט אַדורכגעדרונגען אַלע טעמפּלען, אַלע בתייתפילה!
האָב איך מיר אַ כלהשי, אַ הייליקע, אַ שטילע,
האָב איך מיר אַ כלהשי אַ פרומע,
אַ פּערל-טרוימערן, אַ פּערעלע, אַ טאָכטער פון מײַן אומה...
האָט זי מיך געבעטן מיט די בליקן-שמייכלען שטומע:
,לאָמיר חופּה שטעלן אין די ווײַטן
לאָמיר חופּה שטעלן, װײַט פון גאָט און לײַטן!"
ביידע מיר יתומימלעך -- געשטאָרבן אונדזער פריד און פרייד,
ביידע מיר יתומימלעך -- מיר ריידן שטילערהייט.
זײַנען מיר צו דעם בית-עולמל געגאַנגען.
וי אַ שטייגער טײַבלעך צוויי װאָס ליבע ברומען,
זײַנען מיר געגאַנגען מיט די ליב:געזאַנגען
און צום אוהל פון אַ צדיק זײַנען מיר געקומען...
האָבן מיר אַ שטילע חופּה דאָרט געשטעלט,
אין דעם רוענדיקן צדיקס אַלט געצעלט.
און עס ווייסט דאָך קיינער נישט אַפילו אין דער װעלט,
אויסגעקליבענע שריפטן 61
און דער כלי-זמר איז געווען -- דאָס שטילע; שטילע בענקען,
און בדחנים זײַנען פיל געווען -- די בוימער,
און די געסט, די מחותנים -- אַלע ווינטן-טרוימער,
וועל איך זיי געדענקען, װעל איך זיי געדענקען.
אַלע שמייכלען, װאָס זיי שענקען,
און אַ חזן מיט משוררים איז אויך געווען -- דער טיפער אומעט,
און די אונטערפירערס -- ס'טרויעריקע שװײַגן
פון די צװײַגן,
ס'טיפע עװױיגן, װאָס מיט תפילות זשומעט..
און דער הימל האָט געצונדן אונדזערטוועגן אַלע, אַלע שטערן,
און געװוּנקען האָבן זיי צו מיר און צו מײַן כלהס בלייך געזיכט,
וי פון קברים פלעמלדיקע, צאַנקענדיקע ליכט,
װײַט אין ויסקייט האָבן מאה קולות קוים געלאָזט זיך הערן;
תקיעה! שברים! תרועה גדולה! |
און דער שנאה-װאָרעם האָט גענאָגט, געטאָקט די װײַטע וועלט
די פוילע -- --
ת צניתינציברהר
כי סיון, תרע"ט
עס האָבן איבער בערג און ימען זיך נשמות אויסגעשטרעקט,
פון שווערן הינערפּלעט דערװועקט,
און ס'האָט אַריבכער אונדזער װועלט דער טריבער,
און איבער אַלע עק-װועלטן און ערד-טיילן אַריבער
אַ פיבערדיקער רוף צום תענית-צבור
זיך הערהערט.
אַ הייסע זון געגליט האָט איבער אונדזער ערד
און אום-אַרום האָט זינגענדיק געבליט;
62 משה בראָדערזאָן -
מען האָט מיט יום-טובדיקן האַרצקלאַפּן געװאַרט
אויף ס'נײַ גערעטעניש -- דעם ערשטן שלום-שניט!
וי נאָך אַ שווער חולאת האָט די ערד געאָטעמט צאַרט
און ס'האָט דורכויס די שווערד אין שייד זיך אומגעקערט,
און בעלי-חלומות האָבן איבערשמידן זי געקלערט
צום אַקעראײַזן, |
מיט ברידערלעכקייט זייער גבורח צו באַװײַון --
און וויי! און ווייז |
איבער אונדזער גורל איז געלעגן גלײַכגילטיק דער שני
/און איבער אונדז האָט נאָך דער שטן אין זײַן מאַכט געלויערט.
די שכינה האָט אין גלות-אָפּריכטן געטרויערט
איר טױזנט-יאָרעדיקן טרויער, װאָס ביז איצט געדויערט,
זי האָט פאַרבראָכן אירע צאַרטע פליגלען-הענט
אין גרענעצלאָזן וויטיק און אין קלעמען..
--- ווער ווייסט, צי וועט זי נאָך אַ מאָל באַפרײַט די הענט צענעמען!
מען האָט נאָך אַלץ גערודפט און געשאָכטן און געברענט,
מען האָט נאָך אַלץ די קדושה אונדזערע געשענדט,
און ביז אַצינדערט האָט מען אין די פּתוםיורעמסס-ווענט
דאָס ליים, פון אויפבויען מיט אונדזער בלוט געקנאָטן!
און װויי! און װויי! --- מיר האָבן זיך געשטעלט אַנטקעגן שטן
מיט תשובה-תפילות, מיט תענית, מיט דאָס אַלט געווער,
מיט הערצער אויסגעליידיקט, שווער:
פוה' ישלח לנו עזרתו להביאנו
אל המנוחה בארצות פּזורנו --
ואל נחלתנו
בארץ אַבותינו? -- --
און מיר --- מיר האָבן פאַר די פרעמדע זינד געשלאָגן זיך
,על חטא", צוזאַמגעהאָפטן אין איין-איינציקן געבעט!
מיר זיינען - מיך
סיר
דער שופר פון משיח
פון טױיזנט-יאָריקן פאַרשטאָפּטן שופר-האָרן
איז מיט אַ בליצן-פלאַם, אין הימלען שנײַדנדיק, אַרױס אַ קול-מבשר,
פון האָרן דעם פאַרלוירענעם און קוים געטרוימטן טויזנט יאָרן,
פון אַלטן שופר גרויס -- אַריבער טריקעניש און װאַסער --
אַ בת-קול -- װײַט אַריבער באַרג און ים,
אַ בת-קול, אַ װוּלקאַניש פלאַם,
װאָס האָט די הערצער אױיסגעלאָשענע דערפלאַקערט צו דעם זיג,
װאָס האָט באַלױכטן צו אַנטפּלעקונג יעדן בלינדן בליק,
װאָס האָט אַרײַנגעדונערט אין יעטװועדער טויבן אוער
און אָפּגעהאַקט, וי מיט אַ נס, דעם ביזװויליקן טרויער --
דעם גלות און ירושה-טרויערי.
און ס'האָט פון אורקװאַלן אַרױסגעקװאַלט,
און פון מרחקים, פון דער װײַטסטער װײַטעניש האָט
| | שטורעמדיק געשאַלט:
--- מיר זײַנען -- מיר!
און אויפגעעפנט האָט זיך שטיל אַן ערדיש טיר
פון דעם בית-לחם-קבר, האַלב געזונקען, אַלט,
דער קב פון די טרערן אָן אַ שיעור געזאַפּט,
די טיר צו וועלכער ס'האָט יעטװועדער טרײַער זון געקלאַפּט,
אין טיפן צער געהילט, אין אימהדיקע זאָרגן..
און פּלוצים האָט אַרױסגעזונט פון דאָרט אַ נײַ פרימאָרגן,
און ס'האָט זיך אונדז אַנטפּלעקט די יוגנטלעך געשטאַלט
פון אונדזער אייביקער פאַרבענקטער מוטער
אַרױסגעשטראַלט,
און ס'האָט צום ערשטן מאָל אַ לײַטזעליקער, גוטער,
אויסגעקליבענע שריפטן 65
אַ גוטמוטיקער שמייכל אויף די לעפצן איר געשפּילט,
וי פרילינגיערשטלינג שטראַלן-מילד,
און ס'איז אַנטקעגן יונג-פאַרעלטערטע און אַלטע יוגנטלעכע קיַנדער,
די מוטער מיטן פרילינג-יונג אַרױס,
און ס'איז די שמחה וי אַרײַן אין יעדן הויז,
און ס'האָבן אויפגעטאַנצט די בערג וי אינדן,
און טאָלן װי די שפּרינגענדיקע שאָף און רינדערי.
און טײַכן, ימים האָבן אָנגעהױיבן פליסן ברויזנדיקער און געשווינדער,
און ס'זײַנען לויטער אױסגעלײַטערט פרײַ געװאָרן שטעט,
פון דעם דערבאַרעמדיקן, װאַרעמדיקן פרילינג-גלעט,
און בלינדע האָבן זיך אַרומגעקוקט אין גרויס פאַרװוּנדערונג
| צום ערשטן מאָל
און אויפגעקלונגען האָבן בײַ די שטומע -- שטימען קלאָר,
און ס'האָט אַ פיל-מיליאָנענדיקער כאָר.
געזונגען אין האַרמאָנישן געבעט..
דער נײַער פרילינג האָט מיט טאָנען-אָנזאָגן געשטראַלט,
דער שופר האָט געשאַלט
די אויפלעבונג פון לעצטן יונגן דור.
און ס'האָט די גאַנצע ערד מיט בלומען-בליעכץ זיך פאַרדעקט,
מיט גליק פון פרייד פאַרשמעקט,
און טויטע האָבן אין די קברים זיך געװעקט = +
די אונטערערדישע געהיימע קרעפטן -- |
און ביין מיט ביין האָט זיך געטאָן צוזאַמענװאַקסן און באַהעפטן,,
און װײַט געקוילערט זיך צום עולם-הבאדוועג,
און װײַט אַװעק פון דער פאַרגעסנקייט און שרעק..
און פון די הימלען זײַנען אויך די װאָלקנס -- װוּ אַװעק..
און ליכטיק און אומזינדיק האָבן זיך געביטן טעג נאָך טעג,
און ס'האָט אויפסנײַ דאָס געטלעכע און דאָס נבואה-װאָרט געבליט,
אין יעדן הויך, אין יעדן ליך,
66 משה בראָדערזאָן
אין יעדן הללויה-שיר;
-- מיר זײַנען -- מיר!
-- מיר זײַנען -- מירו -
האָט ועלט אומפליענדיק דער שופר הויך געשאַלט,
און טיר און טויערן פון ענגע תפיסות-:הערצער אױיפגעפּראַלט,
געטראָגן האָט זיך װײַט דער פלאַמענדיקער קול,
אַריבער באַרג, אַריבער טאָל .
אַריבער פרעמדע פעלד און װאַלד -- -- ---
און באַלד האָט אויך אַ טרוימער, אײַנגעשמידט אין עצבות-קייטן,
געװאָלט די פליגלען פון חזיונות ברייט צעשפּרײטן,
און פליִען װײַט געזאָלט, |
באַגילדט מיט זונען-גאָלד...
נאָר ס'האָט די משא פון דעם נאָנטסטן עבר שווער
אַרױסגעפײַכט בײַ אים אין אויג אַ מידע טרער
און צו דעם מיזרח אויסגעצויגן, אויסגעשטרעקט, די הענט,
האָט ער זיך שטיל מיט אַ שהחיינו-ברכה צו דער פרילינג-זון
| געווענדט..,
אליהו הנביאס כוס
ס'באַװעגט זיך שטיל דער צימוקים-װײַן אין אליהו נביאס בעכער
און ס'דוכט זיך, אַז ער ציט זיך צו מלאָכים-ליפן אוס; -
בלויז פונקען-פײַערלעך פון ליכט איצט הויכן, פלעמלען העכער
און גייען-אויס אין אַ קרבנותדיקן בענקען גרויס,
באַוװועגט עס עמעצער מיט פליגלען איבער מיר אין לופטן?
און ס'דופטן װײַנען:ריחות מיט אַ הײיליקן גענאָד..
אָ, העלף מיר, גאָט, דעם זינגער דײַנעם,. העלף דעם אױיסגעפּרווטן
נאָך איין נסיון בײַצושטײין, אָ; העלף מיר גלייבן, גאָט! '
אַ סוד איז איצט אין מיר אַרײַן פון דרייסטקייט און פון װאָגן, -
אויסגעקליבענע שריפטן 61
און ס'ציטערט אַלץ אין מיר --- איך בין אַ שטורעם-ווירבל-ווינט,
און ס'שפּילט אַ דונער-ליך מײַן האַרץ -- דער אייביקער מנגן,
דאָס תמיד לויערנדע, זוכנדע קדושה-קינד.. |
געשווינד! פאַר שפוך חמתך זײַנען צוגעמאַכט די טירן
עס איז אין סדר-חדר איצטער קיינער נאָך נישטאָ,
איך װעל די ברעגן פונעם כוס מיט ליפּן נאָר באַרירן
נאָך איידער אַלץ! עס איז דאָך איידער נאָך... ?ברוך הבא!"
האָ-האָ, ס'איז ווויל און זיס! װוי זיס, װוי מלאָכדיק דער װײַן איז
פון אליחו נביאס גרויסן כוס, עס טריפט אַ קװאַל פון מוט
- און גיסט דעם הייסן גלוט אַרײַן! װער האָט צו גאָט איצט טענות?
ס'וועט אַלץ פאַרענטפערן מײַן יונגעס אויפגעפלאַמטעס בלוט!,
איך האָב דעם כוס, אליהו נביאס װוײַן, איצט אויסגעטרונקען,
זײַן װונדער-גורל אײַנגעזאַפּט און כ'פלי איצט אין דער וועלט,
װאָס איז אין אָפּגרונט פון חרפּה און פון שאַנד פאַרזונקען,
דערטרונקען אינעם כף הקלע פון גליװוערדיקער קעלט..
און ס'קוועלט מײַן יונג און זודיק האַרץ: איך טראָג אַ טרייסט,
אַ היילונג
און ס'שײַנט װי זון מײַן גאָלדענע מרכבה איבער דר'ערד!
געלויבט איז דער, דער יעניקער, װאָס גלייבט אין אויסדערװיילונגו
--- היי, פלינקער, פלינקער פליגלט, מײַנע פערדיקע פערד!
68 | משה בראָדערזאָן
מיט אליהו הנביא
עס איז געווען אַ בלויע, סאַמעטענע לילישימורים-נאַכט,
פון גוטן נביאס גײַסט באַװאַכט,
און כ'בין פון איינזאַם סדר מײַנעם, פונעם הויכן מויער-הויו
אין שטילקייט פון דער גאַס אַרױס.
אַרױס באַגעגענען דעם נביא, זײַנע װוּנדער, זײַנע נסים גרויס,
די עלנט ווונדן צערטלען אין לבנה-שײַן,
דעם בוזעם אָפן, אויגן --- פול מיט פינקלדיקן טרערן-װײַן,
װאָס האָבן װי אין חלום אָנגעקוקט די שטערן --
אין סודותדיקן הימל טיף אַרײַן. יי |
און ס'האָט די גאַס געהאַלטן אין אַ מיטן שטילן קלערן,
געזונקען אינעם אַװיר, אינעם לערןיי
און יעדעס הויכע, יום-טובדיקע ליד,
און יעדער קלאַפּנדיקער קלאַנג פון טריט
װאָלט, דאַכט זיך, איצט די מלכותדיקע רו צעשטערן.
האָב איך אַראָפּנענומען פון די פיס די שיך,
געהײיליקט זיך, |
און ווען אַ שטילקייט-קול האָט מיך געפרעגט, גערופן מיך --
האָב איך געענטפערט שטילערהייט, |
אַז איך בין גרייט --
פאַר שװאַכקײט פון מײַן האַרץ, זיך אָנגעהאַלטן אין מײַן ווילן גרויס..
דערנאָך, ווען בלייך בין איך געװאָרן, פון לבנה אױיסגעװײַסט,
געגליכן צו דעם נביאס זילבער-לויכטנדיקן גײַסט,
בין איך צוזאַמען און מיט אים אַרומגעגאַנגען
אין שטרוימען פון די הייליקע געזאַנגען
פון שטוב צו שטוב, פון הױז צו הױז,
דורך אים געפירט, די אויגן פעסט פאַרמאַכט,
אין סאַמעטענער בלויקייט פון דער פּסחדיקער נאַכט,
אויסגעקליבענע שריפטן 69
אַ למד-װאָװניק
-- גאָטס אַ שטראָף! גאָטס אַ שטראָף!
--- כ'בין אַלײן --- אַ למד-װאָו!
כ'האָב בטחון און איך האָף,
אָנדערװאָכן --- נעמט קיין סוף:
זינגט מען, טאַנצט מען -- נעמט קיין שלאָף! .
ווינטן פאָכען:
כ'האָב בטחון,
װאַסער טראָגן,
תהילים זאָגן,
אָנדערװאָכן! אָנדערװאָכן!
מיד און מאַט --
ס'האָט אַ גלעט -- דער חטא פאַרשאַדט,
טוען וויי פון פיס די קנאָכן!
כ'האָב בטחון און איך האָף!
אָנדערוואָכן נעמט קיין סוף!
זינגט מע טאַנצט מען -- נעמט קיין שלאָף.
און איך זינג אַזױ דאָס רוב --
-קומען וועט די גרויסע פרייך
שטילערחייט, שטילערהייט..
און משיח, זעסטו גיט!
אַרבעט, ברידער, אַלע פלײַסיק, -
אַלע, אַלע זעקס און דרײַסיק:
האַקט דאָס האָלץ און טראָגט דאָס װאַסער!
גוטע בשורות זײַט מבשר!
און אין ימים גאָלד צעפלאָסן
וועט אין זונעןישיפן קומען,
וועט מיט װעלט אַרומגענומען,
יענע רו פון אײיביק שובת -- פונעם שבת פון שבתון!
10 | == משה בראָדערזאָן
צ ו פ ר צ+ן
-- דו ביסט אַװעק אין לאַנד פון אייביקייט און שטילן שװײַגן,
דו ביסט צו זיך אַװעק אין ענדלאָז-װײַטן לאַנד
און כ'זע דײַן גײַסט צו בלויקייטן, זײַן פליגלדיקן שטײיַגן,
און עמעץ, זע איך, טוליעט זיך צו דיר, און פליט מיט דיך בײַנאַנד,
און האַנט בײַ האַנט, און גײַסט בײַ גײַסט, איר פלאַטערט ביידע,
באַגלײט פון טענער-זיפצן אויפגעציטערט קױים: /
זיי יאָגן זיך אין שטראַלן-גאָלד --- אַ שימערירנדיקע עדה
און יעדער טראָגט מיט זיך אויף פליגעלעך אַ טרוים..
די שכינה פליט עס מיט! און קלאַנגען-זיפצן שלײַכן
באַפּערלטע מיט טרערן פון קדושהדיקן גלות-צער, -
מיט קלאַנגען אָפּגעריסענע פון האַרפן פון די בבל-טליַכן,
אויף צװײַגן אויפגעהאָנגענע, אויף צװײַגן הויקערדיקע, אַלט און דאַר..
אָ, דו ביסט װײַט אַװעק אין לאַנד, װוּ שװײַגן:קװאַלן שטרוימען!
אָ, דו ביסט װוײַט אין װאָלקן-בלויקייטן אַצינד!
און כ'צי איצט אָן די זעגלען פון מײַן פאָלקס-געבענטשטע טרוימען,
און כ'לאָז זיך אין די לעבנסישטרוימען מיט אַ ליאַדן ווינט,
--= היי, טרײַבט, איר ווינטן. אָן אַהין װוווּ ס'ווערט געהײיליקט
הי אַלדאָס בלויעס,
װוּ גרויקייט װערט פון טרייסט-געפיל צעגאַנגען שטיל,
ס'איז שוין געשען! זיי װועלן נאָך געשען, די ניסים ונפלאות ---
דער גײַסט פון משהן און פון דיכטער זעט פון באַרג דעם מאָרגן-ציל!
גאטט מענטשן בענטטן!
72 הי - - = משה בראָדערזאָן
בענט שונג
אויב איך בין יונג,
װעל איך נאָך מער זיך ייַנגערן:
אַן אויפגעפלאַמטער פון יעטווידער פונק,
פאַרליבט אין יעדן שטערן-ווונק,
פאַרליבט אין יעדן ווערטער-קלונג,
אין יעדע --- סודי-סודות-זינגערן!
אוי, פינגער מײַנע, אויסגעצויגן לאַנג,
איר שטראַלט-אַרױס מײַן יעדן האַרציקן געדאַנק
און נעמט-אַראָפּ איר יעדן צװאַנג פון דינים
פון כל המינים!
און יעדן ענגן פעדעמל, דעם דינסטן דיגעם,
און יעדן גאַלישמײכל, דעם שלאַנגן-גרינעם
פון מענטשן-פּנימער אַראָפּ!
אַראָפּ, אַראָפּ דעם בויער-אָל פון יעדן אויער,
דעם עול פון יעדן יונגן קאָפּ,
דעם מרעיש-עולמדיקן משא-טרויער!
איך וויל מיט מײַנע הענט --
די אומענד און די ענד --
גאָטס מענטשן בענטשן!
גאָטס מענטעזן
בענטעזן!
און כאַזכאַיכאַ, װי לעכערלעך עס שפּרינגען מיך אַרום
די הויקער-בחורימלעך, די פלינקע זלידנע בעלי-מום!..
פאָרויס --- פאַרלייגט מיושבדיק די הענט --
אַ גאַװוהדיקער צאַפּלט-אױף אַ שטומפּיק אײַנגעשרומפּן שרעטל
מיט פיל חטאים גרויס --- אַן אויסגעחשבונט צעטל!
און ווען ער לייענט-פאָר דאָס זינדירשימהלע,
אויסגעקליבענע שריפטן 73
דאַן הילכט זײַן גרילציק, אוױיסגעקראָכן שטימעלע
און פרום פאַרגלאָצט די אויגן דרינגט ער הויך אַ פּשטל;
--- היי, יונגערמאַן, איר קריכט אויף גלײַכע װענט,
איר האָט אַליין זיך נישט דערקענט |
און ס'קומט דערפאַר אײַך סקילה, קומט אײַך, סקילהו
ר אה א א א אי א 00 האתת" עמעט ) אאטעטאעטי אאאטאנט אע 0
כ'פאַרװיי דעם בייזן חלום מיט די שמייכלען מײַנע שטילעץ
און כ'בענטש |
אין תפילה יעדן מענטש!
און כ'נעם-אַרום אין אָרעם-רינג
מײַן יוגנט -- מײַן נשמה-זינגערף!
אוי, ליבער פרײַנד,
אויב הײַנט
די זון נאָך װינציק שײַנט}
אויב איך בין יונג -- =- ---
וועל איך נאָך מער זיך ייַנגערף
און גערן שטאַרק, צי אומגערן,
װעט יעדער בליק נאָך יוגנט-שמייכלען הונגערןי
פירדשורהדיקע
ק ד וש ה
איך און זי און אונדזער ליבע, אָנגענומען פאַר די הענט,
און אויך די זון אין הייסן פּלאַקערן צעברענט,
און אויך דער אומזיכטבאַרער װײַט און נאָענטער גאָט --
מיר אַלע גייען אין אַ שטילן, תאַווהדיקן קאַרעהאָד,
244 | = משה בראָדערזאָן
קרבן מנחה
און, ראשית, האָסטו צערטלדיק די האָר געקעמט,
דערנאָך -- אַ רויטקייט האָט באַפּורפּורט אונדז פאַרשעמט,
דערנאָך -- האָסטו די שטראַלן-האָר געפלאָכטן,
דערנאָך --- אַ בייזן פאָרגעפיל מיט חלף-בליצןיבליקן אָפּגעשאַכטן,
אַ ש מ ײ כל
דײַן פּנים האָט געטאָן פאַר מיר צוערשט אין פינצטערניש אַ בלייכל;
און דו האָסט מיך דערזען: האָט עס געטאָן אַן אומענד-עוזייכל
צו אַרבע-פּינות-עולם: האָט אַ לאַך געטאָן צו מיר די װעלט
פון אַלע זײַטן: און דער טרויער האָט זיַן אָטעם אָפּגעשטעלט.
אַ 2 ו ס
-- אָט האָסטו, פרײַנד, אַ פולן כוס מיט וװײַן פון גליק!
נישט קוק פאָרויס, נישט קוק זיך אום צוריק!.
מיט לאַנגן ישוב און טראַכטן נישט פאַרפלאַך עס --
און טרינק דעם װײַן, איינס-צוויי, בנשימה אַחת!
| ב וע ז
--- דאָס שטיק פאַרעלנטע, פאַרװאָרלאָזט הוילע לאַנד פון אלימלך --
פאַר דײַנעטװעגן אויסלייזן עס װועל איך!
פאַר דײַנעטװעגן, פאַר דײַן גליק
צוריק! |
דאָס לאַנד פון אלימלך, דאָס אויסגעבענקט, פאַרעלנט שטיק!
און סוועלן זיך אויפסנײַ די פעלדער מיט אַ פרייד באַדעקן,
און ס'וועלן שוין אויפסנ די שמחה-לידער זיך דערוועקן,.
און ס'וועט פון שרעקן אױיסטאָן זיך דער הימל-ראַנד דער בלויער.
שטייט בועז און ער ואַרט דעם גואל אָפּ בײַם טויער,
אויסגעקליבענע שריפטן | 75
די קעניגלעכע רות.
בײַ די כורעים-פאַלנדיקע לעצטע שטראַלן
קלײַבט די זאַנגען, פון די גאַרבן אָפּגעפאַלן, |
קלײַבט די לעצטע גילדערנע די זאַנגען"שטראַלן --
די קעניגלעכע רות,
--- לאָזט איר, שניטער-יונגען, קלײַבן! לאָזט איר, ברידער!
ס'גילדערן זיך פעלדער פון יהודה װידער!
און פון שפע זינגען שניטערס, און מיט לידער
שיקט איר יעדערער אַ גרוס,
-- לאָזט איר, ברידער, שניטערס, חסד-זאַנגען קלײַבן!
צווישן אונדז זאָל רות, אין אונדזער גבול פאַרבלײיַבן!
װער װעט העזה האָבן זי פון אונדז צו טרײַבן!?
צווישן אונדז לאָזט רותן!
זאָל זי שטילן דאָרשט פון אַלע, אַלע קװאַלן
פון אונדזערע, זיך קװיקן! שטראַלן-גליקן פאַלן
און די כורעים-פאַלנדיקע זאַנגען, שטראַלן
פאַלן איר צופוסן...
6
און עס שײַנען קרוין-באַזױמטע ווייץ און גערשטן-גאַרבן,
און עס שפּריצט פון דער פאַרגייענדיקער זון מיט אַלע פאַרבן,
-- ;אַלץ פון אונדז איז --- דײַנע, דײַנע!
זי געגריסט, אָ, קעניגלעכע שװועסטער מיַנץשו"
76 משה בראָדערזאָן
איך, אַ פּורים-שפּילער...
(פּראָלאָג)
מיין אליעזר ליסיצקין
איך בין אַ פּורים-שפּילער הײַנט
און כ'שפּאַס פון מײיַנע פרײַנד און פײַנט!
און פון די קײַלעכדיקע מאַסקע-לעכער
פליט איצט מײַן לאַכעדיקער בליק אַרױס --
אַריבער יעדן פּאַלאַץ, יעדן קליינעם הויז,
און פלאַטערט-אויף, און פליגל העכער,
אַריבער ימען, טײַך און טעכער,
און פליקט מיט דערנער יעדע רױיז,
און קיצלט בײי די זײַטן יעדן טרוים-פאַרשװעכער,
און גיט דעם שטן יין-נסך, בראַנד אַ פולן בעכער:
--- היי, אַלטער שוטה, מיט די אויגן רויטע,
טרינק און זינג --
;המן איז אין דר'ערד
און מרדכי --- אויפן פערד!"
אין פרעמדע גלעקער קלינג,
אַז אויפשטיין זאָלן אַלע טויטע!
און לאַך! אָנצײינערדיקער, טרוקנביינערדיקער, לאַך:
די פרומע קדושים אוֹן די חושים-פּרושים לאָז געמאַך!
און מאַך די קרום-העוויהלעך, די הינטיש-חנדעלעך אַ סך, ו
און שרײַ נישט, אַז די וועלט איז פּלאַך! | :
און אויב דו זעסט נישט אַנדערש, נעם די אויגן און פאַרמאַך;
און -- טראַך-טאַדראַדראַך! ---
עס איז דאָך שלום ושלווה אויף דער װעלט!
עס העלט שוין אויף; אַ פרילינג-זון אַ נײַע קוועלט,
און מענטשן קושן זיך אין לאַנד אין פרײַען
און פעלקער זײַנען אָנגעטאָן אין גײַסט אין נײַעם,
און אויפגעבויט און אָפּגעבויט איז אויך ירושלים! . ו!
אויסגעקליבענע שריפטן 77
היי, אסתרל, מײַן שוועסטערל, דיר קומט אַ מלך-קוש;
אַ קלייניקייט --- פון הודו ביז כוש
דערגרייכט דײַן צויבערפולע הערשנדע מדינה!
און דו אַליײין ביסט מלכותדיק און שיין!
נאָר אויסגעטראַכט האָט ושתי עס, אַז דו --- דו ביסט אַ גרינע,
ס'האָט ושתי אױיסגעטראַכט אין קנאה-צאָרן,
די ושתי אויפן שטערן מיטן האָרן..
נישט װאָר! עס האָט מײַן אסתרל אַ פּנימל אַ קלאָרן!
אַ סימן, זעט, דער קלוגער מלך-טיפש האָט זי האָלט,
און שפּילט זיך מיט דער רוט פון גאָלד..
און גיט איר אָפּ אין האַנט.
אַ האַלבע לאַנד!
און המן? המן אויך, דער דורכגעטריבענער, דער אַלטער המן
האָט אומגעביטן איצט זײַן קלינגענדיקן נאָמען, |
פאַרקירצט, פאַרצויגן אים אויף סגנסזן,
און אײַנגעקנייטשט, פאַראיידלט די נשמה --
ער איז דער איינציקער, דער טרײַער אויף דער װאַך,
װאָס קעכלט זײַן מיזיניקל ויזתאן... |
און -- טראַך-טאַיראַ-ראַך! --
ווער זאָגט, עס איז אַצינדערט אויף דער וועלט מלחמה?
אַ ליגן! קיינער ט'נישט גענאָסן!
-- אומזיסט-אומנישט נאָר בלוט פאַרגאָסן!
און ס'פליסן טרערן איבער אַלע מאָסן!
ס'איז חי-געלעבט! ס'איז שמחה וששון!
און ערגעץ הערשט די נויט און הונגער!?
און ערגעץ ווילדעװועט אַ שטורעם פון יסורים!
אוי, הײַנט איז פּורים, |
און הײַנט בין איך אַ ייִד אַ יונגער --
18 משה בראָדערזאָן
און ס'שמייכלען טרערן אויף די אומעטיקע איגן!
און כ'רייד אַזױ מאָדערן און פאַרצויגן,
און אײידלאַרטיק צו דעם ערב-רב געבויגן..
ס'באַהאַלט די מאַסקע --- פונעם ליכט
מײַן בלאָס און אױיסגעפֿײַניקט יונג געזיבט,
פון בליקן לעסטערדיקע אומגעריכט..
און װער עס זעט, דערקענט אין מיר -- פּיערראָ,
װאָס אָטעמט מיט דער צופעליקער חיי-שעה;
און כ'גיי-אַרום, כ'שפּאַציר-אַרום אין װײַסן, ברייטן קיטל,
און כ'זוך אַ לוסטיקן, בשמחהדיקן מיטל |
צו אױיסשפּאָטן פון פײַנט און פרײַנד,
װוײַל.,, כ'בין נישט מער --
אַ סתם בחינמדיקע טרער,
אַ װוילער יונג, אַ פּורים-שפּילער הײַנט!
פּוריםישיכרות -
;אָ, קיינער פון הערשערס פאַרמאָגט דאָך נישט, קיינער,
וי איך --- אַזאַ ליכטיק בריליאַנט!
איבער הונדערט און זיבן און צװאַנציק מדינות
פאַרשפּרײט איז מײײַן הערשנדע האַנט,
און גרויס זײַנען אוצרות פון גאָלד און פון. קה
אין פּרס, אין גליקלעכן לאַנדײ,
אצ
-- ;אַהער ברענגט די מלכה און ווערן זאָל א
די קעניגן ברענגט מיר אַהער!
עס שמייכלט אין בענקען דער שיכורער מלך
און ס'ציטערט אין רופן אַ טרער:
--- ;אָ, ושתי המלכה, מײַן װײַב די געליבטע, .
אויסגעקליבענע שריפטן 79
;עס רופט דיך דעם מלכס באַגערו"
און ס'קוקן סריסים מיט אויגן באַטריבטע: .
-- ;נישטאָ שױן די קעניגן מערו"
און ס'ציטערן-אויף אינעם צער די סריסים
און טרעטן פאַרצווייפלטע אָפּ;
;חרטה-געפילן --- דאָס מוזן געוויס אים
;פאַרחושן זײַן האַרץ און זײַן קאָפּ,, *
8
-- ;אַהער ברענגט די מלכה, און פריילעך זאָל װערן,
זאָל הערן און זען זי די װעלט!
און אַלץ זאָל זי הערן און טרײַהײט איר שווערן --
פאַר אויגן פאַר מײַנע געשטעלט!"
צִ
דער ,,מלך" איז שיכור, און ס'ווערן אין צאָרן
געבוירן געדאַנקען פון װײַא .
זכרונות --- פאַרנעפּלטע, פאַרטויבטע געבאָרן
פון עפּעס אַ שוידערלעך פּין.
א
דער טאָג קומט געלאָדן מיט נײַע באַגערן,
פון נאַכט און פון שװואַרצקייט געװעקט -- -- --
און אסתר -- -- אַ ליכטיק פרימאָרגן-גרין שטערן
ווערט טיף אין מײַן האַרצן אַנטפּלעקט,
80 משה בראָדערזאָן
דבדלה
אַ שווערער, זילבערנער, אַן אַלט הבדלה-בעכער פול מיט װײַן,
און כ'קוק אין אינעװייניק טיף אַרײַן,
און טונקל בליקט פון דעם אויף מיר און ציטערט מיין געזיכט
אין שימער-שײיַן פון אויסגעפלאָכטענעם הבדלה-ליכט --
און לאַכט צו מיר מיט וויינענדיקע, וויינענדיקע אויגן גרויס אַ פּאָר,
צופרידן-טרויעריק ביז גאָר!
און אויגן ריידן עפּעס מאָדנע דײַטלעך קלאָר,
נאָר כ'קאָן נישט די באַדײַטונג, זייער מיין פאַרשטיין,
און כ'זע און כ'פיל זיך איצט אַלײן -- --
אַך! פּלוצלינג װוערט דאָס ליכט פאַרלאָשן אין די הענט,
עס שווימען אין דעם חושך װײַט אַװעק פון מיר די ווענט
און איך --- איך ווער פון פינצטערניש פאַרבלענדט,
און בנשימה אַחת טרינק איך אויס דעם גאַנצן כוס.,
פֿײזהוסה --- שיוייזלון;.:היזיייזארס;-:- פואיילאיטיל.-----ײזויוייקן;:פיאהואן;-:/פהוסששויסטוה.- (טאאא;:ססתט.--- פוספאאסו --- פוישוסשטוט.- פוסקוהתוא.-----פיזוינויקן.----: פשטלטלאפסס.--- מיאיניזי ארי 6אזאססיטן.-05555:ן
--- האַ? װאָס?... מיט מיר געשען --- װאָס איז עס?,.. װאָס?...
כ'האָב אויסגעטרונקען זיך אַלין, זיך גופא מיטן װײַן,
און ס'איז פון שפּיגלען זיך די שיכרות טיף אין מיר אַרײַן.
און האַלטנדיק אַ פּוסט הבדלה-בעכער, מאַך איך ,בורא פּרי הגפן",
און ס'זײַנען מײַנע אויגן אויפגעריסן אָפן,
אויסגעקליבענע שריפטן ; 81
צ עריליליען
(טריאָלעטן)
1 |
איך טראָג אויף מײַן קאַרק דעם באַרג סיני פון ליבע;
און װעל איך נאָר צווייפלען -- באַגראָבט מיך דער באַרג,
אין טעג און אין נעכט פון די אומעטן טריבע |
איך טראָג אויף מײַן קאַרק דעם באַרג סיני פון ליבע;
אוֹן כ'ווייס ניט פון װייטיק פון מײַנעם די סיבה,
און שטאַרק איז מײַן טרער -- מײַן בטחון איז שטאַרק,
ווען כ'טראָג אויף מײַן קאַרק דעם באַרג סיני פון ליבע!
און װעל איך נאָר צווייפלען -- באַגראָבט מיך דער באַרג,
2 | | |
דײַן טרער זוכט אין װאַנדלען -- דערלייזונג אַ תיקון,
און פאַלט דאָך לסוף מיר אַרײַן אין מײַן האַרץ
אַ פּערעלע טרויער פון אוצר אַנטיקן, |
דײַן טרער זוכט אין װאַנדלען דערלייזונג אַ תיקון,
אַ טויעלע פאַלט אויף די דאָרשטיקע גליקן,
דײַן טרער איז געפאַסט אין דײַן אויג-רינגל שװאַרצן,
דײַן טרער זוכט אין װאַנדלען --- דערלייזונג אַ תיקון,
און פאַלט דאָך לסוף מיר אַרײַן אין מײַן האַרץ,
3
װאָס איז אויף די לוחות אויף מײַנע געשריבן
געווען פון מײַן יונגן נשמה-געדאַנק? ,
װאָס שטויב איז פון זיי נאָר אַ הויפן געבליבן!
װאָס איז אויף די לוחות אויף מײַנע געשריבן
געווען? ניט מער -- װי נאָר ליבן און ליבן!
דער שטויב איז פאַרטריבן. אויף אײיביק? אויף לאַנג!
װאָס איז אויף די לוחות אויף מײַנע געשריבן |
געווען פון מײַן יונגן נשמה-געדאַנק?
82 | משה בראָדערזאָן
4
ס'איז שפּעט שוין בײַנאַכט. און עס רוט ניט מײַן בענקען.
עס הערט זיך אַ שפּילן פון קלעזמער אין גאַס,
אַ שפּאַס -- צי דײַן הייליקייט װעל איך געדענקען?
ס'איז שפּעט שוין בײַנאַכט;,. און עס רוט ניט מײַן בענקען;
מיט טרערן צי קאָן מען העם אומעט פאַרשווענקען --
זיך שענקען חטאים? פאַרװאַנדלען אין שפּאַס.
ס'איז שפּעט שוין בײַנאַכט און עס רוט ניט מײַן בענקען;
עס הערט זיך אַ שפּילן פון קלעזמער אין גאַס.
5 |
מיר דוכט זיך, עס גיסן זיך אויס דיר די אויגן,
ווען וויינען דו וויינסט אויף דעם קבר פון טרוים,
פאַרבײַ איז די ליבע -- אַ טויב אונדז געפלויגן,
מיר דוכט זיך, עס גיסן זיך אויס דיר די אויגן;
איך האָב זיך פאַר אימה אין דרײַען געבויגן
אַ קנויל אײַנגעצױגן --- מליַן האַרץ װוערט אַ תהום,
מיר דוכט זיך --- עס גיסן זיך אויס דיר די אויגן,
ווען וויינען דו וויינסט אויף דעם קבר פון טרוים.
6 וְ
איך גראָב איצט אַ קבר, פון אײַזן -- דער רידל,
װאָס זוך איך אין קבר! מײַן טרויעריק האַרץ!
איך גראָב איצט אַ קבר און כ'זינג מיר אַ לידל.
איך גראָב איצט אַ קבר, פון אײַזן -- דער רידל,
מיך זידלט אַ קברן, אַ שפּיציקער ייִדל,
װאָס האַלט איצט ס'משוגענע פידל -- מײַן האַרץײי
איך גראָב איצט אַ קבר. פון אײַזן דער רידל.
װאָס זוך איך אין קבר? מײַן טרויעריק האַרץ!
121
אויסגעקליבענע שריפטן 83
ט וי
(טאַנקעס *)
מײַן הימל איז בלוי --- מיט זײַן העלקייט פאַרטרויערט..,
אויסגעשטערנטער פרומער, זאָג מיר: שיינקייט געדויערט?
און דו ביסט דער טוי -- 4
פון דעם האַרבסט-אָװונט קומער,
צי פון זון-אויפגאַנג - /ורר 3סט מידי װי אַ טויב
ן זון-אויפגאַנג --- זומע ! = אויף דער נאַכט נאָכן פל;ען.
אט דײַן קעפּל דערהויבט,
אק ווען דײַן ליבסטער טוט קניען
איז מײַן ליבסטערס געזאַנגען. אויב --- דו װוילסט זיך באַמיען.
צו קושן איר שטים,
צו פאַרנעמען די קלאַנגען --- איך װאַקל זיך, כ'פאַל
דאַרף מען הימלען דערלאַנגען. אויף די זאַמדן װאָס בריעף
מײַן תפילה איז ,טל"
כ'מוז זיך פאַלן באַמיען,
װוײַל --- מען טאָר דאָך ניט קניען
אַ הירש איז דײַן בליק,
װאָס וועט קיינעם פאַרמלידן,
פיל קװאַלן פון גליק |
טויען ברעמען פון לײַדן -- = יק
די פּרוכתלעך זײַדן. דער האַרבסט פּוקט אין שויב
4 מיט אַן אומעט אַ נײַעם.
כיזע שטענדיק דעם שײַן און נאָנט פליט אַ טויב,
פון דײַן בליציקן שטערן, נאָכן חורבן... פאַרבײַ: אים --
סײַ שיכור פון װײַן -- פון מײַן האַרץ -- ירושלים,
פון די אייגענע טרערן,
ידש חטוי
סײַ -- אין ניכטערן לְלְערן = ?7 נידערט אַ טה
פאַלט אויף פעלדער פון שלאַכטן
אין פינצטערע נעכט --- צי ווייסטו גענוי,
זוכט דײַן שטערנדל, לויערט -- װאָס אַ ריטער קאָן טראַכטן --
יפון חושך פאַרקנעכט, מיט אַ ווונד אַ פאַרמאַכטן?
* טאַנקי װוערט אָנגערופן אַ יאָפּאָנישע פאָרעם פון ליד אין 5 שורות,
וועלכע גראַמען זיך -- 1 מיט 2 און 2 מיט 4 און 5.
84 משה בראָדערזאָן
נסת רות
לכבוד ד. פריעזמאַן
אַ בלויער סאַמעט-יאַרמלקעלע קליין,
און ס'באָמבלען זיך צוויי לאָקן-פּאותלעך געקרײַזלטע, מלא חן,
אַן אַטלעס-זשופּיצל,.. אַ רויטע טיכל שיין
און זאָקן װײַסע, זײַדענע, געצויגן ביז די קני.
איך טו מײַן שאַרפע ציגןיבערדעלע אַ צי --
און כ'פלי!
און ס'ווערט די גרויסע ערד -- אַן ערדעלע וי קליין!
און ס'האָבן שטערן טויזנט טעם און טויזנט חן.
און אַלע וועלטן, אַלע וועלטעלעך -- אוי, אוי, װוי שיין! -
אוּן איך אַליין װער גרויס -- אָ, גאָט, אַ ריז! :
און כ'גיב פון גרויסן הימל זיך מײַן חלק עולם-הזה שטיק אַ ביס.
ס'איז בלוי און זיס!.,
אַ פלי אַהין, אַהער! ס'געדויערט וי אַ װונק, ניט מער,
| און איך באַשאַף די שטערן און צעשטער.
און קיינער קאָן מיך ניט און פרעגט ניט: ,ווער איז דער"?
און כ'קלער מיר אָפּטערס, וי ס'איז װויל --- איך פלי,
און קיינער זעט מיך ניט, קיין בייזער בליק פון הי -- -= .
און כ'פלי,,,
זינגען איז דעד עיקר
אַ סצענע פון משה בראַדערזאָנט אָפּערע דוד און בת'שבע, בעת בת-שבע
(דות לעװיאַש) זינגט דודן (משה רודינאָוו) אַ וויגליד
26 | | - משה בראָדערזאָן
מוזיק -- דוד בייגלמאַן
ײדן שמידן
ייִדן שמידן, זינגען,
זינגען איז דער עיקר;
קלינגען אײַזנס, קלינגען,
שפּריצן פונקען שטיקער,
היי, היי, װוויל דעם
שמידער,
ווויל איז אים און גוט,
זײַנע שטאָל- און
אײַזןגלידער
צינדן אונדז דעם מוט,
מענטשן, נעבעך, בלינדע
אין דער פינצטער טאַפּן,
ודאַרף מען זיי אַצינדער
פּאָדקעװעס צוקלאַפּן,
היי, היי, ווויל - -- -- (אאַזיוו) -
צער און צאָרן גליען,
ווילן דווקא פריי זײַן,
דאַרף מען איבערשמידן
שווערד אויף אַקעראײיזן.
היי, היי, װוויל -- -- -- (אאַזיוו)
אויסגעקליבענע שריפטן 81
היהש *- דוד מוזיק -- דוד בייגלמאַן
-- אַ גוטמאָרגן דיר,
הירש-"דודן
-- אַ גוטמאָרגן, זרח!
-- כ'האָב געהערט, האָסט
מיט מזל 6-מי 568 א.
אױיספאַרקויפט דעם
| צװאָרעך *,
-- נישט דעם צװאָרעך,
! נאָר דאָס מילכיקס
אױיספאַרקויפט אין גאַנצן,
לאָמיר לייגן האַנט אויף
אַקסל,
לאָמיר טאַקע טאַנצף
אײַ-די, דידל-די,
דייהי-דל,
-- אָ, הערש-דוד, װאָס
מאַכט דײיַן װײַבל,
כ'מיין, דײַן שרה-חיה?
אָט די קאָבילע ** זִי
שערט זיך
לויט די מאָדעס נײַע.
אױסגעטאָן פון זיך דאָס
שײַטל
ייִדישקייט אין גאַנצן -- ו
איבער קוימענס, איבער גייען שדים טאַנצן.
דעכער | אלי-די,, דידל-די, די-די"די...
* ווייסע קעז, ווייכע, איידער סווערט פֿאַרהאַרטעװעט. -- ** (פּולי)
אַ קליאַטשע,
88/
משה בראָדערזאָן
-- כ'האָב אַ מויד, אַ כשר קעלבל,
דו אַ זון, אפרים, .
. מ'וועט זיי מאַכן אַ געוועלבל,
לאָמיר שרײַבן תנאים,
כאַדכאַדכאַ, צוויי מאות זילבער
גיב איך זיי אין גאַנצן
איבער פעלדער, איבער וועלדער
וועלן ייִדן טאַנצן.
אײַידי, דידל-די, די-די"די...
װאַסערטרעגערס
ערד און שטיין איז דאָס געלעגער
פון די בידנע װאַסערטרעגער,
שטייט מען אויף כאור ואור
מיט די עמערלעך אַ פּאָר;
טראַמפּלט מען אַרױף, אַראָפּ,
שלעפּן װאַסער טראָפּ נאָך טראָפּ,
וי אַ הויקער דריקט דער עול,.
שווערער ווערט ער װאָס אַ מאָל,
ווערן ווינטער-נעכט אַלץ בלאַסער,
ברוך השם מען שלעפּט דאָס װאַסער,
היי, היי, זאַװערוכעס!
היי, היי, צעקאָכטע יוכעס!
װאַסערטרעגער שעפּן װאַסער,
טראָגן װאַסער, מים חיים,
בשורות איז מען אײַך מבשר,
אַז ס'וועט ווערן אומעטום אַ וועלט אַ נײַע.
אויסגעקליבענע שריפטן 89
שפּײַ:אַרײַן אין די ידים,
ס'וועט נאָך גוט זײַן, פעטער חיים,
ס'וועט נאָך זײַן אַ גוטער סוף
װײַל עס לעבן ל"ו,
לאַמעד װאָוו צדיקים, אוֹי.
טראָגן װאַסער אָט אַזױ, |
אָן אַן אויפהער שעפּ און שלעפּ,
קלעטער אויף די הויכע טרעפּ.
| ווערן ווינטערינעכט אַלץ בלאַסער -- -- -- /(אאַזיוו)
ס'פײַפט און קריכט-אַרום דער דלות
מיט צעריסענע שטיװאַלעס,
סמאַליעט, ס'צופּט דער פראָסט און פּרעסט,
פרירן קינדערלעך אין נעסט,
נישט געגעסן דרי מעת-לעת --
אַז מען זשיפּעט, איז אַ נס,
נאָר ס'גייט-אויף אַ נײַער קול
העלער, ליכטיק וװערן זאָל!
ווערן ווינטער-נעכט אַלץ בלאַסער -- -- -- (אאַזיוו)
אנ",
אס.. 6ט /+9--- 26 /01 מסום :8816 /804--106-/80 --- 8ל 414-06 61 מט} זסאַ.- 16.-26 808 - 12 טעטוום מט 0זסך
4 ע 2 שש |
זי
טמ
לט 806 !56/00 מסמנמוסמ8-פגרםסמז סם ז218-86 814 0604 זס)--םנט 4ז--סט 01 8 08 6 +6;1 ז6ז.-6טג81
3 8 }61 8 מנט!..4:0ת.ט מז 96 5064 82 +2-86ל --סמת 8101 מסמו ע! 68ז-ט25ה מגג-פםס מ} --- 8 מז
0 / משה בראָדערזאָן
פ ר אַג מ ע נ ט|ן
װער לײענט אונדו...
(מעלאַנכאָלישע געדאַנקען פו אַ בריוועלע) .
.. אויף מײַנעם אַ רעציטאַציע-אָוונט בק"ק קאַליש איז געקומען
אַ בחורל פון אַ קליין שכניש שטעטל מיך אָנקוקן. אָנקוקן דעם פוטן-
ריסט בראָדערזאָן, צי איז עס נישט אַן אינהאָרניקע חיה מיט אַ
וויידל און מיט אַ פעל באַדעקט,
אי 5
*
אין לאָדזש גופא האָט מיך אַנומלט אַ ייָד, אַ צײַטונגלעזער,
געטראָפן און צווישן אונדז איז פאָרגעקומען אַזאַ שמועס;
ער: איז וי גייט עס אײַך?
איך: נישקשה -- אויף צרות!
ער: פון אײַער שרײַבן האָט איר עפּעס?! ס'לוינט אײַך?
איך: הם... סטײַטש? שײַך צו זאָגף!
ער: איר ווייסט, די וויצן אײַערע, װאָס איר שרײַבט, פאַרשטיי
איך נישט!
הייסט עס, אַז איך שרײַב וויצן, און אַזעלכע וויצן, װאָס מען
פאַרשטייט זיי נישט!
=
הערשעלע (אַ פאָלקסמענטש) שמועסט בזה הלשון:
-- כאַפּט זיי דער װאַטנמאַכער. אין ניו-יאָרק, זעסטו, אין אַמע-
ריקע, איז דאָ אַ געזונטער ייַדישער לייענער! האָסט געזען: אַזױ פיל
צײַטונגען! אַזױ פיל ביכער גייען דאָרט אַרױס! אויסגעצייכנטע לידער-
שרײַבערס און פּראָזאַיַקערס!
אויסגעקליבענע שריפטן 1
-- אמת טאַקע! אױסגעצייכנטע! װי מען דערציילט מיר אָבער,
איז דאָרט דער קאָנטינגענט לייענערס נאָך אַ באַגרענעצטערער, נאָך
אַ אינדעפערענטערער.
אמת טאַקע, ביכער װערן דאָרט פאַרהעלטנישמעסיק פאַרקויפט,
און אויף אַזאַ שטייגער;
גרינע האָבן זיך שוין אויסגעגרינט, געל געװאָרן. געקומען צו
אַ פּאָר גילדן און שאָפּ --- האָט מען חתונה. און אַז מען האָט חתונה
--- קויפט מען זיך מעבל, און אַז מעבל און אַז אַ ספרים-שענקל
(סימן אינטעליגענטישקייט), דאַרף מען אָנפולן מיט ביכער. האַנדלט
מען אייַן בײַ דעם ביכער-אַגענט אויף פוץ אַ רעשטל געשטאָרבענע
קלאַסיקערס מיט גאָלדענע רוקנס, |
גראָבע ביכער גייען שיין!
דינע בלײַבן אַלײן!
עס זײַנען דאָ גראָבע ביכער און דינע ביכער!
די קלאַסיקערס שטייען װי די זעלנערס, פײַערלעך, אין גלײַכע
רייען, אין די אַלמערלעך, און די יונגע שרײַבן פאַר זיך און קיבעצן
איינער דעם אַנדערן;
--- הלמאַי טאַקע האָט באַלזאַק געמעגט אָנשרײַבן אַ ראָמאַן,
אַרױסגעבן אים אין איין עקזעמפּליאַר און אַװעקשענקען איינער אַ
דאַמע?
--- װאָרום מען שרייבט דאָך נאָר פאַר זיך..
-- אַ ליגן, אַ ליגף שקר וכזב!
=
וועגן די כעלעמערס דערציילט מען אַזאַ מעשה; :
ויהי היום, איז דעם כעלעמער רב, רבי לעמעשקע זצ"ל, געקו"
מען אויפן זינען אַ מחשבה, אַז משיח דאַרף בקרוב בימינו אָנקומען
אויף זײַן װײַסן אייזעלעט -- אין דער ועלט אַרײַן. עס איז שוין
רעכטע צײַט געקומען. האָט ער קהל גערופן, אַן אַסיפה געמאַכט און
בהסכם כולם איז געבליבן, אַז היות, אַזױ װי כעלעם ליגט אַ ביסל
92 ' משה בראָדערזאָן
אָפּגעלײגט אין דער זײַט פון דער װעלט --- פּראָפּעסאָר א זאָגט, אַז
דאָס איז די סיבה, װאָס די זיטן און מנהגים, וי אויך די אײיגנאַרט
איז בײַ די כעלעמער עד היום קאָנסערווירט, און היות אַזױ װוי משיח
;װעט בקרוב בימינו, געוויס קומען, און אַזױ וי כעלעם איז אין אַ
זײַט אָפּגעלײגט און משיח קאָן חס ושלום אויסמײַדן די שטאָט, בכן
איז געבליבן בהסכם כולם, מען זאָל דינגען דעם שמש -- ער זאָל
אַכטונג געבן, צי ער רײַט נישט, צי משיה איז שוין נישט אַרױס
אין דער וועלט. כעלעם איז כידוע אַן אָרעמע קהילה, האָט מען דעם
שמש באַשטימט דערפאַר צוויי גילדן אַ װאָך שכירות -- נישט מער.
קלאָגט זיך, נעבעך, דער שמש, ויינט מיט ביטערע טרערן
--- סטײַטש, איך האָב אַ װײַב מיט קינדערלעך, אַ מעגטש מיט
אַלע מענטשן גלײַך. איך וויל אויך עסן.
טרייסט אים דער רב, ר' לעמעשקע זצ"ל:
-- ביסט גערעכט, ביסט טאַקע גערעכט, אָבער װאָס קאָן מען
דיר העלפן? פון װאַנען נעמט מען? פאַרגעס נישט, ס'איז טאַקע
קנאַפּ שכירות, אָבער דו װעסט עס באַקומען בײַ דײַן גאַנצן לעבן
אײיביק װעסטו עס האָבן, ביז משיח װועט קומען,
אי אל
*
אויך מיר, ייִדישע דיכטערס, קיין עולם הוה האָבן מיר נישט,
אָבער כבוד און עולם הבא -- ביז משיח װועט קומען.
צו װאַ ס?
אין דער גאָר-לעצטער צײַט איז אויף אונדזער ליטעראַרישן
מאַרק געװאָרן אַקטועל אַ מין חולאת ר"ל, װאָס איך האָב קיין אַנדער
נאָמען נישט פאַר איר װי -- ליטעראַרישע היפּאָכאָנדריץט!
מען שרײַבט, און מען שרײַבט, און מען שרײַבט --
מען דרוקט, און מען דרוקט, און מען דרוקט =
און אַלע אויף איין קול:
אויסגעקליבענע שריפטן 93
--- אינדז גײַע-מאָ-אינטאָ! (אויפן פויליעון דיאַלעקט) און --
מיר גייען אונטער (אויף ליטוויע. |
װאָס גייט אונטער? ווער גייט אונטער? פון װאַנען נעמט זיך די
פּאַניק? :
איך ווייס נישט ווער עס איז געווען דער. איניציאַטאָר און דער .
באַגײַסטערער פון דער מרה-שחורהדיקער אַרמײ,
צו דעם ענין האָבן שוין אויך צוגעלייגט זייערע טאַלאַנטירטע
הענט: לייוויק, גלאַזמאַן, מנחם. און לויט מײיַן אָריענטירן זיך אין
ראַװויטשן --- רעדט אויך ער װעגן דעם אינעם דיסקוסיע-אַרטיקל
;וועגן די פּערספּעקטיוון פון דער ייִדישער ליטעראַטור",
דאַכט זיך, מאָדערנע מענטשן -- מײַנע ליבע חברים -- און
דאָך, זאָלן מיר מוחל זײַן, אַזעלכע ויינערס, אַזעלכע קלאָגמוטערס
פון מאַנסבילשן געשלעכט.. : /
און אַ קאָנסעקװענץ? אַ קאָנסעקװענץ -- אָפּגעהיטן זאָל מען
ווערן -- אַ ריין-װײַבערישע! אַ נערװועזע! אַ בשום אופן נישט אויס-
געהאַלטענע! | ' |
לייענט מען ברוך גלאַזמאַנס ווידוי , פּיאָנערן" *, דוכט זיך אויס;.
אָט-אָט פאַלן זיי, די אַמעריקאַנישע הימלען, אויף אונדזערע איג".
זײַטיקע פּיאָנערן, און ס'עקט זיך אונדזער... ביכערוועלט.,
,.. בײַ אונדז, פּונקט להיפּוך, האָבן נאָך אַ תיקון, אַ צו-גרויסן
תיקון, פאַרשיידענע מינדערווערטיקייטן אויפן ליטעראַרישן, מוזי-
קאַלישן, מאָלערישן און טעאַטראַלישן געביט!
נישט צו פאַרזינדיקן!
און אַז גוטע ביכער גייען שלעכט -- אַ גוט בוך -- מוז האָבן
אַ גוטן לייענער. אַ גוט בוך --- מוז האָבן אַ דערצויגענעם, דאָס איז
גאָר נישט קיין חידוש, לייענער.
איך װעל געבן נאָענטע בײַשפּילן /
* ביכעריװועלט נ' 2, װאַרשע.
4 משה בראָדערזאָן
אַז מען חזרט אין דער שול אויף אױיסנװייניק, ,דזשיאַדי* --
קאָן מען דערנאָך תופס זײַן ?טשיהאַניע נאַ באָגאַ?,
אַז איך האָב, בעווונותי הרבים, געזוברעוועט * אויף אויסנװייניק
,פּאָלטאַװוע*, ;טשודען דניעפּר* און שטיקער פון ,דעמאָן" -- האָב
איך שפּעטער הנאה געהאַט פון יעסענינען, פון לייוויקן, גלאַזמאַנען,
בראָדערז... (אַך, מײַן גאָט, װי אומבאַשײידן!) און איך האָב געװוסט,
װוי צו ליבן און לויבן מײַנע ייַנגערע און עלטערע קאָלעגן איף
ביידע זײַטן פון ים, און װוי נתפּעל ווערן פון דער הערלעכער ,כישוף"
מאַכערן פון קאַסטיליע.-.
;,, עפּעס מיר נישט, דיר נישט, הייבן מיר זיך אָן צו פּילפּולן
וועגן דעם ;קיום פון אומה און שפּראַך*, און מיר באַיאָמערן זיך
און מיר באַקלאָגן זיך, און מיר מאַכן זיך רעקלאַמע דאָרט, װוּ מיר
דאַרפן עס לחלוטין נישט האָבן!
מען קאָן דאָך נישט קומען מיט אמתער ליבע צום פאָלק, און
זאָגן; קויף מיך... קויף מײַנע ביכער!...
איין זאַך מוז אָבער פאַר אונדז קלאָר זײַן, אַז אויב דאָס פאָלק
,קויפט* אונדז נישט, אַפילו בײַ די גרעסערע יללות און שטומע
פאָרװווּרפן --- איז עס נאָר אַ באַװײַז, אַז עס האָט נישט פאַר װאָס.
זיי ווילן נישט טרינקען שאַמפּאַניער און באַגענוגענען זיך מיט עפּל-
קװאַס!
אַז דאָס פאָלק אָבער דאַרף אונדז, מוז אונדז, צוזאַמען מיט אונ-
דזער ליטעראַטור און שפּראַך, האָבן --- איז אויך דאָ אַ סימן,
והאָ ראַיה --- מיר זייַנעף
טאָ, װאָס באַדײַט עס, אויב אַזױ, דאָס שטענדיקע צולייגן צו
דער נאָז אַ פעדער און דאָס אױיספּרװון, צי מיר לעבן נאָך צי ניט?
צו װאָס שרעקן און אָנװאַרפן אַ פּחד און אַרומגײן מיט טרויע-
ריקע מתים-פּנימער?
און צו װאָס זיך אַלײן טרייסטן מיט פּילפּול?
4, אין פּוילן
* געלערנט, צו קענען .וי אַ װואַסער".
גייען מיר אדומגענומען
לידער פאַר קינדער
מיט מוזיק פון ישראל גלאַדשמײן
שבת-צוינאַכטס
קלינגען גלעקער,
קלינגען גלאָקן --
בים און באַם;
זינגט דער זיידע,
זינגט דער זקן --
באַם און באָם;
זינקען שטראַלן,
פאַלן, פאַלן ---
פלים און פּלאַם;
זאָגט די באָבע
שיינע דאָבע:
,גאָט פון אַברהםט"...
-- אַ גוט ואָך דער
וועלט, דער גאַנצער --
אַ גוט װאָך!
-- טאַטע, נאָך
הבדלה-װוײיַן,
אַ ביסל נאָך!
--- מאַמע, מאָרגן,
װײַטער זאָרגן --
אין דער קראָם?
קלינגען גלעקער,
קלינגען גלאָקן --
בים און באָם,
יעג צש;יםגצע שריפטן 97
פעלדער גרינען, וועלדער
רוישן ---
גייען מיר מיט פולע קוישן
בלומען אָן אַ שיעור...
גייען מיר אַרומגענומען
און באַקראַנצט מיט יונגע
בלומען : :
אין דעם בונטן ציך., , סען.- פ- גע רוס - א מיר הע יגע יי
זינגען, שפּרינגען מיר און
טאַנצן
און פון גליק די אױיגן
גלאַנצן
בלומענדיק און פיין!
ווער באַקראַנצט יל זײַן פון בכלומען,
זאָל צו אונדז, צו אונדז זאָל קומען,
קומען זאָל צו גיין! |
מירן אָפּגעבן אין גאַנצףף /
און אין פעלדער װײַטער טאַנצן,
לאָזן װײַט זיך גייף |
לאָזן ווײַט זיך גיך, געשווינדער,
װײַל מיר זײַנען אַלע קינדער --
בלימעלעך אלייןז
היי,. איר, ברידער, שוועסטער, פריילעך,
וי שולמית, שלמה מלך -- |
קומט אויף בלום-שפּאַצִיר..
פעלדער גרינען, וועלדער רוישן --
גייען מיר מיט פולע קוישן
בלומען אָן אַ שיעור.
98 משה בראָדערזאָן
אַ ליד פון א נאַריש יינגעלע
הי היי! היי!
| װאָס שרײַט דאָס פערד אַזױ?
| װאָס רופט דאָס פערד אַזױ?
וויי! וויי! וי 0
דאָס פערדל וויל דאָך היי!
דאָס פערדל חלשט היי!
הי? היי! היי!
װאָס טויג דיר דײַן געשריי?
פערדעלע, אוי, װיי!
היי! היי! היי!
אָט, לויף איך. אָט, איך גיי,
אָט, קום איך -- איינס און
צוויל,
היי! היי! היי?
אָט האָסטו דיר אַ ;ה* --
אין סידורל אַ פה"!
אויסגעקליבענע שריפטן
צ יפ ע לע
עס האָט די קליינע ציפעלע
פאַרביסן זיך אַ ליפּעלע...
-- אוי, ציפּעלע, װאָס וויינסטו?
אַן עפּעלע --- דאָס מיינסטו?
--- אוי, ניין, גיין, ניין,
ווער זאָגט עס, אַז איך ויין?
עס האָט די קליינע ציפּעלע
פאַרקניפּט דאָס מויל -- אַ קניפּעלע..
-- אוי, ציפּעלע, װאָס וויינסטו?
צוויי עפּעלעך -- דאָס מיינסטו?
--- אוי, ניין, ניין, ניין,
ווער זאָגט עס, אַז איך וויין?
און ס'טרייסלט זיך איר קעפּעלע
צוזאַמען מיט איר צעפּעלע.
-- אוי, ציפּעלע, װאָס וויינסטו?
צוויי עפּעלעך -- דאָס מיינסטו?
--- אוי, ניין, גיין, ניין!
איך וויל אַ קוש --- נישט מיין!
פווסן 6.0 האוסתסואט 8 מוסוהאוסע ס פאוממעד ף פועסמו ההמטחמע 0 פאמפאנטטנטר סמ מאעש.
האממממה 8 אה הא צעהמאמטום / הההוהומסחה (ומת 4 המאמט אומההוותתף פהמממאאמה. שום.'מא . !
72 מַמואם קההוקההוסומקקא ההמאהוקההומממואג אמ - ת, ,4
פאר לט -פה צי 90 - קלח די האָט עס
100 משה בראָדערזאָן
אַ יתומל
--- װאָס ביסטו, ייַנגעלע, אַזױ פאַרטרערנט?
װאָס ביסטו, ייַנגעלע, פאַרטראַכט?
-- אַך, מײַן הימל איז נישט אויסגעשטערנט,
פינצטער, פינצטער איז מײַן נאַכט,
אַך, געשטאָרבן איז מײַן טאַטע-מאַמע!
ס'האָט אַ װואָלקן זיי פאַרשטעלט;
הויך אין הימל זײַנען זיי מסתמא,
כ'בין אַלײין דאָ אויף דער וועלט.,
.. גאנט פי"ן יז טצי - פֿיעס סאר{ 98
אויסגעקליבענע שריפטן ה 101
אַכט אַ זייגער
, , 861218608
. גען - בױ. פאר רל - געט - זײ דער עס
אַ סאיז גען - אױ :2 ען
: נאכט רי װעק ו 5 יי
אַ = אֶהן גאָר װעג דער סאיזר
זינגט דאָס זייגערל פאַרצויגן;
בים און בים! געשלאָגן אַכט.
צײַט צו עפענען די אויגן
ס'איז אַװעק, אַװעק די נאַכט.,
טיק און טאַק --- דער פּאָמפּעדיקל
גייט זיך װײַטער אום זײַן װעג;
נאָך אַ שטיק און נאָך אַ שטיקל; -
ס'איז דער וועג גאָר אָן אַ ברעגי
און די זון דערװײַל שפּאַצירט זיך, -
צירט זיך אויס אין פלאַמעןגאַלד, /
= אַלדאָס לעבעדיקע רירט זיך
מיטן טאָג, װאָס איך האָב האָלד;
= גייט די זון זיך לייגן שלאָפן;
צײַט שוין אונדז צו מאַכן נאַכט!
און דער זייגער פּונקט געטראָפן,
קלינגט פאַרשלאָפן אויסעט -- אַכט..
102
ט ײב עע לע
פליען, פּליען, טײַבעלעך,
וװוײַסע, װײַסע הײַבעלעך,
פליען אין דער הויך
צו דעם װאָלקן רויךא..
אין דעם הימל באָדן זיך,
מיט דער בלויקייט לאָדן זיך,
טוקן זיך אין ליכט,
אין דעם גאָלד געדיכט,
און דערנאָך -- געלאַסענע,
מיד, װוי נאָך אַ חתונה,
קומען זיי װי געסט --
יעדערע אין נעסט.,
זייער היים איז פרײַע וועלט,
הימל איז דער טרײַער צעלט,
רופט צו פרײַער לופט:
קוועלט די וועלט און רופט,
פליען, פליען טײַבעלעך
מאַנסבילן און װוײַבעלעך..
און מײַן אויג באַגלײט
טויבן: קינד און קייט!
ןטאט 8 ימו טעמענפטי "ילק אעאאהלאנפאקמטצר.
. קוסעוה האעקא מווומד /הטשמה.. (ומוסת . עג
ונק אאאטעפטבקסטאאלנעוגאוצנמיש מופ -
טי א וט א
אט טט אן כו טג וט הנ יב 6
אמנקסנקטאגענטוט.
עבט :מג סאשקמל אט ארנסגאניט 2ען עיסינוט אננסגעצא קני האלגינטס יס הואמצטו גי
ינע אױג פין *ײ|
רופֿט און וועלט די קויעלט
, לאן - בע - אי און לען. בי. מאנס הי
אויסגעקליבענע שריפטן 102
00 1106:10
4 אמ . 2 20 1 . 1 4 יו ;עיאהגן א אוו 6 ייט :
8 א הא עי א קר הא 2
2 יו ס .8 ואס אאמ ס הוט 0וחג שאט = אס
זומער-פייגעלעך
לאך. גע - פֿהלאָך-גע - פֿױ ציפ! ציפ'ציפ! = תיפ!תיפ! היפ!
היפּ, היפ, היפּ! צים, ציפ, ציםן!
פייגעלעך, פייגעלעך, כ'האָב אײַך אצ רינ 6 = .5
ליב!
= פאטפנצט. לט
ימו (אמגעענטר .} צקנצקוט הששנאי וו קר הע.- עס 3ט. 5 י
זומ יישטאפוט טהוט סאמאט קוח סוומם האמוט הוות הו 5
יי ,) יי ליב אייך כהאב , לאך - גע-פֿו;לאך-נ - פֿױ
קומט אַהערצו, פייגעלעך,
כשרע איר אייגעלעך!
איינע מיט אַ װײַסן בײַכל,
מיט אַ קולעכל --- אַ מאַכל,
מיט אַ שנאָבל דין און שפּיציק
זינגט אַ לידל: /,איציק,,, איציק!"
קומט אַהערצו, פייגעלעך,
כשרע איר אייגעלעך!
און אַ צוויטשערל אַ קליינער
מיט ט שטימעלע אַ ריינער,
אויפן העלדזל מיט אַ שנירל /
רופט אַ צווייטער: ,צירל,,. צירל!ּ"
היפּ, היפּ, היפּ! צִיפּ, ציפּ, ציפּ!
פייגעלעך, פייגעלעך -- כ'האָב אײַך ליב!
104 משה בראָדערזאָן
ד עוי האָו
קו-קאָ-רעקו, האָן!
װאָס-זשע ווילסטו טאָן?
--- כ'וויל אין חדר גיין
קאָן איך נישט --- אַלײן!
קו-קאָדרע-קו, האָן!
װאָס-זשע זאָגסטו אָן?
-- כ'זינג עס, יונגעלײַט,
אויפשטיין איז שוין צײַט!
װאָס-זשע שרײַסטו, האָן?
ס'טוט דיר וויי אַ צאָן?
שאָקלט האַן מיט באָרד;
-- ניין, אויף ערנװאָרט!
װאָסיזשע ביסטו רויט?
ווילסטו אַ ביסן ברויט?
קו-קאָדרע-קו תם,
װאָס איז רויט דײַן
עס / | קאַםז
דר -ח אין כוויל טון 1 טויװילס זשצ ואס
:סחו 81650
2 ווערט אין כעס האָן,
ווייסט נישט װאָס צו טאָן}
פליט ער, ציט ער אָפ,..
--- דרייט מיר נישט
קיין קאָפּ!
אויסגעקליבענע שריפטן
אינעם טײַכעלע
דרײַ שלײַען
שווימען-אום צוזאַם
אין דרײַען...
ערשט פון װײַטן
שווימט אַ העכט;
--- טאַטע, גאָט,
ס'איז שלעכט!
אינעם טײַכל
שרײַען שלײיַען,
ווילן זיך פון העכט
באַפּרײיַען...
גיט דער העכט אַ
רעכטן שפּרונג: .
שלונג און שלונג
און שלונג!
105
דריי שלייען
און דערשלונגען
אַלע דרײַען,
אַלע שלײַען,
אַלצ שלייען...
איז דערפאַר ר' העכטלס קאָפּ
הײַנט געווען
אין טאָפּו
106
משה בראָדערזאָן
פישעלע לויפער
--- פישעלע, װאָס לויפסטו?
װאָס לויפסטו אָן אַ זין?
-- איך לויף! איך לויף אַהין!
איך לויף... איך לויף אַהין!
--- פישעלע, װאָס לויפסטו?
װאָס לויפסטו װײַט אַװעק?
-- איך לויף אין יענעם װעג!
איך לויף אין יענעם װעג!
--- פישעלע, װאָס לויפסטו?
װאָס לויפסטו צו דער בריק?
--- איך זוך... איך וויל צוריק!
איך זוך אַ פור צוריק!
0ז0/6104 סקס ,
א ... 8... - .יי יי
אויסגעקליבענע שריפטן | 107
אַ בהמהלע
מו-מו-מו, בהמהלע,
דײַן היימעלע איז װוווּ?
ענטפערט דאָס בהמהלע:
מו און מו און מו!
--- װאָס איז טײַטש, דאָס מו'מען דײַנס?
פון ,מו* װאָס איז דער טײַטש?
פרעגט אַ פּאַסטוכל אַ פײַנס,
קנאַקט ער מיטן בײַטש!
--- סטליטש, דו ווייסט נישט, װאָס איך מיין?
טו לאָז מיך! לאָז צו רו!
דאַכט, אַ טויבער קאָן פאַרשטײן --
ברוגזט זי זיך --- ,מו"!
-- מו? אַהאַ, איך ווייס שוין װאָס,
בהמהלע װאָס זויל?
טרײַבט עס ס'פּאַסטוכל פון גראָז
צו דער מומען שטיל.. --
108
משה בראָדערזאָן.
מעיע-ע!
ציגעלע-מיגעלע, מיגעלע-ציג,
קום אַהער צו מיר צוריק!
קום אַהער צו מיר צוריק;
כ'וועל דיר געבן קעז אַ שטיק!
ציגעלע-מיגעלע, ציגעלצ נאַר,
נאַ דיר קעז אַ ביסעלע האַר..
און דערפאַר -- אַ ביסעלע האַר;
זאָג, װאָס ביסטו אַזױ דאַר?
ציגעלע, כאַפּ נישט... װאַרט!,, עהע!
ווילסט נישט זאָגן --- גאָר נישט? זע!
ענטפערט ס'ציגעלע מע-ע-ע!
און דאָס ייִנגעלע לאַכט: כע-כע!
ציגעלעדמיגעלע, ציגעלע, גאָלד,
זאָלסט געזונט זײַן, כ'האָב דיך האָלד!
ווער האָט וויסן דען געזאָלט;
מע-ע-ע ט'זיך דיר פאַרװאָלט?
אויסנעקליבענע שריפטן
אַ ליגו
{ית -ב3 ה בעל שֶר-מַע רען- צי-שפא רוס - אַ אָקס אנ גץהט
2,
וָאס + איז דאָס גאר הער, גען-שרי-גץ איהם אוין' קול אַ מיט
אויף די דעכער גייט שפּאַצירן,
גייט אַן אָקס אַױום שפּאַצירן
מעשה באַלעבאָס. :
האָב איך הויך צו אים געשטיגן
מיט אַ קול צו אים געשריגן;
--- הער נאָר, דאָס איז װאָס!
- האָט דער אָקס זיך גלײַך דערשראָקן,
ברעכט זיך פיס און הענטא. . -
לענד און רוקן זיך צעבראָכן!
יוםיטוב שבת אין דער װאָכן --
האָט מען אים פאַרברענט!
הערט װאָס אַלץ עס קאָן פּאַסירן
גייט אַן אָקס אַרום שפּאַצירן
אויבן, אויפן דאַך...
זעט איר, כ'האָב עס נישט פאַרשוויגן!
גלייבט איר נישט!? איר זאָגט -- אַ ליגן?
כ'האָב זיי נאָך אַ סך!
109
10
משה בראָדערזאָן
מ יי ז על ע
מײַזעלע קוקט פון לאָך.
--- מײַזעלע, אַ גוט װאָך!
מײַזעלע זוכט, שנאָרכט,
מײַזעלע האָט פאָרכט,
ס'נעזעלע קעזעלע פילט..
מײַזעלע האָט דערצילט,
--- מײַזעלע, זע, קוק:
מײַזעלע --- טיוק! טיוק!
1
דער נאָמען מײַנער איז אַן אוז -- אַ צייכן,
דער שטילסטער פון די אַלע אותות און די מופתים גרויס און קליין ---
איך בין אַן אות, אַ צייכן פון דעם העכסטן, טיפסטן גרייכן
און פון נישט קאָנען בלײַבן אויף אַן אומוועג שטיין,
און אויף דעם אומוועג אויפגעריסן זײַנען אַלע בריקן,
אויפגעשוידערט --- פאָרנט, אויפגעציטערט --- הינטער מיר;
טאָ זאָל דאָס װאָגלען אייביקע באמת זײַן מײַן תיקון,
בעת די שפּורן אייגענע אין װאַנדער איך פאַרליר?
ס'איז אות --- דער וועג אַלײין -- די סתרי-תורה ורזין דרזין,
און אות פון נישט דערגאַנגענער משיחות- פּראַכט,
דער דרך'מלך מײַנער -- אַ ויֵאַ דאָלאָראָזאַ =
אין לאַנגער, טומלדיקער און מבולבלדיקער נאַכט!
יאָ, ס'איז דער נאָמען מײַנער ,יוד" -- אַזאַ-אָן צייכן,
אַ מספּר צען, און צען מאָל גרעסער איז מײַן צער;
איך בין אַן אות --- אַ פאָלק װאָס איז זיך מכין --
נאָך עונש אָפּקומען -- צו לאָדענען אויף זיך דעם שכר דערפאַר!
* (לאַטיין) דער װעג פון פיין, אויף וועלכן ישׁוֹ הנוצרי איז געגאַנגען
צום גאָלגאָטאַ.
אויסגעקליבענע שריפטן 113
נישט פאָדערט גלײַך זײַן פון אַ פאָלק -- אַ מראה גאָר אַן אַנדער,
נישט פּאָדערט פונעם נע-ונד אַ שטאָלצן טראָט,
נישט פאָדערט עס פון פאָלק, װאָס גייט יאָרטױזנט אין װאַנדער,
אין איינעם זוכעניש גערעכטיקייט פון מענטש און גאָט,
נישט פאָדערט עס בײַ די, װאָס אין מדבריות-זאַמד פאַברענגען,
אַן אײיביק ווערן אין מיראַזשן אייגענע פאַרפירט,
בײַ די װאָס אומעטום די האַרפן זייערע פאַרהענגען
און יעדער װאָגל-װוינט די סטרונעס זייערע באַרירט,
נישט פאָדערט גלײַכקײט פונעם פאָלק, װאָס איז געבויגן
פון אַלע צײַטן-שטורעמס זינט ווען זיך ס'געדענקט --
צי האָט איר ווען אין טיף אַרײַנגעקוקט אין ייִדנס אויגן?
צי האָט איר ווען, וי זיי, נאָך אויסלייזונג געבענקט?
נישט מאָנט קיין גלאַנציק-טאַנצנדיקן טריט פון פיס געבראָכן,
פון פיס געטונקענע אין שטויבן פון אַ ליאַדע וועג,
פון פיס פאַרוװונדיקטע פון שפּאַנען צום נצחון,
בכדי משיחן אַראָפּצוברענגען אויך אין אונדזערע די טעג.
3
און אַז מיר זאָגן ייד --- דאַן דאַרף מען ברכה מאַכן, װי אויף ברויט
| אַ לעבל,
װײַל פּראָסט און ערלעך איז עס, װי דער תבואה-זאַנג אין פעלד,
און אַז מיר זאָגן ייִד --- דאַן מיינען מיר נישט ערב-רב, דאָס פּעבל,
די משומדים און די ערב-משומדים, ס'אָפּפאַל פון דער װעלט!
ווען מיר זאָגן ייַד --- דאַן מיינען מיר נישט איבערלויפערס האַסטיק,
דעם עבד כנעני דעם פאַרשטעלטן אין פרעמדן מנהג און אין טראַכט,
וי אויכעט די װאָס קוילערן אין שטויב זיך פון סכאָלאַסטיק
און האָבן אויג און האַרץ פאַר אויסער-וועלט פאַרמאַכט.
114 משה בראָדערזאָן
און ווען מיר זאָגן ייד -- דאַן מיינט מען נישט דעם אַתה בחרתנו
װוײַל ס'קומט קיין שטאָלצקײטן נישט פאַר זײַן אַ ייד,
דאָס זײַן אַ ייד הייסט --- אייביקייטן מאָנען און דערמאָנען,
דאָס זײַן אַ ייד הייסט --- פּײַער פּראָמעטעוּסעס געהיט..
און אַז מיר זאָגן ייד --- דאַן דאַרף מען צו דעם לעבן װאַכן
און אויפמאַכן די טירן-טויערן פון מענטשלעכן געמיט,
וי אויף דעם ברויט מיט זאַלץ מען דאַרף אַ ברכה מאַכן
בײַם שטיין אין די ד' אַמות פון דער ווירקלעכקייט, װאָס טראָגט
דעם נאָמען -- ייָד!
4
דורך מילשטיינער פון די יאָרטױזנטער אַדורכגערעדערט,
דורך זיפּן פון יאָרטױזנטער אַדורכגעזיפּט,
איך האָב זיך צו דער געטלעכקייט געפעדערט
פאַרקוקט אין דור-דורות, האָפענונגלאָז פאַרליבט.
איך האָב זי ליב, די װועלט, און ליב דאָס לעבן,
און שטאַרקער װי דער טויט מײַן ליבע איז צו זיי,
און כאָטש דער מלאך-המות שטייט מיר תמיד נאָנט, דערנעבן,
איז צו דעם חיות גרייט מײַן פליסטער און געשריי,
וויי, וויי, פיל ניסים מיר פאַרזעען פון דעם סך דאָ,
פיל װוּנדער לאָזן מיר אַדורך אָן װידערקלאַנג,
און מחמת ליבע צו דעם לעבן --- האָט די אויבערמאַכט דער פּחדן,
דער מענטש -- צום װאַלד"גזלן דערפירט אין קריגערישן גאַנג,
פון זיי מיט שטיוול גראָב פאַרטרעטן קען מיך יעדער,
מיט קאָנװענאַנסן נאַרישע געבונדן אוו געקניפּט,
מיך, װאָס כ'האָב זיך צו דער געטלעכקייט געפעדערט,
װאָס אינעם לעבן בין איך האָפענונגלאָז פאַרליבט!
אויסגעקליבענע שריפטן | 115
5 ,
וי הייליק-ווונדערלעך די וועלט איז באַשאַפן,
וי שיין, װוי הײיליק שיין עס איז דער מענטש אין איר,
וי הײיליק איז דאָס בלוט --- אַפילו פון די אַפן, *
ס'איז קדוש, קדוש, קדוש --- יעדער לעבעדיקער ריר,
וי װוּנדערלעך איז מאַן און פרוי און קינד אין שפּילן,
וי הערלעך איז דער ציל פון זיי --- פון זיך אַליין באַשטימט!
און װער האָט דען דאָס בייז געטאָן? אָ, זיכער אײַער ווילן,
װאָס האָט די וועלט די ניסימפולע צעלאָמיעט ** און פאַרקרימט!
אָ, ווער האָט עמעצן דאָס רעכט געגעבן אויף חלוקה?
און אויב פון אײַך איז עס, טאָ װאָס איז'ס פאַר אַ רעכט!
װוּ שטייט עס, אַז מען מעג אַלץ רויבן און פאַרצוקן?
װאָס איז עס פאַר אַן אויסטערלישער מין געפעכט?
װאָס הייסט עס: אָפּנעמען בײַ עמעצן די הימלען בלויע?
װאָס מיינט עס: אָפּנעמען בײַ עמעצן זײַן חלק פון דער ערדן
אָ, הײיליק-װוּנדערלעך עס איז די וועלט -- מה נאה,
װאָס איז צו מיר, צו דיר, צו אים --- צו אַלעמען באַשערט!
6 | |
אויך איך האָב צוגעלייגט אַ האַנט צום בוי פון בבל-טורעם,
צו אײַער געצנדינערישן בנין, פון פאָרויס פאַרפוילט, |
אויך איך האָב הויך און שיינקייט די לפּנימדיקע ברייט געזייט
| אויף שטורעם,
אויך איך האָב אין די רייען אײַערע געגרוילט,
איך האָב, װי איר, צום בנין צוגעטראָגן ליים און ציגל,
און אויך, װי איר, געשלאָגן װילד געװאָרן מיט נישט-פאַרשטין,
* (דייטש) מאַלפּעס. -- ** (פּויליש) צעבראָכן.
16 | | משה בראָדערזאָן
לסוף -- פאַר מײַנעטװעגן צוגעהאַקט איז שלאָס און ריגל,
און יעדן אָנקום מײַנעם גלײַך באַגעגנט פרעמדער שטיין,
אויך איך האָב צוגעלייגט אַ האַנט צום בוי פון בבל-טורעם,
מיט אײַך פאַרמאָסטן זיך אין אייביקייט-געוועט,
און אַלע מײַנע מאַטערנישן, פּלאָגענישן און יסורים,
אויף זיבעציק לשונות האָבן זיך צעפּלאַפּלט און צערעדט,
די שבעים לשונות ברעקלען מיר מײַן לײַב און לעבן,
פאַרפינצטערן, פאַרחושכן מײַן טאָג און נאַכט;
מיר האָט דער מגדל בבל פרעמדע זיבעציק געגעבן
און פון די פרעמדע אַלע -- די איינציק-אייגענע איז אױיסגעלאַכט,
7
טיר-און-טויער אין איר היכל ליכטיקן עס זײַנען תמיד אָפן;
מאַכט אומװוערדיקייטן יעדער עזות-פּנים אויף דער שועל,
טרעף איך אָפט, וי הײַנט האָב איך געטראָפן,
פאַרוויינט, פאַרטרויערט איז זי, ס'ווערט פון איר אַ תל,
יעדער קרענק פאַרשלעפּטע און נישט-דאָ-געדאַכט וויל זײַן איר מבין,
רופט זי אױיסגעלאַסן, ציילט איר טאָג, איר שעה,
אָבער -- זעט זי, הערט זי עמעצער אַמאָל פון זיי ווען,
בעת זײַן איר נביא קליגט זיך יעדער אומהיימלעכע קראָ?
און אַז איך זע און הער זי מיט דעם טיפסטן פּײַן געלאָדן,
צי לײַכט באַפליגלט מיט בטחון און מיט פרייד,
אין בלוטן, טרערן פון די לאַנגע דורות הייס געבאָדן,
דאַן װאַרט זי, וי אַן אַכנציאָריקע אויף לאַסקע און התפּעלות-רייד, +
איך לייג דאַן אויף מײַן ברוסט איר זיסן קאָפּ געבויגן,
די טויזנט טעם און חן פון איר --- איר ליכטיקן געמיט,
און כ'מורמל: --- מיר פאַר דיר, פאַר דײַנע גוטע, קלוגע אויגן,
מײַן היים --- מײַן ייִדיש, מײַן ייִדיש װאָרט, מײַן ייִדיש ליד!
אויסגעקליבענע שריפטן 117
דאָס איז דער פּײַן װאָס לאָזט מִיך נישט אין שלאָף אַפילו לאַנדן,
דער ווייטיק וועלכער לאָזט אַ רגע מיך נישט אָפּ --
דאָס איז פאַר שפלות פון דעם מענטש די שאַנדע,
די שאַנדע אומגעצוימט, װאָס טראָגט זיך אין גאַלאָפּ,
דאָס איז זי דאָך, װאָס שפּרײיט זיך אויס אויף בערג און טאָלן,
װאָס שטראָמט אויף פעלד און װאַלד, און טײַך, און ים,
װאָס לויפט-אַרום אויף ברייטן וועג און שטעג דעם שמאָלן --
די שאַנדע --- אומגעשטערט אין װאַסער און אים פלאַם,
דאָס איז דער װייטיק װאָס צעפרעסט מיר מײַן נשמה,
וװואָס מאַכט מיך אומדערטרעגלעך טויב און בלינד,
זי איז עס, װאָס פאַרלירט אין זיג דערװײַליקן איר נאָמען,
דאָס איז די חרפּה מענטשלעכע, װאָס אויפגעוויגט פון ווינט.
עס איז אַ צײַט אַזאַ |באַשפּיגענע מיט סמײַע, *
קלעק מיט סרחאדיקן איז באַגאַנװערט איטלעך פאָלק און לאַנד,
איך שעם זיך פאַר דער פּשוטער דער װוילדער חיה,
מיר איז פאַר מענטשן-מין אַ חרפּה און אַ שאַנד!
אַ שפּיל פאַר הפקר איז מײַן אָרעם לײַב-און-לעבן,
און אַ פאַרענטפערונג פאַר הפקרישן ניאוף און פאַר זנות,
אויף אײַנזען פון פאַרברעכערישקייט סתם איבערגעגעבן,
פאַר שפּאָט און שאַנד --- דער אויסדרוק פון דעם הויך"גענוס,
איך -- אַ פאָלק װאָס תמיד זעט דעם גיהנום פאַר די אויגן,
װאָס אומאויפהערלעך שפּיר איך טײַװלשן באַריר,
איך שפּיר, וי שטינקענדיקע שדים-ליפּן חיות מײַנעם זויגן,
וי ס'יאָגט ווילקיר מיך פון אַ יעדן טויער, יעדער טיר,
* סעקרעציע פון מויל, סלינע. -- ** אָנגערונען (מיט שפּײיעכץ).
118 | = משה בראָדערזאָן
ס'אַראַ פאַרגלײַך איז -- גיהנום אויסגעדיכטעטער פון דאַנטצ.
מיט העליש פײַער, וועלכער פרעסט מײַן קנאָכן און געביין,
װאָס כאַפּט-אַרום אין פלאַמען די אָרעם:הײיליקע אמונה-טראַנטע
און לײַטערט זי יסורימדיק צו אש להבה ריין?
אַ צילברעט פאַר די הפקר-לײַדנשאַפטן אײַערע און לײַדן,
אַן אָנהאַלט איינציקער, ווען ס'ווערט אַן אָפּגרונט פונעם גרונט =
מײַן גורל לאָזט עס מיך נישט מײַן שליחות אויסצומלידן;
פון טראַנטע הייליקער צו װוערן --- פלאַם פון בונט!
10
דאָס ווייסן מיר -- די ערד פאַר מענטשן-מין: די גרעסטע ברכה,
| דאָס ווייסן מיר -- װאָס ס'הייסט די פרייד פון אַקערן די ערד,
װאָס הייסט עס: זייען -- די גערעטעניש -- דער יום-טוב אין
| = ( / דער װאָכן,
װאָס הייסט --- פון רעגן און פון זון צו זײַן גענערט,
מיר ווייסן װאָס עס הייסט פון ים און טײַך די פולע נעצן
אַרױסצושלעפּן אויף צו ברכה מאַכן איבער גאָטס גענאָד,
מיר זײַנען דאָך די לעצטע אָט-דאָס גליק און ברכה צו פאַרלעצן ---
געבענטשט איז דער, װאָס ערדן-פרייד איז זײַן געבאָט!
צי האָט איר אָבער, זינדיקע פאַרדאַרבער און פאַרשוועכער,
געזען, געפילט דעם צער פון די באַזײַטיקטע פון פעלד?
װאָס ווייסט איר דען דערפון, װאָס ס'הייסט בזעת אַפּיך ---
פון מאַטערניש אָן דעם גערעטעניש אין מידברשן געצעלט?
װאָס ווייסט איר פון דער לאַסט: צו זײַן אָן טוי און רעגן?
װאָס ס'הייסט צו זײַן אַ װאָגל-און אַ הפקר-קינד ?
װאָס הייסט עבודת-פּרך אויף גלײַכע און אויף קרומע ועגן,
און זייען, שנײַדן, מאָלן אינעם װוינט און אויף דעם חסד פונעם ווינטן!
אויסגעקליבענע שריפטן 119
11
די זיגן און די בלוט-פאַרגיסונגען דײַן לעבן מאַכן ראָז דיר,
דו ציסט נצחונות, װי די פּאַטשערקעס, אויף די געשיכטע-שניר,
און מיר --- פאַר מיר יאָרטױזנטער -- אַ פינצטערער, אַ לאַנגער
יה פּרוזדור,
און װוינט און זאַמד, און וויי און וינד צו מיר! |
איך גיי און גיי, געלאָדנט און באַלעסטיקט איבער מײַנע כוחות,
און הילכיק זײַנען מײַנע טריט אין חושכן דעם קאָרידאָר,
אַריבער מיר -- איך ווייס --- אַן אומענדלעכער הימל הויך איז,
מיט מיר עס גייען מיט די אַלע דורות --- דור נאָך דור!
איך האָב שוין איבער מיר אַ באַרג אַ געטלעכן געהויבן = |
מיט נעשה ונשמע האָב איך ,טוּוּנָג טאָן געטאָן באַפאָר געהערט.
צי ווייסט איר, װאָס ס'באַדײַט צו טראָגן בערג פון גלויבן,
און בײַ דעם יאוש גרעסטן נישט פאַרצווייפלען אין דער ערד!
פאַרפּאַלן, טראָג איך אײַך, און טראָג אײַך איבער אין געװויסן |
ביז אָנקומען איך װעל צום פּרוזדורט לעצטן בראָם, |
און -- צו פאַרדאַנקען מיר --- געניסן טוט איר פונעם לעבן מיאוסן,
און װאָס לעת-עתה טס ס'איז נישט חרוב ומוחרב אײַער סדום!
12
מיר זײַנען: אײַזן, שטאָל און גרובנס פון דעם גאָלד און זילבער,
מיר זײַנען: צום גערעטעניש דער שפּרײי-רעגן, דער טוי,
אויף אַלדאָס 2 זײַנען מיר ביז זעלבסטפאַרליקענונגען
| | פילבאַר.
און אונדזער גלויבן איז וו הימל איבער יהימל בלך ="
מיר קאָנען מילד און גוט זלין אין דער ליבשאַפט און הכנעה,
מיר קאָנען אָנצינדן די העלסטע זונען אינעם רוים, |
מיר קאָנען זיך צו געטלעכקייטן איבערענטפערן, פאַרטרויען,
מיר קאָנען יאוש פירן אין די וועגן פונעם אויסלייז-טרוים,
40 משה בראָדערזאָן
מיר זײַנען -- אומצאָליקע אוצרות פאַר גערעכטן סדר-עולם.
און מערער קאָנען מיר נאָך װוערן, װײַל אַזױ באַשערט,
אַזאַ --- דער גורל אונדזערער, װאָס ס'וועט נישט ענדערן קיין גרויל אים,
װאָס האָט דען איבערגאַנג אַנטקעגן אייביקייט די װערט?
נאָר אויב איר װעט זיך נישט צו אמת איינציקן דערהויבן
און װײַטער אונדז פאַרװאַנדלען אינעם שטויב פון אײַער שטן-טריט,
דאַן ווייסט: עס קאָנען אָט-די אַשן און די שטויבן
מגולגל ווערן אינעם אומקום-איפּעריט! *
23 |
אין די יריעות פונעם אײַזערנעם געדולד געוויקלט,
איך קוק זיך צו, װי ס'ברענען אָנגעצונדענע די שולן,
וי חזן טײַוװולשער עס האָט זיך איבער וועלט צעציקלט,
וי אָמן זאָגט מען נאָך דעם לצים-געץ דעם דולן.
איך אָטעם-אײַן דעם רויך פון פּאַרמעטן -- צעאַשטע ספרי-תורות,
איך אָטעם-אײַן דעם צער פון די מיליאָנען ברידער מײַנע,
איך קוק זיך צו, וי אַלץ אַװעקגעשטעלט קאַפּױער איז.
נאָר -- ס'איז צו קיינעם נישט געװענדט מײַן טענה,
מיך אַרן נישט די אַלע שדים-שמחות און גדולות,
נישט איך בכוח בין צו מינטערן, צו שרײַען: --- האַלט!
איך ווייס, ס'איז שווער צו זײַן מיושב אין אַ דולהויז;
אויף מײַן געשריי געוואַלד דאָס עכאָ ענטפערט -- וואַדאַדלד!
נישטאָ אויף דעם, אויף װאַנזין-כאַאָס קיין שום װעטאָ,
אַ זינד איז צו אַנטלױיפן אין די ערי-מקלט,
און שוין דערפאַר איך װעל נישט לאָזן זיך פאַרפירן אין אַ געטאָ:
כ'האָב מוט צו װאַרטן, אינעם אײַזערנעם געדולד געװויקלט,
* אַ מושטאַרדע-גאַז, װאָס לעכערט די לונגען, באַנוצט צום ערשטן מאָל
פון די דייטשן אין דער ערשטער וועלטימלחמה אויף די שלאַכטפעלדער פון
איפּער, בעלגיע.
אויסגעקליבענע שריפטן 121
14
עס גייט נישט דורך קיין טאָג, איך זאָל נישט זאָגן ווידוי,
פאַר זיך --- איך זאָל זיך נישט מתוודה זײַן אין מײַנע זינד --
די אימת-מוות װווינט און וויינט אין אַלע מײַנע גלידער,
און אויף אַ רגע נישט די טויטשרעק עס פאַרשווינדט,
צי איז'ס אַ חידוש דען: אַז ס'אָרעם מאָלצײַט איז -- דער סם נאָר,
און כ'דריי אין דרײַען זיך פון קראַמף און וויי,
-- הער, גאָט, װוּ נאָר דו ביסט: ס'איז אמת, װאָר --- אָשמנו,
אֶשמנו און בגדנו, אָבער --- אָסור מער פון זיי!
ס'איז אמת, אַז מיר אַלע האָבן שווער געזינדיקט
ביודעים און בלא יודעים -- אַלע מיר, פון גרויס ביז קליין,
במזיד און בשגגה האָבן מיר די פרײַ געקינדיקט,
און צום מיינסט פאַרזינדיקט זיך פאַר זיך אַלײן,
נאָר זיי --- זיי בלעכלען-אויס די ברוסטן די פּאַראַדגע,
און ס'גלאַנצן אויף דער זון די העלדישקייטן פּוסט,
בעת מיר --- מיר אַנען ריכטיקער -- אָשמנו און בגדנו,
מיר זאָגן ווידוי יעדן טאָג און קלאַפּן זיך אין ברוסט!
15
די תקופה אונדזערע -- אין קלעם פון װוערג-שלאַנג אומגענומען --
זי האָט דעם הײַנט דעם אונדזעריקן באַלד דערװאָגן;
דאָס גסיסה-כאָרכלען קוילערט זיך אַרױס פון גומען
און באַלד פאַרנעמט זיך שוין די ווערג-שלאַנג אויפן מאָרגן.
װאָס יונג -- באַקלעקט זי מיט איר קלעק און סמײַע,
פאַרפינצטערס מוחות יונגע מיט איר גיפט,
און נײַע מחנות גייען אין מעכאַנישע אין גולם-רייען,
פון חסר-דעה און הפקרות שיכור און פאַרבליפט,
122 משה בראָדערזאָן
עס ציט זיך אויס די שלאַנג -- אויף אַלע וועגן ציט זי,
און אומעטום פון איר איז --- שפּור פון קריכעניש און בויג,
אָ, אומעטום עס שטרוימט אויף אונדז די אינקוויזיציע:
דורך ראַדיאָ, דורך דער טאָג-צײַטונג און מענטשן-אויג,
די תקופה אונדזערע, אין קלעם פון ווערנ-שלאַנג אומגעקלאַמערט,
באַװײַזט אונדז נאָך אַ גרױילןיפאָקוס, נאָך אַ גיהנום-קונץ;
װוי מוראדיק, װי גװאַלדיק, װי גרויזאָםס אונדזער האַרץ עס האַמערט
אין הײַנט -- אין ערב ס'וועט די שלאַנג דערווערגן זיך מיט אונדז
126
געבראָכן, חרוב שטיי איך פון די מידע קני אויף,
און ענג איז מיר מײַן וועלט, און ענג מײַן שטוב ---
עס האָט אין האַרץ זיך מיר אַרײַנגעצױגן איוב,
װאָס האָט פאַרלאָזן ערגעץ-װוּ זײַן גרענעץ-גרוב!
צעזעצט האָט ער זיך ברייט בײַ מיר אין האַרצן /
צוזאַמען מיט חברים זײַנע, טרייסטערס דרי
און ס'ווערט דאָס האַרץ אַ קװאַל פון בלוט פון שװאַרצן,
מיט וועלכן אויף די נײַע הייליקייטן זייערע איך שפּל.
און כ'שרײַ אויף קולי-קולות: -- ראַטעװעט זיך מענטשן,
עס קאָן שוין װײַטער מער נישט אָנגײין דאָס געװאַלד,
איר זעט, איר זעט, עס ברענט דער לעצטער פונדאַמענט שוין.
איר זעט, וי אין די פּײַערן --- װוי איר אַלײן פאַרפאַלט! -
איך שרײַ מיט לעצטע כוחות, אויגן -- בלוט עס שפּריצן,
ווערט פינצטערניש אין בראַנד געדיכטער װאָס אַ מאָל. /
און אַלע מײַנע יאוש-דונערן און אויפלויכטיבליצן
הילכט-איבער טיף אין מיר פון איובן דער קול!
אויסגעקליבענע שריפטן 123
17
איך ווייס עס אויף גענוי --- ס'איז זיכטיקייט נישט מערער --
ס'איז דאַכטעניש: פון אַלע זײַטן -- יעדער האָריזאָנט!
אַזױ געלערנט האָט מיך איטלעכער מעת-לעת -- מײַן לערער,
און יעדער האָריזאָנט גערופן האָט, געמאָנט. -
און פּלוצים --- צוגערויבט מען האָט מײַן וויסן מיר --- מײַן אָנטאָן,
באַגנבעט און באַגזלט האָט מיך נאַקעטקײט פון ווילדער וועלט,
און אײַנגעלײגט, און צוגענומען אַלע האָריזאָנטן,
צי אפשר זיי, צו אַלדי שװאַרצע יאָר, פאַרשטעלט,
טאָ װאָגל איך אין אומעטיקע װיסטענישן פון אין-סופן
צו דעם אומענדלעכן, דעם טרײיסטלאָזן געדאַנק,
פון אױיסגאַנגלאָזיקײט געטריבן, דעם היפּוך פונעם האָפן,
און אַלץ אַרום קריגט שאַרף דעם חלפשן און שרעק-געבלאַנק,
וי מערקװוערדיק --- די האָריזאָנטן ווערן איינס נאָך איינס פאַרשװוונדן,
און שטערן אָנצוהערן זעט מען נישט געצונדן און געגליט;
װווי מערקווערדיק -- אין איבערבינדן אײַטערדיקע אַלטע װוּנדן
עס ווערט מגולגל מײַן איצטיק יַדישש ליד!
18
ווער האָט עס אױיסגעטראַכט אויף אונדז -- עם חכם ונבו,
ווער --- אױיסגעטראַכט? ווער האָט אַ שפּאַס אַזא געמאַכט?
די וועלט -- אַ גלגול פון אַ שרעקנדיקער סאָװוע
מיט אַ שגעון-:רעטעניש אַרױסגעלאַכט,
זי לאַכט אין אויגן אונדז און קײַכט פאַר דעם געלעכטער; /
-- עם חכם ונבון, אײַ, קלוג, יגאָר די וועלט!
דער פּועל-יוצא פון דורות אָפּנעהיטענע געשלעכטער,
אַלץ --- אײַנגעשטעלט, און אַלעסדינג --- קאַפּױער געשטעלט!
124 : משה בראָדערזאָן
אַ פאָלק אין טרוים און טאַט ביז איבערגלויבן האַסטיק,
פאָלק װאָס קאָן נישט און װאָס טאָר נישט בלײַבן שטיין,
פאָלק --- אין ליבשאַפט אײַנגעגלױבט ביז טרויעריקער פאַנטאַסטיק,
װאָס קיין שום אַנדער קאָן באַגרײַפן און דערגיין
קלי אלו
און כאָטש אויף רײַטװאָגנס פון טויזנטער די פּלאָגן
עס יאָגט די סאָווע אונדז מיט פינצטערניש, פאַרשטאַרט,
זי ווצט אונדז מיט די גרויל-געװאַלטן נישט דעריאָגן;
מיר זײַנען עס געווען און בלײַבן --- אַװואַנגאַרד!
19
אין בין:השמשות -- ערב דעם געבורט און ווערן --
עס וויינט די שכינה אין איר הימל-נעסט:
ווערן אױיסגעלאָשן, ווערן אָנגעצונדן שטערן
אין צילבאַװוּסטן קיום און אין אײַפ'ריקן פאַרמעסט.
פון וועלכן נעסט, צו וועלכן נעסט -- אַ פלאַטערן, אַ שווימען?
אין שפּיגל-אָזערע, אין סאַמע שטילן מיט --
איך הער דאָס שטומע ציטערן פון שתיקה-יפה-שטימען,
פון אומעטיקן גוססדיקן עװואַנען-ליד,
און צו דער זעלבער צײַט -- די חושים מײַנע גרויל באַנעמען --
איך הער דעם יובלדיקן קוויטש פון עװױינע-ליד...
פאַר וועמען זאָל דער קײַלער און דער שװײַן זיך שעמען,
די יעניקע -- מיט אומצוכט אין געוויסן און געמיט?!
אין בית:השמשות מיט דעם גרויל און מיט עינוייַם שװוערע,
עס קומען-אָן צו מיר פאַרגליווערט-טרויעריקע געסט,
בעת ס'לעשן זיך און צינדן זיך די שטערן,
און שװאַן מיט שװײַן עס גייט אין לידערשן פאַרמעסט!
אויסגעקליבענע שריפטן
20
125
עס זעען-אויס די שטעט איצט אָפט װי די בית-עלמינס אַלטע,
אויף וועלכע ס'װאָגלען-אום צעטומלט לעבעדיקע מתים,
װאָס איטלעכן פון זיי זײַן קבר האָט זיך אויסבאַהאַלטן ---
ווער ווייסט דען, װוּ ער איז --- דער טײַװול ווייס אים!
בײַ איטלעכן פון זיי פאַרגליווערט איז צום טויט דאָס חיות,
אַ קרבן פון אַ װעלט -- דורך זיך אַליין פאַרדאָרבן,
ס'איז איטלעכער פון יענער װעלט און ווייסט נישט פאַרװאָס
זײַן שמייכל און געלעכטער אָפּגעשטאָרבן.
קיין איינער האָט פון זיי קיין קדיש און קיין גואל,
פון. איטלעכן פון זיי האָט זיך די זון פאַרבאָרגן,
די זון --- אַ טליענדיקער קנויל אין הימלען --- בלוי אייל,
אָן נעכטן, אָן אַ הײַנט און אַ מאָרגן!
און טאָמער וויל איך טרייסטן זיי מיט טרייסט מיט עכטער,
אַז אין פאַרגלײַך מיט טויט איז ס'לעבן בלויז אַ באָוול,
שיס איך גאָר אַרױס מיט ווילד-אומזיניקן געלעכטער,
איך אַליין --- פון אָט-דער גאַנצער װעלט -- אַן אָבל...
21
כ'בין שולדיק -- זאָגט איר --- כ'ווייס עס: איך בין שולדיק,
און אַלע מאָסן זינד עס זײַנען איבערפולט, |
דער ערשטער חטא מײַנער -- איך בין געווען געדולדיק,
דאָס איז אָן ספק, ס'איז געווען און איז מײַן גרעסטע שולד,
געשוויגן האָב איך לאַנג, געשטומט אויף אײַער עוולה,
די ציין פאַרביסן זיך, מײַן פּײַן געגליט צו שטאָל,
איך בין צו-לאַנג געווען דער קרבנדיקער סבלן,
און אינעם שײַטער-פּײַער געשריגן ;שמע ישראל".
הי איז
16 | == משה בראָדערזאָן
צו-לאַנג האָב איך געװאַרט, און אפשר, כ'ווייס, צו פרי גאָר,
ווען נביא אינעם צער עס האָט זיך מיר אַנטפּלעקט;
איך האָב אײַך פאַר דער צײַט, פון בײַשפּילן נישט קליגער,
צויפרי אין אײַך דעם גאָט --- צו ליבשאַפט כ'האָב געװעקט,
דאָס שרעקט אײַך דאָך צום מיינסט, װײַל ס'איז פאַר אײַך פאַרבאָרגן,
און נישט נאָר פאַר נשמה, נאָר אויכעט --- פאַרן גוף, /
דער װידערשטאַנד פון אײַך עס האָט מיך באַלד דערװאָרגן,
נאָר וי אַמאָל אויך איצט -- לא תרצח איז מײַן רוף!
די לעסטערונג פון אונדז, אויף חרוב-זינקענדיקע שיפן,
פאַרװואַנדלט אונדז אין פּײַנלעכער מיסטעריע און באַגריף,
מיר טויכן אומבאַװאָפּנטע אין אויסטערלישע טיפן
און דורות פון מאַרטירערײַ -- דאָס איז דער יחוס-בריווז
באַגריף-געװאָרענע, וי אייביקייט און ליבע, .
מיר רופן די באַװונדערונג אַרױס און -- שרעק,
ווען קללות, תוכחהס באַהאָגלען אונדז אָן סיבה,
און נאָגלען אונדז צו נאַקעטקײטן אָן פאַרדעק --
צו אײַער שאַנד און שפּאָט, װי לוט פאַרשיכורט,
צו קאַמפן אײַערע, פּאַר הפקר און געװאַלט,
קיין איינער נישט פון שלאַכטפעלד זיך צוריק קערט,
און אין די אָרעמס פון חטאים אײַערע פאַרפאַלט,
אויב אָבער עמעצן פון אײַך פון הפקר"גבול געלינגט אַנטלױפן,
און צו אַ נײַעם דרך אײיביקן ער ווענדט די טריט,
העראַנט ער אויף אַ װוונדעדלעכן אופן;
דרײַאייניקייט-באַגריף --- פון גאָט, פון ליבע און פון ייִדן
אויסגעקליבענע שריפטן | 127
23
דורך רציחה, גנבה, גזילה --- אין שווינדל פון פאַרראַטן
געשען דער גרויל איז אומדערזען און אומדערהערט;
מען האָט די זון פאַרװאַנדלט אין אַ געלע לאַטע .
פאַר פיל מיליאָנען מענטשן אויף דער טרויעריקער ערד?
די געלע לאַטע האָט געפלאַמט פון הינטן און פון פאָרנט,
דאָס האַרץ און מאַרך געברענט און אויסגעברענט, -
די זון -- די געלע לאַטע האָט געגרימט, געצאָרנט,
די זון האָט יעדן אונדזער טאָג מיט ליכט געשענדט!
וי האָט זי צוקוקן געקאָנט די אַלע גרוילן?
וי האָס זי צוהערן געקאָנט דעם בלוט-געשריי?
וי האָט די זון געקאָנט בײַ זיך עס פּועלן ---
פאַרװאַנדלט ווערן אין אַ קװאַל פון צער און וייל!
װי האָט זי עס, די זון, די גאָב פון אַלע גאָבן,
פאַרואַנדלט אין אַ געלע לאַטע אַליאיר גאָלדן טראַכט?
װוי האָט זי 'זיך נישט לעבעדיקערהייט באַגראָבן
פאַר חרפּה גרויסער אין דער חשכות פון דער נאַכט?!
24 |
אָ. אויב צו אויסמישונג עס פירן אונדז די ועגן,
דורך אומפאַרמײַדלעכקײט צו דעם מיר ווערן איצט געפירט,
טאָ ער באַרעכענען װועט קאָנען דעם פאַרמעגן,
װאָס געטלעכקייט און מענטשלעכקייט ס'פאַרלירט!
ווי קאָן דער גורל, אין זײַן בלינדקייט דער פאַטאַלער,
דעם היזק מעסטן, לפּנימדיק פאַרשלייערט און פּאַרשטעלט?
װאָס ווייסן דען די מעסיאַנישע טעותים-:חשבונדיקע פּראַלעך, *
װאָס מיט מענטשן-בלוט און פּאַדלע ** באַמיסטיקן אַ װעלט?
* פּלאַפּלערס. -- ** (פּויליש) פּגירה,
128 משה בראָדערזאָן
ווען ווערן זאָל דורך דעם דאָס מענטשן-קינד געבעסערט --
איז קנאַפּ ס'געוויין, מיט אייגנקייט פון איטלעך פאָלק -- אין
| אַ פאַרגלײַך;
אוממעגלעכקייט מיט צװאַנג נישט איין מאָל האָבן זיך געמעסערט,
כאָטש אויסגעמיטן זיך אין שטענדיקן געװײַך.
און דאָך אַ יעדער טײַך, געצוימט דורך זײַנע ברעגן,
דעם סוף זײַנעם אין ברייטן, װײַטן ים פאַרלירט;
אָ, אויב צו אויסמישונג עס טרײַבן אונדז די וועגן
און צו דער אומפאַרמײַדלעכקײט מיר װערן דאָך געפירט...
25
און אויב ס'האָט נישט געהאָלפן פון דעם וװוויל די ברכה,
װאָס אונדזער װאַנדער-טריט האָט אויף דער ערד געזייט,
און אויב די ערשטלינג-זאַנגען שטורעם האָט געבראָכן,
און בענטשונג און גענאָד האָט ווינד-און-וויי פאַרווייט --
און אויב ס'איז נישט געװאָרן פונעם גר זאב עם כבשש,
און שעפּס אַפילו האָט באַקומען ווצלפ'שע ציין,
| און אויב נאָר אויפגעגאַנגען זײַנען װילדגראָזן און פּלעװעס,
און הפקר איז געװאָרן מענטש און זײַן געביין --
און אויב צעבראָכן זײַנען פונעם רעכט די װאָג און שאָלן,
און װײַזער װײַזט דעם עיקר תמיד פּונקט פאַרקערט,
און לעבנס-זוימען איז געװאָרן זרע לבטלה,
נאָך ערגער -- זוימען צו דעם שלאַכטונג-פלייש געמערט --
יאָ, אויב ס'איז אַלץ באַשטימט --- אויף שטויב און אַשׁ צעמאָלן,
און ס'איז אַ ברכה לבטלה אונדזער בענטשונג צו דער ערד --
איז אפשר טאַקע גלײַכער, ווען די וויסטע קללה
אָטידעם חורבן אונדזעריקן ביזן סוף צעשטערט!
אויסגעקליבענע שריפטן 129
און טרעפן טרעפט אַזױ: אין יעמערלעכע מענטשן-תקופות,
ווען פעלקער ווערן אומזיניק פאַרװאַנדלט אין צעװוילדעוועטע הינט,
אָ, דעמאָלט איז בחינם יעדער מי, אומזיסט דאַן יעדער רוף איז,
אומזיסט איז -- אמת און דאָס שלייַדערן פון תפילות אויפן ווינט --
דאַן שטיי איך בלינד ביז אַ שגעון -- אויגן אױיסגעשטאָכן ---
צו זײַלן פון דעם װאַקלדיקן קיום עולם צוגעשמידט,
און איבער מיר נבלה-ראָבן מיט די פליגלען שווערע פאָכן,
און װוּנדערלעך -- עקשנות מײַנע ווערט נאָך מער געגליט---
איך פיל, װוי פון מײַן מידיקייט עס שטײַגט אַ כוח אומגעהויער,
װוי מיט אַ גבורה צאָרנדיקער עס ווערן פול די הענט --
אָט באַלד װעל איך די זײַלן פון שגעון און פון טרויער
אויפטרייסלען --- און חרוב װעלן ווערן ווענט און פונדאַמענט --
עס װאַקסט און בליט די קראַפט פון פּײַנלעכער נקמה,
װאָס אין דער יעמערלעכקייט װאָיעט חיהש, שטום,
און סוף-כל-סוף -- איך לויב און בענטש דעם אייבערשטן,
זײַן ליבן נאָמען .
װאָס אים מיט אונדזער אומגליקלעכער װעלט איך נעם-אַרום.
27
די שלאַנג פון דעם פאַרלוירענעם גן-עדן, דער נחש הקדמוני,
אַרויפגעקלעטערט האָט איצט אויף אַן אויסטערליישער הויך,
און װוּנדער-איבער-וװונדער -- ממש ס'איז צום שטוינען,
װוי קלעטערן מען קאָן און דווקא אויף אַ בױך. /
די שלאַנג האָט אַזש צום אָדלער-נעסט דערקלעטערט,
זי קרײַזט מיט גיפט-צונג און זי שפּרעכט אַ שפּרוך, |
י- | = מיט קלאַפּער-קול,
און חוזקט-אָפּ פון אַלץ, און הויכקייט שמעטערט,
באותות ומופתים װײַזט זי: שמוציק איז קרישטאָל!
10 | | =+ משה בראָדערזאָן
און אָט, אַרומגעשלאַנגט דעם קעניגלעכן אָדלער גופא
מיט קריכנדיקער קלעפּיקייט פון בלאָטע-גוף, .
הערט באַרג און טֵאָל. איר יובלען, איר נצחון-רופן,
און שטייט אין הינערפּלעט געפּלעפט, און טיף געפּרווט,
עס ווערט געגאַפט אויף נידערגאַנג פון עדרך-ארץ",
וי ס'פּרוּווט די שלאַנג אין כישוף-קרײַז פון שרעק
דעם אָדלער, אונדזער שטאָלץ, פאַרװאַנדלען אין אַ שרץ
מיט אוממאַכט גװאַלטיקן, ווען אַלץ האָט זיך געעקט. -
28 |
איך שטיי אויף גרענעצן, פון יעדער זײַט געטריבן,
פון מזרח, און פון מערב, און פון צפון, און פון דרום,
און אַרום מיר --- קיין סימן ליכט איז אויסגעבליבן,
ס'איז אױיסגעשלאָסן אַלץ אין דעם שגעונות-לעפּראָזאָריום *,
ס'איז איטלעך װאָרט פון זיי --- צרעת, פאַרניכטונג,
און סיפיליטיש פאַלן פוילקייטן --- פון גאַנצע תקופות שטיקער,
און גרענעצן -- אַרום, און קרעציקייט אין יעדער ריכטונג,
קיין שום פאָרויס אין ערגעץ נישט, און קיין צוריקקער.
מיליאָנען גיין-אויס אויף אָט-די גרענעצן געזאַמלט
מיט טויט פּאַמעלעכן פון דעם יסורימדיקן עלנט,
בעת די מכלומרשטע גוטהאַרציקײיט דערשראָקן שטאַמלט
און קריכט אין הינטישע קאָנורעס **, אויף די הינטערפיס זיך שטעלנד,
איך שטיי אויף גרענעצן, דעם הונגער-טויט געשלײַדערט
- צום פאַרצוקן,
צעווישן גרענעצן איך שטיי, געבײַטשט פון די צרעת-זאַװערוכעס,
עס יאָגן צוגווינטן, װאָס טרייבן-אָן מבולבלדיקע צוגן
פון גרענעצן מיט יעמערלעכן פײַפן-גענעצן -- צו אַלדי רוחות!
* לאַגער פון לעפּרעיקראַנקע; מצוױעים. --- ** בודעס.
אויסגעקליבענע. שריפטן 111
די צײַט האָט אָנגעהאָנגען מיר אויף האַרץ אַ שטיין, אַ שװוערן
און איר באַפעל איז צו מײַן אויסגאַנגלאָזן דור :
ווען ס'איז נישטאָ װוער האַרץ און מוח זאָל דערהערן = +.
טאָ װואַרף אין װאַסער טיף דאָס האַרץ, צו אַלדי שװאַרצע יאָר} :
עס זײַנען קיין דערקלערונגען נישט גילטיק, קיין תירוצים /
מיט סברות און פאַרענטפערונגען כלומרשט קלוג,
דער שװאַרצער יאָר -- צי אירץ + אים חניפהדיק, צי דוץ ** אים --
עס האָט דיך מיט דײַן לײַב און לעבן, מיט דײַן האַרץ -- גענוג!
אויף אױיסבראָך פון דער פוריע איז נישטאָ קיין תירוץ,
אויף פעלקישע שגעונות, ווען די אַלע, וי איין מאַן,
פאַרװאַנדלט ווערן אין אַ מוקצה-מחמת-מיאוסן שרץ,
צי גאָר אין אויפגעקאָכטן שװועבל-עיפּושדיקן האַס-װוּלקאַן.
מײַן אָרעם האַרץ מיט שווערן שטיין, װאָס אָנגעבונדף .
מיט וויי און קלעמעניש, װאָס האָט קיין גרענעץ און קיין שיר --
ווען אין דער װאַסער-טיפעניש דו וועסט שוין זײַן פאַרשװוּנדן,
צי װעל איך אויף איין רגע קאָנען אויסקומען אָן דיר?!
30
ס'ווערט גאָר נישט דאָך פאַרפאַלן, גאָר נישט נעלם
און אומאויפהערלעכן געשיכטע-גאַנג, |
און כאָטש מיט כישוף--שפּרוכן און באַשװערונגען פאַרשטעל אים,
קומט-אָן צוריק דער װײַט-געצילטסטער בומעראַנג,
ס'קערט-אום זיך בּליק און קלאַנג --- דורך װײַטן עכאָ.
צוריקקומט יעדער טאַט מיט עונש און מיט שכר,
די לעסטערונג צוריקטרעפט דעם פאַרשוועכער,
מיט נאַרישקײיט עס װוערט באַצאָלט דעם גאַר,
* אירצן -- זאָגן .איר". -- ** דוצן -- זאָגן ,, דו".
122 משה בראָדערזאָן
נאָך נישט געווען דער פאַל פון אומגערעכטער שוינונג,
נאָך נישט געווען דער פאַל פון דורכגעהיפּטער שטראָף:
צי פרי, צי שפּעט --- יאָ, צו דער צײַט װעט קומען די באַלױנונג!
ס'איז נישט אמונה. בלויז, בטחון און פאַרהאָף,
דאָס איז געזעץ -- געזעץ פון קיום אַלט און נייעם
װאָס שטאַרקער איז פון דעם מלחמה-שטאָל, .
די עוולה באַצאָלט ווערן עס װעט כפל כפלים --
צום לעצטן סוף -- צום לעצטן מאָל!
31
נישט איך האָב אויפגעװועקט אין אײַך די חיה רעה,
נישט איך האָב אײַך צום וויסטן גורל אײַערן דערפירט,
נישט איך האָב אײַך באַשאָנקען, נישט אויסגעצייכנט פאַר דער
גזלאָװאָיע *,
נישט צוליב מיר איר ואָיעט פונעם זין גערירט!
נישט איך אויף אײַך געצייכנט האָב דעם קין-צייכן,
נישט איך געבראַכט האָב פעלקער אײַערע צו שאַנד,
נישט איך געטאָן האָב מוחות אײַערע פאַרווייכן,
נישט איך געמאַכט האָב צום פאַרלירן אײַך ס'פאַרשטאַנד!
נישט איך געמאַכט האָב פּוסטקייט אײַערע צום רעשן,
נישט איך פאַרקנעכט האָב פעלקער צו איין מאַן, |
נישט איך בכוח בין די חרפּה פון דער תקופה אָפּצוואַשן --
נישטאָ אַ ים אַזאַ, אַזאַ מין גרויסער אָקעאַן! :
הײַנט ווי-זשע זאָל איך האָפן אין מײַן טיף רחמנות,
אַז אָנקומען עס קאָן אויף אײַך אַן אויפלויכט אויף דאָס נײַ,
אַז כ'קאָן שוין אײַך נישט העלפן, און בחינמדיק מײַן טאָן איז,
ווען כ'וויל אַפילו טאָן אויף דער וועלט און זיך מיט בלוט אַ שפּײ!
* (פאָלקסװאָרט קאָמבינירט פון העברעישן װאָרט מיט אַ רוסישששר
ענדונג). די מלאכה פון באַגזלנען.
אויסגעקליבענע שריפטן 133
32
אין טיר-און-טויער קלאַפּט פאַרצווייפלט אָנזאָג פונעם קריג,
בעת קינדער ווערן אויסגעוויגט אין שנאה,
בעת די פאַרנונפט געבראָכן האָט זיך האַלדז און דעם געניק,
און אַ פאַרגװאַלטיקטע איז זי אַװעק צו דעם שגעון דינען.
מיט האַרץ און אויגן קוק איך אויפגעריסן,
וי אונדזער צײַטיקע, באַיאָרטע צײַט
עס שפּילט זיך אין מטורף-שפּיל אין מיאוסן,
און װוי דעם מיטלאַלטער שלעפּט מען פון אַ יעדער זײַט,
דער פּחד נעמט מיך אום, ווען כ'זע זיך אָפּגעזונדערט,
ווען כ'ווער פון זיי, די אומגליקלעכע, אויסגעטיילט, --
אָ, ווען איך קאָן אַרײַנװאַרפן צו אײַך די זון דאָרט,
אַז אויפרײַסן זאָל האַס-געשוויר, און ווערן זאָלט איר אויסגעהיילט!
אָ, ווען איך קאָן עס טאָן -- נישט בלויז אין חלומען און טראַכטן,
און זון פון שכל ברענגען אײַך פון לויטערן פון קװאַל --
ווען איך אַליין קאָן פּטור ווערן פון מײַן עקל און פאַראַכטונג,
אָ, ווען איר קאָנט אַנטלאַסטן מיך פון סם-המוות-גאַל!
33
באַװײַזט דעם נס: יאָרטױזנטער צו פּראַװען גלות,
אין װאָגלען צװישן פרעמדקייטן און נויט! /
ס'איז נישט קיין מעשהלע, װאָס הייבט זיך אָן מיט ;אַן אַמאָל איז",
נאָר שטענדיק און אויך איצט באַגלײט אונדז שאָטן פונעם טױט!
ער לאָזט נישט אָפּ און קוקט אונדז שטענדיק פון די אויגן,
דער פּחד גייט אונדז נאָך אין אונדזער דרך טריט נאָך סריט;
קאָשמאַר, דער בייזער חלום וערט בײַ אונדז -- געשטויגן און
| | געפלויגן,
און פּיין און שרעק מגולגל ווערן אין דער תפילה און דעם ליד,
134 ימשה בראָדערזאָן
וי איידעלן מעטאַל איז פרעמד דאָס פרעסעניש פון זשאַװער, /
און אויף דעם פלאַם געגליט עס זוניקט זיך צו רייניקייט דאָס גאָלד,
אַזױ מיר גליען נאָכאַנאַנד אין דער אַהבה-תאַווה,
און ס'לעבן און די פרײַ מיר האָבן איבער אַלעם האָלט!
צי װאָלט איר דען געװאָלט מיט אונדז אין גלות גיין, איר אַלע,
און װאָגלען, װווּ די קדושה פון דעם מענטש באַפעלט?
צי װאָלט איר דען געקאָנט אויך זען, װוי צו משיחות ווערן מיר נתגלה?
צי װאָלט איר אַזאַ מזל אויסגעװיילט?! |
34
מײַן ברודער אָרעמער, באַבילט פון אַלע כלבים דולע,
מײַן מידער ברודער, װאָס באַשפּיגן ביסט מיט גיפט,
מײַן שטילער ברודער, װאָס פון האַרץ פון דײַנעם דעם יסורימפולן
דאָס בלוט פון צער דיר אומאויפהערלעך טריפט, --
צי האָסטו נישט געזען אַ װועלט -- אין כישוף פון לבנה,
ווען גאָט און מענטש און אַלץ פאַר דיר געווען איז כולו ַזיי,
צי דאַרף איך דיר די ליבשאַפּט דײַן דערמאָנען,
אַז דו געדענקסט זי גוט, און איצט זי לעבט נאָך סייַיווי-סיי?
און צי געדענקסטו נישט, אַז ווען אין נעצן פון די שטערן,
אין תכלת-ליכט פון נאַכט דו ביסט געהילט,
דערהערסטו אָפט די שיכור-טריט, װאָס חלום בלוי צעשטערן,
דערהערסטו אומווערדיקע שנאה, רוגזדיק צעבילט?
דו גייסט מיט דער געליבטער דײַנער -- מיט דער וועלט געאָרעמט,
בעת ס'טוט אַ מיאוסקייט דער שיכורער אין מיטן גאַס ---
צי קענסטו בייז זײַן אויף זײַן אָרעמקײט געװאָרעמט,
צי קאָנסטו זיך דערפון באַלײידיקן און זײַן אין כעסש -
אויסגעקליבענע שריפטן 135
35 . + = 0 | יו
אין שײַטערהויפנס פון דער שרעק דערווידער ווילן אונדזערן געװאָרפן,
געטריבן אין די פלאַמען פון אַ יעהער מערדערישער שלאַכט,
מיר ווייסן דאָס, װאָס וויסן אַלע װאָלטן עס באַדאָרפן,
װאָס האָבן איבער גאַנג פון אייביקייט מיט אויגן אָפענע געװאַכט.
אין שײַטערהויפנס פונעם פּײַן, דורך שטורעם פונעם האַס געטריבן,
פאַר תמיד, תמיד, תמיד אומגערעכטער זאַך,. |
װאָס קאָנען אויפטאָן מיר, די אפשר איינציקע אין לעבן-ליבן?
װאָס ווייסט פון ימים-טיף די אויפגעשטורעמטע די פלאַך?
אין שײַטערהויפנס פונעם צער מען ויל אונדז צו דעם אֵשׁ
| פאַרװאַנדלען;
די אוממעכטיקע גליען אונדז --- צו זייער וויסטע שאַנד, |
די בלינדקייט זייערע -- וי טרויעריק -- ווערט מיסטעריעזע
+ ; האַנדלונג,
און מיט דער אוממאַכט פירט די מערדערישע האַנט,
אין שײַטערהויפנס די צעפלאַקערטע פון שנאה-תאַווה
עס ווערט דער אמת הײליקסטער פאַרקרימט און אומגערעכט --
װוּ לויפן איצט פון זיך, ווען סײאָגט דער האַס, די פײַער-לאַװע
פון דעם װולקאַן, די אויפגעוועקטע רוחות-נעכט?!
36
איך הער גענוי און בולט איצט דאָס ציילן פון די רגעס,
דאָס קלאַפּן דאָס מעכאַנישע, דאָס אָפּנעמאָסטענע אָן זין --
איך ווייס עס נישט אויף קלאָר, נאָר כ'פיל אויף מײַנע טעג איז
אַװעקגעשטעלט אויף לויער -- אַ טײַוולשע מאַשין.
איך זע עס נישט, אויף וועלכער שעה ס'איז אָנגעשטעלט דער זייגער..
נאָר כ'אַן, אַז אָנגעלאָדנט די מאַשין עס איז מיט גרויל,
אַזאַ איז פון טאָגיטעגלעכקייט דער גאַנג און שטייגער,
װאָס לאָזט קיין פּאַרע נישט פאַר שרעק אַרױס פון מױל!
126 1 משה בראָדערזאָן
אָט באַלד װעט זי דאָך אױפרײַסן, מיט דעם שגעון עקספּלאָדירן,
ווער ווייסט -- מיט גאַזן פון געיאָמער, צי גאָר געלעכטער-דינאַמיט,
אָט בלײַב איך שטיין און קאָן זיך פון דעם אָרט נישט רירן:
די טײַוולשע מאַשין עס איז אין מיר שוין אין דער מיט,
באַלד קאָנ'ס געשען -- בעת אױסגאַנגלאָזיקײט אַ יעדער וועג איז --
באַלד קאָנ'ס געשען -- אין בלוט ט'צעשפּריצן זיך מײַן יעדער גליד ---
איך הער גענוי און בולט ס'ציילן פון די רגעס:
צי ווייסט איר נישט, אַז פּונקט אין מיטן אײַך עס שטייט דער ייַד?
37
נישט איטלעכער עס האָט געהערט אַװדאי
די אויסטערלישע הייליקע באַלאַדע פון דער װאָר;
געווען איז'ס בעת אַ גיהנומדיקער קאַנאָנאַדע
אין איינעם, אַ פאַרשאָלטענעם, אַן אומגעקומענעם מלחמה-יאָר.
אין איינעם אַזאַ יאָר, װאָס חסר-דעהדיקע זינגערס עס באַזינגען
אין האַרץ-געלײמטקײט, אינעם אומזין און אין מענטש-פאַרראַט,
געשטאַנען איז די שטאָט געקלעמט אין פײַער-רינגען,
און ערד און הימל האָט געפלאַקערט אינעם חשד,
אין אַלע זײַטן האָבן טויט געזייט די אומשולדיקע תמים-שונאים,
מיט בראַנד און פּײיַער האָט געשפּיגן קריג און נאַכט |
דעם מלאך-המוות אין זײַן גרויזאַם-בײנערדיקן פּנים = +
האָט ביקס און קױלנװאַרפער און האַרמאַט שגעונדיק געלאַכט,
אָ, דעמאָלט --- אין דער זעלבער צײַט -- דעם האַס, װאָס נישט.
פאַרענדיקט נאָך איז, -
װואָס ס'ווייסט דער טײַוול נאָך, װי לאַנג עס איז זײַן שיר --
עס האָבן זקנים, װי להכעיס, געלערנט אין ס'בית-מדרשל
- ס'מסכת צרכות --.
זייט'ס מוחל אונדו: דאָס קאָנען דווקא -- מיר! |
אויסגעקליבענע שריפטן 137
38
צום אָנהייב איז דאָס װאָרט געווען װאָס טאַט עס איז געװאָרן,
די בריאַת-עולמדיקע, שעפערישע, לעבעדיקע טאַט, |
מיט פלאַמען-פּײַערן עס האָט אַרױסגעשלאָגן פונעם דאָרן,
װוּ גאָט זײַן הייליקייט און רו עס האָט געהאַט --
דערנאָך האָט װאָרט געפרוכפּערט זיך, געמערט זיך, |
בהדרגהדיק געװאָרן אויסגעצערט און אָפּנעװעלקט און אויסגעבלאסט,
און איצטער גוססן די שטאַרקסטע: לא תגנוב און לא תרצח,
די דברות צען אַראָפּגעגעטערטע מיט פײַער-האַסט!
אַצינד אַ יעדער װאָרט דורך שקר באַלד איז אָפּגעריבן,
און זינקט אין הפקרשן, אין אומברחמנותדיקן זנות,
ווען ס'זאָל און דאַרף באַדײַטן אונדזער קדושה, אונדזער ליבצ --
דאָס װאָרט פאַרליגנערישטע אונטערגיין עס מוז!
און דאַן ערשט, אויף דאָס נײַ איבערגעשמידט, איבערגעבוירן,
עס װעט אַלפעלקיש) פונעם כאַאָס דונערן אַ כאָר,
אַריבער אַלדי פינצטערניש און עלנטקייט און מורא
אַ נישט-געוועזענעם און נישט-געזעענעם: יהי אור!
39
קאָן זײַן דער משפּט איז גערעכט -- סיקומט אונטערגאַנג אונדז אַלע,
קאָן זײַן -- נישט איבערטריבן איז דער האַרבער איצטיקער גזר-דין,
קאָן זײַן -- נישט העלפן װעט קיין טענה און קיין יצלה,
דער לעצטער אורטייל איז -- אַ טויט דעם מענטשן-מין!
נישטאָ קיין װידערשטאַנד -- אַזױ געפּסקנט איז --- פאַרפאַלן,
דער אונטערגאַנג קומט-אָן מיט גײַסטלעכן און תליון --
| האַנט בײַ האַנט,
אויף אַרבע מיתות בית-דין די ברוטאַלע יו
איז, דאַכט זיך, צוגעגרייט איצט פאָלק און לאַנד,
8 | = משה בראָדערזאָן.
נאָר אצבע אלקים עס שיקט נישט איצט קיין מבול,
און נישט דורך בליץ און דונער נענטערט זיך דער פּסק,
אויף וועלכן ס'איז דער חוטא אומשולדיקער גרייט, קאַפּאַבל,
געהויבן איז אויף אונדז נישט שאַרף פון שװוערד און האַק ---
נאָר פון אָראַנגוטאַנג אַ האַנט, אַ האָריקע, אַ רויע --
זי ווערגט בײַם האַלדז, מיט שטאָלן-נעגל אונדז די אויגן שטעכט.
וויי, דערטרונקען װוערן אין אַ זומפּ פון אומצוכט און פון צואה ---
אַ שטראָף אַזאַ די שרידי-פּליטה פונעם מענטשן-מין פאַרשװועכט!
0
אין יאוש מײַנעם פאַר דער שפלות, פאַר געפאַלנקייט פון מענטש-מחבל,
איך פאַל-אַװעק אין אומנחמהדיקייט פון די חושך-נעכט:
אָ, ליבער גאָט, שיק דאָ אַראָפּ אויף אַלעמען אַ מבֿול,
אויף אָפּצושװענקען אַלץ װאָס איז פאַרװילדעװועט און שלעכט!
אַ מבול זאָל איצט זײַן --- עולמות אַלע מעגן חרוב וערן ---
קיין תבהס דאַרף מען נישט -- אַפילו פאַרן חלום און געדאַנק,
פאַרטרונקען ווערן מעגן זון, לבנה, שטערן --
זאָל קומען, טאַטע הימלדיקער, װויסטער אונטערגאַנג!
אַז דורכגעזאַפּט איז ערד מיט שקרים, בלויזן ליגן,
אין בלוט געװוייקט איז אַלדאָס לעבעדיקע אויף דער ערד;
אַזעלכע אומגעלומפּערטע מפּלות און נאָך נאַרישערע זיגן --
אַז אַלץ װאָס גלײַך -- איז האָפענונגלאָז איבערגעקערט!
נאָר װועט דען מבול העלפן, טאַטע האַרציקער, דו, טאַטע-פאָטער?
און װוידער האָסטו צוגעזאָגט -- אַ מבול װעט נישט זײַן,
טאָ שיק אַראָפּ דעם מענטש אין דאָרשטיקײט אין זײַנער טל-ומטר,
און צו דעם דיכטער ניכטערן -- די טראָפּנס שיכרות-װוײיף
אויסגעקליבענע שריפטן 139
דער גורל אונדזערער האָט אָנגעטאָן אײַך גלויבן-ברילן:
-- דורך דעם-אָ גלאָז געשליפענעם איר װעט דעם גאָט דערזען,
איר װועט דערמיט דעם דאָרשט פון מענטש און זײַן באַשטימונג שטילן,
און ניסים -- ניסים איבער ניסים װעט איר נאָנט לעם + זיך דערזען!
איר װעט אויף בערג אַרױפשטײגן פון טאָלן פלאַכע,
און הויך װועט איר באַגרײַפן, װאָס ס'איז גליק,
איר װועט געניסן פון דערט פרייד: ואָהבת לרעך,
און דאַן פאַרגעסן צו דער חיה רעה איער וועג צוריק --
נאָר צו דער חיהשקייט צוריק עס ציט די שקלאַפן,
צום קלעטערן אויף פלאַך פון דר'ערד --- אויף אַלע פיר ---
| און מיט די ברילן מאַכן נאָר אַן אָנשטעל בלויז צו אַפן +*,
אין זייער בלינדער בלענדעניש, װאָס איז אָן שיר!
זיי טראָגן זיי אויף בויך און הינטן און אויף שמאָלן שטערן,
און שמעטערן אויף פּיצלעך זיי אויף שאַרף און טעמפּ פון שטיין,
און אין די וועגן פונעם זען און הערן דרכים פון מזלות-שטערן,
כלײיַבן װײַטער מיר פאַראיינזאַמטע אַלײן,
42
זיצן זיי, אַלכעמיקערס, און דרייען-איבער רעדער פון געשיכטע,
און שטויסן ציינער וועלפישע אין סטויפּן פון דער שרעק,
און אמתן און שקרים די צעשטויסענע זיי מאָלן --
משלחתן, פאַרשלעפּטע קרענק און קאַליקעס און שלעק,
זיצן זיי, אַלכעמיקערס, און דרייען-איבער רעדע רפון געשיכטע,
און ברעכן אַקסן, לייגן שווערע שטיינער אויפן וועג,
פון מוחות זייערע עס הייבן שטויבן זיך געדיכטע,
װאָס יעדער סימן ליכט פאַרשיטן זיי אין אונדזערע די טעג..
8 נעבן, -- אט מאַלפּעס,
140 | משה בראָדערזאָן
זיצן זיי --- אַלכעמיקערס --- און קאָכן סמען אין רעטאָרטן, *
די צינדערס, אונטערצינדערס, פלעמלען שלאַנגען-האַס,
און לייגן פאַר דער װועלט אַרױס געשפּרענקלט-שולערישע** קאָרטן,
און דראָען, קראַקען, װאָרענען: זײַט וויסן -- ;אויב, און אַז".. .
און אַז אַמאָל-אַמאָל מען האָט גערודפט כישוף-שווינדל
און די אַלכעמיקערס צו זייער שקר און צו חרפּה צוגענאָלט --
דאַן גילט הײַנט שטיין דער פילאָסאָפישער פון זיי און קינדלט
מיט שפיכת-דמים, מענטשן-לעסטערונג, באַגילדט --- מיט פאַלשן גאָלד!
23
זאָל נקמה זײַן עס איצט --- צוויי טױיזנט-יאָריקע די ראָסטן ***,
װאָס פרעסן-אויף די װאָרצלען פון דער ליבשאַפט-בלום,
דערפאַר װאָס שאול פון תרשיש -- פּוילוס דער אַפּאָסטאָל
האָט טראָציק אויסגערופן: ,ציוויס ראָמאַנוס סום" 8555
אָ, איצטער װאָלט עס זיכער נישט געקאָנט פּאַסירן
אין שטאָט דער אײיביקער, נאָך קנאַפּ צוויי טויזנט יאָר,
אין שװאַרצן רוים, װוּ אױיסגעשפּרײט האָט זיך די כפירה
און פירט צו חרפּה דעם פּלעבעיִשן, דעם טיפּשות-דור!
ווען איצט פאַרהערט עס װערט דער גאָטהייט-בירגער פּולוס
און ער דערקלערט וי דעמאָלט: --- בירגער כ'בין פון רוים,
װאָלט חוזק אים דאָך אויסגעלאַכט אויף קולי-קולות
און מיט אַ שטריק מען װאָלט געפירט אים צו אַ בוים --
טאָ זאָליס נקמה זײַן נאָך יאָרן די צוויי טויזנט
אין דעם פאַרמעסט פון װאָלף דעם רוימישן און גליל-לאַם,
װאָס לעת-עתה קאָנען נישט אין רוים און צײַט צוזאַמען הויזן,
בעת ראָסטן פון יאָרטױזנטער פאַרמעסטן זיך אויף פײַער-פלאַם!
* כלי פאַר כעמישע עקספּערימענטן, צו קאָכן, דעסטילירן און אַרוס-
טרייבן די גאַזן דורֹך אַ רערל. -- ** גנבישע. -- *** זשאַװערן. --
** האַ רוימישער בירגער בין איך!". :
אויסגעקליבענע. שריפטן | 141
4
יאָ, ברודער מײַנער, גיב דײַן האַנט --- איך װעל זי האַלטן
און מיט דער אַנדערער פאַרשטעלן װעל איך דיר דײַן בליק,
פאַר קוקן אינעם גרויל דײַן בליק איך װעל באַהאַלטן
דײַן בליק, װאָס זומט וי אין די שפּינעכצן אַ פליג...
דײַן בליק איז פון אַ לאַם, אַזױ דערשראָקן,
דײַן פּחד אַ בהמהעזער: -- װאָס איז דאָ װאָס געשען?
דו ווייסט עס נישט: פאַרװאָס, פאַר ווען עס שטומען די אַליאַרם-גלאָקן?
דאָס גיהנום פאַר דײַן אויג --- צום ערשטן מאָל דערזען.
ביסט בלינד און טויב געווען אויף אַלע עבר-זעוּנגען און קולות,
און ס'האָט דײַן חייי-שעה פאַרשטעלט פאַר דיר דעם עתיד-וועג,
דעריבער -- שרעק אוממענטשלעכע, דעריבער כפולישמונהדיק
דער גרויל איז,
אין מײַנע און ממילא דײַנע אפשר לעצטע טעג... |
איך ווייס אָבער פאַרװאָס, פאַר ווען, און װי ס'טיזיך אױיסגעשטאַלטן,
איך ווייס דעם סוף דעם אומפאַרמײַדלעכן פון אַלדאָס בייז -- |
יאָ, ברודער מײַנער, גיב דײַן האַנט, איך װעל זי האַלטן,
ווען אומשולדיקע שולד פון דיר עס טרינקט זיך אינעם אַנגסטן-שװוײיס,
45
עס מיט זיך איטלעכער אויף שטייגער אייגענעם דעם יאוש אָפּצװוענדן:
טו איך עס דורך די שיפברוך:רעשטלעך האָפענונג און טרייסט,.
און ער, מײַן שװאַרצער ברודער, דערציילט זיך אַ לעגענדע
פון דעם, למשל, װאָס דער יושר זײַנער אים דערציילן הייסט:
--- אַנומלט איז'ס געווען, אין װײַטער צײַט פון מעשה בראשית -= .
דערציילט ער -- אָדם וחוה, קין, הבל -- אַלע זײַנען שװאַרץ געווען
אַזױ וי איך אַצינד, מײַן װײַסער פרײַנד, אויף זיכער כ'ווייס עס!
איך האָב עס אין דער זעעניע: פון חלומען געזען.י.
142 - = משה בראָדערזאָן
און ס'איז געשען אַזױ -- אַז שװאַרצער קיִן האָט דערהרגעט
יש ; = א הבל שװאַרצף. .
און גאָט ברוך-הוא, װוּ הבל איז, האָט אים געפרעגט, .
איז מערדער-בלוט אַנטרונען. קיִנען פון קאָפּ און האַרצן,
און בלייך און װײַס האָט ער זיך מיט זײַן חטא געקרעקט -- *
פון דעמאָלט אָן די פּחד-בלאַסקײט טרעט נישט אָפּ פון דעם רוצח,
און די בני-קין זײַנען נאָך עד-היום מערדער װוײַס,
בעת מיר, די זין פֿון הבל, וי --- אַז אָך-און-וויי אײיך! ---
מיר זײַנען די קרבנות, זײַן ברודער-פרעסערישע שפּײַז!
46 | - |
ס'גליט אומעטום די ערד אונטער מײַנע טריט ,
און אומעטום ברענט שריפהדיק דער הימל,
ס'איז הימל-און-ערד און דער פאַרפלוכטער ייד --
ס'איז קויט און אומצוכט, פוילעניש און שימל,
איך קוק זיך אָן -- אַ ווילדע רעטעניש אַליין --
אַליין איך קוק זיך אָן אויף בייזן װוּנדער:
צי בין איך גרויס אַזױ, צי אפשר אַזױ קליין,
איך -- די רעטעניש פון דעם משוגענעם יאָרהונדערט? .
אין מספּר קליין, פון אומעטום פאַרלױרן,
זאָל איך דער הייוון זײַן, װאָס טעמפּקײיטן עס ברויזט,
זאָל איך עס האָבן די נישט-דאָ-געדאַכטן אויפגעיוירן,-
און אַלע נישטיקייטן צו אַ יש געגרויסט? |
זאָל איך עס זײַן פון גיהנום-אומגליק דער פערמענט,
און טאַקע אָט דערפאַר, װאָס זיך אַלײן פאַרגעס איך ---
איך, װאָס קלאַפּ אין שערי-רחמים מיט די אומבלוטיקע הענט,
איך, װאָס שטיי בײַם אויסלייז-טיר כעני בפּתח?! |
* געװאָרגן, געשטיקט.
-אויסגעקליבענע שריפטן 142
7 ..
מיר האָבן זיך אַנטקעגן קיינעם נישט פאַרשולדיקט, נישט פאַרזינדיקט!
װער איז דער נזיר דער, װאָס װאַרפן מעג אויף אונדו אַ שטיין? -
האָט שקר כוח דען אַראָפּצוברענגען אַ דערפינדונג,
װאָס זאָל דערװײַזן, אַז גערעכט איז ער, נאָר ער אַלין?
אין וויפל נײַע שלייערן פון רעכט און יושר זאָל ער זיך נישט הילן
און וויפל טומאה-אויסברוכן דערקלערן -- קדוש, טהור, ריין,
פאַרבלײַבן מיר אַן עם קשי עורף, און אויף שדים-שפּילן
ענטפערן פאַרצווייפלט מיר, אָן צווייפל --- ניין און ניין!
קיין אינקוויזיציע-שענדיקונג װעט קיינעם אָסור ברענגען נוצן:
נישטאָ אַ קראַפט אַזאַ, װאָס אַשפּה זאָל פאַרװאַנדלען אינעם גליק,
און אויב אַזױ --- אומזיסט די טרחא, מיר --- מיר זײַנען נישט מרוצה,
דעם יאָך פון אונדז, די דברות צען, מיר װאַרפן נישט צוריק!
מיר האָבן נישט געזינדיקט קעגן שום עם ולשון,.
ס'איז קלאָר --- מיר האָבן גוטס געזייט אין זייער רוב,.
נאָר זיך אַליין מיר האָבן ביז צום אומזין אױסגעלאָשן
און אָט דערפאַר מיר קומען-אָפּ פאַר אַלעמען די שטראָף.
48
ס'איז קלאָר --- ווען זקנה-וועלקעניש אַרײַן איז אינעם מענטשן-גלויבן
און ליבשאַפּט-טאַט געװאָרן --- אָפּגעפאַלן טרוקן בלאַט,
האָט סריסות די אַלפעלקישע די פויסט דערהויבן, -
און דברי הימים אונדזערע עס זײַנען --- בלויז פאַרראַט!
דערהויבן איז די האַנט אַכזריותדיקע פונעם סריס,
די נוקם-ונוטרדיקע, שרצדיקע מערדער-האַנט,
און אַלע סברות װעגן דעם; װאָס שקר און װאָס װאָר איז,
אין דער ערבוביה --- איז אָפּגעשפּילטער און פאַרלאָשענער פאַרשטאַנד,
144 משה בראָדערזאָן
שטרוימט לאַנד אויף לאַנד מיט דראָונגען פון אַרבע מיתות,
איין מיתה פאַר דער אַנדערער איז מיאוסער אַלץ מער;
אויף עובר-בטלדיקייט אויפגעהויבן איז די האַנט פון סריסות,
און באַלד וועט זי אַראָפּלאָזן דעם טויט-קלאַפּ שווער.
ווער װעט זי אָפּװענדן, די פויסט, די אומגעלומפּערטע ברוטאַלע,
פון וועלכן הימל װעט אַ דונער אין פאַרמעסט אין פרוכטלאָזן אַרײַן?
קום, אומקום -- אונטערגאַנג -- אָ, בואי כלה --
קום אויפבלי נאָך דער זקנה-וועלקעניש אין געטער-שײיַן!
49
דאָס ווייסן מיר -- און אפשר מיר אַלײין עס ווייסן,
אַז כל-זמן עס איז אין ערגעצן פאַראַן נאָך גרויל,
אַז כל-זמן אין מי אין שווערער באַשלאָגן מענטשן קאַלטע שווייסן --
קאָן קיין בן-אָדם נישט געניסן פון דעם גליק מיט פולן מויל,
דאָס ווייסן מיר: כל"זמן פאַראַן אויף ערד איז פּײַן און יאָמער
און ס'רײַסט זיך נאָך פון עמעצנס האַרץ אַרױס אַן אוי --
עס קאָן קיין שלימותדיקער גליק נישט זײַן -- כה אָמר --
אין זײַן גרויסער מענטשלעכקייט -- כה אָמר אַדײ
כל-זמן אַ קינד גייט-אויס פאַר הונגער בײַ אַ מאַמעס פּוסטע ברוסטן,
װעט קיין גענוס טאָן קיין שום מענטש די פרעס צו זעט;
עס וועלן קיין שום תיקון האָבן לײַדנשאַפטן-לוסטן
און פּוסטע רייד װעט קינדיקן דער נביא און פּאָעט!
דאָס ווייסן מיר --- אַז ס'וועט נישט קומען קיין ישועה
און קיין שום רו אין קיינעמס נישט געצעלט;
מיר ווייסן --- אונדזער וועג עס איז אין שטענדיקן נישט רוען,
ביז אויסלייז ברענגען װעלן אַלע גאָר דער װועלט!
אויסגעקליבענע שריפטן - 145
50
נישט אויף אַן אייזעלע אַ װײַסן אויף די וועגן פון בית-לחם,
נישט אָנגעקינדיקט דורך אַ שופר, צי אַ גלאָק,
נישט דורך לויבגעזאַנגען, צי דורך לעסטערן און דורך פאַרשוועכונג,
נישט דורך מלחמות אומזיניק-אומווירדיקע פון גוג"ומגוג --
נישט דורך תורות די פאַרפּלאָנטערטע און אױיסגעשעפּטע,
נישט דורך געפאַלנקײט, דורך יאוּש און דורך נויט,
נישט דורך אומברענגען נביאי-שקר די געקעפּטע,
נישט דורך קײַקלען זיך אין דר'ערד שוין נאָכן טויט --
נישט דורך אויסקליגלונג, דורך כולו זכאי, כולו חייב,
נישט דורך פאַרנאַרישונג פון זעלבסט-מאַרטירערײַ --
עס גייט אויף גאָרער װעלט אַ ליכט אַ נײַ אויף,
אַ זון אַן אויסגעלײַטערטע, אַ לעבן נײַ --
און קומען וװועט ער אין אַיעדנס טראַכטונגען און אַנען.
פון דורכזיכטיקייט לויטערער געהײיליקט און געבענטשט,
ער װעט צעשמייכלען זיך אויף אַלע פּנימער: פאַרשטאַנען --
פאַרשטאַנען װצט מען האָבן, ס'אַראַ נס עס איז דער גאָט און מענטש!
כ'וויל אנטלויפן צונעם גרוֹיג --
װײ צו זײ!
אַ חיה רעה וער האָט לעבעדיקערהייט באַגראָבן
וי זיי מיט אונדז געטאָן דאָס האָבן --
וויי צו זיי!
פון שאָף און רינדער ער האָט לעבעדיקערהייט געשניטן גלידער,
וי זיי געטאָן האָבן מיט מײַנע קינדער, מײַנע שוועסטער, מײַנע
וויי צו זיי! ברידער ---
אַ חיה רעה װער האָט לעבעדיקערחייט אויף צוויי צעריסן,
וי זיי, די כלבים-ריטער, האָבן עס געטאָן מיט רויִקן געוויסן --
וויי צו זיי! |
קיין שלאַנג אַפילו האָט מען לעבעדיקערהייט קיין אויגן ניט געשטאָכן,
ביי זיי איז עס געווען אַ שפּיל --- אַ יום-טוב אינדערװאָכן --
וויי צו זײי! /
און ווער האָט מענטשן-לײַב אין חלב, אויף צו מאַכן זייף, געשמאָלצן,
אין בלוט פון עופהלעך באַשײינט, באַחנט דאָס רויבער-מאָלצײַט --
וויי צו זיי!
און מיטן װאָרצל אױיסראָטן אַ פאָלק אַ גאַנצס ווער נאָך האָט זיך
געקװאַפּעט
להשמיד, להרוג ולאבד? --
וויי צו זיי!
מיר װועלן אָט דאָס אַלץ אויף דורות-דורות פאַרגעדענקען
און ניט שענקען --
וויי צו זיי!
מאָסקװע, 1944
אויסגעקליבענע שריפטן 149
װו אַנטלויפן?
נאָכן אָפּזיצן 7 יאָר
אין סאָוועטישע טורמעס
וויל איך עפענען דאָס מויל,
עפּעס וויל איך זאָגן,
כ'וויל אַנטלויפן פונעם גרויל,.
װוּ די אויגן טראָגן --
ווערט דאָס מויל פאַרקרימט מיר באַלד,
שטאַר די װערטער וװערן,
חיהש װאיע איך אין װאַלד .
וי אַ װאָלף אויף שטערן.
וויל איך עפענען דאָס מויל,
עפּעס וויל איך זאָגן,
כ'וויל אַנטלויפן פונעם גרויל,
װווּ די אויגן טראָגן ---
טראָגט מיך יעדער וויסטער ווינט,
האַלט אין איינעם יאָגן,
וויל מיך נישט --- אוי, וויי און ווינד --
וויל די ערד נישט טראָגן...
װויל איך עפענען דאָס מויל,
עפּעס וויל איך זאָגן,
כ'וויל אַנטלופן פונעם גרויל,
װוּ די אויגן טראָגן --
שטומט דאָס װאָרט, פאַרגליווערט, שטאַר,
אויף אַ טוױיטן אופן == י ,
װווּ זאָל איך פאַר פּײַן און צער
און פון זיך אַנטלױפן?!
150
משה בראָדערזאָן *
יווער װוײסט!
ס'איז גרויס די חרפּה גװאַלדיק,
ס'איז דער פאַרברעכן שווער,
ווען מענטש איז חיהש, װאַלדיק
ווער ווייסט -- װער שולדיק מער?
די פראַגע דאַרף מען שטעלן,-
ווער מער אין זינד איז גרויס;
צי דער, װאָס גיט באַפעלן,
צי דער, װאָס פירט זיי אויס?
איין זאַך -- דער שונא ביטער
האָט אָפן זיך דערקענטג /
בעת פּײַניקונג געציטערט, =
געשוידערט האָבן װענט!
עס האָבן אָט די בריאות + -
נאָך מענטשן-בלוט געלעכצט, = =
געסקריפּעט האָבן תליות, . |
זיי. האָבן שווער געקרעכצט. +.
עס האָט זיך בלוט געצונדן - .
און פראָסט און שניי געגליט == -
אויף לעבעדיקע װוּנדף . /
אַז זאַלץ מען האָט געשיט!.
ס'איז: גרויס די חרפּה גװאַלדיק,
ס'איז דער פאַרברעכן שווערי * |
ווען מענטש ווערט: חיהש װאַלדיק, +! -
ווער ווייסט: װער שולדיק מערש - --
אויסגעקליבענע שריפטן | 151
-מײן פאָלק
מײַן פאָלק דאָס בין --- איך! | '
אויפן האַלדז ליגט מיר שטענדיק פון שונא דער מעסער,- |
פאַר חרפּה פון פעלקער כ'באַהאַלט מײַן געױכט, /
אי דערפאַר װאָס מײַן פּײַן איז פון אַלעמענס גרעסער,
אי דערפאַר װאָס פון זיי בין איך בעסער!
די שרעק
מיט טויט איך פיר אַן אײיביקן, אַ שווערן קריג,
ער גייט אויף מיר פון אַלע זײַטן, אַלע עקן.
אין קאַמף מיט אים איך ווייס נישט פון קיין טריט צוריק --
כ'האָב מורא נאָר --- דאָס לעבן זאָל מיך נישט דערשרעקףן
כ'האָב מורא זיך דערשרעקן פאַר דעם גרויזאַם און דעם גרויל,
װאָס ס'לעבן ברענגט פאַרשטעלטערהייט און אָפן+ -
דאָס לעבן שיקט אין מיר פאַרסמטע קויל נאָך קויל --
כ'האָב מורא ס'לעבן זאָל מיך נישט אַנטװאָפן...
ווענדונג
מײין יונגער ברודער, דו מײיַן ברודער, יונגער ייָד,,
מעג ס'לעבן זײַן װי האַרב צו דיר און וי דערווידער --
דײלן נפש רײַס-אַרױס פון קאַטערינקע-ליד יו 4 6
און קוק נישט דורך דער בריל פון מענדעלע האַרמידער..-
ס'איז קורצזיכטיק זײַן בליק און מוטנע איז זײַן בריל,. -
ווען ר'איז אַפילו אָפּט באַגליקט, אַנטציקט און הײַטער,
ווען ער צעקלימפּערט זיך, צעטענצלט מיט געפיל --
זײַן תכלית פון זײַן נאָז עס איז קיין סך נישט װײַטער,
פאַרקוק זיך נישט אויף וועלט מיט קעגנװאַרט, װאָס בלינד,
152 | משה בראָדערזאָן
אין שרעק אין פּאַנישער נישט לויף מיט סטאַדע-רייען,
זיי לויפן מיטן ווינט, פאַרלויפן מיטן ווינט --
קוק בעסער מיטן בליק פֿון נביא פון ישעיה!
ס'איז בעסער פיל אַזױ, ס'איז תכליתדיקער מער
נישט פּײַניקן זיך סתם אַנטקעגן שכל-שטראָמען,
װאָס קומען מוז אַהער, און ס'גייט אין גרויס צעשטער = .
והיה --- און ס'וועט זײַן... און ס'קומט דער אחרית הימים!
באַרויקונג
באַרויַק זיך, אָ, מוח מײַנער, נו, באַרויַק זיך אַ װײַל,
ווענד-אָפּ געדאַנקען דײַנע װוילד און ווילדער:
נישט װאָר איז עס, װאָס זעען זעסטו װײַט אויף טויזנט מײַל
אין אַלע זעענישן און אין בילדער.
דאָס איז נישט װאָר: ס'איז אַלץ נישט מער -- אַ בייזער חלום,
ס'וועט אַלץ אַדורך... ס'וועט זיכער גליקלעך מינעןי.
דער בייזער חלום אין דער וועלט --- אַ חלום װעט אַדורך בשלום.,,
באַרויַק זיך, אָ, מוח מײַנער... ביסט פון זינען!
באַרויַק זיך, אָ, האַרץ מײַנס! נו, באַרויַק זיך אַ װײַל.
דער גאַנצער גרויל פון מענטשן-טיפּשות איז -- לעגענדע!
באַרויַק זיך... שטעל-אָפּ ס'געיעג, דאָס גרויס געאײַל..
באַרויִק זיך... עס נעמט דאָך סוף-כל-סוף אַן ענדע!..
באַרויַק זיך, אָ האַרץ מײַנס! נישט געשטויגן, נישט געפלויגן
איז אַלץ אַרומעט --- אומעט, צער --- דאָס טויטן-טאַנצן,
פאַר גוזמאס די --- די אויערן פאַרשטעק, מאַך-צו די אויגן...
באַרויַק זיך, אָ, האַרץ מײַנס!., נישט שטעל זיך אָפּ אין גאַנצן!
דדאצאלעט|
אויטאַָ'דאַ פע
אין ליסאַבאַן, אין מיטן 18טן יאָרהונדערט, אױף דֶעם זעלביקן אָרט װו
עס געפינט זיך איצט דאָס טעאַטער-פּלאַץ און עס מאַניפעסטירט שטום דעד
דענקמאָל פונעם רומפולן פּאָעט און דראַמאַטורג אַנטאָניאָ דע סילװאַ -- גע"
נױער: אין יאָר 1742 -- איז אױף אַ שײיטערהויפן פון דער פּאָרטוגעזישער
אינקוויזיציע פאַרברענט געװאָרן דער זעלביקער אַנטאָניאָ דע סילואַ וי
אַ באַשולדיקטער אין געהיימער איבערגעגעבנקייט צום יידנטום,
באַלד װעט פּאָרקומען די עקזעקוציע און די טײיװלאָנישע פלאַמען פון
דער אײיליקער אינקוויזיציע שלײידערן אויפן גאַנצן שטח זייערע תאַווהדיקע,
זשעדנע צינגער. הינטער די פלאַמען רױישט דאָס בלינדע, טעמפּע פּעבל-
פאָלק. אינעם פאָרנט פונעם שײטערהיפן, אױף אַ דערהייבוג, שטײט דער
קעניג פון פּאָרטוגאַל אינעם געזעמל פון די אינקװיזיטאָרן. אונטן -- אַנטאָניאָ
דע סילװאַ. ביי אים, פון ביידע זייטן -- תלינים,
דער קעניג -- צום לעצטן מאָל איך בעט דיך,
איך, פון פּאָרטוגאַל דער קעניג,
דײַן הערשער, דײַן געביטער --
אַ קעניג, ווייסטו, בעט נישט, נאָר באַפעלט,
און איך -- איך בעט דיך,
זאָלסט חרטה האָבן --
דע סילוואַ -- איך האָב נישט װאָס חרטה האָבן,
כ'בין אין גאָרנישט --- קיינעם גאָר נישט שולדיק.
דער קעניג -- זאָלסט תשובה טאָן אויף דײַן געפיל-װאַן *!
עס איז דאָך משוגעת,
* װאַנזין, ווילדן אייפער,
אויסגעקליבענע | שריפטן 155
אַז דאָס, װאָס ס'איז פאַר אונדז אַ װינציקייט, אַ שפּאַס,
זאָל אָפּנעמען בײַ דיר דאָס לעבן --
אַנטאָניאָ דע סילווא!
דע סילוואַ -- ס'איז נישט געפיל-װאַן,
נישט שגעון בלינדער, נישט באַטױבונג,
ס'איז נישט קיין טראָציקייט און נישט קיין האַס,
ס'איז, מאַיעסטעט... ס'איז גלויבן!
אַ תליון -- אַ גלויבן אינעם טײַװל,
אין זײַנע נעצן אײַנגעשפּונען --
איז נישט קיין סימן פון אמונה!
דע סילוואַ -- אָט זעסטו, קעניג, גוטער, פיל-גנעדיקער,
אָט זעסטו, הערסטו, מאַיעסטעט,
וי ס'ווערט דער תליון פּלוצים פּריידיקער,
און װוי ער רעדט -- ער רעדט!.
דער נישט-דערגאַנגענער שליממזל --
מײַן קלוימערשטער פּאָעזיע-קאָנקורענט --
די פײַערן פון קנאה זײַנער כװאַליען!
נו, מילא, איז דערװײַלל געװאָרן ער אַ תליון *
און מיך און בוך מײַנעם ער ברענט...
דער נאָך דעם איז ער זיכער,
וועט אומעטום |
זײַן נאָמען קריגן רום,
און קומען װועט גערעטעניש אי 7 איבלהם
אָבער, מאַיעסטעט...
דער קעניג -- װאָס װוילסטו זאָגן נאָך, אַנטאָניאָז
דע סילװואַ -- ס'איז אָך-און-וויי צום פאָלק אין קאנףלי
װוּ תליון ווערט צום טאַט באַרופן!
ס'איז אָך-און-וויי נאָך מער צום גלויבן,
אין וועלכן הענקער פירן-אײַן האַרמאָניע!
אָ, מאַיעסטעט =+ |
6
משׂה בראָדערזאָן
עס װועלן אויסגעלאָשן װערן
פונעם גײַסט די זון, לבנה און די שטערן
אין יענעם לאַנד, אין יענער תקופה,
עס װעלן אויסגיין אַלע ליכטער --
געלערנטע, דענקערס, קינסטלערס, דיכטערס,
אין יענער צײַט ווען די תלינים וועלן ווערן ריכטערס!
דער קעניג -- דעריבער זאָג איך דיר
און װאָרן דיך,
דו, ריטער איידעלער פון גײַסט,
דו זאָלסט זיך עפנטלעך דאָ אָפּזאָגן:
פאַר מיר, דעם קעניג און געביטער דײַנעם,
פאַר אָנגעזיכט פון אינקוויזיציע-ריכטערס,
פאַר אויערן פון גאַנצן פאָלק,
און פאַר די אויגן שרעקלעך פונעם טוט --
דו זאָלסט זיך אָפּזאָגן פון ס'אַפּיקורסות,
פון גלויבן פונעם פאַלשן, - |
און כ'וועל דיר דאַן צו העכסטער הייך דערהייבן,
װאָס העכער װאָלסטו גאָר נישט זײַן געװאָלט,
דע סילוואַ -- אַן אָרעם גלייבן, נעבעך, אַ בעטלער-גלייבן,
װאָס ווערן קאָן דורך מענטש באַצאָלט!
דער קעניג -- װעסט גיין אין זילבער און אין גאָלד -- --!
און טאָמער נישט,
וועט פּרעגלען באַלד דײַן הויט,
אויף פּײַערן מיט בלוט געמישט,
דער גרויזאַמער פון אַלע גרויזאַמסטע,
דער פײַערדיקער טױט!
דע סילוואַ -- פאַר דעם-אָ האָב איך נישט קיין מורא,
פאַר פײַער-טויט!
כיבין פּטור פון דער שרעק בירושה: |
זינט ווען אין אײַער שנאה און אין טומאה
אויסגעקליבענע שריפטן 157
עס זײַנען אבות מײַנע און אבות-אבותי
אין פלאַמען-פּײַניקונגען,
אין שײַטערהויפנס גרויסע,
אין יסורים און עינוייִַם קשים אומגעקומען ...
זינט ווען די מוטער מײַנע,
די שטילסטע טויב, לאָרענצאַ, |
געשלײַדערט איז געװאָרן אין די קעלערן פון כף-הקלע,
דורך אײיַער ווילדקייט אומבאַגרענעצטער --
דורך אײַער בלוטיקן דעם שנאה-טריבונאַל!
ערשטער אינקװויזיטאָר -- גענוג דערמיט, פאַרשאָלטענער,
עקשנותדיקער ייָד!
דער קעניג -- דע סילװאַ,
פרײַנד מײַנער, אַנטאָניאָ,
דו ווייסט דאָך, וי כ'האָב ליב דיִַן ליד,
דו ווייסט דאָך, װוי כ'אַכפּער און איך שעץ עס!
דו ווייסט אויך רעכט, װאָס כ'קאָן נישט, --
װאָס איך קאָן יאָ, |
| און דיר באַקאַנט אויך, אַלס יוריסט ס'געזעץ איז....
טאָ ענטפער מיר, נאָך מײַנע אויפריכטיקע פּרוּוון ---
װאָס גיסטו פאַר אַ תשובה? | |
(דע סילוואַ שװייגט פאַרביסן. קורצע פּױזע. דער קעניג טרעטאָבּ,
אַוועקמאַכנדיק מיט דער האַנט. באַלד דערהערט זיך א פאַרשוין-
דנדיק קלאַפּן פון פערדישע פּאָדקאָוועס)
צווייטער אינקויזיטאַך -- אַנטאָניאָ דע סילואַ,
דעם אורטייל ווייסטו דײַנעם --
דײַן טויט איז אומפאַרמײַדלעך...
בחינם איז צו לעסטערן די מי דײַן!
ביסט דו אין טויף-װאַסער געטובלט,
צום גלויבן פונעם אויסלייזער באַקערט --
ביסט דו זיך מודה, אַז דײַן גלויבן און דײַן האַרץ געהערט
צו ייִדן?
158 משה בראָדערזאָן
דע סילוואַ -- כיבין זיך מודה,
כיבין זיך מודה, =
דרײַ מאָל מודה! ריר
ערשטער אינקוויזיטאָך -- הײַנט װי אַזױ דען -
װועט דײַן זינדיקע נשמה, / -
אין זשאַװער און אין שימל, -
ווי-אַזױ אין פלאַקער פונעם סנה,
דורך אונדזער הײליקן אויטאָ-דאַיפע --
אַ װײַסע טויב אַרײַן אין הימל?
וי אַזױ אַן ערך?.. / 20
דע סילוואַ -- איך בעט אײַך, לעסטערט נישט
די אומשולדיקע געטלעכּקײיט אין קלעם --
דורך קידוש-השם |
װועט מײַן נשמה, די זינדיקע, פאַרראָסטע =
פאַרלאָזט זיך -- יי
האָבן קפיצת-הדרך!
צווייטער אינקװויזיטאָר -- דע סילװאַז אַנטאָניאָ דע סילוואַ:
אויף זיך רחמנות האָב; | |
באַזין זיך פאָרט,
און פאַר דײַן לעצטן שוידער,
נישט זײַ זיך מודה!
נישט זײַ זיך מודה
כאָטש איצטער, ווען באַקומסט דאָס לעצטע װאָרט!
דע סילוואַ -- כ'באַקום דאָס לעצטע װאָרט ---
נון, גוט!
טאָ קודם ווייסט, אַז קיין מאָל שװײַגט נישט
דאָס אומזיסט-פאַרגאָסן בלוט!
עס שװײַגט נישט, ניין...
נאָר ס'שרײַט, עס רײַסט, עס ציטערט-אויף
די הימלען און די ערד!
אויסגעקליבענע שריפטן 159
אויפסנײ:, דורך תוהו-ובוהו, |
ווערן ערד און הימל דאַן איבערגעקערט! |
און דער װאָס איז פון דעם בטחון אַ באַהערשטער
און דער װאָס אויערן פאַר עתיד האָט --.דער הערט,
און דער װאָס פאַר דעם עתיד אויגן האָט --- דער זעט,
װי עס געשעט,
אַז יענער, װאָס אַצינד פאַר גאָט און לט
האָט ס'לעצטע װאָרט,
װאָס פּײַן און מאַטער ער פאַרשרײט -- -
באַקומען װעט דאָס װאָרט דאָס ערשטע!
דערװײַלע, מײַנע האַרן, האָרכט;
דורך מײַנע לײַדן אָן אַ שיער און ערך
איך, אַנטאָניאָ דע סילואַ, איך דערקלער אײַך,
אין טיפן גלויבן מײַנעם און אין ערע-פאָרכט,
אַז כ'בין זיך מודה
אין דער אָנגעהעריקייט און טרײַקײט צו מײַן גאָט און פאָלק!
אָ, איר אַליין --- איר, מײַנע האַרן און געביטערס,
דאָס זאָגט איר דאָך אַלין, |
אַז ס'איז די דאָזיקע אמונה מײַנצ
געגעבן מיר פון גאָט!
דאָס זאָגט איר גופא דאָך,
אַז ליב געהאַט האָט גאָט זי --
טאָ, װי אַ שטייגער, האָט ער, כביכול,
געקאָנט זײַן מיינונג בײַטן,
און פּלוצים אָנהייבן זי האַסן?!
כ'יפאַרשטײ עס נישט --
מיר לייגט זיך עפּעס גאָר נישט אויפן שבל,
אַז ס'קאָן אַזױנס בײַם אייבערשטן געמאָלט זײַן,
ער זאָל די מיינונגען ווען טוישן!
דערקעגן, בין איך זיכער,.
160 משה בראָדערזאָן
| און אַפילו איבערגעצײַגט בין איך,
אַז גאָט איז טרײַ דער ליבע זײַנער,
אַז טוישן טוישט ער נישט אויף קליינגעלט
זײַן מחשבה, זײַנע מעשי-בראשית --
אַז ר'האָט להיפּוך גאָר אַן אַנדער כיוון
און אַן אַנדער דעה,
װאָס איז נישט אין רשות פון מענטשן-משפּט!
יאָ, האַרן מײַנע, כ'בין זיך מודה --
כ'בין זיך מודה ומתוודה,
אַז כיפאַרשטײ עס נישט -- דאָס אויבעט,
וי אַזױ מען קאָן עס -- אַהבה --
די ליבשאַפט צו דעם נאָענטן,
דעם ואָהבת את רעך
אַזױ דורך זינד פאַרפלאַכן
און פאַרשפּרײטן עס
דורך פּײַער פון די שײַטערהױפנס!
געדענקט איר: די רדיפות. פון די ערשטע קריסטן?
אָ, זיכער -- איר געדענקט זיי, די עינוייִם שווערע,
די פּײַניקונגען אין די וויסטע קעלערן און לעכער,
דאָס זײַן צו שפּאָט און שאַנד /
פאַר געצנדינערישקייט חיהשער און פרעכער,
דאָס זײַן פאַרמשפּט צו פאַרצוקונג פון די װוילדסטע ברואים,
דאָס אויסגעשטעלט זײַן אויף דעם אימהדיקסטן הפקר --!
איר געדענקט עס גוט!
און איצט, אין נאָמען פון דער גרויסער הימל -ליבשאַפט,
האַנדלט איר אַזױ מיט אונדזו?!
אָ, האַרן מײַנע --
אויב פאַרמאָגן איר פאַרמאָגט נישט /
אייגנשאַפטן גוטע,
װאָס דאָס גלייבן אײַערס, מיינט איר, האָט זיי,
= אויסנעקליבענע שריסטן | 161
טאָ, האַלט זיך כאָטש בײַם פּראָסטן אמת,
אַז -- ס'באַדאַרף אַ חילוק זײַן
צווישן מענטש און צווישן חיה,
װײַל לכל הדעות --
איז דאָך דער בויאדם --
אויסגעטרוימט בצלם אלקים,
אָ, מײַנע האַרן! ריכטערס מײַנע!
איר האַלט זיך פאַר די קינדער
אויסדערוויילטע און באַליבטע
פון דעם אייבערשטן -- פון האַר איבער די האַרן,
פון ריכטערס איבער ריכטערס,
װאָס האָט באַגליקט אײַך מיט װאָרן גלויבן,
טאָ, וי זשע שיקעוועט און פּאַסט זיך עס פאַר קינדער,
װאָס באַקומענדיק אַזאַ ירושה, | |
מאַטערן און פּלאָגן זי די ברידער, -
ברידער זייערע, װאָס האָבן די ירושה נישט באַקומען?
בלויז דער אמת -- ריכטערס מײַנע
קאָן באַהערשן די נשמה פון אַ מענטשן,
דער אמת, װאָס די גוטסקייט איז זײַן אָנהײב!
און אויב איר העלפט-אויס אײַער אמת
מיט נבלה און מיט שקר,
מיט פּײַניקונג-געצליג,
מיט שװוערד און פײַער, |
איז'ס אַ סימן: אַז איר גלייבט נישט אײַער אמת,
אַז זײַנען זײַט איר געצנדינער װײַטער,
און פונעם אומגלייבן --
פון גאָטלאָזיקײט לײַדט איר!
ביידע אינקװויזיטאָרן -- שװײַגן!
--- פאַרפלוכטער לעסטערער!
--- גענוג וועט זײַן!
| 162 משה בראָדערזאָן
(גיבן אַ צייכן די תלינים. יענע לױיפן צו מיט די פּײַניקונגימכשירים צו
דע סילװאַ און רײסן אים די הױט און נעגל פו די הענט. דער קרבן
פאַרקלעמט די ציין)
דע סילואַ -- אָ. גאָט, |
וי שענדלעך ס'איז אַזױ צו טאָן,
צו לאָזן טאָן אַזױנס אַ מענטשן,
װאָס איז ממוכן-גרייט צו שטאַרבן
פאַר דײַן נאָמען -- אמת!
(אַנטאַניאָ דע סילוואַ, איינער פון די לעצטע בראַנדאָפּפער פון דער אינקוויזיציע,
גייט אַרױף אויפן שײיטערהױפן און פּרוווט לכתחילה אָפּטרײבן פון זיך דעם
רויך מיט אַ טיכל, װאָס ער האַלט אין דער פאַרבלוטיקטער האַנט. דאָס פייער
כאַפּט אים גלייך אַרום אין זיינע מעכטיקע קלעמען און פאַרשלינגט דעם מאַרי
טירערס געשטאַלט. בלויז אַ װואַנזיניקער געלעכטער, און די פאָלגנדיקע פראַזע
- שיסט אַרױס פון די צעיושעטע פלאַמען:
כאַדכאַ... אַצינדער ווייס איך, -
וי אַזױ ס'באַנוצן ייִדן --- בלוט אויף פּסח!
(דאָס פייער גייט-אויס אין אַ פינצטערניש, פון וועלכער עס שײילט זיך אױס
אַ פאַרוואַנדלונג: דאָס טעאַטער-פּלאַץ אין ליסאַבאָן -- ביינאַכט -- מיטן דענק"
| מאָל פון דע סילװאַ)
דער דענקמאַל -- מעמענטאָ! |
געדענקט-זשע איר, פון צװאַנציקסטן יאָרהונדערט;
אויב ס'וועלן שפּעטערדיקע, קומענדיקע דורות פּרוּוון זאָגן, .
אַז ס'זײַנען שוין אין אונדזער צײַט :
די פעלקער פון אײראָפּע װײַט אַװעק פאָרויס.
אין הלכות שעפערישער מענטש-קולטור,
די ציוויליזאַציע -- אי
דאַן זאָל עס אײַך נישט אַרן,
ווען אָנװײַזן מ'וועט אויף אײַך
וי אויף אַ בײַשפּיל,
אַז ס'זײַנען אײיראָפּײיער
אין אונדזער צײַט געווען נאָך
ווילדע, פינצטערע באַרבאַרן!
שײלאָק לאַכט
(אין דעם גאַרדעראָב פון גרויסן ענגלישן טראַגיקער עדמונד קין. דער
אַרטיסט איז גרימירט פאַר שײילאָק, גרייט אַרױסצוגײין שפּילן דעם לעצטן
אַקט -- אין געריכט. דער סופלער, דער פריינד זיינער, מאַכט אים אין
אָרדענונג די מלבושים. קין איז איבערגעשפּאַנט און נערװעז. דער
גרויסער גאַרדעראָביצימער איז. ווייס געקאַלכט, אַזױ אַז דער הינטער-
גרונט ווערט באַלד, װי די ליכט לעשן זיך אויס, פאַרװאַנדלט אין אַן
עקראַן. אויף אים באַװעגן זיך שפּעטער אין לאַנגע געשפּענסטיקע שאָטנס
די שײלאָקיגעשטאַלטן, פאַר וועלכע קין-ישײילאָק האַלט זיין מאָנאָלאָג).
= --- װאָס האָסטו ווידער מורא, אַלטער נאַר?
י | -- כ'האָב מורא מײַסטער!
יי בעסער אויפגעעפנט דאָ דערװײַל אַ פענצטער --
אַ מאָדנע ענגשאַפט, זעסט דאָך, אין דער לופט,
און שווערער צער..
== -- דערפאַר-אָ טאַקע האָב איך מורא ---
י ן -- פאַרװאָס -- דערפאַר?
- --- פאַר דעם פאַרשאָלטענעם, דעם משפּט-אַקט
פון 65 פאַרפלוכטער ייִדן-דראַמע;.
ין -- נישט ייִדן-דראַמע, פרײַנד מײַנער,
נישט 6 -דראַמע, נאָר אַ קריסטלעכע קאָמעדיע,
אַ בײַשטײַער צום עװאַנגעליום
פון אַלטן גוטן װיליאַם! |
און, איבעריקנס, זעסטו דאָך פון אַלע דאָ -- די לײַט
איז אפשר דער איינציקער, דער שײַלאָק,
װאָס אין זײַן צאָרן איז גערעכט און הייליק --
אין דער מיאוסקייט פון גאָר דער װעלט . -
164 | = משה בראָדערזאָן
פון שעקסטּירן איז ער אַװעקגעשטעלט,
אַלט שענסטער..
עפן אויף א װוײַל דאָס פענצטער!
(דער סופלער עפנט אַ פענצטער, רייסט זיך אַרֹײן אַ ווינט און לעשט
אויס די ליכט. אויף דער בינע װוערט טונקל, און קיןישײילאַקט מאָנאָלאָג
ווערט פון צייט צו צייט איבערגעריסן דורך בליץ, ווייטן דונער און
האַנט-פּאַטשערײ פונעם אומגעדולדיקן עולם אין דעם אימאַגינירטן צוי
שויער-זאַל, אויף דער הינטערגרונט-װאַנט ריסעווען זיך פּאַמעלעך אויס
די שאָטנס, װאָס קיןישײילאָק זעט זיי אין דעם געריכט-אַקט).
פופלער --- (ציט זיך צוריק) -- איך גיין נאָך פײַער!
ק ף ו יע גיין גיין
גייט אַלע צו אַלדי שװאַרצע יאָר!
(בליצן און נאָענטער דונער)
גייט אַלע אויפן פײַער!
װאָס ווילט איר?
װאָס פאַרלאַנגט איר?
װאָס האָט איר אָנגעזעצט זיך אויף מײַן לײַב און לעבן?
! װאָס פּלאָגט איר מיר מײַן האַרץ און מײַן נשמה?
גייט אַלע, גייט נאָך פײַער --
צו ברענגען מיך אויף שײַטערהויפנס פונעם שקר,
װאָס אָנגעלײיגט איר האָט,
נעמענדיק אַלס עדות אײַער אומשולדיקן גאָט,
אין משך פון יאָרהונדערטער דורך אײַך פאַרשאָלטן..
ס'איז יעדער טאַט פון אײַך
אַ פּאַטש צוגלײַך
אין אויסגעבלוטיקטן אין װאַקסן פּנים זײַנעם,
באַלײידיקונג און לעסטערונג צוגלײַך --
אַז אין זײַן נאָמען האָט איר מענטשן פײַנט,
איר טוט גאָטס קינד פאַרלעצן,
און יעדער חטא און ביטערע עבירה
אויסגעקליבענע שריפטן 165
באַזױמט איר מיט דעם נעפּל פון געזעצף
און אים פאַרשלייערן -- אָט-דאָס-אָ קאָנט איר,
אין אײַער העסלעכקייט און פּלאָנטער!
כע-כע! ר'מוז אײַער גאָט
אײַערטװעגן זײַן אַ פּאַטריאָט!
(בליץ און דונער)
טראַמפּלען מוז ער אין בלאָטעס און זאַװײיען
מיט אײַערע די קעלבערנע אַרמײען,
און דער עיקר --
צערײַטט איר אים אויף שטיקער,
מחמת גרויסער ליבשאַפט,
מחמת גרויסער טרײַשאַפט
מן הסתם --
יעדער וויל פאַר זיך אַ גרעסער גאָטן-שטיק,
בכדי אין גיהנום-פלאַם
פון אומזיניקן קריג -
באַקומען אַ װאָס פעטער, שמאַלציק שטיק,
אַ זײַטל בײילאָק!
אויף פרומע,
קרומע,
טומאה --
שרײַט איר: הייליק! הײיליק! הײיליק!
(שטאַרקער בליץ און דונער, און אין דער טונקלקייט שניידן זיך בולטער אַרױס
די שײילאָקיגעשטאַלטן פון דער געריכטיסצענע. נאָך אַ קורצער פּויזע)
ק יו -- אָ, איך, שײַלאָק =
װאָס האָב איך דען געטאָן אײַך שלעכטס?
װאָס האָב איך דען בײַ אײַך אַוועקגענומען,
װאָס-דען צוגערויבט? :
צי האָב איך דען פאַרטריבן אײַך אויף װאָגל און אויף עלנט?
166 | | = משֶה בראָדערזאַן
צי האָב איך צוגענומען אײַער היים און ערד?
צי האָב איך אײַך מיט װאָס פאַרראַטן?
צי אײַך געצווונגען,
אָדער אפשר גאָר געשטערט
צו שאַפן אײַערע געבאָטן און געזעצן.
צי האָב איך דען מיט װאָס באַלײידיקט, צי געשעדיקט
די אויסגעצייכנטע מאָראַל פון פּרעכטיקן װענעדיק?
פאַרקערט --
איך האָב געטאָן אַלץ און געהאַנדלט
לויט מײַן געוויסן און לויט אײַער דין
פון מענטש אין אַ מאַשין |
פאַרװאַנדלט,
זיך אָפּגעשטעלט און זיך גערעכנט
ביז צו לעצט |
מיט יעדן אות פון אײַער יושר און געזעץ,
ביז איר האָט מיר מײַן איינציק קינד,
מײַן אויג אין קאָפּ,
די טאָכטער מײַנע --
מליַן דזשעסיקאַ
אַוועקגעגנבעט,
אומנישט --- אומזיסט,
און מיך אין אויגן אירע ביז עקל און פאַראַכטונג טיף פאַרמיאוסט,
ביז מעיז פּנים -- |
איר האָט אַװעקגערױיבט מיר מײַן פאַרמעגן:
דאָס גאָלד און זילבער
דאָס איינציקע געווער,
װאָס קאָן מיך שיצן
אינעם ווילד-װאַלד פון אײַערע צדיקים און גזלנים!
איר האָט מיך אױיסגעטאָן פון אַלץ,
פון ווירדיקייט, פון שטאָלץ, פון כבוד --
אויסגעקליבענע שריפטן ./ 167
און כ'שטיי אין גאָר דער וועלט,.
געקלעמט, געװאָרגן און געקאָװעט
מיט שטריק אויף האַלדז!
זאָל איך אײַך איבערחזרן דעם גאונס ווערטער:
אַז יעדער וויי עס טוט מיר וויי, װוי אײַך,
אַז ס'אונטערליגט מײַן גוף און מײַן נשמה
די כללים װאָס אַ יעדערנס בן-אדם,
אַז כ'בין קיין אויסנאַם נישט,
קיין יוצא מין הכלל!?!
(בליץ און דונער)
וויי-וויי, אַ, גרויסער דאָזש פון װענעדיק דער שטאָט!
דו זע נאָר, װאָס ס'דערלויבט אײַך דאָס געזעץ;
מײַן טאָכטער, מײַן דזשעסיקאַ,
אַ נאַרישע, פאַרפירטע מיידל,
און פּאָרציאַ --- |
מײַן טיפסטער נויג... און דרך-ארץ..
און סימפּאַטיעײ. |
פאַר הויך-װוילגעבוירענער אַריסטאָקראַטיעי.
און פּאָרציאַ -- אַ כיטרע,
שפּעקולאַטיווע בתולה..,
די ביידע
האָבן זיך פאַרשטעלט,
פאַרקליידט אין מענער-קליידער --
און זײַנען מײַנע ריכטער!
זיי משפּטן מיך איצטער,
מיט שפּיצל איבערשפּיצטן,
דערפאַר װאָט כ'פאָדער מײַנס --
ס'גערעכט זײַן מײַנס דערװײַזן!
איר פרעגט: דערװײַזן וויל איך --- װאָס?
דערװײיזן װויל איך נעמלעך דאָס,
168 משה בראָדערזאָן
אַז בלינד איז דאָס געזעץ פון אײַך,
נישטאָ אין אים דער געטלעכער -- דער אות,
דאָס אצבע אלוקים..
איך וויל באַװײַזן.
אַז האַרץ און גײַסט
עס קאָנען נישט און וועלן קיין מאָל רעגולירן
שטאָל און אײַזןףא |
דאָס מעסער אָט, װאָס אויסגעאַרבעט איז דורך אײַך צום שעכטן
דאָס רוב און מערסטנטייל --
דעם גלײַכן און גערעכטן!
(דער סופלער, וועלכער זעט אַגב אויס, װוי שעקספּיר, גייט אייליק אַרײן
מיט אַ ליכט אָנגעצונדן)
ווער איז דאָ, ווער?
איר, מיסטער שעקספּיר?
פופלער -- ואָס רעדט איר, מײַסטער?
כ'בין אײַער פרײיַנד --
דאָס בין איך... דער סופלער...
ק י ן -- װער וידער? | 2
דער טײַװל האָט אים דאָ געבראַכט צו טראָגף
געמאַך לאָז
מיט דעם ליכט -- דעם תכלית..
איך דאַרף נישט איצט
מען זאָל מיר אונטערזאָגן!
(ווינט לעשט ווידער אויס די ליכט. שווערע פּױזע)
ק י ן -- איך ברויך נישט ס'אונטערזאָגן --
כ'קאָןז און על אַלין! |
כע"כעיי.
ס'געפעלט מיר, פרלילן...
ס'געפעלט מיר -- טאָכטער מײַנעי
אויסגעקליבענע שריפטן. | 169
מיס פּאָרציאַ, :
מיס גערעכטיקייט, ט
מיט אויגן װאָס איר האָט פאַרבוגדן
מיט אַ דורכזיכטיקן שפּינװעבס! /
איר זאָגט,
אַז אויספירן איך מעג לויטן געזעץ
און לויטן אָפּמאַך
מײַן נקמה!
אָבער -- מיס פּאָרציאַ, גערעכטיקייט!
איך בין נישט אויסן קיין נקמה,
מיט בלוט פאַרשמירן מײַנע הענט --
כ'בין אויסן בלויז עקספּערימענט!
אַלזאָ, |
איך מעג, זאָגט איר, וי אָפּגעמאַכט
פון שונא מײַנעם
אַ פונט פון האַרץיפלייש שנײַדן --
דאָס, זאָגט איר, איז דערלויבט
דורך װענעציאַנישן געזעץ!
נאָר פאַר מיר --
אין דעם געזעץ פאַראַן איז אַ קלויזלע
פאַר מיר, דעם ייַדן שײַלאָק,
נאָר דערפאַר, װײַל כ'בין אַ ייד -- --
איך מעג אויך, לויטן יושר שנײַדן,
אָבער ס'טאָר נישט זײַן
נישט מער און אויך נישט וינציקער:
איין פונט נאָר אויסגעשניטן! --
און נאָך אַ זאַך -- /
קיין טראָפּן בלוט עס טאָר נישט זײַן דערביי!
כעדכע, ס'איז גאָרנישט שלעכט!
ס'איז אויסגעצייכנט צוגעטראַכט,
170 | == משה בראָדערזאָן
וי פאַר אַ חוצפּהדיקן ייִד, װאָס פאָדערט דווקא אומבאַדינגט
זײַן רעכט!
און --
(שפּרינגט צו צו זיין בלוטישונא אַנטאָניאַָ און שניידט)
כאַדכאַ-כאַ ---
איר זעט אַלין! --
איר זעט!!.. איר זעט?.,
נישטאָ קיין סימן פון אַ שטיקל האַרץ --
נישטאָ!י..
אוי, כאַ"כאַ-כאַ;
און זעט! |
און זעסט, דו נאַרישע... דו, טאָכטער מײַנע...
בײַ מיר איז --- דאָ!
(שטעכט זיך אַריין דעם מעסער אין ברוסט אַרײן און פאַלט צו דר'ערד.
דער סופלער לויפט-אַרױס מיטן געשריי: ,אַ דאָקטער!? און קומט אָך
פאַרן געפאַלענעם פאָרהאַנג).
מופלער --- הויכװווילגעבוירענער און פּײַנער עולם,
אַן אומגליק גרויס פּאַסירט אָט מיטן מײַסטער עדמונד קין.
עס האָט אַרומגענומען הײַנט דער גרויל אים,
איז ער, נישט פאַר אײַך געדאַכט, אַצינד --- פון זין,
נו, על כן, ממילא װעט ער נישט צו אײַער דיספּאָזיציע
סקאַנדירן מער פון װיליאַם שעקספּיר די געטלעכע מליצה!
בײַ די טויערן פון ירושלים
(אין בלוט-אונטערגאַנג איז איינגעטונקען געווען די ערד און די שטאָט
פון אַלע שטעט, ירושלים, ווען עס האָט געשלאָגן די לעצטע שעה פון דעם
,שטערן פון זיין תקופה", פון ר' יהודה הלױי, וועלכער איז עליפּי היינען
,;אַ ריזיקער עמוד האש -- פאַרן קאַראַװאַן פון זיינע באַטרױערטע ברידער
מיט א ליד געגאַנגען איבערן פינצטערן מדבר פון גלות". אין יענעם פאַר"
נאַכט האָט זיך ר' יהודה הלוי פאַר די טויערן פון ירושלים, פון וועלכע ער
איז אַרױס -- אָפּגעשטעלט. שטיל איז ער געזונקען אויף אַ שטיין, מיד און
צעבראָכן און מיט אים איז בלויז זיין שאָטן געווען -- זיין צווייטער , איף"
-- אַבול:כאַסאַן אַל:לאַװי. יאָ, אַ פאַרנאַכט האָט נאָך אפשר קיין מאָל נישט
געשפּילט אַזאַ ממעקימדיקן ניגון פון אַנטוישונג און יאוש, וי דאָס איז
געווען אָט אין יענעם פאַרנאַכט).
אַבוליכאַפאַן -- אָקערשט אַרױס --
נאָך נישט אַדורך קיין הונדערט שריט..,
און --- מיד,
ר' יהודה חלוי --- יאָ, מיד, אַבול:כאַסאַן
די שווערסטע מידיקייט איז נישט פון גיין,
פון שפּאַנען מײַלן, |
פון אַקערן די ימים און מדבריות;
די שווערסטע מידיקייט עס קומט,
אַז ס'איז נישטאָ צו גיין אַװוּ,
נישטאָ די פוסטריט װוּ צו ווענדן
און ס'װוײַזט זיך אויס אין אױיסגאַנגלאָזיקײט געקוועלט,
אַז אויך אין לאַנד פון אדנגי --
: האָט גאָט פאַרפעלט!--
אַבוליכאַטאַן --- מײַן גאָט! מײַן גאָט!
122 משה בראָדערזאָן
דאָ האָט געוווינט די שכינה
און דער נביא! |
ר' יהודה חל + --- צוריק אַװעקגײַן אין מנן צווייטער היים,
טאָלעדאָ צי קאָרדאָװאַי
! װאָס האָט געבוירן מיך,
מיך אויסגעוויגט און אױיסגעכאָװעט,
װאָס האָט דאָס ליד אין מיר פאַרזייט,
װוּ ס'איז די טאָכטער מײַנע
אין דער האָפענונג דערפרייט, -
ווו ס'זײַנען נאָנטע מײַנע,
מײַנע פרײיַנד,
אין שטענדיקער דערװאַרטונג אויף באַשײד?
װוּ זאָל איך גיין? |
װוּ זאָל איך זוכן איצט אַ וועג אַ נײַעם?
אַבוליכאַפאַן --- צוריקגיין, װוּ ס'איז נאָנט --
ירושלים!
ר' יהודה החלוי --- צוריקגיין קײַן ירושלים,
װאָס ס'איז נישטאָ --
װאָס אין דער ווירקלעכקייט איז נישט פאַראַן?
װאָס איז אַ דמיון בלויז,
אַ חלום גאָר,
אַ שאָטן -- אָט וי דו,
אַבול-כאַסאַן!
אַבוליכאַסאַן --- מיר זײַנען דאָך אָקערשט. אַרױס פון דאָרטן!
אָט זײַנען זיי די שוועהף.
די בערג,
דער מגדל דוד,
אָט איז ירושלים:הימל --
מיר זײַנען דאָך אָקערשט אַרױס פון דאָרטף'
אויסגעקליבענע שריפטן 175
ר' יהודה חלוי --- ס'איז שאָטנס, שאָטנס נאָר --
געשפּענסטער-גאָרטן!
נישט דאָס ירושלים האָב איך אין מײַן טריט
און ליד
געאַנט --
נישט דאָס איז דאָס געבענטשטע לאַנד,
װאָס ס'איז פאַר װעלט געבאָטן,
וי דו איז עס -- אַצינד
בלויז צער-און-טרויער דורכגעזאַפּטער שאָטן,
פון קבר-אָבות-װאַנדערערס באַטראָטן!
אַבוליכאַפאַן --- קיין טי עס פאַלט נישט אויף דײַן האַרץ,
יהודה --
קיין לינדערונג עס קומט נישט צו דעם דאָרשט פון דײַנע 02
עס ליגט נישט איצטער אויף יהודה-בערג
קיין ראָסצײ / |
ד' יהודה החלוי --- אַדני... נגדך כל תאַוותי ---
און װוּ ביסט איצטער, גאָט, |
דאָס ווייס איך נישט!
אין וועלכן ביסטו עיר המקלט,
װוּ ביסטו װוּ דען אײַנגעהילט,
אין וועלכן סוד,
אין וועלכע שלייערן און הייליקע געווענדער --
אַז בינען-בינסטו * נישט
אין אָרט װוּ ס'איז געוועזן דײַן יסוד,
אין האַרץ פון אַלע לענדער?!
אַבול-כאַסאַן, דער שאָטן מײַנער
קאָן זײַן ווייסט --
* (פּאָלקסטימלעך) זיין -- ביסטו. פון איך בין געשאַפן אַן אינפיניטיוו
בינען.
174 | משה בראָדערזאָן
אַבוליכאַסאַן --- יהוֹדה, זײַ געטרייסט;
די טרייסט-לײַטזעליקײט
וועט ברענגען דיך צום װויסווּ
י' יחודה חלוי --- אַזױ אין דורות אָפּלעבן
און בלויז פון טרייסט געניסן,
מיט נחמו-נחמו
אויף געזאָטלטן בטחון,
| אויף אָט"דעם אייזעלע דעם אַלטן
אַרומרײַטן מיט אָפּנעשאָכטענע חלומות, -
מיט האָפענונגען אָפּגעשטאָרבן, -
אויף שטענדיק אײַנגעפּאַקט
אין אָרעמער, אין בעטלער-טאָרבע,
און אויסקוקן אויף צוגעװאָרפן ביין,
װאָס איז גאָר אָפט -- אַ שטיין == -
אַ שטיין װאָס האָט אונדז קיין מאָל אויסגעמיטן,
און שטענדיק אין דעם מיטן האַרץ געטראָפן,
און שטענדיק דאָרט געבליבן ליגן, װי אַ לאַסט
אין װוונד, װאָס אייביק װועט זי בלײַבן אפ
און פון אַכזריותן פאַרהאַסט --
אַבולײכאַסאַן -- איז קיין גואל און קיין רופא דען נישטאָ,
די װוונד צו היילן?
ר' יהודה חלוי --- דאָס האַרץ דאָס גרויסע פון דער וועלט --'
מײַן אומגליקלעך, ביז משוגעת-:געהאַסטעס פאָלק, |
װאָס אָפן איז פאַר יעדן לײַד און נויט,
קאָן אפשר אויסהיילן דער טוט --
אַ קבר פון פיר איילן!
די אורקראַפט רויע פון די פעלקער,
ווען ס'איז אַפילו מיטן מוח שטאַרק באַװאָכּנט,
פירט אומאויפהערלעך דעם פאַרמעסט
אַנטקעגן האַרץ, װאָס --- אַלע וויל אַרײַננעמען,
אויסגעקליבענע'שריפטן 175
װאָס פאַר אַלעמען, אין גרויסי: רחמנות צו דעם 3
איז עס אָפן...
צי װאָלט נישט בעסער דען געווען דער טויט,
װאָס װאָלט אונדז פון די גורל-גרוילן אויסבאַהאַלטן .
וי אויסבאַהאַלטן האָט עס
אונטער קנאַפּע קברים און מצבות
אין דער געשיכטע, קונסט און די לעגענדן,
די אין פאַרגעסנקייט אַװעקגעגאַנגענע,
די פעלקער אַלטע?
צי װאָלט נישט בעסער דען געווען אַנטרינונג,
ס'פאַרשװינדן פון דער אויבערפלאַך פון דר'ערד -=.
צי װאָלטן מיר אין טויט די אויסלייזונג געפונען?
איז אָבער נישט באַשערט
פאַר אונדז דער טויט --
װײַל מיטן אויסגיין פונעם האַרץ,
מוז אומקומען דער גאַנצער גוף+ /
עס וועלן אָפּשטאַרבן די אברים די אַלע
און אויסהויכן עס װעט די זינדיקע נשמה
פון דער גאָרער װעלט!. | |
;אָ, ניין! מיר זײַנען נישט אין מעלה פון אַ מת!
מיר זײַנען נאָר אין מעלה פון אַ פיבערדיקן חולה,
פון וועלכן רופאים אַלע
עס האָבן זיך שוין אָפּגעזאָגט!
דערװואַרט דער חולה הילף זײַנע
אין װוּנדער -- :
ער װאַרט זײַן תשועה דורך אַ מופת,
דורך אַ שינוי,
דורך אַן ענדערונג אין די נאַטור-געזעצוו" :
אַבוליכאַסאַן --- ענדערונג פון טבע מענטשלעכערי 6
איז לאַנג צו װאַרטן נאָך? הי
16 | משה בראַדערזאָן
ר' יהודה הלוי --- אפשר איביק --
ביז סוף פון מענטשן-מין,
עד סוף הדורות!
אַבוליכאַסאַן --- װי שװאַרץ!: װי פינצטער! |
ר' יהודה חלוי --- יאָ, שװאַרץ און פינצטער אָט אַזי,
אַז אָפּטערס דוכט זיך מיר,
דאָס איז בעת בריאַת עולם
דעם אייבערשטנס באַפעל
,יהי אור" --- אַװעק אין ניוועץ --
נישט דערהערט געװאָרן...
דו זעסט דאָך, זעסט, אַבול-כאַסאַן,
וי ס'זעט איצט אויס
דער בענקשאַפט אָנגעזעטיקטער בן ששים,
דער פון דער קלוגשאַפט אײַנגעבויגטער מאַן --
וי כ'זע איצט אויס,
װאָס ס'האָט אויף מיר געזאָגט
אין די בר מצווה-יאָרן
ר' משה אבן-עזרא, |
אַז פון קאַסטיליע האָט אויפגעשטראַלט אַ ליכט,
װאָס װעט באַשײַנען גאָר די גאַנצע װעלט!
צי ווייסטו, װי ס'איז חושך אין דעם ליבט,
װאָס האָט געזאָלט די װעלט באַשײַנען?
אַבול"כאַסאַן --- יהודה --
מיר האָבן זיי געגעבן ס'ליכט פון לידער,
פון לידער, וועלכע זײַנען אויך אַ שײַן
פון אַהבה און פון תפילה! |
ר' יהודה הלוי --- און ווען אַפילו --
און ווען אַפּילו אין די יונגע יאָרן מײַנע,
װאָס איז געווען מער זינלעכקייט וי זין,
-פון שטערן און באַגערן
אויסגעקליבענע שריפטן 177
די דורכגעפּלאָנטערטע באַװוינקט,
און ווען עס האָט אַפילו
די שירות ותשבחות געזונגען נאָר --- אינסטינקט, /
און כ'האָב פאַרכלינעט זיך אין הימנען.
צו װײַן, נאַטור, צו פרויען-שיינקייט,
צו אַהבה װוּנדערלעכער -- צו דער ליבע
מעומקא דליבא --
האָב איך דאָך שנעל דעראַנט
מיט אַלע אברים און אַלע חושים,
אַז באַשטימונג איז --- דאָס גליק פאַר אַלע
אַז פאַר אַלעמען באַשערט איז אַלדאָס װאָס ס'איז שיין,
און אַז פאַרברעך איז יעדע גרענעץ
און באַגענוגענונג פון זיך, װוי אויך פאַר זיך אַלײן!
אַבוליכאַסאַן --- ס'איז מעשי-בראשיתדיקע פּשטות --
ר' יחודה חלוי --- יאָ, פּשטות, און דערמיט איז'ס אמת,
װאָס גילטן װעט עס
טראָץ פאַרקריפּלונגען לעולם ועד!
יאָ, יאָ, אַבול-כאַסאַן,
יאָ, ווען איך קאָן איצט אױיסטאָן
לבוש פון דעם מהות,
ס'באַװוּסטזיין --- מענטש און ייָד,
ווען כ'בלײַב בלויז בײַ דער תמימות פון געמיט
פון פייגלשע פּאָעט / :
אָ, דעמאָלט װאָלט איך אויך אַװודאי
געצוויטשערט סתם
אַ פריילעכע צי פינצטערע א
אַ מירינישט-דיר-נישט-דאָ-געדאַכט-געדיכט,
אַ שיינעם, פּערלדיקן,
בלומענדיקן,
ריטערלעכן שיר --
178 | = משה בראָדערזאָן
אַבול"כאַפאַן --- פּרוביר אַזױ, װי פרי'ר!
ר' יחודה חלוי --- נאָר וויי איז מיר;
איך בין אַ תהום --- אַ ים
מיט כװאַליעס אויפגעשטורעמט,
מיט לײַד אויף לײײַד, װאָס אויפגעטורעמט
אוֹן אינעם כאַאָס --
אינעם תוהו ובוהו,
עד היום נאָך |
צו די בראשית-אמתן נאָך:נישט דערפורעמט..
איך װער געשלײַדערט אין דער אויסטערלישער
כישוף-שיף -- |
צי גאָר איך האַלט זיך מיט די לעצטע כוחות
אויף שטרוי איבערגעבראָכן --
אויף בטחון
און -- בלית ברירה!
אָ, גאָט, מײַַן גאָט,
צי ביסטו נעבן מיר?
,פאַרגעסן דיך עס הייסט דאָך --
זיך פאַרגעסן,
אדני, נגדך כל תאַוותי",
וי קאָן איך אַדורכלעבן אַ טאָג אָן דיר.
אין מורא פונעם זײַן אַלײן,
מיט אַנגסטן פון פאַרצווייפלונג און פון שרעק באַגאָסן,
מיט צער. אוז ווייטיק,
וועלכע האָבן איבערפולט שוין אַלע ברעגן, אַלע מאָסן,
אין אײיביקער פאַרצווייפלונג פון יסורים, |
דורך אַלעמען -- פאַר אַלעמען
אַ הפקרדיקער יתום!?
;אַז ס'איז קיין אָפּשטעל, קיין מנוחה,
נישט אױף מערב, נישט אױף מזרח --
אויסגעקליבענע שריפטן 179
װוּ די רו דערגרייכן!
צי זיגן וועט ישמעאל,
צי אדום ווערן וועט דער בעל-נצחון --
בלײַבט לײַדן ווייטער אונדזער צייכן.
און ס'האָט מײַן האַרץ געריסן זיך צום מזרח,
בעת צוגעשמידט איך בין געווען צום מערב..
א פּראַכט פון אַלע לענדער,
די פרייד די גרעסטע פון דער וועלט,
וי ס'האָט געצויגן מיך צו דיר!
וי גרויס דער צער געווען איז בײַ דערמאַנונג
פון וועגן דער געוועזענער דער גרויסקייט דײַנער,
און וועגן אָט-דײַן איצטיקער פאַרוויסטונג!
פן ואַנען נעמען האָב איך דען געזאָלט
דעם אָדלער-פלי,
אום-כדי מיט טרערן מײַנע צו באַגיסן
טאָלן דײַנע?
איך האָב געלעכצט נאָך דיר,
כאָטש חרוב איצט איז דײַן מלוכה,
און אויפן אָרט פון חייל-באַלזאַמען
עס ווידמענען זיך דאָ בלויז שלאַנגען, סקאָרפיאָנען
א וי געואָלט האָב איך
די שטיינער דײַנע קושן --
פון האָניג זיסער זײַנען דײַנע חורבות
מיר געווען!*
נישט די ליבשאַפט מײַנע צו דער בת-יחידה
און צו קינדער אירע,
נישט די צוגעבונדנקייט צו פרייַנד די פילע
יפון מײַן הײימלאַנד,
נישט דער וװילטאָג און די זיבן זונען
פונעם היימלאַנד גופא,
10 | == משה בראָדערזאָן
פון מײַן צווייטן,
האָבן מיך געקאָנט פּאַרהאַלטן, 7
װײַל שטענדיק איז געשטאַנען מיר פאַר אויגן --
אויג אויף אויג:
די טויב פאַרטריבן פון איר נעסט --
װאָס איז געבליבן הענגען אויפן ברעג פון תהוס",
װײַל קיינער קאָן נישט לייקענען אין מײַנע ווערטער,
אַז -- , אין שעיר כ'בין פאַרוואָגלט,
אין קדר כ'בין פאַריאָגט,
אין יוון כיווער געבראָטן,
אין מדי כעוער געפּלאָגט!
א אוב וי דו, נישטאָ איז
קיין רעטער -- באָרכאַשעם *,
איז אױיך נישטאַ אַ מענטש נאָך,
װי איך -- אין האָפענונג-קלעם!
טאָ גיב-זשע מיר דײַן כוח,
דײַן קראַפט װאָס אָן אַ שיר,
װי איך האָב עס די ליבעעאַפט
אַוועקגעגעבן דיר!*
אַבול"כאַסאַן --
(צוזאַמען מיט אַן עכאָ בכל תפוצות ישראל.
אין שעיר כ'בין פאַרוואָגלט אאַזיןן,
ר' יהודה הלוי -- און נישט פוֹן װעגן דעם איך האָב
מײַן חלום אויסגעחלומט,
בלויז נאָר אַז דאָס פאָלק זאָל זעטיקן זיך פריי, :
אַז זיצן זאָלן מיר און קילן זיך אין שאָטן
אַיעדערער דאָ אונטער פּײַגנבוים און װײַנשטאָק זײַנעם,
באַפאָכן זיך מיט פּאַרמעט-בלעטער פון געשיכטע,
* ברוך השם,
אויסגעקליבענע שריפטן 11
און קוויקן ס'נפש מיט רעכטפאַרטיקײיט פון אָבות --
מיט מעשי-העלדנמוט פון די אָמאָליקע גיבורים --
נישט וועגן דעם האָט עס געבענקט
און אויך געדענקט מײַן האַרץ /
פון וועגן ,האַרץ פון אַלע לענדער"!
אָ, נישט פון וועגן דעם מײַן מידער |גוף און מידע זצל
איז כורעים דאָ געפאַלן ---
אַז אָנטרעפן איך זאָל
די עקדישן, די שלאַנגען, סקאָרפּיאָנען און שאַקאָלן,
דורך בייזע ווינטן פון די אַרבע פּינות עולם,
אַרײַנגעטריבן אין דעם מענטש, |
אין בני אָדם יושבי חושך וצלמוות!!
איך האָב דאָ גאָט געזוכט,
און אָנגעטראָפן --
שרצישן, מיט סמים בײַסנדיקן, יעמערלעכן,
טײַװלאָנישן קאַטאָװעס!
דער ברודער מײַנער, פון איין פאָטער,
האָט שטאָט מיר שלום אָפּצוגעבן,
שטאָט אָרעמען און האַלדזן, |
שטאָט מיר מיט זון אַנטקעגן גיין --
דעם שטיין באַהאַלטן אין זײַן טראַכט,
און טעמפּער מעסער לאַכט אין זײַנע ציין!
אַכוליכאַסאַן --- טאָ װוּ איצט גיין
און װוּ די הענט צו אַ געבעט
און אויגן נאָך דעם רחמים ריכטן?
ד' יהודה חלוי --- אין עולמות פון העכסטן פּאַטאָס --
אין שטילקייט פונעם טויט, אַבול-כאַסאַן,
װו אָנצוקומען קיין מאָל איז ניט שפּעט! :
עס מאָלן אומגליק נאָך די מילשטיינער פון דער געשיכטעי
און ס'מוזן נאָך אַדורך, װײַזט אויס, אין העלישן שלהבת
182 | | = משה בראָדערזאָן
די תקופות פון דער גרויסער זעלבסטפאַרניכטונג,
ביז ס'וועלן שטורעמווינטן פון דער צײַט
אין װײַט און װיסט פאַרטראָגן אַלע פּלעװעס,
דאַן קומען װעט דאָס גרויסע ליכט
פון ירושלים של מעלה,
װאָס קאָן זײַן אַז גאָר אויפלויכטן עס װעט
אין אַ לאַנד -- אַ קאַלטער דאָרף פון טרויער,
װוּ משיח װעט געבוירן ווערן
מיט צייכן פון אַ רויטן שטערן,
און אין געשטאַלט
פון תמימותדיקן פּױער!
גיי, גיי, אַבול-כאַסאַן
אין אונטערגאַנג אין שטילן,
און איך װעל בלײַבן דאָ:
לעגענדע אייביקע און תפילה,
צעשפּרײט, געפאַלן אויפן דרך מלך,
אויפן ברייטן וועג
פון אומזוכן די שפּורן פון מײַן גאָט אין לעצטע שעהן /
צעטראָטן פון דער פעלקער-שנאה,
פוֹן חיהשע, פון פערדישע די קלאָען!
(דער שאָטן -- אַבול-כאַסאַן נידערּט איבער דעם דיכטעריקעניג, וועל-
כער פאַלט-צו צו דער ערד און קושט זי. אין דעם טיפן פאַרנאַכט װאַקסט-
אויס אַ ריזן-געשפּענסט פון אַ בעדוין. אַ רייטער, װאָס דאָס יאָגן פון זיין
פערד שטאַרקט זיך, װוי אַ דונער-אָנקום, טראָגט זיך אַריבער. איבער דעם
אױסגעשפּרײטן גוף פון ר' יהוהה הלוי, און פאַרֹפאַלט מיט אַן עכאָ אין
די בערג. די לעצטע ווערטער פון דעם דיכטער זיינען ביים יי פון
אַן איינגעבויגענער מוטער-געשטאַלט)
אָפּגעטאָן זיך אַלץ...
און אָפּגעװענדט זיך אַלע..
מאַמע -- =
ציון, הלא תשאַלי.,
יי
(ביי גוגענהיימען אין שטוב. דער באַלעבאָס, ה' גוגענהיים, און משה
מענדעלסאָן ביים שאַך)
מענדעלטאַן -- דער קעניג... ה' גוגענהײַם, גיט אַכטונג:
עס איז דער קעניג אין געפאַר..
ח' נוגענהײַם --- יאַװאָל!.. און מיר דערמאָנט עס, ראַבי..
אַז איר, ה' מאָזעס, זײַט געוועזן אין סכנה
בײַ אונדזער מלכות, פרידריך, ירום הודו..
| מענדעלפאַן -- געווען... נאָר נישט געפערלעך --
וי ס'זאָל נישט זײַן -- אי 56 א
אַ קעניג האָט נאָך מורא פאַר דעם שכל
און קריגט דעם אָפּשײַ...
צום שכל איז מען נישט געווינט --
און ס'שרעקט אַ ביסל... . י
ה' גונענהײַם -- װי איז עס דען געשען?
מענדעלפאָן -- גאַנץ געװיינטלעך:
דער גרויסער קעניג אונדזערער און דער געביטער
איז אויך --- פאַר קיין שום ייִד געדאַכט -- אַ שלעכטער שרײַבער,
ער דאַרף עס נישט צו דער פּרנטה,
ער דאַרף עס נישט צו װײַבער
עס פעלט אים נישט צו פּאָליטיק
און נישט צום גליק,
און דאָך ער שרײַבט געמיינע, זייערישלעכטע פערזן --
כע"כע, אָט סתם אַ פּרײַוויליקער הויקער...
נו, האָב איך שריפטלעך אָטידי קעניגלעכע שװאַכקײיט זײַנע
שטאַרק געטאַדלט.,
184 משה בראָדערזאָן
ה' גוגענהײַם --- אַלו עפנטלעך?..
וי קאָן מען דעןו? |
מענדעלסאָן -- יאָ, עפנטלעך! איך האָב געזאָגט דעם אמת --
ה' נוגענהײַם --. שרעקלעך!... נו, װײַטער, ראַבי!
מענדעלטאָן --- װײַטער --- האָט מען מיך געמסרט:
000 +011"נעס/יע12 010 01:66 4118,,
6ָ,) 01101'/060/11816 14061010'8 068
- י146007 1115001 166/060/ 1100 48018010 =
*... /10000/45214504200 1000810 /068800
ה' גוגענהײַם -- נו, װײַטער?... װײַטער?..
מענדעלפאַן -- געמסרט -- און געשיקט מיך רופן
פונעם שלאָס
פון סאַנסוסי --
און אויך, װווי איר, מײַן גנעדיקער הי גוגענהײַם,
מען האָט מיך דאָרט געפרעגט, :
וי האָב איך עס געװאַגט
באַלײדיקן דעם קעניגלעכן דיכטער?
מען האָט געפרעגט מיך שאַרף און מיט אַ בייזער,
אויף װאָס איך האָב זיי, ווי געזאָגט, געענטפערט:
,26061 8610006 ---/100010 1/61'86 '67 10,,
66 1000601 "1061 שמט
,2200107 000 16007040 '07 561
0586 001'01160 810/0 247488
7 1460611100000 י007 1008
** ., ש80160 עס 716ץ
* וי דער ייד װאָס האָט דעם יראַתיהכבוד קעגן דעם קעניגס פאַרי
הײיליקטער אַלהעכסטער פּערזאָן אַרױסצוקומען מיט אַ חוצפּהדיקן פּסק וועגן
זיין פּאָעזיע. ** װער עס שרייבט פערזן -- שפּילט אין אַ ראָד, און ועֶר עס
שפּילט אין אַ ראָד, זאָל ער זיין מלך אָדער פּױיער, מוז ביי זיך פּועלן, אַז
דאָס יינגל, װאָס איז מיט אים אין רעדל, זאָל מעגן זאָגן װי ער שפּילט..,
אויסגעקליבענע שריפטן 185
ה' גוגענהײַם --- גלענצנד!,,. װײַטער?!
-מענדעלפאַן --- און װײַטער -- גאָרנישט!
מען האָט מיר אָט -- איר זעט! --
דעם הויקער נישט אַראָפּגענומען.
איך האַלט אים פעסט בײַ זיךי.
און שרעקט זיך נישט.א.
אָ, גיכער שרעקט מען זיך פאַר מיר...
ה' גוגענהײַם --- דאָס װויל איך, אמת, זאָגן, ראַבי,.,.
מענדעלטאָן --- װאָס װוילט איר זאָגן, גנעדיקער ה' גוגענהיים?
ס'איז מײַן פאַרלאַנג צו הערן,
װאָס האָט אײַך געזאָגט
די פיל-געשעצטע טאָכטער אײַערע,
די צנועהדיקע פרומעט בת אַבוהם שתחיה..
אויך זי, ה' גוגענהייַם,.. |
ה' גוגענהײַם --- יאָ, פאַרערטער ראַבי...
זאָל איך ערלעך זאָגן?
מענדעלפאַן --- נאַטירלעך.
' גוגענהײַם --- כ'האָב עגמת-נפש.
מענדעלפאָן -- עס שאַדט נישט..
דעם עגמת-נפש לייגט-אַרױף אויף מיר..,
איך װעל אַריבערטראָגןײ .
מיר זײַנען קינדער פון אַ פאָלק,
ה' גוגענהײַם, |
װאָס גאָט באַשאָנקען האָט אין מדבר נאָך
מיט אַ באַרג --
אַ הויקער פון געדולד, -
דער הר סיני און דאָס עם קשי עורף
זײַנען ווערט זיך איינס דאָס צווייטע,
און קיין שום לאַסט און צער עס קאָן אונדז נישט דערדריקן -- --
ה' גוגענהײיַם... װאָס האָט געזאָגט דאָס פרײַלײַן פרומעט?
186 משה בראָדערזאָן
ה' גונענהײַם -- אָ, ראַבי מאָזעס..
געדענקט איר, אין דעם באַד פּירמאָנט
איך האָב אײַך אָנפאַרטרױט;
-- ;ראַבי מאָזעס, מיר פאַרערן אײַך..
צום מערסטן אָבער איז באַגײַסטערט
פון דער קלוגשאַפט אײַערער מײַן טאָכטער..
געדענקט איר -- כ'האָב געזאָגט;
עס װאָלט געווען פאַר מיר דאָס העכסטע גליק
צו האָבן אײַך, ר' מאָזעס, פאַר אַן איידעם...
מײַן טאָכטער פרומעט װעט זיך פרייען אײַך צו זען --
איך האָב איר פיל דערציילט פון אײַך"...
אַזױ האָב איך געזאָגט! | |
מענדעלפאָן --- איך האָב איר נעכטן אויך דערציילט אַ סך ---
פון אַלץ װאָס פרויען קאָן צום מערסטן אימפּאָנירן;
פון פילאָסאָפיע און מעטאַפיזיק פון די דאַמען-מאָדעס..
ה' גוגענהײַים -- נו, זײַט איר. דאָך,. געשעצטער ראַבי,
דענקער -- דער אייִדישער סאָקראַטעס*,
גרויסער מאַן,
קלוגער מוח... |
מענדעלפאָן -- יאָ. אָבער כשויל וויסן, גנעדיקער
ה' גוגענהײַם, װאָס זי...
אלו אָשֶר ,
װאָס זי געזאָגט האָט וועגן מיר.,
ח' גונענהײַם -- אַ גרויסער חכם זײַט איר --
וועט איר נישט דעם קינד פאַראיבל נעמען.
מענדעלסאָן -- אַך, זאָגט שי
- = ה' גוגענהײַם --- זי האָט געזאָגט --
אַ שרעק האָט זי אַרומגענומען,
וי נאָר זי האָט דערזען אײַך...
װײַל,.. איר... |
מענדעלפאַן --- װײַל כ'האָב אַ הויקער?...
אויסגעקליבענע שריפטן 187
ה' גוגענהײַם --- ליידער.,
מענדעלסאַן --- יאָ.. ליידער.. |
פרומעט -- (איר שטימע פון יענער זייט טיר)
פּאַפּאַ: מען קאָן אַרײַן?..
מענדעלפאָן --- ליידער... איך האָב עס אויך אַזױ געטראַכטו,.
ביטע,.. קומט-אַרײיַן!
(פרומעט און איר חברטע רויזליין קומען-אַרײן)
פרומעט --- אַך, ס'אַראַ גאַסט,,, פּאַפּאַ!...
פאַרװאָסיטו נישט געזאָגט?...
(שטעלט-פאָר)
ה' מאָזעס מענדעלסאָן פון דעסאַו --
דער ;דײַטשער פּלאַטאָײ,
דער ;ייִדישער סאָקראַטעס*...
מײַן פרײַנדין --- רויזללין..,
מענדעלפאָן --- (פאַרנײגט זיך) ;
איך האָב עס אויך אַזױ געטראַכט --.
הם.., אַ רויז!., -
און איך --- אַ דאָרן..-
| = רױיזלײַן --- אַך, הער מענדעלסאָן,
דער פּרײַנד פון אונדזער דיכטער לעסינג...
מענדעלסאָן --- אַן אָנגעשטעלטער פון דער פירמע בערנאַרד
אויס בערלין --
יאָ, איך אַלײן -- דער מײַסטער פון די מוסטערן פון דאַמען-שטאָפֿןי.
בוכהאַלטער פון באַרוף
און דאָך , געטויפט*" אויף חכמת פילאָסאָפיע,
װאָס זוכט די אַלע אומרעכט אין די רעכט |
פון גוט און שלעכט /
באַרעכטיקן פאַר אַלע...
פרומעט -- די רעכט = 0 אי ער
װאָס זאָגסטו, רויזלן?
188 = משה בראָדערזאָן
רױזלײַן. --- הערלעך!
ה' גוגענהײַם -- איר װעט מיר אל זײַן אַ יא
ראַבי מאָזעס,
װאָס כ'וועל דאָ איבערלאָזן אײַך,
:אין דער געזעלשאַפט פון די דאַמען!
(צו די מיידלעך) .
כ'גיי זאָגן דער מאַמאַ,
זי זאָל מכבד זײַן דעם גרויסן גאַסט, -.
דעם גאַסט דעם טײַערן מיט כיבוד == /
וי עס פּאַסט!
פרומעט -- פּאַפּאַז מיר װעלן ביידע
געבן זיך די מי.
פאַרװײַלן זיך מיט רייד
פון פרייד-פיליסאָפי!.
רױזלײַן --- בי-כי, פילאָסאָפי...
פילאָסאָפי פון פרויען איז פאַרווײַלונג --
נישט װאָר, ה' מענדעלסאָן?
פרומעט -- נישט װאָר, ה' מענדעלסאָן? -
מענרעלסאָן -- יאָ, די שיינקייט פריידיקע עס איז די טוגנט
הי | | פון די פרויען..
| = פרומעט --- אַך, זאָ, הי מענדעלסאָן --
כ'האָב דערציילט פאַר רויזלײיַן, .
וי ס'האָט אַ גלח פאָרגעלייגט אײַך,
איר זאָלט זיך שמדן,
און װאָס איר האָט דערויף געענטפערט.
רױיזלײַן --- זי קאָן זיך נישט דערמאָנען, וי עס קלינגט
| דער פערזי..
פרומעט -- װי קלינגט עס .
רױזלײַן -- זאָגט עס אונדז!
אויסגעקליבענע שריפטן 189
מענדעלפאַן -- איך בין בוכהאַלטער, װי באַקאַנט,
און קויפמאַן --
אַז כיגיב עפּעס -- דאַן מוז איך װאָס באַקומען..
װאָס קריג איך, אַז כ'וועל זאָגן?
פרומעט --- איר װעט שוין זען, ה' מענדעלסאָן...
רױיזלײַן --- מיר האָבן שוין באַשלאָסן..
מענדעלפאָן -- קריג איך, הייסט עס!
ביידע מיידלעך --- איר װעט זען..
מענדעלפאָן -- סוועט זײַן אַ ריווח והצלה.,
צי אפשר אַ פאַרלוסט גאָר == -
וי װוּנדערבאַר, | יי
צװוישן פרויען -- ווערט דער פילאָסאָף אַ נאַר...
רױיזלײַן --- מיר האָבניס גוט געהערט, הי מענדעלטאָן...
פרומעט --- און.. לוסט דערפאַר עס ווערט זײַן שכר..,
מענדעלפאָן --- אַלזאָ, געוועזן איזיס אַזױ;
ס'האָט דער גלח, טעלער איז זײַן נאָמען,
געשריבן צו מיר אַן אײַנלאַדונג,
איך זאָל זיך טויפן --
געשריבן העכסט-פּאָעטיש --- אַרױסגעזונגען,
און ס'האָט די אײַנלאַדונג אַזױ געקלונגען:
,77 )2014 0604 000,706 1
5600,
50 010040+ 600/0 0016// 0190
,ש/0פ
8סעץ 000 807050 600/0 ?7100 יען1
1000
2207 5016 0010 1417'601+ 206 06001/ '-- *
* אין רבוני של עולם, טאַטע-פאָטער, גלייבט איר שוין, מעגט איר בכן..
שוין אויך גלייבן אין זיין זון --- איר פלעגט דאָך בפירוש, בשעת דער טאַטע
האָט געלעבט, מיט חשק געבן דעם זון קרעדיט, |
190 | = משה בראָדערזאָן
דאָס האָט ער. מיר אַזױ געשריבן, ,
דער גלח טעלער,
און כ'האָב אים אויך געענטפערט --.
אַרױסגעלײגט אים אויפן טעלער,
וי מײַן שטייגער -- ,{סוחריש",
נאָר אין גראַמען:
?2 (0ע/1 161'6046 '/101 10001000010 16 /1,,
* *'/10060 61010 10 100/'0 '/046? י1007
ביידע מיידלעך --- װוּנדערבאַר!
פרומעט -- נו, רױזלײַן?!.
רױיזלײַן --- װוּנדערבאַר!.. געטלעך! |
פרומעט -- װאָס האָב איך דיר געזאָגט?
מענדעלפאָן -- יאָ, װאָס האָט איר צוגעזאָגט?
פרומעט -- מיר געדענקען!
רױיזלײַן װועט אונדז עפּעס זינגען.
מענדעלפאָן --- מיר װעלן הערן...
רױיזלײַן --- גוט, כ'וועל זינגען:
אין אַ וועג אַ זוַטן, זייער ווײַטן,
האָט אַ יונגער ריטער זיך פאַרמאָסטן --- וװײַט..
סיאיז געווען אין אַלטע, אַלטע צײַטן,
האָט דער יונגער ריטער זייער לאַנג גערײַט..
-- ריטער, ריטער, ביסט אַ נאַך,
דו פאַרשטייסט נישט דײַן פאַרלאַנג,
איז דײַן האַנט דען האַרט און שטאַר,
שטרעק דײַן האַנט אס און דערלאַנג.
* װי קענען מיר אים געבן קרעדיט? דער טאַטע װעט דאָך אײביק
לעבן! | | |
אויסגעקליבענע שריפטן / 101
ריטער, ריטער, קוק זיך אום,
רײַט נישט ריטער, רײַט נישט װײַט,
נעם דײַן כלה, האַלדז-אַרום,
דאָ איז זי דאָך -- בײַ דיַן זײַט!
אַט-ידער יוֹנגער ריטער, שטאָלץ און אייךדל.
אויסגעפּוצט אין סאַמעט, אויסגעצירט אין זײַך,
האָט געזוכט זײַן זיווג, סיכלה-מיידל,
ס'האָט דער יונגער ריטער ס'לעבן לאַנג גערײַט.
-- ריטער, ריטער אאַזיון.
און נאָך איצט דער ריטער -- אָט דער ריטער,.
קלאָגט זיך -- ער געפינט נישט ס'גליק אין וייטן וועג,
אים איז טאַקע, נעבעך, זייער ביטער, י
און ער קאָן נאָך שטאַרבן יונג, וו זײַנע טעג
-- ריטער, ריטער אאַזירן
(ביידע מיידלעך טאַנצן אַ מענועט. מענדעלסאָן מישט זיך אַרין אין
טאַנץ -- מאַכט עטלעכע פּאַס *. פרומעט טאַנצט וייטער. רויזליין בלייבט
שטיין, קוקט אים אָן און לויפט אַרױס מיט אַ געלעכטער. פּױזע. פרומעט
-- אַרונטערגעלאָזט די אויגן)
מענדעלטאָן -- סיפרײַלײַן רויזלײַן האָט מיר שוין באַצאָלט --
ס'איז זייער שיין געווען דאָס ליד |
און דאָס געלעכטער -- אויך.. -
פרומעט -- אַנטשולדיקט --
מסתם איז עפּעס איר געשעף.
כ'וועל גיין אַ קוק טאָן...
מענדעלטאָן --- ניין, בלײַבט --
איר חוב זי האָט דערליידיקט שוין;
זי איז אַנטשלדיקט.,
* (פראַנצ') טדיט (ביים טאַנצן),
192 משה בראָדערזאָן
נאָר איר, געשעצטע, ליבע פרומעט,
איר זײַט נאָך שולדיק...
איר זײַט מיר... גאָט... מײַן גאָט --
די נשמה שולדיק!
(לענגערע פּױזע) - ו
פרומעט -- ה' מענדעלסאָן,
כ'האָב געװאָלט אײַך פרעגן.
מענדעלסאַן --- פרעגט!
פרומעט -- איז עס װאָר, ה' מענדעלסאָן,
צי גלייבט איר --
מענדעלפאָן --- גלייבן גלייב איך שטענדיק...
פרומעט -- צי גלייבט איר דען, אַז גאָט אין הימל
איז מזווג-זווגים?.., ?
מענדעלסאַן -- געוויס,. געשעצטעס פרײַלײַן פרומעט,
אויף הימל און אויף דר'ערד...
די גמרא זאָגט /
אַרבעים יום קודם יצירת הולד --
מיט פערציק טעג נאָך איידער
עס ווערט דאָס קינד געבוירן
רופט מען אויס אין הימל:
,בת פּלוני לפּלוני". -
און איידער כ'בין געקומען אויף דער וועלט,
איז אויך געװאָרן אויסגערופן דאָרט... מײַן זיווג..
פרומעט -- ה' מענדעלסאָן...
מענדעלסאָן --- יאָ, פרײַלײַן גוגענהײַם..
כ'האָב אָבער דעמאָלט גלײַכצײַטיק פאַרנומען,
אַז מײַן באַשערטער איז באַשערטײ /
פרומעט -- ה' מענדעלסאָן.
מענדעלטאַן -- אַז מײַן באַשערטער כלה איז באַשטימט
צו האָבן אויפן רוקן גאָר אַ גרויסן הויקערי..
אויסגעקליבענע שריפטן 193
נו, האָב איך זיך צעוויינט
פאַר אונדזער אָב הרחמים
אין טרערן --- אין אַ טײַך --- צעוויינט זיך,
און גאָט געבעטן; |
-- גיב, ליבער, הימלדיקער פאָטער
מיר דעם הויקער, |
און זאָל די כלה מײַנע זײַן מיט לײַטן גלײַך,
וי פּריַיַלײַן פרומעט, װוי איר, װוי דו..
(פרומעט שטרעקט אים אויס די האַנט, צו וועלכער ער פאַלט צו מיט
הייטע קושן. עכאָ פונעם מענועטציגון. פרוי גוגענהייט גייט פּאַמעלעך
אַרײין מיט אַ טעלער אויבסט. ס'פאַלטיאַרױס פון איר האַנט און צעברעכט
זיך. פרומעט לויפט צו איר צו, באַהאַלט דאָס פּנים אויף דער מאַמעס ברוסט)
פרוי גוגענהײַם -- מזל טוב דיר, טאָכטער!
מזל טוב אײַך, ראָבי מענדעלסאָןי
(ס'קומען אָן: ה' גוגענהיים און רויזליין, מען קושט זיך. מען גיט
זיך אָפּ מזל-טוב)
מענדעלטאַן --- מן השמים איז עס אָפט אַזױ;
ווער ס'איז דעם דאָזײַן דורש וחוקר --
דער ווייסט, אַז ס'קומט דער הויקער גאָר דער פרוי..
און דאָך -- דער מאַן נעמט פרײַװיליק אויף זיך דעם הויקער!
די קוקאַװקע.. -
דער דאָזיקער מוזיקאַלישער סקעטש װוערט געשטאַלטיקט אין נאַכטיבלױ
און לבנה-זילבער, וועלכע שטראָמען-אַרײן דורכן גרויסן פענצטער.
פיגורל -- טיק-טאַק, טיק-טאַק, טיק-טאַק, טאַק-טיק,
איז דעם אַלטן זייגערס טאַקטיק,
טיקט ער, טאַקט ער: טיק-טאַק,. טאַק-טיק,
גייט ער, גייט ער -- האָט ער פּראַקטיק.
אויף דעם ציפּערבלאַט שפּאַצירן
שטיל די װײַזערס, קוים זיך רירן;
טיק-טאַק, טיק-טאַק... זי פּרובירן
זאַנפט אַ חלום-שמועס פירן...
טיק-טאַק, טיק-טאַק, טיק-טאַק, טאַק-טיק,
ס'איז אַ שפּיל מיליאַסן-אַקטיק!
טיקט עס, טאַקט עס: טאַק-טיק,. טיק-טאַק,
הוידעט טרוים זיך אין אַ וויג-טאַקט!
טיק-טאַק-טאַקטיק איז זיין שטייגער...
און אַז 'ס'װוײַזט שוין צוועלף דער זייגער,
און --- בײַנאַכט, אין טונקל דווקא,
קומט-אַרױס באַלד די קוקאַווקע,
קומט-אַרױס באַלד די קוקאַווקע,
װאָס אין קוקן איז זי בקי...
קוקאַװקע --- קוקוק -- קוקו -- קוקו -- קוקו -= .
קוקוק -- קוקו -- קוקו -- קוקו --
קוקוק -- קוקו -- קוקו -- קוקו ---
אויסגעקליבענע שריפטן 195
פינורל -- און אַז ס'שפּילט-אויף דאָס מוזיקל
טיף אין זייגער אָט-דאָס שטיקל...,
(= 'מוזיקל --= (קלאַװויר -- אויף דער העכסטער אָקטאַװע)
פינורל -- און אַז אָפּגעשפּילט דעם ניגון,
הייבט זיך אָן דאָס אַלטע קריגן :
צוישן אָט-די אַלטע ביידע, :
צווישן באָבע, צװוישן זיידע:
ז יי ד ע -- ווידער צערעװועסטו, זלאַטע,
אויף דער זאָק אַ נײַע לאַטע?
ס'נעמט דאָך אָן אַ שרעק, אַן אימה...
ב אַ בע -- ס'איז דײַן שקאַרפּעטקע, בהמה!
זײ ד ע --נאָר בהמות האָסט אין זינען.
קאָנסט קיין בעסערס נישט געפינען.
ניין, ס'געפעלט מיר נישט דײַן מינע..
ב א ב ע -- װאָס, שוין װוידער קנאה-שנאה?
ז יי ד ע -- קנאה-שמינע... געלע"גרינע...
ס'איז מיר נישט קיין נפקא מינא..,
אַלץ די זעלבע מעשה הער איך..
ב אַ ב ע -- שװײַג שוין... שװײַג, דו אַלטער תרחיו!
ז יי ד ע -- טערעך---שמערעך... טראַכט איך, קלער איך;
אוי, וי דײַנער פּטור ווער איך..
ס'איז מיר ביטער -- אַ סכנה...
ב אָ ב ע --- אוי, װי װוער איך אַן אַלמנה!!
פיגורל -- טיק-טאַק, טאַק-טיק, טיק-טאַק, טאַק-טיק,
גייט אַזױ די לעבנס-פּראַקטיק,
תמיד קריגט זיך באָבע-זיידע,
כאָטש שוין ביידע --- אין גן-עדף
ס'טרעפט אַמאָל --- אַן אױיסנאַם טאַקע,
טיק-טאַק, טאַק-טיק, טיק-טאַק, טאַקע,
196 משה בראָדערזאָן
סיטרעפט אַמאָל, ווען נאַכט און רו איז,
הערט מען גאָר אַן אַנדער שמועס.
ס'שפּילט ס'מוזיקל נײַס אַ שטיקל,
אַזאַ ניגון --- אַן אַנטיקל!
ס'מוזיקל --- (שפּילט אַן אַנדער ניגון) -
קוקאַװקע -- קוקוק -- קוקו -- קוקוק -- קוקו --
ז יײ ד ע -- זלאַטע, קוק זלאַטע, קוקו!
ב אַ ב ע -- סאַראַ קוקו? װאָסער קוקו???
ז יי ד ע -- אפשר מאַכסטו אַ הפסקה?
ב אַ כ ע -- װאָס עפּעס אין מיטן דרינען?
ז יי ד ע -- כ'ווייס... עס קומט מיר אויפן זינען..
ב אַ בע -- װאָס, למשל?.,. װאָס -- אַ שטייגער?
זײ דע - טו אַ קוק נאָר אויפן זייגער!.
ב אַ ב ע -- דאַכט זיך: צוועלף שוין... מיט מינוטן..
ז יי ד ע -- זאָג דער שקאַרפּעטקע: ?אַ גוטן"..,
ב אַ ב ע -- ס'איז אַ חכמה נישט קיין קלוגע...
- = פריש, געזונט און סתם משוגעיי.
ז יי ד טע -- כ'מיין... זיך צולענען אַ ביסל...
ב אָב ע -- זע נאָר ס'חזיר-כשר-פיסלי.. |
ז ײ ד ע -- סאיז שוין איינס... עס איז באַלד צוויי שוין..
ב אָ בע -- בעל עבירהניק, איך ווייס שוין. -
פיגורל -- טיק-טאַק.טיק-טאַק,טיק-טאַק, טאַק-טיק..
| און לויט דער אַלטער פּראַקטיק:
ז יי ד ע -- כ'זאָל זיך אפשר פאַר דיר נייגן?!
ב אַ ב ע -- גוט שוין... שריי נישט... כ'גיין זיך לייגן...
פינורל -- און כאָטש לאַנג, כאָטש לאַנג מיר האָבן,
סײַ דעם זיידן, סײַ דער באָבען
דאָרט, אויף יענער וועלט -- זיי ביידן,
אין דעם ליכטיקן גודעדן ==
אויסגעקליבענע שריפטן 197
ווילן זיי אין פּונקט געוויסן
עולםיהזהדיקס געניסן...
װאָרעם טיק-טאַק, װאָרעם טאַק-טיק,
ס'איז פון אײביק אַזאַ טאַקטיק.
טיק-טאַק, טאַק-טיק, טיק-טאַק, טאַקיטיק --
אַזאַ שטייגער זייגער-פּראַקטיק!
ס'מוזיקל -- (שפּילט אויף אַ װיגיטאַנץ)
אוי. עס טרעפט, עס טרעפט א ואל
קעשהלעך פאר ק'נדער
מיט אילוסטראַציעס פון אַרטור שיק
באָבע יאַכנע.
פול לבנה, פול מיט שמערן,
און די שטילקייט לאָזט זיך הערן.
און די נאַכט איז בלוי און גרוים --
מכשפה גײיט-אַרױס.
פון איר אײַנגעבויגן הײַזל
שלײַכט-אַרױס א פלינקע מײַזל,
שמעקט-אַרום די לופט אַרום;
ס'איז אין דרויסן שמיל און שטום,
איז אין דרויסן שטיל און שטילער,
איז אין דרויסן קיל און קילער --
שפּרינגט די מויז צוריק אַרײַן,
און פאַרנייגט זיך שיין און פײַן.
דרײַ מאָל דרײַ זיך אײַנגעבויגן,
און געפּינטלט מיט די אויגן,
זאָגט זי: ס'איז די רעכטע צײַט
פאַר די אונדזעריקע לײַט!
פּאַטשט די קראַ מיט שווארצע פלינל,
מאַכט א ראָד -- אַ גלײַכן עיגול *,
און זי פרייט זיך: ס'קומט די שעה
פון די שװוארצע -- נאַכט און קראָ.
יו עטאט טראמס
* קרייז, אַרום-און-אַרום,
אויסגעקליבענע שריפטן 201
קאָטערל מיט גרינע אויגן
מאַכט פון עק אַ פּײַלנבויגן,
און די אַלטע ער באַלעקט,
און די אַלטע ער באַשמעקט.
יעמאָלט ערשט אין זיבן טיכער,
בײַצושטײן דעם שטורעםוויכער,
וויקלט זיך די אַלטע אײַן
און זי קריכט אין שטוים אַרײַן.
און אין שטויס אַרײַנגעקראָכן,
רוקן-לענד זיך שיער געבראַכן --
פּאָרט זי מיט אַ טרײיסלערײַ
צו דער נאַכט און אויף דער פּרײַ.
פליען פייגעלעך א מחנה --
יאָגט זיי נאָך די באָבע יאַכנע
אויף דעם טרייסלדיקן שטוים
מיט אַ רעש און טומל גרויס,
מיט העוויות, פּילדערײַען,
מיט אַ הייזעריקן שרײַען,.
202
משה בראָדערזאָן
און מיט פּײַער, און מיט פלאַם,
און מיט כישוף-טאַראַראַם.
פליען פייגעלעך אַ מחנה --
יאָגט זיי נאָך די באָבע יאכנע,
יאָגן זיי צו אַ פרעמדן לאַנד
מיט דעם מעכזשער *+ אין דער האַנט.
און אַז פּאַרטיק מיט די פייגל,
צינדט זיך אָן איר בלינדע אייגל --
ווערט איר שופר-נאָז פאַרשפּיצט,
און עס דונערט, און עס בליצט.
און --- אַז דונערן און בליצן ---
קאָן זי ניט אין שטויסל זיצן, -
הייבט עס איר אין לופטן הויך
צו א װאָלקנדיקן רויך.
הייבט דער שטוים זיך אָן צו הייבן
ביז צו סאמע מיפן אויבן --
און געקומען װוּ מען דאַרף,
גיט ער זי פון זיך א װאַרף.
און א שליידער און אַ טרייסל
מיטן אייבערשטן פון שטייסל,
און א שיט פון זיך אַראָפּ
מיט די פיס און מיטן קאָפּ.
כאַפּט אַ בליץ דער באָבען אונטער --
ווערט די באָבע רויט, וי צונטער,
און אין וואָלקנס מען שפּאַצירט
פּעך און שוועבל, וי דערשפּירט!
* שטויסל (מערזשער); ס'רוב פון בראָנדז,
אויסגעקליבענע שריפטן 203
פירט מיט בליץ אַ שטומען שמועם,
מאַכט העוויהלעך און תנועות,
און מען פליט, מען ברויעמי-אום --
| ביז אַ דונער טוט אַ ברום.
ווערט אַ שטורעם, אַ געטומל --
בעזימט באָבע אויס דעם הימל,
בעזימט-אוים, און רוימט, און קערט --
װאָלקן ווערט איבערגעקערט.
איבערגעקערט און איבערפאָרבן
ליגן װאָלקנס --- אָפּגעשטאָרבן,
אויפגעבויטעט ** גרוי און גרװל =+ --
שוין געמאַכט פון זיי אַ תלו
און די באָבץ פליט פאַרהאװעט,
און דעם אָנהײיב האַרבסט זי פּראַװעט,
געל ווי זאַפּרען און פארװעלקט --
מעלקט זי װאָלקױזאַפּט און מעלקט.
* מען טומלט, קאָמאַנדעװעט. -- ** (סטיל פון בויען) צונויפגעמישט,
-- *** שרייענדיק, שאָקירנדיק,
204
משה בראָדערזאָן
מעלקט זי רעגן אויף די פעלדער,
אויף די פעלדער, אויף די וועלדער,
אויף די דערפער, אויף די שטעט,
און צו זיך, צו זיך זי רעדט.
שפּרעכט א שפּרוך * פון האַרבסט און רעגן,
פון דעם קאַלטן נאָדל-רעגן,
און פון רעגן, און פון ווינט,
און פון קרענק אויף קייט און קינד.
אַלץ קעלטן אויפגעריזלט, .
וועבט זי גרויקייט און זי שפּיזלט,
און צו זיך אַליין גערעדם --
אָט אַזױ פון פרי ביז שפּעם.
אָט אַזױ ביז שפּעט און שפּעטער --
פאַלן פון די ביימער בלעטער,
אויסגעווייקטע און פאַרגעלט, +
אָפּגעחלשטע פאַר קעלט.
און דער הימל גרוי און שטאַר איז,
דיק פּאַרצױגן מיט די כמאַרעם,
און דער רעגן כליאַפּעט, גיסט --
הוסט די באַבע און זי ניסט.
יעמאָלט ערשט אויף רעכט פאַרקאַטערט,
אײַנגעבויגן, אײַנגעמאַטערט,
גייט זי פון דער קעלט אַרױם, -
און זי לאָזט זיך צו איר הויז,
צו איר הינער-פיסל-הײַזל.
עפנט איר די טיר דאָס מײַזל
* אַ כישוף-פראַזע.
אויסגעקליבענע שריפטן
מיט אַ שמחה, מיט 8 פרייד,
פּישטשענדיק די מײַזן-פרייד.
און דערפרייט איז קראָ און קאָטער,
װאָס פון אַרבעט איז שוין פּטור
באָבעשי, און איז צוריק -- -
אָט, אַ שמחה, אֵן אַנטיק!
קאָכט מען פאר דער באָבען יאיכלעך,.
בראָט מען גענדז מיט פעטע בײַכלעך,
און מען קעכלט זי צו זעט,
און מען לייגט זי אוַן אין בעם.
און כדי די צײַט פארברענגען --
לאָזט מען זיך די קאָרטן ברענגען,
לייגט זי זיי און טאַשט און טאַשט,
הייסע זויערמילך מען נאַשט,
און מען שפּילט בײַנאַנד אַן אָקעץ*,
עמעץ קװאָקעט װוי 8 קװאַקע --
אין דער באָבע יאַכנעס הויז;
באָבע, קאָמער, קראַ און מויז,
* קאַרטנשפּיל,
ב ו ש5
אויף אַ בוים און אויף א דאַרן,
אויף א דאַרן, אויף א הויכן,
אַז ס'איז שווער אַהין צו קומען
צו דער חויכקייט אָנצושפּאַרן,
אויף אַ בוים און אויף אַ דאַרן
האָט דער בושל לאַנגער שנאָבל
אויסגעבויט זײַן נעסט.
און די נעסט -- אַ גרויסער טעלער,
קײַלעכדיק אַרומגענומען,
פּעסט אַרײַנגעזעצט אין צװײַגן,
ווינט ניט קאָנען זאָל גאָר קומען
צו דער נעסט, צום גרויסן טעלער,
און נים ווערן אויפגענומען
זאָלן פרעמדע געסט,
זיצט זיך בושל, בושעליכע
זאַלבאַנאַנד -- מען האַלט אין ריידן,
און מען שמועסט זיך געלאַסן
פונעם גיהנום און גן-עדן,
און מען װאַרעמט:אױס די אייער,
אױיסגעהאַלטן און באַשײדן,
וי ס'באַדאַרף צו זיין!
בושל איז אַ קנאַפּער ריידער,
שטייט עֶר שעהן לאַנג, כסדר,
און ער הערט זײַן װײַבלס שמועם:-
אויסגעקליבענע שריפטן 207
! וועגן פעדערן און קליידער, -. -
! וועגן יחוס, װועגן אירן --
בושל איז אַ קנאַפּער ריידער,
טראַכט ער נאָר אַרײַן!
טראַכט ער, טראַכט עֶר, און פאַרטראַכמ
פון געמויזעכץ, שאַלעמױזן,
פון דער סאַדזלקע דער מיפער,
פון איר רוגזהדיקן ברויזן...
און פון שנייען פאַראשיאָרן,
און פון זײַנע קורצע הויזן
אויף די לאַנגע פים.
און עס ווערט אים װאָס ניט ניהא,
אָן אַ תכלית אַלץ -- נישט ניהא,
הייבט עֶר אָן די פיס צו בײַטן --
טרעט ער אויף זײַן בושעליכעץ
און פאַרענטפערט זיך פאַר װײַבל
אויף העברעיש: , סליחה! סליחה!"
לאַקריצדיק און זיס.
208 משה בראָדערזאָן
שמייכלט בושעליכע: , ס'טרעפט זיך..
זאָל עס זיך אַזוי ניט טרעפן!"
און זי גענעצט זאָט און ברייטלעך,
און דעם שנאָבל טוט אַן עפן:
,נעם זיך ניט אַזױ צום האַרצןן...
,זאָל עס זיך אַזױ ניט טרעפן,
,ווי עס טרעפט צומאָל!.."
בעט דער בושל לאַנג זי איבער:
,פלי זיך, פלי שפּאַצירן ליבער! --
,דו ביסט מיד... און איך בין -- גאָרניט...
;אויף די אייער לאָז מיך איבער!
,איך װעל שוין מײַן חוב דערפילן..." --
בעט דער בושל לאַנג זיך איכער
מיט אַ מילדן קול,
הייבט זיך בושעליכע אויפעט *
פון געזעם, פון נעסט פון אירן,
ציט זי האַלדז, און פיס, און שנאָבל,
און זי הייבט זיך אָן צו רירן
אינעם וועג אַרײַן צום טײַכל,
|אינעם װאַסער צו שפּאַצירן,
אינעם שפּינלינעץ.
טוט אַ זעץ זיך תיכף בושל
אויף די אייער הייס און װאָרעם,
מיט אַ פלינקייט, מיט אן אימפּעם --
גאָט אין הימל זיך דערבאַרעם! --
און פאַרטרוימט זיך, און פּאַרטראַכט זיך,
* אויף.
אויסגעקליבענע שריפטן . 209
מוט א זעץ זיך -- ס'איז נאָך װאַרעם,
אַבער ס'ארא זעץ!
אונטער זיך געמאַכט אַ חורבן!
בושל ווייסט נאָך גאָר ניט אָבער
ס'אַראַ גאָב ער װועט באקומען
פון דער פּלוניתטע דער גראָבער,
ס'אַראַ גאָב זי וועט אים געבן,
בושל ווייסט נאָך גאָר ניט אָבער,
און ער זיצט, און טראַכט,
טראַכט ער טראַכטונגען פאַרשײדן,
וועגן לייטערלעך און דראבעם, *
וועגן אײיביקן גרעדן -
און מאכלים נאָר פון זשאבעס
לעבעדיק און צונעפּרעגלט,
און פון יום-טוב --- כולו-שבת --
אױגאַנעס *+ פאַרמאַכט... -
און אַז צוגעמאַכט די אויגן --
ווייסט שוין גאָר ניט, ווייסט שוין קנאַפּער
װוּ ער האַלט איצט, װוּ ער איז עס,
עפנט ער זײַן שנאָבל-קלאַפּער, -
אויף איין פוס ער שטייט געצויגן,
און די לופט עס מוט א כאַפּ ער,
און ער קלאַפּט און זינגט.
זינגט מיט אים דער גאַנצער אױר.. *++
און אַ קראָ טוט זיך באַמיִען
אים צו העלפן אין נגינה,
און די קולות שטאַרק צי ציען,
* פרימיטיוו-געמאַכטע לייטערס, וועלכע מ'באַניצט פאַר פויערשע װע-
געלעך. -- ** גרױיס-אַרױסגעשטאַרצטע אויגן. -- *** לופט.
200 | | משה בראָדערזאָן
קראַקען מיט די גאַנצע כוחות --
און אויף קלאַפּערײַ צו פליען
בושעליכע קומט.
קומט מיט זשאבעלע אין שנאָבל...
און צופרידן אָן אַן ערך,
און -- -- דערזען, װאָס פאָרגעקומען,
מאַכט זי גװאַלדן: , אלטער תרח!
;וויי איז מיר, צו מאַמעס יאָרן!
,אוי, װאָס זע איך! אוי, װאָס הער איך!"
בושל, נעבעך שטומט --
קומט צו זיך און קוקט זיך אומעט **,
אומעטיק און פול מיט טרערן, -
און עס עפּנט זיך ניט שנאָבל
עפּעס פּרוּוון צו דערקלערן,
און מיט האַרצן, און מיט שווערן
וויל ער ניט דער וועלט געהערן --
פאַלט פון בוים אֲרֹאָם...
| = און די בושעליכע, נעבער,
קלאַפּט זיך קאָפּ אָן בוים פאַר ווייטיק,
יאָמערט אויפן קול און קלאָגט זיך:
,וועמען איז מײַן לעבן נייטיק?!"
און אויף טויט דערנייט זיך יאָרן
פאַר דעם בושלדיקן ווייטיק
און צעקלאַפּט דעם קאָפ..
אָט אַזױ ווערט עס א חורבן
קומט צו זיך, און קוקט זיך אומעט *,
.יי יי,,,גתג,.תתתאײג"ׂ"ׂג. ,יי
* אום, אַרום.
אויסגעקליבענע שריפטן | 21
וווּ ניט לײַכט איז צוצוקומען,
צו דער הויכקייט אָנצושפּאַרן,
אויף א בוים, און אויף אַ דאַרן,
װוּ דער בושל, שנאָבל:קלאַפּער -
האָט געהאַט זײַן נעסט,
און די נעסט -- אַ גרויסער טעלער,
= קײַלעכדיק ארומגענומען,
פעסט אַרײַנגעשטופּט אין צװוײַגן ---
ווינט נישם קאָנען זאָל גאָר קומען
צו דער נעסט, צום אייער-טעלער,
און ניט ווערן אויפגענומען
זאָלן פרעמדע געסט..
לעקעשל דער בער
אין א װואַלד, אין ווילדן װאַלד,
האָט געלעבט שוין יאָרן לאַנג
לעקשל דער אַלטער בער --
יאָרן לאַנג, אוי, יאָרן לאַנג.-
האָט געלעבט זיך רויק שטיל,
האָט געלעבט זיך גום און פרום,
גייט זיך אויף די הינטערפים
באַלעבאַטיש שיין אַרום.
אָט אַזױ זיך לײַטיש שיין
װאַנדלט עֶר אַהין, אַהער.
קאָפּ פאַרריסן אין דער הייך,
לעקעשל דער ברוינער בער.
גייט ער, קאַנטשאַפּט פירט ער נאָר
מיט יחסנים, גרויסע לײַמ.
גייט-אַרום זיך אינעם װאַלד,
גייט-אַרום און בײַסט און קײַט.
װאָרעם האָט דען אַ באַדײַט
נאָך א ביסל האָניק זים?
גייט ר' לעקעשל אָן זאָרג,
פּלאַנטערט זיך אויף הינטערפּים.
און שפּאַצירנדיק אַזױ,
טרעפט מען אָנעט וועם מען דאַרף.
אויסגעקליבענע שריפטן 213
טרעפט מען אויף דאָס פיקסל אָן
מיטן צינגל שפּיציק שאַרף.
און דאָס פיקסל, ווייסט מען דאָך,
רעדט בנעימות, שטילערהיים,
און בטבע האָט ער נאַך
פונקט געציילטע נײַן מאָס רייד.
| האָט מען זיך אַ קאַפּ צערעדט,
האָט מען זיך צעשמועסט נעט,
און דאָס פיקסל האָט דעם בער
קודם-כל מיט רייד געגלעט:
אָט אַזױ און אָט אַזױ,
איר זײַט איידל, פּײַן און שיין,
און די אויגן זײַנען מילד,
און זיי האָבן טויזנט חן.
און אויך דאָס, אויך דאָס איז גוט,
װאָס איר האָט קיין סימן עק:
ס'איז א סימן --- ווילדעניש
איז פון אײַך געווים אַװעק!
214 =-משה בראָדערזאָן
שמועסט מען און ספתם מען רעדט +--
בוידעם, ציבעלע און קלאַץ
(אַז מען רעדט, דעררעדט מען זיך
אויך צו מעשים טובים גאָטם), -
פאַלט דעם פיקסל פּלוצלינג אײַן:
--- אײַי, וי שיין! און אײַ, וי פֿייַן!
ווען איר טוט א מלבוש אָן
אײַי, װוי טײַער װאָלט עס זײַן!
אײַ, וי שיין, און אײַ, ווי פײַן!
און אַ שויץ פון קעלט און היץ,
און ס'װואָלט קומען אײַך צו ניץ,
אײַך אַ פאַרטוכל פון. ציץ!.
אײַ, װוי שיין! און אײַ, וי פּײַן
װאָלט עס קליידן אײַך געוויס,
אויף טשיקאַװעס פאַלגט מיך נאָר;
זײַן װועט איר וי האָניק זים!
איז עס לעקעשלען ארײַן.
וי אַ שרייפל אינעם קאָפּ,
און ער טראַכט פון פיקסלסם רייד,
און עס לאָזט אים שוין ניט אָפּ.
װוּ ער גייט און װוּ עֶר שמיים,
סײַ אויף צוויי און סײַ אויף פּיר --
טראַכט ער תמיד װועגן דעם,
וי מען ווערט עס אַ יגביר,
און מען האַנדלט אײַן פאַר זיך,
און -מען האָט אין דעם באַזיץ --
אויסגעקליבענע שריפטן 215
אײַ, א פאַרטוכל פון ציץ!
אײַ, אַ מלבושל אַ פּראַכט,
װאָלט ער אָבער נאָר פֿאַרמאָגט
אָט-דאָס פארטוכל -- דער בער,
! ווער געגליכן װאָלט צו אים
דעמאָלט װאָלט געוועזן, ווער?
ווער, איך בעט אײַך, דעמאָלט װאָלט
זײַן געבענטשטן שטאָלץ געהאַט,
און זײַן הילוך און זײַן שטעל,
און זײַן קענינלעכן שטאַט?.
עלעהיי -- ס'איז טאַקע שווער..
צוצופּאַסן זיך אַ קלייד!
װאָס-זשע טויגן פיקסלס רייד, *
נײַן מאָס האָניק-זיסע רייד? :'
אַז עס ווערט דער קאָפּ פּאַרדרייט,
אַז נישט ניחא ווערט דער װאַלד,
אַז די מרח-שחורה ווילף :
לעקעשלען אין װאַלד באַפּאַלט?!*
גייט-אַרום אין װאַלד דער בער,. -
מרה-שחורהדיק און שווער,
ניט דערפילט איז זײַן פאַרלאַנג,
ניט דערפילט איז זײַן באַגער. -
און זײַן טרויערן איז גרויס :
און עס װאַקסט אין אים אַ שרעק,
אָן אַן אָנהײב, אָן אַ סוף,
אָן א סוף, און אָן פן עק.
26 משה בראָדערזאָן
לעבט אַזױ דער װאַלד אין בער,
לעבט אַזױ דער בער אין װאַלד.
פינצטער ווערםט פון טאָג צו טאָג,
פינצטער ווערט אים זײַן געשטאַלט,
און ס'פאַרלויפט אַזאַ מין זאַך.
זומער איז די זאך געשען.
בער איז מאָגער נאָך געווען,
בער איז הונגעריק געווען.
איז ער זיך אוועק אין דאָרף, -
װאָס פון װאַלד --- אויף יענער זײַט,
װאָס איז נאָרניט אַזױ װײַט,
הונדערט טריט אויף יענער זײַט.
גייט עֶר, גייט ער, און ער זוכט --
שטוב צו שמיבל איינציקווייז:
טאַמער וועט זיך מאַכן אים
עפּעם צו דעם מאָגן שפּײַז.
טאַמער מאַכט זיך אים אַ שעפּם,
טאַמער מאַכט זיך אים אַ לאֵם,
טאַמער דאָס ניט און ניט יענץ --
איז באָדאַי* אַ הינטל סתם! /
און אַזױ וי לעקעשל
מטרעט פּאַמעלעכן און טרעט --
זעט ער -- זע נאָר! זע נאָר! זץ!
אויף א פּלאַנצן *+* הענגט זיך גרעט!
אויף אַ פּלאַנקן ** הענגט זיך גרעט!
* (פויל') זאָל כאָטש זיין. -- ** פּלױט,
אויסגעקליבענע שריפטן 217
און אַז גרעט, און ס'טריקנט זיך,
איז בכן, איז װאָס דער רעש,
אַז צו קײַען טוג עם ניט, .
און עס טוג ניט אויף 8 נאַש.
װאָלט עס װוינציק אים געאַרט,.
װאָלט ער ניט פון דעם געדענקט ---
זעט ער ס'הענגט אַ פאַרטוכל,
זעט אַ רויטער פאַרטוך הענגט.
האָט ער זיך אַזױ דערפרייט,
איז די פרייד אים צו צום האַלדז,
אַז פאַרגעסן אָן דעם בויך,,.
אז פאַרגעסן גאָר פון אַלץ.
האָט ער זיך אַזױ דערפרייט,
און געכאַפּט דעם פאַרטוך באַלד
אונטער פּאַכװע*, און אַװעק
טוץ +*-צוריק אין ווילדן װאַלד.,
און געקומען, און אין װאַלד,
און געקומען אין זײַן הייל,
האָט ער אויסגעמאָסטן אים
פּונקט געטראָפן: אייל אויף אייל!
האָט זיך לעקעש צוגעפּוצט,
האָט זיך לעקעש צוגעקעמט,
און דאָס רויטע פאַרטוכל
אַנגעמאַן אויף זיך פאַרשעמט...
|=* אָרעם. -- ** (אויסררף, דינאַמיש) פּוץ! טוץ! איינס און צוויי, איידער
מ'קוקט זיך אוםי. |
218
משה בראָדערזאָן
אָנגעטאָן און גוט פאַרקניפּט, -
מיט 8 שלייפעלע געמאַכט,
און אין װאַסערל געקוקט,
וי עס ליגט אויף אים -- אַ פּראַכט!
איצטער -- קלערט ער -- איז שוין גוט,
- איצטער װועט דער נם געשען,
איצטער װעט שוין קיינער ניט
לעקעשן אָן עק דערזען.
און אַזױ, און פּלוצלינג גאָר,
קוים געהאָפּט און אויסגעקלערט,
האָט ער ס'פאַרטוכל בײַ זיך,
ס'פאַרטוכל אַזױ באַגערט.
און פון דעמאָלט, און פֿון דאַן
האָט אים לעקעש אָנגעטאָן
פאָרנט, פאָרנט ווו מען דאַרף.
צוגעבונדן אױבנאָן!
טראַמפּלט ער, און קלעטערט-אום,
און ער פילט זיך שמאַרק און שטאָלץ --
אַז עס קנאַקט דאָך אונטער אים
װאַלד און בוים, און צװוײַג, און האָלץ.
און ווען טרעפן טרעפט ער אָן
פיקסלען גיין זיך שטילערחיים --
לאָזט ער זיך שוין ניט אַרײַן
מיט דעם פוקס אין לאַננע רייד.
נאָר מיט אויגן ווינקט ער אַן
אויף דעם פארטוכלם א ברעג.
אויסגעקליבענע שריפטן 219
און עם שמייכלט לעקעשל:
קיינער ווייסט ניט פון מײַן עק.
קיינער ווייסט עס נים צומאָל,
צי איך האָב ניט, צי איך האָב ---
פּטור -- פּאַרטיק --- ס'פארטוכל --
און מען דרייט מיר ניט קיין קאָפּ.
לעבט עֶר װײַטער גוט און פרום,
װײַטער לעבט ער רויק שטיל,
און עֶר ווייסט -- ער האָט דערגרײַכט
צו דעם אויסגעבענקטן ציל!
אָט אַזױ זיך, לײַטיש, שיין,.
װאַנדלט ער אַהין, אַהער,
קאָפּ פאַרריסן צו דער הויך --
לעקעשל. דער ברוינער בער
גייט, און קאַנטשאַפּט פירט ער נאָר
מיט יחכנים, גרויסע לײַט,
ווייסט װאָס פאַרגעניגן איז --
און פון האָניק דעם באַדײַט.
דאָס ציגן-בערדל
ניט א מעשה פון א רײַטער,
- ניט פון זײַנס אַ פערדל:
כ'וועל א מעשה אײַך דערציילן
מיט אַ ציגן-בערדל,
ובכן --- אַמאָל מיט יאָרן --
בײַ מײַן רבינם לעבן,
האָט געלעבט בכבוד גדול
ציגעלע בײַם רבין.
האָט דאָס ציגעלע דאָס װײַםע,
= מיט זײַן װײַסן פעלבל, |
זים, געשמאַק זײַן ליד געזונגען
אויף זײַן קאָזע-קולכל.
אינעם שטעלכל זיך געציקלט,
װאַלעכלעך געזונגען,
און פון פרי ביז שפּעט אין אָװונט
, קדוש" נאָר געשפּרונגען.
און פון זינגען, און פון שפּרינגען
ווערן דאַר די קנאָכן --
האָט געלעבט די ציג די װײַסע
לאַנגע טעג און װאָכן.
דאַרג זיך טרעפן, גראָדע טרעפן --
טרעפט אַזאַ מין מעשה,
-אויסגעקליבענע שריפטן 221
אַז דערזען בײַ זיך דאָס בערדל
האָט די ציג די װײַסע.
און דערזען, און טיף פאַרטראַכט זיך,
און פון דעם פּאַרטרויערט -- .
האָט איר מרויער לאַנגע װאָכן,
װאַכן לאַנג. געדויערט.
און דערזען, און פונעם טראַכטן
| מוח זיך געבראָכן.
און פון שטערן האָבן האָר איר
ביסלעכװוײַז געקראַכן.
אַליץ פון טראַכטן, אַלץ פון קלערן
קריכן האָר און קריכן!
אַלץ פון טראַכטן, אַליץ פון קלערן
ווערן גרויסע פּליכן!
מילא -- קריכט, איז דאָך פֿאַרפאַלן,
קריכט -- מסתמא נײטיק!
בערדל נאָר פון אָרט ניט רירט זיך --
הערל אַזאַ מין װייטיק!
אַ פאַרדראָס, אַן עגמת-נפש
ניט צום חוזק מאַכן!
אַזא חרפּה, אַזאַ בושה --
שלעכטע נאָר צום לאַכן!
װאָס-זשע מאַכט מען דאָ, אַ שטייגער,
ס'איז דאָך שווער צו וויסן.
װאָס קאָן ציגעלע דאָ, נעבער,
| טראַכטן און באַשליסן?
?222 | = מֹשה בראָדערזאָז
וויינט עִם אויף זײַן זיסן קולכל,
| טרערן גיסן, פליסן.
װואָלט עס אָנטאָן זיך אַ כוח --
-בערדל אױיסגעריסן!
דרייט עס מיטן וויידל פּזרם --
יסימן טיפער טראַכטן,
ציגן-ניגעלעך אין גאָרגל
ווערגן זיך און שמאכטן.
און געטראַכט אַזױ ביז װאַנען
אויסגעדארט -- א ריטל,
און אַן עצה זיך געגעבן,
אויסגעזוכט א מיטל.
צינן-טראָט און ציגן-טריטל,
גייט עס זיך געלאַסן
איבער גאַסן, איבער געסלעך, -
איבער לאַנגע גאַסן.
גייט עם, גייט עס -- באַלד דערגייט עס
מיט זײַן לאַסט דער שווערער,
מיט זײַן טרייסל-בערדל גייט עס
צו דעם שטעטל-שערער.
און געקומען, און דערגאנגען
צו דעם שערער-געסל.
און געזעצט זיך, ברייט פאַרנומען,
אין דעם ווייך געזעסל.
האָט שוין שערערל פאַרשטאַנען
ציג נאָך װאָס געקומען:
אויסגעקליבענע שדיפטן 223
פּינדזל, גאָלמעפער און האַנטוך
אין די הענט גענומען.
און גענומען רײַבן, פּינדזלען,
בערדל צו באַמאָלן,
און מיט נאָלמעסער דעם שאַרפן
בערדל אָפּצונאָלן.
און געקראַצט, געשפּריצט, געריבן,
אָן א שיער געריבן,
ביז קיין הערל אויף אַ זכר
איז פון באָרד געבליבן.
און מיט באָרד באַצאָלט דעם שערער.
: - דאַנקען אָנגעפאַנגען,
און מיט נאָמבעלע מיט גלאַטער --
איז אַװעקגעגאנגען.
שטאָלץ פון זיך, און פון דער קלוגשאפם,
װאָס זי האָט פאַרשטאַנען
הילף פון ואַנען אויסצוזוכן,
און איר טרייסט פון ואַנען.
224
משה בראָדערזאָן
הייסט עס שוין -- עס איז די ענדע,
שוין אַ סוף צו מעשה.
עט, עס איז פון סוף נאָך װײַטער, -
ציגעלע, דו װײַסע!
איצט ערשט האָט עס זיך צעלאָזן,
װאַקסן אָנגעהויבן --
און עס װאַקסט ערשט אָן אן אָפּשטעל,
גאָר ניט, װוי צום גלייבן.
שוין אַריבער קני דאָס בערדל,
פּלאָנטערט זיך צופוסן.
ס'וואַקסט דאָס בערדל, וי אויף הייוון --
גאָר ניט, װוי צום שטותן.
װואַקסט און װאַקסט אַזױ כסדר,
ס'העלפט ניט זיך צו קליגן --
אַנב לוינט זיך ניט מיט מול
סתם אַרומצוקריגן.
צוגעקומען איז דער ציג נאָר
נאד א טיער טוט =
אַזא טרויעריקן מול
האָבן, נעבעך, ציגן!
הײַועלע-כברײַועלע
אין ערגעץ שטייט א הײַזעלע,
דאָס הײַזעלע -- א ברײַזעלע,
אַ ברײַזעלע פון ביר,
מיט פענצטער און מיט טיר.
אין ברײַזעלע -- אַ וועכטערל
צוזאַמען מיט זײַן טעכטערל,
אין ברײַזעלע דאָרט וווינט,
פון עמעצן באַלױנט,
דאָס טעכטערל, אַ זינגערקע,
אַ טענצערקע, א שפּרינגערקע,
נאָר זינגען, טאַנצן בלויז --
איז לעבעדיק אין הויז!
און קיינער קומט צו זיי אַהין;
אין יעדן ווינקל װווינט א שפּין,
און קלערט זײַן שפּינען-קלער,
און װוײַטער -- קיינער מער!
אן אַלמערל -- אַ שרענקעלע,
צוויי בעטן און 8 בענקעלע,
אַ טיש און שטולן צוויי ---
אָט דאָס פאַרמאַגן זיי.
* אַ פאַבריקל פון בראָנפן, ביר.
226 משה בראָדערזאָן
אָט-דאָס איז גאָר! אַ שטיבעלע
פיר איילן קוים --- 8 גריבעלע,
א דעכעלע אויף ווענט,
אויף ווענטעלעך געלענט.
און אונטער שטרויען-דעכעלע,
און אונטער שטרויען-סטרעכעלע --
א בוידעמל גאָר קליין,
דאָס בוידעמל אַלײן.
און אויפן בוידעמל פאַרשפּאַרט,
פון טעכטערל אַרײַנגענאַרט,
א שדעלע דאָרט וווינט
א קליינינקער, װאָס שטוינט --
און שטוינט, און טראַכט און װוּנדערט זיך,
פון אַלע אָפּגעזונדערט זיך
שוין נישט די ערשטע װאָך --
און לעבעדיק איז דאָך.
פאַרשלאָסן אויף א שלעסעלע
זיצט שדעלע פארגעסטלע
און גענעצט מיטן טראָפּ,
און שאָקלט מיטן קאָפּ.
אויף בוידעם אין א פעסעלע
ער האָט דאָרט זײַן געזעסעלע,
אין טינדעלע* -- װאָס לער
און ער -- און קיינער מער.
8 שדעלע --- 8 לצעלע,
א קײַלעכדיקער פּלעצעלע,
* פעסעלע.
אויסגעקליבענע שריפטן : 221
װאָס ם'וואַקסט אויף אים דאָס שמאלץ,
װאָס דיקער ווערט ער אַלץ,
-- ,,מײַן שעצעלע, מײַן קעצעלע,
,מײַן לאַקריץ-זיסער פּלעצעלע!"
רופט טעכטערל אים מילד:
-- , מײַן פּלעצעלע געפילט!"..
און טראָגט אים אויף אַ טעצעלע,
און שפּילט זיך מיט דעם לצעלע
דאָס מעכטערל, און לאַכט
פון פרי ביז שפּעט בײַנאַכט...
פאָרט וועכטערל אין נגעפעלעך,
מיט ביר מיט פולע פעסעלעך,
פאַרמאַטערט און פאַרשמאַכט,
פון טעכטערל פאַרטראַכט.
ער פאָרט אַהין, ער פאָרט אַהער,
און פּלוצלינג ווערט אים שווערער שווער,
און ס'פאַלט אים פּלוצלינג אײַן:
מיט מעכטערל װאָס מזײַן?
228
משה בראָדערזאָן
מיט טעכטערל װאָס ווערן וועט?
צו וועמען אַלץ געהערן װועט,
ווען ווערן וװועט ער אויס?
ווען ווערן װועט זי גרוים?
אויף הייוון 8 געקנאַטענע,
זי װאַקסט דאָך א געראָטענע --
אויף הייוון פונעם ברויז
פון שוים פון ביר אַרױם!
װאָס ט'זײַן, װאָס ט'זײַן מיט טעכטערל?
פּאַרטרױערט ווערט דאָס וועכטערל,
פאַרחושט זיך אין דער מיט,
און פּאָרט מיט שווער געמיט --
אין קרומע, לאָמע געסעלעך
מיט טומלדיקע פעסעלעך --
ער פּלאַנטערט זיך אַרום,
אַנטשװיגן שמיל און שטום.
און אָפּנעפאַרטיקט מיטן ביר,
ער אײַלט צו טעכטערל, צו איר,
פאַרדאַנהט און פאַרקלערט,
און פינצטער, װוי די ערד --
צוריק, צוריק צום הײַזעלע,
צום הײַזעלע -- צום ברײַזעלע,
מיט פענצטער און מיט טיר,
צום ברײַזעלע פון ביר!
אַ מידער, אַ געבויגענער,
מיט שטימע אַ צעצויגענער --
אייכגעקליבענע שריפטן 229
ער קומט אין שטמוב אַריַן
מיט ווערטער: װאָס װעט זײַן?"
און מער אַ פּיפּם ניט, און פּאַרקלערט,
און מער ניט, װאָס אַ האָר איז ווערט,
און מרה-שחורהדיק און שווער,
און אין דעם בערדעלע אַ טרער,
און זעצט זיך לער און אָפּגעלאָזט,
דעם קאָפּ צו דר'ערד אַראָפּגעלאָזט,
און װאָרט פּאַרשטאַרטערהײט
אויף טעכטערלס די רייד.
און יענע ווייסט שוין װאָס ער מיינט,
צעשמייכלט זיך אַזױ באַחנט,
און טוט דאָס אירע, טוט,
און ענטפערט: עזייער גוט!"
און טוט אַ שפּרונג ביז דעכעלע,
ביז דעכעלע מיט סטרעכעלע,
ביז בוידעמל אַרױף,
ביז בוידעמל אַרױף!
| און דאָרט --- גלײַך צום פעסעלע,
צום שדעלעס געזעסעלע.
8 שאָקל מיטן קאָפּ:
און פעסעלע -- אַראָפּ,
-- ,אַראָפּ, אַראָפּ דו, קייקעלע,
,דו אָנגעבלאָזן פּײַקעלע!
,אַראָפּ, אַראָפּ צו אונדז,
און װײַז 8 נײַעם קונץ!"
230 - משה בראָדערזאָן
און פעסעלע, און שדעלע,
געטריבן, וי אַ רעדעלע;
געיאָגט און ניט געשטערט
זיי פאַלן צו דער ערד,
און שדעלע אויף דילעכל*
צעיאָגט זיך, וי 8 מילעכל,
און היפּערט אויף איין פום ---
אַן אמתער גענום!
וי א צעשטיפטער ייַנגעלע,
ער װײַזט אַ רויטן צינגעלע,
צעפּלאַקערט און צעברענט,
און שטעלט זיך אויף די הענט.
און קרימט די שרעק און שרעקעלעך,
און קנײַפּט זיך אין די בעקעלעך,
די רויטע פאַרב זאָל שטיין,
און קײַכט מיט 8 געוויין, -
און שלאָגט זיך אין זײַן ברוסטעלע,
און הוסט מיט דראָבנעם הוסטעלע,
און הוסט און ניסט און זינגט,
און מיט אַן אייגל ווינקט --
און אַז שוין גוט צעהוליעט זיך,-
ער ברעכט זיך, און ער קוליעט זיך,
און װוּנדער-קונצן מאַכט. --
ווערט שטיבעלע צעלאַכט;
און פריילעך איז דאָס וועכטערל,
און לעבעדיק דאָס טעכטערל,
* דיל --- פּאָל, פּאָדלאָגע.
אויסגעקליבענע שריפטן | 231
און שפּינעלעך --- צעטאַנצט
אין שפּינעכצן געגלאַנצט --- --
יאָ, יאָ -- עס שטייט אַ הײַזעלע,
אין ערגעץ שטייט אַ ברײַזעלע,
צופרידן אָן אַ שיער --
אַ ברײַזעלע פון ביר, -
אין ברײַזעלע א וועכמערל
צוזאַמען מיט זײַן טעכטערל
אין. ברײַזעלע דאָרט װוינט,
| פון עמעצן באַלױנט!.
- אַ ברײַזל, װוי אַ ברײַזעלע! -
= אַזאַ אין כישוף-קרײַזעלש.
נעמט ס'ברײַזעלע ארום *
| פון אומעט אומעטום... =
| = און דאָרטן אין אַ פעסעלע
= װווינט לצעלע פאַרגעסעלע,
|- פאַרגעסעלע מיט זיײי, -
- ביז פאַלן װעט א שניי} .-
משה בראָדערזאָן מיט זיין פרוי, שוישפּילערן
שיינע-מרים, און טאָכטער, אין 1934
צו דר כאראקטעריסטיק
בון לה בדאדערזאנט לעבן און שאצן
בלעטער פון געשיכטע, שפּראַכפאָרשונג, קריטיק א זכרתות
יי י טרונק
משה בראַדערזאָן אין דער ספערע פון לאַדזש:
לאָדזש איז געווען די טעריטאָריע צו כאַפּן שטערן פון דער לופטן און
צו לויפן אויף די גרויסע געווינסן. זי איז עס געווען פון קדמונים. לאָדזשער
יידן האָבן אין זיך געהאַט אַ סך פון די לעגענדאַרישע רויטע יידעלעך און
פון שלום עליכמס מנחם-מענדל. לאָדזשער יידן זיינען פון תמיד געווען בעלנים
אויף ווילדע גליקן. דווקא האָבן זיי געװאָלט גיין אויף די גליטשיקע וועגן.
אין דער נייער צייט, ווען די ברונעמער פון די אויסטערלישסטע מעגלעכ-
קייטן האָבן זיך געעפנט מיט ווילדער שפע, זיינען לאָדזשער יידן געשטאַנען
צעיאַכמערטע און מיט פאַרקאַטשעטע פּאָלעס. זיי האָבן געשעפּט און גע"
שעפּט מיט פולע און מיט געלעכערטע שעפּן.
.עס איז אָקערשט געווען נאָך דער דייטשער אָקופּאַציע. פּױלן איז
געווען אוױסגעליידיקט פון רוױישטאָפן. מיטן גאָרנישט אין די הענט האָבן
לאָדזשער יידן זיך גאָר פּלוצים מיישב געווען און געלאָזט אין גאַנג אַלע
רעדער און קוימענס פון די לאָדזשער פאַבריקן. בױמװאָל און װאָל האָט מען
געשאַפן פון דער לופטן. לאָדזש האָט אָנגעהױבן צו קלאַפּן און צו רויכערן
גלייך עס װאָלטן געווען די אַמאָליקע צייטן -- די צייטן ווען די רוסישע
מרחקים זיינען געשטאַנען מיט אָפענע מיילער און איינגעשלונגען דאָס, מיט
װאָס לאָדזש האָט זיי געפּאַשעט.
...דאָס נעמלעכע איז געשען אין דער יידישער ליטעראַטור. אויך דאָ
האָט לאָדזש זיך פּלוצים מיט גרויס טראַסק אַ נעם געטאָן צו רוקן פאָרויס
און צו װאַרפן די אַלטע געטער. לאָדזש האָט אָנגעהויבן צו ווייזן ציינער
דער אַלטער װאַרשע און צוכאַפּן די בכורה. לאָדזש האָט פאַרמאָגט דעם
פאַרשייטן אימפּעט פון אויפגעקומענקייט און פון נייע מענטשן. איז דאָך
פון תמיד לאָדזש געווען די שטאָט פון די אויפגעקומענע -- און זי האָט אויך
אין דער יידישער ליטעראַטור געװאָלט ווייזן װוער עס איז עלטער. װאַרשע
האָט אין דער מלחמה כמעט אַלצדינג פאַרלוירן. די שענסטע יידישע גבי-
| * פון 6טן בוך פוילן, נ"י 1951, פראַגמענטן פון זז' 97--106;.
אויסגעקליבענע שריפטן 235
רישע משפּחות אירע זיינען געװאָרן יורדים און פאַרלוירן זייער גלאַנץ, די
יידישע ליטעראַרישע משפּחה אין װאַרשע האָט פאַרלוירן פּרצן. װאַרשע איז
מיטאַמאָל געבליבן שטיין אָן אַ קרוין אויפן קאָפּ, לאָדזש האָט געװאָלט פאַר-
כאַפּן די קרוין... דער לאָדזשער יידישער דיכטונג האָט נאָר געפעלט דער
גרויסמייסטער... און... מען האָט נישט לאַנג באַדאַרפט װאַרטן. דער גרויס-
מייסטער צו דער יידישער. דיכטונג אין לאָדזש איז געקומען אין דער =פהזאן
פון משה בראָדערזאָן.
...אויף משה בראָדערזאָנען איז אויסגעפאַלן דער גורל צו זיין די זון
און דער גרױיסיטשעמפּיאָן פון דער עקספּערימענטירנדיקער דיכטונג אין
לאָדזש. אַ דיכטונג װאָס האָט אַלעמען פאַרבליפט און דערשראָקן װי אַ
געוויטער װאָס איז פּלוצים אַרונטערגעפאַלן פון די הימלען. דאָס פּרצלאָזע
װאַרשע איז אויך געבליבן שטיין פּריטשמעליעט און אַרונטערגענומען דאָס
היטל. אויף זיינע דיכטערישע פּאַרנאַסן איז משה בראָדערזאָן אַרוױפגעטראָגן
געװאָרן פון לאָדזשער מזל דווקא פון די באַשײדנסטע טאָלן פון דער יידי-
שער ליטעראַטור. עס האָט פולשטענדיק געשטימט מיט דער לאָדזשער טבּע,
| ...בראָדערזאָן האָט באַלאַנגט צו דער ליטעראַרישער משפּחה אין לאָדזש
נאָך פאַר דער מלחמה. זיין אָרט אין איר איז געװען גאָר אַ שטילס און אָן
גרויסע פּרעטענזיעס. ער האָט דעמאָלט געשױויבן לייכטע דערציילונגען אין
דער לאָדזשער יידישער פּרעסע... גיכער געהערט צו דער פּרעסע וי צו דער
ליטעראַטור. האַרט פאַר דער ערשטער וועלט-מלחמה האָט משה בראָדערזאָן
אַרױסגעגעבן אַ ביכל לידער -- ,שװאַרצע פליטערלעך". עס איז אַרױס
כמעט װוי אומבאַמערקט און קיינער האָט עס נישט גענומען ערנסט. אַפילן
אין באַפליגלטן לאָדזש איז משה בראָדערזאָן געבליבן אָן פליגלען,.
.. פּלוצים האָט אױיסגעבראָכן די מלחמה. די רוסן האָבן פאַרלאָזן פּולן.
אַ סך יידן זיינען װוי פּליטים פאַרװאָגלט געװאָרן קיין רוסלאַגד, אויך משה
בראָדערזאָן איז געווען פון די פאַרװאָגלטע.
| ...משה בראָדערזאָן איז געװען אין מאָסקװע, ווען די שטורעמדיקע
װאַסערן פון דער רוסישער דיכטונג האָבן זיך געפאַליעװעט אין דער הוֹיך,
און ער האָט געזען װאָס עס לאָזט זיך מאַכן מיט פערזן און מיט גראַמען.
וװועצט מען די רעװאָלוציע אין דער רוסישער דיכטונג אַריבערפירן װוי זי
שטייט און גייט אין דער יידישער דיכטונג -- קאָן מען באמת אַלעמען אין
פּוילן, סיי די לייענערס, סיי די פּאָעטן, געבן דעם קנאַק איבערן קאָפּ, זי
װועלן וװוערן פּריטשמעליעט, זיך רייבן די אויגן, זיך װוונדערן און טראַכטְן
אָטיאָדדער משה בראָדערזאָן װאָס איז אַװעקגעפאָרן פון לאָדזש אַזױ שטיל
און באַשײידן -- אים האָט זיך אויך אין וייטן מאָסקװע דאָס רעדעלע
געטאָן אַ דריי... עס איז היינט אַ צייט אַזאַ. מען ווייסט נישט וועמען עס
26 | משה בראָדערזאָן
שפּילט-אױף דאָס מזל און װעמען די פייגעלעך אויף די ביימער װעלן
אַרױסציען דאָס גרויסע געװינס. ,הכל צריכים מזל אַפילו ספר'יתורה
שבהיכל". אומעטום דאַרף עס נאָר אָפּגילטן -- אַפילו אין דער ליטעראַטור.
..משה בראָדערזאָן אין באַלד נאָך דער מלחמה צוריקגעקומען פון
מאָסקװע קיין לאָדזש מיט אַלע אויסערלעכע און אינערלעכע רעקוויזיטן פון
אַ גרויסן, אפשר דעם גרעסטן יידישן פּאָעט. ער האָט געװוסט, אַז אין
רעװאָלוציאָנערע צייטן װערט מען מיט באַשײדנקײט צעטרעטן אינטער די
פיס װוי אַ װינציק שטויבעלע. ער האָט טאַקע זיינע אַמאָליקע באַשײדנקייטן
אַרײנגעװאָרפן אין דעם גאַנצן אַלטן ברוכװאַרג פון פְאַר דער מלחמה,
שוין אין זיין אויסערלעכער פּיזיאָנאָמיע האָט זיך משה בראָדערזאָן
אָנגעהויבן צו באַווייזן אין לאָדזש װי דער ליבליעג פון די מוזעס. ער
האָט װי אַ דיכטערישער לייב געטראָגן אַ קאָפּ פול מיט שװאַרצע האָר,
װוי אויך שװאַרצע באַקנבערד אַ לאַ פושקין. פון דער רוסישער רעװאָלן-
ציע האָט ער מיטגעברענגט דאָס שװאַרצע רוסישע אַרבעטעריהעמד, װאָס
האָט פון משה בראָדערזאָנען אַראָפּגעשריגן אויף די לאָדזשער גאַסן װי אַ
פאַרניכטנדיקע דראָונג. אויף דעם דאָזיקן שװאַרצן פּראָלעטאַרישן העמך
האָט ער געטראָגן אַלערלײ קייטעלעך פון בורשטין און קאָראַלן. עס זיי-
גען געווען װוי די דרשהיגעשאַנקען פון די מוזעס װאָס זיינען אין אים
פאַרליבט. בראָדערזאָנס לייבישע און דיכטערישע מאַנסבילקייט האָבן אָטי
די תכשיטים גאָר צוגעגעבן קאָקעטישע ווייבערישע חנען.. אויף זיינע
לאַנגע אויסגעצויגענע פינגער -- ערשט איצט האָט לאָדזש דערזען אַז
משה בראָדערזאָן האָט לאַנגע פאַרחלומטע פינגער וי אַ שאָפּען -- האָט
ער געטראָגן אַלערלײ איינגערעמטע געשניטענע שטינער און קמיעות.
מען האָט געזען באַשײנפּערלעך, אַז וען די דאָזיקע פינגער נעמען נאָר
די פּען אין דער האַנט, קאָן זי באמת באַווייזן כישוף.
לאָדזש האָט באַלד אַראָפּגעלאָזט דעם קאָפּ. משה בראָדערזאָנס נאָמען
האָט אָנגעהויבן צו שאַלן באַגלייך די באַרימטקײטן אויף אַנדערע געביטן
פון לאָדזשער הו-האַ",
לעאָ קעניג
די תקופה פון יונג-יידיש און משה בראַדערזאָן *
,אַלע נייע שטרעבונגען און פּרווון צו באַשײנען און פאַרשענערן די
ירושה-אוצרות פון אונדזער אײגנאַרטיק, אײיביק פאָלק װעלן מיר מיט אונ"
דזער גאַנצער התלהבות און יונגער האַרציקײט אויפנעמען. קום צוֹ אונדז
און מיט אונדז, װאַגנדיקע יוגנט. אונדזערע וועגן פירן צו דער זון? -- -- --
אָט-דעם זייער כאַראַקטעריסטישן אויפרוף געפינען מיר אינעם 2טן-3טן
בויגן יונג-יידיש, וואָס איז אַרױסגעגעבן געװאָרן אין לאָדזש פון אַ גרופּע
יונגע פּויליש-יידישע דיכטער און פּלאַסטישע קיעסטלער אין אָנהייב פון די
צוואנציקער יאָרן, |
כ'ווייס נישט צי ס'איז צופעליק אָדער נישט, נאָר אונדזערע ליטעראַ-
|טור-קריטיקערס און ליטעראַטיריהיסטאָריקערס האָבן זיך ס'רוב באַשעפטיקט
מיט יחידים -- מיט אונדזערע עלטערע און נייערע קלאַסיקערס, מיט די
איינצלנע פּראָמינענטע יידישע דיכטערס און פּראַזאַיקערס, און אַזױ זעלטן
און װײיניק מיט די פאַרשײידענע יידישע ליטעראַריש-קינסטלערישע גרו"
פּירונגען.
3
..-יונגייידיש איז געווען איינע פון די אינטערעסאַנטסטע אויסגאַבעס
פון דעם מין, װאָס זיינען ביי אונדז דערשינען אין אָנהײב פון די צװאַני
ציקער יאָרן. | |
פאַר מיר ליגן עטלעכע העפטן אָדער נומערן (זיי האָבן זיך אָנגערופן
, בויגנס?) פון יונג-יידיש, געדרוקט אויף ברוינעם דיקן פּאַפּיר. דווקא אויף
ברוינעם דיקן פּאַק-פּאַפּיר, הגם יונג'יידיש, גלייב איך, איז געװען די
מיינסט-אילוסטרירטע יידישע פּעריאָדישע אױסגאַבע, װאָס מיר האָבן ווען
געהאַט, און האָט אַװדאי פאַרדינט געדרוקט צו זיין אויפן בעסטן פּאַפּיך,
אָבער ווו האָבן נאָך אין יענע יאָרן יונגע יידישע דיכטערס און קינסטלערס
א 0425
* פון די גאָלדענע קײט, תליאביב 1956, נ' 26, זזי 92--102.
238 משה בראָדערזאָן
נערע, מאָדערנע , לידער אין װאָרט און צייכענונג? װי זייערע! איז שוין
בעסער און עסטעטישער געווען צו דרוקן זייערע אויפרופנדיקע און אַרוסי
רופנדיקע שאַפונגען אויף ברוינע בויגנס פּאַקיפּאַפּיר, װוי אויף דעם גע-
וויינטלעכן באַלעבאַטיש-שײנעם און גלאַטן פּאַפּיר, = 10
אין דעם ערשטן נומער יונג-יידיש זיינען פאַרטראָטן מיט ,לידער אין
װאָרט און צייכענונג" -- יעקב אַדלער (דער פּראַכטפולער קינסטלער האָט
זיך נאָך אַ פּנים דעמאָלט נישט גערופן מיטן נאָמען יאַנקל, מיט וועלכן ער
איז שפּעטער באַקאַנט געװאָרן אין דער גרויסער קינסטלערישער וועלט),
חנוך באַרטשיעסקי, משה בראָדערזאָן, יצחק ברוינער, יצחק קאַצענעלסאָן
און מאַרק (שפּעטער מאַרעק) שװאַרץ. |
אין 2טןי3טן בויגן געפיגען מיר אַ חוץ די פריערדיקע דיכטערס אויך
די נעמען: הערשעלע, ה. ל. זשיטניצקי, י. מ. ניימאַן און אלימלך שמולאָוויטש,
אין 4טן"5טן-6טן בויגן (אין איין אױיסגאַבע) קומען נאָך צו די נעמען
פון נייע מיטאַרבעטערס, דיכטערס און גראַפיקערס: ש. בלאַט, א. צ. גריג-
בערג, דניאל, ק. היעעקע, ר. טיזמאַן, פ. לינדפעלד, משה נאַדיר, חיים
קרול, מלך ראַװיטש, ח. ל. פוקס, מאַרק שאַגאַל, י. שטורעם און ישראל
שטערן,
...ס'איז קיין ספק נישט, אַז די יונג-יידישישרייבערס און קינסטלערס
זיינען שטאַרק געווען אונטער דער השפּעה פון י. ל. פּרץ -- פון זיין חסי-
דיש-קינסטלערישן טעמפּעראַמענט און פון זיין אידעאָלאָגיע , צו באַשײנען
און פּאַרשענערן די ירושה-אוצרות פון אונדזער אײגנאַרטיק, אײביק פאָלק".
ס'איז געווען די צייט, ווען אין דער ליטעראַריש-קינסטלערישער אליי
ראָפּע האָט געהערשט אַ רעאַקציע קעגן דעם , טרוקענעם" רעאַליזם און נאַי
טוראַליזם פון זאָלאַיגאָנקור אין דער ליטעראַטור און קעגן די רעאַליסטן
און אימפּרעסיאָניסטן אין דער מאַלערײי, י. ל. פרץ איז געװען דער ער-
שטער אין אונדזער ליטעראַטור, װאָס איזן באַװוסטזניק גאַנץ אַװעק פון
דעם טרוקענעם רעאַליזם אָבער די דיכטערס און קיצסטלערס פון יונג-יידיש
זיינען נאָך ווייטער אַװעק: אין זייערע צייכענונגען און קאָמפּאָזיציעס זעט
מען שוין די השפּעה פון די פראַנצייזישע פוטוריסטן און פון די דייטשע
עקפּרעסיאָניסטן: און אין דער דיכטונג -- פון די רוסישע , שיפּאָװוניקעס",
פון די פראַנצייזישע פּאַרנאַסידיכטערס, פון באָדלער, רילקע, עלזע לאַסקעףי
שילער א"אַ. . - סי, |
אָבער דאָס כאַראַקטעריסטישע און אפשר ווערטפולסטע, װאָס זיי האָבן /
געירשנט פון פּרצן איז געווען דאָס דינען דער גאַנצער ליטעראַטור און נישט
נאָר איין געביט פון דער ליטעראַטור. אַלץ, װאָס פּרץ האָט געשריבן, איז
געקענט קריגן אַ מעצענאַט פאַר אַזעלכע דרייסטע, דעמאָלט רעװאָלוציאָ-
אויסגעקליבענע שריפטן 239
געווען כּאַר דער גאַנצער ליטעראַטור; די ליטעראַטור האָט געדאַרפט פאָלקס-
טימלעכע און חסידישע דערציילונגען -- האָט ער זיי געשאַפן. די ליטע-
ראטור האָט געדאַרפט אַזאַ מאָדערנע און סימבאָלישע פּיעסע װוי די גאַלדענע
קייט, האָט ער זי אָנגעשריבן: די ליטעראַטור האָט געדאַרפט גוטע פּובלי-
ציסטיק, גוטע ליטעראַרישע פעליעטאָנען אאַז"וו -- האָט ער עס געגעבן.
פּרץ איז ניט געווען בלויז פאַך-קינסטלער וי אונדזערע אַנדערע גרױי-
סע שרייבערס: ער איז געווען אידעאַליסטישער, אַזױ צוֹ זאָגן;: ער האָט גע-
דינט דער גאַנצער ליטעראַטור.
און אָטידעם אידעאַליזם פּרצעס -- דאָס דינען דער גאַנצער ליטעראַטור
-- האָבן געירשנט די דיכטערס און גראַפיקערס פון ינגייידיש. /
די יונגע האָבן זיך באַטראַכט וי יונגע כוהנים אין אַ נייעם מישכן,
װאָס זיי גייען אויפשטעלן, א מאָדערנער מישכן מיט באַרײכערטע ירושה-
אוצרות, װאָס װועט װואַנדערן מיטן אײביקן פאָלק; זיי וועלן בשותפות מאָלן
װיטראַזשן פאַרן מאָדערנעם מישכן; זיי וועלן שרייבן נײיע קאַפּיטלעך
תהילים, זיי וועלן באַנײען און יינגער מאַכן דאָס אַלטע פאָלק ישראל.
דאָס דינען דער גאַנצער ליטעראַטור, דאָס בשותפותדיקע שאַפן, האָט
אויסגעצייכנט יונג יידיש פון די אַנדערע אפשר מער ליטעראַרישע יונגע
אויסגאַבעס פון יענער צייט,
8
;ער איז געבליבן יונג-יידיש דאָס גאַנצע לעבן, ביזן סוף פון זיינע
טראַגישע טעג.
משה בראָדערזאָן האָט זיך נישט ספּעציאַליזירט נאָר אַלס דיכטער
אָדער נאָר אַלס קליין-טעאַטעריקינסטלער אָדער נאָר אַלס דערציילער צִי
עסיייסט; ער איז געװען און איז געבליבן יונג יידיש, איבערהױיפּט אין זיין
פילפאַכיקייט און פילזייטיקייט: ער האָט געשריבן לידער, האָט עקספּערײ
מענטירט מיט טעאַטער, אויפגעפירט פּיעסן, געשאַפן אַ מאַריאָנעטױטעאַ-
טער, אָנגעשריבן אַ ביבלישע אָפּערע בת-שבע. געװען שטענדיק אין אַ
חברישישעפערישן קאָנטאַקט מיט די יידישע מאָלערס, מוזיקערס און יונגע
שױישפּילערס. ווייל זיין ציל אין לעבן איז געווען צו דינען דעם מאָדערנעם
יידישן שאַפן, אין אַלע פאָרמען,
...בראָדערזאָן איז געווען אַן עכטער, שיינער רעפּרעזענטאַנט פון דער
טראַגיש-קורצער דענעסאַנסיתקופה אין דער יידישער ליטעראַטור פון די
צװאַנציקער יאָרן,
און ער איז געבליבן אַ טראַגיש-איינזאַמע רענעסאַנס-פיגור אויך איךן
די שרעקלעכע יאָרן פון סאָציאַלע און נאַציאָנאַלע קאַטאַסטראָפעס, וועלכע
זיינען שיער נישט געװאָרן פאַטאַל פאַרן קיום פון יידישן פאָלק, זיין פאָלק.
ש. ניגער
משה בראַדערזאַנס ברויזנדיקע יוגנטלעכקייט *
אַז איך האָב זיך געטראָפן מיט אים אין מאָסקװע, וו ער איז
געװאָרן פאַרכאַפּט פון דעם האַלביראַפינירטן, האַלביװילדן רוסישן , פוטן-
ריזט", איז יעדעס ליד זיינס, װאָס איך (פלעג לייענען, געװען אַ קנויל
פאַרנרעכנס? קעגן דעם אָנגענומענעם נוסח און געשמאַק. אָבער יעדעס
ליד איז, מיט אַלע זיינע פעלערן, געווען אַן אויפטו און אַן אַקט פון דרייסט-
קייט. אַן אויפטו אין דעם סוזשעט, אין דעם געפיל, אין דער שטימונג, איך
דעם ריטעם, אין דעד שפּראַך און אין דעם גאַנצן אײגנאַרטיקן כישופדיקן
געמיש פוֹן אַלטער, פאָלקסטימלעכער ידישלעכקייט מיט דעם ,;נײסטן
װואָרט? פון ער מאָסקווער פּאָעטישער באָהעמע.
איך האָב דאַן נאָך נישט געזען קראַפט (קראַפט -- אין קונסט -- איז
אינעװוייניקסטע דורכזיכטיקייט, געלײטערטקײט -- דאָס האָט אפשר נאָך
געפעלט), אָבער איך האָב געפילט אין אים אַ גרויסן און אַן עכטן פּאָעטישן
אימפּעט: אַן אומרו און אַ שטורעמדיקייט װאָס זאָגט עדות אויף אַ ברויזן
פון נישט-אַרױסגעבראַכטע יוגנטלעכע כוחות. אַ פאַרבאָרגענער קװאַל װאָס
רייסט זיך אַרױף און קאָן זיך נאָך נישט אַרױסרײסן -- און איז איבער פול.
אַזױ איז ער געטריבן געװאָרן פון זיין יוגנטלעכן אימפּעט, אַז ער האָט
זיך נישט געקאָנט אײנהאַלטן און אָפּשטעלן זיך, װוען ער פלעגט נעמען
די פּען אין האַנט. די בילדער און די קלאַנגען פלעגן יאָגן איינע די אַנדערע,
גיסן זיך וי אַ שטראָם און אָפט זיך צונויפגיסן ריטמיש, רוישיק און שפּריצג-
דיק אין אַלע זייטן װוי אַ קליינער װאַסערפאַל,
ער האָט געשריבן נאָר לאַנגע און צעשפּריצטע לידער. ער האָט נישט
געהאַט נישט קיין געדולד און נישט קיין רויקייט אַרײנצושמידן זיין געדאַנק
אין אַ קליינער צאָל פערזן. אַפילו די קורצע, קאָנצענטרירטע אאַפּאָנישע
*)פון יידישע שרײבער אין סאָוועט-רוסלאַנד, ארי פין ש. ניגער בוךי
קאָמיטעט ביים אַלװ!' ייד' קולטור-קאָנגרעס, נװײאָרק, 1958, זן' 264-262 .
און 268--262,
אויסגעקליבענע שריפטן | 241
טאַנקעס (טאַנקי איז אַ ליד װאָס באַשטײט פון פינף שורות, וועלכע גראַמען
זיך די 1טע מיט דער 2טער, די 2טע מיט דער 4טער און 5טער שורה), האָט
ער אונדז געגעבן אין זיין ביכעלע טױ (מאָסקװע, 1919) --- שנורן, ציק-
לען גאַנצע, צו א פינף און צװאַנציק אין יעדערן. ער האָט זיך נישט גע"
קאָנט אָנזעטיקן מיט דער שטילער, שלויער שיינקייט פון דער נייער, פרעמ-
דער כישופדיקער פאָרעם. און אַזױ וי זי זעצט-פאָרויס זייער אַ צונויפגענו-
מענעם און געדיכטן אינהאַלט (זי וויל איינשליסן אַ ליד, אַ וועלט אַ גאַנצע,
אין פינף שטרענג-געבונדענע פערזן!) און זי איז באַשאַפן נאָר פאַר גרויסע
מייסטערס מיט אַן אַלטער קונסטיגעניטקייט, איז זי, פאַרשטייט זיך, אין פיר
פאַלן פון פינף, אויב נישט אָפטער נאָך, נישט געלונגען בראָדערזאָנען
אָבער נישט דאָס אינטערעסירט מיף דאָ, נאָר די אייליקייט און די דאָרש-
טיקייט, מיט וועלכער. ער כאַפּט זיך אָן פאַר יעדער נייער פּאַעטישער אידייע.
אָט-די. אימפּעטדיקע דאָרשטיקײט, נישט-אָנגעזעטיקטקייט און ברענענדיקע
גלוסטונג צו שעפּן פון אַלע קװאַלן, און דאָס געשעפּטע צו צעשפּריצן, איז
דער כאַראַקטער-שטריך פון דעם גאַנצן איצטיקן, נישט רייפן, אָבער רייכן
באַזיס פון בראָדערזאָנס צוזאָגנדיקער אַנטװיקלונג.
| ; |
און ווען פעלערן און גרייזן װאָלטן נישט געווען אַזױ מענטשלעך און
אומפאַרמײידלעך אין דעם שאַפן פון אַ יונגן אָריגינעלן דיכטער, װאָלט איך
פריער פון אַלץ אפשר געדאַרפט ריידן וועגן זיינע פעלערן און גרייזן, זי
זיינען דאָך פּונקט אַזױ כאַראַקטעריסטיש פאַר אים װי זיינע מעלות. אָבער
װאָס איז יוגנט אָן פעלערן און געפאַרן? אַלץ, נאָר נישט קיין יוגנט. און
מיר געפעלט דווקא אין בראָדערזאָנען זיין פרישע, ברויזנדיקע יוגנטלעכקייט.
ער איז דאָך אַליין אַזױ פאַרשיכורט פון איה --
אויב איך בין יונג,
װועל איך נאָך מער זיך יינגערן;
אַן אויפגעפלאַמטער פון יעטװעדן פונק,
פאַרליבט אין יעדן שטערן וונק,
פאַרטויבט אין יעד ווערטער-קלנג,
אין יעדער סודייסודות-זינגערן..
פאַרליבטקייט -- דאָס איז דער איצטיקער צושטאַנד זיינער: ניט
מענטשלעכע ליבע, נאָר יוגנטלעכע פאַרליבטקייט. ליבע ברענט, פאַרליבט-
קייט צינדט זיך אָן -- און פאַרלעשט זיך. וװואָס מאַכט עס אויס, אַז עס
פאַרלעשט זיך? עס װועט זיך ווידער אָנצינדן -- און ווידער זיך פאַרלעשן?
-- און ווידעױ זיך אָנצינדן} -- -- --
242 | = משה בראָדערזאָן
3
.ער האָט גענומען ביי פּרעמדשפּראַכיקע (דערהױיפּט רוסישע) מאָי
דערנע דיכטערס געוויסע פאָרמען און פּרינציפּן און פריער װי אַלץ -- דעם
פּרינציפּ פון דיכטערישער פרייהייט, דעם פּרינציפּ, װאָס איז ,קעגן יעדן
צוגאַנג פון דינים", אָבער ער האָט אַלײן, אויף זיין אייגענעם אופן, אָנגע-
ווענדט די אַלע נייע מעטאָדן פון פּרינציפּן. ער האָט נישט באַנוצט קיין
פאַרטיקע, פרעמדע מוסטערן. ער איז נישט געװאָרן קיין נאָכמאַכער.
:וט
דאָס זעט מען דערהויפּט אין דער נײיער, פרישער און לעבעדיקער
אויסטייטשונג, װאָס ער האָט, באַװווסט אָבער אומבאַװוסט פאַר אים אַלײן,
געגעבן דעם פּרינציפּ פון מאָדערניטעט אין דער פּאָעזיע. ביי אַ געוויסן
מין ,,מאָדערניסטן? אונדזערע איז די ,, מאָדערניטעט? -- אַ מעכאַנישע, אַ
טויטע. און דערפּאַר אַן אומפרוכטבאַרע. אַזױ װווי זי װאָלט אויף זיי געווען
אַרויפצווונגען פון דרויסן. אַזױ װוי זיי װואָלטן, נעבעך, געמוזט מקיים זיין
די מצווה פון , צוהערן זיך צו די שטימען פון דער צייט", כאָטש זיי קריכן
זיי גאָר נישט אין די אױיערן. די דאָזיקע מעכאַנישע אָדער, אויף פּראָסט
יידיש, געמלאכהטע ,מאָדערניסטן? זיינען אין דער אמתן נישט קיין קאָמפּ-י
ליצירטע מאָדערנע מענטשן, נאָר, נעבעך, פּשוטע מענטשן פון היינט,
מענטשן אָן װאָרצלען, אָן טראַדיציעס, אַזױ װוי זיי וואָלטן ערשט היינט גע-
בוירן געװאָרן. קוקט זיך צו צו זייער לשון, װועט איר זען, אַז ער באַ-
שטייט בלויז פון קאַלטע, פרעמדע, אָן ירושהדיקע ווערטער.,
בראָדערזאָן איז ווייט פון זיי און זייער שריענדיקער, מיט פרישער
פאַרב שמעקנדיקער גייקייט, |
ער איז נישט קיין , אויפגעקומענער". ער קומט צו אונדז וי אַ נײיער,
אָבער נישט וי אַ פרעמדער: ער קומט מאָנען זיין חלק ירושה: ער וויל
מיט אים באַהעפטן זיין פאַרמעג: זיינע נייע רינגען יל ער אין די אַלטע
קייטן אַריינפלעכטן. ער זוכט אַ סינטעז צווישן דעם אַלטן, פאָלקסטימלעכן
נוסח און דעם נייעם, אינדװווידועלן און ראַפינירטן סטיל.
1924
מלך ראַװויטש
אין דער לאַבאַראַטאָריע פון יידישע דורות *
װאָס פאַר אַ ווונדערלעכע ראַסןימישונגען האָבן דאָס אין דער לאַבאַי
ראַטאָריע פון יידישע דורות אוױיסגעאַרבעט אַזאַ פּערפעקט-אומיידישן פּראָי
דוקט, אַזאַ איבערראַסישע פיזיק װוי די פיזיק פון דעם דיכטער משה בראָדער-
זאָן? און װאָס פאַר אַ וויץ איז דאָס ווידער געווען דווקא אין דעם מענטש.
מיט דעם פּנים, װאָס אַלץ איז אין אים איבערמעסיק גרויס, אַ גרייס מויל,
אַ גרויסע נאָז, גרויסע אויגן -- אַ גרויסער שטערן -- און דאָס פּנים אַלין
איז פּראָפּאָרציאָנעל און זייער עסטעטיש -- נישט שיין, נאָר עסטעטיש, וי אַ
קונסטווערק איז --- יאָ, װאָס פאַר אַ וויץ איז דאָס געווען דווקא דעם ראַסני
לאָזן מענטש, װאָס דערמאָנט אַ ביסל אַן אַמעריקאַנישן אינדיאַנער גאָר --
צו געבן אַזױ פיל יידישע שפּראַך! דערצו די קלאַנגיקע, אָרגלדיקע, צויגרויסע
שטימע (פאַרגעסט נישט, אַז אַלץ אין בראָדערזאָנס פּנים איז צו גרויס), װאָס
קען דעם גאַנצן אָרקעסטער פון זיין שפּראַך אױיסשפּילן.
דאָס איז אַן אומגליק צו האָבן אַזױ פיל שפּראַך. דאָס איז עפּעס פּונקט
וי צו פאַרמאָגן אַן אױטאָמאָביל, װאָס אַז מען זעצט זיך אין אים אַרײן
הייבט עס אָן אַלײן צו פאָרן. אין אַזאַ אויטאָ קען מען נישט אַלע מאָל פאַר-
פאָרן וווהין מען וויל. דאָס איז עפּעס פּונקט וי מען האָט אַ קלאַװיר אין
שטוב, װאָס קוים מען זעצט זיך צו צו דעם, הייבט עס אָן אַליין צו שפּילן,
רוקט דיר אונטער מעלאָדיעס, לאַשטשעט זיך, קוים רירסטו אָן איין קלאַװיש
האָבן געענטפערט צװועלף -- אויף אַזאַ קלאַװיר איז שװוער אױסצושפּילן
װאָס מען וויל.
.די אַ סך אין אונדזער ליטעראַטור, איז אויך דער ענין בראָדערזאָן,
שפּראַך, פאָרעם, סטיל, ריטעם, קלאַנג, אינהאַלט, גראם, אַליטעראַציע און.
אַלע אַנדערע עסטעטישע צוגעהערענישן נישט געהעריק אויסגעפאָרשט געי
װאָרן ביז איצט. דאָ איז נייטיק אַ שטודיע פון אַ ספּעציאַליסט, זי װאָלט
גרויסע און אינטערעסאַנטע רעזולטאַטן געגעבן. עס װאָלט זיך אַרױיסגעװיזן
* פון מיין לעקסיקאָן, באַנד 1, מאַָנטרעאַל 1945, ז"ז 49--51.
244 משה בראָדערזאָי
אַז דער דיכטער האָט באַרײכערט דעם אוצר פון דער יידישער שפּראַך --
נישט געטאָן די גרויסע און הייליקע אַרבעט פון קאָנסערװאַציע, װוי די קלאַי
סיקערס -- נאָר טאַקע באַרײיכערט, ניי געשאַפן, װוייל עס איז שוין צייט
געווען, ווייל די אַרבעט פון דער קאָנסערװאַציע איז שוין געװוען דורכגע-
פירט, און מען קען שוין גיין ווייטער. אַגב, געהערט די אַרבעט פון שפּראַך-
באַרײיכערונג דווקא צו פּאָעטן און נישט צו פּראָזאַיקערס. און בראָדערזאָן
איז פון קאָפּ ביז פיס, פון זיין קאָלאַסאַלער קראַװאַטןנאָדל ביז זיין איבער"-
מענסיאָנאַלן פינגער-רינג אַן עסטעטישער דיכטער. +
| = ביי. בראָדערזאָנען איז פאַראַנען צופיל פאָרעם -- שװימט-אַרום דער
אינהאַלט אָפט װווֹי א קינד אין טאַטנס קליידער, אָבער ניין, דאָס איז אַ נישטי
עסטעטישער פאַרגלייך --- און בראָדערזאָן איז דאָך עסטעטיק, נאָר די פאָי
רעם איז פאָרט צויגרויס ביי אים פאַר דעם אינהאַלט און דאָס איז פּונקט אַזױ
נישט גוּט װוי ווען די פאָרעם איז צויקליין און זי פּלאַצט און עס זעט זיך
אַרױס דער -- נאַקעטער אינהאַלט. אָבער אויך דאָס איז נישט עסטעטיש --
און מען טאָר נישט אַזױ זיין, ווען מען רעדט וועגן בראָדערזאָנען.
בראָדערזאָן האָט געשאַפן דאָס װאָרט יונגייידיש, דאָס װאָרט כאַליאָס".
טרע וי אַ נאָמען פון אַ ליטעראַרישער גרופּע, אַן אייגענעם דיכטעריסטיל,
װאָס כאָטש ער איז נישט געװאָרן שול, אַ סטיל אין ער דאָך געבליבן, דעם
ערשטן באַנײטן יידישן מאַריאָנעטן-טעאַטער, די ערשטע הויך-קינסטלערישע
יידישע רעווייבעע.
..ווען אונדזער ליטעראַטור װואָלט זיך געקענט אויף מער לוקסוס פאַר-
גינען און ווען עס װאָלט בכלל געווען אַן אַנדערע צייט אין דער וועלט, װאָלט
מען דעם דורכויסיקן עסטעט-פּאָעט משה בראָדערזאָן, דעם שוין אַזױ עסטע-
טיש געבוירענעם -- אין מאָסקװע, נישט געדאַרפט דרייען אַ קאָפּ מיט עטיק,
און פּונקט װוי מען זיצט אין אַ גאָרטן אין אַ זומערינאַכט און מ'שעפּט נחת
פון זונפאַרגאַנג און פייגלגעזאַנג און עס איז זייער עטיש... פּונקט אַזױ װאָלט
מען געקענט זיצן אין אַן אָװנט אין אַ פיינער פּאָעטישער רעװי און
הערן די ווונדערלעכע אָרגלדיקע שטימע -- אַגב אַ מיײיסטערירעציטאַטאָר --
און זען דעם דיכטער משה בראָדערזאָן אויף דעם פאָן פון זיינע אייגךיגע-
צייכנטע דעקאָראַציעס און שעפּן נחת פון דעם װערטערשפּיל און געדאַנקען-
טאַנץ.
146
איציק מאַנגער
משה בראַדערזאַנס ליריש-מוזיקאַלישע
שפּילעוודיקייט *
פאַראַן ביים רומענישן פאָלק אַ שיינע און טריעריקע לעגענדע אין
גראַמען. די לעגענדע דערציילט פון דעם מייסטער מאַנאָלע, װאָס האָט זיך
פאַרמאָסטן אויפצובויען אַ מאָנאַסטיר. און מערקװערדיק: װאָס ער האָט אין
משך פון טאָג אויפגעבויט, אין אין משך פון דער נאַכט צזאַמענגעפאַלן
אַזױ לאַנג האָט זיך דאָס געצויגן, ביז דער מייסטער מאַנאָלע איז געוויר
געװאָרן, אַז דער בנין װעט זיך נישט האַלטן, כל-זמן מען װוצט נישט אַרייני
מויערן אַ לעבעדיקן מענטש אין זיינע ווענט. און כך הוה: אַז דער מייסטער
מאַנאָלע האָט דורך אַן אומגליקלעכן צופאַל אַרײנגעמױערט דאָס אייגענע
ווייב, האָט דער בנין באַקימען אַ תיקון און ער שטייט נאָך ביז צום הייגי
טיקן טאָג,
דער פּערזענלעכער גורל און די אייגענע טואַגיק פונעם מיײיסטער
מאַנאָלע קען, מוז און וועט זיכער אינטערעסירן דעם דראַמאַטורג. פאַר
אונדז איז איצטער ויכטיק דער סימבאָלישער רמז, װאָס ליגט באַהאַלטן
אין דער דאָזיקער טיפער און שיינער לעגענדע. דאָס מוזן אַרײנמױיערן אַ
לעבעדיקן מענטש, כדי די פאָרמען זאָלן זיך האַלטן, כדי די פאָרעם זאָל
באַקומען אַ תיקון. | |
דער קינסטלער פון אַלע צייטן האָט כסדר געבראַכט דעם דאָזיקן גרויסן
קרבן. אַריינגעמויערט דעם לעבעדיקסטן מענטש, טאַקע זיך אַלײן אין
זיינע ווערק, כדי די פאָרעם זאָל באַקומען אַ תיקון.
... בראָדערזאָנס ליריק איז שפּיל, דאָס הייסט -- מוזיק. מוזיק שפּילט
מען. בראָדערזאָן שפּילט זיין ליד און אָפט, אַפילן גאָר-אָפט, פאַרשפּילט
ער זיין ליד. איז וועמען אַרט עס? בראָדערזאָנען אַװדאי נישט. ער ווייסט,
אַז װער עס שפּילט, מו? קענען כאַרשפּילן, און דאָס פאַרשפּילן אַליין --
אויב מען קען, פאַרשטייט זיךף -- האָט אויך דעם זיבעטן חן.
פון אָטידער ליריש-מוזיקאַלישער שפּילעװודיקייט אַרױס לאָזט זיך
* פון אַ רעדע אויף דער יוביליי-יאַקאַדעמיע אין לאָדזש, ל"ב, נ' 505.
246 פ משה בראָדערזאָן
פאַרשטיין בראָדערזאָנס גיין און קומען צום טעאַטער-שפּיל. דראַמאָלעט אוֹן
נישט דראַמע. זיינע דראַמאָלעטן האָבן אַן אָרגאַנישע שייכות מיט זיין לי-
רֹיק. דער פּליוס איז -- דאָס געווינען דעם דיאַלאָג. נישט דעם דראַמאַטישן
דיאַלאָג, נאָר דעם מוזיקאַלישן. אָט, למשל, וי דער דיאַלאָג צװישן דער
ערשטער פידל און צווייטער אָדער צװוישן פידל און פלייט,
ס'װואָלט געווען אַן עוולה, ווען מיר דערמאָנען נישט איצט בראַָדעך-
זאָנס אַ פאָרגייער, דעם יונג-פאַרשטאָרבענעם דיכטער לב ניידוס.
און דערמאָנען דאַרפן מיר לייב ניידוסן צוליב צוויי טעמים. ערשטנס,
ווייל לייב ניידוס האָט דער ערשטער אין אונדזער ליריק אויפגעשריבן
פאַר אַ מאָטאָ צו זיין שאַפן דעם ווערלענישן דעװוין 6ו210910 ,2451
6 +16וזס} /מת8ט4,, און צווייטנס, נו, צווייטנס, כדי ציענדיק די ליניע פון
ניידוסן צו בראָדערזאָנען, זאָלן מיר דערקענען דעם מהלך -- דעם מהלך,
װאָס די פאָרמיסטישע שיטה אין אונדזער ליריק האָט דורכגעמאַכט.
.. דער גראַם איז ביי ביידע ליריקערס נישט קיין צופעליקער אַטרײ
בוֹט, נאָר אַ גרונטירעקוויזיט, א וועזנטלעכער, פון זייער ,מוזיק, מוזיק
פאַר אַלעמען?-דעוויז, |
דער ניידוסישער גראַם ,װיאָלעט שאַנסאָנעט" איז כאַראַקטעריסטיש
פּאַר דער ליריק פון דעם דאָזיקן דיכטער.
דער פּיאָנער פונעם פאָרמיזם ביי אונדז, װאָס האָט געזאָלט און גע-
װאָלט געפינען דאָס מוזיקאַלישע פועעם יידישן װאָרט, האָט 99 פּראָצענט
פון זיין גראַמען-באַגאַזש געבראַכט פון דער פרעמד. גענומען מיט בידע
הענט פונעם פרעמדן װערטער-װאַלד. איך בין בשום אופן נישט אויסן צו
מינערן דעם ווערט פון לייב ניידוסן וו אַ דיכטער. אַדרבא, איך האַלט,
אַז מען האָט נאָך נישט דערשאַצט ביי אונדז דעם דאָזיקן פּאָעטישן יונג-
לינג מיט דער לאַנגער גריווע. זיין אויפטן אין אַ פּיאַנערישער, אָבער דער
רעזולטאַט -- אַ פראַגמענטאַרישער.
דער בראָדערזאָנישער גראַם , הערנער -- סודיסודות לערנער" איז
נישט קיין צופעליקער אין בראָדערזאָנס גראַמען-ירעקװיזיט, נאָר אַ כאַראַק-
טעריסטישער. ער איז יידיש, אַזױ ייד"ש, ווי דער בערל בראָדערישער
גראַם , מענטשן -- בענטשן". ביי בראָדערזאָנען אין דאָס יידישע װאָרט
געװאָרן שפּיל. און דער שפּיל -- טעאַטער, און דאָס טעאַטער װידער אַ
מאָל װואָרטשפּיל, |
י } ניימאַן
דער עקספּאַנענט פון וועלטלעכער יידישקייט *
עס איזן ביז איצט נאָך נישט אויפגעשריבן געװאָרן קיין רעגיאָנאַלע
מאָנאָגראַפיע איבער אונדזערע שריפטשטעלער. און אַ שאָד. יעדע שטאָט
לייגט-אַרױף אַ חותם אויף אירע שרייבערס. עס איז דאָ אַ נוסח ווילנע, אַ
נוסח ניו-יאָרק און אַ נוסח מאָסקװע. װוי אַ לאָדזשער וויל איך פּרווון אויפ-
צייכענען דעם נוסח לאָדזש אין אונדזער ליטעראַטור. |
כמעט אַלע שריפטשטעלערס װאָס שטאַמען פון לאָדזש האָבן אין
גרונטשטריך: עס זײײינען שװערמוטיקע מענטשן, װאָס ריסן זיך צו ליכט'.
קייט. אַזױ פרישמאַן, אַזױ קאַצענעלסאָן, אַזױ בראָדערזאָן, אַזױ סעגאַלאָוויטש,
ביז דעם יינגסטן; ישדאל ראַבאַן. מען קען, נעמלעך, ניט זיין קיין לאָדזשער
און נישט ליב האָבן געלעכטער. עס איז אַ שווערע, גרויע שטאָט און די
מענטשן רייסן זיך צו פאַרביקייט און פרייד. משה בראָדערזאָן האָט דעם
דאָזיקן אומבאַװווסטן דראנג דערהויבן צו אַ פּרינציפּ, ער האָט פּראָקלאַמירט
די , פריילעכע כאַליאַסטרע* און ער פירט עס אַדורך אין לעבן. פון מאַריאַ-
נעטױיטעאַטער ,חדיגדיא? ביז ;אַראַראַט". דער לאָדזשער האָט געהײסן
פריילעך זיין,
אל
דער לאָדזשער איז וואַך און עמפינדלעך אויף אַלע נייקייטן אין דער
וועלט און ער איילט זיך אַריבערצופּלאַנצן דעם נייעם פאַרבליפנדיקן פרעמדן
מוסטער אין זיין היים, פון מאַנופאַקטור-סוחר ביזן דיכטער און מאָלער.
פרישמאַן האָט אייגנטלעך אַ גאַנץ לעבן זיך באַמיט צו געבן אונדזער ליטע-
ראָטור אַ דיי מוסטערן מיט אַ װערט. משה בראָדערזאָן איז אַ טיפּישער
נאָכפאָלגער פון דער דאָזיקער ליניע. ער האָט אַרומגעשפּאַצירט אין אַלע
היכלות פון דער פּאָעזיע, און אויג און אוער אויפגעריסן. װאָס פאַר אַ
רחבות! װאָס פאַר אַ מעגלעכקייטן! און בראָדערזאָן פירט אונדז אַריין, דער
ערשטער, די יאַפּאַנישע טאַנקעס און די טריאָלעטן און דראַמאָלעטן מיט
* פון ליטעראַרישע בלעטער, נ' 505, װואַרשע, יאַני 1924.
248 משה בראָדערזאָן
זיין שפּראַךר-מײסטערשאַפט, מאַטיווירייכקייט און מוזיקאַלישקײט מאַכט ער
דעם ענדגילטיקן שטריק איבערן מאָניש-פערז: תאַנדערש װאָלט מיין ליד
געקלונגען, ווען כװואָלט פאַר גויים גוייש זינגען".. בראָדערזאָן האָט באַ-
וויזן, אַז דער שפּראַךיאינסטרומענט איז שוין דאָ. ער אין נישט געקומען
פון דער לופט. לייב גיידוס איז געווען זיין פאָרגײער. בראָדערזאַן האָט עס
פאַרפילפאַכט, פאַרפולקומט, .
געקומען, נאָך דער רעװאָלוציע פון מאָסקװע, האָט בראָדערזאָן גע-
ווירקט, װוי די גרעסטע איבערראַשונג אין אונדזער דיכטונג. נישט וװײיניק
מיטגעווירקט האָט זיין װונדערבאַרער אופן פון רעציטאַציע. ווען איר הערט
משה בראָדערזאָנען לייענען, װערט איר פאַרכאַפּט פפונעם ריטם און פון
דער קראַפט, װי פון אַ שפּריצנדיקן און שוימענדיקן װאַסערפאַל. און דער
בלויזער קלאַנג און דער פריידיקער שטרוים רייסט-מיט. ...מיר האָבן שוין
אַ רײי דיכטערס, װאָס זיינען צוגלייך מאָדערן און טיף און װואָגיק. איצט
איז די מוזיקאַלישע אימפּרעסיע נישט דאָס װיכטיקסטע. אַפילו אין ליד
דאָמינירט די נייע זאַכלעכקײט. בראָדערזאָן האָט אָבער אין דער דיכטונג
גערייצט דעם אַפּעטיט. אַ פאַרבליפנדיקע רייכקייט פון מאָטיוון און פאָר-
מען. דער דערפאָלג איז געווען געװאַלדיק. איין קריטיקער, דער פאַרשטאָר-
בענער סענאַטאָר בינענשטאָק, אַן ערנסטער קענער פון ליטעראַטור, איז
אַרומגעפאָרן איבער דער פּוילישער פּראָװינץ און געהאַלטן רעפעראַטן
איבער בראָדערזאָנס שאַפונג,
א
... בראָדערזאָן איז דער עקספּאָנענט פון וועלטלעכער יידישקייט און
דאָס איז כמעט ניט צום ליזן, װווי די פּראָבלעם פון דער קװאַדראַטור פון
קרייז.
די הויפּטישטרעמונגען, װאָס נורטעווען אין יידישן לעבן, זיינען: רע-
ליגיאָזיטעט, ארץיישראל און קאָמוניזם. יעדער דיכטער מוז צוגלייך זיין
דער אויסדריקער פון קאָלעקטיוו, משה בראָדערזאָן אין אידעאָלאָגיש נישט
אױיסגעשפּראָכן. ער נעצט-איין אַ פינגער אין אַ קװאַל, אָבער עס פעלט
אים דער מוט זיך אָפּצוטובלען אין גאַנצן.. עס איז נישט בלויז זיין גורל.
עס איז דער גורל פון אַ סך אונדזערע דיכטער, װואָס זייער פאָרעם-געפיל
שטייגט-איבער דעם אינהאַלט. פלאַטערן זיי, שװאַרץ פליטערן זיי ביזן
היינטיקן טאָג. איז דאָ לייכטער פלירט, אַנשטאָט אַ שטאַרק געפיל, װאָס
איז באַפרוכפּערנדיק. איך באַשולדיק נישט, איך קאָנסטאַטיר. זוכט מען
אַ תיקון אין פאָלקסטימלעכקייט, װאָס דאַרף זיין אַ סינטעז פון אַלעם. איז
אויסגעקליבענע שריפטן 249
עס, געשעפּט נישט פון דער ערשטער קװעלע, נאָר סעקונדער, דורך דער
פּריזמע פון קונסט,
עס איז נישט בלױז די טראַגיק פון משה בראָדערזאָן. עס איז די
טראַגיק פון אַ דור. פון אַן איבערגאַנגס-דור. אָבער אויך דער דראַנג נאָך
פאָלקסטימלעכקייט ביי אַ משה בראָדערזאָן האָט אַ חן. עס איז אַ זוניקער
רעפלעקס. עס מאַכט די פּראָדוקציע פאַרביקער. אויב מען איז נישט װיזיאָ-
נער, איז מען װײיגיקסטנס אילוזיאָנער.
8
,.. אָפּט מאָל פלעגט מען זיצן, אין די צייטן פון ,ינגיידיש', אויף
היימישע קערמעשלעך, חסידיש-צעכראַסטעטע און באָהעמיש-גויישע. און
מען פלעגט אימפּראָװיזירן. בראָדערזאָן האָט אַזױ, היפּ-טראַף, אָנגעװאָרפן
אַ פּאָר גראַמען, און הענעך קאָן, דער מוזיקער, אָדער גלאַטשטײן האָט
אימפּראָװיזירט די מעלאָדיע, און דאָס ליד האָט זיך געשאַפן, און שפּעטער
שוין געװאַנדערט אין טעאַטער-אַרײן און צום עולם,
,װײנט די קליינע ציפּעלע"..
עס איז אַ געמיש פון נאַיוון פאָלקסליד, ראַפינירטן מאָדערנעם פערז
און קופּלעט. אָבער דער קאָקטײיל האָט זיך אָנגענומען, אין ווייטע קרייזן
אַרײינגעדרונגען. קיינער פון די מאָדערנע דיכטערס וװוערט נישט אַזױ פיל
געזונגען, װי משה בראָדערזאָן. ער איז נישט בלויז בוך-דיכטער; ער איז
אַ זינגער. און פון די דאָזיקע אימפּראָװיזירטע ,יונגייידישע"יקערמעשלעך
איז אויסגעוואקסן בדאָדערזאָן דער טעאַטראַל.
אל
ער איז נישט בלויז ,בוך-'דיכטער". ער איז געקימען אין באַהעפטונג
מיטן לעבן, מיט די מאַסן. = 20 |
זינט גאַלהדפאַדען איז משה בראָדערזאָן דער ערשטער דיכטער װאָס
האָט זיך אַרײנגעטאָן בראשו ורובו אין טעאַטער. און אַז די פאַרביעדונג פון
אַ דיכטער מיטן טעאַטער איז אַ געווינס, דאַרפן מיר נישט ערשט אָנצוווייזן.
בלויז דער פרץ הירשביין-עפּיזאָד, װען אַ דיכטער האָט אויף אַ קורצער
צייט זיך צוגערירט צום טעאַטער, האָט געשאַפן אַן עפּאָכע, און שױשפּײ
לער יחסענען זיך, מיט שטאָלץ: , געשפּילט אין הירשביין-טעאַטעף?
משה בראָדערזאָן איז -- נאָך גאָלדפאַדען -- דער איינציקער דיכטער
װאָס לעבט און פיבערט מיט טעאַטער. װאָס פאַר אַ דאַנקבאַרע- אומדאַנק-
באַרע אַרבעט!
יעפים ישורין
משה בראדערזאן- ביבליאגראפיע
וועגן משה בראַדערזאָנען אין יידישע ביכער
אַבטשוק, א.
1 שטריכן און מאַטעריאַלן, כאַרי
קאָוו, 1942,
באָטאָשאַנסקי, יעקב
2 משה בראָדערזאָן, פּאָרטרעטן
פון ײדישע שרײבער, ואַרשע 19233,
זז' 12--16,
באַסטאָמסקי, ש., חײיַמסאַן מ,
3 לעבעדיקע קלאַנגען, כרעסטאָ-
מאַטיע פאַרן דריטן לערניאָר, ווילי
נע 1922, זי 3.
ביאַלאָסטצצקי, ב. י,
4 אַנטװיקלונג פון יידישן גראַם,
לידער און עסייען, ב' 2, נ"י 19232,
זי 121,
געלבאַרט, מיכל
5 קלינגען גלעקער, מוזיק ישר"
אֹל גלאַטשטײן, זינגט מיט מיר, ב"י
5, זז' 112--112. --- ציפּעלע, ד"ז,
זזי 148--149,
האָרן, י,
6 מלחמה-פּליטים און עװאַקואַי
ציעילידער, אין אונדזער דור, ב"א
8, זז' 65--66,
ווייכערט, מיכאַל
7? דראַמאָלעטן, יאַ. חתונהקע"
פון משה בראָדערזאָן, טעאַטער און
דראַמע, ב' 1, װאַרשע 1922, זז'
11--177. --- פּראָמעטידן, ד"ז, זז'
184-58. אַטמאָספער, ,דוד און בת
שבע", ליבערעטאָ משה בראָדערזאָן,
ד"ז, ב' 2, ווילנע-װואַרשע 1926, זִז
06-3,
זאַק, אַברהם
8 קנעכט זיינען מיר געװוען, ב'
1 ב"א 1956, זזי 18, 122,
9 אױף שליאַכן פון הפקר, ב' 2,
ב"א 1958, זז' 141, 159, 244, 245,
6, 307, 2311, 312, 213, 314.
טורקאָוו, יאָנאַס
0 דאָראַ פאַקעל, פאַרלאָשענע
שטערן ב' 1, ב"א 1952, ז' 219. --
מ. בראָדערזאָןדביבליאָגראַפיע
יולי וויינטרויב און אַ. אָסטשזשעגא,
ד"ז, זי 101. -- אַדאַם דאָמב און סאָ-
ניאַ אַלטבױם, זי 152, -- יואל בערג-
מאַן, ד"ז, ז' 273. -- דוד בייגעל-
מאַן, זז' 45--46. -- יצחק ברוינער,
זי 279, |
סורקאָוו- גרודבערג, יצחק
11 אַ טעאַטער-מאָזאַיק, יידיש
טעאַטער אין פּוױלן, ואַרֹשֶׁע 1951,
זז' 86, 89.
טענענבוים, ש,
2 ז. סעגאַלאָװיטש, שניט פון
מיין פעלד, נ"י 1949, זז' 428, 429,
טרונק, י., י,
3 קיינער ווייסט נישט וועמען די
ייגעלעך אויף די ביימער ציען אַרוס
דאָס גרויסע געווינס, פּױלן, בוך 6,
נ"י 1951, זו' 101, 102, 103. -- די
מוזעס זיינען פאָרט ווייבער און פירן
זיך אויף מיט זייערע ליבלינגען גאָר
און גאָר קאָקעטיש, ד"ז, זז' 105,
6 107. -- די געשיכטע פון אַ גוטן
רעזשיסאָר, ז' 109. -- דיכטער און
מאָלער, ז' 115. -- מיט גאָלדענע
האַרפעס און מיט שטאָלענע שווערדן,
זז' 121, 122. -- די יידישע ליטע-
ראטור אויף די ווייטענישן פון יידי-
שער געשיכטע, ז' 126. -- א גע"
שפּענסט פון משכילישן פאַרצייטנס,
ז' 153. -- ליטעראַרישע פרליטיק-צו"
נאַכטן אין פּרוסאַקס פּאַלאַצן, זי 205,
-- די לאָדזשער ,ינגיידישיסטן"
ווערן אַראָפּגערוקט צו דער טיר פון
דעם באַרג אָלימפּיס, בוך 7, נ"י 1953,
1 61. -- יידישע שריפטשטעלער
231
קומען צוריק פון באָלשעװיסטישן
רוסלאַנד, זז' 103, 104,
מאַרק, יודל
4 טענדענצן אין דער נייסטעף
ייף' ליט', די געשיכטע פון דעך ידי"
שער ליטעראַטור", נ"י 1943, ז' 53.
מוקדוני, ד"ר אַ.
5 לאָדזש, אין װאַרשע או אין
לאָדזש, ב' 2, ב"א 1955, זי 77.
מייזיל, נחניי
6 צען יאָג? נאָענטע און ווייטע,
ב' 1, װאַרשע 1924, ז' 22. -- אויף
נייע וועגן, זי 195.
אי דער קאַמף פאַר העגעמאָי
ניע, אויף אונדזער קולטור-פראָנט,
ווארשע 19236, זז' 21, 33.
7 דורות און תקופות אין דער
יידישער ליטעראַטור, נ"י 1942, זז
1, 17* :
8 האסטיקער ווקס פונעם קולי
טור-ליגע-פאַרלאַג, געװען אַמאָל אַ
לעבען, ב"א 1951, ז' 40. -- נײע
פייגל -- נייע געזאַנגען, ד"ז, ז' 90,
ניגער, ש. |
9 די רעװאָלוציע -- און דער
פּאָעט, לעזער, דיכטער, קריטיקער,
ב' 1, נ"י 1928, זז' 257--210,
0 משה בראָדערזאָן, יידישוע
שרייבער אין סאָװועט-רוסלאַנד, 3
8, זזי 28--262. --- נייע סאָווע-
טיש-יידישע לידעה גהײמלאַנך",
מאָסקוע 1942, ד"ז, ז" 442, -- פֹּאָ-
מעראַנץ אַלעקסאַנדער; ביאָדביאָגראַ-
פישע נאָטיצן, משה בראָדערזאָן, ד"ז,
זי 471, :
252
-סעגאַלאָװיטש, ז.
| 21 טלאָמאַצקע 23, ב"א 1946, זז"
6 114, 158, 220.
יעפים ישורץ
קאָרמאַן, ע, יי
2 באַרביבליאָגראַפיע, ברענען-
דיקע בריקן, בערלין 1923, ז' 149,
אין לעקסיקאַנען און ענציקלאָפּעדיעס
זילבערצװײַג, זלמן
23 משה בראָדערזאָן, לעקסי"
קאָן פון יידישן טעאַטער, ב' 1, נ"י
|1931, קאָל' 215--216,
מוקדוני, אַ.
4 דער מאָדערנער יידישער טע-
אַטעל, אַלגעמײנע ענציקלאָפּעדיע,
ייהן--ג', נ"י 1942, קאָל' 433.
ניגער, ש.
5 יידישע ליטעראַטור פון 1900
ביז 1942 אין דער פּוילישער רעפּוב-
ליק, אַלגעמײינע ענציקלאָפּעדיע, יידן
--ג', נ"י 1942, קאָל' 165,
פּןלאַקסערן, מ|נחםן
6 משה בראָדערזאָן, לעקסיקאָן
פון דער נײער יידישער ליטעראַטור,
ב' 1, נ"י 1956, קאָל' 429--432,
ראַװויטש, מלך
7 משה בראָדערזאָן, מיין לעק-
סיקאָן, מאָנטרעאַל 1945, זזי 49--51,
8 און 29 פּרעמדשפּראַכיק!
מעטא52 , פמ-נצטזעז
םזסז! 121610103/6 931001858 28
זס 006 /15ע? סּמו ס1 1900
-010 סנ 183ט19 ,111 .1{סע ,סמס1סם
;2 ,7 זו ,80018 1106 6010ען
3 ת
פזטרען ז1!פ2עטזאט סגוך
18ת?סמסצטסאם
,2 1ס0ץ ,מ8:006:80 1210368 .29
59 2 1940 יצ
אין העברעישע ביכער און צייטונגען
אלישיב ,שמואל
0 הספרות יהודית ברוסיה הלוח"
מת, הספרות הסובײיטית החדשה,
ת"אָ 19523, ז' 206, 207. -- עבדות
שבלב, ז' 218,
גלבוע, יהושע
1 אלמגתו של משה ברודרזון
מספּרת, הדואר, נ"י פעב' 1, 1957,
זז' 250--251.
ד. ל,
2 משה ברודרזון, מעריב, ת"אָ,
4 אויג' 1956.
מלצר, שמשון
2 משה בררודרזון, על
ירושלים 1956, זז' 88---89,
שטאַרקמן, משה
14 משה ברודרזון, רשימות ביןו-
גראַפיות, על נהרות, ירושלים 1956,
זזי 428--429,
דבר,
5 8שיחת חולין" למ. ברודרזון,
ת'אָ 18 אָקט' 1957,
נהרות,
מ. בראָדערזאָן-ביבליאָגראַפיע
253
אַרטיקלען וועגן משה בראָדערזאָן
אַ. ב,
6 צם אָנדענק פון משה בראָ-
דערזאָן, פאָלקס-שטימע, װאַרשע 20
אויג' 1958,
אידעם |
7 משה בראָדערזאָן האָט גע-
שיקט א בריו.. פּרץ מאַרקיש
לעבט.,. ש. האַלקין האָט זיך באַ-
וויזן..., אונזער שטימע, פּאַריז, 7
אָקט' 1959,
אײינהאָרן, דוד
8 ועגן עטלעכע ייד' שרייבער
װאָס זיינען ,פאַרשװוונדן געװאָרן"
אין סאָװועט-רוסלאַנד, פאָרווערטס,
נ"י 20 אויג' 1949,
9 מיין ערשטע באַגעגעניש מיט
בראָדערזאָנען, פאָרווערטס 18 אויג'
7,
אַלפּערין,, א,
0 משה בראָדערזאָן, ליט' בלע-
טער, נ' 105, װאַרשע 1926,
אַלקװיט, ב,
41 בראָדערזאַָנס ,פאָרשטעלע-
גען", אינזיך, נ' 39, נ"י אָקט' 1937,
זז' 86--89,
אַראָנסאָן, גריגאָרי
2 אַ פּאָרטרעט פון א יידישן
סאָציאַליסט, די צוקונפט, ב"י נאַוו"
1, ז' 445,
בא 2
23 משה בראָדערזאָן און שיינע
מרים אין מאָסקווע... דער נייער מאָי
מענט, סאַן פּאַולאָ, 23 סעפט' 1955,
באָטאָשאַנסקי, יעקב.
4 דער מאָרגנשטערן און דער
מגן דוֹד, די פּרעסע, ב"א, 231 מאַרץ
1+,
צום מאָרגנדיקן אַזכרה-אַקט
נאָך משה בראָדערזאָן אין שרייבעךף-
פאַראיין ה. ד. נאָמבערג, די פּרעסע,
3 סעפּט' 1956,
46 דאָס יײדישע לעבן אין יאָר
ה'תשי"ז (5717), דער באַפרייטער
דיכטער, װאָס איזן דערהרגעט גע-
װאָרן א'ן סיביר און איז געשטאָרבן
אין װאַרשע, די פרעסע, 25 סעפט'
7,
42 די ידי ליטעראַטור אין משך
פין די לעצטע 40 יאָר, די פּרעסע,
1 דעצי 1957,
באַשעוויס, י,
48 אֵרום דער יידישער ליטעראַ-
טור, די צוקונפט, אויג' 1943, זז
8, 415,
באַכראַך, שלמה
49 משה בראָדערזאָנס לעצטע
טעג אין פּוילן, דאָס יידישע װאָרט,
סאַנטיאַגאָ, 14 סעפט' 1956.,
באָרענשטיין, יצחק
0 נישטאָ מער משה בראָדער-
זאָן, דער נייער מאָמענט, ס"פּ, 24
אויג' 1956,
ביילין, ב.
1 נאָענטע און אייגענע דאַרפן
אונדז ווערן אייגן און נאָענט, זאָמ-
לונגען, 14, ווינטער 1958, ז' 716,
254
ביעלענקי, מ.
2 אַן אַקטיאָר אַ דענקער ({ש.
מיכאָעלס}, יידישע שריפטן, װאַרשע,
יאַני 1957, זי 7.
בלומענטאַל, נ.
2 משה בראַָדערזאָנס ניי װוערק
{,פאָרשטעלונגען", ליט' בלעטער, צ'
1, 30 אָקט' 1936,
בן-יעקב, י.
4 דער דיכטער-מאַרטירער משה
בראָדערזאָן, די שטימע, מעקסיקע, 10
אָקט' 1956.
בעלייקין, מ.
- 55 דער לימוד פון געזאַנג, 20
יאָר פאָלקשול, יאָהאַנעסבורג, אויג'
7, ז' 17,
בערג מ. 3
6 זכרונות וועגען משה בראָי
דערזאָן, די אידישע צייטונג, ב"א,
5 סעפּט' 1956,
בערגער, ה.
7 דער שטורעםי און דראַנג-
פּעריאָד, אויפבלי, מעלבורן, מײ
6, זז' 12--16.
בערלינסקי, ש.,
8 משה בראַָדערזאָן, אילוסט.
רירטע װעלט, ת"אָ, 27 פעב' 1957.
בראָדערזאָן, שיינע מרים
9 שיינע מרים בראָדערזאָן דער"
ציילט..,, לעצטע ניעס, ת"אָ, 9, 25
יאַנ'י, 1, 8 פעב' 1957.
0 מיין ליידנגסוועג מיט משה
בראָדערזאָן, די פּרעסע, 27 יאַנ'י 10
און 24 פעב', 3 מארץ. -- אידישע
יעפים ישורין
צייטונג, ריאָ דע זשאַנײראָ, 8 פעבר'
7.
1 משה בראָדערזאָנס טראַגישע
יאָרן אין סאָװעטנלאַנד, טאָגימאָרגען-
זשורנאַל, נ"י, 20 יאַנ' 1957. -- װוֹי
משה בראָדערזאָן און זיין פרוי זיי-י
נען אַנטלאָפן קיין רוסלאַנד, 8 פעב'.
-- בראָדערזאָנס ערשטע דערפאַרונג
מיט סאָוועטישער געהײים-פּאָליצײ,
9 פעב. -- וען בראָדעוזאָן איז
אַרױסגערופן געװאָרן קיין מאָסקװע,
האָט זיך קיין יידישער שרייבער מיט
אים ניט געחברט, 10 פעב'. -- פֿאַר-
װואָס בראָדערזאָן האָט ניט געװאָלט
צוריקקומען קיין פּױילן, 3 מאַרץ. --
ווען מאָסקװוע איז געװאָרן צויענג
פאַר די בראָדערזאָנס, 10 מאַרץ. --
ווען די סאָוועטירעגירונג האָט אַרעס-
טירט יידישע שרייבער, 9 אַפּר'. --
מאָסקװער טורמע ווו בראָדערזאָן איז
געפּײניקט געװאָרן. 26 מיי. -- משה
בראָדערזאָן, ,,אַרעסטאַנט נומער 7427,
שרייבט פון קאַטאָרגע, 30 ינַי. --
באַפּרײטע פון סאָוועטישע לאַגערן
דערציילן איבערלעבונגען, 18 אויג.
--- ענדלעך זיך דערװאַרט משה בראָ-
דערזאָנס באַפרייאונג, 1 סעפּט. --
בראָדערזאָן קומט אַ קראַנקער פון
קאַטאָרגע, 15 סעפּט. -- בראָדער-
זאָנס פּאַטעטישער בריץו צו סאָווע-
טישע שרייבער, 20 דעצ' 1957. --
משה בראָדערזאָן גרייט זיך צו פאַר-
לאָזן סאָװועטישן גיהנום, 7 פעב' 1958.
בראָון, פ,
2 צו גאַסט ביי א פאַרװאָגלטן
מ. בראָדערזאָן-ביבליאָגראַפיע
דיכטער, לעצטע נייעס, ת"אָ, 2 דעצי
5, |
בראָנשטין, י,
3 משה בראָדערזאָן, פּראָלעט,
מאַרץ-אַפּריל 1920. |
גאָטפאַרשטײן, ,
4 ערב-חורבן און ערב-חשבון-
הנפש, קיום, פּאַריז, אָקט"-דעצי 1954,
זז' 54--55,
גאָלד, וו,
5 אַ מצבה אויפן קבר פון דעם
דיכטער משה בראָדערזאָן, פּאָלקס.
שטימע, װאַרשע, 21 פעב' 1957.
גאָלדין, מ,
6 פּאַריזער צייטשריפט, נ' 14,
נייע פּרעסע, פּאַריז, 211 דעצ' 1956,
גאָלדשטײן, יוסף שמעון
7 מייגע באַגעגענישן מיט קלאַ-
ראַ יאָנג, פאָרווערטס, נ"י, 9 סעפּט'
5 -- מיינע באַגעגענישן מיט פּרץ
מאַרקיש אין סאָװעטירוסלאַנד פון
0 ביז 1946, 10 פעב.
גוטערמאַן, י,
8 מיר ביגן די קעפּ ביי דיין
קבר, רעדע פון י. גוטערמאַן, פאַלקט'
שטימע, װאַרשע, 22 אויג' 1956.
גינובוהב טמ
9 זכרונות וועגן משה בראָדער-
זאָן ע"ה, קענעדער אָדלער, מאָנטרע"
אֵל, 23 אויג' 1956,
גלאַטשטײן, יעקב
0 בראָדערזאָן, אידישער קעמ'
פער, נ"י, 14 אויג' 1953, זז' 12--13,
1 משה בראָדערזאָן, א"ק, 28
255
סעפּט' 1956, זזי 11--12,. -- די אידי
צייט', ב"א, 4 אָקט' 1956.
גלאַנץ-לעיעלעס, אַ. -
2 25 יאָר אידישע פּאָעזיע, טאָג,
נ"י, 26 נאָווֹי 1929,
3 משה בראָדערזאָן, טאָג-מאָרג"
זשורנאַל, נ"י, 11 אויג' 1956,
4 ינגיישראל, נ' צוויי, טמ"זש,
8 אויג' 1956,
5 דער יונגער משה בראָדערזאָן
(צו זיין טראַגישן טויט), די צוקונפט,
נ"י, אָקט' 1956, זז' 373--374,
6 אַ ידישע פּאָעמע פון אורי
צבי גרינבערג, טאָג-מאָרגן זשורנאַל,
2 יוני 1957,
גראָבאַרד, ב.
7ז אוױף בידע זײטן ים (דאָס
יידישע ליד), ניי-אידיש, נ"י, אָקטי
נאָוו' 1922, ז' 26,
8 ,שוװעלן?, צוויי נומערן, די
פעדער, נ"י, יולי 1924, ז' 31.
גראָסמאַן, משה
9 דאָס לעצטע בילד פון משה
בראָדערזאָן איזן יאָ אָנגעקומען קיין
ישראל, די איך' צייטונג, ב"א, 29
אויג' 1956,
דאָמאַנקעװיטש, ל.
0 לעקסיקאָן פון דער נייער ייף'
ליטעראַטור, אונדזער װאָרט, פּאַריז,
6 אַפּר' 1957, |
1 קאָמענטאַרן צו לידער און די
פאַקטן, א"וו, 20 אַפּר' 1957,
דינגאָל, ס,
2 אַן אָן אָװנט מיט משה בראָי .
דערזאָן, טמ"זשורנאַל, 18 אויג' 1956,
256
דלוזשנאָווסקי,. משה
3 דאָס אַמאָליקע יידיש-ליטע-
ראַרישע לאָדזש, פרייע אַרב' שטימע,
נ"י, 1 יולי 1958,
הואָרון, י.
4 אין לויף פון דער טראַגעדיע, -
ביים ופרישן קבר פון דיכטער משה
בראָדערזאָן, אונדזער געדאַנק, ב"א,
1 סעפּט' 1956,
5 די טאָכטער האָט געהאָפט, די
איד' צייטונג, 4 סעפּט' 1956
װואַלדמאַן, מ,
6 משה בראָדערזאָן (צו די שלו-
שים), אַרבעטער-װאָרט, פּאַריז, 21
סעפט' 1956,
7 טרויער נאָך אַ חבר, פאָרויס,
מעקסיקע, 1 יאַנ' 1957,
װאָלף, יוסף
8 וװועגן משה בראָדערזאָנס ,י",
אוזנדזער װאָרט, פּאַריז, 5 יולי 1952,
װואַסערמאַן, י. |
9 דער עקספּערימענט פון א קאַ-
מערשפּיל, ליט' בלעטער, נ' 3, װאַר"
שע 1924,
װײַכערט, מיכאל
0 דראַמאָלעטען (,אַ חתונהקע"
פון משה בראָדערזאָן), רינגען, װאַר-
שע, יאַני 1921, זו' 16--21,
ווייניג, ג.
1 אין די טריט פון אַ נייעם
יידישן סטיל, קריטיק, העפט ט', ווֹין,
5 מאַרץ 1921, זו' 19, 22, 25.
װײַנפּער, ז,
2 אַן אומפאַראַנטװאָרטלעכקײט
יעפים ישורין
ומצד ה. ד., נאָמבערגן, די פעדער,
נ"י, אַפּריל 1924, ז' 2., :
2 משה בראָדערזאָן, ייך' קולי
טור, נ"י, אָקט' 1956, ז' 49.
ווייסמאַן, י. א.
4 דאָס װאָרט און דאָס ליד,
עפּאָכע, נ"י, נאָװ'"דעצ' 1943, ז
4--226,
זאַק, אַברהם
95 משה בראָדערזאָן אין ליכט
פון זיינע בריוו, די איך' צייטננג,
ב"א, 30 סעפּט 1956.
זאַראָמב, ש.
6 משה בראָדערזאָן: ,פאָרשטעי
לונגען", שריפטן, װאַרשע, יוגי 1937,
זזי' 43--44,
זילבערצװײַג, זלמן
7 ישעיה אונגער, לאָדזשער יזי
כור'בוך, נ"י 1943, זי 113.
זינגער, ש. ד.
8 .שנײ-טאַנץ", גראָטעסקיפאָר-
שטעלונג פון משה בראָדערזאָן, די
פעדער, אַפּריל 1924, זז' 31--32.
9 י. טרונקס לעצטע ביכער
, פּוילן", די צוקונפט, סעפּט' 1953,
' 384.
טורקאָ, יוסף
0 בראָדערזאָן אין צייט-ווייטיי
קן, ליט' בלעטער, נ' 505, װאַרשע,
2 יאַני 1934.
טורקאָוו, מאַרק
1 טיט שלום אַשן אין װואַרשע,
די איד' צייטונג, 230 יולי 1957.
מ. בראָדערזאן-ביבלילגראַפיע
טײַך, נח
2 מישע בראָדערזאָן, לאַנדס-
מאַנשאַפט, ב"א, 5 סעפּט' 1956,
טענענבוים, ש.
3 יליאַן טובים, די שטימע,
מעקסיקע, 18 מאַרץ 1954. -- אין אַ
שרייבערס שטוב, די שטימע, מעק"
סיקע, 28 יאַנ' 1956,
טרײיסטמאַן, שלום |
4 אַ שעה מיט משה בראָדער-
זאָן אין מאָסקװוע, לעצטע נייעס, ת"אָ,
4 אויג' 1956,
טשאַוני, דניאל
5 דעם יבילאַר משה בראָדער-
זאָן, נייער פאָלקסבלאַט, לאָדזש, 15
דעצי 1933,
6 בראַָדערזאָנען -- דעם יװ"
בילאַר, ליט' בלעטער, נ' 505, װאַר"
שע, 12 יאַנ' 1934, ז' 28.
7 רעליגיעזע מאָטיוון אין דער
מאָדערנער יידישער דיכטונג, אויפן
שײדוועג, זאַמלנבוך 1, פּאַריז, אַפּריל
9, זז' 1823, 184.
8 צויי באַקאַנטע שרײבער
שיקן מיר אַ גאָר פיינעם שלח-מנות,
טאָגימאָרגןזשורנאַל, ג"י, 20 מאַרץ
1954,
9 בראָדערזאָנס ליד פון פער-
ציק יאָר צוריק, טמ"זש, 25 אויג'
,6
0 בי אַ ליטעראַרישן סדר אין
מאָסקװוע מיט פערציק יאָר צוריק,
טמ"זש, 13 אַפּרי 1957. -- די פּרעסע,
ב"א, 12 יוני 1957,
7 הו
1 צם אָנדענק פון משה בראָי
דערזאָן, פאָלקס-:שטימע, וװואַרשע, 29
סעפּט' 1956,
יאָנאַסאָװיטש, יצחק
2 יעקב שטערנבערג, אילוסט-
רירטע ליטעראַרישע בלעטער, ב"א,
נאָוו"-דעצ! 1953, זי 11,
3 משה בראָדערזאָן, די פּרעסע,
ב"א, 24 און 28 אָקט' 1953. -- דער
ניײיער מאָמענט, 20 און 27 נאָװ'
3. -- פאָלקסבלאַט, מאָנטעװידעאָ,
7 אָקט' 1954,. /
4 טצאָטאָגראַפיעס פון 9 אַ רן
מבול.., די פרעסע, 4 און 7 אויג'
4,
5 אַ גרוס פון דעם קאַלטן גיה"
נום..., די פּרעסע, 26 נאָװו' 1955,
6 די טראַגעדיע פון אַ דאָפּלט
רעטעניש..., די פּרעסע, 5 דעצ' 1956,
7 זי סודות פון דער פאך-
שטומטער שרױײיבמאַשין, די פּרעסע,
0 יאַנ' 1957, -
יאַסני, אַ. װאָלף
8 דער פאַרפּײניקטער דיכטער,
לעצטע נייעס, ת"אָ, 14 סעפּט' 1956,
יאַקובאָװויטש, מאַרקוס
9 משה בראָדערזאָן, וו ביסטו?
דאָס יידישע װאָרט, סאַגטיאַגאָ, 27
יולי 1957,
יוקלסאָן, ר. |
0 אַ באַגעגעניש מיט משה
בראַדערזאָנען, מאָרגן-פרייהייט, נ"י,
3 אויג' 1956.
258
כץ, משה
121 משה בראָדערזאָן 1956-1890,
מ"ם, 26 אויג' 1956,
כצנלסון, רבקה
2 א שליסל צו אַ טיר.., (מיט
משה בראָדערזאָנס אַלמנה אין ישר"
אל), די פּיאָנערן-פרוי, נ"י, מייייועי
57
3 װאָדזשער יידישע טעאַטער-
סטודיע, רעזש' י. לעווי, לייטונעג מ,
בראָדערזאָן, נייע טאָגבלאַט, 2 מאַרץ, -
6,
לןאַנדױ}, זןישאָן
1424 דער קריזיס אין דער יידיי
שער פּאָעזיע, דער אינזל, ג"י, אָקט'
5, ז' 40.
לודען, יצחק |
5 מיט משה בראָדערזאָן אין
שטעטל טורקול, לעצטע נײיעס, ת"אָ
5 סעפּט' 1956,
6 משה בראָדערזאָנס ;ויי-
געשווייג" אין בריוו, לעצטע נײעס,
4 סעפּט' 1956, |
ליכטענשטיין, יצחק
7 משה בראָדערזאָן -- דער
לאָדזשער (צו זיין 20-יאָריקן יובל),
ליט' בלעטער, נ' 502, װאַרשע, 22
דעצי 1932,
ליס, א,
8 משה בראָדערזאָן, לעבנס.:
פֿראָגן, ת"אָ, נאָװ"-דעצ' 1956.
לעדער, יצחק
9 שינעימרים בראָדערזאָן, די
פרוי פון ,פאַרפּײניקטן יידישן דיכ-
יעפים ישורין
טער", אָנגעקומען קיין ישראל, אי"
לוסטרירטע װעלט, ת'אָ, 15 יולי
7,
לענעמאַן, ל, |
0 לעאָן קרישטאָלס טרויעריי
קער גרוס וועגן דעם גורל פון די
.פאַרשווונדענע? יידישע שרייבער
אין רוסלאַנד, קענעדער אָדלער,
מאָנטרעאַל, 14 מאַרץ 1956,
1 וו אַזױ משה בראָדערזאָן
זיל איז גנישט געװאָרן מיין גאָכ-י
פאָלגער אַלס ײטאַיקאָרעספּאַנדענט
אין מאָסקװע, די ציוניסטישע שטימע,
פּאַריז, 5 סעפּט' 1956. -- קענעדער
אָדלער, 14, 18 און 19 סעפּט' 1956.
-- לעצטע נייעם, ת"אָ, 21 סעפּט'
6. -- אַפּריקאַנער ייך' צייטונג,
יאָהאַנעסבורג, 26 סעפט' 1956,
מאַנגער, איציק
2 וװועגן משה בראָדערזאָנס
ליד, ליט' בלעטער, נ' 504, װואַרשע,
5 יאַני 1934,
2 געציילטע ווערטער", דער
וועקער, נ"י, 1 נאָװו' 1955,
4 מאַני לייב, דער װעקער, 1
דעצ' .1955 /
מאַסטבױם, יואל
5 אנהאַלט און פאָרעם, ליט'
בלעטער, נ' 42, 20 פעב' 1925,
מאַרק, ב. |
6 משה בראָדערזאָן (1890--
6) ידישע שריפט, נ' 9 (113),
װאַרשע, סעפּט' 1956, זז' 1--2,
7 ער האָט געדינט דער ייךי
קולטור, דעם ייד' פאָלק מיט אַלע
מ. בראָדערזאָזיביבליאָגראַפיע
פיבערן פון זיין איידעלער נשמה,
רעדע ביים אָפענעם קבר פון משה
בראָדערזאָן, פאָלקס-שטימע, װאַרשע,
2 אויג' 1950..
מוס, ע.
8 ביניש מיכאַלעװיטש, אוו'
זער שטימע, פּאַריז, 29 מיי 1951.
מוקדוני, דייר אַ.
9 וי שרײבער זעען פּױלן
מאָרגן זשורנאַל, נ"י, 2 דעצי 1951,
מײַזיל, נחמן
0 משה בראָדערזאָן דער דיכ-
טער, ליט' בל' נ' 505, 12 יאַנ' 1934,
| 141 = צװאַנציק יאָר יידיש טעאַ-
טער אין פּױלן, פון נאָענטן עבר, װ,
װואַרשע, 19237, ז' 164,
2 פרילינג און שחיטה, יידישע
קולטור, נ"י, יולייאויג' 1941, ז' 13,
8 די ידישע װאַישע ייק,
מיי 1944, ז' 25,
4 ברוך אֶליצקי, װאָכנבלאַט,
טאָראָנטאָ, 2 אויג' 1951.
5 אַנטאָלאָגיעס פון ייד' פּאָעי
זיע, יי"ק, אָקט! 1954, ז' 36. -- ד"ז,
דעצי זי 19 און פעב' 1955, זו' 8,
9 12.
46 משה בראָדערזאָן, צום טויט
פון דיכטער, פּאַריזער צייטשריפמ,
4, פּאַריז 1956. זו' 61, 14. -- ייך'
קולטור, נ"י, אָקט' 1956, זו' 7--13,
מלאָטעק, משה
401 משה בראָדערזאָן, קולטור
און דערציתנג, נ"י, אָקט' 1956, זױ
1,
259
מעיערסאָן-בעקער, צעלינאַ
8 משה בראָדערזאָן, ליט' בל',
נ' 505, 12 יאַנ' 1934, זז' 22--24,
מעסטל, יעקב
9 דער איקוף אויפן טעאַטער-
געביט, יי"ק, דעצ' 1957, זי 17.
0 נחמן מיזילס מעטאָד און
זיין באַציונג צו שרײבער, יי"ק,
אַפּר' 1958, ז' 238,
נאָטאָוויטש, מ.
1 די הינטיקע יידישע סאָווע-
יטישע ליטעראַטור, אין דינסט פון
פאָלק, אַלמאַנאַך פון יידישן פּאָלקס-
אָרדן, נ"י 1947, זי 392,
ניגער, ש. |
2 די רעװאָלוציאָן און דער
פּאָעט |איבערזעצונג פון דער פּאָעמע
,צוועלף? פון אַלעקסאַנדער בלאָק},
משה בראָדערזאָן, די צוקונפט, נאָװוי
9, זז' 657--661,
2 לירישע סילועטען,
בראָדערזאָן), די צוקונפט,
0, זז' 485--491, |
4 יע לידער פאַר קינדער,
פריינד, צ"י, יולי 1922, זן' 7--8.
5 קינדער-ליטעראַטור, ביכער.
װעלט; װואַרשע, נ' 4--5, יולי-אָקט'
2, זז' 425=---428.
6 יידישע דיכטונג, טאָג, נ"י,
8 פעב' 1923.
7 געלייענט און געשריבן, טאָג,
4 אויג' 1947,
8 סאָוועטיש - יידישע לידער,
טאָג, 27 אויג' 1944,
9 משה בראָדערזאָן און זיינע
וַמשה
אויגי
200
ערשטע לידער,
6,
0 בראָדערזאָן האָט זיך אַנטי
פּלעקט אַלס דיכטער טמ"זש, 230
סעפּט' 1956. .
1 משה בראָדערזאָן, ליט' בלי,
נ' 505, וואַרשע, 12 יאַנ' 1934,. --
משה ברודרזון, דבר, תאאַ,. 14
סעפּט' 1956,
2 בראָדערזאָן לערנט פון די
צייטיגעשעענישן, טמ"זש, 7 אָקט'
6,
נײַמאַן י. מ,
3 דער דיכטער און זיין וועלט,
לעצטע נײעס, ת"אָ, 24 אויג' 1956,
נײַמאַרק, ד,
464 ביגיש מיכאַלעװויטש, פאָר-
ווערטס, נ"י, 28 דעצי 1952,
סאַקציער, מאָטל
5 משה בראָדערזאָן {ליד}, ייך'
שריפט, װאַרשע, נאָװו' 1956, זי 5.
סוסקאָװיטש, שלמה
166 בייניש מיכאַלאָװויטש, גע-
דענק-בוך, דווקא, נ' 7, ב"א, 1951,
סמאָליאַר, הערש
7 אַזױי מוראדיק אומגעריכט,
אַזױ פּיינלעך אומגערעכט, פאָלקס-
שטימע, װואַרשע, 25 אויג' 1956,
סעגאַלאָװויטש, ז.
8 בראָדערזאָן משה..
רינגען, קאַונאַס 1940, זי 8,
ספאַרד, ד.
9 צום צוריקקער פון אונזערע
שרייבער, ייד' שריפטן, לאָדזש 1946,
ז' 56,
טמ"זש, 23 סעפּט'
וליד},
יעפים ישורין
עהרענרײַך, חײַם
0 שינע -מרים בראָדערזאָן
װאָס איז געקומען אַהער נאָך יאָרן
אין סאָװעטירוסלאַנד פאָרװוערטס,
8 נאָוו' 1957,
עלבוים, משה
1 משה בראָדערזאָן, פאָרי
ווערטס, 24 סעפּט' 1955,
2 משה בראָדערזאָן, זיין לעבן,
זיינע ליידן און טראַגישער טױיט,
פאָרווערטס, 21 אויג' 1956. -- נייע
ייך' צייטונג, מינכען, 9 סעפּט' 1956,
2 משה בראָדערזאָן, דער דיכ"
טער פון דעם שפּילעוודיקן יידישן
װואָרט, פאָרווערטס, 2 סעפּט' 1956,
עמיאָט, י,
4 משה בראָדערזאָן, פאָלקס-
שטימע, װואַרשע, 17 אויג' 1957. --
מאָרגן-פרייהייט, נ"י, 28 אויג' 1957,
-- װואָכנבלאַט, טאָראָנטאָ, 29 אויג'
7,
פּאָמעראַנץ, אַל,
5 חיים גראַדע טוט זי אָפּ סאָי
וועטיש, מאָרגן-פרייהייט, 23 פעב'
1,
6 קאָמוניסטישע ,פ ר יי ה יי ט"
טאַנצט אויף די קברים פון סאָװועט-
יידישע שרייבער, פאָרווערטס, 10
אַפּר' ,1956
פוקס, חײַם לייב
7 די דערציילונגען פון אַברהם
ווייץ, אַרבעטער:װאָרט, פּאַריז, 11
יולי 1952,
8 משה בראָדערזאָן ד ער
מענטש און דער דיכטער, פאַלק און
מ. בראָדערזאָזיביבליאָגראַפיע
וועלט, נ"י, אָקט' 1956, זז' 8--13,. --
דער יידישער זשררנאַל, טאָראָנטאָ,
8 אָקט' 1956. -- קענעדער אָדלער,
מאָנטרעאַל, 5 נאָװו' 1956.
9 לאָדזשער טאָג-צייטונגען און
זיײיערע מיטאַרבעטערס: ישעיה אוני
גער -- דער רעדאַקטאָר, פון נאָענטן
עבר, ב' 2, נ"י 1957, זזי 198, 203.
-- רעדאַקטאָר לאַזאַר קאָהאַן און זיי-
גע מיטאַרבעטערס, ד"ז, ז' 206. --
מרים אולינאָװער און איר שרייבעךי
סביבה,ד"ז, ז' 216. -- יצחק קאַצעי
נעלסאָנס ליטעראַרישע שטוב,, ד"ז,
זי 220,. -- משה בראָדערזאָן און די
לאָדזשער דיכטער-גרופּע, ד"ן, זי
23--225, --- לאָדזשער ליטעראַטן-
און זשורנאַליסטן-פאַראײן, ד"ז, זז'
6 /227, 228, 229, 244, 249. --
לאָדזשער ליטעראַרישע אומגעגנט,
ד"ז, זז' 262, 267,
0 די לעצטע גרויסע באַגעגעי
ניש מיט משה בראָדערזאָן, װאָכן-
בלאַט, טאָראָנטאָ, 320 אויג' 1956,
פוקס, א. מ,
1 דער עסטעט פּאַר עקסעלאַנץ
וזישאַ לאַנדוי}, ליט' בל', ואַרשע,
0 יני 1924.
2. 6
2 !די נשמות ריינע פון דיינע
אומגעבראַכטע ברידער און שוועס-י
טער", אונזער שטימע, פּאַריז, 11
סעפּט: 1956,
צ.
23 משה בראָדערזאָן האָט דער-
ציילט, די צוקונפט, נאָווֹ' 1956, ז'
1
201
צאַגין, מ,
184 משה בראָדערזאָן ז"ל, לעצ.
טע נײעס, ת"אָ, 20 אויג' 1956,
(צאַנין, מ.}, מצן
5 דאָס געשפּענסט קעגן בראָ-
דערזאָן, 1"7, 24 אויג' 1956,
קאַגאַנאָווסקי, אפרים
6 צו דער קבורה פון משה
בראָדערזאָן, נייע פרעסע, פּאַריז, 25-
26 אויג' 1956,
7 אַ טוט -- אַ סימבאָל, צו
דער קבורה פון משה בראָדערזאָן,
מאָרגן-פרייהייט, ג"י, 1 סעפט' 1956,
קאַמיענסקא, אַננאַ
8 אַ טרויעריצוג |לידן, איבי
אַ. פרומקין, דעם אָנדענק פון משה
בראָדערזאָן, יידישע שריפטן, סעפּט',
װאַרשע 1958,
קאָן, הענעך
9 משה בראָדערזאָן, ליט' בל',
נ' 505, װואַרשע 1934, זי 28,
100 משה בראָדערזאָן, טאָג-
מאָרגן זשורנאַל, 3 יאַנ' 1957,
1 שינע - מרים בראָדערזאָן,
טמ"זש, 5 דעצ' 1957.
קאַנץ, ש. |
2 דער מענטש פון גרויסן
לעבן, פאָלקס-שטימע, וװואַרשע, 20
אויג' 1956,
קאָפּע, רבקה
3 אַ יאָר פאַרגייט (ליד}, צו
דער יאָױרצײיט פון משה בראָדערזאָן,
אונזער װאָרט, פּאַריז, 21 סעפּט'
7,
262
קאַציזנע, אַלטער
4 די אָפּערע דוד און בתישבע,
ליט' בל', נ' 3, װאַרשע 1924,
קאַצנעלסאָן, י.
5 יידישע שרייבערס אין סא"
װעטן-פאַרבאַנד פירן ברייטע טעטי-
קיט; נייע ביכער אַרויסגעגעבן,
מאָרג-פרייהייט, נ"י, 11 מאַרץ 1956,
-- װאָכנבלאַט, טאָראָנטאָ, 15 מערץ,
6,
6 די נייע גרוסן פון יידישע
שרייבערס אין סאָװעטן-פאַרבאַנד,
מ"ם, 14 מאַרץ, 1956,
קוטשינסקי, מאיר
197 אַ פּאָעט איז געװאָרן 85
יאָר.,., דער שפּיגל, ב"א, יולי 1957,
קופּערשמיד, לייב
8 משה בראָדערזאָן, דער דיכ"
| טער און חבר, מאָרגן-פרייהייט, 28
אויג' 1956,
קװואַטערקאָ, אַברהם
9 היסטאָרישער צוזאַמענטרעף
אין ואַרשע מיטן שרייבער משה
בראָדערזאָן, װאָכנבלאַט, טאָראָנטאָ,
6 אויג' 1956.
0 דער מאָנומענט אויפן קבר
פון משה בראָדערזאָן, מאָרגן-פריי'
הײיט נ'י, 28 פעב' 1957. -- ניע
פּרעסע, פּאַריז, 272 מאַרץ. -- װאָכן-
בלאַט, טאָראָנטאָ, 7 מאַרץ. -- מעק-
סיקאַנער לעבן, 23 מאַרץ 1957.
קװיאַטקאָווסקי-פּנחסיק, רבקה
1 דער לעבעדיקער משה בראָי
דערזאָן אין לאָדזשער געטאָ און דער
שווייגנדיקער משה בראָדערזאָן אין
יעפים ישורין
מאָסקװע, די צוקונפט, יאַנ' 1959, זז'
3--35,
קנאַפּהײס, משה
2 דער כוח פון אַחריות פונעם
װאָרט, די פּרעסע, ב"א, 29 יולי 1953,
קעניג, לעאָ
3 די תקופה פון יונג-יידיש און
| משה בראָדערזאָן, די גאָלדענע קייט,
ני 26, ת"אָ, 1956, זז' 92--102,
קרול, חײַם
4 ווי אַזױ איך בין באַקאַנט
געװאָרן מיט ברוך גלאַזמאַנען, ליטע"
ראַרישע העפטן, נ"י, מיייאויג' 1946,
זי 50.
קרישטאָל, לעאָן
205 די אויפדעקונג וועגן די אומ"
געבראַכטע יידישע שרײיבערס אין
סאָװועט - רוסלאַנד, פאָרװערטס, 10
מאַרץ 1956,
1661
6 ריגען, נײע הימלשן, װואַרי
שע-צ"י, 1921, זי 108.
ר---פּ
7 משה בראָדערזאָן, פאַלקס:
שטימע פאַר אונדזערע קינדער, װאַר-
שע, נ'י 141 (1419), ז' 1.
ר|אַבינאָװויטשן י.
8 צוריק פון יענער װעלט,
קענעדער אָדלער, מאָנטרעאַל. 8
אויג' 1956,
ראַבינער, א.
9 -אַן אינטערנאַציאָנאַלע אינס-
טאַנץ דאַרף אויספאָרשן די אומ-
שטאַנדן פון משה בראָדערזאָנס טראַ-
מ. בראָדערזאָןדביבליאָגראַפיע
גישן טויט, אונזער װאָרט, פּאַריז, 29
אויג' 1956,
ראַװיטש, מלך
20 פּראָצעס פון דער ,פאַ-
ליאַסטרע? נאָך צװאַנציק יאָר, דער
וועג. מעקסיקע, 24 אָקט' 1942.
1 אויך משה בראָדערזאָן שוין
ז"ל, אונזער װאָרט, פּאַריז, 25 אויג'
6. -- די פּרעסע, ב"א, 21 אויג'
-- לעצטע נײעס, ת"אָ, 14 סעפּט'
6, -- אױסטראַלישע ייד' נייעס,
מעלבורן, 5 אָקט' 1956,
2 ,כאַליאַסטרע*, איד' קעמפער,
נ"י, 20 סעפּט' 1957, ז' 19,
2 א בריוו פון משה בראָדער"
זאָן, קענעדער אָדלער, מאָנטרעאַל, 14
אָקט' 1957,
ראַזענפעלד, שלום
914 װאָס די אַלמנה פון משה
בראָדערזאָן דערציילט אין ישראל,
פאָרווערטס, 19 יאַנ' 1957.
ראָזשאַנסקי, שמואל
5 10 אאָר יידישע ליטעראַטוף
אין פּוילן, 5 יאָר -- אַן עפּאָכע, 5
יאָר --- אויף נייע וועגן, די איך' צייי
טונג, ב"א, 21 און 26 דעצ' 1928,
6 משה בראָדערזאָן אויף נייץ
וועגן, די ייד' צייט', 9 אַפּריל 1927,
7 יידישע שרייבערס אין ראַט:-
פארבאנד,. די איך" צייט, 19 פעם'
0,
8 ,די אידישע באַנדע? האָט
געלאָזן ירושה, די איך' צייט', 20
אָקט' 1954,
9 געראַטעװועט... (צו משה
203
בראָדערזאָנס צוריקקומען קיין פּוילן),
די איד' צייט', 12 אויג' 1956,
0 משה בראָדערזאָן, די איך'
צייט', 21 אויג' 1956,.
1 יידישע אָפּערע, צום אָנדענק
פון משה בראָדערזאָן, די איד' צייט',
2 אויג' 1956,
2 אַ יקר המציאות (,שיחוח
חולין"), די איד' צייט', 26 אויג' 1956.
- 222 שלום אַשס לעצטער עפנטי
לעכער אויפטריט, די צוקונפט, 3"
סעפּט' 1957, זז' 310---311,.
רובין, רבקה
4 אונדזער ליטעראַטור, אױף
נייע װעגן, אַלמאַנאַך, נ"" 1949, ז'
14,
רייזען, אַברהם
5 דיאַלאָגן פון משה בראָדער"
זאָן, די פעדער, נ"י 1937.
6 ליטעראַרישע רעװי, משה
בראָדערזאָן -- ,פאָרשטעלונג", די
פעדער, 1927, ז' 116.
7 יוד", לידעריזאַמלועג פון
משה בראַדערזאָן, די פעדער, זאַמל-
ביך, 1929.
רימון, יצחק
8 שֵיינע - מרים בראָדערזאָן
דערציילט..., די פּרעסע, ב"א, 20 יאַנ'
7,
9 שיחות חולין -- אַ זעלטענע
אױסגאַבע פון משה בראָדערזאָנס
יוגנט-ווערק, די פרעסע, ב"א, 21
אָקט' 1957.
264
ש 2
0 דער לעצטער וועג פון משה
בראָדערזאָן, פאָלקס-שטימע, װואַרשע,
2 אויג' 1956.
1 וװועגן משה בראָדערזאָנען
אויפן פּוילישן שרייבער-צוזאַמענפאָר,
פ"ש, װאַרשע, 20 דעצי 1956,
2 אַ פײַערלעכער קבלתיטנים
-- און אַ לעצטע באַגעגעניש.., די
גרויסע אויפנאַמע פאַר משה בראָ"
דערזאָן אין װאַרשעװער יידישן טעאַ-
אַטער, עטלעכע טעג פאַר זיין פּלו-
צימדיקן טויט, מאָרגן-פרייהייט צ"י,
0 אויג' 1956.
ש,, פ.
23 די לעצטע געזעגענונג מיט
משה בראָדערזאָן, מ"פ, 3 סעפּט'
6.
ש---ג, א,
4 בראָדערזאָדאָװונט אין סאָס-
נאָװויץ, פ"ש, װאַרשע, 17 נאָװו' 1956,
שלעווין, ב.
5 ביים פרישן קבר פון משה
בראָדערזאָן, נייע פּרעסע, פּאַריז, 1י2
סעפּט: 1956,
שמעלצינגער, ל,
6 די שטומע פאַרשװעכונג,
אונדזער בײטראָג, ריאָ דע זשאַנײי
ראָ, 1956, זי 189,
יעפים ישורין
שנאַפּער, בער 1
7 משה בראָדערזאָן -- דעף
פּאָעט און טעאַטראַל, ליט' בל' װאַר-
שע, 9 דעצי 1938, זז' 125--126,
שעפנער, ב, |
8 מײן הײמשטאָט לאָדוש,
פאָרװערטס, 28 אויג' 1954,
9 טלאָמאַצקע דרייצן,
ווערטס, 20 אויג' 1955,
0 פין געראַטעװעטער פרייגך
משה בראָדערזאָן. --- פאַרװאָס בע"
ריאַ האָט אים , פאַרשעמט", פאָרוו',
1 אויג' 1956,
1 דער פּלוצלינגער טויט פון
משה בראָדערזאָן, פאָרוו' 25 אויג'
6
שפּיגעל, שמעון
2 שטריכן צו דער בראָדערזאָן-
געשטאַלט, ליטי בל', װואַרשע, נ' 509,
9 פעב! 1934, זז' 87--88,
3 שטריכן צו דער בראָדערזאָןי
געשטאַלט, לעצטע נײעס, ת"אָ, 24
אויג' 1956,
4 געעזעגענונג מיט אַ דיכטער,
לעצטע נייעס, ת"אָ, 21 אָקט' 1955.
שקליאַר, משה
5 רהעמאַנענטן, רעמאַנענטן...,
פאָלקס:שטימע, װאַרשע, 31 דעצ'
8
פאָרי
מ. בראָדערזאָן-ביבליאָגראַפיע
2605
לײיטאַרטיקלען און נאָטיצן אין צייטונגען
ו און זשורנאַלן
אונזער װאָרט,
פּאַריז, 22 אויג' 1956
46 משה בראָדערזאָן ז"ל. --
ד"ז: צום טויט פון דיכטער-מאַרי
טירער. | |
1 סעפט' 1956
7 בראָדערזאָן האָט געהאָפט צו
זען די יידישע מדינה,
אונזער שטימע,
פּאַריז, אָקט' 271 1955
248 משה בראָדערזאָן האָט גע"
שריבן אַ בריוו צו זיין טאָכטער אין
אַמעריקע,
6 אָקט' 1956
9 משה בראַדערזאָן.
6 אויג! 1956 |
250 דער טױט פון משה בראָי
דערזאָן, | |
1 יאַני 1957
1 שֵיינע - מרים בראָדערזאָן
דערציילט. , ,
אידישע צײַטונג,
ב"א, 20 אויג' 1956
2 נישטאָ שוין מער משה בראָ-
דערזאָן.
0 אויג! 1956
3 געשטאָרבן משה בראָדערזאָן.
אידישע שטימע,
לאָנדאָן, 10 אויג' 1956
4 משה בראָדערזאָן און זיין
פרוי קערן זיך אום פון רוסלאַנד
קיין פּוילן.
1 אויג' 1956
5 משה בראָדערזאָן ע"ה.
אילוסטרירטע פאָלקס-שטימע,
בילאגע צום נומער 127 (1415),
װאַרשע, 25 אויג' 1956
6 משה בראָדערזאָן
הײַנטיקע נײַעס,
ת"אָ, 7 אויג' 1956
7 משה בראָדערזאָן דערציילט
וועגן טויט פון יידישע שרייבערס
אין רוסלאַנד, |
7 יאַנ' 1957
8 קבלת יפנים פאַר שיײנע-
מרים בראָדערזאָן,
ד, א,
9 קבלת-פּנים פאַר שיינע-מרים -
בראָדערזאָן אין זשורגאַליסטן-קלוב
אין תל-אָביב, ה"נ, ת"אָ, 22 יאֲנַי
7,
װאָכנבלאַט,
טאָראָנטאָ, 23 אויג' 1956
0 פּלוצימדיקער טוט פון באַ-
רימטן יידישן דיכטער משה בראָ-
דערזאַן רופט-אַרויס טיפן טרויער
אומעטום.
זעגלען,
ב"א, אויג' 1924
1 זיגזאָגן, זז' 1--3,
טאָג-מאָרגן-זשורנאַל,
נ"י, 7 אויג' 1956
2 משה בראָדערזאָנס טאָכטער
200
גליקלעך, וװוען זי הערט פון עלטערן
אין װאַרשע.
3 אויג' 1956
83 משה בראָדערזאָן
פרוי מרים {פאָטאָגראַפיען.
0 אויג!' 1956
464 משה בראָדערזאָן פּלוצים גע-
שטאָרבן.
4 אויג' 1956
5 וװאָס משה בראָדערזאָן האָט
דערציילט וועגן זיינע ליידן אין סאָ-
וועט-ירוסלאַנד,
2 סעפּט' 1956
6 בראָדערזאָנס טראַגישער טויט
דאַרף אויסגעפאָרשט ווערן, שרייבט
פּאַריזער , אונזער װואָרט?,
9 יאַני 1957
7 משה בראָדערזאָנס טראַגישע
יאָרן אין סאָװועט-ירוסלאַנד הייבן זיך
מאָרגן אָן צו דרוקן אין ,טאָגימאָרגן-
זשורנאַל?,
7 יאַנ' 1957
8 משה בראָדערזאָנס אַלמנה
דרוקט אין ,טאָגימאָרגן"זשורנאַל?
דעראינערונגען וועגן סאָװעטיש-יידי-
שער טראַגעדיע.
ייִדישע קולטור,
נ"י, אָקט' 1956
9 ביכער און ביכלעך פוֹן משה
בראָדערזאָן.
ייַדישע שריפטן,
ווארשע, אַקט' 1956
0 קולטור - געזעלשאַפטלעכע
כראָניק. -- פון אױסלאַנד,
און זיין
יעפים ישורין
דעצ' 1956
1 בריוו פון משה בראָדערזאָן.
יאַנ' 1957
2 אַ בריוו פון משה בראָדער-
זאָך.
מאַרץ, 1957
3 קלטור - געזעלשאַפטלעכע
כראָניק,
היימיש,
ת"אָ, אויג' 1956
4 צו משה בראָדערזאָנס באַ-
פרייט ווערן פון דער סאָוועטישער
טורמע און קומען קיין פּוילן
ישראל-שטימע,
ת"אָ, 15 אויג' 1957
5 אן דער ערשטער יאָרצײט
נאָך משה בראָדערזאָן ז"ל.
9 אויג' 1957 /
6 משה בראָדערזאָנס ,שיחת חו-
לין" דערשיינט אין ישראל.
לעבנס-פראַגן,
ת"אָ, אָקט' 1956
7 משה בראָדערזאָן.
לשון און לעבן,
לאָנדאָן, סעפּט: 1956
8 משה בראָדערזאָן ע"ה.
מאָרגן -פרײַהײַט,
נ"י, 3 אויג' 1956
9 משה בראָדערזאָן און פרוי
האָבן זיך צוריקגעקערט קיין פּוילן,
9 אויג' 1956
0 משה בראָדערזאָן פּלוצים גע-
שטאָרבן אין װואַרשע,
מ. בראָדערזאָן-ביבליאָגראַפיע
8 אויג' 1956
1 משה בראָדערזאָןדאויסשטע-
לונג אין װאַרשעילאָדזש.
6 סעפט' 1956
2 בראָדערזאָן-אָװונט ווערט אָר"
גאַניזירט אין מאָסקװע.
נינע ייִדישע צליטונג,
מיעכען, 17 אויג' 1956
23 משה בראָדערזאָן אין װאַרי
שע,
5 סעפּט' 1956
4 משה בראָדערזאָן.
דער נײַער מאָמענט,
סאַן פּאַולאָ, 10 אויג' 1956
5 דער באַקאַנטער דיכטער משה
בראָדערזאָן איז אָנגעקומען קיין
װאַרשע,
4 אויג' 1956
6 געשטאָרבן משה בראָדערזאָן,
ז"י פרעסע,
ב"א, 8 אויג' 1956
7 דער דיכטער משה בראָדער"
זאָן צוריק אין װאַרשע.
6 סעפּט'. 1956
8 רירנדיקער בראָדערזאָןרשלױ
שים-אָװנט אין שרײבער-פאַראיין
,ה. ד. נאָמבערג".
4 אויגי 1958
9 משה בראָדערזאָן.
פאָלקס-שטימע,
װאַרשע, 13 סעפּט' 1956
0 לכבוד דעם אָנדענק פון
גרויסן יידישן דיכטער משה בראָי
דערזאָן.
2617
;פאָראויס*,
מעקסיקע, 1 סעפּט' 1956
1 משה בראָדערזאָן געשטאָרבן,
פאָרווערטס,
ג"י, 21 סעפט' 1955
2 דיכטער משה בראָדערזאָן
פריי פון שקלאַפן-לאַגער אין סיביר,
7 אויג' 1956
2 טאָכטער פון משה בראָדעך-
זאָן האָפּט, אַז אירע עלטערן װעלן
קומען קיין אַמעריקע.
2 אויג' 1956 |
4 טרויער אין יידישער וועלט
איבער דעם טויט פון דיכטער משה
בראָדערזאָן,
ביבליאָגראַפישע יאָרביכער
פון ייװואָ,
ב' 1, װאַרשע 1926--1928
5 ז7 60, 140, 155, 171, 210,
21, 226, 259, 265, 292, 327,
פון נאַענטן עבר,
ב' 2, ג"י 1956,
6 רשימה פון די ,מאָמענט"-
מיטאַרבעטערס, זי 298,
די ציוניסטישע שטימע,
פּאַריז, 5 אָקט' 1956
297 משה בראָדערזאָן האָט גע"
וויינט בעת זיין ערשטער באַגעגע-
ניש מיט אַ ישראליייך..,
דער שפּיגל,
ב"א, אױגידסעפּט,, 1956
28 משה בראָדערזאָן איז נישט
(געשטאָרבן -- אים האָט מען אומי
געבראכט,
539 2 (1940 /צ.א
;2 701 ,מס8/ז06סזם 1210863 .29
208
יעפים ישורין
אין פרעמדע שפּראַכן
-סמתס0001 /!1סטסת 71181 .306
-תס} ,16ט17216:0 114018 צזשז
7 ,25 .קת ,1997 מסס
םת אספותתהם , צתט5281158
-80 מג מ:סושץש גפנשסן .307
-טן 28 ,1:8168 .+ א ,2616 161ש
156 19
: סמתתז8 , צפתתסאםפ
7146194 - 243510 0000ע 308
שִממ100:6מ81 ,מספ!6סס:זם 14
-1ת/) 0010:4216) ,2104810 154ששסן
288 2 ,1951 .ץ.זא ,1688 {ו181סט
8זאתםסתזז2ס =
08סט 4פ1טטםן
.1956 חטת2 10 ,20061685 108
6 +5מסב:ז2 800161 309
110164 +108154 2064
,1582 סזתהזם
:1956 .24 24 ,16061/0 86 10ת
6 2061 0 גט201606 3106
-ת8:006180
זזעתסס , הזעזהסזסג עז
-800 0342ת ,פנמסאס .011
-020 00406/ע2 110806 ,603082ת
.1956 .אס 1 ,אמס1/-11910 ,ס8
,דוםעזצפםע טאזאםס}ת
1956 טת 26 ,.צ .א
.ת810061:20 2101586 .312
,1188 פתסצ שוםא
6 .239 21
7187 ,ת2:006120 140196 .313
.10:0181 8188
} אסצתפ
-) ,1858 סזטוסז6ג1 }1 299
1958 .טסא! 29 ,2184160 46 40
צטאפצפ אספטתנ)
-01) 1704 2061 מפ1890 .300
8 ,1065 .ץ יאה 5060161 מג 0601
6 +סגטת2
ץ , זתתתמת8
-ט/1216?0 סמט מסּמסס:נקפ / 301
מסט גזט!מת66טן סמט 1306 ,ת6ז
-24 ,762100 - 210011060 ,116016
.8 ,1925 ,1,610210 - 9019 - ג10ז
| 849
אסםז אהזאמאםן
-918 פמנסטנזס! 01-518מ1ע 302
-26 ,56 פזו ,1060065ט8 ,.. .6152
1956 {גנטת2 ,115
אסזאצס:ז52 ,אסזאפמת
-01ז1:16 14 ,206840 106 303
88 ,6116ט2081-3 16 06 11016 10
42 2 ,1931 .28
6 2866 ,206310 }1 304
284 28 1401686 6:ג0:63ס124 14
: 1414 2 1933
,ת .2 אסהמסם
6 ,2:008מ2 פּסמטץ גםת 305
א{ ,16עט1:/6101 3106:54 01 {ז:סופ
/10811/116 80160100 3+100158 +
-10ם ,' טסמטץ 1ם'' -- .272 .2 ,1940
274 2 (מסונטסת םתס 86:20
נאָכבאַמערקונגען
40 דער דאָזיקער באַנד דערשײגט מיט דער דערלױיבעניש פון פ' שיינע-
מרים בראָדערזאָן. "
40 נישטאַ, דאַכט זיך, נאָך איין פּראָמינענטער יידישער דיכטער, װאָס פון
זיינע שריפטן זאָלן האָבן אַזױ װײניק איינסן איבערגעבליבן אױף דער גאַנ-
צער וועלט. אַפילו אין אַ סך באַקאַנטע יגעזעלשאַפטלעכע ביבליאַטעקן פון די
רויקע אַמעריקעס געפינט זיך נײישט, ביז 1959, קיין איין עקזעמפּליאַר פןן
בראָדערזאָנס 18 ביכער און ביכלעך.
40 דאַרפן שוץן נישט חידושן די אומציליקע טעותים: פרעמדע לידער האַט
מען אָנגעגעבן וי משה בראָדערזאָטס און -- פאַרקערט. דאָס חזרט זיך
ספּעציעל איבער אין טעאַטער-פּראָגראַמען. אין , דורות זינגען" פון שמואל
בוגאַטש (נ"י 1951, זי 150), למשל, ווערט מארשיליד (צעפיצלט) אָנגעגעבן
װי בראָדערזאָנס, בעת דאָס ליך איז גאָר פון יצחק קאַצענעלסאָן.. אין דער
זאַמלונג , זינג מיט מיר" פון מיכל געלבאַרט (3טע אױפלאַגע, נ"י 1945,
ז 148) איז בראָדערזאָנס פּאָפּולער קינדערליך ציפּעלע אָפּגעדרוקט מיט די
נאָטן (און װערטער) פה אַן אַנדערן ליד..
די רעדאַקציע יפון דעם בוך האָט זיך, בכן, אָפּגעזאָגט אַרײנצונעמען
טעקסטן, אב זי זיינען נישט געװען פון ערשטן קװאַל. כדי פאָרצושטעלן
די אײיגנאַרטיקײיט פון פערזן-װוירטואָז, זיינען דאָ אויפגעהיט געװאָרן היפּש
שטעלן, הגם זיי װוײיכךאָפּ פון די נייסטע שפּראַך ווענדוטגען, ספּעציעל אין
בייגונגען פון הויפּטװערטער און צייטװערטער, וי למש?ל: ,גייט אַ בוגךד
איינגעבויגט? אָדער בוימער" אַנשטאָט ביימער (צוליב גראַם טרוימער),
,לויכטן? אַנשטאַט לייכטן, , צעווישן" אָדער ,שטעלנד". די רעד' האָט זיך
דערלויבט צו פאַרמינערן די צאָל אויסרופן, מיט וועלכע דער דיכטער האָט
ערטערווייז פאַרפלייצט זיינע פערץ. אַנשטאָט די שפּאַצירטע (צעװאָרפענע)
װערטער געגעבן אַן אַנדערן טיפּ שריפט, קורסיון.
אויף אונדזער װענדונג האָט די קינסטלערן פעליציע פּאַצאַנאָװסקי צו-
געשיקט פון פּאַרין די קיל צייכענונג, װאָס פירט אַריין אין דעם בוך, און
דערביי באַמערקט: ,די2808 92 האַב איך געצייכנט נאָך משה בראָדער-
זאָנס טױט אױפן גרונט פון דאָקומענטן און סקיצן, װאָס איך האַב פון אים
געמאַכט צװישן 1935--1937; אַזױ האָב איך מיר אים פאַרגעשטעלט נאַך די
טרויעריקע איבערלעבונגען". דאָס בילד איז אַ פיינער צושטײער שאַרן בוך.
40 האַרציקע דאַנקען -- װעמען שאַר עצות, רעקאַמענדאַציעס, שאלות
ותשובות און װעמען פּאַר אַרױסהעלפן מיט טעקסטן, מאַטעריאַלן -- די קאָי
לעגו און פריינד מלך ראַוויטש (מאַנטרעאַל), יעקב גלאַטשטײן, דבורה ראָזנ"
בלום און נחום מעלניק (ניריאָרק), דיריגענט סימאָן טענאָווסקי, קאָמפּאָזיטאַר
לעאָן וויינער, צבי-הירש ראַבינאָװויטש, שרה פישער, טויבע האָכבערג, ריע"
געלבלום-ביבליאָטעק און באַזונדער דער צענטראַלער ביבליאָטעק פון ייװאָ
(בוענאָס-איירעס). ש. ר
אס8800882 1101548
1480 - 0085184ת
' 5ססי 5100108ם +
חפנסןז ההטעהתתמזן{ן 12 2 מז1תסע2 טפ 8תמספ
{וסטן 280-060:082 אסזס|םעפעקאסס
208 פסמסגום 5 493 סתסטססשת.
א88008870 181:8סזא
קװאהואעהן - צהזועס?
מתסזתתטווז גופושען מזן אס 0158ט81 סאג
תתּטזזטס גמפונשפן תסת 8888גואסס
סמטת 1:182112 ג{כן86סן
ביז איצט דערשינען פאַר דער ביבליאָטעק
מוסטערווערק פון דער יידישער ליטעראטור
{) שלמה עטינגער -- אויסגעקליבענע שריפטן 264 זײטן)
2) מאַרק װואַרשאַווסקי -- ייִדישע פאָלקסלידער (216 זייטן)
63 ה. ד. נאָמבערג -- אויסגעקליבענע שריפטן (256 זייטן)
4 מענדעלע מוכר ספרים -- מסעות בנימין השלישׂי (256 זייטן)
5 לייב נײַדוס -- אויסגעקליבענע שריפטן (208 זייטן)
6 יעקב דינעזאָן -- יאָסעלע און דער קריזיס (272 זייטן)
) משה בראָדערזאָן -- אויסגעקליבענע שריפטן 202 זײטן)
עס דערשיינט בקרוב:
8) אליהו בחור -- בבא-בוך
2אזזאתסתת2 12 את ספמתק/אן
82ז1אם6ת2 אן פפזאזתת
9 46 6008/0 86 12 616 61 זוממנזקמת! 646 סמ/מז:16 86 סעסגן 2816
.88 .35 ,3149 1218 גס ,".11808 2101/021010'' 1:611008) 16116968 108 תס
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11