תג מ8מ1.ן1 8אפו1ומתמוזצ ,1611 ש6תעמ/2ע21עפ אעצע1פ
32 סאו
עט 1610 15 א'זסטר 1/115 מז }װפזזעקס)
4196011106, ,41/65,. 5סמסוום 0)ש17 װסזסססמורץ
6 10 //1616ם 18 יזס/סט) 8000 000/5/0ע סו1
0 155100וו'זסט יזסן 5יז10160/ 19/11זעקסס
6 װ/? איזסשד 1/115 10011166
110 /110015 /1219116 פ'זסט/סזקפ, װסטס/ט
41א211צםפט1א ,םב אט {םפצג 1 אעט1,1
16002530צ
צאצפעק, זאעע 48 זא מחנך1
08 011.2611:) טמ אצשדג,/ תמ 111 ופ1נפממנצ
א אםס צ0ס0סט מפוסס1צ
9 9811ט 6954 1א , 1פ וט 1 }יע
0-657-07082-0
59 7506 25 עז 1 + צנפעמפזצ. :םת
פעמזצסמ?ת צם,/ 118 מפופפ1צ./1611ם 92121,2286 אעצעדפ /ובוך
תמ שטד, 111 מפוממזצ אמעמפסזעת עס פדאזמעעת מתא,;/זאעפט-אנס
דדא א8אק צט {155א 250-4900 (413) זא עאסמץ צט סטסא זת 8 צהזא פתמממס
זא .411 זת צם מס ;80ס.מעזזאזמ(ספתעסםס יד .זא זא-ע צט {250-4700 (413)
;דעד דפֿעטט 1021 , ממזיאטםס אססט זופזפסנצ 41 אוסזידא א
.0.9.4 01002-33759 4 זא , ד1112891א,,
פאטס אססם זופזפמזצ זאסזדאא 61999
:
עיד סע סאנפאוטע מסן,/ זא
צ4 1184 זופוממזצ .1ג/דסם 92121,8280 אעטעדפ
:צ8 מעסזטסם? 5טץ
171 װ0196ט) .ם 1106
264161110111 װוטססזס) 100 67 4716,
/1011111 דוחזווט4זג) זווסווזשספ 1116
0601101ו10 זזס1/ספזובע -ם 8זסטז80 חחח 108016
1100 2084
6 /ז6ט10
װו10111160110 0/80118 119116018
0361 .כן /ש12
/ס/פזז/סז10 וסם 064 זוחזחל
101111681101 פזסטמוזסטץ 160116116 הוום שזזהבד
עזיד עס פפאעזמע סאה 825זאטזא סאו
6611167) 130006 װ/1401ע 0111 1111
1 620004,1534קן 201060 עס ,06סק 001666 106
עטס 10 1050112600 16 . ש16ט16211ס 100150צ 04 1ססתצץב
4 160סת 106 שט תק4651 2 תזסז} 01068ס תסתק010ס
-151261 ,װװ16:19216 04 1ת11202 600161צ
8860 1טא,? צם אטנפמם צססט
תמקא,ע ממאע-610/, אס .84.פ.ט 1142 אז ממזואזמת
ח | אַ שׁ
לידער, מעשהלעךו
מחשלים
מוםטעדן צון תנך אין יידיש
ארץ-ישדאל אי'ן 1915-1914
יוסף ליפשיץ-פאַנד
פון דער ליטעראַטור:געזעלשאַפט ביים ייוואַ
1ת14681011 ,2101561602 ,ז1146 --- 16101080
1620:084 -- 206816, 60360/0534 628
צם ,1965 /188צעמסטס
סשן }2 אם 1112888/0 סתאתדת
3 ?2018161
8 3620
סממ6ס/2 16 מ6 50סזממזן
- 0מת281:06 ת} 2110160
93 187 16 1606ט6עקן 6 66068110 61 סמ260 01368406)
מ6ס 1965 86 0613216 66 15 016 61 זומתגעזקמזן 06 1600 86 סזמון 0816
-21168 .385 ,3149 1018 משפ , .1108 ס/010מ21010 ' 61:6410608 100116168 108
יהואַ ש
לידער, מעשהלעך. משלים
מוסטערן פון תנך אין יידיש
ארץיישראל אין 1914 -- 1915
מוזיק צו 5 לדער
פֿראַגמענטן פֿון פֿאַרשאַרבעטן
צו דער כאַראַקטעריסטיק +
און זכרונות
אַרײַנפֿיר און רעדאַקציע
פֿון
שמואל ראַזשאַנסקי
אַרױסגעגעבן מיט דער ספּעציעלער דערלויבעניש פֿון דער
יהואָש-פֿאַרלאַג-געזעלשאַפֿט און די יורשים פֿון יהואָש אין ניו-יאָרק
5סטער באַנד פֿון ציקל
מוסטערווערק פון דער יידישער ליטעראַטור
אַרױסגעגעבן פון
יוסף ליפֿ שיץ-פֿאָנד
פון דער
ליטעראַטוריגעזעלשאַפֿט בײַם יַװאַ
אין אַרגענטינע
אונטער דער רעדאַקציע פֿון
שמואל ראַזשאַנסקי
קאַָרצקטור און געכתיבהטע נאָטן
יעקבֿ יהושע לערמאַן
טיראַזש: 1.200 עקז'
יאָר: ה'תשכ"ו -- 1965
ליטעראטור-געזעלשאַפט ביים ייואַ אין אַרגענטינע
זייט
ביאָגראַפישע שטריכן 8 שיש 22 2
יהואַשעס בילד יע א יי יי יי א
שמואל ראַזשאַנסקי -- יהואָש, דער דיכטער-פֿילאָסאָף
פֿון זײַן, פֿון װוערט און פֿון װערדע .... אאא טעשט ון
דורך לאַנגעע לאַנגע יאָרן י+ יי יי
מזמור שיר ליום השבת ש טע 20 נבוכדנצר א גט אט 76
בית שני יי יי יי א דעם נביאס גורל יי עי א
הורדוס טיש שוב דאָס ערגסטע פון דער תוכחה . 42
דעם גביאס בלוט דיי עי 22 די נייע נבואה שטעט 226 13
יידישע לעגענדעס גנל אפ טע טאטשטנא אי 4
די געגנבעטץ כלה א 48 דער תיקון יי אט
דעם חתנס טיט צשטט אס ישא: 50 דער צענטער צום מנין .... 36
דעם שוסטערס מיידל סא לקש 326 דער גילגול גע טעשט וע 50
דער קמצן א אי ירשת 5
פאַבלען איך האָב אַ משל און טרעף אין צִיל 6 יט 586
אַ פאבל װעגן פאַבלען 22 =)) דער הונט װאָס בילט אויף
דער שמאַלער שטראָם און דער דער לבנה יי עי ע;
פויער יי יט יי די מויז און די אַלטע ספרים . 7
די רייפן, די קליעפּקעס דער ענדיק און דער קאַנאריק . 12
און דער. שפּונט 2 טק 03 דער דארער הונט עעאטעט:: יכה
די זון און דער טעלצסקאָפּ .. 65 דער אלטער שוך טס שטט 70
די װעװערקע און דער זיננפויגל 66 דער מאָפּסהונט און דער צוג . 78
דער שפּיגל און דאָס גצזיכט .. 68 דער פּערל, דער בריליאַנט
דער אָדלער און דער קלייגער און דער דימענטגלאָז .... 80
שטראָם טע יי א דער װאַלפיש ז"ל ייט עי א
װאַלד און וועגן יי יי א 2
שיין איז בלויז דער װאלד .. 84 די שטילץ יי יע יי יי יי אי
מיידרעגן 3 שא טע 6 ושע 85 דערקענט ןט2 טג :לת
האַרבסטמאָטיו אט 26 קייטן" /שש. שוג 02 2 90
אַ טויטע רויז באטש ר יאה אויפן ים קסע אס טכ 226 91
דער ענטפער סע השע 2? 020
פאָלקסמאָטיו בע 0 92
שברי לוחות אט טע 041
פון ציקל ,בלומען און דערנער" 95
מעשהלעך און שפּליטערן
אונדזערע פּראָפּעסאָרן . 224.. 104
דער מאָמענט װען מע װערט
אַלט לאטאט 2 טס 107
מיטלייך באט ט לופ ט6 :יט 0סן
איינזאַמקײט 4א ל טאס טוט 0 און
נאָכמאַכונג עטסטלע ן
ארץ-ישראל אין 1914--915
רחלס קבר 6 טק שטש .ישא זין
תל-אָביב לש ,26 130
האַרינטע און שפחה שאט ון
א בריו 2 אט טע 140
זונפעדעם געטש שש אטה. +פן
,יודענשטאט" בא רשעלשט 220 106
שלמהס רינג פּאָעמע) "יי
זזך איך אין מזרח און אין
הין און הער שט נט 2 260
פאַרלוירן ר אט ;ןע
געפונען לעע מוטש2טטלטה 21
װוּהין? שטעט לט טתף 200
שאָטגס בא א טצטטטשט26ט?. 205
ביים בױימשפּיץ עה האט? -206
אַ פאַרדראָס לט .א 216
צו װאָס? לט 20 /21
ערגצץ װוּ אאשט אט ששאטטוט רב 210
װאַרטן 8 יט 2187
דער נביא 6 טע ו :אי 210
דער שטאַרקסטער לט טיג 270
דיי בהלק אט יהאששטאבא לא 206
בלאַנדזשענדיק
דאָס קראַנקע קינד
זעונג
קעניג אָדער שקלאַף
+ פ+ 5 5 + 9 9 5 5 5 0
4 + פ + 5 6 + 0
0 6 5 6 9 6 8 5 5 5 6 4 5 8 5 5 + +
שפללטער סטע טעשט אט.
דער דיכטער -- דער זעער .
דער שטערן
אַ הונט
דער זומעריפאָדעם
װאָס איך דערצייל זיך אַלײן .
1 י+' *י;, ' + ;א + * ,א ) + 4 0 4 6 4 6 6 6 6 6 6 6
ווינטמילן
אין אַ ביאַרע
פון דאַנען און פון דאָרטן
שרעקן
תל-אָביב (ליד)
+ 4 + 6 5 + + ס 6 6 5 9 6
6 4 4 6 9 5 6 6 5 ס 8 5 6 = 6
6 + 8 4 + + 4 +
6 6 8 + + 9 * 5 + 5 5 + 5 + +
6 + 6 6 8 6 + + + 5 5 +
6 8 * 6 6 6 4 + 5 58 + 5 5 6 4 9 +
+ 9 5 5 א 9 9 5 * + 6
6 6 + 6 +* 6 5 4 9 5 + 0 8 5 5 + 9 6 4 5 5 5 5 5 +
8 8 68 + 6 5 5 5 9 5 9 | 8 4 5 + 5
זעיר אַנפּין יע
ביימער
דאָס נייע
זונטראָפּנס
פאָלק
דיין לערער
בללעכץ
בראָדװײ
אַן אַלט ליד
דער װאַנדערער
איך אַלײן .
הינטער זיבן טויערן
טויב,.- דו,. שטילל. +.
+ 5 4 5 5 5 6 9 5 5 5 9 פ 8 = 9 6
4 6 + 5 ס 4 9 4 5 5 5 8 4 6 9
6 4 5 59 9 5 טס 5 56 5 0 9 6 5 9
5 4 59 5 5 5 9 9 5 4 ט 5 *5 5 5 6 6 6
6 + 4 6 5 59 8 5 5 + 4 6 5 5
6 5 5 5 6 5 5 5 9 6 6 5 4 5 5 8 6
6 + 8 5 פ 5 4 5 9 5 58 4 5 5 8 6
8 + 6 * 4 6 5 5 + 5 5 6 5
+ 5 + טס 6 4 8 4 + 8 5
/ 6 5 9 + + + 9
אַלטפרעגקיש 4 :בי 232 --װעסטו פירן אונדז:צום פילער.-.. 235
אַ בוים בין איך 2....4..... 2233 = סהאָט קײנער נישט גערעדט
ביימער בייגן זיך אט 2 ר2, 290 אַזוי װי ער בש ר 20
ס'האָט יעדער צו א שטיבל .. 224 װאָס האמערסטו? ריר יי
קומט דער גוטער צױיבערמאן...
לידער פֿאַר קינדער און גרױסע קינדער ... יי 2
מייגע שיפן 2222..52.224.. 240 קאָן איך ניט פאַרשטײן .... 246
דער צויבערמאַן 6 פאקאנל2ש ר 0040 וצאםי:טייכק 4 שש שלץ 20
אַ קוש דער מאַמען 664 22 דער ינגעמאהיל 4 380
דאָס ליד פון אױערהאַן .... 244 יט געשלאָפן, נאָר געװאַכט .. 2528
די בין שש 6 אט2 2062 2ק... 240 דאָסי לקיך פון דער טראש ).. 254
תך אין יידיש טיט י שטעט שעק שט טיט יס 29
מגילת רות (רעפּראָדוקציע) אט 2 ה אמק :טס 207
די זעונג פון טויטע בײנער אט טיש 2 6טגי .2 20
אויף יהודה און ירושלים א שהאט טשם לע פקאטש טמעש 200
צו דער כאַראַקטעריסטיק 21 טיט אשטע 20
י לה פרץ -- 2 בריו צוֹ יהואָשן אט טעטש שש ,קע 200
יהואָש -- אַ בריוו צו יעקבֿ מילך יי יי יי יי 2
יהואָש -- אַ בריו צו זלמן ריזען = יי יי א אע
יהואַש -- פֿאַר װאָס איך האָב איבערגעזעצט דעם תנך ...... 277
אַבֿרהס רייזען -- יהואָש טאטש טע אט אט 286
חיים ספּיואַקץ -- יהואָש דער װיסנשאַפֿטסמאַן 16 אט 262 28
יעפֿם ישורין -- יװאָש-ביבליאָגראַפֿיע אמט אנטשט ומש 300
ש. ר. -- נאָכבאַמערקונגען יי א יע יה 2
מוזיק: = א יי יי יי יי
לעאָן װײנער -- צוֹ אַ קוש דער מאַמען א אט טיט וי ;יי 243
מיכל געלבארט -- צוֹ קאָן איך ניט פארשטײן א לג ל2. 2074
סאַלאָמאָן גאָלוב --- צו קאָן איך ניט פֿאַרשטײן ..., א צקואבט 248
מ. פּאַזנער -- צוֹ דער זינגעמאַרינג שי אטא טיט צה.. {פ2"?2פ2?
זאַסלאַװסקי -- צוֹ ניט געשלאַפן נאָר געװאַכט שא עגיר 206
-- צו דאָס ליד פון דער פראָש *++++י+5.... 255
ביאַגראַפֿישע שטריכן
ייהואַש איז דער פּסעװדאָנים פון
יהואָש-:שלמה בלומגאַרטן געבוירן 16
סעפּטעמבער 1872 אין װערזשבאָלאָװעץ
(װירבאַלן), סוװאַלקער קאַנט, אין יצי
נער צייט אויף דער גרענעץ פון רוס-
לאַנד און דײיטשלאַנד,
דער פאָטער, ר' כלב (קאָלצװ) א
למדן, אַ ירא שמימניק, אָבער אויך אַ
חובב-ציון און א פאַרליבטער אין הש-
כלה-ליטעראַטור. די מאַמע, תמיד גרייט
צו העלפן נױטבאַדאַרפטיקע, אין הב-
רות און אויסער זײ.
צו די 4 אאָר אָנגעהויבן גײן אין
חדר, פון איין מלמד צום צװוייטן, אויך
געלערנט ביים טאַטן, אים װײניק
געװען חומש, גמרא, און זיך צוגע-
כאָפּט צו השכלהיליטעראַטור, ספּף-
ציעל צו סמאָלענסקין, גאָטלאָבער א"אַ.
אַז ר'איז אַלט געװאָרן 13 יאָר, האָט
אים דער טאַטע אַװעקגעשיקט אין װאָ"
לאָזשינער ישיבה. ער האָט זיך אָבער
דאָרטן נישט לאַנג אויפגעהאַלטן. צו"
ריקגעקומען און געזוכט אַ תכלית. דאָ
איז ער געװאָרן נידערגעשלאָגן פון
דער שװועסטערס טויט. שיינע האָט זי
געהייסן, האָט ער פאַר איר געהײליקט
איינס פון זיינע ערשטע לידער, װאָס ער
- האָט אָנגערופן ;דער בית שני".
אי
צוריקגעקומען אין שטעטל, האָט
זיך צוגעכאַפּט צום לערגען שפּראַכן
צו קענען זייערע ליטעראַטורן
קוים 15 יאָר אַלט געװען. גענומען
מאַכן א לעבן פון לערעריי, געבנדיק
לעקציעס אין רייכע הייזער. געשריבן
לידער אויף העברעיש (נאָר נישט גע"
דרוקט). קיין תכלית האָט זיך אָבעֶר
נישט אַרױסגעזען, האָט ער באַשלאָסן
צו עמיגרירן און פאַר דעם צועק גע-
קומען אין װאַרשע,
דאָ האָט אים זין שװאָגער, דער
העברענשער שריפטשטעלער בןאַביג-
דור, געבראַכט צו פּרצן, יל ער האָט
זיך שוין אַרומגעטראָגן מיט אַ פּעקל
כתבים אין ייִדיש. עס איז אָבעֶר גע-
נוג געװען, ער זאָל איבערלייענען די
ערשטע פערזן, און שוין איז פּרץ גצָ'
ווען אנטציקט. די דאָזיקע ערשטע לי
דער זיינען געװען געדרוקט אין 2טן
באַנד פון זי יודישע ביבליאָטעק.
א
אין 1890 איז יהואָש אָנגעקומען אין
ניויאָרק און באַלד געװאָרן א העב-י
רעישער לערער. די העברעישע לידער
זיינע האָבן אָבער נישט געפונען קיין
חן. האָט ער פארלוירן דעם מוט און
באַשלאָסן אָפּצולאָזן זיך פון שרייבן.
ער האָט זיך גענומען צו געשעפט,
געמאַכט שותפות מיטן שרייבער יעקב
מאַרינאָװ, ביי שניידעריי, ,קלאפּן" און
לסוף װי אַ בוכהאַלטער אין אַ גלאָזי
פאַבריק,
דערמוטיקט װײטער צו שריבן
העברעיש, האָט ער געגרייט אַרױסצו-
געבן אַ באַנד שירים. אָבער ער איז
קראַנק געװאָרן אויף שװינדזוכט און
געמוזט אַװעקפאָרן אין דענװערער סאַ-
נאַטאָריע פאַר טובערקולאָזע. דאָ האָט
ער באַנײיט זיין שרייבן און ער האָט
דאָס געטאָן אויף ייִדיש. געשיקט זיינץ
לידער צו די טעגלעכע צייטונגען פון
לידער, מעשהלצך,. משלים
אײיראָפּע איו אַמעריקע און -- זי זֵיי-
נען געדרוקט געװאָרן,. ספּעציעל אין
פּעטערבורגער פריינד.
:
8, יהואָש מאַכט א טור (פֿאַר א
5
געזעלשאַפט) איבער אַמעריקע און
ער קוקט זיך אָן מיט דער אַמעריקאַ
נער לאַנדשאַפט, בערג, טאָלן און טי-
כן, ר'איז פארכישופט., אונטער דער
ווירקונג הייבט ער אָן באַשרײבן אין
לידער די נאטור. זיין שם װאַקסט, זיין
יהואָש אין ניריאָרק אֲרוֹם 1920
10
טאַלאַנט און קולטור װערט באַלד פון
אַלעמען אָנערקענט,
י. באַקענט זיך מיטן מעדיצינער פון
דענװער-סאַנאַטאָריע, דייר ח. ספּיװאַק,
און די קאַנטשאַפּט ברענגט קאַלאָסאַלץ
גוצן פאַר דער ייִדישער שפּראַך. קעגג-
זייטיק סטימולירן זיי זיך אין זייער
טיפן אינטערעס צו העברעיש און די
שפּראַכן, װאָס פון זיי האָט העברציש
אָנגעזאַמלט אוצרות װערטער, װעלכץ
זיינען געװאָרן א וויכטיקער באַשטאַנד-
טייל פון העברעיש. אין 1911 איז דער
שינען זייער שותפותדיק אידיש װער-
טערבוך. דאָס רעגט יהואָשן שטאַרקער
אָן איבערצוגעבן זיך זין פּלאַן אי"
בערצוזעצן גאַנץ תנך אויף יידיש, װאָס
ווערט זיין לעבנס-אויפגאַכצ און אי"
גער פון זיינע גרעסטע אויפטוען.
4
אין 1907 דערשיינט אין נ"י יהו-
אָשעס ערשטער באנד געזאַמלטע לֵי
דער. זיי מאַכן אים אַ גרויסן נאָמען
אין דער גאַנצער יידישער קולטור-
װעלט. דער ב' װערט אין 1910 אי"
בערגעדרוקט,
י. האָט חתונה. די פרוי װערט זיין
װונדערלעכע באַגלײיטערין און מיט-
העלפערין אין זיין ליטעראַרישער אַר-
בעט, װי דאָס איז שפּעטער געװאָרן די
איינציקע טאָכטער, חוה, װעלכע האָט
ביז גאָר טיכטיק מיטגעאַרבעט ביים
אַרױסגעבן דעם תנך אין יָדיש,
אין 1909 באַזעצט זיך י. אין נ"י,
דאָ דערשיינט אין 1910 די ערשטצָ
סעריע איבערזעצונגען פון תנך און
אין 1912--1913 זיינע נייע ביכער לי
יהואָש
דער און פּראָזע, װעלכע גיבן אים נאָך
מער אָנזען װי אַ פּאָצט. די ביכער
זיינען: זון און נעבל, פאַבלען, פון
דער װעלט און יענער װעלט. יהואָש
האָט איבערגעזעצט אין ייִדיש דאָס או-
ניװערסאַל באַרימטע װערק הײאַװאַטאַ
פון לאָנגפעלאָ און דאָס בוך פון אָמאַר
כאַיאַםס -- רובאיאַט. /
י. גיט זיך אויך אָפּ צו געזעלשאפט.
לעכער אַרבעט (אין נאַצ' אַרבעטער-
פאַרבאַנד, פּועלייציון). אין 1914 פאָרט
ער מיט װייב און קינד קיין ארץייש-
ראל: אי ער װיל דאָרטן פאַרבלייבן,
אי ער װיל גרינטלעך דערלערנען אַראַ-
ביש און אַנדערע מזרח-שפּראַכן, װאָס
ער האַלט פאַר אומבאַדינגט נייטיק,
אויף פאָרצוזעצן די תנךאַרבעט, אי-
בערן מלחמה-אויסבראָך פאָרט ער אָבער
אוועק אין 1915 און קומט נאָך לאַנגע
װאַנדערונגען צוריק אין ניו-יאָרק, ער
דרוקט 3 בענד זכרונות פון ניריאַרק
בין רחובות און צוריק. יהואָש שאפט
אַ ציקל לעגענדעס, מעשיות, שפּל-
טערן, די פּאָעמע ;שלמהס רינג", אָבער
דעם גרעסטן טייל פון זיין לעבן ממש
זיך מקריב געווען פאַרן תנך, װאָס ער
האָט ארויסגעענדיקט א קורצע צײט
פאַר זיין טויט, דערשינען טיילווייז אין
צענדלינגער אוױסגאַבעס -- אַ מאָנוי
מענטאַל װערק,
דער קראַנקער דיכטער האָט פון
דעסט װעגן באַװיוֹן װוּנדער אױפצוטאָן,
אַרבעטנדיק אָפּט מאָל צו צװאַנציק
שעה אַ טאָג, ס'רוב איבערן תנך.
יהואַָש איז געשטאָרבן אין ניי דעם
0טן יאַנואַר 1927,
יהואֵש -- דער דיכטער-פילאָסאָף פון זיין,
פון ווערט און פון ווערדע
אַ ביבלישע געשטאַלט
פונקט וי זײַן שרײַבער-נאָמען, אַזױ איז יהואָשעס דיכטונג און
זײַן ווירקונג אין דער ליטעראַטור באַחנט מיט ביבלישער מיסטעריע.
זײַן געשטאַלט -- זאָגט דער קלאסישער מאָלער -- איז בײַ מיר
צונױפֿגעפֿלאָכטן מיט אונדזער ביבל" !
יהואָש האָט געלעבט נישט מער װי 55 יאָר -- דאָך געהערט
ער אי צו די ראשונים אי צו די אַחרונים. ,יהואָש איז גלײַכצײַטיק
אַ פּיאָנער און אַ הײַנטצײַטיקער פּאָעט*, װײַל ,צוזאַמען מיט ש.
פֿרוגן און י. ל. פּרצן אין דער אַלטער היים און מאָריס ראַזענפֿעלדן
און אַבֿרהם װאַלט"ליעסין (אין אַמעריקע) האָט ער געהאָלפֿן אַרײג-
פֿירן און אײַנבירגערן פּאָעזיע בײיַ ייִדן?. שוין אין 1907 הערט ער
פֿון נישט קיין אַנדערן װוי פֿון דעם פֿאָטער פֿון דער ייִדישער ליטע"
ראַטור: ,מען לעקט פֿון אײַך די פֿינגער* *. ער איז אָבער אויך זוכה,
אַז די מאָדערניסטן שבמאַדערניסטן זאָלן וועגן אים זאָגן: ;לױט
אונדזער אױפֿפּאַסונג איז ער די באַדײַטנדסטע פֿיגור אין דער גאַנ-
צער ייִדישער דיכטונג הײַנט צו טאָג, אַ פּאָעט װאָס הערט ניט אויף
צו וכו" =
: מאַרק שאַגאל -- ,װעגן יהואָשן", ליטעראַרישע בלעטער ג' 143, װאַרשע
7,
? ב. ריווקין -- ידישע דיכטער אין אַמעריקע, נ"י 1959, זי 30,
*י ל. פּרץ -- (בריו) ,צו יהואָשן", ייװאָיבלעטער ב' וא, גני 31, זי
3, ווילגע 19237,
4 יעקב גלאַטשטײן, גנ לעיעלעס, מינקאָוו --- /אינטראָספּצקטיויום",
אין זיך, ג"י 1920, |' 23,
12 שמואל ראָזשאַנסקי
דאָך --- נאָך אַלע באַצײַטנדיקע אָדער פֿריצײַטיקע דערפֿאָלגן
--- איז יהואָשן גאָר נישט גרינג אָנגעקומען זײַן גאַנג אין דער ייִדי-
שער ליטעראַטור. פֿאַיקערט. די אַמעריקאַנער יונגע חוזקן פֿון זײַן
אַלטער סאָלידקייט גלײַך פֿון דעבוט אָן. זייער ערשטער קריטיקער,
מער לויבזינגער וי קריטיקער, דריקט-אויס זייער מיינונג, ווען ער
זאָגט: ,דער הײַנטיקער פּאָעט רעדט מער ניט צו דער זון, צו דער
לבֿנה און צו די שטערן (למשל, אַזױ וי יהואָש), ער רעדט צו
מענטשן? *, אַפֿילו דער װאָס האָט אים אַרײַנגעפֿירט אין דער יידי-
שער ליטעראַטור האָט צו אים טענות, פֿריִער פֿאַר ניצן דײַטשמעריז-
מען, שפּעטער אַנגליציזמען, און דער עיקר פֿאַר זײַן צו פֿיל אונ-
טער הײַנעס השפּעה. , דאַרף איך אײַך באַװײַזן -- זאָגט ער -- אַז
עס איז געווען אַ צײַט, ווען אַלע ייַדישע דיכטער און שרײַבער האָבן
נאָכגעמאַכט הײַנע? בין איך דען דערבײַ נישט געוען און אַרום
זעלבן עגל גלײַך מיט אַלע, אויב נישט פֿריִער פֿאַר אַלע, געטאַנצט?
דאַרף איך אײיַך באַװײַזן, אַז איר האָט אין יענער צײַט געשריבן און
דערפֿון נישט פֿרײַ געווען?" ?. אַפֿילו ווען יהואָש איז שוין פֿאַר אַ
סך אַ פֿאַרהײליקטע געשטאַלט, ;אַ פּרץ-טיפ", און זי האַלטן אַז ;יהו-
אֶשׁ האָט געקענט און געדאַרפֿט -- אין אַמעריקע --אױספֿולן אַזאַ .
אָרט וי פּרצעס* '; אַפֿילו ווען אַזאַ נישט נאַיוער שרײַבער, נײַערט
אַ ראַפֿינירטער אַמעריקאַנער געזעלשאַפֿטלעכער טאָנגעבער האָט זיך
דערלויבט צו זאָגן, אַז , בײַ לײַטן װאָלט יהואָשעס טויט געווען אַ
פֿאָלקסטרױיער? *; זאָגן אַנדערע, אַז יהואָשעס וערק זײַנען, ליידער,
געבליבן ביכער; זי זײַנען נישט דערגאַנגען צום ייִדישן לייענער" ?.
* נח שטיינבערג -- ,מ. ל, האַלפּערן", יונג אַמעריקאַ, נ"י 1917, זי 214,
*י, ל. פּרץ -- דיז, זי 175.
' ברוך גלאַזמאַן --- ,יהואָש", די צוקונפט, נ"י מאַרץ 1927, זי 173,
* ב. װלאַדעק -- .יהואָש", די צוקונפט, נ"י פעברואַר 1927, זי 77,
: ? נחמן מייזיל -- ,דער גרויסער עניו", ליטעראַרישע בלעטער ג' 142,
| װאַרשע, 21 יאַנואַר 1927, ז' 48,
דער דיכטער-פילאָטאָף 12
דאָס איז מסתמא דערפֿאַר, װײַל יהואָש איז נישט געגאַנגען מיט
דער צײַט: אָדער ער איז פֿאָרױיסגעגאַנגען, אָדער ער איז צוריקגע"
גאַנגען... 6 6
ער איז דער ערשטער ייִדישער אינטעלעקטואַליסטישער פאָעט
-- מיט דעם איז ער פֿאַרױסגעגאַנגען, און ער איז דער ערשטער
ייִדישער דיכטער, וועלכער האָט קדושהדיק זיך געטובֿלט אין יידי-
שער טראַדיציע און זיך אָנגעבונדן אין סטיל פֿון תּנך -- מיט דעם
איז ער צוריקגעגאַנגען.
ער איז קיינעם נישט געשטאַנען צו דינסט.
זיך נישט נאָכגעיאָגט נאָך דער מאָדע.
יהואָש איז דער ערשטער אויטענטישער אומאַפּהענגיקער יידי-
שער דיכטער -- דורך און דורך איך,
אָט װוי ער דעפֿינירט זיך קינסטלעריש פֿילאָסאָפֿיש אינעם ליך
,דער נבֿיא";
,איך בין דער טויער און די טיר,
איך בין דער שליסל און די שװצל,
איך בין אַן אָנזאָג און א טרעל,
און װעלדער פויגלען הינטער מיר.."
ער איז אַזױ אויטענטיש, יהואָש, אַז אַפֿילו זײַן פּסעװדאָנים
קלינגט בי אַלעמען וי זײַן אמתער נאָמען. דער ביבלישער נוסח
פּאַסט אים אַזױ, אַז אַפֿילו ווען ער איז שוין באַרימט, פֿרעגט אים
נישט קיין אַנדערער וי י. ל. פּרץ: , איר האָט גאַר קיין פֿאַמיליע-
נאָמען נישט?* פה,
יהואָש איז דער ערשטער ייִדישער דיכטער אין ביבלישן סטיל
און טראָגט אויף זיך דעם חותם פֿון ביבלישער אַחריות, האַרבקיט,
ערנסט, שטרענגקייט, דעם הידור פֿון ביבלישער סװוערעניטעט.
ויז בריו,
14 שמואל ראָזשאַנסקי
דער פּאָעט פֿון אייביקייט"מאַמענטן
יהואָש --- וועלכער האָט אַפֿילו אין אַמעריקע געטראָגן די בריי-
טע ;אַלטמאָדישע? קינסטלערשלייף אַנשטאָט אַ קראַװאַט -- האָט
קיין מאָל זיך נישט געיאָגט נאָך דער מאָדע. ער האָט אין דער איי-
ביקייט געזען די אַלטעגלעכקייט. דערפֿאַר האָט אים תּמיד אַזױ גע-
לאָקט דער תנך.
ער איז, יהואָש, דער פּאָעט פֿון אַלוועלטלעכקײיט און אַלצײַטי-
קייט.
מ'קען זײַן דיכטונג אַרײַנפּאַסן אין דער אַנטאָלאָגיע פֿון וועל-
כער ס'איז עפּאָכע,
אין דעם פּרט איז ער אַ יוצא מן הכלל אין דער ליטעראַרישער
פּאַנאָראַמע פֿון זײַן דור.
בעת די מערסטע שאַפֿונגען פֿון די וויכטיקסטע ייִדישע שרי"-
בערס אויף דער שוועל פֿון 20סטן יאָרהונדערט זײַנען גלענצנדיקער
שטאָף צו אילוסטרירן און דאָקומענטירן דאָס ייִדישע לעבן פֿון
זייער צײַט, קען יהואָש נישט גענומען ווערן וי אַן עדות פֿון די
צײַט-געשעענישן.
יהואָש איז נישט דער דיכטער פֿון זײַן צײַט -- ער שטײט
איבער דער צײַט. ער איז נישט קיין געטאָ-פּאָעט, נישט פֿון שטעטל
אין אַלטן צאַרישן רוסלאַנד, פֿון װאַנען ער איז אַרױסגעװאַקסן, נישט
פֿון אימיגראַנטישן ניוייאָרק, װוּ ער איז אַרײַנגעװאַקסן. מ'דאַרף בי
אים נישט זוכן קיין לאָקאַלן לעבנשטייגער, מאַטעריאַל פֿאַר עטנאָ-
גראַפֿיע --- מ'וועט דאָס נישט געפֿינען.
ער איז דערפֿאַר אַן עקזאָטיש געוויקס אין דער ייִדישער ליטע-
ראַטור, פֿאַר איר לייענער און פֿאַר איר קריטיקער. ,ווער איז ער?
--- האָט זיך תּחילת געחידושט אַפֿילו דער װאָס איז יאָ גענייגט צו
אַבסטראַקציעס -- דעם דעמאָלטיקן יהואָש האָט מען אַרומגעשמעקט,
דער דיכטער-פילאָסאָף 1
געטאַפּט מיט די פֿינגער און שלעכט פֿאַרשטאַנען, מיר האָבן געפֿילט
דעם ריח פֿון געטריקנטע בלומען. אַ װײַטער ריח פֿון בלומען" -י...
דער סענטימענטאַלער קריטיקער, פֿאַר וועמען דאָס פּרימיטיווע
פֿאָלקסליד איז צוליב דער אױפֿריכטיקײט אַן אידעאַל, קען אַװדאי
נישט פֿאַרטראָגן אינטעלעקטואַליזם אין פֿערזנקונסט. ער האַלט פֿאַר
אַ חסרון, װאָס ;יהואָש איז צו שטרענג צו זיך", װײַל ,די אמתע שלי-
מות אין קונסט װוערט דערגרייכט זייער אָפֿט דאַן. וען מען מיינט
אַז מ'זינדיקט קעגן איר", ער זעט, אַז יהואָש ,האָט אין דער ייִדישער
פּאָעזיע אַרליַנגעבראַכט פֿיל טיפֿע װצלטמאָטיוון, געדאַנקען און ביל-
דער", אַז ,אין זײַנע בעסטע לידער שפּיגלט זיך אָפּ דער צײַטגײַסט,
די טיפֿסטע איבערלעבונגען פֿון דער ייִדישער אינטעליגענץ מיט
אירע טראַגישע װידערשפּרוכן, איר שטענדיקע מלחמחה אַנטקעגן איר
אומהיילבארער חקרנות-קרענק און איר שטרעבן צו פרימיטיווער
גאַנצקײט און פֿרײַהײט?, אָבֶער ער האלט אַז ,דאָס פֿעלט אַזי
שטאַרק יהואָשן אַליין* 12,,,
פֿעלט דאָס בלוין יהואָשן אַלײן? פֿעלט דאָס נישט אַלע גרויסע
מענטשן פֿון נײַסט? װאָס מער אומרו און שעפֿערישקײט, אַלץ מער
קאָנפֿליקטן קומען אין אים פֿאָר און אַלץ װייניקער קען ער זיך באַ-
רימען מיט זײַן ,גאַנצקײט און פֿרהײיט?..
װאָס גרעסער די פערזענלעכקייט, אַלץ דראָמאַטישער איז דאָס
לעבן. אַלץ מער איז איר באשערט צו גיין קעגן שטראָם. אַלץ מער
איינזאַם איז זי, די פּערזענלעכקייט, און אַלץ מער קומט איר אויס
צו גיין אַלֵיין.
יהואָש ווערט אָנגערופֿן דער שבתדיקער אַליי-זינגער, און עס
;שטייט אין דעם גרעסטן טייל פֿון זײַן שאַפֿן און דער הויפּט אין
דעם װאָס איז עכט יהואַשדיק -- אַ וועלט, וועלט-צעף"ט.
'ז פּרץ הירשביין -- אין גאַנג פון לעבן זכרונות, ב' 1, נ"י 1948, זי 56,
*ייעקב פיכמאן -- ;די ייִדישע ליויק", די יידישע מוזע, װאַרשע 1911,
זזי 19--20,
7 ב. י. ביאלאָסטאָצקי -- לידער און עסײען, נ"י 19232, זי 157,
16 שמואל ראָזשאַנסקי
דאָס איז נישט קיין איבערגעזעצטער ;װעלטשמאַרץ* פֿון דער
אײראָפּעיִשער ליטעראַטור. דאָס איז אויך נישט קיין אָפּשפּיגלונג
פֿון ,צײַטגײַסט?. און נאָך װייניקער איז דאָס , אומהײילבאַרע חקרנות-
קרעגק"...
דאָס איז דער אײיביקער קאָנפֿליקט אין איידעלן מענטשן, וועל-
כער זעט פּערמאַנענט דעם תּהום צווישן וועלן און זיין,
דאָס איז אומרו פֿון אַלע צײַטן,
אַזעלכע סענסיטיווע מענטשן ועלן זײַן דראַמאַטיש אַפֿילו אין
דער גליקלעכסטער צײַט..
דאָס איז דער וועלטשמאַרץ פֿון דער אייביקייט.
ער איז בײַ יהואָשן אַזױ עכט, אַז ווען מ'זאָל אים איבערזעצן
אויף אַנדערע שפּראַכן, װעט מען נישט פֿילן, אַז דאָס איז פֿון אַ
שבתדיקן פּאָעט.
אָט אַ שטייגער:
,גייט א ואנדערער אין האַסט,
אין אַ זאק א שװערע לאַסט,
מאתלשטאן.=== פויייקט פי--- זקששסשוססט-=-- פלזייטיען.--- סעטאט פססאסלטוים.---- שיסטורום.-= ררייקייי.
-- האָסט געוויס, דו, בלייכער גאַסט, ==
אין דיין זאק א טײער לאַסט?
| ברעכט ער אויס אין אַ געװין.
און צֶר װייזט מיר דאָרט --- אַ שטיין.."
איז ,דער װאַנדערער? אַ ייִד? דער אײביקער װאַנדערער? לאַן
דווקא! ס'איז אַזױ ייִדיש וי ניט-ייִדיש. ס'איז אוניװוערסאַל. װי למשל;
;װאָס האַמערסטו און שמידסטו אַזױ הייס?
--- איך וייס?
סיוועט זיין אַן אַקער און װעט זיין אַ שװערר,
ס'װעט שניידן אינגעווייד פון ערך,
דערין א זוימען איינצוזייען,
און װצט אויך שניידן האַלדז אין צוייען".
- דער דיכטער-פילאָטאָף 11
צווישן די שורות ליגט דאָ ישעיהוס נבֿואה, ווי שװוערדן וושלן
צעשטויטן ווערן אויף אַקעראײַזנס.. נבֿואה! װוּנטש.. חלום.. אַ
עוועלן"... אָבער דערװײַל? אָבער -- ביז?... ,װעט זײַן אַן אַקער און
װועט זײַן אַ שווערד"..
יהואָש קלאַמערט זיך בדרך כּלל צו איביקייט-מאַטיון און
רירט-אָן זעלטן צײַטמאָטיוון, װאָס געהערן ניט צו דער אייביקייט,
און דאָ איז ער פּונקט אַזױ ייִדיש וי גיט-ייִדיש.
ווער קען זאָגן, למשל, אַז עס איז שבתדיק אָדער ייַדישלעך דער
פּאָעט, וועלכער וויל זײַן ;דער שטאַרקסטער"? דערצו אַזױ ערדיש:
,כיװעל זיין דער שטאַרקסטער צװישן אייך,
ניט בליץ, ניט באַרג, ניט שנעלער טייך --
כ'װועל זיין דער טוי װאָס פאַלט צו דר'ערד
און נערט..,"
נאָר װוי אַ פּאָעט קען חלומען פֿון ערד, אַזױ חלומט יהואָש --
אויף דער ערד און דאָך אױפֿן הימל..
יהואָש חלומט פֿון פֿאַראײניקן דעם הימל מיט דער ערד.
דער פּייזאַזשיסט װאָס זוכט דעם זין פֿון לעבן
וי אַ פּאָעט פֿון אייביקייט-מאָטיוון געפֿינט יהואָש זײַנע שענ-
סטע פֿערזן, ווען ער שילדערט די נאָטור. ער פֿאַלט גישט אַרײַן
אין התפּעלות וי לייב נײַדוס און לאָזט זיך נישט אַרײַן אין נאַטוראַ-
|ליסטישער באַשרײַנערישקײט וי שמעון פֿרוג, ער ווערט ייִנגער און
גרינגער, ווען ער באַשרײַבט די נאָטור. נאָר אויך דאָ איז ער דער
אינטעלעקטועלער דיכטער, וועלכער רעגט-אָן אַפֿילו אין זײַנע שיל-
דערונגען פֿון דער נאַטור צו טראַכטן, מאַכן פֿאַרגלײַכן צווישן מענטש
און כלום --- װוי עסטעטיש דאָס ליד איז, וי מוזיקאַליש, װי בילדע-
ריש שוועבט-אַרױיס צווישן די שורות דער געדאַנק װעגן לעבן און
זײַן זין, צו מאָל אַ משל מיט אַ נמשל..
יהואָש --- דער באַנײַערישער פֿאַבוליסט --- באַנײַעריש מיט זײַן
18 שמואל ראָזשאַנסקי
שאַרפֿזין און גרונטגעדאַנק, סוגערירט אַפֿילו אין זײַנע ראַפֿינירט-
סטע לירישע לידער דעם פֿאַרגלײַך צווישן משל אוו נמש?ל.. אַלע
אײיגנשאַפֿטן פֿון מענטשן זעט ער אין די ביימער, אין די בלומען, אין
די גראָזן. לעבנסלוסט, דראַנג צום לעבן, לײדנשאַפֿט און גנבֿישע
רעגונגען, אַרומאָרעמען זיך, פאַרצווייגן זיך, פאַרפּלאָנטערן זיך..
אַלע שװאַכקײטן, װאָס מיר זעען בײַ מענטשן, און אַלע קרעפֿטיקע
אויסדרוקן פֿון לעבן בײַ זיי, זעט און װײַזט יהואָש, אין זײַנע פּײ-
זאַזשן, אין דער ,טויטער" נאַטור, וועלכע לעבט בײַ אים מיט טויזנט
לעבנס, און קוועלט פֿון הונגער נאָכן לעבן, פּונקט װי די קלענסטע
ווערעמלעך און פֿליגעלעך:
,װאָלקנס רוקן זיך צו װאָלקנס
און א באַנדץ קומט-צוזאמען --
אָנגעלאָדן פול מיט גנבות,
פון די טייכן, פון די ימעןיי
מאכט מען זיך איין אַנדער חנדלעך..
שיקט די ערד אַרױף שילוחים!
פליען הין-און-הער די שװאַלבן,
פירן טרעלנדיק שידוכים.."
אַ פֿאַרליבכטער אין דער נאַטור װוי אַ פּאַנטעיסט, באַװײַזט זיך
יהואָש ממש וי אַ סקולפּטאָר, ווען ער שילדערט , צוויי ביימער אײַג"
געפֿלאָכטן אין איין אַנדער, גרינע צעפּ אין גרינע צעפּ פֿאַרפּלאָן-
טערט". אַ מאָלער קען יהואָשן אױיסמאָלן נאָך זײַנעם אַ ליד, װוּ ער
ווערט ביז גאַר פּלאַסטיעש פֿאָרגעשטעלט -- ;אַ בוים בין איך":
.א בוים בין איך,
מיט א פלעכט פון צוייגן,
גלייכע, קרומע, איינגעקנוילטע,
שטאָלצע צו דער זון,
איינגעבויגענע צום גרונט --
מיט אַ טייך בלעטער.."
אַלץ װאָס לעבט פֿאַרפֿלעכט זיך. גוט צי שלעכט, נאָר מען פֿאַר-
דער דיכטעריפילאָסאָף 19
פֿלעכט זיך. וי דורות. װווי צװײַגן. װוי װאָרצלען. וי דער פֿאָדעם
דורכן שפּינראָד..,
אַלץ וערט פֿאַרפֿלאָכטן. אַלץ קלאַמערט זיך. וי גראָז צו ערד,
וי מאַן צו פֿרֹױ. װי מאַמע צוֹ קינד. אַלץ האַלט מלחמה מיט ציין
און נעגל -- פֿאַרן לעבן. גוט צי שלעכט -- דער געזונטער אינ-
סטינקט הייסט לעבן אַפֿילו אין די שווערסטע און די ביטערסטע באַ-
דינגונגען. צו מאָל דאָס גרעזעלע צווישן פֿעלדזן, אין טריקעניש און
שטיקעניש, מאַטערט זיך קרעכצנדיק: ;,,כוויל לעבן".. געס איז
פֿאַראַן אין יהואָשן עפּעס אַ היידנישע פֿרײד מיט די ריין אָרגאַנישע
אײַנדרוקן און שפּרונגען", װאָרן ,ער האָט ליב זיך אײַנצוהערן, װי
אַזױ די דרויסנדיקע וועלט רינט אין אים אַרײַן דורך די חושים, און
דורך אַלע חושים מיט אַ מאָל; זיי זײַנען אַלע אין אים אָפֿן און אַלע
אַרבעטן זיי מיט דער זעלביקער שאַרפֿקײט.. עס איז איין אויסגוס
פֿון שפּירעװודיקייט, איין שטיק װיבראַציע... אַ מין סענסועלע שיכּי
רות אין די ווערטער פֿון דעם דיכטער"!, אַזױ, למשל, קען מען
זיך ניט פֿאָרשטעלן מערער דיכטערישע קאָנצענטרירטקייט וי אין
אָט דעם 4שורהדיקן ליד (,זעיר אַנפּין?);
,;הענגט אויף א צוייג
אַ גילדערנע זון אין א טראָפּן געפאַנגען,
ציטערט און פליטערט אַ װאַלד מיט געזאנגען
אין אַ קליינינקצפר שטיג.,"
דאָס איז דער ים אין אַ טראָפּן װאַסער. װי ס'איז דער קאָנ-
טראַסט פֿון װאַלדפֿרײַהײט און תּפֿיסהישטײיג. גראַנדיאָזיטעט און לֵי"
ליפּוטלדיקייט אָפֿט אַנטקעגנגעשטעלט. זיי באַגעגענען זיך אין לעבן,
נאָר ס'רוב באַזונדער -- יהואָש פֿירט זיי צונויף: דערזעט מען זײ
ערשט אין זייער באַצויבערנדיקער שיינקייס און דערדריקנדיקער
* חיים ליבערמאַן -- ;די דיכטונג פון יהואָש", זיכטער און װעלטן
בערלין 1923, |' 88,
20 שמואל ראָזשאַנסקי
קליינקייט. ערשט דעמאָלט קען מען שאַצן אָפּשאַצן און דערשאַצן
זייער ווערט. ,פֿון באַציונגען אַליין דערפֿירט יהואָש זײַן דערקענ-
טעניש צום ווערט" 25
מיט דער פּרעציזקייט פֿון אַ גאָלדשמיד, וועלכער ווייס אַז אויך
גאָלדשטױב האָט גאָלד און דערפֿאַר האָט עס אַ ווערט, ברענגט יהו-
אֶשׁ אַרױס דעם זין און ווערט פֿון באַשעפֿענישן און זייערע פֿונק-
ציעס. קיין שום פֿונקציע טאָר מען נישט גרינגשאַצן יעדער איינער
דאַרף נאָר זײַן אויף זײַן פּלאַץ און װויסן, װואָס ער קען זײַן און ווי ער
דאַרף זיין.
דעם דאָזיקן געדאַנקענגאַנג פֿירט יהואָש אַדורך אין אַ סך פֿאַב-
לען, װוּ דער געשליפֿענער אַפֿאָריזם ווערט דורך שיינער בילדעריש-
קייט אַרױסגעבראַכט מיט גרויסצוגיקע געזעלשאַפֿטלעכע קאָנצעפּ-
ציעס פֿון אַחריות. מיט באַװוּסטזײַן. מיט טאַקט. אָן גוזמא. קענענדיק
קודם-כּל זיך אַליין, די אייגענע מעגלעכקייטן... טאַקע אָנהייבן פֿון
זיך!
נאָר דער פּױער קען װעלן פֿון אַ טײַכעלע פֿאַרלאַנגען, װאָס
מ'קען פֿון אַ גרויסן טײַך פֿאַרלאַנגען. װאָס זשע קומט-אַרױס? פֿון אַ
קוועלנדיקן טײַכל ווערט אַ גרויסע בלאָטע... נאָר אַ טעמפּער מוח קען
פֿאַראיבל האָבן אױפֿן שפּיגל, הלמאַי ער װײַזט נישט בלױיז דאָס
שיינע, נאָר אויך דאָס מיאוסע... דער געזונטער שטראָם, װי קליין
ער איז, טוט װאָס ער קאָן, און ער איז צופֿרידן, װײַל ער טוט װאָס
ער קאָן... יהואָש איז אין פֿערזנקונסט גראָד נישט אויף דער העכ-
סטער מדרגה פֿון זײַן דיכטונג, אָבער דערפֿאַר ראַפֿינירט אין דער
אידעע און טיף מענטשלעך, עטיש. אוניװערסאַל אין דער עטישער
סינטעזע. דער ייִדישער משל, װאָס איז פּאָעטיש אַרײַנגעפֿירט גע-
װאָרן אין ייִדיש דורך שלמה עטינגערן, האָט אַ דאַנק יהואָשן זיך
דערהויבן צו דער ליטעראַרישער מדרגה, צו וועלכער עס האָט זיך
5 נ. ב. מינקאָווֹ -- יידישע קלאַסיקער פּטַעטן, נ"י 1937, ז' 136,
דער דיכטער-פילאָסאָף 21
דערהויבן די ליריק, און האָט צוגעגרייט דעם באָדן פֿאַר דעם מאָ-
דערניסטישן װירטואָז אליעזר שטינבאַרג.
נאָר אויב יהואָש פֿירט-אַרױס אין משל און נמשל די אידעע
פון אַחריות פֿאַר כּל ישׂראל, גיט ער אָבער אָפּ אין זײַן ליריק אַ סך
פּלאַץ פֿאַר דער מאָנונג פֿון ר' ישׂראל. און דאָ קומט צום אויסדרוק
די קרעפֿטיקע עטישע פּערזענלעכקייט.
דער נבֿיא, אַן אָפֿטער מאָטיוו אין יהואָשעס שאַפֿן, איז די עמ"
בלעם פֿון דער פערזענלעכקייט. ניט זעלטן זעט ער אויס וי דער
פּראָמעטײ. ער לײַדט, גלײַך װי דאָס װאָלט געװוען זײַן חובֿ, זײַן
מיסיע... ער שטייט כּמעט כּסדר אין קאָנפֿליקט מיטן עולם, פּונקט
וי מיט די האַרן, גענוי וי אין תּנך,.. אַנטקעגן דעם נבֿיא, װאָס איז
פֿאַרמשפּט צו זײַן איינזאַם, דער איינציקער, און שטאַרבן אין דער
,יויסטע", שטעלט ער אַװעק דעם , גיבור-מענטש", וועמען ס'איז יאָ
באַשערט צו ,פֿירן ס'פֿאָלק צום שיינעם לאַנד כּגען."
מיר זעען דעם ויתרוצצו צװווישן דער פּערזענלעכקייט און דער
מאַסע אין פֿאַרשײדענע װאַריאַנטן: דאָ -- ,דעם נבֿיאס בלוט", דאָרט
-- ;דעם נבֿיאס גורל". ער שטראָפֿט. שעלט. װעקט. בענטשט.
שטעלט-פֿאָר ,דאָס ערגסטע פֿון דער תוכחה" -- צו זײַן אַ שקלאַף
בײַ שקלאַפֿן..
זײַן וועג, דעם דיכטערס, איז דער װעג פֿון אײנזאַמקײט און
ליידן, דער וועג פֿון נבֿיא. אַנדערש װאָלט ער נישט בכּוח געווען
אַװועקצוגעבן צענדלינגער יאָרן פֿון זײַן לעבן פֿאַר זײַן תּנך אין ייִדיש,
יחואָשעס צוויי מיסיעס אין תּנך אויף יַדיש
און זײַן אױפֿטו אין דער ליטעראַטור
יהואָשעס פּערזענלעכקייט, װי שטאַרק מ'זעט זי דורך זײַן פּאַד
עזיע, זעט זיך נאָך שאַרפֿער דורך זײַן תנך אין ייִדיש. , דאָס ייַדישע
פֿאָלק װעט מסממא קיין מאָל נישט האָבן קיין באַגריף מיט װאָט פֿאָר
22 שמואל ראָזשאַנסקי
אַ קרבן פֿון זיך יהואָש האָט אים געגעבן דעם תּנך אויף ייִדיש" *,
מיט װאָס פֿאַר אַ קרבנות-גרייטקייט!
זיך אָפּזאָגן פֿון אָנגיין מיטן אייגענעם שאַפֿן אין דער שענסטער
צײַט פֿון פּאָעטישן בלי , און אַװעקזעצן זיך אין רעכטן מיטן פֿון ניו-
יאָרק, אין רעכטן מיטן פֿון דעם געמישעכץ פֿון ציניזם און חוצפּה,
פֿון ביטול און פֿרעכקײט, פֿון קנאה און קליינלעכקייט, װאָס רופֿט זיך
ייִדיש ניו-יאָרק -- כּדי איבערצוזעצן אויף ייִדיש דעם תּנך, צו אַר-
בעטן יאָר-אײַן, יאָר-אױס אויף אַן אַרבעט, װאָס נאָר איינצלנע קע-
נען אָפּשאַצן, צו אַרבעטן פֿאַרעקשנט, נישט דערװאַדטנדיק דערפֿון
קיין מאַטעריעלע נוצן, נאָר לשמה -- ער קען עס טאָן אויסער אַ
הײיליקן נאַר, אויסער אַ שטאָלצן, אומקאָמפּראָמיסלעכן פֿאַנאַטיי
קער?" '1, |
קיין איבערזעצונגען פֿון תּנך אין ייִדיש האָבן דאָך נישט גע-
פֿעלט. געווען. אייגענע און פֿרעמדע. האָט דאָך געמוזט זײַן גאָר אַ
טיפֿער זין אויף מקריבֿ צו זײַן זיך.
אָט אַזאַ זין האָט יהואָש כּסדר געהאַט פֿאַר זײַנע אויגן. נישט
איין מיסיע, נאָר עטלעכע. ,נישט נאָר די פֿאַריַדישנג פֿון תנך איז
אויסן געווען יהואָש, נאָר אויך די פֿאַרתנכונג פֿון דער ייִדישער לי-
טעראַטור* *:, מערער נאָך: פֿאַר דער ייַדיש-קולטור. און ,ס'איז נישט
נייטיק צו דערציילן, װי ממש געטראָפֿן אין פּינטל ס'האָט יהואָשעס
איבערזעצונג פֿון תּנך. דווקא אין אונדזער דור קענען מיר ערשט
אָפּשאַצן, װאָס יהואָש האָט אױפֿגעטאָן מיט זײַן תּנך-פּירוש. יהואָש
האָט געשאַפֿן די גרעסטע באַװאָרעניש קעגן אונטערגאַנג פֿון אונדזער
לשון. ער האָט געראַטעװעט טויזנטער ייַדישע װערטער פֿון פֿאַר-
*א. לעיפלעס -- װאָך נ' 18, ג"י 19230,
/?ב. װלאַדצק -- ד"ז, זי 77,
** אַהרן מאַרק --- ,יהואָש דער ראָמאַנטיקער פון ייַדישן װאָרט", ליטעראַ-
רישע בלעטער נ' 143, װאָרשע 28 יאַנואַר 1927, ז' 02,
דער דיכטער-פילאָסאָף 23
געסעניש און זיי געשאָנקען אייביקייט, אין קילן שאָטן פֿון אײביקן
תּנך" פ,
דער ייִדישער געלערנטער, וועלכער האָט צוזאַמען מיט אים גע-
שאַפֿן אַ ,אידיש ווערטערבוך" װאָס , אַנטהאַלט אַלע העברעישע (און
כאַלדעישע) ווערטער, אויסדרוקן און אייגננעמען, וועלכע וװערן גע-
ברויכט אין דער ייִדישער שפּראַך" האַלט זיך נישט אֶפּ פֿון אויס-
דריקן זײַן באַװונדערונג פֿאַר יהואָשן. , מיר האָבן פֿריִער געקענט
יהואָשן -- זאָגט ער -- אַלט דעם גרעסטן דיכטער פֿון אונדזער צײַט,
איצטער, זינט עס איז דערשינען זײַן חומש, קענען מיר אים אַלס
דעם גרעסטן איבערזעצער פֿון ביבל אין אַלע צײַטן. לייענענדיק און
איבערלייענענדיק דעם יהואָש-חומש, האָב איך געפֿונען, אַז כּדי צו
קענען איבערליידיקן געװוירציקן אַלטן וװוײַן פֿון דער העברעישער אין
דער ייִדישער שפּראַך, האָט ער, וי אָדם הראשון, זיך געגייטיקט אין
געפֿינען נײַע נעמען ניט נאָר פֿאַר בהמות, חיות און פֿױגלען אין
וועלכע אונדזער ייִדיש אין זייער אָרעם, נאָר אויך פֿאַר אַנדערע
זאַכן און באַגריפֿן, פֿאַר וועלכט די פֿריִערדיקע ייַדישע איבערזע-
צערט האָבן ענטפֿער ניט געפֿונען די פּאַסיקע עקװיװאַלענטן אָדער
האָבן זיי גאָר אין גאַנצן ניט ריכטיק פֿאַרשטאַנען" ?2. איינער פֿון די
גרעסטע תּנך-קענערס האָט זיך אין יענער צײַט אױסגעדריקט, אַן
ביז דעמאָלט איז נאָך נישט געווען ,פֿאַקטיש קיין איבערזעצונג פֿון
תּנך אין קיין שום שפּראַך אין דער וועלט", װײַל , קיין איינע פֿון די
תּנך-איבערזעצונגען שפּיגלט ניט אֶפּ דעם גײַסט פֿון ספֿר-הספֿ-
רים" 21 יהואָש אַנטפּלעקט דעם תּנך. ,אויסער װי אַ טיפֿער תּנֹך-
פֿאָרשער, וועלכער באַמיט זיך צו דערגרונטעווען צו דעם ריכטיקן
פייעקב גלאַטשטײן -- ,יהואָשעס 23סטע יאַרצײט", אין תוך גענומען
8, נ"י 1956, ו' 66,
?* חיים ספּיװאַק --- ;אַלטע און נייע װערטער אין יהואַשעס ייִדישן חומש",
פילאָלאָגישע שריפטן, ב' 2, װילנף 1928, קאָלום 56.
** פְּ. קאָן -- אַ שמועס מיט מאַרטין בובער", ליט"בל 1928, נני 2057204,
24 שמואל ראָזשאַנסקי
נוסח, אַנטפּלעקט זיך יהואָש, אין זײַנע הערות צום תּנך, אויך וי
אַ שפּראַכפֿאָרשער מיט אַ ברייטער ערודיציף" 22,
װאָס י. ל. פּרץ האָט פֿאַרחלומט אויף דער 1טער ייִַדישער
שפּראַך-קאָנפֿערענץ, דאָס האָט יהואָש פֿאַרװירקלעכט. װײַל ס'קענען
לערנען פֿון יהואָשעס תּנך אויך די װאָס קענען גוט דעם אָריגינאַל,
;האָט דאָך די ביבל באַפֿרוכפּערט און רײַך געמאַכט אַלע קולטור"
שפּראַכן. זײַנען דאָך פֿיל איבערזעצונגען געווען אומעטום דער יסוד
פֿון ליטעראַרישן סטיל, פֿון קינסטלערישער באַנײַונג. פּונקט אַזױ
קאָן אויך יהואָשעס תּנך נערן ייַדיש. ער האָט געלערנט ייִדיש נבֿי-
אות זאָגן,.. צר האָט געמאַכט ייִדיש דונערן און בליצן. ייִדיש איז
געװאָרן די שפּראַך פֿון כּהנים און מלאָכים, די שפּראַך פֿון אַלטע
כראָניקעס, די שפּראַך אויף וועלכער גאָט רעדט צו זײַנע אויסדער-
וויילטש* 23,,,
יהואָשעס אױפֿטו פֿאַר דער ייִדישער ליטעראַטור איז דעריבער
אײינציקאַרטיק, אומפֿאַרגלײַכלעך. ער, װאָס האָט ,געקוקט אויף פּרצן
וי אויף אַ רבין און האָט פֿון אים איבערגענומען דעם צוגאַנג צו
דער ליטעראַטור -- אַ צוגאַנג פֿון בויער, פֿון אַחריות נישט בלויז
פֿאַר זיך אַלײן, נאָר פֿאַר דעם גאַנצן בנין װאָס װוערט געשאַפֿן. דער-
צו --- װייניקער עמאָציאָנעל וי פּרץ":, אין א װעגװײַזער אין
פּרצעס גײַסט,
טאָמער עס איז װײיניק געווען, װאָס ער האָט אַליין געשאַפֿן אי-
נעם גײַסט פֿון תנך, האָט יהואָש פֿאַראײביקט דורכן תּנך טױזנט יאָר
ייִדיע.
שמואל ראַזשאַנסקי
? מרדכי קאָסאָװער -- ,לעקסיקאָן פון מפרשים און פּירושים", הערות
צום תנך פון יהואָש, ג"י 1949, -- תשיי, זי ב.
3 ש. ניגער -- ,יהואַשע'ס תנך-איבערזעצונגען, ליט"בל ג' 220, װאַרשע
8,
מנחם (באָרײישאָ) -- ;יהואָש", װאָך ג' 18, נ"י יאַנואָר 1930,
דורך לאנגע. לאנגע יארן..
מזמור שיר ליום השבת:
-- מזמור שיר ליום השבת!
וי עס גיסט זיך דורכן האַרצן,
אַזױ יום-טובֿדיק און פֿרײלעך,
אין אַ כאָר פֿון זיסע קלאַנגען:
--- מזמור שיר ליום השבת!
--- מזמור שיר ליום השבת!
ס'שטאַמט דאָס ליד ניט פֿון קיין מענטשן,
נאָר מלאָכים װײַסע האָבן
דאָס געזונגען אין גן-עדן,
אין דעם ערשטן הויכן שבת,
נאָך דער גרויסער וועלט-באַשאַפֿונג,
און די זון און די שטערן --
אַלע האָבן מיטגעזונגען:
--- מזמור שיר ליום השבת!
יאָ, די זון און די שטערן
(וועלכע האָבן נאָך קיין טרערן
ניט געזען אויף אונדזער וועלטל)
האָבן שטראַלנדיק געזונגען
מיט די שנײיװײַסע מלאָכים:
--- מזמור שיר ליום השבת!
+ מיט דעם דאָזיקן ליך, מזמור שיר ליום השבת, און מיט דעם אַנדערן,
װאָס קומט באַלד נאָך דעם, בית שני, האָט יהואָש דעבוטירט אין דער יידישער
לִיטעראַטור, אין די יודישע ביבליאָטעק פון י. ל. פרץ, אין 1892, אין װאָרשץ.
לידער, מצשהלעך,. משלים 27
און די פֿײיגל פֿון גן-עדן
אינעם כאָר אַרײַנגעשאָסן
האָבן אַ פֿאַנטאַן מיט טרעלן
און געסווישטשעט און געטרילערט:
--- מזמור שיר ליום השבת!
און די בלומען פֿון גן-עדן
האָבן שעמעוודיק געוויגט זיך,
האָבן אױפֿן פֿאַרביק-דופֿטיק
כלומען-לשון מיטגעזונגען:
--- מזמוד שיר ליום השבת!
און די גרויסע ריזנביימער
האָבן צוגעלייגט דעם אויער,
איינגעבויגן זיך מיט ערנסט
און געשאַרשקעט און געשושקעט:
-- מזמור שיר ליום השבת!
אויף זײַן כּסא כּבֿוד דעמאָלט,
מיט אַ געטלעך גוטן שמייבל,
האָט דער בורא מיטגעזונגען:
--- מזמור שיר ליום השבת!
יהואָש
בית שֵׁנֵי
פֿאַרטיק איז דער בית שני
נאָך דער מי פֿון יאָרן לאַנג,
פֿרײלעך זינגען די לװייַם
און עס קוויקט דער האַרפֿנקלאַנג,
און פֿאַרגעסן איז דער גלות,
און פֿאַרשװוּנדן אַלע צרות,
פֿול מיט מענטשן גליקלעך פֿרײַע,
רוישן, ווימלען די עזרות +...
און די העלע זונענשטראַלן,
אין אַ שטראָם פֿון גאָלד און ליכט
פֿאַלן אױפֿן בית:המקדש
און אויף איטלעכנס געזיכט..
2
עס קלינגען די האַרפֿן, די גאָלדינע טראָמפּײטן
עס פֿליִען די זילבערנע טענער;
די פֿרױען און קינדער --- זיי וויינען פֿון שׂמחה,
עס פֿילן זיך שטאָלצער די מענער..
און אַלע װאָס האָבן נאָר טרערן פֿאַרגאָסן
אויף ציון, די וויסטע אַלמנה,
און אַלע װאָס האָבן פֿון האַנט ניט געלאָזן
קיין רגע די ייַדישע פֿאָנע 2
און אַלע װאָס האָבן קיין נעכט ניט געשלאָפֿן,
דעם הייליקן טעמפּל צו בויען.
! הויפן פון בית-המקדש.
? /דייטשמעריזם/ פאָן /צוליב פּאֶעטישעַר ליצענץ/.
לידער, מעשהלצך,. משלים 29
און האָבן ניט אױפֿגעהערט קיין מאָל צו האָפֿן
און קיין מאָל --- אויף גאָט צו פֿאַרטרױען;
זיי מעגן מיט גאַװוה באַקוקן דעם בנין
װאָס שײַנט אַזױ פּרעכטיק און הייליק,
דען יעדער פֿון זיין האָט מיט מוח און מוסקל
גענומען אין בויען א חלק.
4
עס זינגען לװייִם און ס'שפּילן די האַרפֿן,
עס הילכן די גאָלד'נע טראָמפּײיטן,
עס טאַנצן די טענער וי שקלאַפֿן װאָס האָבן
ניט לאַנג ערשט צעשמעטערט די קייטן..
און טויזנטער קרעפֿטיקע שטימען צואַמען
לװייַם און האַרפֿן באַגלײטן
און איטלעכער פֿילט זיך אַ טייל פֿון דער אומה,
און פֿילט זיך געבונדן צום צווייטן...
4
דאָך אין ווינקל פֿון עזרה
שטייען זקנים טיף געבויגן
און עס פֿליסן גרויסע טרערן
פֿון די אַלטע מאַטע אויגן.
ניט פֿון נחת, ניט פֿון תּענוג
וויינען יענע אַלטע ייִדן
ניין, זיי זײַנען מיט דעם צווייטן
בית:המקדש ניט צופֿרידן..
ניין, זיי זײַנען ניט צופֿרידן
װײַל דורך לאַנגע, לאַנגע יאָרן
20
יהואַש
איז דער אַלטער בית:המקדש
זיי געבליבן אין זכּרון...
און די אַלטע ליפּן קרעכצן;
--- אַלצדינג האָבן מיר פֿאַרלאָרן,
אין דעם בית שני זעט מען
ניט קיין לוחות, ניט קיין אָרון...
און פֿאַרגעסן שוין געװאָרן
איז דער סוד צו מאַכן קטורת
און עס שטייען ניט קיין כּרובֿים 5
אויף אַ גאָלדענעם כּפּורת +...
ניט צו מאָל אַ שטיקל מופֿת,
ניט צו מאָל אַ נס אַ קליינער..
ניט מלאָכים -- מענטשסן האָבן
אויסגעגויט דאָס הויז פֿון שטיינער..
אַנדערש האָבן זיי פֿאַרשטאַנען
די הבֿטחות פֿון פּראָפֿעטן,
ניט אַזאָ מין בית שני
האָבן זיי בײַ גאָט געבעטסן..
+
עס ויינען די אַלטע און ווילן ניט הערן
די מוטיקע, לוסטיקע טענער,
און ס'קוקן מיט שטאָלץ אױפֿן פּרעכטיקן בנין
די בויערס, די קרעפֿטיקע מענער.
עס זיפֿצן די אַלטע און ס'לאַכן די יונגע,
עס הילכן מיט פֿרײד די טראָמפּײטן,
* מלאָכים, --- * פּרוכת אויפן אָרון און משכן.
לידער, מעשהלעך,. משלים 31
1892
עס טאַנצן די טענער װי שקלאַפֿן װאָס האָבן
צעהאַקט און צעשמעטערט די קייטן..
הורדוס
עס װאַרטן אויף הורדוס דעם קיניגס באַפֿעל
צען טויזנט באַװאָפֿנטע קריגער,
אַ ווונק פֿון זײַן אויג און זיי רירן זיך שנעל
צו טאָן דעם באַגער פֿונעם זיגער.
עס בוקט זיך דאָס פֿאָלק און באַזיגט איז דאָס לאַנד,
נאָך שווערע מלחמות באַצװוונגען,
עס װאָגט ניט קיין שׂונא מער הייבן אַ האַנט,
אַקעגן דעם גיבור דעם יונגן.
דאָך אונטער דער גאָלדענער קרוין, װאָס ער טראָגט,
זיך רונצלט און װאָלקנט זײַן שטערן
און אונטער זײַן פּורפּורנעם מאַנטל זיך פּלאָגט
די ברוסט פֿון אַ צער אַ שווערן.
ווען ס'ליגן די נאַכטיקע שאָטנס אַרום,
אים וװײַכט פֿון די אויגן דער שלומער 1,
אַלײין דורכן מאַרמאָרשלאָס װאַנדערט ער אום
אַ בלייכער, פֿאַרטראַכטער און שטומער.
ער װאַנדערט און װאַנדלט פֿאַר לענג און פֿאַר ברייט,
ער קען זיך קיין רו ניט געפֿינען;
* דרימל, (כאַפן) אַ שלאָף.
32 יהואָש
די בילדשיינע מרים מכּבי אים גייט
אַ רגע אַרױס ניט פֿון זינען..
דורך װאָפֿן און גיפֿט איז דער הייליקער שטאַם
פֿון שטאָלצע מכּבים פֿאַרשװוּנדן,
געבליבן נאָר מרים... איר ליבע אַ פֿלאַם
אין הורדוסעס ברוסט האָט געצונדן..
דאָך האָט זי פֿאַרשטױסן זײַן צעפּטער ? פֿון גאָלך,
זײַן מאַכט ניט געקענט האָט זי גייטן,
עס פּײַניקט און פּלאָגט אים דער שמייכל פֿון שפּאָט,
װאָס האָט אַזױ שפֿל געמאַכט אים,
נאָך הערט ער דאָס קיניגלעך קינדערשע קול,
קאָן קיין מאָל דעם טאָן ניט פֿאַרגעסן,
דערבײַ שטייט דער תּליון... דאָך פֿעסט איז וי שטאָל
די שטים פֿון דער יונגער פּרינצעסין..
;איך האַס דיך, דײַן רו און דײַן מאַכט, און דײַן מוט,
מעגסט פֿעלקער און לענדער באַצװינגען,
דאָך קיין מאָל דיר װעט ניט צו פֿלעקן דאָס בלוט,
פֿון שטאַם פֿון מכּבי געלינגען."
עס גייט-אום דער שלאָפֿלאָזער קיניג פֿאַרטראַכט,
ווערס שטענדיק פֿאַרצאָנטער, באַטריבטער,
אים דאַכט זיך עס חוזקט פֿון אים און זײַן מאַכט
דאָס בילד פֿון דער טויטער געליבטער..
-- ? הערשערשטאָק, קיניגרוט,
לידער, מעשהלען,. משלים 23
דעם נביאס בלוט
אין מיטן עזרה פֿון מאַרמאָרנעם פֿלאַסטער,
אַ טײַכל פֿון בלוט שפּריצט זינט יאָרן,
דאָס בלוט פֿון פּראָפֿעט װאָס אין מיטן נבֿואה
פֿון פֿאָלק איז דערהרגעט געװאָרן.
דער הײיליקער נבֿיא -- ער האָט זיי געװאָרגט,
געמוסרט מיט פֿינצטערע שטראָפֿן
און פּלוצלינג אים האָבן פֿון אַלע פֿיר עקן
די שפּיציקע שטיינער געטראָפֿן..
דאָס בלוט איז געפֿלאָסן, דאָס בלוט איז גערונען
אַראָפּ אויף די מאַרמאָרנע שטיינער,
דאָך אים איז צו העלפֿן, צו שטילן די װוּנדן
|- ניט אונטערגעקומען קיין איינער...
דאָס בלוט איז געפֿלאָסן, נאָר האָט עס דער נבֿיא
מיט גוססע קללות באַשװאָרן,
ס'זאָל קאָכן און זידן און תּמיד דערמאָנען
פֿון טויטן פּראָפֿעט דעם זכּרון..
און יאָרן און דורות און יובֿלות פֿאַרגײען,
שוין הונדערטער יאָרן פֿאַרגאַנגען,
די פֿעסטונג פֿון יהודה איז חרובֿ געװאָרן,
דאָס פֿאָלק איז געװאָרן געפֿאַנגען..
און ס'זײַנען געקומען די מחנות פֿון בבֿל,
און ס'לאַנד מיט אַ בלוטטײַך פֿאַרשװומען
מיט זיי איז דער גרויזאַמער העלד נבֿוזראַדן,
דער פֿירער פֿון חייל געקומען.
34
יהואָש
דאָך קאָכט נאָך װי פֿריער דאָס רויטינקע טײַכל,
וי אונטן װאָלט פֿײַער געלעגן,
עס װוּנדערט מיט שרעק זיך דער העלד, נבֿוזראַדן
ער טוט בײַ די כּהנים זיך פֿרעגן;
;װאָס קאָכט דאָ און מורמלט דאָס רויטינקע טײַבל,
עס שפּריצט און עס זידט און עס רוט ניט,
עס איז ניט פֿון אָקסן דאָס בלוט װאָס איך זע דאָ,
עס איז אויך קיין פֿײיגלשע בלוט ניט,.*
עס טרייסלט די כּהנים פֿון אימה און פּחד,
זיי שטייען און שװײַגן װוי שטומע,
זיי ווילן דעם שענדלעכן אמת ניט זאָגן,
ניט װאַרפֿן אַ פֿלעק אויף דער אומה...
,װאָס שװײַגט איר צעשראָקן, אײַך ציטערט די קערפּערס,
די פּנימער ווערן אײַך בלאַסער?
װאָס פֿליסט דאָ דאָס רויטינקע טײַכל און קאָכט זיך
װוי הייסע, װוי זודיקע װאַסער?"
עס דונערט די שטים פֿון דעם ווילדן רוצח,
די אויגן מיט גרימצאָרן בליצן,
און שטאַרקער האָט פּלוצלינג גענומען דאָס טײַכל
צו שוימען און שפּרינגען און שפּריצן..
און איינער אַן אַלטער און גרײַזגרויער כֹּהן,
מיט האָר װי לבֿנון-שניי װײַסע,
גייט-צו צו דעם פֿירער פֿון חייל און נעמט אים
דערציילן די טרוי'ריקע מעשׂה:
,בי אונדז איז פֿאַר צײַטנס אַ נבֿיא געוועזן,
װאָס האָט ניט דעם אמת פֿאַרשװיגן,
װאָס האָט ניט אַן עוולה בײַ ייִַדן געליטן
און פֿײַנט געהאַט פֿאַלשקײט און ליגן..
לידער, מעשהלעך, משלים 25
ער האָט זײַנע ברידער געװאָרנט, געמוסרט,
געבעטן זײַן פֿרימער און ריינער,
און ס'פֿאָלק האָט צום נבֿיא אַ שׂנאה געקראָגן,
, און האָט אים פֿאַרװאָרפֿן מיט שטיינער..
עה
זײַן בלוט איז געלאָפֿן פֿון צענדלינגער ווונדן,
דאָך האָט װס דער נבֿיא באַשװאָרן,
דאָס בלוט זאָל ניט רוען און זאָל ניט פֿאַרשװײַגן
װאָס ער א"ז געהרגעט געװאָרן...
פֿון דעמאָלט אָן קאָכט עס און לאָזט זיך ניט שטילן,
עס העלפֿט ניט קיין װוישן, קיין רײיַבן,
דאָס בלוטיקע טײַכל איז תּמיד פֿאַרבליבן,
און לאָזט זיך פֿון אָרט גיט פֿאַרטרײַבן,?
נאָך שטאַרקער צו קאָכן, נאָך ווילדער צו זידן,
און װערן נאָך ברייטער און רויטער;
האָט פּלוצלינג דאָס רויטינקע טײַכל גענומען
וי אונטן װאָלט ליגן דער טויטער..
מיט כּעס זעט דער פֿירער פֿון בבֿלס אַרמײען,
וי ס'שװוײַגט ניט און שטײַגט ניט דאָס זידן;
ער הייסט זײַנע מחנות, זיי זאָלן אים ברענגען,
די זקנים, די פער + פֿון די ייִדן.
מע ברענגט די סנהדרין, חכמים און פֿירערס,
און לערערס פֿון תורה און זיטן
און אַלע זיי ווערן װי לעמער געשאַָכטן
וי אָקסן אָן מיטלייד געשניטן..
זדי (פערל) חשובסטע,
יהוֹאָשׁ
און ס'װואַרעמע בלוט פֿון די זקנים געגאָסן
זיך האָט וי דאָס װאַסער פֿון ברונעם,
עס האָט מיט דעם בלוט זיך צזאַמענגעגאָסן
װאָס האָט פֿון דעם נבֿיא גערונען..
דאָך װאַרפֿט זיך דאָס בלוט פֿון דעם פֿינצטערן נבֿיא,
עס העלפֿט ניט דער בלוטיקער קרבןן,
עס װאַרפֿט זיך און הייבט זיך, און רוט ניט אַ רגע,
וי דעמאָלט ווען ער איז געשטאָרבן..
און מיידלעך און בחורים יונגע און פֿרישע
פֿון ציון איצט ווערן גענומעה
זיי זײַנען װי צעדער און פּאַלמען געװאַקסן,
וי דופֿטיקע מירטן און בלומען..
און טויזנטער וערן אָן מיטלייד געקוילעט,
עס גוססן צאַרט יונגע גלידער,
עס מישט זיך צונויף מיט דעם בלוט פֿון דעם נבֿיא.
דאָס בלוט פֿון די אייגענע ברידער.
דאָך וויל זיך דאָס קליינינקע טײַכל ניט שטילן,
עס לעבן פֿון גוסס די קללות
און ס'בלוט פֿונעם נבֿיא, נאָך װאַרעם און זודיק,
געבליבן אַזױ וי אַמאָל אי
איצט ברענגט מען שוין קינדער און עופֿעלעך קליינע,
די איידלסטע, שענסטע פֿון ציון,
זיי זײַנען װוי פֿרישע און גרינינקע צװײַגן
פֿון איילבירטן-ביימער װאָס בליען..
אוּן צענדלינגװײַז האָט מען די קינדער געהרגעט,
געקוילעט, געשניטן, געשטאָכן --
און שװאַכער האָט פּלוצלינג גענומען דאָס טײַבל,
דאָס רויטינקע טײַכל צו קאָכן..
לידער, מעשהלעך,. משלים 54
אַלץ שװאַכער און שװאַכער, און שטילער און שטילער,
שוין איז עס אַנטשװיגן געװאָרן;
געשטילט איז דער כּעס פֿון דעם שרעקלעכן נבֿיא,
זײַן לאַנגער און פֿינצטערער צאָרן...
6
נבוכדנצר
מיט בלומען באַצירט איז דער פּאַלאַץ פֿון קיניג,
בײַ טישן פֿון זילבער דאָרט זיצן די געסט,
און טײַערסטע שפּײַון, און װירציקסטע װײַנען
און טענץ און געזאַנגען באַשײַנען דאָס פֿעסט *.
סאַטראַפּן און פֿירשטן מיט שניי אין די לאָקן
מיט פֿלאַמען אין ד'אויגן גיבורים פֿון שלאַכט --
פֿון הונדערט פּראָװינצן פֿון מזרח און מערב
אַהער האָט דער רוף פֿון דעם מלך געבראַכט..
-- אָן גרענעצן לוסטיק זאָל הײַנט זײַן די מאָלצײַט
און רייצנד די פֿרױען, און שטאַרק דער געטראַנק..
און ווילד זאָלן שפּילן די פֿלײטן און פּויקן,
און ווילד און פֿאַרשיכּורט זאָל זײַן דער געדאַנק..
אַזױ איז דאָס װאָרט פֿון דעם הערשער געװעזן.
און פֿרײידיק דערפֿילן די געסט דעם באַפֿעל
שוין ברענען די באַקן, שוין פֿינקלען די אױיגן.
און ס'טומלט אין פּאַלאַץ אַ רוישיקע װעל יי
פֿולט-אָן די באָקאַלן און פֿולט זיי אָן ווידער,
טרינקט פֿירשטן, סאַטראַפּן די גליענדע זאַפֿט,
1 פעסטיװאָל, יום"טוב. --- ? כװאַליע (מענטשן),
38 |
יהואָש
מיט ליפּן באַטרונקענע לויבט דעם באַזיגער, |
װאָס האָט אײַך מיט גאָלדענע קייטן פֿאַרשקלאַפֿט,.
דאָך קיניג פֿון בבֿל, באַצװינגער פֿון פֿעלקער,
פֿאַר װאָס ניט געניסטו די לוסט פֿון דײַן שלאָס?
פֿאַר װאָס ניט באַרירסטו די שפּײַז אויף דײַן טעלער
און נעמסט צו דײַן ליפּ ניט דעם פּורפּורנעם כּוס?
געפֿעלט דיר דער טאַנץ ניט פֿון דײַנע שקלאַפֿינען,
די נאַקעטע גלידער, די דופֿטיקע האָר?
האָט אפֿשר דײַן אויער אַ פֿעלער געפֿונען
אין קלאַנג פֿון דער האַרף, אין געזאַנג פֿונעם כאָר?,..
א :
װ 6
אָ, קיניג פֿון בבֿל, דו, שרעק פֿון די לענדער,
װאָס דריקט אויף דײַן מוח? װאָס װאָלקנט דײַן זין?
װאָס קוקסטו פֿאַרשטאַרט צו דעם פֿענצטער פֿון פּאַלאַץ,
און װענדסט דײײַנע אויגן מיט אַנגסטן אַהין?
אָ, קיניג פֿון בבֿל, טיראַן פֿון די פֿעלקער,
דיך קוויקט ניט די מאָלצײַט, דיך װועקט ניט די פֿרײד,
אױפֿן פֿענצטער פֿון פּאַלאַץ, װי שפּינען פֿון פֿײַער,
זיך האָבן די ווערטער פֿון נבֿיא פֿאַרשפּרײט;
--- ווען דורכן פֿענצטער פֿון פּאַלאַץ,
וועסט דו דעם בלייכן מאָרגן זען,
דאַן װעט דער קיניג פֿון די וועלטן
דײַן לאַנגע גרויזאַמקײט פֿאַרגעלטן
און ס'גרויסע װונדער װועט געשען..
אַ חיה װעסטו פּלוצלינג װערן,
פֿאַרשװינדן װעט דײַן מענטש-געשטאַלט,
און מיט אַ האָר באַװאַקס'נעם רוקן,
לידער, מעשהלעך, משלים | 39
אין מדבר װעסטו זיך פֿאַררוקן
און זײַן אַ וווינער פֿון דעם װאַלד...
דאָרט װועט דער לייב דײַן חבֿר ווערן
און הויזן װועסטו מיט דעם בער,
וועסט אין דער נאַכט דײַן נאַרונג זוכן
און װועסט צו מאָל ניט קענען פֿלוכן,
נאָר װאָיען װועסטו און ניט מער...
און שרעקן װעט דיך יעדער בויגן
און לױפֿן װועסטו פֿון דער שײין,
און העלפֿן װעט דיר מער ניט קיינער,
און בלויז די נעגל און די ציינער,
די װאָפֿן דײַנע װעלן זײַף /
און ווען דער הונגער װועט דיך נאָגן
און ברענען װעט דער דאָרשט דײַן שלונד 5
דאַן וועסטו ברומענדיק דערמאָנען --
ניט קרוין, ניט סצעפּטער און ניט טראָנען,
נאָר ס'עסן פֿון דײַן שטאַלקנעכטס הונט..
הייבט הויך די באָקאַלן, סאַטראַפּן און פֿירשטן,
און לויבט און באַזינגט דעם געוװועלטיקערס מאַכט,
דער קיניג -- ער זעט ניט, דער קיניג -- ער הערט ניט,
מיט מורא דערװאַרט ער דעם סוף פֿון דער נאַכט..
סור
5 קעל, האַלדזרער,
יהואָש
דעם נביאס גורל
ושמה לֹא תבוא.,
/דברים ליב/
ניט דו --- ניט דו װועסט זען דאָס לאַנד כּנען,
ניט דו, אין וועמענס ברוסט עס האָט צו ערשט
אַרױסגעשפּראָצט דער טרוים, דער גאָלדענער,
פֿון פֿרײַע שבֿטים און פֿון גליקלעכע,
פֿון לאַנד װאָס פֿליסט מיט האָניק און מיט מילך,
פֿון גרינע בערג באַדעקט מיט װײַנגערטנער,
פֿון תּבֿואה-פֿעלדער און פֿון קװאַלװאַסער,
ווען דיר אַרום געלעגן איז די וויסטעניש,
אַ טרוקענע, אַ זודיק זאַמדיקע,
ווען אָנגעפֿולט די ברענענדיקע לופֿט
האָט בלויז פֿון שקלאַפֿןשטימען דער גערויש..
ניט דו, װאָס האָסט אין שטומע מדבר'נעכט
צום שטערן:הימל צוגעקערט דײַן בליק
און פֿאַר דײַן נבֿיא-אויג געזען פֿאַרשפּרײט,
אין העלער פּראַכט, אין פֿאַרבן בולטע,
די פּאַנאָראַמע פֿון די צוקונפֿטטעג..
ניט דו, װאָס ביסט אין שווערע מדבר-טעג,
אין טעג פֿון הונגער און פֿון דאָרשט און פּײַן,
אין טעג פֿון צװײפֿל און פֿאַרצװײפֿלט זײַן
געווען דער איינזאַמער, דער איינציקער,
װאָס האָט געגלייבט דעם צװאָג פֿון אַ לאַנד,
געבענטשט פֿון גאָט, געפֿילט מיט רײַכטימער --
ניט דו װעסט זען דאָס שיינע לאַנד כּנען.
לידער, מעשהלצך,. משלים 41
און װוייסטו, װאָס דײַן נבֿיא-גורל איז? --
פֿאַרגײן אין מדבר װעט דײַן לעצטער הויך,
דאָס וואיען פֿון די חיות אין דער וויסט,
דאָס גיפֿטיק' שיפּען פֿון די מדבר-שלענג
נאָך װועסטן הערן אין דײַן גוסס-שעה...
דעם מידן שפֿלותדיקן שקלאַפֿנבליק
פֿון צענדלינג טויזנט קעפּיקן המון,
פֿאַר וועמען דו האָסט פֿרײַהײט פֿאָרגעזאָגט נבֿיאות,
נאָך װעסטו צוזען פֿון דײַן טויטנבעט..
דאָך דו װעסט שטאַרבן בענטשנדיק, געבענטטט,
דען בליִען װעט פֿאַר דײַן פֿאַרגלאָזטן בליק
און גליִען אין דײַן פֿרירנדיקן בלוט
דײַן הייס געליבטע, פֿעסט געגלויבטע לאַנד,
דאָס פֿרוכט באַדעקטע לאַנד כּגעןיי
ניט דו, אין וועמענס ברוסט עס האָט צו ערשט
אַרױסגעשפּראָצט דער שיינער טרוים, װועסט זען
דאָס לאַנד דערװאָרבן...
ניט דו, דאָך ערגעץ װוּ
געפֿאַלן איז אַ קערן אין דער שטיל
פֿון דײַן פּראָפֿעטן-גלויבן און עס בליט..,
און ס'װאַקסט שוין נאָנט פֿון דיר דער יונגער העלדו -
װאָס טרינקט דײַן װאָרט און זאַפֿטיקט זיך מיט אים,
און קרעפֿטיקט זיך פֿאַר טאַטן מעכטיקע..
עס פּלאַנט מיט קלאָרן גײַסט, מיט קאַלטן מוט,
ער קלײַבט כּלי-זיין שוין און חייל אויס,
ער חלומט ניט -- ער חשבונט-אויס דעם וועג
און גרייט זיך טאָן, װאָס דו האָסט בלויז געטרוימט.
42 יהואָש
ניט דו, ניט דו, דער זעער און פּראָפֿעט /
נאָר ער, דער גיבור-מענטש, דער מאַן פֿון טאַט,
דער שטאַרקער יורש פֿון דײַן נביא-טרוים,
וװועט פֿירן ס'פֿאָלק צום שיינעם לאַנד כּנען.
אָקטאָבער 1906
דאָס ערגסטע פון דער תוכחה
ניט שקלאַפֿערײַ, ניט שמאַכטן אין אַ װײַטן לאַנד,
מיט קייטן אויף די פֿיס, מיט פּענטעס אויף דער האַנט,
ניט שרעקן זיך פֿאַר יעדן שװאַכן װוינט װאָס ווייט,
ניט ציטערן פֿאַר נאַכט, ווען העלער טאָג פֿאַרגײט,
און קוים קומט-אָן דער טאָג, שוין װאַרטן אויף זײַן סוף --
ניט דאָס, פֿאַרשאָלטן פֿאָלק, װעט זײַן דײַן ערגסטע שטראָף..
נאָר דו װעסט זען אַ מאָל דײַן אייגן פֿלײיש און בלוט,
די פֿרוכט פֿון דײַנע לענדן, װאָס אויף אים גערוט /
האָט אָפֿט דײַן אויג, מיט שטום פֿאַרצװײפֿלטן געבעט,
ווען דיך אין שטויב געװועלצט: האָט יעדער פֿוס װאָס טרעט,
ווען שקלאַפֿן-טרערן האָבן דײַן געזיכט געווייקט
און שקלאַפֿןשװאַכקײט האָט צו דר'ערד דײַן קאָפּ געבייגט --
וועסט אים זען, אים, דײַן אייגן קינד, דײַן גואל-דם,
דעם לאַנג דערװאַרטעטן באַפֿרײַער פֿון דײַן שטאַם,
זיך אױפֿהײיבן מיט אָדלערמוט, מיט לייבנמאַכט,
און זײַן דער ערשטער אין דער ערשטער ריי פֿון שלאַכט,
און געבן פֿרײַ זײַן בלוט, און בלוטן פֿול מיט פֿרײד,
דאָך ניט פֿאַר דיר, נאָר דאָרט אַװוּ דײַן שונא שטייט..
? געטאָטשעט, אָפּגעדריקט, אָפּגעשטעמפּלט,
לידצר, מצשהלעך, משלים 43
און הייבן װועט ער אין דער הייך אַ פֿאָן דיר פֿרעמד,
און דו װועסט צוזען פֿון דײַן שקלאַפֿנשטײַג פֿאַרשעמט,
און שעלטן דעמאָלט װעסטו אים -- דײַן איינציק' טרייסט,
דײַן לעצטע האָפֿענונג צו ווערן אויסגעלייזט:
-- אָ, שלאַנגענקינד, פֿאַררעטער פֿון דײַן שטאַם און נעסט!
די תּוכחה פֿון גאָט, װאָס האָט אַרײַנגעפּרעסט
איר גאַנצן גיפֿט אין מיר, און לײַב און זעל פֿאַרגאַלט,
זאָל פֿאַלן איבער דיר מיט דאָפּלטער געװאַלט..
זאָל דריקן װי אַ באַרג פֿון שאַרבנס אויף דײַן ברוסט..
און הענגען זיך אין אַלצדינג װאָס דו טראַכסט און טוסט..
און יענע, װאָס דו האָסט געקעמפֿט אין זייער ריי,
אַװעקיאָגן דיך זאָלן מיט אַ האַסגעשרײ...
און ד'ערד, די פֿרעמדע, װאָס דײַן בלוט האָט פֿעט געמאַכט,
דיך שטויסן זאָל צוריק אַװוּ עס שמאַכט
דײַן אייגן פֿאָלק, און װעלקט אָן קאַמף און אָן געפֿעכט,
געדריקט פֿון אונטערדריקטעסטן -- אַ קנעכט רײַ קנעכט.
די נייע נבואה
און צו מיר האָס זיך אַ װאָרט פאַרגנבעט און מיין
אויער האָט {פּעס פון אים פאַרנומען.
(איוב די י*ך)
;אַזױ האָב איך איט אין מײיַן דמיון געמאָלט..
אַזױ האָט געקלונגען זײַן שטימע פֿאַר מיר,
ווען איך האָב אין טונקעלע שטונדן געװאַרט
פֿון עמעצנס ליפּן צו הערן דאָס װאָרט,
װאָס איך האָב אין זיך ניט געפֿינען געקענט..
ווען איך האָב מיט עמעצנס פֿאַרטיקן גלויבן
44
יהואָש
מײַן אייגענע ליידיקייט פֿילן געזוכט
און האָב מיט דעם רײַכטום פֿון פֿרעמדע
מײַן פֿראָסטיקע וויסטקייט באַפֿלאַנצן געוועלט..
און רונד אַרום מיר געזען האָב איך פֿיל
אַזעלכע װווי איך... און אַ שמאַכטנדער בליק
האָט אַ שמאַכטנדן צווייטן באַגעגנט,
און פּוסטקייט אין פּוסטקייט געשפּיגלט זיך האָט..
און דאַן אין מײַן דמיון אַרױס איז זײַן בילד;
אַ הויכער, אַ מאַכטיקער איז ער געשטאַנען
אויף ערגעץ אַ זײַל, צי אַ פֿעלדז, צי אַ באַרג --
דער יורש פֿון טויזנט פֿאַרשװוּנדענע יובֿלות,
די לעצט רײַפֿע שפּראָצונג פֿון דורות אָן שיעור,
די תמצית געשטאַלט פֿון גילגולים אָן צאָל...
און פֿון זײַנע אויגן געקװאָלן האָט רו,
וי שײַן פֿון לבֿנה אויף פֿעלדער פֿון אײַזײ.
און אַזױ האָט געקלונגען זײַן שטים
צו מיר און צַן זי
--- און מער װעט פֿאַר אײַך זיך קיין הימל ניט שפּאַלטן,
קיין גאָט װעט זיך מער ניט אַנטפּלעקן פֿאַר אײַך,
אין װונק פֿון אַן אויג, מיט אַ דונער און בליץ,
און װוונדער געשאַפֿענע תּורות אײַך שענקעיי
און ס'וועט קיין פּראָפֿעט ניט מער פֿאַסטן פֿאַר אײַך
אויף איינזאַמע באַרגשפּיצן טעג נאָך אַנאַנד
און לוחות אײַך קריצן מיט װוּנדיקע הענט,
און דאַן אין דער טאָלװעלט אַרונטער צו אײַךי
און העלע און ליכטיקע ווערטער אײַך געבן,
זײַן האַרצבלוט אין איטלעכן בוכשטאָב פֿון זיי --
כּדי אײַך אין די צװוישן מינוטן פֿון פֿרײד,
אין ליידיקן רוים פֿון גענוס ביז גענוס,
לידער, מעשהלעך,. משלים 45
אַ רגע פֿון צװײיפֿל, אַ שאָטן פֿון שרעק,
אַן איינציקן פֿלאַטער פֿון טויטוויסטע פֿליגלען,
אַ פֿרירנדן הויך פֿון פֿאַרצװײפֿלונג צו שפּאָרן..
און ס'וועט ניט קיין פֿײַערזײַל גיין מער פֿאַר אײַך
און טויטן די שלאַנגען, און באַנען' דעם װעג. /
װאָס איר װעט אַ גלײַכן אַ גלאַטן געפֿינען
און פֿילן זיך זיכער געפֿירט פֿון פּראָפֿעט..
אין שלאָפֿלאָזע נעכט, יעדער איינער פֿאַר זיך,
זיך וועלצן : אויף אײַער געלעגער װעט איר
מיט פֿיכ'רישע אויגן און קראַנק רויטע ברעמען.
פֿון ספֿקס נײַן"קעפּיקע שלאַנגען געביסן..
און וויסן װעט איר, יעדער איינער פֿון אײַך,
אַז איר מוזט די לוחות זיך האַקן אַלײן,
און מוזט אָן אַ פֿירער די הימלען דערקלעטערן,
און מוזט אָן אַ פֿונק אין די אָפּגרונטן נידערן
און נעמען און געבן אַ תּורה אַלײן..
און קיינעמס װאָרט װעט ניט אײַך שטיצן דעם מוט,
דען אומעטום װועט איר אַן עכאָ בלויז הערן
פֿון אײַער געשריי: דעם קרעכץ פֿון אַ פּוסטער נשמהייי
און דאַן, פֿון אייגענע פינצטערע תּהומען,
נאָך װאָכן, נאָך יאָרן פֿון שווערן זיך ראַנגלען.
אַ מאַט העלער פֿלעק, דאַן אַ שײיַן, דאַן אַ ליכט,
אַרױסטראָגן װעט פֿון דעם פּעך-האָריזאָנט --
און איר װעט דערשפּירן אַ זיס זאַנפֿטע זאַפֿט,
װאָס זאַפּט דורכן מוח און שטאַרקט אײַער האַרץ,
! אויסלייגן דעם װעג, אויסהאַקן, אויסגלייכן, מ'זאָל אים קענען ניצן. --
? זיך דרייען פון איין זייט אויף דער אַנדערער.
46
111
יהואָש
און לײַטערט דעם זין און פֿאַריוגנט דעם געדאַנק --
דאַן זאָלט איר פֿון אײַערע לענדן דאָס זאַקקלײד
אַראָפּטאָן און אױפֿשטײן געבוירן פֿון ס'גלל.,
דען איר האָט אַנטפּלעקט אײַער גאָט,
אײַער אייגענעם איינציקן גאָט...
יידישע לעגענדעש
די געגנבעטע כלה
ס'איז נאָך שלש-סעודות און ס'טונקלט אין דרויסן,
דער שבת איז באַלד שוין פֿאַרגאַנגען:
,אָ, באַבעניו זיסע, דערצייל פֿון די שדים,
װאָס האָבן אַ כּלה געפֿאַנגען".
די באַבע -- זי קוקט דורכן פֿענצטער אין שולהויף
און זאָגט: ,עס איז קענטיק ניט שפּעט נאָך,
מען האָט נאָך קיין ליכט אין דער שול ניט געצונדן,
דער מגיד, מסתּמא, ער רעדט נאָך".
זי זיפֿצט און זי נעמט די שפּאַקולן אַרונטער:
,דער אייבערשטער זאָל אונדז באַהיטן,
ס'װאָלט אַלצדינג כּשורה געגאַנגען, ווען שדים
זיך דרייען ניט אונטער אין מיטן.
פֿון יענער זײַט גראָבן געװווינט האָט ר' יואל,
אין כּבֿוד, אין עושר און גדולה;
צען קופֿערטן --- זאָגט מען --- מיט גילדערנע רענדלעך
געשטאַנען בײַ אים זײַנען פֿולע.
און שיין איז געוועזן זײַן טאָכטער מאַריאַשע --
װוּ זעט איר עס הײַנטיקע צײַטן?
די אויגן איר האָבן פֿון פּנים געלויכטן,
אַזױ וי מנורות פֿון װײַטן,
און קלוג, און אַ בריה... איר נייען און שטריקן,
איר העפֿטן געווען איז אַ חידוש;
גערעדט וי אַ פּריצטע אויף פּויליש, געשריבן
אַזױ װי אַ מאַנספּאַרשױן ייִדיש..
לידער, מעשהלעך, משלים 49
כּף אלף דוקאַטן און אייביקע קעסט האָט
דער רײַכער ר' יואל געבאָטן,
אַבי פֿאַר זײַן טאָכטער צו קריגן אַ חתן
מיט אַלערלײ מעלות געראָטן..
נו, קענט איר זיך מאָלן... עס האָבן שדכנים
אַ לאָז געטאָן זיך פֿון דער סבֿיבֿה,
געזוכט און געבודקט אַװוּ אַ בית-:מדרש,
געאַקערט אַװוּ אַ ישיבֿה..
ביז ס'האָט זיך געפֿונען אַ תּכשיט, אַ בחור,
אַן אוצר פֿון גאָלדענע מעלות,
עס פֿלעגן זיך אַלטע רבנים נישט שעמען
בײַ אים קומען אָנפֿרעגן שאַלות,
מען האָט אים געטיטלט דער אַלמער מיט ספֿרים,
גערופֿן דער אײַזערנער בארג אים,
נאָר װאָס איז דער חידוש?,.. דער יחוס-בריוו זײַנער
געצויגן האָט זיך ביוזן חרגום..
געהאַט האָט קיין גבֿול ניט די שׂמחה ר' יואלס,
װאָס האָט אַזאַ איידעם געפֿונען --
אַ צירונג אויף דער וועלט, אַ נחת אויף יענער..
נאָר לילית... זי האָט ניט פֿאַרגונען..
דער טאָג פֿון דער חופּה איז נאָענט געקומען,
מען האָט שוין גענומען זיך ריכטן,
מיט באַקן און פּרעגלען, און שמאָרען, און בראָטן,
און צוגרייטן רײַכע געריכטן,,
נאָר האָט מען צו היטן די כּלה פֿאַרגעסן,
מיט חתונה-זאַכן פֿאַרנומען =--
אַ מאָל, בין-השמשות, אַרױס איז די כּלה
און איז שוין צוריק ניט געקומען.
50
יהואָש
געקלאָגט האָט דער קצין, געקלאָגט האָט דער חתן
װאָס האָט געזאָלט ווערן זײַן איידעם,
אין װאַלד אָבער האָבן דעם זעלביקן אָװנט
אַ חופה געפּראַװעט די שדים...
און ס'האָבן טײַװאָלים-כּלי-זמרים געצימבלט,
און שדים-חזנים געזונגען,
די אָרעמע כּלה, די שיינע מושלמת 1
אַ שד האָט גענומען אַ יונגן.
און יאָרן נאָך דעם װי די מעשׂה פּאַסירט האָט,
בײַ נאַכט, ווען ס'פֿלעגט ווייען אַ שטורעם,
געקענט האָט מען הערן, װי ס'רײַסט זיך די כּלה
און יאָמערט פֿון טיפֿע יסורים..,
דעם חתנס טויט
אַװועק די כּלי-זמרים. דער עולם צעגאַנגען.
און חתן און כּלה מיט שטילע פֿאַרלאַנגען
באַקוקן זיך ביידע פֿאַרשעמט --
װאָס האָט זיך גאָר פּלוצלינג דערשראָקן דער חתן? --
די כּלה אַ שווייס האָט אַ קאַלטער באַגאָסן,
דאָס האַרץ ווערט זיי ביידן פֿאַרקלעמט,
אין אַ ווינקל פֿאַררוקט,
זיצט אַ פֿרעמדער און קוקט
מיט שטאַרע און פֿינצטערע אויגן,
אַזױ וי זײַן בליק
1 פולקומענע, מיט אַלע מעלות.
לידער, מעשהלעך, משלים 51
מיט מכשפֿישע שטריק
צו זיך װאָלט דעם חתן געצויגן
די ליכט גייען-אויס אין די מעשענע לײַכטער.
דאָס צימער וערט טונקעלער. די נאַכטלופּט ווערט פֿײַכטער.
עס קריכן די שאָטנס אַרום אויף די ווענט.
דער כּלה פֿון שרעק האָט דעם אָטעם פֿאַרנומען --
דער חתן האָט פּלוצלינג אין אורח, דעם שטומען
דעם מלאך-המות דערקענט..
;אָ, פֿינצטערע מאַכט,
לאָז די איינציקע נאַכט,
לאָז די איינציקע נאַכט נאָך מיך לעבן!
ווען ס'ברעכט-אויף דער שטערן
פֿון מאָרגן, דאַן גערן
װעל איך מײַן נשמה דיר געבן.."
עס בעט זיך דער חתן.. דער בלייכער לבֿנהס
פֿאַראומערט געזיכט מיט אַ בליק פֿון רחמנות
דורכן פֿענצטער זיך גנבֿעט-אַרײַן..
די געשטאַלט אינעם ווינקל ווערט העכער און גרעסער,
און רוקט זיך אַלץ נענטער... עס גיט פֿון אַ מעסער
אין טונקעלן צימער א שײַן..
עס טראָגט זיך אין שטוב
דער גערוך פֿון אַ גרוב,
דער קלאַפּ פֿון קברנישע כּלים
און ס'טראַמפּלען פֿון טריט,
פֿון אַן עולם װאָס ציט,
אַ מחנה פֿון שטומע אבֿלים...
עס קומט וי פֿון קבֿר... ,צוריק נאָך מיט יאָרן
פֿאַרזינדיקט זיך האָסטו, פֿאַרשריבן געװאָרן,
52 | יהואָש
אין פֿינצטערן בוך איז דײַן חטא --
באַשלאָסן דײַן טוט האָט פּמליא של מעלה,
און, װוּ זי באַשליסן, דאָרט פֿרעגט מען קיין שאֲלה,
דאָרט העלפֿט ניט קיין קלאָג און געבעט..*
דער חתן דערפֿילט,
וי זײַן בלוט ווערט פֿאַרקילט,
פֿאַרלאָשן די ליכט זײַנען אַלע --
אין צימער אַלײן,
אין אַ ביטער געוויין,
ברעכט-אויס די אַלמנה, די כּלה...
דעם שוסטערס מיידל
געלעבט האָט אין שטעטל אַן עושר,
אַ יחסן דערצו אַ באַװוּסטער;
ניט װײַט פֿון דעם רײַכן מאַנס מויער
געװוינט האָט אַן אָרעמער שוסטער.
דער גבֿיר האָט געהאַט אַ בן יחיד,
אַ זײַדענעם בחור, אַן עילוי;
דער שוסטער געהאַט האָט אַ טאָכטער,
אַ זיסע, באַחנטע און שטילע.
און האָבן זיך ביידע באַגעגנט,
זי פֿלעגן זיך שעמען צו ריידף .
געשפּיגלט אין די אויגן נאָר האָט זיך
די זעלביקע ליבע בײַ ביידן, |
פֿאַרשדכנט דער גבֿיר האָט זײַן שילױי
פֿאַר קעסט און צען טויזנט מזומן,
לידער, מעשהלעך,. משלים 53
געשטאַרבן דאָס מיידל... געפּלאַצט האָט
איר האַרץ פֿון אַ ווייטיק אַ שטומען..
זינט דעמאָלט אין מיטן דער נאַכט, ווען
עס שלאָפֿט שוין דער גבֿיר אין זײַן מויער,
פֿון אונטער די פֿענצטערס דערהערט ער,
אַזױ װי אַ שטימע פֿון טרויער.
עס כליפּעט,.. אַזױ װוי דאָס מיידל
דאָס טויטע װאָלט אונטן געוועזןיי
אים דאַכט זיך אַזױ וי זי װאָלט אים, -
געשלעפּט און גערופֿן צו בית-דין:
,קום-מיט צו פּמליא של מעלה ,
דאָרט זאָלסטו אַ חשבון מיר געבן
פֿאַר איטלעכן טאָג װאָס דורך דיר איז
געװאָרן געקירצט פֿון מײַן לעבן.."
שוין צען מאָל איז בעטן מחילה
דער גבֿיר אויף איר קבֿר געגאַנגען,
דאָך וועקן אים אַלץ נאָך פֿון שלומער
די זעלביקע ביטערע קלאַנגען.
דער קמצן
ער האָט ניט קיין זאַך ניט פֿאַרגונען,
ווען ער האָט געלעבט אויף דער וועלט,
האָט פֿײַנט געהאַט זיך און דעם צווייטן,
נאָר האָלד געהאָט האָט ער זײַן געלט,
זדי מלאָכים װאָס באדינען גאָט,
54
יהואָש
געהאַט האָט ער קיין מאָל קיין קינד ניט,
האָט קיין מאָל קיין װײַב ניט געהאַט,
איז שטענדיק געגאַנגען צעריסן,
קיין מאָל ניט געגעסן ביז זאַט,
געװווינט אין אַ הײַזל, אַ חורבֿה,
אין באָדגעסל ערגעץ פֿאַררוקט,
און דאָרטן געציילט זײַנע רענדלעך
און צען מאָל אַ טאָג זי באַקוקט,,. -
און ווען ס'איז דער קמצן געשטאָרבן,
האָט קיינער ניט גלייבן געקענט,
אַז איבערגעלאָזן נאָר האָט ער
אַ בעטל און פּוסטע פֿיר ווענט,
עס האָט ניט קיין מענטש װוּ עס ליגן
די אוצרות פֿאַרבאָרגן געװוּסט,
און אָנטאָן אין פֿרעמדע תּכריכים
האָט חבֿרה קדישא געמוזט..
און װיסט איז פֿון דעמאָלט די חורבֿה,
עס װוינט ניט קיין נפֿש אין איר..
נאָר שלאָגט עס בײַ נאַכט צוועלף אַ זייגער,
דאַן עפֿנט זיך פּלוצלינג די טיר..
דאַן קומט אין תּכריכים דער קמצן
און זוכט מיט דער ביינערנער האַנט,
ער זוכט און ער קראַצט, און ער גראַבלט,
און עפֿנט אַ לאָך אין דער װאַנט..
דאַן בלישטשען די גאָלדענע רענדלעך
אַרױס מיט אַ געלבלעכן שײַן --
ער ציילט זיי און ציילט אין דער פֿינצטער,
און לייגט זיי דאַן ווידער אַרליַן...
לידער, מעשהלעך. משלים 55
דער תיקון
ירוחם דער קצבֿ ליגט גוסס צום שטאַרבן
און שיקט הענדום-פּענדום ! צום רבֿ:
-- אָ, רבי, איך וויל זיך מתוודה זײַן איצטער,
איידער ס'וועט קומען מײַן סוף...
משונהדיק שווער זײַנען מײַנע עבֿירות,
עס צופּט מײַן געוויסן און רײַסט,
כ'האָב צענדלינגער יאָרן געזינדיקט בשתּיקה,
דעם עולם מיט טרפֿות געשפּײַזט..
פֿאַרקױפֿט טריפֿה-פֿלײיש און פֿאַרקױפֿט טריפֿה-ביינער,
דורך מיר האָט געחוטאט = אַ וועלט,
איצט דאַכט מיר װוי מײיַנע געשטאַרבענע קונדן*
מיר האָבן בײַם בעט זיך געשטעלט,
זיי רײַסן און קנײַפּן מיר רוקן און לענדן,
זי שטעלן-אַרױס מיר אַ צונג,
דער איינער מיר פֿראַסקעט + אין פּנים אַ לעבער,
דער צווייטער מיך פּאַטשט מיט אַ לונג..
כ'האָב צענדלינגער יאָרן בשתּיקה געזינדיקט,
דאָך איידער עס איז נאָך צו שפּעט,
פֿאַרלאַנג איך. אָ, רבי, איר זאָלט מײַן נשמה
פֿאַרריכטן מיט אײַער געבעט..
דער רבֿ האָט פֿאַרשפּראָכן *, דער קצב געשטאָרבן
און מ'האָט אים געבראַכט אין זײַן רו,
לאין איין געאייל, אין איין געלאַף. -- ? /פון חוטא געמאַכט אַ װערב/
געזינדיקט. --- * קונים, קליענטן. -- * פּאַטשט, שלאָגט. -- " /דײיטשמעריש/
צוגעזאָגט,
56
| יהואָש
דרײַ טעג האָט געבלאַנדזשעט דעם קצבֿס נשמה,
דאַן איז זי אַרײַן אין אֹ קוי..
די קו האָט זיך תּיכף אין שטעטל באַװיזן,
דער רבֿ האָט פֿאַרשטאַנען דעם סוד
און באַלד װי דער עולם נאָר האָט זיך פֿאַרזאַמלט,
געשיקט נאָכן שוחט פֿון שטאָט..
דער שוחט געמאַכט האָט אַ ברכה און אָמן
געשאָנקען האָט איטלעכע לים..
געקוילעט די קו... און דער רבֿ אין איר כאָרכלען
דערקענט האָט דעם גוססן כריפּ
פֿון פֿעטן און זינדיקן קצבֿ ירוחם...
אים האָט זיך געדאַכט, װי ער זעט
דעם טויטנס נשמה, װאָס פֿליט אין גן-עדן,
געלײַטערט פֿון פֿינצטערן חטא...
1+
דער צענטער צום מנין
די נאַכט פֿון יום-כיפּור קוקט הייליק אַרונטער
מיט טויזנטער גאָלדענע אויגן,
אַזױ װי אַ יום-:טובֿדיק סאַמעט פּרוכת
דער הימל די וועלט האָט באַצױגן.
די גאָלדענע אויגן זיך מערן און מערן..
עס שטייען נײַן ייִדן און קנייטשן דעם שטערן,
צום דאַװונען די צײַט רוקט זיך נענטער,
דאָך קען זיך דער חזן ניט שטעלן צום עמוד
און זינגען כּל נדרי און יעלה װי תּמיד --
לידער, מצשהלעך, משלים
עס פֿעלט זיי צום מנין אַ צענטערי.
באַקלעמט איז דאָס האַרץ זיי, שוין דאַוװונען ביחידות
וועט מוזן די קליינע קהילה,
מען װועט צו מאָל קדיש ניט קענען הײַנט זאָגן,
ניט ענטפֿערן אָמן אַפֿילן..
אָ, גאָט, צי ניט קענסטו אַ װוונדער באַװײַזן?
און פּלוצלינג.,. באַמערקט נאָר,.. מיט האַסטיקע שפּרײַזן,
א גרײַזגרויער ייַד איז געקומען;
אַװעק שוין די מורא, אַ דאַנק צו זײַן נאָמען,
מ'עט קדיש שוין זאָגן און ענטפֿערן אָמן --
און שנעל זיך צום דאַװנען גענומען..
דער גרײַזגרױער גאַסט שטייט אַליין אין אַ ווינקל,
ער רעדט מיט קיין מענטשן א װאָרט ניט;
ער קוקט אין זײַן מחזור אַ גאַנצן מעת-לעת נאָר,
ער רירט זיך צו מאָל פֿון זײַן אָרט ניט,
אַזױ וי ער װאָלט ניט געהערן צום ציבור..
דאָך וי נאָר דער הייליקער טאָג איז אַריבער
און אַלע אַהיים זיך געקליבן,
האָט פּלוצלינג דער אורח באַדעקט זיך מיט שטראַלן,
פֿאַר אַלעמענס אויגן געװאָרן פֿאַרפֿאַלן,
קיין שפּור איז פֿון אים ניט געבליבן
37
58
יהואָש
דער גילגול
בײַ די טירן פֿון בית-מדרש
ליגט אַ הונט פֿאַרװאַקסן ווילד,
קיינער ווייסט ניט װוער דער הונט אי
אַלע הערן װי ער בילט..
הערט מען זײַנע וויסטע ואָיעס,
קלעמט משונהדיק דאָס האַרץ,
עפּעס שפּירט מען אין זײַן בילן
מענטשן-יאָמער, מענטשנשמאַרץ,
און דער עולם באַלד דערקענט האָט,
װאָס דער הונט דער שװאַרצער וויל,
און מען האָט זיך צוגעווונקען,
און געשושקעט אין דער שטיל:
ס'איז אַן אומגליקלעכער גילגול,
איז געשטאָרבן אָן אַ קיגד,
און ער זוכט אַ פֿרעמדן קדיש,
און ער בילט ביז ער געפֿינט..
צאנלע|
איך האב א װשל און טרעף אין ציל...
!אַ פאַבל וועגן פאַבלען
ר' יעקבֿ קראַנץ (דאָס הייסט:
דער דובנער מגיד) וי איר ווייסט
געוועזן איז באַקאַנט
מיט זײַן עילויַשן טאַלאַנט
צו זאָגן קונציקע משלים,
און איינער האָט אַ מאָל אים
געבעטן אױסזאָגן דעם סוד,
װוי ער געפֿינט אַ משל אַזױ פֿלינק
צו יעדן פּסוק אין תּנך
און האָט פֿאַר יעדער זאַך
אַ גרייטן אַנעקדאָט,
דער מגיד האָט געענטפֿערט מיט אַ לאַך:
-- איך קען עס אײַך דערקלערן גרינג,
דען טאַקע גראָד
דערויף פֿאַראַן איז
אַ משל אַן אַנטיק.,
צוויי פּוילישע װיעלמאָזשני פּאַניס 1
װאָס פֿלעגן
דערציילן נאָך אַנאַנד
די װוּנדערס
פֿון זייערע געיעגן
און רימען זיך באַזונדערס
מיט זייער שאַרפֿן בליק
5555
+ הוכגעשאַצטץ האָרן (הערשאַפטן).
לידער, מעשהלעך,. משלים (61
און זייער פֿעסטער האַנט -=- -
באַשלאָסן האָבן דורך אַ וועט
אנטשיידן, |
ווער פֿון זיי ביידן ור //
אין שיסערײַ איז מער גטגיט,
און אָפּגערעדט,
אַז ווער עס װעט
פֿאַר הונדערט טריט
אַ צירקל טרעפֿן אין דער מיטן
זאָל בלײַיבן אומבאַשטריטן
דער אָנערקענטער העלד.
דער ערשטער, קודם כּל, האָט אָנגעשטעלט
מיט גרויסע הכנות דאָס געװוער,
דאַן -- האַלטנדיק דאָס אויג צום רער
אויף אייניקש מינוט --
האָט ער געצילט זיך אַזױ גוט,
אַז על-פּי דין
און יושר האָט די קויל געזאָלט
אַוודאי גיין אַהין
אַװוּ דער פּריץ האָט געװאָלט.. -
דאָך קוילן האָבן אַ קאַפּריז
און די צודלהכעיסניצע איז
אין גושן אַזש פֿאַרקראָכן...
דער צווייטער האָט זיך ניט געבראָכן
דעם קאָפּ אַ לאַנגע צײַט --
ער האָט געשאָסן גלאַט /
אויף גאָטס באַראָט
און נאָכן שיסן ערשט, מיט קרײַך
געמאַכט אַרום דער קױל אַ ראָד,
62
יהואָש
ביז זי האָט אַקוראַט
אין סאַמע מיטן זיך געפֿונען
און ער ממילא האָט די װועט געװונען..
-- אויב איר ווילט וויסן --
האָט צוגעלייגט דער דובנער לאַפֿאָנטען ---
טו איך װי יענער פּאַן
בײַם שיסן...
ערשט ווען
איך האָב אַ משל -- דאַן
געפֿין איך אויס דעם נמשל אָדער דרועש
און טרעף ממילא גלײַך אין ציל אַרײַן..
איר זעט, בכן, בחוש,
וי לײַכט אַ פֿאַבל:דיכטער איז צו זײַן..
דער שמאַלער שטראָם און דער פּויער
אַ װאַסערשטראָם, אַ קלאָרער װי קרישטאָל,
נאָר זייער שמאָל,
איז דורך אַ פֿעלד געפֿלאָסן,
און װער עס האָט גענאָסן
דעם קילן זילבערטראַנק,
פֿלעגט אים גענוג ניט לויבן קאָנען
און זייער לאַנג דערמאָנען.
דער אייגנטימער פֿון דעם פֿעלד,
אַ פּראָסטער חי וקים,
האָט אָנגעקװאָלן, װאָס די ועלט
לידער, מעשהלען,. משלים 03
זיך קװויקט מיט זײַנע מים
און האָט אַזױ געקלערט:
אויב ס'האָט דער שטראָם אַזאַ מין ווערט,
ווען ער האַלט בלויז די גרויס אַ שפּאַן
װאָלט געווען אַ גוטער פּלאַן
אים מאַכן ברייטער מיט אַ צענדלינג פֿוס
און אים פֿאַרװאַנדלען אין אַ טײַך,
און טאַקע גלײַך
האָט ער גענומען אױסגראָבן די ערד.
און האָט געאַרבעט טעג כּסדר..
דאָך דעמאָלט, ליידער,
געהאַט האָט ער חרטה --
דען פֿון דעם קליינעם שטראָם, דעם קלאָרן
איז בלויז געװאָרן
אַ גרויסע, פֿלאַכע בלאָטע...
די רייפן, די קליעפּקעס און דער שפּונט
בײַ אַ געוויסן פֿאַס,
געפֿולט מיט אַלטן װײַן,
איז אַ װויכּוח אָנגעגאַנגען:
די קליעפּקעס האָבן מיט אַ האַס
געשריען צו די רײפֿן;
--- באַרבאַרן!..,
איר דריקט אונדז אײַן
די ריפּן און די שליפֿן
און האַלט אונדז װוי אין צװאַנגען,
אַזױ װוי איר װאָלט זײַן
יהואָש
די האַרן:.
און דאָך --
מע דאַרף זיך גאָר ניט נאָרן
פֿון פֿאַס דעם תּוך
אַנטהאַלטן מיר,
ניט איר...
אַ דאַיה האָט איר, ווען עס פֿאַלט
אַראָפּ אַ רייף, איז גאָר ניט קיין פֿאַרלוסט,
און קריגן מיר נאָר ערגעץיוו אַ שפּאַלט,
ווערט ביסלעכװײַז די טון
דערפֿון ו'
אין גאַנצן פּוסט..
די רײפֿן האָבן אין דעם קריג
געטענהט: -- אײַער גליק
איז בלויז, װאָס אונדזער דריק
אײַך האַלט בײַנאַנד
! אין איין צונױפֿגעפּרעסטן באַנד...
אָן אונדז װאָלט איר אויף שפּענדלעך זיך צעשיטן
און װאָס דער צװאַנג
און צוויק
איז גרעסער,
אַלץ זיכערער און בעסער
פֿאַר דעם געטראַנק,
װאָס איז אָנגעטרױיט צו היטן..
אַלץ מער און מער פֿון שטונד צו שטונד
פֿון ביידע צדדים האָט מען דיספּוטירט
ביז פֿונקען האָבן אַזש געשפּריצט..
און אַלץ, װײַל מ'האָט אין גרונט
זיך ניט פֿאַראײניקן געקענט,
לידער, מעשהלצך. משלים
ווער אייגנטלעך דעם װײַן באַשיצט..
און אונטערדעסן האָט פּאַסירט
אַ קליינער אינצידענט;
דער שפּונט,
אויף וועלכן מ'האָט אין דער דעבאַטע
ביז לעת עֹתּה
אַפֿילו ניט געקוקט,
(מען האָט עס גאָר פֿאַר גייטיק ניט געפֿונען)
האָט פֿון זײַן פּלאַץ זיך שטיל אַרױסגערוקט
און פֿון דעם פֿאַס איז אַלצדינג אַרױסגערונעןיי
די זון און דער טעלעסקאַפ
די זון האָט פֿון איר הויך אַראָפּ
באַמערקט אַ טעלעסקאָפּ,
װאָס איז געוועזן קעגן איר געריכט,
און װאַרפֿנדיק אויף אים אַ בליק,
װאָס האָט אים שיַער פֿאַרניכט,
האָט זי, פֿאַרערגערט, מיט א טאַן אַ שאַרפֿן,
אים אָנגעהויבן פֿאָרצוּװאַרפֿן, -
פֿאַר װאָס פֿון אים איז
אַרױסגעקומען די קריטיק,
אַז זי האָט פֿלעקן און פּגימות,
און איז ניט גאַנץ פֿולקאָמען.
דער אַפּאַראַט,
װאָס האָט געהאַט
בײַ אַלע אַסטראָנאָמען
אַ גוטן נאָמען,
65
66
פֿאַר זײַן באַמערקן אַקוראַט
די שטערן און פּלאַנעטן
געענטפֿערט האָט דער שטראַלן-געטין
איך בין געוועזן יענער,
װאָס האָט צו ערשט אַנטפּלעקט דײַן גרויס
און אויב די וועלט אַצינדער וייס
דעם אומגעהײַערן רוים װאָס דו
נעמסט אין די הימלען צו --
איז דאָס געשען נאָר |
דורך מיר, װאָס בין
געווען אויף דיר דער בעסטער קענערי.
און ווען, חלילה, איך געפֿין
אויף דיר אַ מום,
מוזסט דו ניט קוקן קרום
און אָנהייבן זיך דינגען...
דען אויב
דו האָסט פֿאַרדײַט מײַן לויב,
מוזסט דו מײַן טאַדל אויך פֿאַרשלינגען.-
די וועווערקע און דער זינגפויגל
איין װוינטער, אין אַ גרויסן פֿראָסט,
ווען ס'האָט אַ בייזער ווינט געבלאָזט,
איז אויף די הינטער-פֿיסלעך
אַ וועווערקע בײַ זיך אין בוים געזעסן
און האָט געקנאַקט אַ הױפֿן ניסלעך,
און מיט אַ גרויסן אַפּעטיט
געגעסן...
יהואָש
לידער, מעשהלעך. משלים
ווען אין דער מיט
פֿון איר געשמאַקן קײַען
שפּרינגט-צו אַ פֿױגל, טרייסלענדיק פֿון קעלט,
און זאָגט צו איר מיט טרערן
--- איר מוזט פֿאַרצײַען,
װאָס איך וועל אײַער סעודה שטערן.
איך װאָלט אײַך בלויז געװועלט
אַ פֿרעג טאָן, אויב איר קאָנט מיר באָרגן
אַ יאָדרע אָדער צוויי,
ביז מאָרגן אָדער איבער מאָרגן...
שוין אַ משת לעת וי איך זוך אין שניי
און קען צו מאָל אַ קערן ניט געפֿינען..
די וועווערקע געװאָרן איז נערוועז,
(עס איז אַ נס
װאָס זיהאָט זיך מיטן ביסן ניט דערװאָרגן)
און האָט גענומען שרײיען
וי אויסן זינען: --
--- אַװעק, דו, פֿרעסער-פֿױגל
און לאָז מײַן פּראַצע מיר אין רו פֿאַרדײַען..
אַ גאַנצן זומער האָט מײַן אויגל
אין אַלע ווינקעלעך געשפּיאַנט,
און ווען איך האָב געקאָנט
אַ ניסל ערגעץ װוּ דערטאַפּן,
פֿלעג איך עס תּיכף כאַפּן
און רק איך האָב געזאַמלט און געזאַמלט..
וווּ האָסטו דאַן,
דו, קליינער שאַרלאַטאַן,
דײַן צײַט פֿאַרבראַכט?
אַוודאי אומגעפֿלױגן שלינג און שלאַנג?
68
יהואָש
דער פֿױגל, פֿון ניט עסן אָפּגעשװאַכט,
האָט קוים אַרױסגעשטאַמלט:
--- איך האָב געזוכט מיט מײַן געזאַנג
דעם גאַנצן װאַלד צו געבן פֿאַרגעניגן
און קיין מאָל ניט קיין צײַט געקריגן
צו געבן ועגן זיך אַ טראַכט..
א
דער שפּיגל און דאָס געזיכט
צום שפּיגל האָט געטענהט דאָס געזיכט:
--- דײַן פֿליכט
דאַרף זײַן דעם אמת צו װײַזן,
און דאָך איז יעדעס בילד דײַנס פֿול מיט גרײַזן,
און אַלצדינג וערט
בײַ דיר פֿאַרביטן און פֿאַרקערט:;
די זײַט, װאָס איז די רעכטע אױפֿן װאָרט --
זי שטעלסטו װי די לינקע פֿאָר,
און די װאָס איז אין דער אמת לינק,
ווערט אומגעדרייט בײַ דיר אויף רעכט..
-- דו ביסט גערעכט! --
געענטפֿערט האָט דער שפּיגל גיך --
איך אָבער ברענג
אַזױ אַרום דײַן יעדן שטריך,
אַז ס'איז גענוג,
זאָלסט געבן בלויז אַ קוק
און װויסן, אַז דאָס מיינט מען דיך..
8
לידער, מעשהלעך,. משלים 69
דער אָדלער און דער קליינער שטראָם
אַ גרויסער אָדלער איז אַראָפּגעפֿלױגן
פֿון הימלס ברייטן בלויען תּהום
אַרונטער אין אַ שטילן טאָל;
און ווען עס זײַנען זײַנע אויגן
געפֿאַלן אויף אַ שמאָלן שטראָם,
װאָס האָט אָן שום פּרעטענזיעס זיך געצויגן
און קוים געפּליושקעט אױפֿן קול,
האָט ער מיט מיטלייד אים באַקוקט..
-- איך קען עס ניט פֿאַרשטײן ---
האָט זיך דער קיניג-עוף געווונדערט --
וי דו קענסט לעבן אַזױ אָפּגעזונדערט
און פֿון דער גרויסער וועלט פֿאַררוקט..
פֿאַרדריסט דיר גאָר ניט צײַטנװײין,
װאָס דו ביסט אַזױ קליין?
דאָס װאַסערל האָט אָפּגעענטפֿערט מילד;
-- איך טו מײַן אַרבעט אין מײַן קליינעם קרײַז,
איך בין צופֿרידן, ווען איך קען דערלאַנגען
אַ פֿרישן טראָפּן מײַנע שכנים זאַנגען,
און פֿרײי זיך, ווען דורך מיר ווערט אָנגעפֿילט
מיט זאַפֿט
דאָס הערצל פֿון אַ נאָנטער רויז..
(אויף מערער האָב איך ניט קיין קראַפֿט),
און ווען אַ מאָל.
מיך הייבט עס אָן פֿאַרדריסן,
װאָס איך בין אַזױ שמאָל
און קען ניט אױפּטאָן עפּעס גרויס' --
דערמאָן איך זיך אין אָקעאַן.
70
יהואָש
ווו איך און אַלע טײַכן פֿליסן..
און איך שטאָלציר,
װאָס דאָרטן איז פֿון מִיר
אַ טראָפּן כאָטש פֿאַראַן...
דער הונט װאָס בילט אויף דער לבנה
דער האָן האָט בײַ דעם הונט געפֿרעגט;
--- צו וועלכן צוועק באַפֿאַלסטו
די ליכטיקע לבֿנה יעדע נאַכט?
צי טאַקע האַלטסטו,
אַז דײַן אַטאַקע מאַכט
אויף איר דעם מינדסטן עפֿעקט?
דו ביסט דאָך גלאַט אומזיסט-אומנישט
די כּוחות דײַנע מפֿקיר...
געענטפֿערט האָט דער האַװוקער
(אַפֿילו ניט אַ האָר צעמישט);
--- ווען דו ווילסט וויסן, ברודער האָן,
דעם רושם וועלכן איך מאַך אָן
דאַן גיב א קוק אויף איר קאָליר
און זע, װי בלאַס
זי איז, בשעת
איך בייזער זיך אויף איר..
א
לידער, מעשהלעך,. משלים | 71
די מויז און די אַלטע ספרים
אַ מויז, װאָס האָט זיך אױפֿגעהאַלטן
אַרום די שפּאַלטן
פֿון אַן אָנגעפֿולטער ביכערשאַנק
און איז געווען באַקאַנט
מיט יעדן פֿאָליאַנט
און יעדער מינדעסטער בראָשור
פֿון יאָרן לאַנג צוריק,
האָט מיט אַ מאָל געקראָגן דֶעם געדאַנק,
צו אונטערציען -- װוי מען זאָגט -- די שורה
און מאַכן אַ פֿאַרגלײַכנדע קריטיק
צווישן איין בוך און אַ צווייטן
(און װוי איר ווייסט, באַדאַרף מען דאָך ניט פֿיל,
און ער עס וויל,
קען אָן אַ שום זיך גרייטן
אַ צווייטער בראַנדעס וערן).
ז'האָט גענומען ברייט דערקלערן:
--- ווען איר ווילט האָבן אמתן געשמאַק,
דאַן װאַרפֿט-אַוועק מיט האַק און פּאַק
די ביכער, װאָס מע רופֿט מאָדערן,
און קערט זיך צו די ספֿרים פֿון פֿאַר צײַטן..
אָט פֿרעגט בײַ מיר אַ ראָט;
איך װאָלט אין לעבן ניט פֿאַרבײַטן
אַן איינציק בלעטל אַנטיקװאָריש,
ניט װיסנדיק פֿון זייער חיות...
אַ קלוגער קאַמעראַד,
דערצו א שטיקל לץ,
האָט לאַכנדיק זיך צוגעהערט:
72
יהואָש
-- מײַן װוערדיקע פֿרײַנדין! --
האָט ער פֿון איר געלצט --
כ'האָב מורא, אַז דו האָסט מער זין,
פֿאַר די אַלטע חלבֿ-פֿעטס,
װאָס אויף די בלעטער איז פֿאַרטריפֿט,
וי אויף דעם אינערלעכן ווערט,
װאָס ליגט פֿאַרשטעקט
אין זייער שריפֿט...
דען דיר אין דר'אמת שמעקן
נאָר אייגנטלעך די שימל-פֿלעקן...
ווײַל ווען דו װאָלסט די זעלבע ביכער
געזען ערשט נײַ פֿון דרוק אַרױס,
דאַן בין איך זיכער,
זיי װאָלטן ניט געהאַט בײַ דיר קיין חן...
דען אויף זיך גריבלען האָסטו שאַרפֿע ציין,
דאָך קומט עס צום פֿאַרשטײן --
פֿאַרמאָגסטו נאָר אַ קעפּל פֿון אַ מויז.,
זי
דער ענדיק און דער קאַנאַריק
אַ גרויסער, פֿעטער ענדיק,
װאָס איז געווען ניט מער פֿאַרשטענדיק
ווי אַלע פֿון זײַן מין,
האָט איין מאָל אין
די טעג פֿון גיסן
אין הויז אַרומגעשפּאַצירט
מיט גדלות, מעשׂה באַלעבאָס,
און מיט דער מינע
ליִדער, מצשהלעך,. משלים 73
פֿון אַ באַרימטן װירטואָז,
פֿון צײַט צו צײַט טראַקטירט
די הױיזלײַט מיט זײַן זיסן
און חנעוודיקן קול גגנינה, |
און מיט זײַן שטייגער אײַנגעליינט דעם דאַך..
און כאָטש זײַן דריידלען אויף חזניש
איז פֿון האַרמאָניש
געוועזן אַזױ װוײיַט װוי טאָג פֿון נאַכט ---
געלאָזן האָט מען אים געמאך..
דען נעמענדיק אין אָנבאַטראַכט
די שמאַלץ,
װאָס ער װעט ברענגען.
איז אַלץ,
װאָס ער פֿלעגט זינגען
געווען בײַ די בני-בית אָנגענומען
און האָלדער איז געקומען צום שלוס,
אַז אין זײַן שיינער שטים
אַוודאי מוז
געפֿינען זיך אַזױ װאָס. /
װאָס גיט די צוהערערס גענוס,
און אַלע זײַנען זײַנע בעלי-חובֿותי.
איר קענט זיך מעלדן שוין ממילא,
אַז ווען מע פֿלעגט אים שטאָפּן
אין האַלדז די טײײערסטע אכּילה,
געוועזן איז בײַ אים קיין טראָפּן
פֿון צװײפֿל ניט אַפֿילן,
אַז דאָס אין פֿאַר זיין פּלי...
און איין מאָל, נאָך אַ גרויסן פֿרישטיק,
געװאָרן איז דער שנדיק בגילופֿין
יהואָש
און האָט צו טראַכטן אָנגעפֿאַנגען,
אַז דער קאַנאַריק (װאָס איז זיך באַגאַנגען
מיט קערנדלעך צוויי-דריי)
זעט-אויס משונה אָרעם
און נישטיק,
און אַז זײַן גאַנצע טרילערײייַ
שטייט ניד'ריקער אויף הונדערט שטופֿעס
פֿון יענעם תּרועה, שבֿרים,
װאָס ער, דער ענדיק, לאָזט-אַרױס,
פֿאַרהילכנדיק דאָס גאַנצע הוֹיז..
דעם פֿױגל האָט עס קוים געאַרט
און ער האָט מיט אַ פֿײַף
דעם ענדיק אָפּגעסילוקט:
--- דו מעגסט זיך האַלטן שטײַף
און פּאַנעװען +
וי לאַנג דער באַלעבאָס באַװיליקט..
דאָך װאַרט --
אַ טאָג פֿאַר פּסח װועט ער קלאָר
דיר װײַזן, |
פֿאַר װאָס ער פֿלעגט דיך שפּײַזן,
און פּילעוען ?, און שאַנעוען,
פֿאַר דײַן צעבראָכענעם טענאָר
און דײַנע האָלדערשע מאָטיוון,
צי בלויז פֿאַר דײַנע גריוון..
?/פון פויליש/ קאָמאַנדעװען, זיך פירן מעשה פאַן האַר, פּריץ,
2 היטן (פילנעװען)
לידער, מעשהלעך, מִשלִים
דער דאַרער הונט
אַ דאַרער הונט, אַ קודלעװואַטער
און קענטיק ניט קיין איבעריק זאַטער,
געשטאַנען איז בײַם אײַנגאַנג פֿון אַ דאָרף
און ווער עס האָט זײַן תּחום באַטרעטן --
האָט ניט געקענט פֿון אים זיך רעטן
מיט גוטע ווערטער אָדער גלעטן..
דער כּלבֿ פֿלעגט זיך טאָן אַ װאָרף
און מיט אַזאַ רציחה בילן, ה/
אַז סיפֿלעגט דאָס לעבן ווערן פּריקרע...
און ס'האַרץ פֿלעגט אים גיט שטילן
אַווּ ער פֿלעגט ניט נעמען מעשׂר
פֿון יענעמס איקױט 1
צי קירצער מאַכן יענעמס הויז..
נאַטירלעך איז אין יענער לאַנדשאַפֿט
דער חשק מיט דעם פּאָלע-רײַסער
צו מאַכן נענטערע באַקאַנטשאַפֿט
געווען ניט זייער גרויס
און װוי אַ פֿלַל
פֿון בויגן
איז איטלעכער געפֿלױגן,
דערזעענדיק דעם סוחר, פֿאַר אַ מללל..
דער הונט אַלײן האָט אָבער דווקא
זיך זייער שטאַרק געגרויסט דערמיט,
װאָס בשום אופֿן
האָט קיינער נאָך אין לעבן ניט
1/דויגן,/ אינגעווייד, קישקעס און געדערעם, לײב און לעבן
16
יהואָש
זײַן האַװוקען
געקענט באַשטעכן אָדער קױפֿן
(הגם עס װאָלטן זיך געפֿונען קונים)
און ער האָט טריומפֿירט,
מיט די תּחתּונים,
װאָס ער האָט רויַנירט,.
-- דו האָסט זיך ניט מיט װאָס צו גרייסן! --
האָט אים זײַן שטאָלץ צעקלאַפּט אַ מאָל
אַ פּאַסטעכהונט (װאָס פֿלעגט זײַן קול
געברויכן דאַן בלויז ווען ס'איז נוציק) --
דען אַלע ווייסן,
אַז האַװוקען קען דער קלענסטער צוציקי.
און װאָס דו לאָזסט זיך אין דײַן פֿרעכן
באַפֿאַל
פֿון קיינעם ניט באַשטעכן,
דאָס טוסטו ניט, כּדי דעם כּלל
צו דינען,
נאָר פּשוט, װײַל דײַן בייזע גאַל
קען קיינעם ניט אַ טריט פֿאַרגינעןײ
+
דער אַלטער שוך
אַן אַלטער שוך אַן אָפּגעניצטער,
אַן אויסגעקרומטער און פֿאַרשפּריצטער,
איז אױפֿן טראָטואַר געלעגן
צוזאַמען מיט אַ הױפֿן אַשׁ
און, פֿלעגט ער זען זיך אויף דער גאַס באַװעגן
אַ שטאַרקן און געזונטן שוך,
לידער, מעשהלעך,. משלים דױ
אַ שטיוול אָדער קאַמאַש,
באַלד פֿלעגט ער אים באַגריסן
מיט דעם באַטריבטן שפּרוך:
--- זיי, ברודער, וויסן,
דײַן גיין און לױפֿן איז הבֿל הבֿלים,
דען ס'גאַנצע לעבן איז א חלום,
אָט נעם אַ מוסר זיך פֿון מיר:
מיך האָט געטראָגן אַ באַנקיר,
בײַ טאָג פֿלעג איך מיט גאַװה שפּרײַזן
אויף בערזעס און אין קאָמערציעלע קרײַזן,
און אָװונטס פֿלעג איך טרעטן
אויף טײַערע פּאַרקעטן..
און דאַן, ווען כ'האָב פֿאַרלױרן דעם לאַקיר,
האָט אָפּגעקױפֿט מיך אַן אַרטיסט
(פֿאַר האַלב אומזיסט)
און איך פֿלעג טאָג פֿאַר טאָג זיך דרייען
אין בילדער-גאַלערײען... |
און דאָך, ווען ס'מאַכט זיך מיר אַ שאַנס,
צו ווערן ווידער גאַנץ
און קומען צו מײַן אַלטן גלאַנץ
(אין קונסט צי אין פֿיגאַנץ),
װאָלט איך זיך זייטר שטאַרק באַדאַנקט,
און װאָלט בלויז רו און איינזאמקייט פֿאַרלאַנגט,,,
אין מיטן פֿון אַזאַ מין זאץ
איז פֿון דער גאָט אַ בעטלער אָנגעקומען
און האָט דעם שוך צו זיך גענומען...
און אונדזער דעקלאמירנדער קהלת,
הגם צעריסן און צעפֿליקט,
און אָן אַ זכר פֿון אָפּזֹאֵץ,
78
יהואָש
געװאָרן אױפֿן שטעל איז
װוי מיט אַ נײַער הויט באַצױגן
און איז געווען באַגליקט,
װאָס ער האָט אין אַ קבצנס אויגן
געפֿונען חן,
און ס'איז געווען בײַ אים אַ זכות,
צו זײַן כאָטש אויף אַ בעטלערס פֿוס,
אַבי צו קענען ווידער גיין..
::
דער מאָפּסהונט און דער צוג
אַ מאָפּסל, װאָס זײַן עובֿדא איז געווען
אַ גאַנצן טאָג אויף זון צו ליגן
און כאַפּן פֿליגן,
צי ווען ניט ווען
זיך נאָך דער אַלטער קאַץ צו יאָגן,
האָט איין מאָל, געבנדיק אַ חלק,
דערזען אַ שנעלן צוג
מיט אימפּעט דורכן פֿעלד
זיך טראָגן,
און געבנדיק אַ הייב זיך װי אַ העלד
פֿון זײַן געזעס,
געפֿלױגן איז ער כאַפּן דעם עקספּרעס
און האָט געבילט אַזױ משונה
אויף די װאַגאָנען און די רעדער,
אַז יעדער
געקאָנט האָט מיינען, ס'גייט אים אין חיונהי.
לידער, מעשהלעך. משלים 79
און גאָר ניט אַכטנדיק, װאָס רוק און לענד אים
געטאָן שוין האָבן װויי,
געלאָפֿן איז ער הענדום-פּענדום,
מיט קולות און געװאַלדן,
אַ שעה נאָך דער ריי
ביז ער האָט אויף די פֿיס די שװאַכע
ניט מער געקאָנט זיך האַלטן
און איז געפֿאַלן װי אַ פּלאַכע ,
פֿאַרסאַפּעט און אָן אָטעם...
אַ כאָרט (אַ ספּעציאַליסט אין הלכות יאַנד)
געפֿונען האָט אים
בײַם טראַקט
אַן אויסגעװוייקטן און אַ נאַסן,
און מיט אַ הייזעריקן האַלדז,
און אים געפֿרעגט געלאַסן
(דערמיט נאָך האָט ער זאַלץ
געשאָטן אויף דער װוונד
פֿון קליינעם הונט);
--- קענסטו, אפֿשר, מיר זאָגן,
װאָס דו װאָלסט אייגנטלעך געטאָן
מיט אַ װאַגאָן,
ווען דו זאָלסט טאַקע אים דעריאָגן?..
:
* פּלאַכטע, שמאטע,
80 | | יהואָש
דער פּערל, דער בריליאַנט און דער דימענטגלאָז
אַ פּערל האָט מיט אַ בריליאַנט
אַ מאָל געטראָפֿן זיך בײַנאַנד
אין איין קאָמאָד
און איטלעכער פֿון ביידן
מיט אמתער התפּעלות
באַטראַכט פֿון צווייטן האָט
די גרויסע מעלות.
דער שטילער פּערל האָט באַשיידן
דעם אבֿן-טובֿ געלויבט
און זיך געווונדערט איבער הויפּט,
װאָס נאָך אַזױ פֿיל יאָרן
פֿון פֿינצטערן אין טיפֿער ערד
און זײַן פֿון לופֿט און ליכט באַרױבט
איז ער אַן איידלשטיין געװאָרן,
װאָס האָט אַזאַ געהויב'נעם ווערט,
אויף זיך אַליין האָט ער געזאָנט,
אַז ער איז גרוי און מאַט,
און חוץ דעם קומט ער גלאַט
פֿון פּראָסטן שטאם:
אַן אויסטער האָט אין ים
געמאָזלט צי געפּאָקט
און האָט אים אויף דער װעלט געבראַכט..
דער דימענט װידער, האָט דערקלערט
פֿאַרקערט,
אַז מיט דעם פּערלס צניעותדיקער פּראַכט
און זײַנע צערטלעכע קאָלירן
קען קיין יוּוול : ניט קאָנקורירן...
לידצר, מעשהלעך, משלים 81
א דימענטגלאָז (אַ ביליקער פּראָדוקט,
װואָס האָט דעם כּלומרשטיקן פֿינקל
פֿון אמתעט תכשיטין
און אַ בעל-העזה נאָך דערצו איז)
האָט אין דעם שופֿלאָד-װינקל,
אַווּ ער איז געווען פֿאַררוקט,
פֿאַרדראָסן דאָס געשטרעך
(באַזונדער די עניוות פֿון דעם שמועס),
און ער האָט פֿרעך
אַדײַנגעפּלאַצט אין מיטן;
-- כ'האָב מורא שטאַרק,
אַז איד, רבותי, ביידע זײַט
שוין לאַנג אַראָפּ פֿון מאַרק..,
אין אונדזער צײַט
באַדאַרף מען אין דער ערד ניט ליגן,
צי פּאָקן אָדער מאָזלען קריגן,
כּדי צו ווערן אָנערקענט..
ס'איז בלויז געווענדט
פֿון דעם קענען,
צו קענען בלישטשען און געפֿעלן..
און אונדזער איינער,
װאָס איז אַ דימענט בלויז לפֿנים,
געפֿינען גיכער װועט בעלנים,
װאָס וועלן
אים טראָגן אויף די פֿינגער
וי איר, די עכטע איידלשטיינער, |
ווײַל אונדז, פֿאַרשטײט איר, קען מען קױפֿן גרינגער..
יווועליר, דער װאָס האַנדלט מיט גאָלך און זילבער, -- ? טייערע צירונג,
82
יהואָש
דער װאַלפיש ז"ל
די פֿישערלײַט
אין אַ געוויסן דערפֿל, בײַ דער זײַט
פֿון ים אוקינוס,
באַשערט געווען איז האָבן אַ סיורפּריז
און קריגן אומדערװאַרטעטע מתּנות:
אַ טויטער װאַלפֿיש, וועלכער איז
מיט טראָן געוועזן אָנגעגאָסן,
און זײַנע ביינער
באַטראָפֿן האָבן גרויסע סומען ---
איז אױפֿן זאַמד אַרױפֿגעשװוּמען
זיי סאַמע צו די פֿיס...
און װײַל ס'האָט יעדער איינער
גענאָסן
פֿון דעם געשטאָרבענעם לויתן,
געבליבן איז בײַ דעם נאַיָװון קהל,
אַז אײיביק זאָל
דער גוטער װאַלפֿיש זל
פֿאַרבלײַבן אין זכּרון,
פֿאַר די ירושה, װאָס ער האָט דעם כּלל
געלאָזן נאָך זײַן טויט...
פֿון דענסטמאָל איז בײַ קינד און קייט
אין יענעם שטעטעלע געװאָרן
דעם נפֿטרס נאָמען הייליק און פֿאַרערט
און קיינער האָט זיך ניט באַקלערט
צו געבן וען עס איז אַ פֿרעג,
אויב אין די טעג,
ווען ער איז נאָך געווען בײַם לעבן,
װאָלט ער פֿון זײַן עשירות זי אַ לעק
געגעבן..
וואלד און וועגן
- שיין איז בלויז דער װאַלד
איך האָב געװאַנדערט דורכן װאַלד
און האָב געפֿרעגט מיט פּײַן:
--- אויף וועלכן בוימשטאַם װאַקסט דאָס האָלץ,
װאָס װעט מײַן אָרון זײַן?...
געענטפֿערט האָט דער גאַנצער װאַלד
מיט בלעטער אָן אַ שיעור...
און כ'האָב אין טומל ניט געהערט
דעם בוים װאָס רעדט צו מיר..
נאָר כ'האָב געװוּסט, אַז ערגעץ וו
צו מיר זײַן שטימע רעדט:
--- בײַ מיר אין קאָרע-מאַנטל ליגט
שוין לאַנג דײַן קבֿריברעט...
דען יעדער בוים אַן אָרון איז
און יעדער שטאַם באַהאַלט
דעם שװאַרצן טויט פֿאַר עמעצן,
און שיין --- איז בלויז דער װאַלד...
111
לידער, מעשהלעך. משלים 85
מייירעגן
2מ 0
װאָלקנס רוקן זיך צו װאָלקנס,
און אַ באַנדע קומט צוזאַמען --
אָנגעלאָדן פֿול מיט גנבֿות,
פֿון די טײַכן און די ימען.
פֿאַלט אַ שאָטן אויף די פֿעלדער..
אין דער נעסט די פֿייגל שטומען,
אין דעם זוימען װאַרט די שפּראָצונג,
אין די קנאָספּן װאַרטן בלומען...
נאָך אַ רגע... װעלן ווערן
אַלע לאָגלען אױפֿגעריסן,
און די גנבֿות פֿון די װאָלקנס,
וועלן בוים און בייט געניסן...
אי יי
דריבלען, דריבלען זיך די װאָלקנס,
אַלץ געדיכטער און אַלץ ראַשער,
לײַטערט אויבן זיך דער הימל,
אונטן ווערט די ערד נתעשר..
בייגט דעם קאָפּ די ברייטע ליפע,
לאָזט פֿון רעגנגוס זיך װאַשן,
זופּט דער קוסט מיט הונדערט ליפּן,
זוכט דער גראָז װאָס מער צו נאַשן..
פֿון דעם נאַסן גראָז, בשתיקה
לויפֿט דער רעגן צו דעם גראָבן,
86
113
יהואָש
דאָרטן װועט ער לוסטיק שטראָמען
און אַלײן הנאה האָבן..
= יב
אָפּגעװישט דער לעצטער זכר
פֿון דער פֿינצטערער חבֿריא --
אָטעמט פֿרײַ דער הימל אויבן
לאַכט די ערד אַ שפּאָגל נײַע..
קענטיק ביידע שטאַרק צופֿרידן;
אויבן איז די בלויקייט העלער,
אונטן איז די לאָנקע גרינער
און געפּלאַצטע קנאָספּן מערער...
מאַכט מען זיך איין אַנדער חנדלעך...
שיקט די ערד אַרױף שילוחים:
פֿליִען הין-און-הער די שװאַלבן,
פֿירן טרעלנדיק שידוכים...
שיקט צוריק דער הימל שטראַלן;
טאַנצן זיי אויף גראָז און בליטן,
ווערן אַלע טראָפּנס רעגן
אויף בריליאַנטן אויסגעביטן..
לידער, מעשהלעך, משלים 81
1911
האַרבסטמאַטיו
איך בין אויף טויטע בלעטער
בײַ נאַכט אין װאַלד געגאַנגען
דורך הוילע צװײַגן האָבן
געזיפּט די זילבער-זאַנגען:
די שטילקייט פֿון די שטראַלן
איז אין מײַן ברוסט געפֿאַלן..
כ'האָב ביז צום טײַך געװאַנדערט,
און האָב געזען די פֿונקען
פֿון שטאַרן, שטומען הימל
אין טויטן טײַך זיך טונקען..
איך האָב פֿאַרטײַטשט די שטערן
הער-אויף דײַן קליין באַגערן...
דער ווינט האָט לײַכט געבויגן
די געלע װאַסער-שטענגלעך.
און עמעץ האָט געשעפּטשעט:
דער פֿרילינג איז פֿאַרגענגלעך,
ספֿאַרגײט דעם אָסיענס טרויער --
ניט האָף און ניט באַדױער..
איך בין אויף טויטע בלעטער
פֿון װאַלד צוריקגעגאַנגען,
דער טוי אין קאַלטע פּערל
איז אױפֿן גראָז געהאַנגען:
די רו פֿון װאַלד און וועגן,
איז אויף מײַן זעל געלעגן...
88
112
יהואָש
אַ טויטע רויז
אַרױסגעפֿאַלן פֿון אַ בוך
איז מיר אין שויס,
אַ זכר פֿון אַ יוגנטטרוים --
אַ טויטע רויז...
כ'האָב בײַ דעם בוך געפֿרעגט: װי קומט
אַהער די בלום?
די שורות זיינען שטיל געווען
דער עֶבֿר -- שטום...
אויף איינעם פֿון די בלעטער איז
אַ פֿלעק געווען... |
ס'האָט עמעצער געוויינט אַמאָל,
דאָך װוּ? און ווען? -
איך האָב די טויטע רויז געקושט,
געקושט די טרער...
ס'האָט עמעצער געליבט אַמאָל,
דאָך וועמען? ווער?...
די שטילע
כ'האָב הייסע ליפן פֿיל געזויגן,
איך האָב פֿון שװאַרצע ימען אויגן
געטרונקען פֿרײדן און געטרונקען סמען..
און גיפֿט און גליק צוזאַמען,
שוין זײַנען לאַנג אַװעקגעפֿלױגן...
לידצר, מעשהלעך, משלים
נאָר איינע, אַ געשטאלט אַ שטילע,
װאָס האָט אין יוננטברען, אַפֿילו
ניט צוגעצויגן מײיגע הליקן --
קומט איצט אין טרוים מיך קװוויקן
און מורמלט איבער מיר אַ תפֿילה..
113
דערקענט
איך האָב זיך אין איר בליק געטובֿלט
און זיך געלײַטערט ריין,
און שענער איז מײַן זעל געװאָרן,
ווען כ'האָכ געזאָגט: --- ביסט עזיין..
דאָך זי האָט אַוױי פֿרעמד געשמייפלט --
האַלב פֿרױ און האַלב אַ קינד..
זי האָט געקרײַזלט מײַנע לאָקן
און שטיל געזאָגט: --- ביסט בלינד..
און ווען איך האָב מיט פֿרומע ליפּן
געקושט איר מאַנטלס ברעג,
אַ ווילדע איז זי אױפֿגעשפרונגען:
--- דו מוזסט פֿון מיר אַװעל!
מײַן לײַב איז שניי, מײין בלוט איז לאַווע,
מײַן ליבע וי דעב װוינט.
און כ'בין פֿון שרעק צוריקגעפֿאַלן;
איך האָב דערקענט -- די זינד..
1911
90
יהואָש
קייטן
2
איך האָב פֿון דײַנע ליפּן און װוּ דו װעסט איצט װאַנדערן
דײַן האַרץ אַרױסגעזױגן, ליבהאַרציק קינד, זײַ װיסן.
איך האָב דיר די נשמה דו וועסט פֿון דײַן נשמה
אַרױסגעקושט פֿון ד'אויגן... זײַן אײביק אָפּגעריסן..
איך האָב דיך פֿעסט פֿאַרפֿלאָכטן,
מיט שטריק פֿון לוסט געקניפּטע,
איך האָב מיט טויזנט רינגען
דיך אָנגעקייט, געליבטע...
און וועסטו זיך באַפֿרײַען,
קען איך פֿאָרױס דיר זאָגן
וועסט ביזן טויט די צייכנס
פֿון מײַנע קייטן טראָגן..
אי
װועסט קושן פֿרעמדע ליפּן
און װעסט אין מײַנע דענקען,
װועסט אין אַ צווייטנס אָרעמס
נאָך מײַן אומאָר'מונג בענקען...
און װעט דיך עמעץ צערטלען,
דאַן וועסטו ד'אויגן שליסן,
און אין געהיים דעם פֿיבער
פֿון מײַנע הענט געניסן..
און װעט דיר עמעץ ליבע ער װועט די טראָפּנס שלינגען
מיט הייסער שפּראַך דערקלערן, און זיך מיט שטאָלץ באַקרינען,
דאַן װועלן פֿון די ברעמען דאָך דו װעסט אין דער אמת
דיר טריפֿן שטילע טרערן... דײַן טויטן טרוים באַויינען...
1911
אויפן ים
דער ים אין שטיל,
עס גייט די שיף
מיט שטאָלצער רו איר װועג
און לאָזט נאָך זיך
אין גרינעם ים
אַ װײַסן, לאַנגן פֿלעק.
פֿון װײַטן זעט
אַן אינדזל זיך
באַדעקט מיט גרינעם װאַלד,-
די לופֿט איז פֿריש, |
דער הימל בַּלוי,
זי זון -- זי קוויקט און שטראַלט,.
עס וויגט נײיַן זין
זיך מיטן ים
אין זיסן הין-און-העױי
און אױפֿן דעק
שטיי איך אוֹן קוק,
און ווער פֿאַרטױבט אַלץ מער.
איך ווייס ניט װאָס,
איך ווייס ניט װי,
עס טראַכט און פֿילט זיך סתּם;
עס שטרעקט און שפּרייט
דער גײַסט זיך ברייט
און רויַק װי דער יםא.
איך שפּיר אין זיך
דעם שיינעם װאַלך,
דעם בלויען הימלצעלט;
די שטראַלן פֿון
דער גרויסער זון,
דאָס ברייטע װאַסערפֿעלד,,,
92
112
יהואָש
דער ענטפער
כ'האָב אין שפּאַלט פֿון טויטע פֿעלדזן
געזען אַ דאַרן יתום-קוסט:;
--- װוי קאַלט איז דאָ, װוי פּוסט איז דאָ!
פֿאַרװאָרפֿענער, װאָס טוסטו דאָ?
זײַן ענטפֿער האָט פֿאַרקלעמט מײַן ברוסט:
-- כ'וויל לעבן...
כ'האָב אויף דער הייסער, הוילער וויסטע
געזען אַ גרויע קלאַפּערשלאַנג:
--- פֿאַרשאָלטענע, װאָס קריכסטו דאָ?
װאָס ניצסטו און פֿאַרריכסטו דאָ?
איר ענטפֿער ליגט מיר אין געדאַנק:
| -- כ'וויל לעבן...
איך האָב אין מיטן פֿון אַ זאַמדװעג
אַ קליין מוראַשקעינעסט געזען:
--- אָ, שוצלאָזע, װאָס בויסטו דאָ?
אויף וועלכן צופֿאַל טרויסטו דאָ?
דער ענטפֿער איז אַ שליוכץ געוען:
-- כ'וויל לעבן...
פאָלקסמאָטיװ
--- מאַמעניו מײַנע, מאַמעניו האַרץ,
בינד-אָפּ פֿון מײַן האַלדז די קאַרעלן,
דער קייסער װעט קומען צו פֿאָרן אַהער
און כ'װעל אים, חלילה, געפֿעלן..
לידער, מצשהלעך,. משלים 93
1913
-- טאַָכטערל מײַן, טאָכטערל גאָלד,
דײַן הערצעלע זאָל זיך ניט פּלאָגן
איך װויל ניט, דער קייסער זאָל האָבן דיך האָלד,
און דו װעסט קיין צירונג ניט טראָגן...
--- מאַמעניו מײַנע, מאמענין האַרץ,
מײַן צאָפּ טו מיר מיאוס פאַרקעמען
דער קייסטער װעט קומען צו פֿאָרן אַהער
און שיקן שטאַפּעטן מיך געמעןיי
--- טאַָכטערל מײַן, טאָכטערל גאָלד,
ער װועט קיין שטאַפֿעטן ניט שיקן,
איך וויל גיט, דער קייסער זאָל האָבן דיך האָלד,
און קניפּ דיר אַ קאָלטן אַ דיקןף.
--- מאַמעניו מײַנע, מאַמעניו האַרץ,
מײַן װײַסע געזיכט טו פֿאַרשמירן,
דער קייסער װעט קומען צו פֿאָרן אַהער
און װעט אין זײַן פּאַלאַץ מיך פֿירן..
--- טאָכטערל מײַן, טאָכטערל גאָלד,
האָב נאָר ניט קיין מורא אין האַרצן,
איך וויל ניט, דער קייסער זאָל האָבן דיך האָלד,
און װועל דיך מיט סאַזשע פֿאַרשװאַרצן...
--- מאַמעניו מײַגע, מאַמעניו האַרץ,
כ'טו ביטערע טרערן פֿאַרגיסן,
דער קייסער װועט קומען צו פֿאָרן אַהער,
װווּ קען איך די אויגן פֿאַרשליסן?..
-- טאָכטערל מײַן, טאָכטערל גאָלד,
אַנטלױף װי אַ פֿײַל פֿונעם בויג /
כ'האָב מורא, דער קייסער װעט קריגן דיך האָלד,
ווען ער װעט נאָר זען דײַנע אויגן.
44
יהואָש
שברי לוחות
איך האָב, וי משה, מײַנע לוחות
מיט מײַנע הענט צעשמעטערט,
איך האָב אַליין צעהאַקט די בילדער,
װאָס לאַנג האָב איך פֿאַרגעטערט..
איצט ליג איך אויף דער ערד דערשלאָגן
און קלײַב די שבֿרי לוחות,
און װאָס איך האָב מיט כּעס פֿאַרװאָרפֿן ---
איך שמאַכט נאָך דעם און זוך עס,
כ'קוש איטלעך שערבעלע באַזונדער
און װאָלט זיך גליקלעך שעצן
ווען איך זאָל קענען פֿון די שטיקער
צוריק צוזאַמענזעצן
דעם אַלטן, לעבעדיקן אָפּגאָט,
װאָס פֿלעגט מײַן גײַסט פֿאַריאָכן,
װאָס איז געווען מײַן פֿרײד, מײַן קומער,
מײַן שמאַרץ און מײַן בטחון..
איך זוך און זאַמל פּיצלעך, ברעקלעך,
און אָפֿט מיר נאַרט מײַן רעיון,
אַז מיר איז סוף- כּל-סוף געלונגען
מײיַן גלויבן צו באַנײַען..
דאַן באַלד פֿאַרגײט די פֿאַלשע האָפֿענונג,
די לעצטע פֿונקען שטאַרבן;
מײַן גאָט איז טויט.,. אומזיסט נאָר דריק איך
צום האַרצן יעדן שאַרבן.. ו
לידער, מעשהלעך, משלים 95
פון ציקל ,בלומען און דערנער"
דו פֿרעגסט מיך, פֿאַר װאָס איך בין טרויעריק --
צי ווייסטו דען ניט פֿאָרױס,
ס'איז ד'אַלטע באַקאַנטע געשיכטע,
עס שפּילט זיך אַ קאַץ מיט אַ מויז..
דאָ יאָגסטו מיך גרויזאַם פֿון דאַנען,
דאָ גלעטסטו און האַלדזסטו און קושסט,
באַלד סמסטו מיט אײַפֿערזוכט-שמאַרצן,
באַלד פֿילסטו מיט תּענוג מײַן ברוסט..,
זאָל גלייבן איך, ווען דו האָליובעסט !,
צי דאַן ווען דו שטויסט מיך פֿון זיך? ---
פֿאַרמשפּט אויף טויט מיך, דערהרגע,
נאָר טו עס, איך בעט דיך, אויף גיך..
ג:
איך קען ניט דײַן פּנים פֿאַרמײַדן
אַוווּ נאָר איך קער זיך און ווענד,
עס ווינקט מיר אויף טויזנט אופֿנים
פֿון טירן און פֿענצטער, און ווענט..
דאָ פֿלעגסטו געוויינטלעך זיך זעצן
דאָ ביסטו געשטאַנען, מיר דאַכט,
דאָרט האָסטו געשטיפֿט און געפּלױדערט,
און דאָרט מיך געקושט און געלאַכט..
און שליסט מיר דער צער די אויגן,
עס יאָגט און פֿאַרפֿאָלנט מיך דײַן בליק,
+ צערטלסט, שפּילסט זיך אין פאַרליבעניש,
96
יהואָש
אין ווילדע פֿאַנטאַסטישע טרוימען
זיך פּלאָנטערט אַהין און צוריק..
קום שנעל, מכשפֿה, באַװײַז זיך!..
ווען ניט, האָב רחמנות, נעם-צו
דעם כּישוף, װאָס לאָזט ניט פֿון װײַטן
בי טאָג און בײַ נאַכט מיר קיין רו..
6
כ'װאָלט געוויס שוין שבֿעים לשון
אויסגעלערנט אין דער צײַט,
װאָס עס נעמט מיר צו שטודירן,
װאָס דײַן אױיגנשפּראַך באַטײַט..,
אָפֿט מאָל מיין איך, כ'האָב געפֿונען
יענע סודות װאָס איך זוך,
מיין איך, ווייס שוין איטלעך פּינטל
פֿון דײַן בליקן-ווערטערבוך..
דאַן באַװײַזט זיך ניט געריכט גאָר
אויף דײַן ברעם אַ זיסער וװונק,
אין דײַן בלויען אויג צעשפּילט זיך
גאָר אַ שפּאָגל נײַער פֿונק...
כ'וועל שוין שטאַרבן און ניט וויסן
פֿון דײַן בליק דעם טיפֿן מיין;
אָפֿט מאָל צװײפֿל איך אין גאַנצן
אויב דו ווייסט עס גאָר אַלין..
+
אין דעם װײַטן לאַנד מצרים --
זאָגט מען --- שטייט אַ פּיראַמיד, -
לידער, מעשהלעך,. משלים 97
הייבט די זון נאָר אָן צו שײַנעף
הייבט ער זינגען אֶן אַ ליד..
אָבער גייט די זון אַרונטער,
קערט איר פּנים אֶפּ פֿון אים,
הערט דער טורעם אויף צו זינגען
און פֿאַרלירט זײַן צויבערשטים,
קוק מיך אָן, איך בין דער טורעם
און דו ביסט מײַן גאָלד'נע זוך,
הייבט דײַן פּנים אָן צו לײַכטן,
הייב איך זינגען אָן דערפֿון.
אָבער ווען דײַן בליק װערט פֿינצטער,
און באַקוקט מיך בייז און קרום,
ווערט מײַן אייגן האַרץ פֿאַרחושכט
און איך וֶוער באַטריבט און שטום,
א
דו האָסט מיר צו וויינען פֿאַרבאָטן,
דוֹ קענסט ניט קיין טרערן פֿאַרטראָגן,
נו, לאַך איך אַ פֿאַלשן געלעכטער,
בין לוסטיק ווען ס'ווילט זיך מיר קלאָגן...
מוז קונציק פֿאַרשמײכלען די װאָלקנס,
װאָס ווילן באַדעקן מײַן שטערן,
מײַן שטים װי אַ בדחן פֿאַרשטעלן
דו זאָלסט ניט, חלילה, דערהערן
דעם קרעכץ אינעם טאָן און דערקענען,
אַז נאָכגעמאַכט זײַנען די קלאַנגען,
און דאַן ווען מײַן מויל שיט מיט בלומען
מײַן האַרץ ווערט צעביסן פֿון שלאַנגען..
א
98
יהואָש
איך בין אַזאַ עושר געוועזן,
דו האָסט דאָך רײַך מיך געמאַכט,
דײַן ליבע -- מײַן גאַנצער פֿאַרמעגן
דײַן טרײַשאַפֿט --- מײַן איינציקע מאַכט..
דאָך האָסטו מיט פֿאַלשע מטבעות
מיך מיאוס גענאַרט און פֿאַרפֿירט,
האָסט פּלוצלינג מײַן לעבן פֿאַראבֿיונט,
דײַן ליבע --- זי האָט באנקראָטירט.
איצט בלײַב איך אַ קבצן אויף אײיביק,
דאָס האַרץ איז געבראָכן און פּוסט,
צו שפּעט פֿון דאָס נײַ אָנצוהייבן,
צו שפּעט און צו גרויס דער פֿאַרלוסט...
6
שוין האָב איך צעבראָכן די קייטן,
מיט וועלכע זי פֿלעגט מיך פֿאַריאָכן,
נאָר האָב איך אין איינעם מיט קייטן
מײַן אייגענע האַרץ אויך צעבראָכן.
איצט גיי איך אַרום אַ בן-חורין
און זי האָט פֿאַרשפּילט איר מלוכה,
דאָך פֿעלט מיר אַמאָליקע קנעכטשאַפֿט,
עס גייט מיר ניט אײַן די מנוחה..
אָ, גיט מיר צוריק מײַנע קייטן,
דאָס ווילדע, פֿאַרצערנדע פֿײַער,
כ'וועל בעסער זיך צאַפּלען אין פֿלאַמען
וי ווערן פֿאַרפֿרױרן אין פֿײַער.
לידער, מעשהלעך,. משלים 99
בלאַנדזשענדיק
איך האָב געבלאָנדזשעט אין דער נאַכט
אויף וויסטע וועגן,
מײַן פֿוס איז קראַנק פֿון גיין און גיין,
מײַן האַרץ --- פֿון פֿרעגן...
און מיר אַנטקעגן אין דער נאַכט
איז אָנגעקומען,
אַ װאַנדערער װאָס האָט בײַם קלייד
מיך אָנגענומען
און האָט געזאָגט: --- איך זוך אַ שטעג
דו מוזסט מיך פֿירן...
זײַן װונטש האָט הייסע בלײַ געטריפֿט
אויף מײַן געהירן
און כ'האָב מיט שאַנד און וויי גערעדט;
--- מײַן יתום-ברודער,
כ'בין אַ שיפֿל אויף א תּהום,
אָן ליכט, אָן רודער..
כ'האָב טויזנט ברעגן אױיסגעפּרװוט
און ניט געטראָפֿן,
כ'האָב טויזנט טרוימען אויסגעטרוימט
אין פֿאַלשן האָפֿן...
דאָך קום, מיר װעלן װאַנקענדיק !
צוזאַמען װאַנדערן
און איינעמס האַנט װוצט האַלטן פֿעסט
די האַנט פֿון אַנדערן...
? קװענקלענדיק, װאַקלענדיק,
100
112
יהואָש
ער האָט די פֿינגער קאַלט פֿון מיר
צוריקגעצויגן;
--- מיר זײַנען ביידע בלינד... װאָס װועט
חבֿרותא טויגן?...
ער האָט מיך איינזאַם שטיין געלאָזט..
און אין מײַן זינען
האָט דומפּ געהילכט: --- דו מוזסט דײַן וועג
אַליין געפֿינען.-
דאָס קראַנקע קינד
געשמייכלט האָט דאָס מײַלכעלע
פֿון שלאָף געעפֿנט האַלב,
געלעגן מאַט דאָס קעפּעלע
וי בײַ אַ קראַנקער שװאַלב..
געהאַלטן האָט זי צוגעדריקט
צום הערצעלע געטריי:
די ליאַלקע מיט די ברוינע האָר,
דעם הונט פֿון פּאָרצעללי...
און אױיסגעשפּרײט איר רײַכטום איז
געלעגן נעבן איר:
דרי שפּולכעלעך, דרײַ בענדעלעך,
פֿיר קווייטן פֿון פּאַפּיר...
דאָס האַרץ געװאָרן איז מיר שווער
און כ'האָב בײַם קליינעם בעט --
צום ערשטן מאָל אין יאָרן פֿיל
געמורמלט אַ געבעט..
לידער, מעשחלצך,. משלים 101
112
א זעוגג
איך האָב אים ערגעץ װוּ געזען --
איך ווייס ניט װוּ און ווייס ניט װען
און תמיד ווען מײַן האַרץ איז קראַנק,
שווימט עֶר אַרױיס מיר אין געדאַנק.
זײַן אויג איז מילד, זײַן בליק איז העל --
ער לייענט דעם וייטיק פֿון מײַן זעל.
זײַן װאָרט פֿאַלט ווייך װוי מאָרגנטױי,
איך שלינג עס אײַן און גלייב און טרוי.
זײַן ווילן איז װוי פֿעלדונפֿעסט,
זײַן האַרץ איז וי אַ װאַרעמע נעסט,
ער גלעט מיך און ער זאָגט: -- דו ביסט
אַ לאַם װאָס בלאָנדזשעט אין דער וויסט..
דער וועג איז שווער און דו ביסט מיד,
דאָך איך בין שטאַרק און נעם דיך מיט.,
ער פֿירט מיך און איך פרעג ניט וו
דעך װויער גייט,. נייסימיט די/ ר
און כ'פֿאָלג אים װאָס און װוי ער הייסט,
דען װאָס ער זאָנט איז ליכט און טרייסט..,
איך האָב אים ערגעץ װוּ געזען --
איך ווייס ניט װוּ און ווייס ניט ווען..
102
111
קעניג אָדער שקלאַף!
בין איך דער זיגער צי באַזיגט?
איך קען עס ניט אַנטשײדן
איין שטאַרקער כּישוף-באַנד פֿאַרשטריקט
מיט גלײַכער מאַכט אונדז ביידן..
מײַן לאַשטשען דיך, מײַן בעטן זיס
איז שטאַרקער פֿון באַפֿעלן;
און ווען דו קניסט מיר צו די פֿיס,
זוך איך דיך צו געפֿעלן..
איך בין אַ מלך אויף דער קייט,
אַ קנעכט מיט קעניג-מינע,
און דו -- אַ שקלאַפֿין װאָס באַשטײט,
אַז זי איז קייסערינע...
יהואָש
מעשהלעך און שפּליטערן
אונדזערע פּראָפעסאָרן
מען האָט גערעדט פֿון די גרויסשפ אידעאַליסטן פֿון אונדזער
צײַט. יעדער האָט געהאַט צו דערציילן ווונדערלעכע אַנעקדאָטן פֿון
דער זעלבסט-אױפֿאָפּפֿערונג, װאָס זײַן העלד האָט אַרױסגעװיזן, פֿון
דער גדלות פֿון זײַן אָפּגאָט,
דער באַלעבאָס, אַרום וועלכנס טיש מיר זײַנען געזעסן, אַ ייַד פֿון
אַ יאָר זעכציק, מיט קלוגע, שװאַרצע אויגן און אַ לאַנגער װײַסער
עכט ייַדישער באָרד, איינער פֿון יענע טיפּן פֿון דעם אַלטן דור, פֿאַר
וועלכן די יונגע פֿילן ניט-װוילנדיק אַ מין שרעק געמישט מיט בושה,
האָט געהאַלטן דעם קאָפּ אַראָפּגעלאָזן און שװײַגנדיק זיך צוגעהערט
צו אונדזערע סיפּורים,
--- און איר, ר' זאבֿ, זאָגט דאָך, אַז די הײַנטיקע זײַנען ניט ווערט
אַ שמעק טאַבאַק! -- האָט זיך ענדלעך אַרױסגעכאַפּט דער יונגער אינ-
זשיניער מיט ברילן,
-- און װאָס דענקט איר מכּוח די אַלטע?
ר' זאבֿ האָט לאַנגזאַם אױפֿגעהױבן דעם קאָפּ, אַרױסרײדנדיק די
דאָזיקע ווערטער און פֿאַָרשנדיק אָנגעקוקט די יונגע געזיכטער אַרום
אים,
מיר האָבן געװוּסט, אַז באַלד װועט קומען איינע פֿון יענע האַר"
ציקע געשיכטעס, װאָט האָבן אונדז געמאַכט טײַער און ליב אַ פּערזאָן,
מיט וועלכער מיר האָבן איבעריקנס ניט געהאַט קיין איינציקע בשותּ-
פֿותדיקע מיינונג.
אַ װײַלע איז געווען שטיל. מיר האָבן געװאַרט און פּרובירט פֿאַ-
רויס טרעפֿן דעם אינװאַלט פֿון דעם װאָס װועט קומען. דער אַלטער
האָט געגלעט זײַן באָרד. ער האָט קענטיק געזען פֿאַר די אויגן עפּעס
לִידְעֶר, מעשהלעך,. משלים 105
װאָס איז ניט געווען ניט אין צימער און ניט אין דער קעגנװאַרט,
נאָר ערגעץ אין אַ װײַטן לאַנד, אין דעם נעפּללאַנד פֿון עבֿר,
און דאַן האָט ער גענומען דערציילן:
--- בל אײַך האָט איר איצט גימנאַזיעס און אוניווערסיטעטן, און
פּראַפֿעטאָרן. בײַ אונדו האָכן מיר געהאַט ישיבֿות, װוּ מען פֿלעגט
זיצן טאָג װי נאַכט און לערנען. ניט אויף צו קריגן דעם דיפּלאָם און
אַ דאָקטער-טיטל, נאָר צו קוויקן זיך מיט דעם װאָרט פון גאָט... און
אַנשטאָט אַ פּראָפֿעטאָר פֿלעגט זײַן אַ ראש-הישיבֿה, װאָס האָט געגעסן
ברויט מיט װאַסער און איז אַלײן געזעסן יומם ולילה איבער דער
גמרא. און לאָמיר אײַך דערציילן װאָס פֿאַר אַ פּראָפֿעסאָרן מיר האָבן
געהאַט. דאָס זײַנען געווען צײַטן, ווען קינד און קייט האָבן געװאָלט
לערנען תּורה. און ישיבֿות זײַגען ניט געווען גענוג, אין בתי-מדרשים,
אין קלויזן, אין שטיבלעך איז מען געזעסן און מען האָט מיט התלהבֿות,
מיט מסירת נפֿש געלערנט.
און דער גרויסער ר' חיים, דער אַלטער גרײַזגרױער גאון, האָט
באַשלאָסן צו גרינדן אַ ישיבה. קיין צײַטונגען זײַנען ניט געווען, פֿון
קיין אױפֿרופֿן פֿאַר הילף האָט מען ניט געװוּסט. האָט דער זקן גענו"
מען זײַן װאַנדערשטעקן און איז אַװעק איבער דער וועלט קלײַבן געלט
פֿאַר זײַן ישיבֿה. נגידים זײַנען געווען װייניק אין יענער צײַט. אָבער
די הערצער זײַנען געווען רײַך, שטיין רײַך, און דער אָרעמסטער האָט
געגעבן זײַן פּרוטה. און פרוטה צו פּרוטה האָט דער זקן געואַמלט,
פֿון שטאָט צו שטאָט איז ער געגאַנגען און יאָרן לאַנג געװאָגלט זײַנע
אַלטע ביינער, ביז אין זײַן גאַרטל זײַנען געווען די הונדערס דוקאַטן
מיט וועלכע צו בויען דאָס הוין פֿון גאָט --- די ישיבה,
אַן אַרעמער הילצערנער בנין איז עס געווען, אָבער דער לײַכט-
טורעם האָט עס געזאָלט װערן, פֿון וועלכן דאָס ליכט פֿון דער תּורה
זאָל זיך שפּרײטן איבער דער וועלט,
און פֿון אַלע עקן זײַנען געקומען יונגע לײַט. דען די בשורה פֿון
דער נײַער ישיבֿה האָט דערגרייכט פֿון דער װײַטן און דער אַלטער
גאון האָט איטלעכן פֿון זיי מקבל פּנים געווען און געקושט אין שטערן,
106 יהואָש
און געבענטשט, שוין זײַנען די גמרות פֿאַרטײלט געווען צװוישן די
ישיבֿה-לײַט און אויף מאָרגן, בײַם שפּראָץ פֿון טאָג, האָבן די טויערן
פֿון דער ישיבֿה געדאַרפֿט זיך עפֿענען, און הונדערט קלינגענדיקע
שטימען האָבן געזאָלט אָנפֿולן דאָס הויז מיט הייליקייט און װואַרעמ-
קייט,
אין זײַן קליינעם קעמערל, פֿאַר אַן אָרעמען חלבֿנעם ליכטל, גע-
זעסן איז דער אַלטער ר' חיים און געלערנט, און זײַן האַרץ איז געווען
פֿול מיט פֿרײד: מאָרגן באַגינען ועלן ייַדישע קינדער פֿאַרהילכן זיין
ישיבֿה מיט דעם געזאַנג פֿון דער תּורה,
אויף די האַלב צעבראָכענע פֿענצטערס פֿון דער חורבֿה, װוּ דער
גאון האָט געװווינט,. האָט פּלוצלינג אָנגעהויבן צו קלאַפּן אַ שטורעם
און באַלד האָט עס אָנגעהויבן שנייען און דרייען, און די פֿענצטערס
זײַנען געװאָרן אין גאַנצן פֿאַרדעקט מיט הױפֿנס אָנגעטראָגענעם שניי,
און דער אַלטער האָט געזיפֿצט, און שלאָפֿן איז ער ניט געגאַנגען,
און זײַן האַרץ האָט געציטערט, און טרערן זײַנען געשטאַנען אין זײַנע
אויגן, און זײַנע ליפּן האָבן געמורמלט מיט אַנגסט:;
--- וי וועלן מײַנע ישיבֿה-ילײַט קענען אַ וועג געפֿינען אין די
הױפֿנס שניי? װעט ניט עמעצער פֿון זיי אויסן בלײַבן?
און געװאַרט, און געװאַרט האָט דער אַלטער. און ווען דער שניי
האָט אױפֿגעהערט, און די נאַכטשטערן האָבן זיך גענומען אויס-
לעשן, אָנגעטאָן האָט דער זקן לאַנגע, פֿאַרטריקנטע שטיוול, און אין
שניי איז ער אַרױס. צו יעדן הויז, װו אַ ישיבֿה-מאַן איז אײַנגעשטאַ-
נען, איז ער געגאַנגען מיט זײַנע מידע טריט און אַ וועג האָט ער אויס-
געטראָטן פֿאַר איטלעכן הויז, ביז פֿון יעדן הויז האָבן זיך געצויגן
פֿאַרטיקע, אױיסגעטראָטענע שטעגן צו דער ישיבֿה..
דאַן איז ער אַרײַן אין דער טונקעלער ישיבֿה, אָנגעצונדן אַ ליכטל
און זיך געזעצט לערנען, און זײַן האַרץ האָט װוידער געטאַנצט פֿון
פֿרײד: באַלד וועט זײַן ישיבֿה הילכן מיט דעם געזאַנג פֿון דער תּורה,
-- אַזעלכע פּראָפֿעסאָרן האָבן מיר געהאַט!
110
לידער, מעשחלצך,. משלים 107
מיין פריינד דער מענטש-קענער
דער מאָמענט ווען מע ווערט אַלט
מײַן פֿרײַנד דער מענטשן-קענער האָט מיר אַמאָל דערציילט:
אַ גרויסער ייִדישער דענקער און שריפֿטשטעלער, וועלכער איז
נאָך אין דער פֿולער רײַפֿקײט פֿון זײַנע יאָרן, האָט מיר אין אַן איג-
טימען געשפּרעך אַנטפּלעקט, אַז ער פֿילט זיך אַלט און עֶר האָט מיך
נאָך מער איבערגעראַשט, ווען ער האָט צוגעלייגט, אַז דאָס געפֿיל
פֿון זיקנה איז אויף אים געקומען ניט לאַנגזאַם, נאָר אין איין רגע...
איך האָב אים פֿאַרחידושט אָנגעקוקט, אָבער דער שריפֿטשטע-
לער האָט פֿאָרגעזעצט;
-- איר ווייסט, מע דערציילט זיך װוּנדערלעכש מעשׂיות פֿון
מענטשן, וועלכע זײַנען אין איין נאַכט אָדער אין איין שעה גרוי גע-
װאָרן. די אויסערלעכע סימנים פֿון אַלטקײט אַנטװיקלען זיך געוויינט-
לעך לאַנגזאַם, שטופֿנװײַז, ס'נעמט יאָרן און יאָרן ביז ס'זאַמלען זיך
אָן קנייטשן, אָדער װי די ענגלענדער רופֿן עס ,קראָ-פֿיס*, גענוג און
בית-עולם-כלעטלעך, כּדי אָנצוזאָגן דער וועלט, אַז מיר גייען באַרג
אַראָפּ. און ווען אַזאַ מין אַלט ווערן איבער נאַכט פּאַסירט, באַטראַכט
מען עס װי אַ יוצא מן הכּלל און אַן אױיסעראַרדנטלעכן פֿאַל, אָבער
מיר אַלע ווערן אין דער אמתן זקנים אין איין מינוט. עס איז דאָ איין
געוויסער פּונקט, דער הר ההר, דער קלימאַקס, װוּ די וועגן שיידן
זיך,.. און דער פּונקט װוערט דערגרייכט אַ מאָל אין אַ מיטן דער נאַכט
אױפֿן געלעגער און אַ מאָל זיצנדיק אין אַ לוסטיקער געזעלשאַפֿט,
דורך עמעצנס באַמערקונג, אַ װאָרט אָדער אַ קוק... מיט מיר אַליין
האָט עס פּאַסירט גראָד אַזױ אומגעריכט..
איך האָב איין מאָל געשריבן אַן אַרטיקל איבער דער רעװאָלו-
ציע, וועלכע מוז פֿריִער-שפּעטער אַרײַנטרעטן אין אונדזער לעבן און
אין אונדזערע געדאַנקען. און געשריבן האָב איך עס מיט דער גע-
108 יהואש
וווינטער קאַמפֿלוסטיקײט און מיט דעם ענטװויאַסטישן גלויבן אין
דער גרויסקייט פֿון דער ;נײַס", װאָס דאַרף קומען אויף דעם אָרט
פֿון דעם אָפּגעלעבטן אַלטן רעזשים. מײַן פֿעדער איז געלאָפֿן האַס-
טיק אױפֿן פּאַפּיר, ביז איך בין געקומען צו אַ געוויסן אויסדרוק, װאָס
איך האָב אַזױ פֿיל מאָל פֿריִער געברויכט, ניט פֿאַרטראַכטנדיק זיך
אַפֿילו, און וועלכער איז געווען אַזױ נאַטירלעך פֿאַר מײַן פֿעדער וי
די טינט, מיט וועלכער זי האָט געשריבן. איך בין געקומען צו אַ זאַץ
װאָס האָט זיך אָנגעהויבן ,מיר, יונגע"... מײַן פֿעדער איז מיט אַ מאָל
געבליבן שטיין און בײַ מיר אין געדאַנק איז ערגעץ ווּ, אַזױ וי אַ
לאַנג באַהאַלטענער שד, אַרױסגעשפּרונגען די פֿראַגע: קען איך נאָך
אַלץ מיט רעכט זאָגן ,/מיר", ריידנדיק פֿון דער יוגנט? איז שוין ניט
צײַט צו זאָגן עזיי"?
איך בין ערשט זעקס און פֿערציק יאָר אַלט. איך בין נאָך שטאַרק
און געזונט, און פֿול מיט דעם באַגער פֿון אַרבעט, אָבער אין יענעם
מאָמענט האָב איך זיך אָפּגעזעגנט מיט די איונגע" און האָב זיך אָנ-
געהויבן ציילן צװוישן די גרויהאָריקע, הגם ביז איצט האָב איך נאָך
אַפֿילו קיין איינציקע גרויע האָר אין מײַן קאָפּ ניט געהאַט. דער ווענד-
פּונקט איז געקומען און אַלע מײַנע טענות מיט זיך אַליין האָבן ניט
געהאָלפֿן, פֿון דעמאָלט אָן האָב איך אויסגעמיטן, וי װײַט איך האָב
געקענט, דעם אויסדרוק ;יונגע". זאָגן ,זי" האָט דאָס האַרץ ניט גע"
לאָזט. עס האָט זיך ניט געװאָלט געבן אַן אױסגעשפּראָכענע אָדער גע-
שריבענע הסכּמה, אַז איך אָנערקען זיך פֿאַר אַלט... און זיך רעכענען
צו ,זיי" וי פֿריער האָט דאָס געוויסן ניט דערלויבט... ווען איך פֿלעג
זיך צוזאַמענקומען מיט מײַנע ייַנגערע פֿרײַנד, האָט זיך מיר געדאַכט,
אַזױ וי זיי שוינען מיך און ווילן מיך ניט פֿאַרלעצן, אַניט װאָלטן זי
מיך באַהאַנדלט וי אַן אַלטן...
צו דער דערפֿאַרונג פֿון דעם שריפֿטשטעלער זײַנען מיר שפּעטער
צוגעקומען אַ סך ענלעכע דערפֿאַרונגען, װאָס עלטערע מענטשן, אין
מינוטן פֿון זעלבסט-אַנטפּלעקונג, האָבן מיר פֿאַרטרױט.,
איינער איז אַלט געװאָרן אין אַ טראַמװײַ, ווען אַ יונגער מאַן האָט
לידער, מעשהלעך,. משלים 109
אים דעם זיץ אָפּגעטראָטן... אַ צווייטער האָט דערפֿילט דאָס געוויכט
פֿון די יאָרן, ווען אַ באַקאַנטער האָט אים געהאָלפֿן אָנטאָן דעם איי-
בערראָק... אַ דריטער האָט גראָד אונטערגעהערט וי זײַן בוכהאַלטער
אָדער שיקיינגל זאָגט אויף אים ;דער אַלטער?.. אַ פֿערטער האָט אין
דעם געבורט פֿון זײַן ערשטן אייניקל אָדער אין דעם ערשטן באַזוך
פֿון אַ חתן פֿאַר זײַן עלטסטער טאָכטער געלייענט זײַן אורטייל...
אָבער געקומען איז עס בײַ אַלעמען פּלוצלינג, אין איין געוויסער
רגע, און פֿון יענער רגע האָט די אַלטקײט זיי איבערגענומען אין איר
רשות...
זיי האָבן גענומען שטעלן מער דעם טראָפּ אויף זייער דערפֿאַ-
רונג וי אויף זייער פֿעיקײט, מער אויף זייער ווערדע וי אויף זייער
קראַפֿט און מער אויף דעראינערונג וי אויף האָפֿענונג,
און נאָך טרויעריקער איז צו זען די געענדערטע באַציָונגען פֿון
די דאָזיקע נײַע רעקרוטן פֿון זיקנה צו די גרײַזגרויע געבויגענע ווע"
טעראַנען...
עס איז ניט מער די גרויסמוטיקע סימפּאַטיע און די נדבֿנישע
צערטלעכקייט פֿון דעם װאָס איז נאָך אױפֿן פֿערד צו דעם געפֿאַלש-
נעם אָדער פֿון דעם געזונטן צו דעם קראַנקן, נאָר אַ געפֿיל פֿון פּאַטע-
טישער חבֿרותא, אַ געפֿיל פֿון מיטגלידערשאַפֿט אין דעם זעלביקן
טרויעריקן װעלטפֿאַראײן, װאָס שליסט-אײַן אין זײַנע רייען דעם
ערשטן זילבער-פֿאָדעם אין זײַן באָרד װוי דעם עובריבטל װאָס װאַ-
רעמט זיך פֿאַר דער זון, טראַכטנדיק פֿון דעם זעקל ,ארץ-ישׂראל-
ערד", װאָס ער האָט אויף דעם דעק פֿון זײַן קופֿערט..
מיטלייך
מיטלייד איז די סיראָװועטקע ! פֿון ליבע -- זאָגט מײַן פֿרײַנד
דער מענטשן-קענער -- אין אַ נױטצײַט קען מען אפֿשר מיט דעם
! װאָס עס בלייבט פון מילן נאָכן אראָפּזײען די סמעטענע, דאָס גאנצע
פצטט,
10 יהואָש
אויך יוצא זײַן, אָבער טאַקע נאָר אין אַ נויט. צו דעם עכטן אַר-
טיקל קומט עס גיט,
צײַטנװײַז -- זאָגט ער -- האָב איך מײַנע צװײפֿלען אַפֿילו
וועגן דעם און איך קלער, אַז אָן דער דאָזיקער סיראָוועטקע װאָלט
די וועלט פֿיל בעסער געווען. לכל הפּחות, גערעכטער און ערלעכער,
ווען יושר איז באַנקראָט, און מען קען אַפֿילו מיט סטראַשו-
קעס פֿון אים גאָר ניט אַרוסקריגן, קומט די ליבע און שענקט אירע
מתּנות מיט אָפֿענע הענט. שלעכט איז נאָר, ווען מיטלייד קומט קליג-
גענדיק מיט איר קליינגעלט, און הייבט-אָן אירע נדבֿות אויסטיילן.,
רחמנות איז אַ מאַרק-ײיִדענע, װאָס זוכט מציאות. זי גייט תּמיד
אָרום מיט ביליקע ראַמשלעך ליבע, צוגעשטיקטע און טוכלע ליבעיי
דעם מבֿין קען זי ניט נאַרן. ער דערקענט איר סחורה נאָכן ריח...
רחמנות איז גאווה איז אַ פֿאַרשטעלטן נוסח... מיטלייד איז דער
,שׂישׂו בני מעי" פֿון דעם בעל-מזל, דער קניפּ אין דער אייגענער
באַק, װאָס דער גליקלעכער גיט זיך, זעענדיק דעם אומגליקלעכן,
דער הכשר װאָס קורח נעמט-אַרױס אויף זײַן עשירות...
און דאַן איז מיטלייד צו דעם הונגעריקן אַ טײַער מיטל צו
פֿאַרדײַען אַ פֿעטן מיטאָג. דאָס געוויסן סקאַװוּטשעט ? אונטערן טיש
און פֿאַרשטערט די שׂמחה -- װאַרפֿט מען אים אַ ביינדל צו און ער
שװײַגט..
א
איך קען אַ סך מענטשן, װאָס ווערן געזונט און פֿעט פֿון מיט-
לייד האָבן, איר זײַט זיי פּשוט מחיה, ווען איר גיט זיי אַ געלעגנ-
הייט פֿאַר רחמנות. זיי זײַנען אײַך דאַנקבאַר דערפֿאַר. זיי װעלן אײַך
די נשמה אַװעקגעבן, אַבי איר זאָלט זיך לאָזן פֿון זיי באַדױערן..
איר זײַט אַן עלנטער, אַ דערשלאָגענער, און אַלצדינג גייט אײַך
מיט דער פּוטער אַראָפּ; און דאָ קומט איינער און װײַזט אײַך אַרױס
סימפּאַטיע, און זײַנע רחמנות-װוערטער פֿאַלן װי אַן אולזאַלבונג
? באַקלאָגט זיך װי אַ הונט, װײנט הינטיש.
לידער, מעשהלעך, משלים 111
אויף אײַער אָנגעווייטיקטן האַרצן... װי אַ געפילפֿולער מענטש און
אַ מכּיר טובֿה ווערט איר גערירט פֿון דער פֿרײַנדלעכקײט און איר
באַשליסט בי זיך, אַז אַזױ שנעל װי איר װעט װערן אַ געהאָלפֿע-
נער, מוזט איר קודם כֹּל קומען צו לױפֿן צו דעם נאַבכעלן בעל-
רחמן און אים אָנזאָגן די פֿרײלעכע בשורה, כּדי ער זאָל מער קין
שבֿרת-הלבֿ ניט האָבן וועגן אײַער צושטאַנד.. אָבער אויב איר
ווילט ניט האָבן קיין שונא אױפֿן גאַנצן לעבן, טוט עס ניט, װי גאָט
איז אײַך ליב! ער ועט אײַך קיין מאָל ניט מוחל זײַן, װאָס איר
האָט אים צוגערויבט דעם תּענוג פֿון באַדױערן..
איך אַלין האָב ייִנגלװײַז געהאָט אַ מיאוסן אָפּשניט פֿאַר אַזאַ
מין חטא פֿון מײַן מומע שׂרהן, עס זאָל זיך איר דאָרט לײַכט שלו-
קערצן. די דאָזיקע מומשע מײַנע האָט געהאַט אַ סך מעלות. ראשית
איז זי געווען די זאָגערקע אין דער װײַבערשעל שול. דערצו איז זי
גלאַט געווען אַ מיוחסת. אירער אַן עלטערפֿעטער האָט געשטאַמט
פֿון דעם מהר"ל מפּראָג אָדער פֿון תּוספֿות יום-טובֿ. אָבער דאָס זיי-
נען אַלץ נאָר בײַזאַכן. איר הויפּט-מעלה איז געווען איר גוט האַרץ,
זי האָט נאָךְ אַנאַנד רחמנות געהאַט. זי פֿלעגט אױפֿשטײן כּלחוך
השור און קוים האָט זי אָפּגעגאָסן נעגלװאַטסער, האָט זי שוין גע"
נומען רחמנות האָבן, און רחמנות געהאַט אַ גאַנצן טאָג כּסדר, ביז
זי האָט קריאת-שמע געלייענט אויף איר געלעגער. אַן אמתע טײַערע
ייִדענע געווען.
מאַכט זיך מיט אַ מאָל, אַז אונדזער שכן, איצע דער שמיד,
פֿאַלט-אַװועק קראַנק און ליגט אין אַ פֿיבער. דאָ האָט זיך פֿאַר מײַן
מומען אױפֿגעעפֿנט אַן אמתע גאָלדגרוב פֿון רחמנות... זי האָט גע-
גאָסן מיט טרערן און געבראָכן די הענט אָן אַן אױיפֿהער, און געהאַלטן
אין איין קלאָגן: ,וויי איז מיר, ווינד איז מיר, װאָס װעט נעבעך װוערן
פֿון זײַן װײַב און װאָס װעט נעבעך װערן פֿון זײַנע קינדער, װאָס
װעט נעבעך וערן פֿון זײַן אַלטער שוויגער, און װאָס װעט נעבעך
ווערן פֿון זײַן איידעם...*
112 יהואָש
אַלע װײַלע האָט זי מיך אַרײַנגעשיקט געווויר ווערן װאָס דער
חולה מאַכט,
--- מומע, ער װאַרפֿט זיך אויפן בעט און קרעכצט! -- לויף
איך אַרײַן.
די מומע כליפּעט.
-- מומע, ער רעדט פֿון היץ! --- ברענג איך אַ צווייטן ראַפּאָרט
אין אַ האַלבער שעה שפּעטער.
די מומע שווימט אין טרערן. |
--- מומע, מען האָט געשיקט פֿעלד מעסטן! -- -- דערצייל איך
אָן אַן אָטעם נאָך אַ דריטן באַזוך.
די מומע רײַסט זיך די האָר פֿון קאָפּ און יאָמערט ביטערלעך,
דער מומעס צושטאַנד האָט מיך אַזױ גערירט בײַ דער נשמהה,
אַז איך בין צוזאַמען מיט איצעס ייַנגלעך געגאַנגען אין שול זאָגן
תּהילים פֿאַר אים, בלויז פֿון מײַן מומעס ועגן, דען איצען אַלין
בין איך געווען אַ דם-שׂונא, װײַל ער פֿלעגט מיך ניט לאָזן קלאַפּן
אויף דער קאָװאַדלע און האָט מיך ניט איין מאָל אַרױסגעטריבן פֿון
דער קוזניע. אָבער איך האָב געזען, אַז די מומע שׂרה גייט-אײיַן.
הייַנט וי איז געווען מײַן שמחה, ווען איך האָב געקענט אַרײַ-
לױפֿן צו דער מומען און טאָן אַ געשריי:
--- מומע, ער שוויצט. דער רופֿא זאָגט ער װועט געזונט װערן..
די מומע האָט מיך מאָדנע אָנגעקוקט. איך האָב איבערגעחזרט
די בשׂורה מיט מער פֿרישקײט, אָבער די מומע האָט בלויז געגעבן
אַ טרוקענעם זיפֿץ, און דעם עפּל, װאָס זי האָט געהאַט מיר צוגע-
זאָגט, האָט זי מיר אויך ניט געגעבן..
איצעס שוויצן איז ניט געווען אויף איר פּראָגראַם און זי איז
געווען אמת אַנטױשט.. על-פּי יושר האָט איצע געזאָלט שטאַרבן. זי
האָט שוין געהאָט אַ גאַנצן אױיסשטײַער פֿון רחמנות אָנגעגרײיט פֿאַר
זײַנע יתומים. איצט וועט זיך אָנהייבן אַ נײַע הלכתּא פֿון גיין זוכן
אַנדערע, וועמען דאָס אַוועקצוגעבן..
6
לידער, מעשהלעך, משלים 113
מִיר האָט אַ מאָל אַ קלוגער אַלטער מאַן דערצילט אַ מעשׂה
אפֿשר האָט ער עס אין א בוך געלײיענט און אפֿשר האָט ער עס
אַלײין אױיסגעטראַכט,
גאָט האָט באַשאַפֿן אַלצדינג אין פּאָרן, װי עס שטייט אין חומש,
;זכר ונקבֿה ברא אותם". דאָרט אָבער װו קיין פּאָר קען ניט זײַן
האָט ער באַשאַפֿן פֿאַר דער זאַך אַ קעגנטייל פֿון דער ערד. דער
גיהנום איז דער היפּוך פֿון גן-עדן און אַזוי אַלע זאַכן, װאָס ער האָט
געפֿורעמט,
ווען ער האָט באַשאַפֿן די ליבע, האָט ער צו דער זעלביקער
צײַט אויף דער װעלט געבראַכט האַס און איטלעכער פֿון זיי האָט
געקראָגן זײַן באַזונדערע מאַכט און ממשלה, און געװעלטיקט אין
זײַן קרייז,
איז אָבער דער האַס מקנא געווען דעם מזל און כּבֿוד, װאָס די
ליבע האָט אומעטום געהאַט, און ער האָט געװאָלט מיט איר בײַטן
ראָלעס. דאָס האָט ניט מער געקענט געשען איין מאָל שׂנאה אין
שׂנאה. און דאַן װאָלט די ליבע בשום אופֿן ניט אײַנגעגאַנגען אויף
אַזאַ בײַט,
און דער האַס פֿלעגט קומען טאָג פֿאַר טאָג צו גאָטס טראָן;
--- רבונו של עולם, פֿאַר װאָס האָסטו מיך אַזוי געקריוודעט,
און ליבע איז אומעטום אָנגענומען און באַליבט?,.
און אַזױ לאַנג האָט ער געװיינט און געבראָכן אונטערן כּסא
הכּבֿוד, ביז כּבֿיכול האָט זיך אין אַ בייזער שעה אַרױסגערעדט:
-- ווען דו װועסט ועלן זײַן באַליבט און אָנגענומען, זאָלסטו
זיך פֿאַרשטעלן אין דעם לבֿוש פֿון ליבע.. ווען זי װעט עס ניט
מערקן, װעסטו איר מאַנטל טראָגן און מען װעט מיינען דו ביסט זי..,
און מער האָט דער האַס ניט געדאַרפֿט..
יעדעס מאָל װאָס די ליבע האָט ניט געקענט מערקן פֿלעגט
ער זיך אין איר מאַנטל אָנטאָן און גיין איבער דער וועלט, און גרויס
כּבֿוד האָט מען אים אַרױסגעוויזן, און א װארעמען קבלתפּנים
114 = == יהואָש
האָט מען אים אומעטום געגעבן... און געזעצט האָט מען אים אויבן
אָן, און גערופֿן:
--- רחמנות..,
און בלויז װייניקע האָבן געװוּסט, אַז דאָס איז ניט ליבע..
112
איינזאַמקײט
איינזאַמקײט איז אַ תּענוג, צו וועלכן מען מוז זיך צוגעוווינען --
זאָגט מײַן פֿרײַנד דער מענטשן-קענער.
דער װאָס האָט ניט געלערנט די קונסט פֿון זײַן איינזאַם, יע-
נֶער האָט פֿאַרנאָכלעסיקט די בעסטע געזעלשאַפֿט, װאָס ער האָט ווען
עס איז געקענט האָבן -- די געזעלשאַפֿט פֿון זיך אַליין. דען װוּ קע-
נען מיר געפֿינען אַ חבֿר, מיט וועלכן מיר זאָלן קענען זיך אַזױ גוט
פֿאַרשטענדיקן, מיט וועלכן מיר זאָלן זײַן אַזױ אויסגעבונדן, װוי מיר
אַלײן?
די װאָס זאָגן, אַז דער איינזאַמער מענטש שליסט זיך אויס פֿון
דער וועלט, געברויכן בלויז אַ סקאַרבאָװע פֿראַזע, וועלכע האָט אין
דער ווירקלעכקייט קיין שום אמת אין זיך ניט,
פֿאַרשלאָסן זײַנען מיר ערשט וען מיר לעבן תּמיד אין דעם
גערויש און דעם געפּילדער, אין דער צװאַמענגעװאָרפֿענער כאַ-
ליאַסטרע פֿון מענטשן, װוּ מיר ווערן געדריקט און געקוועטשט אין
אַלע ווינקלען פֿון אונדזער נשמה. קוים קענען מיר אין דעם געדראַנג
אַ שטיקל בלויען הימל זען.. |
אין דער איינזאַמקײט שפּרײיט זיך די וועלט פֿונאַנדער אין איר
גאַנצער װײַטקײט. רוים פֿעלט אונדז מער ניט און מיר אַלײן נעמען-
אָן אונדזער ריכטיקע, פֿולע רונדע געשטאַלט..
דאַן ערשט קענען מיר אויספּעקלען אונדזערע גײַסטיקע מטל-
לידער, מצשהלעך,. משלים 115
טלים און זיי געהעריק פֿונאַנדער שטעלן און אײַנאַרדענען, און אומ"
געשטערט פֿונאַנדערפֿלעכטן דעם קאָלטון פֿון פֿאַרמישטע אײַנדרוקן.
און מענטשן אַליין מוז מען זען פֿון דער װײַטן, פֿון דער אייג"
זאַמקײט, אויב מיר ווילן זיי ליבן אָדער האַסן. פֿון נאָענטן האָבן מיר
בלויז דעם אייגנטימלעכן גערוך פֿון זייער לײיַב...
אין אונדזער איינזאַמקיײיט ווערן זי אַלע נשמות -- גוטע אָדער
שלעכטע. די קערפּערס פֿאַרשװינדן...
און אויב מיר האָבן ניט װאָס האָלד צו האָבן, קשענען מיר זיך
קוויקן מיט אונדזער שׂנאה, וי מען קװיקט זיך מיט אַ קרעפֿטיקן
ביטערטראַנק... 1
פֿון נאָענטן איז בלויז דאָ אָדער פֿיזישע שיכּרות, אָדער פֿיזי
שער עקל...
אין איינזאַמקײט, אַראָפּקוקנדיק אויף דער וועלט פֿון דער הויך,
האָבן מיר אַ ניצוץ פֿון יענעם געפֿיל, װאָס די מלאָכים מוזן האָבן
ווען זי שפּאַרן זיך אָן אויף דעם געלענדער ! פֿון דעם זיבעטן הימל
און קוקן-אַראָפּ,. טיף אונטן, אױפֿן , עולם השפֿל?..
און אין דער איינזאַמקײט, אַרונטערזינקענדיק אין דעם טיף-טיפֿן
ברונעם פֿון אונדזער אייגענעם אינערלעכן לעבן, קענען מיר אַרױפֿ-
קוקן און זען די שטערן, העל און ליכטיק... אין דעם געלן חוצפּה-
דיקן שימער פֿון דער עפֿנטלעכקײט זײַנען די דאָזיקע שטערן ניט
אָנצוזען געווען.
די איינזאַמקײט דאָ איז די צײַט פֿון זען, פֿון שפּראָצן און פֿון
שטיל ואַקסן, פֿון רײַף ווערן און פֿון רײַך װערן.
די גרויסע געדאַנקען-מאַגנאַטן, װאָס האָבן די װעלט באַגליקט
מיט זייערע נדבֿות, האָבן ניט אַ פֿעניג פֿון זייער אייגנטום אָנגעקליבן
אין דער חבֿרותא פֿון מענטשן...
די וועלט איז אַ נעמערקע און ניט קיין געבערקע. און וויל עמע-
צער דער װעלט עפּעס שענקען אויף עולמות, מוז ער זיך אָפּגעזע-
אס
' פּאָרענטש, אַנלען.
6 יהואָש
גענען מיט זײַנע מיטמענטשן און יאָרן לאַנג אַרבעטן אַלין אין זײַ-
נע טונקעלע גאָלדגרובן...
אַ טרוים געװאָרן ערגעץ װוּ אין אַ בײַדל אין דער שווייץ, מיט
קיין אַנדער עדות ניט אַרום װי די שטערן און די קאַלטע גלעטשערס,
קען װערן די באַװונדערונג פֿון אַ טויזנט קעפּיקער מאַסע אין אַ פּאַ-
ריזער אָדער ניו-יאָרקער אָפּערע-הויז, װוּ ער, דער טרוים, װערט
איבערגעגעבן אין דעם גילגול פֿון אַן אַריע, געזונגען פֿון אַ קאָ-
קעטקע פּרימאַדאָגעײ.
אָבער אין דער אומגעבונג פֿון דער דאָזיקער מאַסע װאָלט ער
קיין מאָל ניט געבוירן געװאָרן...
0
און איינזאַמקײט איז אַ רייניקונג און אַ לײַטערונג. יעדער
מענטש, אַזױ וי ער מוז האָבן פֿון צײַט צו צײַט אַ באָד פֿאַר זײַן
גוף, מוז האָבן אַזא מין איינזאַמקײיט-טבֿילה פֿאַר זײַן גײַסט.. נײַע
כּוחות װעט ער דערנאָך שפּירן אין זיך.
עפּעס װעט האָבן פֿאַרשװוּנדן, עפּעס וועט זײַן אַרונטערגע"
שװוענקט און די אָפֿענע געזונט געװאָרענע הויטלעכלעך װעלן אַרײַג-
ציִען די לופֿט און דעם שײַן מיט מער פֿרישקײט..
און הױפּטזעכלעך די אויגן... לעבנדיק צו לאַנג אין געזעל-
שאַפֿט -- ווערן זי פֿאַרשטױבט. עס זײַנען דאָ אַזױ פֿיל װאָס װאַרפֿן
אונדז שטויב אין די אויגן, אַז װי װײיניק עס זאָל ניט בלײַבן יעדעס
מאָל, זאַמלט זיך מיט דער צײַט אָן אַ דיק הײַטל און די ראיה װוערט
קאַליע... |
אין איינזאַמקײט הייבט מען אָן זען בעסער. דען איינזאַם זײַן
מיינט: ניט אַנטלױפֿן פֿון דער וועלט. איך, פֿאַרקערט, נעם די וועלט
מיט זיך; אָן איר ריר איך זיך ניט... אַ פֿענצטערל מאַך איך, דורך
וועלכן איך זאָל זיך תּמיד קענען זען אַזױ וי איך וויל זען די פֿעל-
דער און די וועלדער אַרום זיך..
לידער, מצשהלצך, משלים 117
נאָכמאַכונג
מײַן פֿרײַנד, דער מענטשן-קענער, האָט אַ מאָל געזאָגט צו מיר;
-- שטודירן מענטשן איז תּמיד פֿאַר מיר געווען אַן אינטערע-
סאַנטער ספּאָרט. איך האָב קיין מאָל קיין געברויך ניט געמאַכט פֿון
מײיַנע באַטראַכטונגען. איך האָב ניט געהאַט, ניט דעם טאַלענט און
ניט די לוסט צו שרײַבן פּסיכאָלאָגישע ראָמאַנען, און האָב קיין מאָל
ניט געזאַמלט שטאָף פֿאַר סקיצן. עס איז גלאָט פֿאַר מיר אַלײן גִשָי
ווען דער שענסטער צײַטפֿאַרטרײַב אױסצוגעפֿינען די פֿאַרבאָרגענע
מאַשינעריל װאָס אַרבעט אין דער נשמה פֿון די מענטשן, מיט וועל-
כע איך בין געקומען אין באַרירונג און דעם אינערלעכן װאַרשטאַט,
װוּ עס וערן פֿאַבריצירט זײַנע באַזונדערע באַװעגונגען, מאַנירן,
בליקן און אויסדרוקן,
אַנדערע לייענען צײַטונגען; איך פֿלעג לייענען מענטשן.
און מײַן מעטאָדע צו לערנען אַ מענטשן איז געווען זייער אַן
אײנפֿאַכע,
איך פֿלעג קודם-כל זוכן אױיסצוגעפֿינען וועמען ער מאַכט נאָך,
און אַזױ שנעל װוי מיר איז געלונגען צו לייגן מײַן פֿינגער אויף דער
פּערזאָן, וועלכע איז זײַן מאָדעל און דער קעגנשטאַנד פֿון זײַן נאָכ-
מאַכונג, האָב איך געהאַט אַ שליסל צו אַלע קעמערלעך און אַלקער-
לעך פֿון זײַן כאַראַקטער,
דען שוין לאַנג צוריק בין איך געקומען צו דער איבערצײַגונג,
אַז יעדער איינער פֿון אונדז, באַװוּסטערהײט אָדער ניט באַװוסטער-
הייט, מאַכט נאָך עמעצן. עמעצער, פֿון וועלכן ער קען אָדער ער האָט
געלייענט אָדער געהערט, שוושבט פֿאַר אים װוי אַ מוסטער און אַלע
זײַנע האַנדלונגען, באוועגונגען און אייגנטימלעכקייטן זײַנען צוגע-
שניטן און צוגעמאָסטן נאָך דעם דאָזיקן מוסטער.
פֿאַראַן מענטשן װאָס מאַכן נאָך איינעם. מיט זיי פֿלעג איך האָבן
אַ לײַכטע אַרבעט. פֿיל שוושרער און פֿאַרװיקלטער איז געווען דער
118 יהואָש
טּראָצעס, ווען איך האָב אָנגעטראָפֿן אַזעלכע, װאָס האָבן נאָכגעמאַכט
צוויי אָדער מער אויף איין מאָל,
אָט האָב איך געהאַט אַ באַקאַנטן. אין זײַנע גאָר יונגע יאָרן האָט
ער געלערנט אין אַ ישיבֿה אין סלאָבאָדקע, נאָך פֿאַרשײדענע גילגו-
לים איז ער אָנגעקומען פֿאַר אַ קאַנטאָר אין אַ רעפֿאָרמירטער שולל.
איך האָב קיין מאָל ניט געקענט דערגרונטעווען די רינטיקע פּסיכאָ-
לאָגיע זײַנע. עפּעס האָט ער געהאַט אַזעלכע אייגנטימלעכע מיינונגען
און אַזעלכע מאָדנע געװווינהייטן און קנייטשלעך. איך האָב פּרובירט
מײַן ;בערטיליאָן-סיסטעם?" אויף אים, אָבער איך האָב צו קיין שלוס
ניט געקענט קומען. איך האָב עקספּערימענטירט מיט אַ לאַנגער ליס-
טע פֿון גדולים און העלדן, און קיינער האָט ניט געפּאַסט. ביז מִיר
איז אײַנגעפֿאַלן צו פּרובירן צוויי אויף אַ מאָל. דער רעזולטאַט א"ז
געווען אויגנבליקלעך: אַלצדינג איז מיר געװאָרן קלאָר װוי דער טאָג,
ווייסט איר וער די צוויי זײַנען געווען? איר װעט לאַכן, אָבער עס
איז דאָך אַן אמת: ר' יצחק-אלחנן, דער קאָוונער רבֿ, און װאַגנער...
פון אַקטיאָרן, װאָס אַמען-נאָך אין געוויינטלעכן לעבן די הויפּט-
ראָלע, וועלכע זיי שפּילן אויף דער בינע, וייסט איר געוויס. איך
אַליין ווייס פֿון אַ שוישפּילערין, װאָס האָט געהאַט אַ באַזונדערע
אַפֿעקטירטע אַרט, ווען זי פֿלעגט זיך זעצן אויף איר פֿאָטעל בײַ זיך
אין דער היים, און אַ געוויסע קאָמישע מאַיעסטעטישקײט אין דעם
טאָן פֿון איר שטים, ווען זי פֿלעגט ריידן צו איר דינסטמיידל. און
געקומען איז דאָס איר, וײיַל זי האָט געשפּילט אויף דער בינע די
ראָלע פֿון קעניגין סעמיראַמיס..
נאָך אינטערעסאַנטער איז. װאָס געוויסע מענטשן אַמען-נאָך
זיך אַלײן,.,. איינע- האָט אַ מאָל אין אַ פֿײַערלעכן געהויבענעם מאָ-
מענט געכאַפּט אַ קוק אויף זיך אין שפּיגל און האָט זיך אַרײַנגענומען
אין קאָפּ פֿון דעמאָלט אָן צו זײַן פֿײַערלעך... אַ צווייטער האָט אַ מאָל
אַמוזירט אַ געזעלשאַפֿט מיט ויציקע אַנעקדאָטן, און ער זוכט זינט
יענעם טאָג צו זאָגן וויצן, סײַ ווען עס קלעפּט זיך יאָ, סײַ ווען עס
קלעפּט זיך ניט,
לידער, מעשהלעך. משלים 119
און װער קען ניט יענע אַלטע לײַט װאָס זוכן נאָכצומאַכן זייער
אַמאָליקן יונגן , איך"?
און די דאָזיקע נאָכמאַכונג װײַזט זיך אַרױס ניט נאָר אין מאַכן
מיט דער האַנט, אין העוויות פֿון געזיכט, אין דעם אַרט פֿון גיין
און אין דער מאַניר פֿון עסן --- נאָר מיט דעם גאַנצן וועלטבליק פֿון
דעם נאָכמאַכער...
ביסלעכװײַז װאַקסט זיך אײַן אין דער נשמה און װערט די
הויפּט-ספּרוזשינע פֿון יעדן טאָן און פֿון יעדן טראַכטן, און צום
שטאַרקסטן איז זי דאָרט, װוּ זי אַרבעט אומבאַװוסטערהייט, דאָרט
װוּ דער נאָכמאַכער װאָלט אײַךְ אַרײַנגעלאַכט אין געזיכט און
גערופֿן .ליגנער" אָדער , אידיאָט?, ווען איר זאָלט אים זאָגן, אַז ער
מאָדעלירט זיך נאָך אַ פֿרעמדן טיפּ,
ווען איך האָב געלעבט אױפֿן ישובֿ, האָב איך באַמערקט, אַז דער
שווערער שלעפּעדיקער גאַנג פֿון די פּויערים קומט דערפֿון, װאָס זי
מאַכן נאָך די פֿערד און די קי, מיט וועלכע זי האָבן צו טאָן אַ
גאַנצן טאָג,
אַ ישובֿניק אַ ייִנגל האָב איך געקענט, װאָס פֿלעגט בײַם ויי-
נען אויסשטעלן דאָס מויל משופּעדיק אַרױפֿצו און אױיסלאָזן זײַן גע-
וויין מיט אַ קלאַנג, װאָס איז געווען ענלעך צו אַ האַװקע... דאָס האָט
ער געכאַפּט דעם שניט פֿון דעם שװאַרצן הונט, מיט וועלכן ער
פֿלעגט זיך שפּילן...
ווען איר וועט אַ מאָל זײַן אויף אַ מיטינג, ווען אַ גרויסער רעד-
נער האַלט אַ גאַנצן עולם געשפּאַנט מיט זײַן פֿײַערדיקער דרשה,
וװועט איר באַמערקן, װי ניט װילנדיק שפּיגלט זיך אָפּ אין אַ געווי-
סער מאָס דער אויסדרוק פֿון דעם דרשנס געזיכט אויף די פּנימער
פֿון זײַנע הערערס,
איך האָב בײַגעוווינט װי אַ רעדנער האָט אין פֿאַרלױף פֿון זײַן
אינטערעסאַנטער רעדע גראָד אַ ביס געטאָן מיט זײַנע אונטערשטע
ציין די אייבערשטע ליפ און אַ פּאָר טוץ מענטשן, װאָס האָבן אים
28 אלו
1200 | יהואָש
אױפֿמערקזאַם צוגעהערט, האָבן מעכאַניש אַ ביס געטאָן זייערע איי-
בערשטע ליפן...
וי איך בין שפּעטער געווויר געװאָרן, האָט דער רעדנער דעמאָלט
געהאַט אַ ציינווייטיק און האָט פֿאַרביסן די ליפּ פֿון יסורים...
דאָס זײַנען קליינע און איינצלנע סימפּטאָמען, וועלכע יעדער
קען הונדערט מאָל כּפֿלען פֿון זײַן אייגענער באַאָבאַכטונג און דער-
פֿאַרונג, אע
וויכטיק אָבער איז דער גרויסער פֿאַקט, מיט וועלכן איך האָב
אָנגעהויבן, װאָס יעדער מענטש, ויסנדיק אָדער ניט ויסנדיק, האָט .
אַ געוויסן פֿאָרמאָדעל, וועלכן ער טוט נאָך אָדער וויל נאָכטאָן. און
האָט איר נאָך אױיסגעפֿונען װוער דער דאָזיקער מאָדעל איז, דאַן ליגט
פֿאַר אײַך אָפֿן זײַן גאַנצער פּסיכאָלאָגישער מעכאַניזם, און איר װועט
כּמעט פֿאַרױס קענען באַשטימען וי אַזױ ער װעט האַנדלען און זיך
באַטראָגן אונטער געגעבענע אומשטענדן. יעדנפֿאַלס װעלן אײַך קלאָר
ווערן אַלע זײַנע געוװינהײַטן, שטאַנדפּונקטן און מיינונגען, װאָס
װאָלטן אָן דעם אפֿשר געבליבן אַן אייביקע רעטעניש.
ִ+
שצּליטער
פֿיל מענטשן לעבן אַזױ װוי געוויסע לייענערס לייענען ראָמאַ-
נען: זייער אומגעדולד טרײַבט זי תּמיד צו מישן די בלעטער פֿאָרױס
און װאָס גיכער אױיסצוגעפֿינען דעם סוף,
0
די אָריגינאַליטעט, װאָס באַשטײט בלויז אין זײַן דווקא דער
היפּוך פֿון אַ געוויסן פֿאָרמאָדעל, איז אייגנטלעך אויך נאָר אַ פֿאַר-
דרייטע פֿאָרעם פֿון נאָכאַמונג,
לידער, מעשהלעך, משלים 121
אַ קלוגער רבֿ האָט אַמאָל געזאָגט: איך האָב שוין געהערט פֿון
מילדע מענטשן װאָס האָבן געענטפֿערט אויף אַ באַלײדיקונג מיט
אַ פּאַטש, אָבער זינט די וועלט שטייט האָט נאָך גיט פּאַסירט, אַז
אַפֿילו דער גרעסטער האַסער פֿון חניפֿות זאָל אָנפּאַטשן דעם װאָס
חנפֿעט אים,
6
ווען מען רימט עמעצן, אז ער אין זעלטן שיין אָדער זעלטן
שטאַרק אָדער זעלטן קלוג, איז דער אַקצענט תּמיד אױפֿן ,זעלטןי,
װײַל עס איז מער משלה צו זײַן זעלטן וי צו זײַן שיין אָדער שטאַרק
אָדער קלוג. ווען אויף דער ועלט װאָלט בלויז געווען איין קו, װאָלט
מען פֿון איר געהאַלטן מער וי פֿון סאַראַ בערנאַרד.
6
באַרימערײַ איז אַזױ אײַנגעבוירן אין דעם מענטשנס נאַטור,
אַז יעדער איינער וועט שוֹין געפֿינען מיט װאָס זיך צו באַרימען,
איך בין זיכער, אַז דער פֿאַרקריפּלטסטער, אָרעמסטער, נאַרישסטער
מענטש אויף דער װעלט, וען שר זאָל נישט קענען אויסגריבלען
קיין שום אַנדער מעלה, מיט וועלכער זיך צו באַרימען, װועט שטאָל-
צירן מיט דעם װאָס ער איז דער גרעסטער קריפל, װאָס די װעלט
פֿאַרמאָנט.
6
אַז געזעצגעבעריי און רײַכטום האָבן אַ נאָענטע שײַכות איעס
צום צווייטן, האָט שוין דער תלמוד אויך חושד געווען. דאָרט שטייט,
אַז משה איז רייך געװאָרן פֿון דעם, װאָס עס האָט זיך אָפּגעברעקלט
פֿון די לוחות.
6
אין דער ייִדישער גראַמאַטיק זײַנען דאָ דרײַ גראַדן; דער גרעס-
טער, דער סאַמע גרעסטער, דער גרעסטער פֿון די גרעסטע, הי
ניקער װי גרעסער װערט נישט געברויכט. אָט, כּדומה, ווען מ'זאָגט
אויף איינעם, אַז ער איז דער גרעסטער שריפֿטשטעלער, הייסט עֶס
12 | יהואָש
אַז ער איז צו דערלײַדן; זאָגט מען דער סאַמע גרעסטער, מיינט מען,
אַז ער איז נישקשה; זאָגט מען דער גרעסטער פֿון די גרעסטע, הייסט
עס, אַז ער שרײַבט גאָר ניט שלעכט. זאָגן אויף עמעצן בלויז גרוי-
סער -- איז אַ באַליידיקונג,
0
אָריגינאַליטעט הייסט ניט זײַן אַנדערש פֿון אַנדערע. נאָר מרי
זײַן צו זיך אַלין,
{
חוצפּה איז מוט, װאָס איז אַרױס לתּרבות רעה,
- 0
דער װאָס פֿאַרשװײַגט דעם אמת איז אָפֿט נידעריקער פֿון א
ליגנער. דער לעצטער האָט כאָטש מוט צו זאָגן אַ ליג; דער ער'
שטער -- דאָס אויך נישט,
0
אַ סך גרעסער איז די צאָל פֿון די, וועלכע זײַנען פֿאַרליבט אין
ליבע, וי די צאָל פֿון די װאָס זײַנען פֿאַרליבט. און מער מענטשן
גלייבן אין גלויבן װי די װאָס גלייבן.
0
די וועלט איז דעריבער אַרױסגעקומען אַזױ שיין, װײַל ווען
גאָט האָט זי באַשאַפֿן, האָט ער קיין יועצים נישט געהאַט און זיך
מיט קיינעם נישט מיישבֿ געווען. ווען עס איז געקומען צום מענטשן,
האָט ער יאָ געפּרובירט זיך באַראָטן און געזאָגט צו די מלאָכים
, לאָמיר מאַכן אַ מענטשן!?, און שוין באַלד האָט ער חרטה געהאַט
אויף דעם גאַנצן עסק,
0
צווישן װועלן זײַן װוי אַנדערע און װעלן זײַן דווקא אַנדערען פֿון
אַנדערע קומען מיר קיין מאָל ניט צו זײַן אונדזער אייגענער איך.
לידער, מצשהלעך. משלים 123
עס שטעקט אַזױי ווייניק עניוות אין ריידן פֿון אייגענע פֿעלערן
ווען אַנדעדרע מוזן פֿריער-שפּעטער זיי אַליין באַמערקן, װי עס שטעקט
װײיניק העלדישקייט אין דעם זעלבסטמאָרד פֿון איינעם װאָס איז
פֿאַרן;ורטײלט צו דער תליה,
6
! מִיר באַװוּנדערן מער וי אַלצדינג קראַפֿט. אַפֿילו פֿאַרערונג
פֿון דעם צדיק איז אויך נאָר די פֿאַרערונג פֿון גבֿורה. זיטלעכקייט
און ריינקייט, הגם זיי זייגן עס נישט אַלע מאָל פֿון דער ווירקלעכ-
קייט, זײַנען אַלע מאָל בײַ אונדז אין געדאַנקען סינאָנימען פֿון
שטאַרקײט,
8
די אידעאַלן פֿון אַכצן-צװאַנציק יאָר זײַנען נישט מער דויער-
האָפֿט װי די ערשטע קינדער-ציינער. די דאָזיקע ציינער מוון צו
ערשט אַלע אַרױספֿאַלן און אויף זייער פּלאַץ קומען די עכטע, װאָס
דאַרפֿן דינען אויף תּמיד, אָבער אַפֿילו אויף די לפֿי שעהדיקע ציי-
נער דאַרף אַ גוטע מוטער אַכטונג געבן, אוב זי וויל, אַז זיי זאָלן
האָבן גוטע, געזונטע און שיינע נאָכפֿאָלגערס,
6
זאָג מיר ווער דײַנע פֿײַנד זײַנען און איך וועל דיר זאָגן ווער
דו ביסט.
{ (
דער װאָס זאָגט, אַז דער אמת באַצאָלט זיך צום בעסטן
איז אַ גוטער געשעפֿטסמאַן, אָבער נישט קיין ליבהאָבער פֿון אמת,
6
דער דיכטער אין שטענדיק אַ רעװאָלוציאָנער -- קעגן דער
קעגנװואַרט; אַ מאָל אין דער פֿאָרעם פֿון האָפֿענונג און שטרעבן
צו אַ נײַער צוקונפֿט און אַ מאָל אין דער פֿאָרעם פֿון בענקעניש נאָך
דער פֿאַרגאַנגענהײט,
124 יהואַש
ווערטער זײַנען קיין מאָל נישט קיין גענויע איבערזעצונגען
פֿון געדאַנקען; זיי זײַנען בלויז סטענאָגראַפֿישע פֿאַרצײיכענונגען. צו
קענען פֿאַרשטײן די געדרוקטע אָדער די געשריבענע מחשבֿות פֿון
אַ גאון, מוז מען קענען זײַן סטענאָגראַפֿיע. |
0
דער געוויינטלעכער מענטש, ווען ער דענקט וועגן פֿרײַהײט, האָט
אין זינען זײַן אייגענע פֿרײַהײט, און ווען ער דענקט ועגן גערעכ-
טיקייט -- די גערעכטיקייט פֿון אַנדערע.
: :
צעשפּליטערן גרויסע געדאַנקען, כּדי זיי אַרײַנצושטופּן אין קליי-
נע מוחעלעך, איז אָפֿט פֿאַרלױרענע אַרבעט. גרויסע געדאַנקען אין
זייער פּאָפּולאַריזירטער און פֿאַרװאַסערטער געשטאַלט זײַנען אָפֿט
אַזױ ווייניק ענלעך צו זייער אֶריגינאַל װי אַ שטיק װוּרשט צו דעם
אָקס, פֿון וועמענס פֿלײיש עס איז געמאַכט.
6
דער טרוימער איז זעלטן ווען אַ שטרעבער און אַ טוער. צו װאָס
שטרעבן און טאָן, ווען בײַ אים אין דמיון איז שוין אַלצדינג אויס-
געפֿירט און פֿאַרטיק?
דער דיכטער -- דער זעער
ער זעט אין יעדן װאַסערשטױב דעם אוקינוס, אין דעם שװאַכסטן
שטראַל -- דעם אור הגנוז, אין איטלעכן אויגנבליק --- די אייביקייט,
אין אַ טראָפּן טוי אויף דעם שפּיץ פֿון אַ דינעם גראָזפֿאָדעם
שפּיגלט זיך פֿאַר אים די גאַנצע גרענעצלאָזע נאַטור,
און דעריבער באַגענוגנט ער זיך קיין מאָל ניט מיט דעם , איצט",
וועלכער איז באַשרענקט, זײַן אויג איז אָדער אין פֿאַרגאַנגענהײט
לידער, מעשהלצך. משלים 15
אָדער אין צוקונפֿט, און זײַן דיכטן איז אָדער אַ בענקעניש אָדער אַ
נבֿואח,
זײַן מעסטשנור און זײַן בלײיגעוויכט איז ניט די ווירקלעכקייט,
נאָר די ואָרהייט. די ניט-געבוירענע טיף אין דעם מוטערלײַב פֿון
דער נאַטור צוזאַמענגעקנוילטע מעגלעכקייט איז בײַ אים אַ געעועענער
פֿאַקט,
פֿאַר אים איז דער גײַסט -- אַ ממשות און דער קערפּער -- אַ
צופֿאַל. און אַלע נאָך ניט פֿאַרגופֿטע זעלן פֿון דעם אוצר הנשמות
זײַנען שוין פֿאַר אים לעבעדיקע אָטעמדיקע באַשעפֿענישן.
פֿאַר אים שפֿענען זיך די קבֿרים פֿון געשטאָרבענע דורות און
די טויטע שפּרײַזן-אַרױס פֿול מיט לאַכנדיקן לעבן, און זײַן אויער
הערט דעם טראַמפּל פֿון צוקונפֿטיקע באַטאַליאָנע -
אים דערציילט דער טויט פֿאַרלאָשענע סודות און דאָס לעבן
װײַזט אים די געהיימסטע פּלענער לאַנג איידער זיי קריגן געשטאַלט,
און דעריבער, אפֿשר, איז ער ניט קיין מענטש פֿון טאָט, קיין איש
חמעשׂה, װײַל פֿאַר אים איז שוין זײַן טרוים אַ פֿאַקט און זײַן שטרע-
בונג -- אַ דערפֿילונג. דער שטאַפּל-לײטער איז ניט פֿאַר אים, דען
ער קלעטערט קיין מאָל ניט. מיט איין פֿליגלשװונג איז ער אױפֿן סאַ-
מע שפּיץ.
אָבער שטענדיק דאָרט, אױפֿן העכסטן שטאַפּל, איז זײַן געשטאַלט
די יעניקע, װאָס דערמוטיקט און ציט-אַרויף-צו די גרויסע אַרמײי פֿון
די קלעטערערס... |
עמעצער איז צום שפּיץ דערגאַנגען... -- גייט דאָס געמורמל פֿון.
שטאַפּל צו שטאַפּל און מיט שװוערער מי, און מיט שווייס הייבט זיך
דער נידעריקסטער העכער, העכער, אַהין, װוּ ער שטייט..
בײַ אים איז די ועלט תּמיד נײַ. איטלעכע מינוט פֿון זײַן לעבן
איז אַן אַנטציקונג פֿון מעשׂה בראשית. דען ער זעט אין דעם זײַן
דאָס ווערן. ער מאַכט נאָך אַנאַנד שהחינו
װוּ אַלע זעען דאָס בילד זעט ער דאָס מאָלן ריכטיקער, די
קינסטלערהאַנט װאָט מאָלט..
16 יהואָש
און יעדער זונען-אונטערגאַנג און יעדער צאת-חכּוכבֿים, װוי אָפֿט
ער זאָל זיי ניט האָבן געזען, זײַנען פֿאַר אים אַן אַנטפּלעקונג, און יע
דער פֿרילינג איז אַ וועלט-באַשאַפֿונג, און יעדע אויסגעשטערנטע
נאַכט --- אַ גילוי שכינה..
דען פֿאַר אים איז ניטאָ קיין צושטאַנד, ער זעט בלויז אַנטוויק-
לונג. ער שפּירט די באַװועגונג פֿון די אַטאָמען, די אומרו פֿון די
חלקים אין דעם טויטן פֿעלדז אַפֿילן.
אין אים דערגרייכט די װעלט איר תכלית השלמות -- איר איין-
הייט. און אַלע קעגנשטאַנדן, און אַלע דערשײַנונגען טרעפֿן זיך צוזאַ-
מען אין איין ברענפּונקט... ער איז די אומענדלעכקייט פֿון וועלכער
זיי אַלע שטראָמען-אַרױס...
און אַלע חושים זײַנע זײַנען בלויז צװײַגן פֿון איין חוש.. און
קלאַנג און דופֿט און געשטאַלט זײַנען בײַ אים איינס...
ער הערט מיטן אויג און זעט מיטן אויער און פֿילט דעם
בשׂמים-ריח פֿון די שטערן, און דער שטומער שטיין רעדט צו אים
ניט וייניקער, װי דער הילכיקער װאַסערפֿאַל..
110
ִ*
מעשהלעך
דער שטערן
מיט ווילדן אימפּעט טראָגט זיך אַ גרויסער שטערן ערגעץ אין
רוים --- טויזנט מײַל אַ סעקונד, טויזנט מײַל אַ סעקונד... לױפֿט און
לױיפֿט דער שטערן, און כאַפּט אויף זײַן האַסטיקער נסיעה אַ קוק
דאָ, אַ קוק דאָרט...
זעט ער רעכטס און זעט לינקס, װײַט, װײַט אַװעק, פֿונקען גרוי-
סע און קליינע, געלע און װײַסע.. :
לידער, מעשהלעך, משלים 121
-- מסתמא אויך אַ שטערן! -- קלערט ער.
בענקט ער און וויל אַריבערשרײיען צו זי;
--- וי גייט עס, חבֿרים?
אָבער ווּ? ווען? ער װועט זײַן קול קערן? אַזאַ שרעקלעכער
מרחקי..
און אָט איז אַ פֿונק אַראָפּגעפֿאַלן... זיך צעשאָטן אין שטויב
און אויס,.,
--- געיאָגט, געיאָגט און געמאַכט מיליאָנען הקפֿות, און לסוף
קיין זכר נישט געלאָזן... -- זיפֿצט דער שטערן און קוקט זיך אַרום
רעכטס און לינקס --- ער װאָלט אַ מיליאָן יאָרן פֿון זײַן לעבן אַװעק-
געשאָנקען, אַבי צו וויסן װאָס יענע דאָרט דענקען ועגן דעם..
--- און אפֿשר האָבן זיי עס גאָר ניט געזען? -- טראַכט ער באַ-
טריבט און טראַכטנדיק לױפֿט ער אַ טויזנט מײַל אַ סעקונד, אַ טויזנט
מײַל אַ סעקונד..,
110
אַ הונט
זײַן באַלעבאָס איז געזעסן און זיך געוויגט אויף אַ שאַקלשטול
אויף דער װעראַנדע, און זיך צוגעקוקט וי די זון איז פֿאַרגאַנגען
אין מערבֿ,
און ער, אַ לאַנגער הונט מיט אַראָפּהענגענדיקע אויערן און מיט
תּמיד פֿאַרטרערטע אויגן, האָט זיך געיאָגט נאָך אַ פֿאַרשפּעטיקטער
פֿליג... און געיאָגט האָט ער זי אייגנטלעך, ניט װײַל ער איז בטבֿע
געווען זשעדנע נאָך פֿליגן, נאָר פֿון לאַנגװײַליקײט וועגן.
ווען די פֿליג איז נעלם געװאָרן, האָט ער געכאַפּט אַ קוק אױפֿן
באַלעבאָס און דאַן האָט ער זיך דרײַ מאָל איבערגעקוליעט אױפֿן
גראָז,
128 { -יהואָש
נאָך דעם האָט ער זיך אױפֿגעהױבן און איז אַװעקגעלאַפֿן אין
מיטן פֿון דער לײידיקער גאַס און, אויסשטעלנדיק דאָס מויל משו-
פּעדיק קעגן הימל, געבולן -- סתּם אין דער וועלט אַרײַן געבולן..,
ער האָט ווידער געכאַפּט א קוק אױפֿן באַלעבאָס און דאַן איז
ער אַנטלאָפֿן הינטערן הויז און זיך געיאָגט נאָך אַ קליינעם קעצל,
דאָס קעצל איז האַסטיק ארױפֿגעשפּרונגען אויף א נאָענטן בוים
און, אויסבייגנדיק דעם רוקן, גענומען מיאַוקען אַזױ רחמנותדיק, אַז
אים איז נמאס געװאָרן דער גאַנצער עסק..
ער האָט באַשלאָסן, יהיה מה שיהיה, ער װעט גין צום באַ-
לעבאָס --- מער װי אַ בריק געבן װעט ער דאָך נישט..
האָט ער פֿאַרלײגט דעם עק און איז לאַנגזאַם אַרױף צו דער
װעראַנדע,. צו ערשט האָט ער אַ צויי, דרײַ מאָל זיך געריבן מיטן
מויל אין דעם באַלעבאָס' פֿוס, און דאַן האָט ער זיך געמאַכט אַ
האַרץ און אַרױפֿגעלײגט די פֿאָדערשטע לאַפּעס בײַ אים איף די
קני, און מיט פֿאַרטראַכטע אויגן געקוקט אַהין, װוּ דער באַלעבאָס
האָט געקוקט... אָבער דער באַלעבאָס האָט אים צו מאָל קיין בריק
נישט געגעבן, נאָר געקוקט און געטראַכט,
איז דער הונט אַװעק אין ווינקל פֿון דער װעראַנדע, זיך אויס-
געצויגן אויף אַלע פֿיר און דעם קאָפּ אויסגעשטרעקט פֿלאַך צו דער
ערד און געקוקט אַהין, װוּ דער באַלעבאָס קוקט, און געװאָיעט.
און אין די פארטרערטע אויגן האָט זיך געשפּיגלט אַ טרויערי-
קע הינטישע פֿראַגע:
--- װאָס זעט ער דאָרט?א
*
דער זומער-פאָדעם
טראָגט זיך לאַנגזאַם, לאַנגזאַם, אין דעם גאָלדענעם זומער נאָך
מיטאָג, אַ װײַסער שימערירנדיקער זומער-פֿאָדעם... אַן אָפּגעריסע-
נער, לויזער, צו קיינעם נישט פֿאַראַנטװאָרטלעכער זײַדענער טרוים,,
לידער, מעשהלעך, משלים 1209
פֿון װאַנען שטאַמט ער? װוּהין טראָגט ער זיךף?.
קיינער ווייסט נישט, ער אַליין אויך נישט..
אָבער צו װאָס שטעלן אַזעלכע פֿראַגעס, ווען אַרום איז גרין
און רויִק, און די לאָנקע איז באַשפּריצט מיט ראַמאַשקעס און
דורך די זאַנגען לאַכן-אַרױס די בלויע קאָרנבלומען, און פֿון אונטער
די טונקל גרינע קוסטעס פֿינקלען די רויטע יאַגדעס, און דער הימל
דרעמלט אין זײַן גאַנצער לויטערער ברייטקייט?
וועט זיך דער פֿאָדעם אַ מאָל פֿאַרטשעפּען אין אַ בוים אָדער אין
אַ קוסט, דאַן װעט ער זיך פֿאַרטראַכטן..
| = און דאַן װעלן די ביידע פֿראַגעס אים טאַקע קיין רו נישט לאָז
--- פֿון װאַנען שטאַם איך און װוּהין בין איך אייגנטלעך גע"
גאַנגעןיי |
דער קוסט װעט לאַכן:
-- איצט ביסטו דאָ און דײַן זונשפּאַציר איז געענדיקט,,
112
װאָס איך דערצייל זיך אַליין .
ווען דער אָװונט קומט און די שאָטנס פֿאַלן געדיכטער און גע
דיכטער, זיץ איך אין דעם טונקעלן צימער בײַם פֿענצטער און קוק-
צו, װי אין הימל צינדן זיך אָן די שטערן און אונטן, װײַט אַװעק
אין טאָל, פֿלאַקערט-אױף אַ ים פֿון עלעקטרישע ליכט. די גרויסע
שטאָט, אײַנגעװיקלט אין חושך, ציטערט און װינקט מיט טויזנטער
פֿיבערישע אויגן. ווען ניט ווען הערט זיך אַ פֿײַף פֿון אַ צוג אָדער
דאָס סווישטשען פֿון אַ דאַמפֿער, װאָס בראָדזשעט ערגעץ װוּ אין
דעם האָדסאָן. אַ מאַטער פּלאָנטער פֿון קולות הייבט זיך אַרױף צו
מיר פֿון דעם נאַכטיקן בבֿל...
ווע גשומ גונביש. ארייסי אווענונר אטא גאוופוכייפענפויע.
' געוויקסן (רומיאַנעק?), געלע מיט װײײסע בלעטלעך.
130 יהיאָש
איך מאַךיצו די אויגן און נעם זיך אַליין דערציילן מעשׂיות..
ווילדע אױיסטראַכטענישן..
איך ווייס אַלײן נישט וי זיי קומען צו מיר...
== יי
אָט דערצייל איך זיך אַזאַ מעשׂהלע:
אַמאָל איז געווען אַ בלייכער מאַן, װאָס האָט געהאַט גרויסע,
שװאַרצע אויגן און אַ גרויס, ליכטיק האַרץ. און אין דעם גרויסן,
ליכטיקן האַרצן איז געווען אַ ים מיט ליבשאַפֿט, װאָס האָט זיך אַרױס-
געגאָסן דורך זײַנע אויגן און איבער זײַנע ליפּן -- ווען ער האָט
גערעדט.
ער האָט געזוכט געליבטע און האָט געזוכט פֿרײַנד. ער האָט
ביידע געפֿונען. אָבער די געליבטע האָבן אים אַלע פֿאַרראָטן. װאָלט
ער ניט אַזױ הייס געליבט, װאָלט ער לכל הפּחות זיך געקענט מיט אַ
ביסל גלײַכגילטיקײט פֿאַרמאַסקירן --- װאָלטן זיי אפֿשר צו זײיַנע פֿיס
געלעגן. אָבער פֿון זײַנע אויגן און איבער זײַנע לעפֿצן איז דער ואַ-
רעמער שטראָם פֿון זײַן צערטלעכקייט געפֿלאָסן... און זײַנע ,לאַן-
ראַס* האָבן אים אויסגעלאַכט.
און די פֿרײַנד האָבן אים נישט פֿאַרשטאַנען. טרײַ זײַנען זי
אים געווען, אָבער זײַן נשמה איז פֿאַר זיי געווען פֿאַרהױלן. זיי װאָלטן
פֿאַר אים אין פֿײַער און אין װאַסער געגאַנגען, אָבער מיט זייער
שטאַרקן אײַנדרוק האָבן זיי אים אָפֿט ויי געטאָן, זײַנע בלומען
האָבן זיי צעקוועטשט..
האָט זיך דער בלייכער מאַן אַ כּישוף אויסגעלערנט און איז
אַװעק װײַט פֿון זײַנע פֿרײַנד און װײַט פֿון דער וועלט, אין אַ פֿאַר-
װאָרפֿענעם טאָל, בײַ אַ גרויסן, רוישיקן ים... דאָרטן האָט ער אַ קליין
הײַזל פֿאַר זיך געבויט, און אַ גאָרטן האָט ער געפֿלאַנצט, און אין
דעם גאָרטן האָט ער אײַנגעפֿלאַנצט פֿאַרשײדענע בלומען, פֿאַר יעדן
פֿרײַנד אַ בלום...
און אַ גאַנצן טאָג, פֿון דעם ערשטן מאָרגנשפּראָץ ביז דער דע"
לידער, מעשהלעך, משלים 111
מערונג פֿון אָװונט, פֿלעגט ער זיצן און צוקוקן זיך צו זײַן בלומעג"
פֿעלד.,. דען דאָס בעסטע, װאָס ער האָט פֿאַרמאָגט אין זײַן לעבן
זײַנע פֿרײַנד, זײַנען איצט געווען פֿאַרװאַנדלט אין דופֿטיקע בלומען...
יי
אַ צווייט מעשׂהלע דערצייל איך זיך און עס הייבט זיך אָן פֿון
אַ מיטן; |
,.זײַן קאָפּ איז צוריקגעפֿאַלן אויף דעם רוקן פֿון שטול און
שטאַרע װײַטלעך האָבן געקוקט צום סופֿיט.,
אין איין האַנט איז נאָך געלעגן דער פּענדזל און פֿון דער אַנדע-
רער איז נאָר װאָס אַרױסגעפֿאַלן דאָס מאָלברעט און איז געלעגן מיט
די פֿאַרבן אַרויף-צו אויף דער ערד..
אויף דעם אױפֿגעצױגענעם לײַוונט איז דאָס בילד כּמעט געווען
פֿאַרטיק. דאָס איז געווען אַ יונג בלאָנד מיידל, לאַכנדיק איר זונעג-
שײַן אין דעם טויטן קינסטלערס געזיכט אַרײַן..
געפֿעלט האָט בלויז דאָס בלימל, װאָס דאָס מיידל האָט געזאָלט
האַלטן שפּילנדיק צװוישן דעם גראָבן און מיטלסטן פֿינגער.. קוים
אָנגעמאַרקירט איז עס געװעף.
אַרום זײַנען געשטאַנען די צעשראָקענע פֿרײַנד פֿון דעם גע-
שטאָרבענעם און אַלעמענס אױפֿמערקזאַמקײט איז געוען צוגע-
קלעפּט צו דעם אָרט, אַװוּ דאָס בלימל האָט געזאָלט אויסגעמאָלט זײַן,
װאָס האָט עס געזאָלט זײַן אַ רויז? אפֿשר אַ ליליע? אפֿשר אַ
בינטל פֿיאָלקעס?
די ניט-געענדיקטע קווייט אין פֿאַר זיי געווען די טראַגעדיע פֿון
זײַן פּלוצלינגן טויט,
עמעצער האָט זיך אָפּגערופֿן;
--- און װיפֿל בלומען זײַנען אים אין קאָפּ פֿאַרבליבן?...
132 יהוֹאָשׁ
8
און איך דערצייל זיך װײַטער סתּם אין דער ועלט אַרײַן
אין אינדיע, בײַ דעם טײַך גאַנגעס, דאָרט װוּ די היײיליקע לאָ-
טאָס-בלעטער טרוימען בײַ טאָג אין די שטראַלן פֿון דער זון און וויגן
זיך סודותפֿול בײַ נאַכט אין דער שײַן פֿון דער לבֿנה, שטייט אַן
אַלטער טעמפּל. אין דעם טעמפּל, פֿון קדמונים אָן, שטייט אַ בודאַ-
געשטאַלט געשניטן פֿון װײַסן מאַרמאָר און באַצירט מיט גאָלד,
אַנשטאָט אויגן זײַנען שװאַרצע דימענטן אַרײַנגעזעצט געװאָרן
און דער גלאַנץ פֿון די איידלשטיינער איז געווען הונדערטער יאָרן
אַ היילונג פֿאַר די קראַנקע, װאָס פֿלעגן אַהין קומען פֿון אַלע עקן
פֿון אינדיע.
אין אַ טאָג איז אַן אויג פֿאַרשװוּנדן... אַ גאָט-פֿאַרשװעכער פֿון
פֿרעמדע לענדער האָט אַ שװאַרצן דימענט אַװעקגעטראָגן.
און געװאַנדערט האָט דער געגנבֿעטער שטיין. װער קען זײַנע
גילגולים אויסדערציילן?... צום סוף איז ער אָנגעקומען אין אַ לאָמ-
באַרד אין פּאַריז...
דאָרט שטייט ער אין אַ שױפֿענצטער צװאַמען מיט די פּערל
פֿון אַ פֿאַרשטאָרבענער זינגערין -- אַ מתּנה פֿון אַן אױיסגעלאַסע-
נעם מאַרקיז, װאָס איז צוליב איר זעלבסטמאָרד באַגאַנגען.
און יעדע נאַכט פֿינקלט דאָס איינציקע אויג פֿון בודאַ אין דעם
טעמפּל אין אינדיע, און זוכט און זוכט...
און דאָס אויג אין לאָמבאַרד פֿינקלט און בענקט נאָך דעם
גאַנגעס...
113
אין אדץ- ישדאל אין 1914 -- 1915
רחלס קבר
אויף די פֿעלדער פֿון בית-"לחם,
װוּ דער וועג קיין אפֿרת גייט,
שוין פֿון יאָרן און פֿון דורות
אױפֿגעבױט אַ קבֿר שטייט,.,
און ווען אַלץ אַרום איז רויִק
און עס קומט-אָן האַלבע גאַכט,
קומט-אַרױס אַ פֿרױענצימער
פֿון דעם קבֿר-גרוב פֿאַרטראַכט,
צו דעם טײַך פֿון ירדן גייט זי,
קוקט זיך אין די װועלן אײַן
און פֿון אירע שיינע אויגן
דאָרטן פֿאַלט אַ טרער אַרײַן..
שטיל פֿליסט איין טרער נאָך דער צווייטער,
אָן אַ קרעכץ, אָן יאָמערשטים,
פֿאַלט-אַראָפּ אין ירדן-װאַסער
און צעמישט זיך שטיל מיט אים..,
תל-אָביב
װי לאנג עס איז געװען צוריק --
אַ טויזנט יאָר? אַן אויגנבליק?
צי איז עס רעכט, צי איז צס ניט --
גי פרעג, װען דרייסט און פעסט דער טריט
זיך שטעלט, און ערד און זונענשיין
און הימל רופן: עס איז דייןי,
די גאַנצע צײַט, װאָס מיר זײַנען געפֿאָרן דורך די גאַסן פֿון
יפֿו, האָט געשפּריצט אַ לײַכטער שפּרײַרעגן. ווען מיר זײַנען אַרײַג-
געפֿאָרן אין תּל-אָביב, האָט דער רעגן אױפֿגעהערט. דער הימל איז
געווען אין גאַנצן אױסגעלײַטערט און דער גאָלדענער זונענשײַן האָט
אומעטום צוריקגעפּראַלט פֿון די װײַסע װענט און פֿון די שויבן, און
האָט זיך צעשאָטן איבער די ציכטיקע טראָטואַרן און איבער די
ברוקירטע גאַסן.
מע האָט מיר געזאָגט, אַז תֹּל-אָביב איז די פֿאָן פֿון דעם נײַעם
ישובֿ. דער אויסדרוק האָט זיך אַרױסגעװיזן צו זײַן מער וי בלויז
אַ מליצה,
פֿון אַלע זײַטן האָבן זיך געװאָרפֿן אין די אויגן די צוויי ליכ-
טיקע פֿאַרבן פֿון דער ציוניסטישער פֿאָן: װײַס און בלוי... אונטן --
װײַסע, בלענדנדיק װײַסע הײַזער. אויבן --- בלוי, בלענדנדיק בלויע
הימלען... און אין הינטערגרונט אַ בלויער, טיף בלויער ים.
קיין האַלבפֿאַרבן, קיין שאַטירונגען, קיין שעמעוודיקייט אָדער
צװײיפֿל, נאָר קלאָרע העלע קאָלירן, װאָס האָבן געװוירקט אַזױ װי
טרומפּײיטן-שאַלן...
קאָפּ און האַרץ זײַנען מיר מיט אַ מאָל געװאָרן אױסגעלײַטערט
אַזױ װוי די הימלען פֿון אויבן. די זוניקייט און די יום-טובֿדיקע
ציכטיקייט אַרום זײַנען געווען באַגריסונגען צו מיר. איך האָב עס
ארץיישראל אין 1914--1915 135
געװוסט אַזױ זיכער װי איך האָב געװוּסט, אַז איך בין אָנגעקומען
אין ארץ-ישׂראל,
די זונענשײַן איז געווען ייִדישע זונענשײַן, אַזױ װוי די הײַזער
זײַנען געווען ייִדישע הײַזער, אַרױסגעכּישופֿט דורך ייִדישן פֿלײַס
יאויף אַ װיסטן זאַמד-מדבר. אַזױ וי די מענטשן אויף די גאַסן זיי-
נען געווען ייִדן, אַזױ וי די קלאַנגען, װאָס מײיַן אויער האָט געכאַפּט,
זײַנען געווען ייִדישע קלאַנגען...
אַלצדינג האָט גערעדט צו מיר, האָט געזונגען צו מיר...
מיר זײַנען פֿאַרבײַגעפֿאָרן אַן אַלטן, באָרװעסן אַראַבער, װאָס
האָט געפֿירט אַן אָנגעלאָדענעם קעמל. זײַנע אֶָבֿות-אבֿותיו פֿון גאָט
ווייס װיפֿל דורות האָבן דאָ אַוודאי קעמלען געטריבן און שאָף געפּאַ-
שעט, און לליוונטענע בײַדלעך אױפֿגעשטעלט, און פֿאַר נאַכט האָבן
זי פֿײַערן אָנגעצונדן און האָבן פּיטעס געבאַקן און דערנאָך זײַנען
זיי קעגן די פֿײַערן געזעסן, און האָבן גערויכערט, און זיך דערציילט
מעשיות אין דער שטילער נאַכט.
איך -- בין נאָר װאָס געקומען, פֿון אַ װײַטן לאַנד, נאָך צו מאָל
אַ נאַכט אין ארץ-ישׂראל ניט איבערגעשלאָפֿן, נאָך צו מאָל אַ גלאָז
װאַסער אין איר ניט געטרונקען, נאָך צו מאָל קיין ד' אמות אויף איר
ניט געשפּאַצירט, און דאָך -- האָב איך אויף אים געקוקט וי אויף
אַ פֿרעמדן. איך בין געווען דער תּושבֿ און ער דער אײַנגעװאַנדער-
טערוא.
דאָס געפֿיל פֿון יושר און גערעכטיקייט האָט זיך געשעמט..
אָבער פֿון מײַן בלוט האָט עס געשריען
--- נחלת אָבֿוֹת...
מיר זײַנען אַרײַנגעפֿאָרן אין רחובֿ הרצל, פֿאַרבײַגעפֿאָרן רחובֿ
ליליענבלום און געקומען צו שדרות רוטשילד, װוּ עס איז געווען
אױפֿגעשטעלט אַ טריומף-טויער באַצירט מיט פּאַלמענצװײַגן און
136 יהואָש
מיט בלומען. דאָס האָט מען זיך געריכט אויף באַראָן עדמאַנד דע
ראָטשילד, װאָס האָט געזאָלט קומען הײַנט-מאָרגן
מיר האָבן זיך אָפּגעשטעלט נעבן אַ פּענסיאָן אויף דעם עק פֿון
רחובֿ הרצל און רחובֿ אחד העם, גלײַך אַקעגן דער העברעישער גימ-
נאַזיע -- אַ הויכער אײינפֿאַך געבויטער װײַסער בנין מיט צוויי טן-
רעמלעך אין מיטן. די גימנאַזיע איז דער מיטלפּונקט און דאָס שײַנג-
דל פֿון תּל-אָביב. אָנקומענדיק אין שטעטל, קריגט מען דעם ערשטן
קבלת פּנים פֿון איר, וי זי װאָלט זאָגן:
-- זײַ וויסן, אַז אַלע הײַזער, װאָס דו זעסט אַרום, און אַלע
מענטשן, װאָס גייען אויף די גאַסן, זײַנען אַלע נאָר צוליב מיר גע
שאַפֿן געװאָרן. דער עיקר בין איך,
קוים זיך איבערגעטאָן און אונטערגעלענט דאָס האַרץ, גיי איך
אַרױס אָנקוקן דאָס שיינע שטעטל.
דאָס גאַנצע שטעטל גייט כאָדאָראָם צוליב די הכנות, װאָס מע
מאַכט לכבֿוד דעם באַראָן. די פֿאַָרשטײערס פֿון דער גימנאַזיע און
פֿון דעם ועד העיר זײַנען וי אין אַ פֿיבער. אַלע װײַלע קומעןאָן
שטאַפֿעטן און ברענגען נײַע ידיעות: דער יאַכט פֿון באַראָן זעט זיך
שוין פֿון דער װײַטן, דער יאַכט איז שוין פֿאַראַנקערט, אאַזײו.
בײַ די אַכט הונדערט שילערס פֿון דער גימנאַזיע איז צוליב
דעם באַראָנס קומען אַ יומא דפּגרא. איז די גאַס מיט זיי פֿול. שיינע,
געזונטע בחורים און מיידלעך, אַ מחיה אויף זיי צו קוקן. די שפּראַך
-- העברעיש. מע לאַכט און מע פּלױדערט, און מע וויצלט זיך, און
מע יאָגט זיך איינער נאָך דעם אַנדערן.
אָט פֿליט פֿאַרבײַ אַ שיינע ייִדישע טאָכטער אויף אַ װעלאָסיפּעד
און ווערט פֿאַרשװוּנדן אין אַ ווינקל גאַס. דראָזשקעס : לױפֿן הין-און-
הער און די גלעקלעך אויף די פֿערד קלינגען און קלינגען אָן אױפֿ-
הער. דער דיליזשאַנס, װאָס פֿירט פֿאַר צוויי , מעטעליק? פֿון תּל-
? וועגל פאַר פּאַסאַזשירן,. -- ? טערקישע מטבע.
ארץיישוראל אין 1914--1915 137
אָבֿיבֿ קיין יפֿו, קען ניט צושטעלן פלעצער גענוג פֿאַר די פּאַסאַ-
זשירן,
אויף די הײַזער זײַנען אױיסגעהאַנגען פֿאַנען און דער עולם
ווערט געשפּאַנטער װאָס אַ מינוט.
הײַנט איז פֿרײַטיק. דער באַראָן איז ניט געקומען און װועט ניט
קומען ביז זונטיק. דערװײַל נידערט-אַרונטער אױפֿן שטעטל דער
ערבֿישבת פֿאַר נאַכט. דער דיליזשאַנט לױפֿט ניט מער. די דראָזש-
קעס זײַנען נעלם געװאָרן. ניטאָ מער קיין זכר פֿון װאָכעדיקײט,
די זון איז שוין פֿאַרגאַנגען. ווייכע שאָטנס שפּרײיטן זיך געדיכ"
טער און געדיכטער. דער הימל ווערט אָנגעשאָטן מיט שטערן און די
גאַסן ווימלען מיט פּאָרלעך און קאָמפּאַניעס, װאָס שפּאַצירן אין אַלע
ריכטונגען. דורך די אָפֿענע פֿענצטערס גיסן-אַרױס פֿון די הײַזער
שטראָמען ליכט, דאָ און דאָרט גיסט זיך אַרױס צוזאַמען מיט דעם
ליכט אַ געזאַנג. דאָס זינגט מען זיצנדיק אַרום טיש, נאָך דער שבת"
דיקער סעודה... די ווערטער און די קלאַנגען זײַנען באַקאַנטע, היי"
מישע,
אויף די האַלב-פֿינצטערע וועראנדעס זיצט מען אין דער פֿרי-
שער אֶװונטלופֿט און מע שמועסט. אויף אַלצדינג און אויף אַלעמען
איז אוױיסגעגאָסן די זיסע, ציכטיקע מנוחה פֿון שבת...
68
מע דערציילט מיר, אַז נאָך ניט לאַנג צוריק פֿלעגט מען שבת
ביַם אַרײַנפֿאָר אין תּל-אָבֿיבֿ אַרונטערלאָזן דעם שלאַָגבױים און קיין
װאָגן אָדער רײַטער איז ניט דערלויבט געווען צו פֿאַרשװעכן דעם
הײיליקן רוטאָן,
מאַכט זיך איין מאָל, אַז אַ דעפּוטאַט פֿון דעם אַטאָמאַנישן פּאַױר-
לאַמענט באַזוכט יפֿו אין שבת, און, אַזױ װוי ער האָט זיך פֿיל אָן-
געהערט פֿון דעם שיינעם תל-אָבֿיבֿ, בלײַבט בײַ אים זיך אַהין דורכ-
צופֿאָרן אין אַ פֿאַעטאָן,
138 יהואָש
טרעפֿנדיק דעם שלאַגבוים אַראָפּגעלאָזט, איז ער געװאָרן אַן
אָנגעצונדענער. און אויף מאָרגן איז ער אַרױס אין אַן אַראַבישער
צײַטונג מיט אַן אַטאַקע אויף דער ייִדישער באַפֿעלקערונג, װאָס וויל
גרינדן אַ רעגירונג אין אַ רעגירונג,
איצט לאָזט מען קיין שלאַגבױים ניט אַרונטער. אָבער זעלטן ווען
אַז אַ ניט-ייִדישע דראָזשקע אָדער אַ ניט-יִדישער רײַטער זאָל
דורכפֿאָרן שבת. פֿון ייִדן איז אָפּגערעדט. אַפֿילו דער ראַדיקאַלסטער
יום- כּיפּור-באַלניק + װעט זיך שטאַרק מיישבֿ זײַן איידער ער װעט
װאַגן מחלל-שבת זײַן בפֿרהסיא,
געווען אַ פֿרױ, װאָס האָט געפּרװוט אַרבעטן אין איר גערטל
שבת. איז זי שיִער ניט געלינטשט געװאָרן, ניט חלילה פֿון ייִדן מיט
לאַנגע פּאות, נאָר פֿון די -- יונגע שילערס פֿון דער העברעישער
גימנאַזיע.
די זעלביקע בחורים האָבן בײַ אַן אַנדער געלעגנחייט באַלאַגערט
דאָס הויז, װוּ עס איז אײַנגעשטאַנען אַ באַרימטער ייִדישער שריפֿט-
שטעלער און האָבן אים ניט געלאָזן גיין אויף אַ רעפֿעראַט, װאָס ער
האָט געזאָלט האַלטן אין ייִדיש. בײַ אַ צװייטער געלעגנהייט האָבן
זיי געטאָן עפּעס, װאָס האָט געפֿאָדערט װייניקער העלדישקייט. דער-
פֿאַר האָט עס אָבער געװוירקט שנעלער און שטאַרקער. זיי האָבן גע-
מאַכט אַ ,;כעמישע אָבסטרוקציע" אין אַ טעאַטער, װוּ די ייִדישיסטן
--- וועלכע האָבן אומגעפֿער אַזױ פֿיל שאַנסן אין תּליאָבֿיבֿ װי די
! װאָס אַגיטירן פֿאַר דעם דיבור העבֿרי אין שיקאַגאָ -- האָבן אױפֿגע-
פֿירט אַ ייִדיש שטיק.
פֿאַר די װאָס ווייסן ניט, װאָס ,כעמישע אָבסטרוקציע?" איז,
וויל איך בלויז זאָגן, אַז דאָס איז אַ מעטאָד פֿון אַרגומענטירן, װאָס
איז מער איבערצײיגנדיק פֿאַר דער נאָז װי פֿאַרן שׂכל, און באַשטײט
אין נאָרד-אַמעריקע, סוף 19טן יאָרהונדערט, האָבן ראַדיקאַלן איינגע"
אָרדנט בעלער דװקא צו כל נדרי..
ארץיישראל אין 1914--1915 139
אין דעם געברויך פֿון אַזעלכע שטאָפֿן, װאָס אַפֿילו די מאַרטירער"
נאָז פֿון אַ ייִדישיסט קען גיט פֿאַרטראָגן,
דער באַראָן איז ענדלעך געקומען. עס האָבן זיך אָנגעזאַמלט
אַן ערך פֿיר-פֿינף טויזנט מענטשן. די אָרדענונג האָבן געהאַלטן די
מיטגלידער פֿון דעם אַטלעטישן קלוב ,המכּבי?. זיך האַלטנדיק האַנט
בײַ האַנט, האָבן זיי געבילדעט אַ קייט הינטער דעם באַראָנס קאַרע"
טע און האָבן העלדיש צוריקגעהאַלטן די טױיזנט קעפּיקע מאַסע,
װאָס האָט זיך געשפּאַרט מיט אַלע כּוחות זיך דורכצורײַסן.
די ידיעה פֿון דעם באַראָנס קומען האָט זיך אויך פֿאַרשפּרײט
צווישן דער אַראַבישער באַפֿעלקערונג אין יפֿו,
מיט דעם פֿײַנעם חוש, װאָס אַלע אַראַבערס האָבן פֿאַר פּאַסיקע
צונעמענישן, האָבן זיי דעם באַראָן אַ נאָמען געגעבן ,אַבױל מאַסאַ-
רי"" -- דער פֿאָטער פֿון געלט. אנדערע האָבן אים מער מליצהדיק
גערופֿן ;אֲבוֹ סונדוק" -- דער טאַטע פֿון דעם קעסטל.
איך האָב געזען דעם ;אבו סונדוק", װי ער איז געשטאַנען אויף
אַ באַלקאָן און האָט אַרונטערגעקוקט אויף דעם גרויסן עולם, װאָס
איז געקומען אים אָפּצוגעבן כּבֿוד. ער איז געווען שטאַרק גערירט.
אויף זײַן אַלטן פּנים איז געווען דער אויסדרוק פֿון אמתער פֿרײד...
מיט פֿופֿצן יאָר צוריק, ווען ער איז געקומען קיין פּאַלעסטינע,
האָט ער געטראָפֿן קאָלאָניסטן, װאָס האָבן אוױיסגעקוקט אויף זײַן
שטיצע און אַ ישובֿ, װאָס איז געהאַנגען אויף זײַנע חסידים, אויס-
געטיילט דורך אומערלעכע אָדער אומפֿעיקע שליחים,
איצט האָט ער געפֿונען זעלבשטענדיקע פּיאַנערן, וועלכע האָבן
אים באַגריסט מיט האַרציקער ליבע און מיט באװונדערונג, אָכער
אָן שום הכנעה. זיי האָבן קיין זאַך פֿון אים ניט דערװאַרט. זיי זי"
נען געקומען מיט אים צוזאַמען זיך פֿרײען אויף די שיינע פֿרוכטן,
140 יהואָש
וועלכע האָבן אַרױסגעשפּראָצט פֿון דעם זוימען, װאָס ער און אַנדערע
האָבן מיט אַזױ פֿיל מי און האַרצװײי פֿאַרזײט,,
באַזונדערס האָט ער געקליבן נחת פֿון יענע אַנשטאַלטן און קאָ-
לאָניעס, אין וועלכע ער אַליין האָט לחלוטין קיין חלק ניט געהאַט,
ער, װאָס דער ישובֿ פֿון פּאַלעסטינע איז פֿאַר מער װי דרײַ צענדלינג
יאָר נאָך אַנאַנד געווען זײַן איינציקער טרוים -- האָט מֶער וי ווער
עס איז אַן אַנדערער געװוּסט צו שאַצן יענע אױפֿטוען, וועלכע זײַנען
זיך באַגאַנגען אָן זײַן הילף,
תּל-אָבֿיבֿ איז בײַ אים אין גאַנצן געווען אַן אַנטפּלעקונג,
אָבער דאָ און דאָרט האָט זיך אַ שװאַרצער פֿאָדעם דורכגע-
געזאַפּט...
אין ראשון לציון, זאָגט מען, האָט דער באַראָן געפֿרעגט;
-- ווי קומט עס, װאָס ער שטויסט זיך אָן אין פּאַריז אויף אַזױי
פֿיל זין פֿון ארץ-ישׂראלדיקע קאָלאָניסטן?
אין עקרון -- אפֿשר די צוריקגעשטאַנענסטע קאָלאָניע פֿון
יהודה --- איז דעם באַראָן אַרױס אַנטקעגן אַ כאָר פֿון קליינע קינדער
זינגענדיק העברעישע לידער, האָט ער באַמערקט וי אייניקע קינ-
דער האָבן שלעכטע אויגן, האָט ער געפֿרעגט, אוב אַנשטאָט צו
לערנען די קינדער זינגען װאָלט ניט געווען מער יושר זיי גוט אויס-
צוּוואַשן די אויגן..
ווען מע האָט די באַראָנעסע אײַנגעלאַדן אין דער העברעישער
מוזיקשול פֿון תּל-אָבֿיבֿ, האָט זי געזאָנט:
(.. . +668861 18 /סט נטס(טס} 67סמטנעמנסס 8טסשׁ---
נאָך די אַלע הכנות װאָס מע האָט לכבֿוד אים געמאַכט, איז
דער ;אבו סונדוק? אין תּל-אָבֿיבֿ אין גאַנצן פֿאַרבליבן בלויז אַ פּאָר
שעה. ער האָט זיך געאײַלט אָפּצופֿאָרן קיין ירושלים,
? איר הייבט שטענדיק אָן פונעם צימעס,
ארץיישראל אין 1914--1915 141
הארינטע און שפחה
ייַדיש איז דאָ טריף װוי חזיר. ריידן ייִדיש אויף דער גאַס פֿאַ-
דערט געװאַלטיקן מוט, | |
כימנאַזיסטן פֿון דעם זיבעטן און אַכטן קלאָס קומען אָפֿט אַרֵי-
בער צו מיר, איך פּרווו מיט זיי ריידן העברעלש. איין גאָט אין הימל
ווייס, אַז מײין כּוונה איז גוט, אָכער מײַן צונג איז נאָך ניט געוווינט,
הייב איך אָן ריידן ייִדיש. ריידן זיי אויך ייִדיש. גייען-פֿאַרבײַ זייערש
חבֿרים אָדער לערערס פֿון דער גימנאַזיע אָדער גלאָט מענטשן און
קוקן קרום, אי אויף מיר, אי אויף זי"
בין איך געקומען אַהער פֿאַרשפּרײטן שמך?
דער אַלטער וועטעראן פֿונעם ישוב, דער גרײַוגרויער אײיזנ"
שטאַט, באגעגנט מיך און פֿרענט מיך, צי עס אין טאַקע אמת, װאָס
מע זאָגט, אַז איך בין געקומען אַרױסגעבן אין פּאַלעסטינע אַ ;זשאַר-
גאָנישע* צײַטונג?
איך פֿאַרזיכער אים, אַז אַזאַ שרעקלעכער פֿאַרברעך האָט זיך
מיר אַפֿילו אין חלום ניט געקענט אויסדאכטן. מאַכט ער א מינע וי
ער גלייבט מיר באמונה שלימה, שמייכלט און זאָגט, אַז ער װאָלט
אין לעבן ניט געװאַרפֿן אויף מיר אַזאַ מיאוסן חשד, ער האָט מיר
נאָר דערציילט װאָס אַנדערע ריידן. דערבּלַ זע איך, אַז זײַן האַרץ איז
ניט גאַנץ רולק.
מיט די װאָס שרײַבן ,ז'רגונית" (זשאַרגאַניט) קען מען קיין
מאָל צו זיכער ניט זײַן,
אַ סוחר, פֿאַר וועמען הער גרובֿסקי שטעלט מיך פֿאָר װי אַ
,משורר ז'רגוני", פֿרעגט מיך מיט אמתער רחמנות, צי איך שעם
זיך ניט װאָס איך שרײַב אויף ;ז'רגון". איך בין זיך מוסר נפֿש און
זאָג , גיין", זע איך מיט אַ מאָל װוי זײַן געזיכט ווערט פֿאַרװאָלקנט און
זײַן פֿריערדיקע רחמנות גייט-איבער אין פֿאַראַכטונג..
אבי ער האָט געמיינט, אַז איך בין א בעל-תשובֿה,
142 יהואָש
אַ יונג מיידל, קענטיק נאָר װאָס אָנגעקומען אין תּל-אָבֿיבֿ,
שטעלט מיך אָפּ אויף דער גאַס און פֿרעגט מיך אויף אַ זייער צע-
קאַליעטשעטן העברעיש, װוּ אַ געוויסע גאַס געפֿינט זיך. איך ענט-
פֿער ניט שנעל גענוג און זי דרינגט, אַז איך פֿאַרשטײ ניט איר העב-
רעיִש. פֿאַרשעמט זי זיך און פֿרעגט מיך אויף אַ צרהדיקן רוסיש.
-- אָבער װאָס פֿרעגט איר ניט אויף מאַמע-לשון? -- קום איך
אַרױס מיט מײַן ליטווישן דיאַלעקט,
איך האָב דאָס מיידל מחיה געוען, און זי האָט זיך צערעדט
אויף אַ ייִדיש, װאָס הלװואַי אויף אַ סך פֿון אונדזערע ייַנגערע שריי-
בערס געזאָגט געװאָרן,
--- ייִדיש אין תּל-אָבֿיבֿ, היתּכן?
--- האָט זי, נעבעך, געמוזט זיך פּלאָגן אויף רוסיש..
איך האָב זיך צוגעקוקט, װי אַ גרופּע יונגע גימנאַזיסטן האָבן
געשפּילט פֿוסבאָל. עס זײַנען געווען די געוויינטלעכע געשרייען און
רײַסערײַען, אָבער אין דער גרעסטער היץ פֿון שפּיל האָט זיך קיי-
נער פֿון זיי ניט אַרױסגעכאַפּט מיט אַ ניט-העברעישן װאָרט. דאָס
איז בײַ מיר געווען דער בעסטער באַװײַז, אַז די שפּראַך איז זי
אַרײַן אין דער נשמה און איז אין זיי אָרגאַניש אַרײַנגעװאַקסן
אַ גרויסער זיג פֿאַר די פּיאָנערן פֿון דער שפּראַך-אױפֿלעבונג,
דערפֿאַר אָבער װײַזן-אַרױס די דערװאַקסענע מענטשן, הגם זי
ריידן העברעיש זייער פֿליסיק,. אַ סך געקינצלטקייט, אַ סך גע-
צװווּנגענקייט, עפּעס אַזױ וי זיי װאָלטן זאָגן
--- מיר האָבן אַ זאַך באַשלאָסן און מיר װעלן זי דורכפֿירן, װי
שווער עס זאָל ניט זײַן
דאָס רובֿ געשפּרעכן אָדער, לכל הפּחות, די װאָס מיר איז אויס-
געקומען צו הערן, זײַנען פֿלאַך און בלוטלאָז און דרייען זיך אַרום
איין אויסגעדראָשענעם אידייען-קרײַז, װייניק המצאות ווערן געזאָגט
ארץיישראל אין 1914--1915 143
און דער לעבעדיקער הומאָר פֿעלט אין גאַנצן. איך שרײַב עס צו צו
דער אומנאַטירלעכקייט פֿון זייער העברעיש ריידן. עס דאַכט זיך,
אַז אַזױ שנעל װי זיי װאָלטן נעמען ריידן ייִדיש, װאָלטן זיי פֿרײַער
אױפֿגעאָטעמט און גערעדט אינטערעסאַנטער, האַרציקער, הומאָריס-
טישער,
דאָ זײַנען דאָ די גאָר עלטערע ייַדן. װאָס מאַטערן זיך, נעבעך,
צו ריידן העברעיש. ווען זיי זאָלן זיך ניט שעמען װאָלטן זיי גע-
רעדט ייִדיש. אָבער עס פּאַסט עפּעס ניט פֿאַר די יונגע. ברעכט מען
די אַלטע ציינער אבי ניט אויסגעלאַכט צו װערן, ממש װי די עלטע-
רע ייִדן מוטשען זיך אין אַמעריקע מיט זייער געבראָכענעם ענגליש.
אָבער עס איז ארץ-ישׂראל און די מאַטערניש איז ליב. מע קוקט
אויף די אייגענע קינדער און מע הערט װי געשמאַק און וי נאַטיר-
לעך זיי ריידן העברעיש, און עס צעגייט דאָס האַרץ פֿון פרייד,
מיט דער שפּראַך אַליין איז נאָך אַ האַלבע צרה, אָבער די חבֿרה
הספֿרדית...
אַ פֿרומער ייד האָט מיר מיט אַ זיפֿץ דערציילט, אַז ער האָט
שוין כּמה וכמה מאָל געפּרוּווט דאַװונען מיט דער הבֿרה הספרדית, האָט
זיך אים די צונג גענומען קלעפּן און ער האָט ניט אָנגעהויבן צו פֿאַר"
שטיין דעם פּירוש המילות... איז געבליבן בײַ אים -- אויף דער גאַס
וי אויף דער גאַס, אָבער אין שול ---די אַלטע שניפּישקער הבֿרה..,
איך בין אױפֿגעשטאַנען איין טאָג גאַנץ באַגינען. אויף דער גאַס
איז נאָך כּמעט קיין מענטש ניט געווען צו זען. דער אייזל, באַלאָדן
מיט פֿרישע בולקעס פֿון כּ"צס מאַפֿיה ! איז נאָר װאָס פֿאַרבײַגעגאַג-
גען, װאָס דאָס מיינט, אַז עס איז נאָך געווען זייער פרי.
זע איך וי אַן עלטערער ייד מיט אַ גרוילעכער באָרד שטעקט"
אַרױס דעם קאָפּ פֿון אַ פֿענצטער, קוקט-אַריבער אויף דער צווייטער
זײַט גאָס און גיט אַ זאָג צו עמעצן, װאָס ער האָט דאָרט מסתּמא
' בעקעריי,
144 יהואָש
דערזען, אַ היימישן ,גוט מאָרגן?. דערבײַ האָט זיך דער ייִד פּאָסמאַ-
קעוועט. דאָס האָט מען געקענט זען אויף זײַן געזיכט,
אַרײַנגעכאַפּט אַ ייִדיש װאָרט,,
-- אַ רחמנות אױפֿן דור המדבר,
נאָך אַ גרעסערע רחמנות איז אויף די ;אַנוסים", װאָס האָבן
נעבעך, צוליב דער ביטערער פּרנסה געמוזט אָננעמען די ;אמונה"
פֿון תּל-אָבֿיבֿ,
אַזאַ איז געווען דער יונגער מאַן פֿון דער ,/מספּרה* (מאַספּײיראַ),
װוּ איך בין אַרײַן זיך אָפּשערן די האָר. ער האָט לכתּחילה אויסגע-
לאָזט אויף מיר די פּאָר העברעישע ווערטער און פֿראַזעס, װאָס ער
האָט זיך, קענטיק, מיט שװוערער מי אויסגעלערנט. ווען אָבער ער
האָט אױסגעפֿונען, אַז איך װעל אים ניט פֿאַרראַטן, האָט ער מיר אין
האַרציקן מאַמע-לשון אַנטפּלעקט דעם שרעקלעכן סוד..
די איינציקע אױיסגעשפּראָכענע ייִדישיסטן, װאָס האָבן דעם מוט
פֿון זייער איבערצײיַגונג, זײַנען די אַראַבערס װאָס קומען פֿאַרקױפֿן
זייערע סחורות אין תּל-אָבֿיבֿ. אָט פֿירט אַ הויכער, דאַרער אַראַבער
אַ קליין אייזל באַלאָדן מיט ליימענע כּלים און שרײַט אונטער דעם
סאַמע שאָטן פֿון דער גימנאַזיע, אין קלאַסישן ייִדיש, , טע-לער-לעך,
טע-פּעדלעך, שי-סע-לעך!*, און פֿון עק גאַס קומט-אַן אַן אַראַבערקע
מיט אַ קויש אױפֿן קאָפּ און זינגט-אויס, מיט אַ האַלנ-טרױעריקן,
האַלב-ברוגזדיקן ניגון , גוטי מאַראַנצי, מאַראַנצי גוטי"..
און דאָך, װי לעכערלעך און װי קליינלעך עס זאָל ניט זײַן די
שׂנאה פֿון די אָרטיקע קנאים צו ייִדיש, איז זי אָבער גאַנץ נאַטיר-
לעך. מענטשן האָבן יאָרן און יאָרן זיך געמיט און געקעמפֿט און גע-
אַרבעט מיט אַלע כּוחות, און געבראַכט אַלערלײ קרבנות צו באַלעבן
די אַלטע שפּראַך, געטראַכט בײַ טאָג און געחלומט בײַ נאַכט פֿון
ארץיישראל אין 1914--1915 145
דער דאָזיקער באַלעבונג, און איצט, אַז זיי זצען די ערשטע שפּראָי
צונג פֿון זייער זריעה -- װי קען מען דערװאַרטן זיי זאָלן זײַן
טאָלעראַנט צו דער שפּראַך, װאָס זיי באַטראַכטן פֿאַר דעם געפֿער-
לעכסטן קאָנקורענט פֿון זייער אידעאַל?
6
איך אַליין גלייב װאָס אַ טאָג אַלץ מער אין דער מעגלעכקייט
צו באַלעבן פֿון דאָס נײַ דעם לשון פֿון אונדזערע אֶבֿות אין ארץי
ישׂראל,. העברעיש איז תּמיד געווען אַ נויטװוענדיקייט אין פּאַלעסטי-
נע װי אַ שותּפֿותדיקער לשון אויף וועלכן ייַדן, װאָס קומען אַהער
פֿון אַלע פֿאַרשײדענע לענדער, האָבן זיך געקענט צװאַמענרײדן
דער ייד פֿון פּערסיע און דער ייד פֿון אַפֿגאַניסטאַן, דער ייד פֿון
דײַטשלאַנד און דער ייד פֿון תּימן, האָבן געמוזט געברויכן העברעיש,
כּדי איינער אין דעם אַנדערן אַ ברודער צו געפֿינען
די דאָזיקע נויטװוענדיקייט װערט װאָס אַ טאָג אַלץ שטאַרקער
און װועט זײַן אַ שטענדיקער אָנטרײַב צו דעם ;דיבור העבֿרי". מיט
דער צײַט קען העברעיש װערן אַזױ נאַטירלעךף פֿאַר די איצטיקע
אײַנוווינערס פֿון פּאַלעסטינע װי פֿאַר זייערע אור-אור-עלטערן מיט
צוויי טויזנט יאָר צוריק, |
נאָך אַלעמען איז העברעיש שטענדיק געווען אַ וויכטיקער עלע-
מענט אין אַלע דיאַלעקטן, װאָס ייַדן האָבן אָנגענומען אין די פֿאַר-
שיידענע מדינות װוהין דער גלות האָט זי פֿאַרטריבן,
אפֿשר װאָלט מען מיט אַ דוחק אויך ייִדיש געקענט אָנרופֿן אַ
העברעישער דיאַלעקט?
-- פֿון דער אַנדערער זײַט, טראַכט איך אָפּֿט װאָס פֿאַר אַ גרוי-
סער טייל פֿון גוטע פּיאָנער-ענערגיע גייט-אַװעק אויף דער שפּראַך
אין ארץ-ישׂראל,
- דערמאָן איך זיך װאָס הײַנע האָט ערגעץ װו געזאָגט: ווען די
רוימערס װאָלטן געדאַרפֿט זיך ערשט אויסלערנען לאַטײַן, װאָלטן זי
קיין צײַט ניט געהאַט די וועלט צו באַזיגן..
146 יהואָש
אין אונדזער פּענסיאָן שטייען-אײַן אייניקע גימזאַניסטן פֿון די
העכערע קלאַסן. זיי קומען פֿון רוסלאַנד, האָבן דאָרט געלערנט אין
גימנאַזיע און איצט זײַנען זיי געקומען אין תּל-אָבֿיבֿ פֿאָרזעצן זייער
שטודיום,
הער איך יעדן אין דער פֿרי, וי זיי חזרן זייערע לעקציעס,
איינער פֿון זיי לערנט זײַן לאַטײַנישע אױפֿגאַבע אין העברעיש --
טויטער לאַטײַן אין לעבעדיקן העברעיש,
הייבט זיך מיר שטאָלץ דאָס האַרץ און איך טראַכט;
-- ירושלים האָט באַזיגט רוים...
אויף װאָס פֿאַר אַ שפּראַך דער ים רעדט אין תּל-אָבֿיבֿ ווייס איך
ניט, אָבער איך װאָלט ניט מיד געװאָרן אים צו הערן נאָך אַנאַנד..
דער טאָג איז ניט לאַנג גענוג,
אין דער פֿרי שטיי איך אויף דעם גילדערנעם זאַמד און זע, װי
די בלויע כװאַליעס פֿון דעם ים הגדול שלאָגן און צעברעכן זיך
אין דעם פֿעלדזיקן ברעג, און דער שנײיװוײַסער שוים שימערט אין די
שטראַלן פֿון דער זון.
אָפֿט באַגלײט מיך פֿיכמאַן און מיר קװעלן ביידע אָן פֿון ים
און פֿון הימל, און קענען זיך ניט זאַט אָנפֿרײען און אונדזערע גע-
שפּרעכן זײַנען אַ טייל פֿון דער פֿרײדיקײט אַרום...
6
ער זאָגט צו מיר:
--- איר ווייסט, עס ווילט זיך דאָ אַ שורה ניט שרײַבן. צו װאָס
שאַפֿן שיינע זאַכן, ווען אַרום איז אַזאַ שיינע, ליכטיקע װעלט?..
מיר פֿון צונג די ווערטער אַרונטערגענומעןי.
מיט דעם ים פֿיל איך זיך היימיש און פֿאַרגעס אין מײַן שאַנד,
װאָס איך בין אַ ,,משורר ז'רגוני" און װאָס איך פֿאַרשפּרײט די
כּפֿירה, רחמנא לצלן, צװוישן אומשולדיקע ייִדישע בחורים. און איך
בין גליקלעך, איבער גליקלעך, װאָס איך בין אין ארץ-ישׂראל..,
ארץיישראל אין 1914--1915 14
און בײַ נאַכט ווערט דער הימל אָנגעפּערלט מיט שטערן און אין
דער פֿינצטער הערט זיך װי דער ים רישט און טומלט, און איך
ווייס, אַז דאָס רוישט ער און טומלט פֿון דער געבורט פֿון אַ פֿאָלק,
פֿון אַ גרויסן חלום װאָס ווערט פֿאַרװירקלעכט..
און צו גלײַך נעמט מיך אַרום אַ זיסער וייטיק און אַ שמאַכטע-
ניש, און אַ ווונד הייבט אָן בלוטיקן...
אַ בריוו
טײַערער...
.דאָס צו קענען פֿאַרשטײן, מוז מען זײַן אין ארץיישראל. און
אפֿשר קען מען עס גאָר ניט און מע דאַרף שס גאָר ניט פֿאַרשטײן..
מע פֿילט עס הי אין דער לופֿט, מע פֿילט עס אין די אָדערן
און אין די מוסקולן, און אין יעדן האַרצקלאַפּ. אָט די אַלע
קשיות, װאָס מע האָט אָנגעגרייט פֿון פֿריִער און אויף וועלכע מע
האָט דערװאַרט דאָ צו געפֿינען אַן ענטפֿער -- זיי ווערן דאָ ניט
פֿאַרענטפֿערט. נאָר דו כאַפּסט זיך אויף אין אַ פֿרימאָרגן און דאָס
גאַנצע פֿינצטערע געזינדל איז מער נישטאָ. איבער נאַכט זײַנען זי
אַלע פֿאַרשװונדן וי אַ וויסטער קאָשמאַר און קיין זכר אין פֿון זי
ניט געבליבן,,
דו טרויסט ניט. קלערסט: ערגעץ האָבן זיי זיך פֿאַרלױערט... זוב-
סטו זיי װוי מיט ליכט און קענסט זיך קוים דערמאָנען װי זיי האָבן
אויסגעזען.
דו פֿאַרלאַנגסט ניט מער וי אַ פּתרון אויף דײַן צעריסענעם
חלום. דו זעסט אַרום זיך די פֿעסטע העלע וירקלעכקייט און דו
צװײפֿלסט אויב דו האָסט גאָר ווען עס איז אַזאַ מין חלום געהאַט,
ארץ-ישׂראל האָט איר אייגענע לאָגיק, אַזױ װוי יעדער גרויטער
148 | יהואָש
גלויבן האָט זײַן אייגענע לאָגיק, די ביליקע װאָכעדיקע לאָגיק הייבט
דאָ ניט אָן צו טויגן. מיט איר װעסטו דאָ גאָר ניט מאַכן..
יענער שװאַרצער בלײַענער װאָלקן, װאָס איז געהאַנגען אױפֿן
געמיט און האָט אָפּנעשלאַפֿט און אָפּהענטיק געמאַכט, איז פֿון דער
העלער ארץ-ישׂראלדיקער זון צעקראָכן.
איצט ערשט, אַז איך בין אין ארץ-ישׂראל און מײַן נשמה פֿילט
זיך זיכער מיט דער צוקונפֿט, הייב איך אָן צו פֿאַרשטײן װיפֿל שווע-
רע שטיינער עס האָבן אויף מײַן האַרצן געדריקט אין גלות... איצט
ערשט זע איך, װאָס פֿאַר אַ כּוח איך האָב זיך געמוזט דאָרט אָנטאָן,
כּדי ניט אַרונטערגעשלעפּט צו ווערן פֿונעם יאוש..
אַ בריק פֿון שפּינװועבס און אונטן אַזאַ תּהום, און ער האָט גע-
צויגן און געצויגן...
.ארץ-ישׂראל איז דער עיקר און דער צענטער. אין דער העב-
רעיִשער גימנאַזיע ווערן אַלע קעגנשטאַנדן געלערנט פֿון דעם שטאַנד"
פּונקט פֿון ארץ-ישׂראל, אין געאָגראַפֿיע ווערט פּאַלעסטינע אָנגענו-
מען צו זײַן דאָס היימלאַנד פֿון די תּלמידים און ממילא דער מיטל-.
פּונקט פֿון וועלכן אַרױס אַלע אַנדערע לענדער דאַרפֿן געשטודירט
ווערן.
פֿאַראַן דאָ אויך תּלמידים פֿון רוסלאַנד און פֿון אַנדערע לענדער,
וועלכע זײַנען בלויז געקומען אַהער צו ענדיקן זייער קורס און זיך
דערנאָך אומקערן אין זייער געבורטשטאָט. און דאָך האָט זיך בל זי
אויך שוין אַנטװיקלט אָט דער דאָזיקער קוק אויף ארץ:ישׂראל וי
אויף דעם נאָפּל און דעם צענטער פֿון אַלע לענדער. אַלע די אָ לענ-
דער זײַנען חוץ-לאָרץ. |
האָבן ניט זייערע עלטערן, לעבנדיק אין שניייקע צפֿון-לענדער,
מתפּלל געווען נאָך סוכּות אויף גשם און נאָך פּסח אויף טל, װײַל
אַזױ דאַרף מען מתפּלל זײַן אין דעם סובטראָפּישן ארץ-ישׂראל? בײַ
די אַלטע איז עס געווען אַן אײַנגעחזרטע תּפֿילה און אַ בענקעניש;
בײַ די יונגע איז עס אַ לעבעדיקע איבערצײַגונג און אַ מוטיקער ווילן,
איך גיי-אַרױס אויף דער גאַס און קוק זיך אַרײַן אין די אויגן
ארץיישראל אין 1914--1915 149
פֿון די ייִדן, װאָס גייען מיר פֿאַרבײַ. איך זע זייער גאַנג, זייער אױפֿ-
הייבן דעם קאָפּ, זייער ריידן, זייערע באַװועגונגען, און איך שפּיר,
אַז אַן ענדערונג איז אין זיי פֿאַרגעקומען. איך שפּיר אין זיי אַן עפּעס,
װאָס איך האָב ניט באַמערקט אין קיין ייִדן אין קיין לאַנד אויף דער
וושלט
דאָס איז זיי געקומען מיט דעם אַװיר פֿון ארץיישׂראל, װאָס זי
אָטעמען אין זיך אײַן, דאָט האָבן זיי געקראָגן, ווען זייער פֿוסזױל
האָט די ערד פֿון זייערע עלטערן באַרירט. אויף זייער פֿוסזױל האָט
עס די דאָזיקע ערד הונדערטער און הונדערטער יאָרן געװאַרט, און
וי זיי האָבן דעם באָדן באַרירט, זײַנען פֿאַרבאָרגענע זאַפֿטן ארויט-
געקװאָלן פֿון די טיפֿענישן און האָבן זיך אין זיי אַרײַנגעגאָסן, און
האָבן זייערע נשמות באַפֿרוכפּערט און זייערע הערצער געשטאַרקט..
האָט זיך דער רוקן אַזױ וי מיט אַ צישוֹף אױיסגעגלײַכט און די אויגן
האָבן אַזױ וי דורך אַ ווונדער זיך אָנגעפֿולט מיט מוטיקייט און מיט
ווערדע, און די הענט און אַלע אבֿרים זײַנען געװאָרן פֿרלער, זי-
כערערי...
פֿאָלק און לאַנד האָבן זיך צוזאַמענגעטראָפֿן און די באַגעגעניש
פֿון דעם לאַנג צעשיידטן צווילינג אין געשען אַזױ סטפּאַנטאַן, אַזױ
פֿול מיט לוסטיקן אימפּעט, וי די באַגעגעניש פֿון אַ כעמישן זיווג.,
דו װוינסט איצט, און איך האָב ביז מיט אַ פּאַר מאָנאַטן צוריק
געװווינט, אין אַ לאַנד וו ייִדן זײַנען פֿרײַ, זייער פֿרלי, רײַך, זײַער
רײַך,. מיר האָבן ביידע געזען װי אונדזערע ברידער האָבן זיך
רחכֿותדיק צעלייגט אין דער גרעסטער שטאָט פֿון אַמעריקע, און אָנ"
געקװאָלן האָבן מיר, ווען מיר האָבן געזען אין די טראַמװײַען און
אין די , סאָבװײיס* 1 פֿון ניו-יאָרק ייִדן זיצן מיט פֿונאַנדערגעשפּרײטע
ייִדישע צײַטונגען װי בייל זיך אין דער היים,
אָבער דער אויסדרוק, װאָס די אויגן האָבן אין ארץ:ישׂראל,
? אונטערערדישע באָגען אין דער שטאָט,
150 יְהוֹאָש
האָבן זיי דאָרט ניט,.. אין ארץ-ישׂראל האָבן די אויגן זיך לחלוטין
אױפֿגעהערט אומצודרייען: װאָס װעלן לײַט זאָגן?... ס'איז אַ ייִדיש-
קייט, װאָס לעבט אויף זיך און מיט זיך, און פֿילט, אַז אַ דין וחשבון
דאַרף זי קיינעם נישט אָפּגעבן אַחוץ זיך אַלײן. אַ יידישקייט װאָס
ציט-פֿונאַנדער די גלידער און גרייט זיך צו טאָן גרויסע זאַכן..
ניין, דו האָסט ניט געטראָפֿן, איך בין ניט פֿאַרבלענדט. ניט אַלע
װאָס קומען אין ארץ-ישראל זײַנען בײַ מיר העלדן און אידעאַליסטן,
אָבער דאָס איז דאָך כּלל ניט ויכטיק.. אָנזעצערײַ גייט דאָך ניט
איבער בירושה און אַ דור המדבר מוז זײַן,
זאָלן זיי נאָר קומען אַ סך, אַ סך. די צײַט דרענגט? און מע
קען זיך ניט שטעלן קלײַבן. די גוטע זײַנען אָפֿט שווער אויף די פֿיס.
מיר דאַרפֿן נאָר צאָל, כּמות --- די איכות גייט אונדז װייניק דעראָן 5
פֿון מײַנעט וועגן פֿערד-גנבֿים -- דעם פֿערד-גנבֿס זיידע איז אַ שיי-
נער ייִד געווען און דעם פֿערדינגבֿס זון אָדער אייניקל װעט זײַן אַ
געזונטער גוטער ארץ-ישראלדיקער בחור..
באַגעגן איך איינעם פֿון יענע קליינע נפשותלעך, וועלכע זעען
אין דעם ישובֿ בלויז אַ פֿעלד פֿאַר זייערע פּיצימאָנציקע אינטערעסן,
װאָס שטעלן זיך אויף דעם קאַרק פֿון פֿאָלק, כּדי מע זאָל מיינען, אַז
זיי זײַנען דער קאָפּ -- אָדער איך טרעף זיך מיט איינעם פֿון יענע
שאַכער-מאַכערס, וועלכע פֿאַרטײידיקן די ערד און מאַכן די מינע פֿון
בויערס און פּיאָנערן, װאָס האָבן ציון אויף די ליפּן און דעם עגל
הזהב אין די הערצער -- ווערט מיר ארץ-ישׂראל ניט אויף אַ האָר
וװייניקער ליב. די דאָזיקע לײַט װעלן ארץ-ישׂראל ניט פֿאַראומרײ
ניקן אָדער פֿאַרשװעכן. גיכער װעט ארץ-ישׂראל לײַטערן און רייניקן,
אויב ניט זיי, איז יענע װאָס וועלן אַרױסגײן פֿון זייערע לענדן.
דאָס זײַנען די פֿאַרפֿױלטע קערנער, פֿון וועלכע עס װעלן אַרױס
געזונטע, פֿולע זאַנגען.
? דריקט, איילט, טרייבט. --* אָן (אין זינען),
ארץיישראל אין 1914--1915 131
הינטער יעדן פֿון די דאָזיקע קליינע מיאוסע מענטשעלעך זע
איך אַ שאָטן זיך שלײיַכן. און דער שאָטן איז אַ גאַנץ פֿאַרשײדענער
פֿון זיי... דאָס איז דער שאָטן פֿון איינעם װאָס װעט , אַרבן דאָס לאַנד
און װווינען אויף אים",
אָט זע, בי אונדז זײַנען אױיסגעװואַקסן ;זעליגס" און , דזשיפּ דהי
בלאָדס* +, מינים, װאָס מיר האָבן קיין מאָל נישט געהאַט. אַזױ האָט
אַמעריקע געלײַטערט דאָס ייִדישע פֿאָלק. פֿאַר יעדן מיליאָנער -- אַ
גענגסטער *. פֿאַר יעדן דזשאָדזש* אַ װײַסע-שקלאַפֿן-הענדלער.
דאָ אין ארץ-ישׂראל פּאַסירט אָט װאָס:
אַ יונגער בחור, אַ זון פֿון רײַכע עלטערן אין אַ גרויסער שטאָט
אין רוסלאַנד, איז אַרױס לתּרבות רעה. ער האָט זיך אָנגעהיבן חבֿרן
מיט גאַסניונגען און מיט אױסװוּרפֿן ביז ער איז אַלין געװאָרן אַ
גב און אַ כוליגאַן פֿון ערגסטן סאָרט. פֿאַרװילט זיך אים מיט אַ מאָל
פּרוכירן ארץ-ישׂראל. דאָס האַלב בעדויַנישע לעבן פֿון די שומרים
אַפּעלירט צו זײַן ווילדער, אומרויקער נאַטור. שיסן קען ער גוט און
רײַטן רײַט ער וי דער טײַװל אַלין. באָט ער זיך אָן צו דער אָרגאַ-
ניזאַציע פֿון העזומר און ווערט אַרײַנגענומען.
איצט איז ער איינער פֿון די איבערגעגעבנסטע און אידעאַליס-
טישסטע חבֿרים פֿון דער דאָזיקער העלדישער גרופּע.
ארץ-ישׂראל האָט אים מתקן געווען..
אין ארץ-ישׂראל װעט די גאַנצע ייִדישקייט געפֿינען איר תּיקון.
די פֿרײד און די ליכטיקייט פֿון תּורת משה און פֿון די נבֿיאים איז
פֿאַרפֿינצטערט גשװאָרן מיט שרעק און מיט בילדער פֿון טויט.,. פֿאַר-
צויגן געװאָרן מיט אַ דיקן שפּינװעבס פֿון מרה שחורה. אַזױ װי די
ייִדן האָבן אומגעװאַנדערט אין גלות, אַזױ האָט די שכינה אומגע-
װאָגלט, אַזױ איז דאָס ליכט און די העלקייט פֿון דעם אַמאָליקן ייִדישן
לעבן פֿאַרמיאוסט געװאָרן... אַ נר תּמיד האָט געצאַנקט און אַ קליין
1654 :6:4:454:5-4:4:5655556:221665-555:56:545 376
+ בלוטזויגערס. --- * איבערפאַלער, -- " ריכטער,
152 יהואַָש
ווינקעלע נעבן אָרון קודש האָט עס פֿון דעם חושך קוים אָפּגעגנבֿעט..
איצט װועט עס ווערן אַ גרויסע זון. די ייִדישע זוניקייט און די ייִדי-
שע פֿרײדיקײט עלן געפֿינען זייער אויסלייזונג.
דער קװאַל פֿון עצבֿות איז אָנמאַכטיקײט, דער קװאַל פֿון פֿרײיד
איז מאַכט. מיר װעלן איצט מעכטיק וערן און אונדזער לעבן װעט
זײַן איין פֿרײד,
...װיפֿל כּוחות וועלן אונדז צוקומען! דער גרעסטער טייל פֿלעגט
דאָך אין ניוועץ גיין אויף בויען געטאָ-מױערן.. אונדזערע שטאַרק-
סטע האָבן געמוזט שומרים ווערן און די טויערן היטן, מע זאָל זיך
צו אונדז איבער נאַכט ניט אַרײַנרײַסן אָדער איבער נאַכט זאָל זיך
עמעצער פֿון אונדז ניט אַרױסגנבֿענען. אָט די אַלע כּוחות וועלן איצט
בויען תּל-אָבֿיבֿס, פֿלאַנצן אָראַנזשן-גערטנער, עפֿענען ייִדישע פֿאַ-
בריקן און גרינדן ייִדישע אוניווערסיטעטן..
אונדזער אַנקער װעט איצט זײַן ניט אין דער פֿאַרגאַנגענהײט,
נאָר אין דער צוקונפֿט... ניט מער --- אין נאָמען און פֿאַר דעם כּבֿוד
פֿון אונדזערע עלטערן, נאָר --- אין דעם נאָמען פֿון אונדזערע קינדס-
קינדערי..
דו וועסט עס קיין מאָל ניט פֿאַרשטײן, װײַל עס איז ניט געמאַכט
געװאָרן צו פֿאַרשטײן,. קום אַהער און עס װעט דיר מיט אַ מאָל אַלץ
ווערן קלאָר און ליכטיק וי דער אור הגנוז... נאָר איין זאַך זאָלסטו
מיטברענגען: ליבשאַפֿט אָדער, לכל הפּחות, דעם ווילן צו ליבן..
האָס פֿאַרשליסט, און דו װועסט אַװעקפֿאָרן אַזױ וי דו ביסט
געקומען,.. אפֿשר נאָך מיט אַן אָנגעזאַמלטן פּראָצענט אויף דעם מיט-
געבראַכטן קרן פֿון האַס און אומצופֿרידנקײט און פֿעלער-זוכערײי.
און זע, נאָר איין זאַך װעל איך דיר זאָגן: עס איז איצט די גרוי-
סע התחלה. מע לייגט די ערשטע שטיינער. קום, לאָמיר װוי קליינע
קינדער שטיין און צוקוקן וי מען בויט אַ הויז... דאָרט איז דאָך שוין
אַלץ פֿאַרטיק אָדער כּמעט פֿאַרטיק.
דיי
ארץיישראל אין 21914--1915 153
זורגפעדעם
פעדעם אין דער זון
שימערן און שװעבן,
מאַכן מיר דערפון
ליכטיקט געװעבןיי.
פעדעם אין דער זון
האָכן מיר געפאנגען
שפּיגען מיר דערפון
זוגיקע פאַרלאנגען...
אָנגעקומען א סך נײַע געסט מיט א מאֵל אין אונדוער מלון 2
שלום אֵש איז מיט זײַן פֿרוי אַהער געקומטן פֿון גליל, זיי וושלן
דאָ פֿאַרברענגען אַ לענגערע צײַט,
דערווייל איז חיימלעכער געװאָרן אױפֿן האַרצן,
צוזאַמען מיט אַשן איז געקומען אַהער דער פּעטערבורגער מי-
ליאָנער 8... און דער אלטער שניי האָריקער פֿײַנכערג, דער מחלק
פֿון דער ;,מומע* יַקאָס צדקות אין רוסלאַנד,
68
אַשס צימער איז סאַמע אקעגן מײַנעם. צווישן אונדז איז מפֿסיק
דער לאַנגער עסצימער. האַלטן מיף נאָך אַנאַנד אין אָפּשטאַטן אי-
נער דעם אנדערן וויזיטן,
הערט זיך א קלאַפּ אין טיך.
--- יבֿא!
קומט-אַרײיַן אַש. נעם איך אים אויף מִיט גרויס פּאַראַד. זעץ אים
אַוועק אויף דער איינציקער שטול, װאָס מיר האָבן און טראַקטיר אים
מיט באַנבאַנס, װאָס זײַנען אײַנגעוויקלט אין פּאַפּירלעך מיט הערצלס
בילד, איך אַליין זיץ אָנגעלענט בהסבה אויף דעם בעט,
1 האָטעל,
בלײַבט, אַז ער איז שוין גענוג געזעסן און צײַט איך זאָל אָפּ-
צאָלן דעם באַזוך. גייט אַשׁ צוריק אין זײַן צימער און איידער ער
האָט נאָך באַװיזן די טיר אין גאַנצן צוצומאַכן, קלאַפּ איך שוין אָן.
-- יבֿא!
נעמט ער מיך אויף מיט גרויס פּאַראַד און איז מיך מכבד מיט
װוײַסן לעקעך. און אַזױ גייט עס אַ גאַנצן העלן טאָג.
0
אָפֿט גיי איך מיט אַשן דורך דער אַלײע פֿון מימאָזן און עקאַ-
ליפּטן, קומען מיר צו דעם בערגל און פֿון דאָרט שפּאַצירן מיר
אַװועק װײַט, װײַט, ביז צו דער ביאַרע פֿון כאַװאַדזשאַה מוסאַה. ליגט
דאָס גאַנצע לאַנד אַרום װוי איין שטיק זונענשײַן. און דער וועג, אויף
וועלכן מיד גייען, איז פֿון ביידע זײַטן געדיכט באַזױמט מיט פֿעלד-
בלומען פֿון אַלערלײ קאָלירן. |
ריידן מיר פֿון אַלצדינג אין דער ועלט און מער וי אַלצדינג
פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור. װאַרעמט די ליכטיקע זון אַרױס פֿון
אונדז באַהאַלטענע האָפֿענונגען און פּלענער, װאָס װאָלטן אין אַ
װאָכעדיקער סבֿיבֿה ניט דעם מוט געהאַט זיך אַרױסצװאָגן. װערן
אַלע חלומות אָנגעגורט מיט שמשונס גבֿורה,
מיר האָבן אַ פֿאַרטיקן פּלאַן אַרױסצוגעבן מיט אַ גרויסן פֿאַר-
נעם אַלע ייִדישע קלאַסיקערס אין אַן אײנהײַטלעכער אױסגאַבע,
װאָס װעט העלפֿן פֿאַרשפּרײטן די ייַדישע ליטעראַטור און װעט זײַן
אַ כּבֿוד און אַ פֿרײד פֿאַר אַלע פֿרײַנד פֿון דעם ייִדישן װאָרט.
געלט? ס'וועלן זיך געפֿינען מעצענאַטן, װאָס װעלן זיך אין דעם
פּלאַן אָנכאַפּן. איבעריקנס װעלן די פֿאַרלעגערס בײַ דעם עסק גיט
צולייגן. די אויסגאַבע װעט האָבן אַ ריזיקן דערפֿאָלג און די ביכער
וועלן זיך פֿאַרקױפֿן װי מצה-װאַסער.
6
אַחוץ דעם פּלאַן פֿון די ייַדישע קלאַסיקערס, װאָס מיר האָבן פֿאַר
דער גלות-וועלט, האָבן מיר נאָך אַ סך אַ ראָמאַנטישעון פֿאַר ארץ-
ישׂראל,
ארץיישראל אין 1914--1915 135
מיר וועלן נעבן רחובֿות אָפּקױפֿן אַ גרויס שטיק לאַנד און גרינדן
אַ קליינע קאַלאָניע פֿון לויטער יחידי סגולה. שריפֿטשטעלערס, דיב-
טערס, גרויסע מוזיקערס, מאָלערס און סקולפּטאָרן.
מיר זעען שוין פֿאָרױס װי די דאָזיקע קאָלאָניע מיט אירע שי
נע, געשמאַקפֿולע וויליעס װעט אויסקוקן. איטלעך הויז -- אַ חלום
אין ציגל און קאַלך. פֿאַר יעדן הויז אַ גאָרטן פֿון די שענסטע בלומען
און פֿלאַנצונגען. די גאַסן -- ברייטע, געפֿלאַסטערטע מיט גראָזן פֿון
ביידע זײַטן,
אַלצדינג וועט זײַן אַ קוויקונג פֿאַרן אויג און אַן עסטעטישער
תּענוג פֿאַר דיכטערס און קינסטלערס.
מיר הייבן אָן אויסרעכענען וועמען מיר װעלן אַרײַננעמען אין
דער דאָזיקער קאַלאָניע, קונדן װועלן ניט פֿעלן. עס װעלן נאָך זײַן
צו פֿיל, װאָסער גרויסער ייַדישער קינסטלער װעט ניט בויען פֿאַר
זיך אַ וויליע אין אונדזער , קאָלאָני ד'עליט"?
מישאַ עלמאַן, צימבאַליסט, שניצלער. ווער רעדט שוין פֿון די
נאַציאָנאַליסטישע ייִדישע שריפֿטשטעלערס,
שּ
אַז מיר האָבן דערציילט פֿון אונדזער פּלאַן דעם קאָלאָניסט ג.
האָט זיך זײַן כּוח הדמיון צעשפּילט נאָך מער וי בײַ אונדז. אַ גרויס-
אַרטיקער פּלאַף אָט איז טאַקע פֿאַראַן אַ שטיק לאַנד ניט װײַט פֿון
דער קאָלאָניע. עס געהערט צו אַ געוועזענעם קאָלאָניסט, װאָס איז
איצטער אין ניו-יאָרק. װעט ער תּיכף שרײַבן צו אים. ער גלייבט,
אַז מע װעט די ערד קריגן אין גלײַכן געלט.
8
הייסט עס -- מיט לאַנד זײַנען מיר שוין פֿאַרזאָרגט. מיט קינסט-
לערס וועט זײַן אַ קנאַפּע דאַגה,
אַז מיר ריידן פֿון דעם פּלאַן. װערט אונדז יום-טובֿדיק אױפֿן
האַרצן,
156 | יהואָש
פֿיר האָבן מיר שוין. אַש, ניט איינס: דער זאָאָלאָג אהרני, ניט
צוויי;: דער דיכטער פֿיעמאַן, ניט דרײַ; און איך, ניט פֿיר,
6
פֿאַראַן אין רחובֿות אַ יונגער, קליינגעוויקסיקער, בלאָנדער אַג-
ראַנאָם פֿון אַ יאָר דרײַסיק. זײַן פֿאָטער איז אַ רוסישער ייַָד, װאָס
האָט זיך באַזעצט אין כעלגיע און איז דאָרט געװאָרן אַ רײַכער די-
מענט-הענדלער. ער אַלײן האָט אויסגעשטודירט אַגראָנאָמיע און איז
אַװועק אין בראַזיל, װווּ ער האָט פֿאַרנומען אַ פּראָפֿעסאָר-שטעל אין
אַן אַגריקולטור-שול. פֿון דאָרט איז ער געקומען אַהער צו זײַן אַן
אױפֿזעער איבער דער גרויסער ביאַרע, װאָס זײַן פֿאָטער צוזאַמען
מיט נאָך בעלגישע ייִדן האָבן געקױפֿט אין רחובֿות.
ער באַקענט זיך מיט מיר און מיט אֲשֹׂן און לאַדט אונדז ביידן
אײַן אים צו באַזוכן, |
ער איז נאָך א בחור, אָבער ער באַװוינט אַ שיין הויז מיט אַזױ
פֿיל אײראָפּעישע קאָמפֿאָרטן, װיפֿל מע קען האָבן אין רחובֿות. ער
װײַזט אונדז זײַנע ביכער, זײַנע בילדער און אַנטיק-זאַכן. מיר אײַלן
זיך ניט מיט אונדזער באַװוּנדערונג. מיר װאַרטן ביז ער איז אונדז
מכבד מיט זיסע ליקערן, ערשט דאַן רימען מיר זײַן פֿײַנעם געשמאַק
מיט אמת גוטן געוויסן, |
ענדלעך -- נעמט ער אַרױס פֿון אַ שופֿלאָד אַן עלעגאַנט אײַנ-
געבונדענעם העפֿט און נעמט מיר פֿאָרלײענען זײַנע פֿראַנצײיזישע
לידער...
ער דעקלאַמירט אויסגעצייכנט. די פֿראַנצייזישע נאָזקלאַנגען
גיבן-צו זײַן דעקלאַמאַציע אַ פֿײַערלעכן טאָן... איך זע, אַז ער איז
שטאַרק באַגײַסטערט פֿון זײַן פֿאָרלײענען. איך זוך מיט די אױגן
אַשן, ער זאָל מיר אַרױסהעלפֿן. װאָס עפּעס איך אַלײן?... זע איך, אַז
אָשׁ האָט זיך גאַנץ פֿײַן אויסגעטרונקען זײַן בענעדיקטין און זיך
ארץיישראל אין 1914--1915 157
אַרױסגעמאַכט אין אַ צווייטן צימער. מיך געלאָזט,. הייסט עס, אין
שטיך ?, איך װעל עס אים קיין מאָל ניט פֿאַרגעסן..
דאָס איז ניט דאָס איינציקע מאָל, װאָס אֵשׁ האָט מיך געלאָזט
אין שטיך,
איין מאָל שפּאַצירן מיר אַזױ צוואַמען דורך דער קאָלאָניע. מיט
אַ מאָל גייט-צו צו אונדז אַ יונגער פּועל אָנגעטאָן אין בעדוינישע
מלבושים און איידער װאָס-ווען ציט ער אַרױיס פֿון בוזעם --- אַ ליד,.,
ער איז אַ שומר אין אַ כֹּרם. ער לעבט ;נאָענט" צו דער נאַטור
און מיט אויסגעשטערנטע נעכט איז ער אויף ,דו". איז, בכן, װויל ער
הערן מבֿינות...
שווערט זיך אַש, אַז ער איז קיין מבֿין ניט. גיט זיך דער בחור אַ
נעם צו מיר,. דעם זעלביקן תּירוץ זאָגן פּאַסט ניט. עס ווילט זיך זײַן
אָריגינעל. הייס איך אים קומען אַן אַנדער מאָל,
איז אַש געווען צו גאסט אין רחובֿות און איז אַװעקגעפֿאָרן. און
איך האָב דעם ייִדישיסטישן בעדוינער געהאָט דערנאָך אַ לאַנגע צײַט
אויף מליַנע העגט..
68
מיר זײַנען געזעסן אַרום דעם בליצלאָמפּ פֿון דעם מלון קלי"
וויצקי, האָבן גערעדט פֿון דער ייָקאַ, פֿון אַרגענטינע און פֿון אַלערלײ
אַנדערע זאַכן, ביז מיר זײַנען געקומען צו ייִדישע לידער.
זאָגט דער גרײַזגרויער פֿײַנבערג, ער װעט אונדז דעקלאַמירן
דאָס שענסטע ליד, װאָס אין דאָ אין ייִדיש. עס איז אַ לאַנג ליך,
אָבער ער געדענקט עס אין גאַנצן אויף איסגװייניק נאָך פֿון פֿופֿ-
ציק יאָר צוריק.
האָט ער דעקלאַמירט יהודה לייב גאָרדאָנס ליד ,שׂמחת תּורה".
און זײַנע אויגן האָבן געגלאַנצט וי פֿאַר פֿופֿציק יאָר צוריק, ווען די
* הינטער זיך, איינעם אלײן,
158 יהואָש
האָר זײַנען נאָך געווען שװאַרץ וי פּעךְ... מען האָט געזען, װי דאָס
האַרץ גייט דעם אַלטן אויס פֿאַר בענקשאַפֿט... דערבײַ האָבן די צוויי
װײַסע רייען פֿון אַרײַנגעשטעלטע ציינער משונה געקלאַפּט איינע אין
די צווייטע...
6
דער פּלאַן פֿון אַ קאָלאָניע פֿון יחידי סגולה האָט נושׂא חן גע-
ווען אַפֿילו אין די אויגן פֿון דעם געשעפֿטסמעסיקן מיליאָנער 5..
מיר האָבן גערעדט מיט אַזאַ איבערצײַגונג און אַזאַ התפּעלות, אַז
מיר האָבן אים אויך אָנגעשטעקט. פֿאַר זײַן אָפּפֿאָר האָט ער מיך גע-
בעטן, אויב עס װעט עפּעס ממשותדיקס אַרויסקומען, זאָל איך אים
לאָזן וויסן,
איך האָב אים צוגעזאָגט..
0
איינער פֿון די עולי-רגל פֿון װאַרשע האָט מיר געבראַכט פֿון
מײַן שוועסטער אַ פּאַקעט מיט כּל טובֿ. דערינען איז געווען אַ גרויסע
גערויכערטע צונג.
איז געבליבן בײַ מיר און אַשן, אַזױ וי אַ צונג האָבן מיר, זאָלן
מיר זיך אַליין מאַכן אַ באַנקעט, און דער באַנקעט זאָל אָפּגעהאַלטן
ווערן אין אהרניס הויז.
אַרום נײַן אַ זייגער, אין אַ קילער שמעקנדיקער נאַכט, האָבן
מיר אָנגעפֿולט אונדזערע קעשענעס מיט גוטע זאַכן צו עסן און צו
טרינקען און האָבן זיך אַװעקגעלאָזט איבערן בערגל צו דעם זאָאָי
לאָגס דירה.
די צונג איז שוין אַװעקגעשיקט געװאָרן לאַנג אַפֿריִער און אַלע
געהעריקע הכנות זײַנען געמאַכט געװאָרן פֿאַר דער סעודה,
אַז מיר זײַנען געקומען, איז שוין געווען דער טיש געדעקט און
די אָפּגעבראָטענע װאַרשעװער צונג האָט זיך געחנדלט מיט די צו"
געברוינטע ארץ-ישׂראלדיקע בולבעס.
מיר האָבן זיך אַרומגעזעצט אַרום דעם װאַקלדיקן טיש, ווער
אויף דער סאָפֿע, ווער אויף אַ בענקל, און האָבן קודם-כּל זיך אַרײַנ-
ארץיישראל אין 1914--1915 159
געלאָזט אין אַ ויכּוח מכּוח ייִדיש, װוי אונדזער שטייגער איז געווען
ווען מיר פֿלעגן זיך צוזאַמענקומען. איז געװאָרן אַ ליאַרעם און א
געפּילדער, אַז מע האָט געקענט הערן פֿון יענשר זײַט קאָלאָניע.
אַז מיר האָבן זיך שוין צעקריגט און די גרגרת איז געווען איט-
לעכן טרוקן פֿון שרײַען, האָבן מיר זיך גענומען צו דער סעודה,
מיר האָבן זיך זייער פֿײַן משׂמח געווען. מער ניט, יעדעס מאָל,
װאָס איך האָב גענומען אַ ביסל אין מויל, איז מײַן אויג געפֿאַלן אוֹיף
אַן אײַנגעמאַרינירטער יאַשטשערקע, װאָס איז געשטאַנען אין אַ
סלאַי אויף דער אַנטקעגנדיקער פּאָליצײי -- = מיר דער ביסן
בלײַבן שטעקן צװוישן די ציינער. :
די געשיכטע מיט דער ,אילת אהבֿים* *, װאָס קען ניט געפֿינען
קיין ייִדישן קונה, איז מיר קיין מאָל ניט אַרױס פֿון זינען. פֿון דעם
טאָג אָן ווען אַהרני האָט עס מיר צו ערשט דערציילט,
אַז דער פּעטערבורגער מיליאָנשטשיק איז געקומען אין אונדזער
האָטעל, איז מיר אײַנגעפֿאַלן, אַז עס װאָלט געווען אַ יושר גמור אים
צו פֿאַראינטערעסירן מיט דער דאָזיקער חיה. אולי ירחם..
אין רחובֿות האָב איך געהערט, אַז ער פֿאַרמאָגט ניט אַ קאָפּיקע
װייניקער וי פֿופֿצן מיליאָן רובל. אַ סבֿרה, אַז מער. אין תּל-אָבֿיבֿ
האָט מען געזאָגט, אַז פֿופֿצן ניט, אָבער זעקס לכל הפּחות,
קלער איך, דרי מיליאָן האָט ער דאָך אַוודאי, און אַזױ וי אָפּקױפֿן
די , אילת אהבֿים? קען מען מיט אַ פֿיר-פֿינף הונדערט רובל, װועט
ער דאָך אַ װואָרט ניט זאָגן און װועט גלײַך אַן עפֿן טאָן דעם בו-
מאַזשניק ש
--- אַזאַ קלייניקייט, פּאָזשאַלוסטאַ *..,
8
האָב איך מיט אַשן אים אַריבערגעפֿירט צו אַהרנין. האָט אים
דער זאָאָלאָג באַװיזן זשוקעס, בינען, פֿליגן, מײַז און פֿײיגל, און מיר
*/בדרך משל/ רײצנדיקע פרוי. -- בײטל פאַר פּאַפּירגעלט. --
*/רוסיש/ זייט אַזױ גוט!
160 יהואַש
זײַנען געשטאַנען דערבײי און האָבן געהאַלטן אין איין כאַפּן התפעלות..,
דערװײַל צי איך אַרױס דורך אַ קונציקן קרײַצפֿאַרהער פֿון
אַהרנין דעם גאַנצן סיפור פֿון זײַן זאַאָלאָגישער טעטיקייט און פֿון
דער שטיצע, ואָס ער קריגט ניט און פֿון די אומגעהײַערע שווערי-
קייטן אונטער וועלכע ער מוו אָנפֿירן זײַן אַרבעט און -- פֿון דער
;אילת אהבֿים?. זאָל דער גבֿיר וויסן,
שלום אַשׁ צעהיצט זיך און שיט פּעך און שוועבל אויף דער
אומדאַנקבאַרקײט פֿון דעם כּלליישראל, איך האַלט אין איין שרײַען,
אַז אַן עגלה ערופֿה װעט מען דאַרפֿן ברענגען, און קוק מיט אַ ווינקל
פֿון אויג אױפֿן גבֿיר...
הערנדיק אונדזערע דיבורים, דערמאַנט זיך מאַדאַם אַהרני אין
זייער קלאָגעדיקן מצבֿ און שיסט-אויס מיט אַ ביטערן געויין..
לאַנג לעבן זאָל מאַדאַם אַהרני... איר געוויין איז איצט װי גע-
װוּנטשן,
דער מיליאָנשטשיק שװײַגט, אָבער איך וייס, אַז ער איז טיף
גערירט... כּמדומה לי, אַז זײַנע אויגן זײַנען אַ קאַפּעלע פֿײַבט. די
,אילת אַהבֿים? איז שוין אונדזערע, און אויב איך מאַך קיין טעות
ניט, װועט אַהרני האָבן אַן אייגן הויז און אַ יערלעכע סטיפּענדיע.
אָבער מיר לאָזן ניט אָפּ. עס איז נאָך געבליבן אַ סלאָי מיַט אַ
קליינער שלאַנג. זאָל ער דאָס אויך זען. זאָל ער זען אַהרניס גרויס-
קייט און געבן ביד נדיבה...
דער מיליאָנשטשיק האָט געטאָן אַ קוק און זײַן האַנט האָט זיך
אױפֿגעהױבן... |
מײַן האַרץ טוט אַ שפּרונג. דאָס גייט זי צום בוזעם-בײַטל.
װיפֿל אַן ערך? אַ טױזנטער מסתּמא, און אַ צװאָג אויף נאָך
שפּעטער. ' | |
די האַנט הייבט זיך און הייבט זיך, און שטעלט זיך אָפּ קעגן --
מויל.., | יי
| דער מיליאָנשטשיק טוט אַ שטאַרקן גענעץ און זאָגט: --
--- שוין שפּעט, צײַט שלאָפֿן..
ארץיישראל אין 1914--1915 161
;יודענשטאט"
סײַערער..
;זי וושלן מיך פּסלען, אויב זיי וועלן זיך דערוויסן, אַז הערצלס
ייִדנשטאַט האָב איך געלייענט צום ערשטן מאָל, ווען איך פין שין
געווען אין רחובֿות, און אויך נאָר דורך אַ צופֿאַל. אָכער ס'איז פֿאַר מיף
געווען אַ גרויסער טיפֿער גענוס. די נאַיווע געװאַגטקײט פון דעם
בוך איז אַזאַ דערפֿרישנדיקע, אַזֹאַ קרעפטיקנדיקע. שטייט פֿאַר דיר
אַ מאַן און בויט אין לופֿט און פֿון לופֿט. מיט אַזוי פֿיל ערנטט און
אַזױ פֿיל זיכערקייט, אַזױ װי ער װאָלט אין זײַנע הענט די גראַניט-
שטיינער געּפֿילט...
הערצל האָט ניט געהאָט די ייִדישע איבערגעשפּיצטקײט. די יידי-
שע אַלץ פֿונאַנדעררײַסנדיקע פּקחות און דאָ ליגט זײַן גרויסקייט און
דער סוד פֿון זײַן פֿירערשאַפֿט. אָט די פּקחות, װאָס מיר האָבן אַנט-
וויקלט אין אונדזער גלות-לעבן, אַזױ װוי דער קאַקטוס זײַנע שטע-
כערס און דער ישזש! זײַנע נאָדלען און די קלאַפּערשלאַנג אירע
קלאַפּערס --- זיך צו שיצן און פֿאַרטײדיקן אַקעגן א פֿײַנטלעכער
אויסנוועלט -- אָט די פּקחות װועלן מיר אין ארץ-ישראל פֿאַרלירן,
די ערד װעט אונדזער איבער-קלונשאַפֿט אַרײַנציען אין זיך און מיר
וועלן װוערן געזינטער..
אַז הערצל איז געקומען און האָט מיט איין גרויסן מוטיקן מאַך
מיט דער האנט אַװעקגעשאַרט אין א זײַט אונדזער גאנצע שׂבלדיקייט,
אונדזער גאַנצע שרטקעדיקע פקחות, האָנן מיר אין אים דערשפּירט
דעם גואל און דעם פאַפֿרײַער, װײַל די שכלדיקייט אונדזערע האָט
אונדז װוי אַ זשאַװוער געגעסן און מִיר האָבן זיך אַלין פֿאַראַכט, װײַל
מיר האָכן געװוסט, אַז זי איז די פֿרוכט פֿון פחדנות און שװאַכקייט
און וועט פֿירן צו אונטערגאַנג..
=
? גאָדל-חיהלע,
162 יהואָש
...דער מחבר פֿון ײִַדנשטאַט איז געווען אַ שטיק ארץ:ישׂראל
| מגולגל אין פֿלײיש און בלוט. דער גאַנצער זאַפֿטיקער ערדגערוך פֿונעם
ארץ-ישׂראלדיקן באָדן שמעקט-אַרױס פֿון צווישן זײַנע ווערטער, די
גאַנצקײט און געזונטקייט, די היילנדיקע און גאַנץ מאַכנדיקע קראַפֿט
פֿון דעם ארץ-ישׂראלדיקן באָדן... און דאָס גרויסע נײַע װאָרט, װאָס
ער האָט אונדז געבראַכט און װאָס װעט אונדזער הילף זײַן: אַז מיר
מוזן אױפֿהערן קלוג צו זײַן..
ער איז געווען אַ בויער און אַ צוזאַמענשטעלער, און װאָס ער
האָט געטאָן און געשאַפֿן איז געווען מעור אחד, פֿון איין שטיק. מיר
האָבן פֿאַלשע בויערס געהאַט. זיי זײַנען געווען בויערס על"-פּי טעות...
געשאַפֿן זײַנען זיי געװאָרן לכתּחילה כּדי צו זײַן פֿונאַנדערזונדע-
רערס, אָבער דער גורל האָט זיי אויף צו להכעיס פֿאַר בוערם גע"
מאַכט. האָט מען אומעטום די שפּאַלטן און די נעט געזעןף ער איז
געווען דער געבוירענער גאַנצמאַכער און בויער..
פֿון שׂכלדיקייט און פֿון דעם קרעמעריש-קלוגן ;היתּכן!?, װי
פֿון דער בית-המדרשדיקער קשיות-פֿרעגערײַ; האָט ער נים געװוּסט
און ניט געװאָלט וויסן...
..איצט זאָלסטו פֿון מיר מער קיין מיינונג ניט פֿאַרלאַנגען. איך
בין שוין פּסול-לעדות. אויב איך בין נאָך צו ארץיישׂראל ניט צו"
געװאַקסן איז אָבער ארץ-ישׂראל שוין אַרײַנגעװאַקסן אין מיר... איך
זע אָדער, ריכטיקער געזאָגט, שפּיר אַלצדינג פֿון אינעװײיניק אַרױס.
איך אָטעם מיט דעם. איך געדײי דערפֿון, איך האָב עס אין מײַנע גלי"
דער און שפּיר, אַז אַנדערש קען עס ניט זײַן דאָ איז די עלמא
דקשוט 2..
עס איז אַ יוםיטובדיקע ארץיישׂראל, אַ פּאַראַדנע, אַ הידד-
שרײַענדיקע, און עס איז דאָ אַ װאָכעדיקע, האָרעפּאַשנע און געזונטע
ארץ-ישׂראל... די ערשטע איז פֿאַר די טוריסטן און פֿאַר די שקל"
צאָלערס, װאָס קומען זען װוּ זייערע שקלים גייען (איך האָב געקענט
/אַראַמעוש/ צולם האמת,
ארץיישראל אין 1914--1915 103
איינעם, װאָס איז געקומען זען זיַן בוים אין הערצל-װאַלד); די צוויי"
טע אַנטפּלעקט זיך ערשט צו דעם נאָענטן, צו דעם אייגענעם.
דאָס װאָס די הייליקייט איז אַראָפּ, געפֿעלט מיר. דער פּיאָנער
פֿון ארץ-ישראל מוז זיך אױפֿהערן צו באַטראַכטן פֿאַר אַ מאַרטירער,
װאָס יעדער נײיַיגעקומענער מוז אים צאָלן לויב און אָנערקענונג, און
מוז אויך אױיפֿהערן צו זאָגן בי יעדן פֿלאַנצן פֿון אַ בוים ,הריני מוכן
ומזומן לקיים מצוות וב"
אין גאַנצן איז עס נאָך ניט געשען. מע רעדט נאָך אַלץ מער וי
מע טוט און דער גראָבער פֿינגער אַרבעט מער װי די האַנט.. און
עס זײַנען אויך דאָ אַזעלכע, װאָס זײַנען ניט װאָכעדיק און ניט שבת-
דיק, געוועזענע אידעאַליסטן מיט שפּורן פֿון אָפּגעבליאַקעטן אידע-
אַליזם נאָך שטאַרק נִיכּר. זיי מאַכן דעם אײַנדרוק פֿון אַן אָפּגערי
בענער אַטלאַסיזשופּיצע אָדער פֿון עפּעס זייער אַ טײַערער משקה,
נאָר אַן אױיסגעװעפּטע..
.באַפֿאַלט מיך אַ טונקעלער מאָמענט, דריי איך אום דעם פּסוק
און זאָג: אַ װויל לאַנד האָבן מיר, און האָט מען אַ לאנד, װעט מען
שוין האָבן די פּאַסיקע מענטשן. די ערד וועט זיי דערציען..
.עס איז נאָך פֿרֹי... איצט מוז מען לעבן אויף מיטגעבראַכטן
קאַפּיטאַל,. און װערט דער קאַפּיטאַל אָפּגעניצט אין פֿאַרלױף פֿון
יאָרן, בלײַבט מען פֿאַראָרעמט, הייבט מען גאָר אָן זיך אָפּלערנען
פֿון דעם אַראַכער... אָבער איך קוק אויף אַלץ װוי אויף אַ צװאָג און
דער צוזאָג איז אַ זיכערער, אַ קוראַנטער, אַן ענגלישע באַנקנאָטע אין
ניט זיכערער...
פֿלעג איך און דו זיצן אָפֿט און זאָגן: וויי צו אונדז, װאָס מיר זײַנען
געבוירן אין אַ דור פֿון שװאַכקײט. ווען דער אמת װאָלט אָפֿט גע-
מיינט פֿאַרראַט... פֿלעגן מיר מקנא זײַן אונדזערע נאָכקומערס װאָס
װעלן זיך קענען פֿאַרגינען דעם תּענוג פֿון זעלבסטקריטיק מיט אַ
גוטן געוויסן..,
דאָ לכל החפּחות װעט די מורא פֿאַרשװינדן. די ריפֿן זײַנען
164 יְהוֹאָש
שטאַרק אַרום. און װועט איין פֿאַרפֿױלטע קליעפּקע אַרױסגעװאָרפֿן
ווערן, װעט קיין סכּנה פֿאַר דעם פֿאַס ניט זײַן..
אָט װעל איך דיר דערציילן וועגן אַ באַזוך, װאָס איך האָב גע-
מאַכט; ,
אין אַ װײַסער שטילער לבֿנהינאַכט האָב איך אַריבערגעשפּאַ
צירט צום ,קלוב הפּועלים". אַז איך בין אַרױס פֿון דעם עקאַליפּטן-
וועלדל, דורך וועלכן דער וועג פֿירט אַהין, האָב איך פֿון דער װײַט
דערזען דאָס קליינע הויז העל באַלױכטן און א געמיש פֿון יונגע
לוסטיקע קולות, לאַכנדיק און זינגענדיק, האָט זיך צװאַמען מיט
דעם לבֿנה-ליכט צעשאָטן איבערן גאַנצן טאָל,
איך בין אַרױף אויף דעם בערגל און בין אַרײַן אין קלוב. דאָס
צימער איז געווען אָנגעפֿולט מיט אַ הונגעריקן עולם. דער קאָאָפּע-
ראַטיווער בופֿעט איז געווען באַלאַגערט און דער פֿאַרקױפֿער, אַ יונ-
גער מאַן מיט אַ פּאָר ערנסטע מרה-שחורהדיקע איגן האָט ניט
שנעל גענוג געקענט דערלאַנגען די פֿאַרלאַנגטע נאַשװאַרגן: ברויט,
טיי און אָראַנזשן. די װאָס האָבן שוין אײַנגעהאַנדלט זייער וועטשע-
רע זײַנען געזעסן אויף לאַנגע בענק אַרום די ווענט אָדער אַרום דעם
גרויסן נאַקעטן טיש און האָבן גענומען מיט אַזאַ יום-טובֿדיקער אױפֿ-
געראַמטקײט, וי פֿאַר זיי װאָלטן געשטאַנען מעדני מלך,
איך האָב געפֿרעגט דעם שטילן פּועל בײַם בופֿעט, צי עס גע-
פֿינען זיך אין בופֿעט נאָך אַנדערע מיני עסנװאַרג צו פֿאַרקױפֿן אַחוץ
טיי, אָראַנזשן און ברויט,
--- מיר האָבן -- זאָגט ער -- הערינג אויך אין זאַפּאַס. אָבער
דאָס קען זיך ניט אַבי ער פֿאַרגינען
-- און פּוטער? --- פֿרעג איך וי אַן אמתער עם:-הארץ.
--- וועגן פּוטער גייען-אַרום לעגענדעסי..
אַ יונגער פּועל פֿון אַ יאָר נײַנצן, אַ שטאַרקער בחור, מיט ווע-
מען איך האָב זיך באַקאַנט אַ פּאָר טעג פֿריִער, דערזעט מיך און
קומט מיר דריקן די האַנט,
-- גיט עפּעס אַן עצה וועגן אַפּעטיט,
ארץיישראל אין 1914--1915 165
-- קאַליע געװאָרן? --- פֿרעג איך מיט גרויס רחמנות.
-- װאָס מיר קאַליע? --- לאַכט ער מיט װײַסע ציין, װאָס קענען,
דאַכט זיך, צעקײַען אַ פּאָדקאָװע --- ער וואקטט פֿון טאָג צו טאָג..
אַמאָל איז אַ ברויטל פֿאַר פֿינף מעטעליק געווען גענוג. איצט וויל ער
-- מיינענדיק דעם זינדיקן אָפּעטיט -- ניט אַנדערש וי אַ ברויטל
און אַ האַלב, דאָס מיינט אַ קימא-לן פֿון זיבן און אַ האַלב מעטעליקס,
און מעטעליקס, פֿאַרשטײט איר מיך, איזן בײַ אַ פועל אין ארץ-
ישׂראל אַן איידעלע זאַך...
אַ יונג בחורל האָט בשעת מעשׂה אַראָפּגעשלונגען זײַן לעצטן
ביסן און הייבט-אָן זינגען. דער עולם האַלט-אונטער און עס װערט
אַ זינגערײַ און אַ פּאַטשערײַ מיט די הענט:
ברוך אלהינו שבראנו לכבודו
ברוך אלהינו שבראנו לכבודו
אִי לכ---בו---ד1,,,
לאי---די---די, לאל--דא---דא, |
לאי---די---די---דאם---דאם,,,
איך האָב געקלערט, װאָס אָן ערך װאָלט פּאַסירט, ווען איך האַק
זיי פּלוצלינג איבער אין מיטן זינגען און איך לייען-פֿאָר ראָזענפֿעלדס
באַװוּסט ליד:;
נאָר ברויט מיט טיי און ברויס מיט טיי,
דאָס אין א קעסט אַז אָךְ און וי
זיי װאָלטן דאָך מיך אויף שטיקער צעריסן. דער פּועל מיטן
זינדיקן אַפּעטיט װאָלט דאָךל דער ערשטער געהייסן מיך אַרױס-
װאַרפֿן..,
װאָרעם דער ברויט מיט טיי-עסער ווייס, אַז ער איז דער בויער
און דער יורש פֿון לאַנד...
אַזױ לאַנג װי מע האָט זיך געעפּילט אין ,ישובֿ? און עס אין
אַ לוקסוס געווען, זײַנען די פֿײַנע באַלעבאַטים גענוג געווען. אָבער
16 יהואָש
אַז דער ישובֿ איז געװאָרן די ערנסטע גרויסע זאַך פֿונעם פֿאָלק, איז
געקומען די ריי צו זיי, צו די אַרבעטערס..
דער פּרדס און דער כּרם איז נאָך אַלעמען דאָך ניט קיין , סוועט-
שאַפּ. דער בלויער הימל און די זון דערלייגן מיט דער פֿולער האַנט,
װאָס דער ;בועז" דערצאָלט גיט.,
איבעריקנס האָט ,בועז? אַ סך מקריבֿ געווען און אַ סך געליטן
צוליב ארץ-ישׂראל, און איז צו איר צוגעטאָן מיט אַלע פֿעדעם פֿון
זײַן נשמה. און די שותּפֿותדיקע ליבע צו לאַנד און פֿאָלק אין פֿיל
שטאַרקער און גרעסער וי די חשבונות װאָס מ'האָט מיט אײנאַנדער...
זי
ווינטמילן
מײַן יונגער באַקאַנטער, דער גימנאַזיסט פֿון אַכטן קלאַס, װאָס
איז מײַן אינפֿאָרמאַציע-ביוראָ וועגן אַלצדינג און אַלעמען, זאָגט, אַז
איך מוז דורכויס זען דעם אַלטן מיכל האַלפּערן. דאָס אין --- זאָגט
ער -- איינער פֿון די מערקווערדיקסטע טיפּן, װאָס מע קען געפֿינען
אין ארץ-ישׂראל,
זײַן אין תּל-אָבֿיבֿ און ניט זען מיכל האַלפּערן איז נאָך אַ גרע-
סערע שאַנד וי זײַן אין רוים און ניט זען דעם פּױפּס.
אַ געבירטיקער איז דער דאָזיקער האַלפּערן פֿון ווילנע. זײַן טאַ-
טע איז געווען אַ פּראָצענטניק, אַ שײַלאָק, װאָס איז געווען באַקאַנט
אין דער גאַנצער סבֿיבֿה מיט זײַן מוראדיקער קאַרגשאַפֿט. אַז דער
קמצן איז געשטאָרבן, האָט ער איבערגעלאָזן אַ פֿאַרמעגן פֿון מערערע
הונדערט טויזנטער רובל און אַן איינציקן יורש -- זײַן זון מיבל,
און דאָ הייבט זיך אָן מיכלס בונטע און אינטערעסאַנטע קאַריערע,
קודם כּל האָט דעם קאַרגנס זון אָנגעהויבן אַ לעב טאָן אױפֿן
ארץיישראל אין 1914--1915 167
גרויסן פֿוס, געפֿאָרן אויף קאַרעטעס נאַשפּיץ!, געהאַט אַ סך משר-
תים און געוווינט וי אַ גראַף.
אַז ער האָט זיך שוין געהאַט אָנגעהוליעט, האָט ער גענומען
פּלאַנעװען אַלערלײ גרויסע אונטערנעמונגען, וועלכע ער האָט קיין
מאָל ניט אױסגעפֿירט, צווישן די דאָזיקע פּלענער איז אויך געווען
די אויסגאַבע פֿון אַ דיזיקער תּלמודישער ענציקלאָפּעדיע.
שפּעטער פֿאָרט ער אָפּ קיין ארץ-ישׂראל, גרינדעט אַ פֿאַבריק
צוזאַמען מיט אַ שותּף און פּטרט א גרויסע סומע געלט אין גאָר אַ
קורצער צײַט. פֿון יענער צײַט ווערט דערציילט, אַז ער אַליין האָט
איין מאָל אָנגעפֿירט אַ שטרײַק פֿון די אַרבעטערס קעגן זײַן אייגענער
פֿאַבריק,
פֿאַרטיק געװאָרן מיט דער פֿאַבריק, קערט ער זיך אום צוריק קיין
רוסלאַנד און װאַרפֿט זיך אַרײַן מיט לײַב און זעל אין דער סאַמאַ-
אָבאָראָנאַ?; די ס, ס. * און אַנדערע רעװאָלוציאָנערע באַװעגונגען.
נאָך אַ צען-צוועלף יאָר פֿאַרבענקט ער זיך וידער קיין פֹּאַ-
לעסטינע און פֿאָרט צום צווייטן מאָל אַהין אַװעק.
פֿון דער גאַנצער ירושה זײַנער איז אים מער גאָר ניט געבליבן
און ער מוז זיך און זײַן װײַב און קינדער דערנערן מיט דעם װאָס
ער איז אַ שומר,
אָבער אַז מ'קלײַבט נדבֿות פֿאַר די יונגע טערקן און מיכל האַל-
פּערן האָט ניט קיין צעבראָכענעם קאַבאַק + בײַ זײַן לײַב און לעבן --
טוט מיכל האַלפּערן אויס זײַנע גרויסע רוסישע שטיוול און שענקט
זי אַװעק פֿאַר דער טערקישער רעװאָלוציע, און אַלײן גייט ער אַװעק
באָרװעס אַהיים,
מיט אַ פּאַר יאָר צוריק שרײַבט ער אַרײַן אין אַ טעגלעכער
ייִדישער צײַטונג אין ניו-יאָרק ,אַן אָפֿענעם בריוו", אין וועלכן ער
+ אויבן אָן. -- * זעלבשוץ. --- * סאַציאַליסטןיטעריטאָריאַליסטן, --- * /דאָס
מינדסטע/ אפילו א דיניע, דאָס ביליקסטע,
168 יהואָש
אַפּעלירט צום ייִדישן פֿאָלק, פֿאַר אַ סומע פֿון פֿופֿציק מיליאָן דאָלאַר,
פֿאַר דער דאָזיקער סומע גאַראַנטירט ער אַריבערצוברענגען אַ מיל-
יאָן ייִדן פֿון גלות און זיי באַזעצן אין ארץ-ישׂראל,
אויב ער וועט די זאַך ניט אױספֿירן, נעמט ער אַליין אויף זיך אַ
שטראָף פֿאָרױס, און זאָגט צו דעם כּלל ישׂראל, אַז ער ועט זיך
שיסן,
ער שטעלט זיך איין מאָל אַװעק אין מיטן גאַס אין יפֿו מיט אַ
שװוערד אין דער האַנט און טוט אַ געשריי:
--- מיר מוזן באַצװוינגען אונדזער לאַנד, איין מאָל פֿאַר אַלע מאָל,
עס מוז נעמען אַ סוף!
און גלײַך אױפֿן שטעל, כּדי צו באַװײַזן, אַז ער איז גרייט צו
טאַן זײַן חלק און װעט זיך ניט אָפּשטעלן פֿאַר קיין זאַך, גיט ער זיך
אַליין אַ זעץ מיט דער שװערד און האַקט זיך שיִער ניט אַרונטער
דעם אָרעם. דאָס האָט אים געקאָסט שיינע עטלעכע װאָכן אין שפּי-
טאָל, אָבער זײַן ענטוזיאַזם האָט עס ניט אָפּגעקילט אויף אַ האָר,
הערנדיק אַזעלכע סיפּורים, בין איך געװען טשיקאַװע דעם
אַלטן צו זען און האָב געבעטן מײַן גימנאַזיסט מיך מיט אים צװאַ-
מענברענגען אַזױ שנעל וי מעגלעך.
9
אין אַ טאָג, ווען איך שטיי אָנגעשפּאַרט אויף דער שטייגערנער
װועראַנדע פֿון אונדזער פּענסיאָן,. קומט-אַרױף אַ מאַן פֿון אַ יאָר פֿינף
און פֿופֿציק, מיט װײַסע האָר, װאָס הענגען צעפּאַטלט איבער די שול-
טערן, מיט אַ ברייטער, װײַסער באָרד און קליינע, שװאַרצע, גוט-
מוטיקע אויגן װאָס שמייכלען קינדיש. אָנגעטאָן איז ער געווען אין אַ
װײַטער לויזער בליוזע מיט אַ ברייטן לעדערנעם גאַרטל און אַ
גראָבער פֿילצענער הוט,
פֿון װײַטן האָט מען אים געקענט אָננעמען פֿאַר טאָלסטאָיען.
ער דערנענטערט זיך צו מיר;
--- שלום! איר זײַט אָדון יהואָש פֿון אַמעריקע?
ארץיישואל אין 1914---1915 169
דערלאַנגט ער מיר אַ ברייטש װאַרעמע האַנט:
-- איך בין מיכל האַלפּערן.
איך קווענקל זיך אים צו דערמאָנען וועגן זײַן אַרטיקל אין דער
ניו-יאָרקער צײַטונג, איך קלער, ער האָט שוין אַוודאי פֿאַרגעסן און
שעמט זיך מיט דעם.. רייד איך האַלבע ווערטער, רונד ארום, און
האָב מורא צו קומען צו דעם עצם עגין
אָבער ער פֿאַרשפּאָרט מיר די אַלע דיפּלאָמאַטישע קונצן. ער
אַליין לאָזט זיך תּיכף אַרײַן מיט מיר אין אַ שמועס וועגן דעם דאָזיקן
פּלאַן, אין וועלכן ער גלייבט איצט אַזױ פֿעסט וי ער האָט געגלייכט
דעמאָלט, ווען ער האָט זיך געװענדט צום כּלל ישׂראַל מיט אַן אָפֿע-
נעם בריו,
דער פּלאַן איז קלאָר װווי דער טאָג: /סקאַטאָװאָדסטװאָ 5.. ייִדן
דאַרפֿן זיך נעמען צו ,;סקאַטאָװאָדסטװאָ?.
,סקאַטאָװאָדסטװאָ* פֿאָדערט כּמעט קיין געלט נישט. ,סקאָטאַ-
װואָדסטװאָ* כּפֿלט זיך אָן אַ שיעור אין אַ גאַנץ שנעלער צײַט אאזיוו,
;סקאַטאָװאָדסטװאָ* װעט אױפֿנױען דאָס ייַדישע פֿאָלק און װעט
ברענגען די גאולה. מיר מוזן ווערן בעדויַנערס.
איך זע, אַז דאָס װאָרט ,סקאַטאַװאַָדסטװאָי איז בי אים אַ
ליבלינגװאָרט,
-- די ;אידעאַליסטן? --- היצט ער זיך פֿונאַנדער --- זײַנען די
איינציקע, װאָס האָבן עפּעס אױפֿגעטאָן. משה רבנו, קריסטוס, מחמד,
לאָיאָלאַ --- ער האָט בפֿירוש געברויכט דעם לעצטן נאָמען -- זײַנען
די איינציקע װאָס האָבן עפּעס אױפֿגעטאָן. די ,רעאַליסטן? --- לשונו
ממש -- האָבן קיין זאַך אױפֿן לעבן ניט אױפֿגעטאָך
-- דאָס לאַנד מוז מען באַצווינגען מיט מאַכט. מלחמה האַלטן
מוז מען. בחרבי ובקשתי, אַחד העמס מִרכּוֹ רוחני פֿירט צו קיין זאַך
ניט, קעמפֿן מוז מען! -- און זײַנֶע פֿױסטן בײַלן זיך,
* פיצוכט,
170 יהואָש
דערבײַ שמייכלען די גוטמוטיקע קינדישע אויגן, אַזױ װװוי זיי
װאָלטן זאָגן;
-- הערט אים ניט! עֶר איז בטבֿע אַ ווייכער, מילדער מענטש..
0
ער דערציילט מיר, אַז אין דער צײַט פֿון דער ערשטער רעואַ-
לוציע פֿון די יונג-טערקן האָט ער צוזאַמענגעשטעלט אַ ייַדישע ראָ-
טע *, װאָס האָט געזאָלט איבערנעמען אויף זיך די שמירה פֿון דער
שטאָט און פֿאַרנעמען דאָס פּלאַץ פֿון די סאָלדאַטן פֿון דעם יפֿור
גאַרניזאָן, וועלכע האָבן געזאָלט מאַרשירן קיין קאָנסטאַנטינאָפּאָל,
אָבער די רעװאָלוציע האָט זיך געענדיקט איידער עס איז דערצו גע-
קומען. געבליבן איז אים נאָר אַ בילד, אויף וועלכן ער איז פֿאָטאָ-
גראַפֿירט צוזאַמען מיט אַנדערע טערקישע אָפֿיצירן און אונטער זײַן
"סט1טן 0110006 10 06 מגסונטסטש"
מײַן קאָדאַק האָט מיך גענומען רופּען !
--- פֿאָטאָגראַפֿיר דעם ;קאַפּיטאַן פֿון דער ייִדישער בריגאַ
דע!...* --- האָב איך דעם נסיון ניט געקענט בײַשטײן.
ער האָט אײַנגעװיליקט, נאָר בתּנאַי, איך זאָל דאָס בילד קיין
מאָל ניט געברויכן פֿאַר אַ צײַטונג אָדער אין דער עפֿנטלעכקײט,
אָבער אין די קינדישע אויגן פֿון דעם ,קאַפּיטאַן" האָט זיך געפּיעש-
טשעט די פֿאַרבאָרגענע האָפֿענונג, אַז איך זאָל עובֿר זײַן אויף דעם
תּנאַי.
האָב איך אַרױסגעבראַכט מײַן קאָדאַק און מיר זײַנען אַרונטער
פֿון דער װעראַנדע. ער האָט זיך אַװעקגעשטעלט ניט װײַט פֿון הויז
און די זון האָט אים תּיכף אָפּגעגאָסן פֿון קאָפּ ביז די פֿיס. אָנגעצי-
לעוועט דעם אַפּאַראַט, אַ קוק געטאָן אין דעם פּרוושײַבל און גע"
זען װי דער אַלטער שמייכלט גוטמוטיק אין זײַנע ווייכע װאָנצעס,
האָב איך אַ צי געטאָן דאָס העקל און זיך אָפּגעגעבן ,מזל-טובֿ? אויף
מײַן געלונגענער שטיקל אַרבעט,
קאָמפּאַניע. -- ' צוען בייסן, נישט לאָזן צו רו.
ארץיישראל אין 1914--1915 11
שפּעטער מיט טעג, ווען איך האָב דעם פֿילם געלאָזט אַנטװיק-
לען, האָט זיך אַרױסגעװיזן, אַז די השגחה האָט מער באַשיצט דעם
קאָפּיטאַנס עניוות וי ער אַלין. אַנשטאָט מיכל האַלפערן איז אַרױס-
געקומען אַ מין אָנצוהערעניש אויף אַ רוסישן העמדל מיט אַן אומ"
באַשטימטן פֿלעק װאָס האָט געזאָלט באַדײַטן אַ קאָפּ..
60
אין פֿאַרלױף פֿון דעם גענויעם יאָר, װאָס איך האָב פֿאַרבראַכט
אין ארץ-ישׂראל, האָב איך זיך באַגעגנט מיט נאָך אַנדערע מיטגלי-
דער פֿון דאָן קישאָטס משפּחה.
איינער פֿון זיי, אַ קאָלאַניסט פֿון גדרה, אַ ייִד אין די זיבעציקער,
איז געקומען אין רחובֿות אומיסטן מיך צו זען, װײַל -- זאָגט ער --
ער האָט געהערט, אַז איך האָב געמאַכט איבערזעצונגען פֿון תּנך אין
,זשאַרגאָן*. איז ער מיר געקומען זאָגן, אַז ער אַלײן האָט מיט כּמה
יאָרן צוריק געמאַכט אַן איבערזעצונג פֿון שירת האזינו
מיר שמועסן זיך פֿונאַנדער. דערציילט ער מיר אין איין אָטעם, אַז
ער איז אַן אייניקל פֿון דעם ש"ך *, אַז ער האָט אַ גרויסע געמישטע
װירטשאַפֿט אין גדרה, און אַז װי אַלט ער איז, אַרבעט ער נאָך אין
פֿעלד צוזאַמען מיט זײַנע אַרבעטערס.
ער שטרעקט-אויס זײַן אָרעם און הייסט מיר פֿילן
איך טו זײַן רצון: אײַזנשטאַרק..
שמייכלט עֶר:
--- הרי אַני כּבן שבֿעים שנה און, װוי איר זעט מיך, קען איך נאָך
אויך איצט צעאַקעון אַ פֿעלד איינער אַלײן,
האָט ער קינדער?
-- יאָ, אַ זון! -- און דער שמייכל פֿאַרשװינדט -- ער טאָר אין
דער קאַלאָניע גיט זײַן. ער געפֿינט זיך אין גליל... געווען אַ געשלעג
ריר לעמאר
* שבתי כהן, 1621--1662, רב, פּוסק, דיין אין װילנע, האָט באַשריבן
כמעלניצקיס פּאָגראָמען, מחבר פון שפתי כהן, פּירושִים אויף יורה דעה און
חושן משפט,
172 יהואָש
צווישן ייִדן און אַראַבערס... האָט זיך אַן אַראַבער אויף אים אַרױפֿ-
געװאָרפֿן: אַ יונג אַ גיבור איז זײַן זון, האָט ער דעם אַראַבער אַ קלאַפּ
געטאָן, אַ צו שטאַרקן קלאַפּ.. געמיינט בלויז צו פֿאַרבלוטיקן און
אויסגעלאָזן האָט זיך אַ מאָרד...
אַראַבערס און ייִדן האָבן זיך דערנאָך אַרײַנגעלײגט אין אַ שלום,
די אַראַבערס קענען דעם אַלטן. מע האָט מיט די גואלי הדם צואַ-
מען אַ שעפּס געשאָכטן און דאָס פֿלײיש געגעסן, אָבער ווען זײַן זון
זאָל זיך באַװײַזן, קען מען דאָך ניט זיכער זײַן, עמעצער פֿון די גואלי
הדם זאָל ניט ועלן אײַנמאָנען דאָס פֿאַרגאָסענע בלוט.. |
אַרבעט בײַ אים אַן אַראַבער, איינער פֿון די גואלי הדם, איז ווען
ער, דער אַלטער, איז אַ מאָל מיט אים אין פֿעלד אַלײן, אויג אויף
אויג,. דערזעט ער וי בײַ יענעם צינדט זיך אָן אַ פֿײַערל און ער
אײַלט זיך אָפּצוטרעטן,
און אַז מיר שמועסן װײַטער, קומען מיר צום עיקר: ער טראָגט
זיך שוין פֿון יאָרן און יאָרן אַרום מיט אַ פּלאַן װי אָנצושיטן אַ טייל
פֿון דעם ים-הגדול און עס פֿאַרװאַנדלען אין יבשה..
אין זײַן צוואה האָט ער בדעה צו לאָזן דערויף אַ געוויסע סומע
װאָס זאָל אַװעקגעלײיגט ווערן אויף פּראָצענט, און פּראָצענט דפּראָ-
צענט, און ווען עס ועט זיך אָנזאַמלען אַ גרויסער קאַפּיטאַל, זאָל
מען זיך נעמען צו דער אַרבעט..
מײַן פֿראַגע: צו װאָס אָנפֿולן אַ טייל פֿון ים, ווען דרײַ פֿערטל
פֿון דער יבשה פּוסטעװועט? וויל ער אַפֿילו גאָר ניט הערן:
-- מע דאַרף האָבן װאָס מער לאַנד..
ארץיישראל אין 1914--1915 173
אין אַ ביאַרע '
שושקען װאָרצלען צו דעם שטאם:
טריגקען װעלן מיר א ים
פרי און שפּעט און נאַכט און מאָרגן,
װאטער-שפע צו באַואַרגן...
װוּ א שפּריץ און װוּ א טריף,
פון דער הויך און פון דער טיף,
זופּן װעלן מיר און נאַשן
און דערנאַך דעם בוים באװאשן,
װצט אַ ברכה זיין דערפון,
און דעם רעשט װצט טאָן די זוןי.
שושקעט צו דעם שטאם אַראָפּ
פון דער הויך דער בוים: מיין קאָפּ
איז פון שטראַלן אױיסגעצװאָגן,
װעל איך שיינע פּירות טראָגן --
גרויס און רונד און פריש באטיט,
וויין דאָס הארץ און גאָלד די הויט,
װעט מען זיי מיט שמחה פליקן,
װעט מען זיי אויף ימים שיקן,
איינס אין איינס געפּאַקט געדיכט,
רויטע שטיקער זונענליכט,,,
ס'איז שבת אין דער פֿרי. דער בית-הספֿר איז צוגעמאַכט און
אין דער קאָלאָניע איז נאָך שטילער װי געויינטלעך. פֿון דער שול
אױפֿן באַרג קען מען הערן וי דער בעל-תּפֿילה זינגט-אויס קדושה.
די שמידערלי הינטער אונדזער הויז איז צוגעמאַכט און די טיר איז
פֿאַרשפּאַרט מיט אַ האַלב פֿאַרטיקן ראָד. דער הינקעדיקער שמֿיד
האָט זיך אױיסגעפּוצט אין זײַן װײַסער אויסגענייטער בליוזע און לאָזט
זיך מיט זײַן יונגן װײַב אַוועק באַקוקן דעם קליינעם כּרם, אין וועלכן
טי" האטאטטש
*/אַראַביש: ביאַר/ ברונעם אָדערבוכה (בורקע) בירקע, װאָס יעדער
אָראַנזש-גאָרטן מוז האָבן פאַר באַװאַסערונג,
124 יהואָש
ער טוט-אַרײַן אַלץ װאָס ער קען אָפּשפּאָרן פֿון זײַנע קליינע פֿאַר-
דינסטן,
רופֿט מיך מײַן שכן כאַװאַדזשאַה מוסאַה אויף אַ שפּאַציר צו זײַן
ביאַרע. מיר גייען צווישן װײַנגערטנער. גייען-פֿאַרבײַ אַן אייקאַליפּ-
טוס-וועלדל און לאָזן זיך איבער די פֿעלדער אַראָפּ אין טאָל,
איך זוך מײַנע ליבלינגען. די געלע מאַרגעריטקעס און ווילדע
רויטע מאָנבלומען -- נישטאָ מער קיין זכר פֿון זיי.
איצט איז די צײַט פֿון מער ערנסטע זאַכן װי בלומען. די מאַנ-
דלען צײַטיקן זיך און די טרויבן פֿולן זיך אָן מיט װײַן -- פֿלײַס און
אַרבעט זאָלן זייער באַלױינונג קריגן...
מיר קומען צו דעם פּרדס. אויסגעצויגן אויף דער הוילער ערד
נעבן זײַן הײַזל שלאָפֿט דער שומר, אַ הויכער דאַרער גורדזשי, אין
אַ לאַנגן שווערן קאַפֿטאַן, מיט ליידיקע און האַלב צעריטענע געווער-
טעשקעלעך אויף דער ברוסט און אַ שװאַרץ באַראַנקאָוו היטעלע,
כאָטש די זון ברענט וי אַ פֿײַער. נעבן זײַנע באָרװעסע פֿיס פּינטלט
מיט די אויגן אַקעגן דער זון אַ גרויער מאָגערער הונט, װאָס זעט-
אויס וי אַ שאַקאַל,
דער שומר כאַפּט זיך אויף:
--- שבת שלום! (שאַבאַט שאַלאָם)
--- שבת שלום!
ס'איז הייס, טראָגט ער אונדז אַרױס אַן ,איבעריק" קאַלט װאַי
סער צום טרינקען.
מיר גייען שטיל דורך די רייען פֿון די געדיכט באַצװײַגטע,
נידעריקע אָראַנזש-בײמער. פֿון די טונקל גרינע שירעמס -- פֿינקלען
אין דער זון בראָנדז-פֿאַרביקע האַלב רײַפֿע מאַראַנצן.. דער פֿעס-
טער שטאַם נעמט אַלע זײַנע כּוחות צונויף, צו טראָגן אויף זיך די
שווערע לאַסט..
מוז מען אָפֿט צו הילף קומען. די עשירות צו גרויס. די צװײַגן
ארץיישראל אין 1914--1915 175
חלשן-אַראָפּ מיט זייער טײַערער משׂא, מוז מען זיי מיט שטאַנגען
אונטערלענען.
== צװוײגן, בלעטער, שטאַם און פֿרוכטן -- אַלע זײַנען פֿאַרנומען
מיט איין זאַך --- װאַקסן... די װאָרצלען זויגן און ציען אַרײַן דאָס
װאַסער, װאָס די ברכה (בירקע) שיקט זיי צו דורך אײַזערנע רערן
און ווילן נאָך און נאָך..
(
מיר שפּרײַזן פֿון איין שורה צו אַ צווייטער. אומעטום די זעל-
ביקע, געדיכטע, פֿעסט געבויטע טונקל ערנסטע ביימער, פֿאַרטאָן
בלויז אין איין זאַך, אָנשטרענגענדיק אַלע כּוחות אויף איין אַרבעט ---
װואַקסן און ברענגען װאָס מער שפֿע... גייען מיר צווישן זיי און זי
ווינקען מיט די גרינע קעפּ: --
--- אָסור להפֿסיק...
כאַװאַדזשאַה מוסאַה קוקט אויף זײַנע ביימער מיט ליבשאַפֿט,
-- קומט, איך װעל אײַך די התחלה װליַזן..
90
ער גייט פֿאָרױס און איך גיי אים נאָך. מיר ריידן ניט אַ װאָרט,
מע קען נאָךְ, חס וחלילה, די אַראַנזש-בײמער אין זייער אַרבעט
שטערןי..
קומען מיר צום סאַמע עק פֿון דער ביאַרע. דאָ איז די שול. דאָ
האָדעווען זיך די ריטלעך פֿון זיסן ציטראָן. אַ לא-יוצלח איז דער
זיסער ציטראָן, אָבער פֿון אים קומען די געשמאַקע, זאַפֿטיקע מאַ-
ראַנצן אַרױס..,
פֿון דער שול נעמט מען דעם לאייוצלחדיקן האָדעװאַניק אַרױס
און מע פֿלאַנצט אים אײַן אין גוטער, רײַכער ערד, און מע פּילע-
װעט אים און מע פּאַסט אים אויף. און אַז ער האָט װאָרצלען גע-
שלאָגן און איז אַ תּושבֿ געװאָרן אין זייער נײַער היים, שנײַדט מען
אים די ברוסט אויף און מע שטעקט אַהין אַרײַן אַ גרעף 2 פֿון מאַ-
? װאַרצל,
16 יהואָש
ראַנצן,,. זייגט דער גרעף די זאַפֿטן פֿון דעם טויגעניכטס און שיסט-
אַרױס אַ צװײַגל... מיינט דאָס די ענד פֿון דעם זיסן ציטראָן, האַקט
מען אים אָפּ, איבער דעם נײַעם מאַראַנצן-צװײַגל. װאַקסט דער יורש
און געדײַט, און דער שטיפֿטאַטע איז פֿאַרגעסן..
שיסט דער ציטראָנשטאַם פֿון אונטן אַרױס ריטלעך. אַ זכּרון
כאָטש וויל ער. האַקט מען זיי ארונטער. אַ שאָד די זאַפֿט. דער מאַ-
ראַנצן-צװײַג דאַרף יעדן טראָפּן האָבן. איינעם נאָר לאָזט מען איבער,
עס איז געזונט פֿאַרן בוים. רופֿן די אַראַבערס דאָס איינציקע ריטל
פֿון דעם געוועזענעם ציטראָנבױים -- ;,חינזיר" (חזיר),
0
פֿון דאָרטן קומען מיר צו אַ נײַ-געפֿלאַנצטן פּרדס פֿון אָראַנזשן
און לעמאָנען, װאָס געהערט צו דעם ני-יאָרקער ציוניסט ל.. כאַ-
װאַדזשאַה מוסאַה האָט פֿאַר אים די ערד געקױפֿט און די ביימער
געפֿלאַנצט און איז טאַקע אַליין דער פֿאַרװאַלטער איבער דער נײַער
ביאַרע. |
אויב יאָ דאָס אייגנטום פֿון אַן אַמעריקאַנער, וויל איך האָבן
באַקשיש 5 --- אַ שטעקל פֿון לעמאָן-האָלץ. כאַװאַדזשאַה מוסאַה זאָגט
מיר צו. ער שמייכלט: |
--אײַערע אַמעריקאַנער האָבן מזל. דער פּרדס, װאָס איר זעט,
וועט אַ מאָל זײַן איינער פֿון די בעסטע װאָס געפֿינען זיך אין רחובֿותי..
0
מיר גייען-אַרױס פֿון דער ביאַרע. דער הימל בלענדט מיט זײַן
בלויקייט און די לאַנדשאַפֿט איז דיק באַשנײט מיט זונענשיין...
--- איר ווייסט --- רופֿט זיך אָפּ מײַן באַגלײטער -- עס בענקט
זיך צײַטנװײַז נאָך שניי... דער רוסישער פֿראָסט און די װײַסע פֿעל-
דער קומען אָפֿט צו חלום און די נשמה גאַרט נאָך זיי... דאָ הי איז
שטענדיק זומער, צו מאָל קיין רעכטער פֿרילינג ניטאָ.. ניטאָ די
פֿרײיד פֿון פֿרילינג, אַזױ װוי עס איז ניטאָ די פֿאַרצװײפֿלונג און דער
טויט פֿון ווינטער...
5 לאַפּקע, שוחד, אונטערשויף געלט,
ארץיישראל אין 1914--1915 177
פון דאנען און פון דאַרטן
ס'האָט ניט לאַנג גענומען דעם עולם אין דער קאָלאָניע אויס-
צוגעפֿינען, אַז מיט יעדער פּאָסט קריגן מיר אַרײַן גאַנצע פעק ייִדי-
שע צײַטונגען פֿון אַמעריקע. איז מען געקומען בעטן, איך זאָל געבן
צו לייענען. לכתּחילה האָב איך זיך געקװענקלט. די ראָלע פֿון א
מיסיאָנער פֿאַר ייַדיש אין ארץ:ישׂראל איז ניט געוען אין מײַן
גוסט... חוץ מזה האָב איך ניט פֿאַרגונען דעם אַלטן פּ., מיט די גרוי-
סע בלויע ברילן, אַז זײַן נבֿיאות זאָל מקוים װערן. דער דאָזיקער
פּ., װאָס איז מיר איבעריקנס געווען אַ גאַנץ גוטער פֿרײַנד, האָט אַ
פּאָר חדשים נאָך מײַן אָנקומען אין רחובֿות פֿאָרױסגעזאָגט, אַז איך
וועל פֿאַרייִדישן די גאַנצע מושבֿה מיט אַ ששמייכל. אָט דווקא דאָס,
װאָס איך רײַס זיך ניט דעם פּעלץ פֿאַר , ז'רגונית" און בין כּלומרשט
אַ פֿרײַנד פֿון העברעיש, האָט ער באַטראַכט פֿאַר די גרעסטע סכּנה...
אָבער אַז איך האָב געזען וי די בערג מיט צײַטונגען ווערן
גרעסער װאָס אַ טאָג און װאָס אין זיי אײַנצװויקלען איז ניטאָ, האָט
מײַן שטרענגקייט גענומען נאָכלאָזן. דערצו נאָך זײַנען די, װאָס
זײַנען געקומען נאָך צײַטונגען, אַזױ צוגעשטאַנען, אַז מען האָט גע"
דאַרפֿט האָבן אַ האַרץ פֿון קיזלשטיין זי אָפּצװאָגן. האָב איך אָפּגע-
װאַשן מײַנע הענט פֿון דער פֿאַראַנטװאָרטלעכקײט, זאָל געשען װאָס
ס'וועט געשען און זאָל די עבֿירה פֿאַלן אויף די רעדאַקציעס, װאָס
שיקן מיר זייערע צײַטונגען.
די צײַטונגען פֿלעגן פֿאַרצוקערט וערן. מען האָט שוין אויף
זיי געװאַרט מיט אומגעדולד און זיי פֿלעגן גיין פֿון האַנט צו האַנט,
אייניקע האָבן פֿאָרױס באַשטעלט, איך זאָל למען השם קיין אַנדערן
ניט געבן פֿריִער פֿון זי
בדעבֿד האָט עס מיר הנאה געטאָן. אָט -- האָב איך געקלערט --
זאָלן די רחובֿותער ייִדן וויסן װאָס פֿאַר אַ גרויסע, שיינע ליטעראַ-
טור מיר האָבן אין אַמעריקע אױפֿגעבױט,
שפּעטער, אַז מײַנע קונדן האָבן זיך אָנגעהויבן נאָכפֿרעגן אויף
178 יהואַש
געוויסע נומערן, איז מיר אַ חשד אײַנגעפֿאַלן, און נאָך אַ קורצער
אױספֿאָרשונג האָט זיך אַרױסגעשטעלט, אַז ניט-ווילנדיק און ניט-
וויסנדיק האָב איך געהאָלפֿן פֿאַרשפּרײטן אין װײַטע לענדער דעם
פֿאַרלױרענעם חתן" -- אַ ראָמאַן פֿון מאָרד און ליבע, פֿון ניו-
יאָרקער לעבן"...
0
צו גלײַך מיט די ייִדישע צײַטונגען האָבן מיר אַרײַנגעקריגן
ענגלישע זשורנאַלן, גענוג אױיסצושטאַטן אַ קליינע ביבליאָטעק. יע-
דער איינער פֿון אונדזערע גוטע פֿרײַנד אין אַמעריקע, באַשר הוא
שם, האָט עס געהאַלטן פֿאַר אַ חובֿ קדוש אונדז צושיקן איין אָדער
מערערע וועכנטלעכע אָדער מאָנאַטלעכע זשורנאַלן. ס'פֿאַרשטײט זיך,
אַז יעדער פֿון זיי האָט אויסגעקליבן דעם זשורנאַל, װאָס ער אַלין
האָט פֿון אים די פֿינגער געלעקט, און ער האָט געװאָלט, אַז מיר
זאָלן אויך דערפֿון הנאה האָבן
דער רעזולטאַט איז געווען, אַז אונדז זײַנען אָנגעקומען זשור-
נאַלן איבער ספּאָרט, איבער מעדיצין, איבער שאַכשפּיל און איבער
װאָס איר ווילט אַלין. אַז הומאָר און וויץ זײַנען שטאַרק פֿאַרטראָטן
צווישן מײַנע פֿרײַנד אין אַמעריקע, האָט באַװיזן די גרויסע צאָל
קאָמישע זשורנאַלן און וויצבלעטער, װאָס איך האָב געקראָגן
אַ יונגער אַמעריקאַנער בחור פֿון ניו-דיאָרק, אַזױ וי אַ פֿרומער
ייָד פֿאַרפֿעלט ניט תּשליך, האָט ניט פֿאַרפֿעלט יעדן חודש מיר צו
שיקן אַ זשורנאַל פֿון ,/דעטעקטיוו סטאָריס*. אַ צווייטער האָט גע-
האַט אַ חזקה אויף שיקן די ,פֿאָני פּיידזשעס* (די קאָמישע אִפַּטײ
לונגען) פֿון אַלע זונטיקדיקע ניו-יאָרקער צײַטונגען
... צו אונדזער עמערסאָניסטישן פֿרײַנד מ. איז געקומען אַ גאַסט
פֿון אַמעריקע --- זײַן ברודער פֿון פּענסילװייניע. דאָס איז דער באַ-
לעבאָס פֿונעם הויז װוּ מיר װוינען,. און ער איז ממילא אונדזערער אַ
מחותּן.
ער באַזוכט אונדז יעדן טאָג. אַז ער קומט, גייען מיר אַרױס
אין דעם נײַ געפֿלאַנצטן פּרדס, און אַז מיר קומען פֿאַרבײַ אַ בוים,
ארץיישראל אין 1914---1915 179
נעמט ער אָן דעם שטאַם אָדער ער בייגט-אַראָפּ אַ צװײַגל און גלעט
עס מיט גרויס ליבשאַפֿט: זײַנע פֿאַרטרעטערס אין ארץ-ישׂראל. ווען
ניט דאָס װײַב, װאָס האָט זיך אײַנגעשפּאַרט און זאָגט, אַז מען מוז
װאַרטן ביז די קינדער װועלן דורכמאַכן סקול, װאָלט ער שוין לאַנג
דאָ הי געווען מיט זײַן פֿאַמיליע.
ער שפּירט צו אונדז אַ באַזונדערע קרובֿהשאַפֿט, װײַל מיר קע"
נען יעדן טאָג דורך אונדזערע פֿענצטערט זען זײַנע ארץ:ישׂראל-
דיקע ביימער. ער איז אונדז מקנא... אין דעם פֿאַרװאָרפֿענעם שטעטל
אין פּענסילווייניע צװוישן גוייִם. ציט אים דאָס האַרץ צו די דאָזיקע
ביימער און ער ציילט די טעג און די װאָכן, כיז די קינדער װעלן ענ"
דיקן ,סקול",
שוין דאָס צווייטע מאָל, װאָס ער קומט באַקוקן זײַן אייגנטום
אין ארץ-ישׂראל, אַז ער קערט זיך אום פֿון זײַן נסיעה און הייבט
ווידער אָן זײַן װאָכעדיק לעבן, לעבט ער אין דעם זכות פֿון די טעג,
װאָס ער האָט פֿאַרבראַכט אין פּאַלעסטינע, ביז די בענקעניש איז
ווידער גובֿר און ער פֿאָרט ווידער זיך אָנשעפּן מיט ארץ-ישׂראל..
אַ גרויס געשעפֿט האָט ער אױפֿגעבױט אין דעם שטעטל וו
ער וװווינט. אַ חשובֿ איז ער צוישן דער גוױיַשער באַפֿעלקערונג, און
פֿון אַנטיסעמיטיזם ווייס מען דאָרט בכלל ניט. ער אָבער פֿילט זיך
דאָרט פֿרעמד און פֿרעמדער פֿון טאָג צו טאָג..
6
ער דערציילט מיר, וי נאָך פֿון קינדװײַז אָן איז ארץ:ישׂראל
געווען דער מיטלפונקט און דער מאַגנעט פֿון אַלע זײַנע געדאַנקען
שפּעטער, אַז דער גורל האָט אים געבראַכט קיין אַמעריקע, האָט זיך
דאָס געפֿיל פֿאַרשטאַרקט. אין די ערשטע יאָרן איז ער געוען אַ
פּעדלער +, און אַז ער פֿלעגט פֿאָרן אין זײַן וועגל פֿון איין דאָרף אין
צווייטן, פֿלעגט עֶר אָפּלאָזן די לייצעס, לאָזן דעם פֿערד לאַנגזאַם בראָ-
דזשען אין דעם ווייכן קויט און ער אַליין פֿלעגט פֿאַרזינקען אין פֿינצ-
טערע מחשבֿות... ער איז געווען א ציגײַנער אָן א היים און אָן אַ
* גאַסנהענדלער,
180 | אט
לאַנד.,,. איז זײַן אויג געפֿאַלן אויף די שטיקער בלאָטע, װאָס האָבן
זיך צוגעקלעפּט צו די שפּאַקן: פֿון די רעדער, און ער האָט געזאָגט
צו זיך: אָט זיץ איך און האָב געלט אין קעשענע, װאָס איז מײַנס,
און סחורה אױפֿן װאָגן, װאָס איז מײַנע, און דער װאָגן איז מײַנער,
און די רעדער זײַנען מײַנע, אָבער דאָס שטיקל ערד, װאָס האָט זיך
צוגעקלעפּט צו דעם ואָד, איז ניט מײַנס. דאָס איז פֿרעמדע ערד,
מיט וועלכער איך געהער זיך גאָר ניט אֶן
און אָט דער בוים, װאָס איך האָב ניט געפֿלאַנצט און ניט גע-
ווען צו מאָל דערבײי, ווען ער איז געפֿלאַנצט געװאָרן, ער איז מײַ-
נער אַן אייגענער, און די ערד איז מיר אַ נאָענטע און רעדט מיר
צום האַרצן... |
2
הײַנטיקס מאָל איז מיט אים מיטגעקומען איינער פֿון זײַנע גויַשע
אָנגעשטעלטע אין דעם מעבל-געשעפֿט, אַ מ"ר קונס, װאָס אים האָט
זיך שטאַרק פֿאַרגלוסט צו זען ;דהי האָלי לענד" +. אַ הויכער, שטאַר-
קער יונג מיט שטרוי העלע האָר און גרויסע האַמעטנע הענט, װאָס
רעדט זייער וייניק און איז קיין מאָל אין זײַן לעבן װײַטער וי קיין
פּיטסבורג ניט געפֿאָרן. גענוג צו טאָן אַ קוק אױיף אים, צו זען
אַז אים איז דער יום-טובֿ שטאַרק נמאס געװאָרן און אַז אים בענקט
זיך נאָך דער ;פֿאָרניטשור-סטאָר? 1...
מ, איז אַ קליינער און אַן אויסגעמאָגערטער, און גרייכט זײַן
באַגלײטער ניט העכער וי ביז דער וועסט-קעשענע, אָבער דער הוי"
כער קונס האַלט זיך בײַ מ..ן װי אַ קראַנק קינד בײַ דער מאַמעס
פֿאַרטעך. ער האָט אים מורא אָפּצולאָזן אויף אַ טריט. אָן אים פֿילט
ער זיך וי אַ פֿאַרלױרענער.
זײַן גאַנץ קומען אַהער איז קענטיק אַ מקח טעות און מ. פֿאַרי
שילט זיך דאָס לעבן, װאָס ער האָט אים מיטגענומען. אין ;דזשע-
רוזאַלעם*, װוּ די ;לאַנדסלײַט? זײַנען געפֿאָרן צוזאַמען און האָבן
פלעקלעך. -- * /ענגליש/ דאָס הייליקע לאַנד. -- + מעבליגעשעפט,
ארץיישראל אין 1914--1915 181
פֿאַרבראַכט אַ פּאָר טעג, איז געווען גענוג פֿאַר ביידן. אין רחובֿות
איז אויף דעם גוי אַ גאָטסט רחמנות. ראשית, זעט עס לחלוטין ניט
אויס װי ,דהי האָלי לענד" און, צווייטנס, איז אים פּשוט לאַנגװײַליק,
אין דעם האָטעל, װוּ מ, האָט אים אײַנגעקװאַרטירט פֿאַר דער
צײַט, װאָס ער װעט בלײַבן אין דער קאָלאָניע, פֿאַרשטײט מען ניט
אַ װאָרט ענגליש. קיין גרויסער בעל-דברן, װי געזאָגט, איז דער
גוי ניט. און עס װאָלט רעכט געווען בײַ אים אָן ריידן אויך. קומט
אָבער צום עסן, וערט ער אויסגעריסן
אַ קרבן פֿון נײַעם ישוב..
אַז מ. האָט אים דאָס ערשטע מֵאָל געבראַכט צו פֿירן אין אוג-
דזער הויז, האָט ער אָפּגעלעבט. ער איז געװאָרן רײידעװודיק און
האָט פֿון זײַן ריידן הנאה געהאַט, אַזוֹי װוי מען האָט הנאה קײַעגדיק
אַ געשמאַק עסן, װאָס מען האָט שוין לאַנג ניט געקראָגן צו פֿאַרזוכן,
מיר האָבן אים אָנגעבאָטן אַלערלײ צײַטונגען און זשורנאַלן
צו לייענען. אָבער לייענען איז קענטיק קיין מאָל ניט געװען מ"ר
קונס' שװאַכקײיט, האָט ער זיי געבלעטערט פֿון יוצא וועגן און גע-
וואַרט, מיר זאָלן זיך אָפּקערן, כּדי ער זאָל זיך קענען גוט אויסגע-
נעצן. האָט מײַן קליינע טאַכטער אים צוגעטראָגן אַ פּאַק מיט ,פֿאָני
פּייפּערס? פֿון חדשים צוריק און דער גוי האָט זיך אַרױפֿגעװאָרפֿן
אויף די ,, קאַצעניאַמער קידס" מיט אַ שׂמחה, אַזױ ווי ער װאָלט גע-
פֿונען זײַנעם אַ פֿאַרלױרעגעם ברודער. די נאָזלעכער האָבן זיך צע-
שפּרײט, די אויגן האָבן געשיינט און ער האָט אָפּנעלעבט..
2
נעכטן אַװונט בין איך מיט אַ באַקאַנטן געגאַנגען הערן קינות
זאָגן,
אַן עלטערער ייד איז געזשעסן נעקן שמוד אויף דער ערד. האָט
זיך שטאַרק געשאַקלט און געזאָגט , איכה", אָרום אים איז געשטאַנען
אַ הױפֿן ייִנגלעך און זיך צוגעהערט פֿון נײַגעריקייט וועגן... די װויי-
182 יהואָש
סע זקנים פֿון דער קאָלאָניע זײַנען געזעסן אויף דער ערד און האָבן
וי פֿון יוצא וועגן, נאָכגעזאָגט דעם חזן מיט דעם סקאַרבאָוון או-
מעטיקן ניגון... קיין געוויין אָדער קרעכץ האָט זיך פֿון קיינעם נישט
געהערט. די יינגערע קאָלאָניסטן זײַנען געשטאַנען אין רעדלעך אויף
דער ברייטער װעראַנדע פֿון דער שול און האָבן געפּלױדערט ועגן
אַלערלײ זאַכן אָדער שטילערהייט צוגעקוקט װי די לבֿנה קומטאָן
פֿון יבֿנה און באַשימערט די גערטנער און פּרדסים אַרום דער קאַ-
לאָניע...
וועט מסתּמא קומען אַ צײַט, וען דער נײַנטער טאָג פֿון אָבֿ
וועט זײַן אַ גרויסער יום-טובֿ און ייִדישע טעכטער װועלן טאַנצן אין
די װײַנגערטנער און זיך חנדלען מיט ייִדישע בחורים...
דערװײַל איז דער איבערגאַנג... די קינות האָבן זייער גלות-חן
פֿאַרלױרן און דאָס נײַע ליד ווערט ערשט געשאַפֿן, דער גרויער בין"
השמשות פֿון ערבֿ-צוקונפֿט...
זײַנען מיר אַװעק צו די תּימנים. מיר האָבן באַזוכט דרײַ פֿאַר-
שיידענע מנינים. אין אַלע האָט זיך געשפּירט דער אמתער אָנגעוויי-
טיקטער תּשעה באָבֿ. דער גאַנצער עולם האָט געזאָגט איכה מיט אַ
וויינענדיקן ניגון, און אַ סך האָבן טרערן פֿאַרגאָסן...
דרויסן, אַרום די טירן און די פֿענצטערס פֿון די שולכלעך, זײַ-
נען געזעסן תּימנישע װײַבער... איינע האָט ביטער געשליוכצט. איין
גאָט ווייס, צי איבער דעם חורבן אָדער װוײַל דער מאַן האָט זי אויס-
געביטן אויף אַ יינגערע..
6
צוריקגייענדיק האָבן מיר געזען אַ הױפֿן תּימנים גיין שטיל און
האַסטיק פֿאַרבײַ דעם אֶליוון-וועלדל,
דאָס איז געווען אַ לוויה פֿון אַ קליין קינד. איינער האָט געטראָגן
דעם קליינטשינקן בר-מינן אײַנגעװיקלט אין תּכריכים אויף די הענט,
ארץיישראל אין 1914--1915 182
די איבעריקע האָבן געטראָגן ברעטלעך, אַ גראָבאײַזן און אַנדערע
קברנישע כּלי מכשירין,
זיי האָבן אונדז אַריבערגעיאָגט און זײַנען לױפֿנדיק אַװעק אין
דער ריכטונג פֿון דעם בית-עולם. הינטער זיי זײַנען נאָכגעלאָפֿן זיי-
ערע משונה לאַנגע שאָטנס..
שרעקן
א שטיין צו אַ שטיין, א ציגל אויף א צִיגֵל,
װי װונדערשיין געשטיגן איז דער מױער
װי פעלדזנשטאַרק דער גלויבן פון די בויערס! --
האָט מיט א מאָל אַן אומגליקפולער פליגל
געפלאַטערט שװאַרץ אויף אונדזער קלאָרן הימל,
און שלאַף איז אונדזער האַנט אַראָפּגעפאַלן,
און אויסגעטריקנט אַלע גלױיבנקװאַלן,
און טיף אין הארצן האָט א װיסט געווימל
פון בייזע שלאַנגען שאַרף געגומען נאָגן:
אין קראַך פון פעלקער און אין פאָל פון קרוינען,
ווער װעט די נעסט פון אונדוער חלום שוינען?
און נאָך דער נאַכט -- פאַר אונדז װי װעס עס טאָגן?..
די שווערע פֿאָלגן פֿון דער מלחמה אין אײיראָפּע לאָזן זיך פֿילן
אַלץ מער און מער, און די לאַגע װוערט װאָס אַ טאָג אַלץ געדריק-
טער און ערנסטער. אַ גאַנץ יאָר האָט מען געהאָפֿט אויף די מאַנדלען,
פֿאַר וועלכע מצרים איוז תּמיד געווען א נאַענטער און באַקװעמער
מאַרק. אַלע יאָר אַרום דער צײַט פֿלעגן קומען די עגיפּטישע קונים
און פֿלעגן די סחורה אױיסכאַפּן פֿון די הענט. צוליב דעם פֿינאַנציעלן
קריזיס, װאָס איז אַרײַנגעטראָטן אין מצרים מיט דעם אױסבראָך פֿון
קריג, קען מען זיך אויף קיין קונים פֿון דאָרט ניט ריכטן
אַזױ וי אומיסטן צו רייצן זיך מיט די קאָלאָניסטן, האָבן די
184 יהואָש
מאַנדלען זיך אײיַנגעגעבן הײַיאָר מער וי אַלע מאָל. ליגן זיי איצט
אין די גרויסע זעק און װוערן װאָס אַ טאָג אַלץ טריקענער און ליכ-
טיקער און צו גלײַך אָפּגעצערטער אין געוויכט... און די געזיכטער
פֿון די קאָלאָניסטן וװוערן װאָס אַ טאָג געקנייטשטער און פֿינצטערער.
עס איז געװאָרן א שרעקלעכער דוחק אין געלט, און וו צו
באָרגן איז ניטאָ. פֿון דער ;אַנגלאָדפּאַלעסטינאַ באַנק", װאָס אין.
תּמיד געווען די אױיסהעלפֿערין אין אַן עת-:צרה, קען מען ניט קריגן
געבאָרגט אַ פּרוטה. די קליינע סומע, װאָס די באַנק האָט פֿון
אָנהייב אױיסגעצאָלט יעדע װאָך אויף דעפּאָזיטן, האָט זי איצטער
אויך אױפֿגעהערט צו צאָלן אין גאָלד, אַלע צאָלונגען מאַכט זי איצט
אין טשעקן. די טשעקן זײַנען אויסגעמאַכט אויף רונדע סומעס: צען
פֿראַנק, צװאַנציק פֿראַנק אאַז"וו. און אַז עס קומט עפּעס צו קױפֿן
און מע דאַרף קריגן רעשט, וויל דער פֿאַרקױפֿער נישט ;לייגן די
לעבעדיקע אויף די טויטע? -- נעמען פּאַפּירן און געבן צוריק מינץ,
פֿאַלן די טשעקן װאָס אַ טאָג אַלץ נידעריקער אין קורס,
: |
אין רחובֿות אַזױ וי אין ירושלים, יפֿו און אַלע אַנדערע ייִדישע
קאָלאָניעס צירקולירן איצט אַלערלײ פּאַפּירענע קליינגעלט אַרױס-
געלאָזט פֿון דעם ועד המושבֿה! פֿון דער קגודח נשעים? אָדער גאָר
פֿון יחידים. צװוישן דער ייִדישער באַפֿעלקערונג זײַגען זיי קוראַנט
און זעלטן ווען, אַז עמעצער זאָל האָבן די חוצטה זיי ניט צו נעמען.
אַ צרה איז נאָר מיט די אַראַבערס. זי ווילן פֿון די :2 געבאַקענע
.בומאַזשקעס? * ניט וויסן, און פֿאַרלאַנגען מע זאָל זיי באַצאָלן פֿאַר
די פּראָדוקטן, װאָס זיי ברענגען אין דער קאָלאָניע,. מיט קלינגענ"
דיקע מטבעות.
זײַנען די װײַבער פֿון דער קאָלאָניע זיך צזאַמענגעקומען און
האָבן געזאָגט, אויב שוין יאָ אַװעקגעבן די אַראַבערס דעם לעצטן
! מוניציפּאַליטעט פון ישוב. -- "געזעלשאַפט פון פּלאַנצערס. -- " פּאַי
פירגעלט,
ארץיישראל אין 1914---1915 185
מעטעליק, זאָל מען כאָטש זען, אַז זיי זאָלן די פּראָדוקטן ניט פֿאַר"
טײַערן אַזױ וי זיי טוען די לעצטע צײַט,
איז באַשלאָסן געװאָרן, אַז קיין אַראַבער טאָר ניט אויף להבא
אַרומגײן פֿון הויף צו הויף פֿאַרקױפֿן זײַנע פּראָדוקטן. אַלע מוזן קו"
מען אױפֿן מאַרק, װוּ די שומרים װעלן אױפֿפּאַסן, אַז די מקחים זאָלן
ניט זײַן העכער וי אַ באַשטימטע טאַקסע.
דער באַיקאָט האָט זיך געענדיקט מיט אַ מיאוסן דורכפֿאַל. די
אַראַבערס, זיך דערוויסנדיק פֿון דער נײַער גזירה, האָבן אין גאַנצן
אױפֿגעהערט צו קומען אין דער קאַלאָניע. מע האָט קוים מיט צרות
געפּועלט, זיי זאָלן זיך לאָזן איבערבעטן אויף די אַלטע פּרײַזן..
ערשט איצט װײַזט זיך אַרױס, װוי װײַט די קאָלאָניע, װאָס פֿאַח"
זאָרגט גלאַסגאָ און אָדעס מיט אַראַנזשן, איז אַלין אָפּהענגיק פֿון די
אַרומיקע אַראַכישע דערפֿער אין די נויטװענדיקסטע לעבנסמיטלען
װי ירקות, אייער אאַז"ו.
6
צו אונדז פֿלעגט קומען אַלע פּאַר טעג דער בלינדער איברא"
הים מיט זײַן קליינעם אייניקל פֿאַרקױפֿן אייער. מיר זײַנען געווען
בײַ אים אָנגעלײגטע קונדן און גרויסע בטוחים. אָפֿט פֿלעגט אַװעק-
גיין אַ װאָך אָדער צוויי איידער ער פֿלעגט קומען זײַן חובֿ אײַנמאָנען.
איצטער, אַז ער האָט טאַפּנדיק אויסגעציילט די אייער און מע
זאָגט אים , מאַ פֿיש איל-יאָם מאַסאַרי*, שאַרט ער תּיכף צונויף אין
זײַן קויש אַרײַן און נעמט דאָט אייניקל, און שפּרײַזט-אַװעק אָן אַ
;זײַט געזונט",
מוז מען דאָס ביסל מזומן, װאָס מע קריגט-אַרײַן, האַלטן אָנגע"
גרייט פֿאַר די אַראַבערס,
8
די פֿאַרבינדונג מיט דער דרויסנוושלט איז אין גאַנצן אָפּגעריסן,
בלויז די פּאָסט קומט נאָך אַרײַן. און דאָס אויך נאָר זעלטן דאָס
+ /אַראַביש/ נישטאָ היינט קיין געלט,
186 יהואָש
ביסל נײַס פֿון דער מלחמה, װאָס דערגרייכט צו אונדז, האָבן מיר צו
פֿאַרדאַנקען דער טעגלעכער פהחרות", װאָס ווערט מיט אַ טאָג פֿריִער
געדרוקט אין ירושלים און װאָס מע זאָגט אויף איר, אַז אירע ,טע-
לעגראַמעס* דרוקן זיך איבער פֿון ,הצפֿירה". די רעדאַקציע אַלין
האָט זיך נאָך ניט אַרױפֿגעאַרבעט אויף אַ מדרגה צו קענען אויס-
שרײַבן די װאַרשעװער צײַטונג --- הענגט זי אָפּ פֿון דעם חסד פֿון אַ
באַקאַנטן, װאָס איז אַן אַבאָנענט.
אַזױ שנעל װי די ;החרות" קומט,אָן, צערײַסט מען איר פֿון
די הענט און בײַ דעם איצטיקן הונגער נאָך נײַס, קלעקט עס בלױז
אויף איין צאָן.
קיין סחורה פֿון אױיסלאַנד קומט ניט אָן. װײַסע מעל, צוקער,
פּעטראָל און אַ הונדערט אַנדערע לעבנס-באַדערפֿענישן הייבןאָן
אױסצופֿעלן, און דער פּרײַז האַלט אין איין שפּרינגען אַרױפֿצן
יעדער איינער זוכט זיך צו פֿאַרזאָרגן מיט פּראָװיאַנט. מע קױפֿט-
אײַן פֿיל מע קען און מע באַהאַלט עס אויף שפּעטער. איינער זוכט
דעם אַנדערן צו פֿאַרכאַפּן.
די מורא פֿאַר אַ הונגער שרעקט אַלעמען..
אַזױ שנעל וי די נאַכט פֿאַלט-צו, װוערט די קאַלאָניע פֿאַרטרונ-
קען אין שטאָק פֿינצטערניש. זעלטן ער עס קען זיך פֿאַרגינען
ידעם טײַערן לוקסוס פֿון ברענען אַ לאָמפ...
שטייט מען אין רעדלעך אין דער פֿינצטער און מע שמועסט
אָבער וועגן מלחמה און װוידער וועגן מלחמה..
די אמתע נױטלײַדנדיקע זײַנען די, װאָס לעבן פֿון האַנט צו
מויל. פּועלים גייען-אַרום אָן אַרבעט אין דער קאַלאָניע, ניט קוקנדיק
דערויף, װאָס אין די פּרדסים פֿאָדערט זיך איצט דווקא אַ סך אַרבעט,
ניטאָ קיין געלט צו באַצאָלן, דינגט מען ניט קיין פּועלים,
אויף די געזיכטער פֿון אייניקע יונגע לײַט זעען זיך אָן די סי-
מנים פֿון הונגעריי,
ארץיישראל אין 1914--1915 | 187
צו אונדזער שכן קומט אַ מיידל פֿון אַ יאָר אַכצן, אַן אינטעלי-
געגט מיידל, קענטיק, פֿון באַלעבאַטישן שטאַנד, און בעט, מע זאָל
איר געכן עפעס צו טאָן. איר קימערט ניט װאָס פֿאַר אַן אַרבעט.
איר פּיַים איז גנעל און זי האַלט בײַם חלשן. שטעלט זיך אַרױס, אַז
דאָס מיידל האָט שוין מערערע טעג ניט געגעסן..
אַ סך קאַלאָניסטן, װאָס זײַנען אָטאָמאַנישע אונטערטאַנען זײַ-
נען גערופֿן געװאָרן צום מיליטער-דינסט, צװוישן זיי אויך דער זאַ"
אָלאָג אַהרני. די גערופֿענע איז געשטעלט געװאָרן די ברירה: אָדער
גיין דינען, אָדער זיך אויסלייזן מיט פֿופֿציק טערקישע נאָפּאָלעאַנס,
ניט צווישן דער ייִדישער באַפֿעלקערונג און ניט אַפֿילו צװוישן
די קריסטלעכע אַראַבערס איז פֿאַראַן אַ חשק זיך אָנצושליסן אין דער
אַרמײ פֿון דעם סולטאן, װוּ דער סאָלדאָט מוז לעבן אונטער אַזעלכע
שלעכטע און עקלהאַפֿטע באַדינגונגען, אַז אַפֿילו דער האַלב:חיהשער
שמוציקער מוסלימישער פֿעלאַך זוכט זיך פֿון זיי אַרױסצומאַכן. דער
לעצטער װעט זיך אָפֿט אַליין אַ מום מאַכן אַבי זיך אַרױסצודרײען
פֿון טערקישער זעלנערלי.
איבעריקנס האָט מען געקענט זען בחוש. װי די רעגירונג אַליין
איז ניט אַזױ אויסן דאָס דינען װי די פֿופֿציק נאַפּאַלעאָן אויסלייז-
געלט, אַזױ וי תּמיד, איז איצט אויך אין דער אָטאָמאַנישער אימ-
פּעריע אין פֿולער קראַפֿט דער אַלטער גוטער קאָד נאַפּאָלעאָן.
פֿיל פֿון די װאָס האָבן זיך געמעלדעט און דערקלערט גריט
צו גיין דינען, האָט מען כּלומרשט צוגענומען און אָפּגעשיקט קיין
גזה; פֿון דאָרט אָבער האָט מען זיי צוריקגעשיקט אַהײם...
פֿופֿציק נאַפּאָלעאָנס איז אַ שלל מיט געלט אין פּאַלעסטינע,
אַפֿילו אין די בעסטע צײַטן. איצט איז עס אַ ריזיקע סומע. דערצו
נאָך פֿאַרלאַנגט די רעגירונג די סומע נישט אַנדערש װי אין גאָלד,
דער טערמין איז אַ קורצער, אַקערט מען מיט דער נאָז די ערד, און
188 יהואָש
פֿרײַנד און באַקאַנטע שאַרן דאָס לעצטע צװאַמען, און מע שאַפֿט
דאָס אויסלייזגעלט,
די תּימנים זײַנען איצט נגידים: איינער אַ קאָלאָניסט האָט גע-
באָרגט פֿון זײַן תּימנישן דינסטמיידל פֿערציק נאַפּאָלעאָנס,
0
אַחוץ סאָלדאַטן פֿאָדערט די רעגירונג פֿון די קאָלאָניסטן אַלע
װוײַלע תּבֿואה, שאָף אאַזײוו. האָט ניט די קאַלאָניע די פֿאַרלאַנגטע
תּבֿואה אָדער שאָף, מוז זי באַצאָלן זייער ווערט אין גאָלד. מוז מען
ווידער זוכן פֿון אונטער דער ערד נאַפּאָלעאָנס און צושטעלן אין דעם
באַשטימטן טאָג.
אויסער געלט פֿאָדערט די רעגירונג וועגן און פֿערד פֿאַר
סוחראַ *, אין מיטן נאַכט ווערט אַ טרעװאָגע און טערקישע מיליטער-
לײַט קומען און עפֿענען-אויף די שטאַלן און פֿירן-אַװעק די בעסטע
פֿערד קיין יפֿו... גייען-אַװועק טעג און טעג, און ווען מע הייסט ווידער
קומען אָפּנעמען די פֿערד, געפֿינט מען זיי אויסגעמוטשעטע און אויס-
געהונגערטע, און מע קען זיי צו קיין אַרבעט ניט געברויכן. און אַזױ
שנעל וי מע האָט זיי אָפּגעפֿיטערט און אָפּגעכאָװעט, קומען פֿון דאָס
נײַ די מיליטער-לײַט און נעמען זיי ווידער צו. |
דורך דעם מאַנגל פֿון פֿערד און וועגן איז די װאָנדאַזש *-אַרבעט
פֿאַרקריפּלט געװאָרן. ר' יוסף האָט מורא זיך אַרױסצורירן פֿון זײַן
דיליזשאַנס פֿון רחובֿות, מע זאָל אים דעם געשפּאַן ניט אָפּנעמען און,
אַז ער ריזיקירט שוין יאָ אַ נסיעה, טוט ער עס אויף סקעלעטן, װאָס
האָבן בלויז גענוג הויט די ריפּן צוזאַמענצוהאַלטן. און נאָך אַלעמען
האַלט ער דעם גאַנצן וועג אין איין ציטערן..
/ {
אַ סך אַראַבישע רעקרוטן זײַנען צוגענומען געװאָרן. אייניקע
דערפֿער זײַנען אין גאַנצן אױיסגעליידיקט געװאָרן פֿון יונגע לײַט
און געבליבן זײַנען בלויז אַלטע לײַט און װײַבער.
* צװאַנגאַרבעט,. --- " פערדצוכט,
ארץיישראל אין 1914--1915 189
אויף דעם סמך פֿון דער גרויסער צאָל רעקרוטן, װאָס זיי האָבן
צוגעשטעלט אָדער צוליב פּאָליטישע וינטן, װאָס האָבן פֿון ערגעץ
ווו אָנגעהױיבן בלאָזן, האָבן זיך די אַראַכערס אָנגעהויבן פֿילן תּקיפֿים.
העצבלעטער זײַנען פֿאַרשפּרײט געװאָרן צווישן די אַראַכערס
אין די דערפֿער. די האַלטונג פֿון די אַראַבערס צו ייִדן ווערט אַלץ
פֿרעכער און בייזער, און עס הייבן זיך אָן הערן אַזעלכע אויסדרוקן
וי , באַלד װעט קומען די צײַט זיך מיט די יאַהוד אָפּצורעכענען...
די אַלטע מאַדאַם אײַזנבערג, װאָס האָט צוזאַמען מיט איר
מאַן דורכגעמאַכט די סאַמע ערשטע פּיאָנערטעג אין ראשון לציון
און פֿלעגט אין די גוטע אַלטע יאָרן זיך שטעלן שלאָגן איינע אַלין
מיט אַן אַראַבער, דערציילט אַז אַן אַראַבער האָט איר געזאָגט;
-- װאַרט, װאַרט! עס ועט קומען קורבאַן באַיראַם ', וועלן מיר
אײַך אַלעמען וי די שעפּסן אויסשעכטן.
איבעריקנס האָבן די דערבײַיקע אַראַבערס, װאָס קומען אין דער
קאָלאָניע מיט דער נאַטירלעכער קנאה פֿון הונגעריקער פֿױלקײט
צו פֿלײַס און מזל-ברכה, שוין לאַנג צוריק געמאַכט אַ חלוקה פֿון
רחובֿות... איטלעכער האָט שוין אָנגעצײיכנט בײַ זיך אין די געדאַג-
קען דאָס הויז פֿון דעם כאַװאַדזשאַה, װאָס ער װעט פֿאַר זיך צו-
נעמעןייי
9
עס הענגט אין דער לופֿט אַן אַנגסט.,. מע שרעקט זיך פֿאַר אַלצַ-
דינג, אַ טאַבור * סאָלדאַטן איז פֿאַרבײַגעגאַנגען די קאָלאָניע, האָט
די קאַלאָניע דורכגעלעבט שעהען פֿון ציטערניש..
אַ סבֿרה, אַז די רעגירונג װויל אין דער קאָלאָניע אַרײַנזעצן
טערקישע סאָלדאַטן, אַנשטאָט די ייִדישע שומרים,
טיעויגעאיט הע
אַראנישער פירער, --- * מחגה,
190 יהואָש
אונדזער שכן, דער הינקעדיקער שמיד, איז געקומען בעטן בײַ
אונדז אַ הלוואה.
אַ פּיסטאָלעט האָט ער אַ גוטן, װויל ער אײַנקױפֿן אַ זאַפּאַס פֿון
פּאַטראָנעס ? און זײַן גרייט..,
דערמאָן איך זיך, אַז מיט אַ פּאָר װאָכן צוריק האָב איך אין מײַן
צימער פּלוצעם געהערט אַ שיסערײַ. אַז איך בין אַרױסגעלאָפֿן אין
הויף, האָב איך געזען וי דער דאָזיקער שכן מײַנער שיסט אַ קאַץ,
זי האָט זיך אײַנגענאַדיעט אין זײַן קאַטוך ?' און עסט אים די קליינע
הינדעלעך אויף, האָט ער זי פֿאַראורטײלט צום טױט דורך שיסן
די פֿאַראורטײלונג איז אָבער געווען פֿיל גרינגער וי די אױיספֿירונג
פֿון דער טױיטשטראָף. װאָרעם אַז איך בין אַרױס מיט אַ פּאָר שעה
שפּעטער אַ צווייטן מאָל אױפֿן הויף,. האָב איך אים געטראָפֿן נאָך
אַלץ שיסנדיק די זעלביקע קאַץ. ניט געווען קיין צו גרויסער רגיל 11
אין הלכות שיסן...
פֿאַרגײט אָבער די לוסט צו לאַכן, ווען איך געפֿין-אויס, אַז זײַן
צעבראָכענע פֿוס האָט צו פֿאַרדאַנקען אַ פּאָגראָם אין רוסלאַנד...
6
מײַנע באַקאַנטע און שכנים ראָטן מיר, איך זאָל אָפּפֿאָרן.
--- מילא, מיר מוזן דאָ זײַן, אָבער איר,.. צו װאָס זאָלט איר זיך
פּלאָגן אומזיסט?... |
פֿיל איך זייער עצה אַזױ וי אַ ביטערן פֿאָרװוּרף. הייסט עס, אַז
איך בין נאָך אַלץ קיין תּושבֿ ניט אין ארץ:ישׂראל..
0
דער אַלטער פּיאָנער ח., איינער פֿון די אַמאָליקע ביל"וצעס,
איצט אַ גרויער קאָלאָניסט, איז געקומען אומיסטן צוליב מיר פֿון
גדרה. אַ בשותּפֿותדיקער פֿרײיַנד אונדזערער פֿון אַמעריקע האָט אים
געשריבן ער זאָל למען השם מיך זען און פֿרעגן אוב איך דאַרף ניט
קיין געלט. איז ער עס געקומען אױספֿירן די שליחות.
? קוילן, -- ?* אַן ענג װינקל, װי פאַר הינער. -- ** דערפאַרן, פּראַקטיש.
ארץיישראל אין 1914---1915 11
-- און פֿון װאַנען האָט איר געלט איצט?
--- כ'וועל פֿאַר אײַך באָרגן! --- זאָגט דער גוטער אַלטער און
די ארץ-ישׂראלדיקע זון שײַנט אַרױס פֿון זײַנע יונגע שװאַרצע
אויגן, |
באַדאַנק איך אים פֿאַר דער גוטער כּונה און זאָג אים, אַז
מע ועט זיך שוין באַגיין װי עס איז, ביז אונדז וועט אָנקומען.
פֿאַרדריסט אים פֿאַר װאָס איך זאָג אים אָפּ. /
מיר טרינקען טיי און דער אַלטער, פֿריש און לעבעדיק װי אין
זײַנע יונגע בילי-יאָרן, דערציילט מיר פֿון אַמאָל און פֿון איצט, זײַן
פּנים גייט שנעל איבער פֿון מרה-שחורה אין פֿרײלעכקײט.. דער
שטאַרקער גלויבן ראַנגלט זיך מיט פֿאַרבאָרגענע יסורים. און אַז מיר
זעגענען זיך, לאָזט ער אַראָפּ די שטימע, אַזױ װוי ער װאָלט זיך שע-
מען דאָס אַרױסצורײידן; ,
--- מִיר האָבן געװאָלט אַ היים פֿאַר אונדזערע קינדער בויען און
האָבן צו מאָל אַ חיים פֿאַר זיך אַליין נאָך ניט געמאַכט..
192
115
יהואָש
תל-אָביב
עס רוישן אין דער נאַכט די װעלן,
זיץ איך אַליין בײַם ברעג און הער,
מיר דאַכט זיך, פֿון מיליאָנען קעלן
קומט-אָן אַן אַלט געזאַנג אַהער,
איך ווייס ניט און איך וויל ניט וויסן,
פֿאַר װאָס די טרערן מײַנע פֿליסן,
און ס'האַרץ איז פֿול און שווער.
דער הימל גיסט אַ װײַסן רעגן
פֿון שטערן גרויס און װוּנדערהעל,
געשטאַלטן נידערן און פֿרעגן:
--ווי גיך? מיר װואַרטן אויף באַפֿעל...
איך ווייס ניט און איך וויל ניט וויסן,
פֿאַר װאָס די טרערן מײַנע פֿליסן,
און ס'האַרץ קלאַפּט װוילד און שנעל.
מאַראַנצן שפּרײטן כּישוף דופֿטן
צום שטומען שפּיל פֿון שטערנשיין,
אַ גרויסער טרוים הענגט אין דער לופֿטן
און מישט זיך אין דעם דופֿט אַרלןײ.
איך ווייס ניט און איך וויל ניט וויסן,
פֿאַר װאָס די טרערן מײַנע פֿליסן,
און ס'האַרץ פֿאַרגײט פֿון פּײַן.
שללהם ד'נג
פּאָעמע
אָן אַ שיעור געשטאַלטן
אָן אַ צאָל גילגולים,
נעמט עס אָן און בײַט זיך;
וי אַ שנור אַ שװאַרצע,
װוי אַ שלאַנג אַ בייזע,
קריכט עס דורך די צײַטן;
װי אַ שטילער יאָמער
וויינט עס דורך די דורות:
ניט דערזופּט דעם בעכער,
ניט דערגרייכט דעם באַרגשפּיץ.
ניט דערבויט דעם טורעם,
ניט דערטרוימט דעם חלום..
אױפֿן טורעם
פֿון זײַן עלפֿנבײן געלעגער
הייבט זיך אויף בײַ נאַכט דער קיניג,
אָן באַגלײטערס, אָן אַ היטער,
גייט ער צו דעם אַלטן מויער,
קלעטערט ער צום העכסטן טורעם..
איז אַ פֿענצטער דאָרט פֿאַראַנען,
קען מען זען פֿון אים דעם גרויען,
לידער, מעשהלעך,. משלים 195
טויטן שײין פֿון ים המלח --
זעצט זיך דאָרט אַװעק דער מלך..
פֿלעכט דער שימער פֿון לבֿנה
װײַסע קרענץ אויף זײַנע שלײפֿן,
גליִען פֿײַכט די גרויסע אויגן,
רײַבט ער לײַכט דעם שם המפֿורש
פֿון דעם זיגל אויף זײַן פֿינגער,
זאָגט ער שטיל געהיימע ווערטער --
בליצט דער רינג מיט גרינע שטראַלן.
גיט אַ ציטער אין דער לופֿטן,
ווערט אַ דרייען און אַ ווירבלען,
ווערט א פֿײַפֿן און אַ קלאַפּן,
קומען סאָפּענדיק פֿון אימפּעט,
שדים אָן אַ צאָל צו לױפֿן,
פֿון די אַרבע פּינות עולם..
ווער פֿון אײיַזבערג און פֿון שנייען
אױפֿן װײַטן ים הקרח;
ווער פֿון היילן אין די פֿעלדזן,
אויף די וויסטע הרי-חושך;
ווער פֿון זודיקע געזעמדן,
אין סאַהאַראַס װויסטענישן;
ווער פֿון קאָכיקן סמבטיון,
ווער פֿון װועלדער און פֿון זומפּן,
ווער פֿון ים-אוקינוס גרוגטן...
שטעלן זיי זיך אויס אין רייען,
בוקן זיך פֿאַרן קיניג:
--- האַר פֿון זיגל, װאָס באַפֿעלסטו?
-- האַר פֿון רינג, װאָס איז דײַן ווילן?
196
יהואָש
זאָגט צו זיי דער קיניג שלמה;
---בויט מיר אויף אַ ווונדעריבנין,
װאָס זאָל קוויקן מײַנע אויגן,
שטעלט מיר אויף אַ כּישוף- פּאַלאַץ,
ווו מײַן טראָן אַװעקצושטעלן..
קומט דער קילער הויך פֿון מאָרגן,
לעשט ער אויס דעם לעצטן שטערן --
זאָל דער בנין זײַן געענדיקט...
אויסגערעדט -- און שוין אין שײַטן
ליגן דעם לבֿנונס ריזן,
פֿון מצרים װײַסע שטיינער,
פֿון לאַנד אופֿיר גאָלד און גרודעס 2
און בורשטין פֿון װײַטע ימים --
אַלצדינג אָנגעגרייט צום בויען...
גיט אַ ווונק דער קיניג שלמה,
גיט דער אַשמדאי אַ צייכן .
הייבן זיך מיליאָנען אָרעמס,
האַקן האָלץ און זעגן ברעטער,
צינדן פֿײַערס, מאַכן פֿורעמס,
גיסן גאָלד פֿון הייסע פֿאַנען,
לייגן שטיינער, שטעלן זײַלן,
בויען ווענט און שפּרײטן דעכער..
זיצט און לאַכט דער קיניג שלמה,
זעט ער הענט זיך פֿלײַסיק רירן,
הערט ער פֿלאַמען פֿרײלעך שיפֿן
הערט ער האַמערס לוסטיק קלאַפּן,
1 קופּעס, שטיקער,
לידער, מעשהלעך,. משלים 197
שטײַגט דער בנין העכער, העכער,
ווערט זײַן האַרץ אַלץ שטאָלצער, שטאָלצער..
זיצט און לאַכט דער קיניג שלמה,
פֿון זײַן הויכן טורעם-פֿענצטער,
שטייט און טראַכט דער שדים-קיגיג
קוקנדיק אַרױף צום פֿענצטער:
--- פֿריִער, שפּעטער, שטאָלצער שלמה,
וועט דײַן רינג מײַן פֿינגער צירן,
װעל איך אויף דײַן טראָן רעגירן,
װועל איך אין דײַן פּאַלאַץ וינע
װועל איך קושן זאַט די לײַבער
פֿון די שיינע װײַבער דײַנע..
דער בלומעױפּאַלאַץ
אָן אַ גרונט דעם כּוס פֿון ליבע --
טרינקט פֿון אים דער יונגער שלמה, .
טרינקט און קען זײַן דאָרשט ניט לעשן..
אָן אַ צאָל די רונדע היפֿטן,
װײַסע בריסט און שװאַרצע אויגן,
און דער קיניג לעכצט נאָך אַלע...
איז פֿאַראַן אַן אַלטער גאָרטן,
רונד אַרום פֿאַרצאַמט מיט פּאַלמען
דריקן זיך די צווײנגן דאָרטן,
איינער תּאווהדיק צום צווייטן,,,
שדכנט זיך דער הייסער ריח,
פֿון צעפֿלאַמטע רוױזנקעפּלעך,
198
יהואָש
צו דעם דופֿט פֿון ליליען:הערצער..
גליט אין שאָטן די נאַסטורציע,
רייצן צונטער רויטע מאָנען,
בײַסט די בין פֿאַרליבט די טולפּן,
רוישן שיכּור די פֿאָנטאַנען,
שווימען שװאַנען אומבאַטרונקען
אין אַ טאַנץ פֿון זונען-שטראַלן...
שטייט אַ גרויסער שלאָס אין מיטן,
בליִען דאָרטן טויזנט בלומען,
אױפֿגעזוכט פֿון אַלע לענדער,
גליִען דאָרטן טויזנט װײַבער,
קיניג שלמהס האַרץ צו פֿרײען..
אויגן --- פֿרישע קאָרן-בלומען,
לײַבער מילך און צעפּ פֿון זונליכט..
ברוינע רונד געטאָקטע גלידער,
קופּערפֿעסט און קופּער-פֿאַרביק...
ווייכע, שלאַנקע טיגער-לײַבער,
אָרעמס --- לאַנגע װײַסע שלאַנגען
יונגע אַביסיניער נימפֿן
זודיק בלוט און קרויזע לאָקן..
שװאַרצע, טוי באַהױכטע טרויבן,
הינטער לאַנגע זײַדן-ברעמעןיי
פֿעדער-לײַכטע מכשפֿות,
לאַכנדיק דורך מאַנדל-אויגן --
אַלע פֿאַרבן, אַלע חנען,
האַרן אױפֿן יונגן קיניג..,
רופֿט מען אָן דעם שלאָס אין גאָרטן:
,קיניג שלמהס בלומען-פּאַלאַץײ,
לידער, מעשהלעך. משלים 199
קיינער קען אַהין ניס קומען,
טיר און טויער צוגעריגלט,
אַלע שליסלען האָט אַמינאַ,
קיניג שלמהס אֵם די אַלטע --
בלויז אַמינאַן טרויט דער קיניג..
:+
פֿון באַגינען ביז אין אֶוונט,
אויף זײַן טראָן פֿון זיבן טרעפּן,
זיצט דער גרויסער הערשער שלמה..
רעכטס פֿון אים אויף גינגאָלד-שטולן,
זיצן טויזנט גרויע זקנים,
לינקס פֿון אים, אויף זילבער-שטולן,
זיצן טויזנט קליינע שדים..
קומען מענטשן, קומען חיות,
קומען פֿױגלען פֿון מרחקים,
קלאָגט זיך יעדער אויף זײַן לשון,
הערט ער צו מיט שאַרפֿן שׂכל
משפט ער מיט שטרענגער חכמה..
איז דער מידער טאָג געענדיקט,
איז די רויטע זון פֿאַרגאַנגען,
פֿון זײַן טראָן פֿון זיבן טרעפּן,
שטײַגט-אַראָפּ דער יונגער הערשער',
גייט ער אין די אָװוגט-שאָטנס,
דורך געדיכט באַצװײַגטע שטעגןן.
קומט ער צו אַ קליינעם טױער,
קלאַפּט ער איין מאָל און קלאַפּט צוויי מאָל,
קומט אַמינאַ מיט די שליסלען
גייט-אַרײַן דער יונגער שלמה,
200
יהואָש
אין דעם בלומען-פּאַלאַץ זײַנעם,
װויל ער ניט דעם שם המפֿורש
אויף זײַן זיגלבריוו פֿאַרשװעכן,
טוט ער אויס און גיט אַמינאַן,
בלײַבט אַמינאַ אָפּצוהיטן
טרײַ דעם רינג און טרײַ דעם טויער..
צ
טראָגט זיך דורכן שטילן גאָרטן,
קיניג שלמהס פֿולע שטימע --
אין אַ פֿלעכט פֿון האַרפֿן"קלאַנגען,
הערט זיך שלמהס לוסטיק זינגען:
, איך האָב צו מײַן גאָרטן גענידערט,
די פֿאַרטיקע רויזן צוֹ פֿליקן,
איך בין צו מײיַן װײַנשטאָק געקומען,
די זאַפֿטיקע טרויבן צו דריקן.." '
,כ'וועל באַלזאַם און מירע ? מיר קלײַבן,
און שמעקן לבֿנון-גערוכן,
כ'וועל טרינקען פֿון מילכן און װײַנען,
און גאָלדענעם האָניק פֿאַרזוכן."
ווערט דעם קיניגס קול אַנטשװיגן
קלינגט אַ רינג פֿון פֿרוען-שטימען,
גיסט ער גלוטיק זיך פֿונאַנדער:
,איך הער וי עס קלאַפּט מײַן געליבטער,
-זײַן שטימע פֿאַלט זיס אויף מײַן אויער:
? קרייטעכצער,
לידער, מעשהלעך,. משלים 201
* דרימלען,
מײַן קאָפּ איז אין נאַכטטױ געבאָרן,
קום עפֿן, מײַן טויב, מיר דעם טויער..
אַרײַן איז צו מיר מײַן געליבטער,
פֿאַרשיכּורט פֿון ווילדע געלוסטן,
אַזױ וי אַ בינטל נאַרציסן
געשלומערט * מיר צווישן די ברוסטן,."
;קומט, קוויקט מיך מיט שטאַרקע געטראַנקען.
און מינטערט מיך אויף מיט געזאַנגען,
איך בין אויף דער ברוסט פֿון געליבטן,
פֿון ליבע און ווייטיק פֿאַרגאַנגען...?
1
נעמט אַ סוף די נאַכט פֿון תּענוג,
הייבן-אָן אַרויסצוקריכן
קעפּ פֿון פּאַלמען אין דער גרויקייט,
פּיפּסט אַן אָפּגעהאַקטער צוויסשער
פֿון אַ נעסט אין די ציפּרעסן --
קומט-אַרױס דער יונגער הערשעריי
שטייט אַמינאַ בײַ דעם טויער,
גיט זי אים דעם װונדער-זיגל..
א
זוכט דער אַשמדאי תּחבולות,
שלמהס יאָך פֿון זיך צו װאַרפֿן,
שלמהס רינג פֿון אים צו גנבֿען.
פֿאָרשט און שפּיאַנט דער שדים-קיניג,
האָט נקמה הונדערט אויגן,
202
יהואָש
איז ער גיך דעם סוד דערגאַנגען;
פון דעם טויערל אין פּאַלאַץ,
פֿון דעם מלכס שטילן קלאַפּן,
פֿון אַמינאַ מיט די שליסלען,
היטנדיק דעם רינג בײַם טיער --
אָבער שטאַרק דער שם המפֿורש,
שטאַרק די מאַכט פֿון קיניג שלמה...
דזשאַראַדא
זײַנען אַלע שדים שקלאַפֿן
טאָג װי נאַכט פֿאַר קיניג שלמח,
זײַנען אַלע זוינטן שפּיאָנען --
פֿרי און שפּעט פֿאַר אים שטאַפֿעטן..
קומט אַ מאָל דער ווינט פֿון מזרח,
שושקעט ער אין שלמהס אויער:
-- כ'קום פֿון ים און פֿון יבשה,
כ'קום פֿון עקן וועלט צו ווייען,
כ'בין געװועזן אויף אַן אינדזל,
הינטער זיבן בלויע ימים...
שימערט ער פֿון לויטער גרינקייט,
שטייט ער צװישן הויכע פֿעלדזן,
קאָכן טיפֿע קעסלגריבער,
רונד אַרום די הויכע פֿעלדזן...
קען קיין אַנקער דאָרט ניט האַלטן,
קען קיין שיף אַהין ניט גרייכן,
קיניגט דאָרט אַ יונגע מלכּה
לידער, מעשהלעך, משלים | 203
אויף א טראָן פֿון פּערלמוטער,
איז צו איר ניטאָ קיין גלײַכן..
דעקט זי אויף אַ ווינקל-שלייער,
ווערט די העלע זון פֿאַרטונקלט,
װאַנדערט זי אָרום אין גאָרטן,
זינגען זיסער אַלע פֿויגלען,
פֿאַלן פֿון די ביימער קוייטן
אירע פֿיס צו קענען קושן..
ווערן הייזעריק די אינדן
שרייענדיק אַרום דעם אינדזל:
שיינע קיניגין דזשאַראַדא,
פּערל פֿון די בלויע ימים...
6
װײַכט די פֿרייד פֿון שלמהס האַרצן,
מײַדט די רו זײַן נאַכט-געלעגער,
אויף דער װאָר און אין זײַן חלום,
הערט ער וי די אינדן רוישן;
שיינע קיניגין דזשאַראַדאַ,
פּערל פֿון די בלויע ימים,..
שטײיַגט ער אױפֿן טראָן באַגינען,
שווימט אַ געפּל פֿאַר די אויגן,
הייבט זיך אויף דער גאָלד'נער אָדלער,
טוט ער אָן די קרוין אויף שלמהן,
שטייען-אויף די גאָלד'נע לייבן
און דערלאַנגען אים דעם צעפּטער --
ווייס ניט שלמה װאָס זיי טוען.
שלייערט זײַן געזיכט אַ װאָלקן,
שווימט אַ נעפּל פאַר די אויגן
דורכן געפּל אויף די װעלן
204
יהואָשׁ
שווימט אַ טראָן פֿון פּערלמוטער,
וויגט זיך אױפֿן טראָן דזשאַראַדאַ...
ברענגט דער אָװונט טענץ און לידער,
שטאַרט דער קיניג אויף די כאָרן
גלאָצט ער אויף די ווענט פֿון פּאַלאַץ...
נענטערט זיך אַ גרינע װיספּע, |
שפּראָצן פֿון די קאַלטע דילן
הויכע װײַס באַדעקטע ביימער,
שנייען קווייטן פֿון די ביימער
אויף דער קיניגין דזשאַראַדאַ..
4
לאָזט זײַן חייל רופֿן שלמה,
טייל פֿון מענטשן, טייל פֿון שדים,
טייל פֿון חיות איז דער חייל..,
הייסט ער זיי אין וועג זיך גרייטן,
קלײַבט זיך אויף אַ גרויסע מחנה --
הונדערט מײַל אויף הונדערט מײַלן..
שפּרײטן זיי פֿאַר קיניג שלמהן
פֿון אַ מײַל די גרייס אַ טעפּעך,
אויסגעוועבט פֿון רויטע זײַדן,
אויסגעשטיקט מיט גאָלד און דימענט --
פֿון די גײַסטער אַ מתּנה..
רײַבט דעם זיגל קיניג שלמה,
קומט דער שטאַרקער ווירבל-שטורעם,
- הייבט ער אים און זײַנע מחנות
וי אַ פֿעדער אין דער לופֿטן..
רײַבט דעם זיגל שלמה ווידער,
קומט דער לינדער ווינט און פֿרעגט אים;
לידער, - מעשהלעך, משלים 205
--- ווו געלוסט זיך דיר צו רײַזן?
זאָגט צו אים דער קיניג שלמה;:
-- טראָג מיך גרינג דורך װײַטע לענדער,
פֿיר מיך פֿלינק צום גרינעם אינגדזל,,
טראָגט דער לינדער ווינט די מחנה,
איבער בערג און איבער טאָלן,
איבער אַלע בלויע ימים..
וויגט זיך ניט דאָס מינדסטע גרעזל,
קרײַזט זיך ניט אַ וואַסער-בלעזל,
ווו עס גייט דער ווינט אַריבער...
הענגט אַ װאָלקן אַ געדיכטער
אויף די הונדערט מײַלן-מחנה,
פֿליט עֶר מיטן װוינט צוזאַמען..
איז דער װאָלקן לויטער פֿויגלען.
אײַנגענורעט איינס אין צווייטן ---
לאָזן זיי אַ שטראַל ניט דורכגיין,
קילן זיי די הייסע לופֿטן..
יאָגט געשווינד דער וװוינט דער לינדער --
איז אַ שעה נאָך ניט פֿאַרגאַנגען,
שטייט דער מלך שוין באַכּישופֿט,
פֿאַר דער דופֿטיקער דזשאַראַדאַ..
זאָגט דער מלך צו דזשאַראַדאַן;
--טויזנט בלומען אין מײַן פּאַלאַץ
זײַנען גרייט מײַן האַרץ צו פֿרײען.
ווונדערשיין איז יעדע איינע,
פֿון איר לאַנד און שטאַם די שענסטע,
וועסטו זײַן די קרוין פֿון אַלע,
וועט דזשאַראַדא זײַן די מלכּח
איבער טויזנט קיניגינען...
206
יהואָש
רויטלט זיך די אינדזל-מלכּה,
וי אין אָװונט גלאַנצט אַ פּערל,
ענטפֿערט זי דעם קיניג שלמה:
-- איך װעל גיין אין פּאַלאַץ דײַנעם,
איין באַדינג נאָר װויל איך האָבן --
זאָלסט פֿון גאָלד מײיַן אָפּגאָט שמידן,
זאָלסט אים בי מײַן בעט מיר שטעלן,
װועל איך רויכערן אים װײַרך,
וועט ער זײַן גענאָד מיר שענקען,
וועט ער פֿון דײַן גאָט מיך שיצן..
זאָגט איר צו דער קיניג שלמה --
בליצט פֿון כּעס דער שם המפֿורש
פֿון דעם זיגל אויף זײַן פֿינגער..
6
פֿירט-אַװעק דער שטאָלצער מלך
אױפֿן לינדן ווינט דזשאַראַדאַן
ברענגט ער זי אין פּאַלאַץ זײַנעם,
קיניגט זי אויף אַלע ווײַבער --
שלמהס פֿרײד פֿון אַלע פֿרײדן...
שיקט דער קיניג רופֿן מײַסטערס,
הייסט ער זיי אַ גאָלדנעץ שמידן,
לאָזט ער אויף דער גאָלדנעץ הענגען
שנורן פּערל און בריליאַנטן..
אויסגעלײידיקט אוצרות גאַנצע,
נאָר דזשאַראַדאַס האַרץ צו פֿאַנגעף
נאָר צו זען די קליינע ציינער,
ווען די ליפּן אירע שמייכלען --
שאָלן שניי באַזוימט מיט רויזן..
:
לידער, מעשהלצך,. משלים 207
רויכערט קיניגין דזשאַראַדאַ
יעדן טאָג איר אָפּגאָט װײַרױך,
קרײיַזלען זיך אַרױס פֿון פּאַלאַץ
יעדער טאָג די בלויע שלענגלעך..
6
זוכט דער אַשמדאי תּחבולות,
שלמהס יאָך פֿון זיך צו װואַרפֿן,
שלמחס רינג פֿון אים צו גנבֿען
נישטערט ער אַרום דעם פּאַלאַץ,
שמעקט זײַן נאָז דעם געצן-װײַרױך,
פֿלאַמען-אױיף די אויגן זײַנע --
איצטער איז די שעה געקומעןףי
1
זויגט נאָך זאַפֿט פֿון רויטע ליפּן,
דריקט זיך נאָך צו הייסע גלידער,
יונגער שלמה אין זײַן פּאַלאַץ ---
און דער אַשמדאי בײַם טויער,
אָנגעטאָן אין שלמהס קליידער.
אָנגעקלײדט אין שלמהס פּנים,
שטייט און רופֿט מיט שלמהס שטימע:
--- גיב מיר אֶפּ דעם רינג, אַמינאַ..
אשמדאי
טראָגט בײַ טאָג דער שדים"קיניג,
טראָגט די דימענטקרוין פֿון שלמהן,
טראָגט זײַן מאַנטל און זײַן פּנים..
208
יהואָש
לײַכט דער רינג אים אױפֿן פֿינגער,
קומען מענטשן, קומען חיות,
קומען פֿױגלען פֿון מרחקים,
קלאָגט זיך יעדער אויף זײַן לשון --
לאַכט דער אַשמדאי אין האַרצן.,
גייט בײַ נאַכט דער שדים-קיניג
צו דעם פּאַלאַץ פֿון די בלומען,
קומט ער צו דעם קליינעם טויער,
שפּרײַזט ער דורך די שמאָלע שטעגן,
קלאַפּט ער איין מאָל און קלאַפּט צוויי מאָל ---
שלמהס אויסזען, שלמהס שליסלען,
עפֿנט זי דעם שדים-קיניג...
4
גייט בײַ טאָג דער קיניג שלמה
אין די מערק און אין די גאַסן,
ווילד צעלאָזט די האָר די שיינע,
וויסט פֿאַרגלײַזט די אויגן זײַנע,
הינטער אים אַ מחנה קינדער,
ברומט און בילט, און פֿײַפֿט, און מיאַוקעט,
שפּאָט אים נאָך אויף הונדערט שטימעף
--- איך בין שלמה! איך בין שלמה!...
קריכט בײַ נאַכט דער קיניג שלמה
אין די שאָטנס פֿון דעם גאָרטן,
זעט ער וי פֿון פּאַלאַץיפֿענצטער
פֿאַלט דאָס ליכט אין װײַסע שטעגן..
הערט ער זינגען און געלעכטער,
קען ער יעדע שטים דערקענען,
קען ער יעדן טרעל באַזונדער,
לידער, מעשהלעך, משלים 209
וועלכער שענער האַלדז אים צוויטשערט.,
ווייס ער --- זײַנע װײַבער זינגען
און עס קײַכט דער שדים"קיניגי.
הערט ער האַרפֿנשפּיל און טאַנצן,
ווייס ער וועמענס דינע פֿינגער
טריפֿן בשׂמים אויף די סטרונעס,
קען ער אין די טריט דערקענען,
וועמענס ראָזע פֿיס זיך גליטשן
אויף די גלאַטע מירמלשטיינער...
ווייס ער -- זײַנע װײַבער נאַקעט
פֿלעכטן ווילדע קאַראַהאָדן
רונד אַרום דעם שדים-קיגיג...
שלײיַכט-אַרום דער קיניג שלמה,
שלענג אין האַרצן, סם אין מוח,
קלײיַבט ער אויס דאָס װוײַטסטע ווינקל,
פֿאַלט ער אױפֿגעקנױלט אַנידער,
אין די קילע לאַנגע גראָזן..
ברענען אין די צװײַגן אויבן
רונדע אויגן פֿון אַ סאָװוע,
פֿליט אַ פֿלעדערמױז אַריבער,
=
רירט אים אָן איר קאַלטער פֿליגל..
שליוכצט אין גראָז פֿאַרגראָבן, שלמה,
שפּינט זיך פֿון דעם טונקלען הימל,
- ערגעץ פֿון אַ װײַטן שטערן,
ביז צו אים אַראָפּ אַ פֿאָדעם...
נעמט דעם פֿאָדעם קיניג שלמה,
וועבט ער אויס דערפֿון תּכריכים,
פֿאַר זײַן יוגנט און זײַן ליבע,
פֿאַר זײַן שטאָלץ און פֿאַר זײַן קנאה..,
200
115
יהואָש
טויכטיאַרױס אַ קול פֿון ערגעץ,
הילכט ער פֿראָסטיק, קלינגט ער רויַק:
צײַט פֿאַר קושן, צײַט פֿאַר שיידן,
גלײַך די װאָג פֿאַר לוסט און ליידן,
װיפֿל פֿרײד אַזױ פֿיל טרערן..
זונען קומען, זונען גייען,
הין-און-הער די ווינטן ווייען,
מוז דער קרײַז זיך ווידער קערן..
יאָגן טײַכן, ציִען שטראָמען
צו דעם ים און זײַנע תּהומען
און דער ים -- קאָן פֿול ניט װערןייי
זוך איך אין מזרח און אין מערב..-
הין און הער
איין שטערן האָט גערעדט צום צווייטן
און צװישן זיי געוועזן איז די ערד,
איז מיר א װאָרט פֿאַרבײַגעפֿלױגן,
האָב איך דאָס װאָרט געהערט..
איין שטערן איז אַװעק אין מזרח,
דער צווייטער פֿליט אין מערבֿירױם,
זוך איך אין מזרח און אין מערבֿ
דעם פֿאָטער פֿון מײַן טרוים...
1914
1913
פאַרלוירן
0 =
כ'האָב אַ חלום געזען אין דער נאַכט
און האָב אים פֿאַרגעסן אויף מאָרגן,
געגאַנגען בין איך און געטראַכט;
-- װוּ ליגט איצט מײַן חלום פֿאַרבאָרגן?
כ'האָב אַ חלום געזען אין דער נאַכט
און ער איז פֿאַרשװונדן באַגינען
ער ליגט אין אַ ווינקל און לאַכט:
--- וועסט, נאַרעלע, מיך ניט געפֿינען.
= 2
כ'האָב דורך פֿעלדער און וועלדער געװאַנדערט;
--- מײַן נאַכטיקער חלום װוּ איז?
כ'האָב אַלע סימנים פֿאַרלױרן
און ווייס בלויז --- מײַן חלום איז זיס,
האָב איך אויף מײַן װאַנדער געטראָפֿן
חלומות פֿיל װוּנדערלעך שיין;
-- האָט איר ניט מײַן חלום באַגעגנט?
געענטפֿערט מיר האָבן זיי: --- ניין!
געזשומט האָט אַ בין מיר אין אויער:
-- קלײַב-אויס דיר אַ טרוים פֿון דאָס ביי..
געוויינט האָב איך שטיל און געבליבן
מײַן אייגענעם חלום געטרי..
לידער, מעשהלעך,. משלים
1914
געפונען
איך האָב מײַן קול פֿאַרלױרן
און בין געווען אַ שטומער --
האָט מיך מײַן פֿרײד געװאָרגן,
האָט מיך געשטיקט מײַן קומער.
האָב איך געװאַרט ביז נאַכט האָט
איר שװאַרץ געװואַנט פֿאַרהאַנגען
און בין אַ היילונג זוכן
צום גרויסן ים געגאַנגען..
איז מיר דער ים אַנטקעגן
געקומען מיט געשרייען.
האָט יעדער אינד געפּילדערט
מײַן לוסט און מײַנע ווייען..
בין איך אין זאַמד פֿאַרגראָבן
געלעגן און געשוויגן --
אין ים, אין גרויסן, האָב איך.
מײַן קול צוריקגעקריגן...
213
214
1918
וווהין ?
לאַנג די יאָרן, פֿיל די װועגן *
ביז דערװאַנדערט צו די ברעגן
װווּ מיר האָט דער ים געזונגעןיי
זײַנען ועלן צוגעשפּרונגען
און מיר קיל די פֿיס געצװאָגט,
און גערופֿן און געלאָקט:
--- קום, דו,. שװאַכער, באָד די גלידער
אין דעם שטראָם פֿון קיין מאָל ווידער...
האָב איך מיט געשווינדע פֿינגער
פֿון מײַן לײַב דאָס קלייד געריסן
--- אינדן, אינדן, טראָגט מיך גרינגער,
לאָמיך מער פֿון ברעג ניט וויסן,
לאָזט מיך מער צום לאַנד ניט קומען..
האָט דער ים גענומען ברומען,
האָט דער ים גענומען קלאָגן,
און געטראָגן און געטראָגן,
און אין ערגעץ ניט געבראַכט..
האָב איך נאָכן ברעג געשמאַכט
און זיך בלינד צעוויינט די אויגן:
--- ווו זאָל איך איצט אַנטרינען?
כ'האָב מײַיַן קלייד אַראָפּגעצױגן,
װוּ װעל איך עס געפֿינען?=י
לידער, מעשהלעך,. משלים (215
1314
שאָטנס
געפֿאַלן איז אַ שאָטן אויף מײַן שװועל
און קיין געשטאַלט איז ניט אַרײַנגעקומעןי
געהערט האָב איך דאָס שוימען פֿון אַ וועל
און קיינער איז צום ברעג ניט צוגעשווומעןי.
מײַן זעל, מײַן מידע זעל,
וועסט אייביק, אייביק װאַכן,
און אײיביק, אײיביק פֿרעגן,
און תּמיד װועט אַנטקעגן
דאָס לעבן שטיין און לאַכן --
מײַן זעל, מײַין מידע זעל..,
אַ פֿאָדעם האָט פֿון קנויל זיך אָפּגעדריבלט
און איז אין פֿינצטערניש צו מיר דערגאַנגען
האָב איך מיט מי געצויגן און געגריבלט,
און האָב אַרױסגעצױגן שלאַנגעןי
מײַן זעל, מײַן מידע זעל,
האָסט דריבלענדיק אין פֿינצטערנישן
זיך פֿעדערװײַז אַליין צעריטן --
מײַן זעל, מײַן מידע זעל..
216
1917
יהואָש
ביים בױימשפּיץ
און פֿיל מען זאָל פֿרוכטן ניט קלײיבן,
וועט אויבן בײַם בוימשפּיץ פֿאַרבלײַבן
אַן איינציקע פֿרוכט,
ניט געפֿליקט, ניט פֿאַרזוכט,
װאָס וועט לאַכן אין זון און אין שטראַלן
פֿון יענע װאָס זײַנען געפֿאַלן...
און אַ ווינטל װועט קומען צו גיין
און געבן אַ גלעט: --- דו אַליין
ביסט די קרוין און די פּער, און די שײַן.
און דער לוין פֿון דער שטאָלצער װעט זײַן
געהויבן אין הימל צו שטאַרן
און פּאַמעלעך, פּאַמעלעך פֿאַרדאַרן...
אַ פאַרדראָס
פֿון הימל געפֿאַלן אַ שפֿע מיט זונען
איז מיר אַ פֿאַרדראָס -- |
איך האָב ניט די שפֿע פֿון הימל געפֿונען
צו נעמען אין װאָס...
פֿון הימל אַ ליכטיקער רעגן געקומען
און האָט מיך פֿאַרשעמט --
געלאָזט מיך פֿאַרשמאַכט מיט אַ טרוקענעם גומען
און באַפֿלײצט אַ געזעמד..
לידער, מעשהלצך,. משלים 217
צו װאָס ?
פֿאַלן-צו די אַװנט-שאָטנס,
עפֿנט זיך די טיר פֿונאַנדער --
קומט-אַרליַן אַ װוײַסער זקן,
קענטיק פֿון אַ לאַנגן וואַנדער...
מורמלט ער: -- איך האָב געזוכט דיך
און אַצינדער דיך געפֿונען..
גיט ער מיר אַ קגויל פֿון פֿעדעם
און ער זאָגט: --- ער איז געשפּוגען.
פֿרעגט ניט װו און ניט פֿון וועמען --
נעם איך פֿלײַסיק זיך צונ'עם וועבן..
און דער זקן איז פֿאַרשװוּנדן,
מער קיין עצה ניט געגעבן...
וועב איך טאָג פֿאַר טאָג און ווייס גיט,
ווער עס וװעט מײַן אַרבעט נעמען...
וועב איך פֿלײַסיק און איך פֿרעג ניט,
ניט ,,/צו װאָס?* און ניט , פֿאַר וועמען?"..
::
ערגעץ ווו
כ'האָב ערגעץ װו אַ נעסט,
װאַרט גליק און רו דערינען,
איך קאָן עט ניט געפֿיגען,
און ס'רופֿט מיך און עס גריטט --
פֿאַרדריסט מיך און פֿאַרדריסט,,
218
יהואַש
כ'האָב ערגעץ וו אַ זְעָל,
װאָס טוט צו מיר באַגערן,
עס פֿאַלן אירע טרערן
און כ'ווייס צו מאָל ניט ווו --
דאָס גיט מיר ניט קיין רו..
כ'האָב ערגעץ װוֹ אַ שטאָק,
װאָס קאָן די ימים שפּאַלטן,
ער ליגט פֿון מיר באַהאַלטן
און כעוייס, אַז ער איז מײַן --
גייט מִיר די וועלט ניט אײַן...
כ'האָב ערגעץ װו אַ שלאָס,
מיט שקלאַפֿן און אַרמײען,
איך ווייס ניט װוּ זיי שטייען,
און כ'בין אַלײין און פֿרעמד --
דאָס קלעמט מײַן האַרץ און קלעמט..
װאַרטן
איך על די ליפּן פֿעסט פֿאַרמאַכן
איך וועל ניט וויינען און ניט לאַכן,
איך װועל ניט אומגעדולדיק גאַרן
און װעל דאָס ראָד פֿון טעג ניט שפּאַרן..
איך װעל פֿון מוח אַלץ פֿאַרמעקן
און בלײַבן װוי אַ לערער בעקן,
װאָס ליגט און װאַרט אָן אייגן ווילן --
אַ האַנט זאָל קומען און אים פֿילן..
איך על ניט גיין אַ טריט אַנטקעגן --
װאָס קומט, זאָל קומען וי אַ רעגן
און איך װעל טרינקען און ניט פֿרעגן,
פֿון װאַנען און אויף וועלכע וועגן...
לידער, מצשהלעך,. משלים 219
דער נביא
2
זיי האָבן זיך געבוקט צו אים: -- דו. מאַן פֿון גאָט,
מיר װעלן דיך באַקרוינען...
האָט ער געשמייכלט שטילערהייט: --- דאָס װעט איר טאָן,
ווען איר װעט מיך פֿאַרשטײנען...
זיי האָבן זײַן געצעלט באַלאַגערט: --- מאַן פֿון גאָט,
מיר װעלן דיך דערהייבן...
האָט ער געוויגט באַטריבט דעם קאָפּי -- און הייבנדיק
דערנידערן מײַן גלייבן...
זיי האָבן אים געזונגען זייער שענסטן לױיב:
-- ביסט דער װאָס מיר פֿאַרלאַנגעף
האָט ער זיך אױפֿגעכאַפּט: --- נעמט אַכט, איך בין דער פֿלאַם
און איר די טויטע זאַנגעןי
אע יי
מיך האָט געשטאַרקט אַ פֿעסטע האַנט,
מיך האָט געבענטשט דאָס מויל פֿון גאָט,
איך בין דער אַקער און די זאָט י
איך בין דער שטורעם און דער בראַבֿו..
איך בין אַ פֿלײצונג אָן אַ מאָס,
איך בין אַ מבול װאָס פֿאַרװיסט
און בין אַ רעגן װאָס באַגיסט
אַ מדבר זאַמד צוליב אַ גראָזי.
+ זעט, זאַטקײט,
2200
119
116
יהואָש
איך בין דער נעפּל אין דער װײַט
און בין אַ שאַל פֿון הויכע בערג,
און בין די פֿרײד פֿון גרויסע ווערק,
און בין דער וייטיק װאָס באַנײַט,,
איך בין דער טויער און די טיר,
איך בין דער שליסל און די שוועל,
איך בין אַן אָנזאָג און אַ טרעל,
און וועלדער פֿױגלען הינטער מיר...
דער שטאַרקסטער
כ'וועל זײַן דער שטאַרקסטער צווישן אײַך,
ניט בליץ, ניט באַרג, ניט שנעלער טײַך --
כ'וועל זײַן דער טוי װאָס פֿאַלט צו דר'ערד
און נערט...
כ'וועל זײַן דער שטאַרקסטער, ווען איך קום...
סײַ שטאָלצער בוים, סײַ שטילע בלום --
וועט נעמען יעדער מײַן געטראַנץ /
מיט דאַנק..
כ'וועל זײַן דער שטאַרקסטער אינעם לאַנד...
כ'וועל זײַן דער שפּרוך װאָס היילט, די האַנט
װאָס שטיל און אומגעזען פֿאַרקניפּט
און ליבט,,,
לידער, מעשהלעך, משלים 221
116
119
די בריק
בין איך די בריק..
אַריבער מײיַן געניק
די מחנה ציט פֿון ברעג צו ברעג,
צו גרויסעט טעג,
צן. גליק,,
בין איך די בריק, און הענג
אויף פֿינצטערע און שװאַרצע היילן,
און זע דעם תּהום, און זע די שלענג,
און טו עס גיך דערציילן.,
בין איך די בריק, און נאָך אַנאַנד
די מחנה ציט צום שיינעם לאַנד,
מיט פֿרײד און מאַכט..
און טאָג און נאַכט,
און פֿרי און שפּעט,
אויף מײיַנע ליפּן װאַכט
און ציטערט אַ געבעט:
--- גאָט, גיב מיר קראַפֿט,
איך זאָל ניט װערן אָפּגעשלאַפֿט...
זעיר אַנפּין
הענגט אויף אַ צװײַג |
אַ גילדערנע זון אין אַ טראָפּן געפֿאַנגען.
ציטערט און פֿליטערט אַ װאַלד מיט געזאַנגען
אין אַ קליינינקער שטליג..
222
יהואָש
ביימער
ןא
צוויי ביימער אײַנגעפֿלאָכטן אין אײנאַנדער,
גרינע צעפּ אין גרינע צעפּ פֿאַרפּלאָנטערט,
גיסט אַ רעגן --- טרינקען זיי צוזאַמען,
שפּריצט די זון --- צעטיילן זיי די שטראַלן,
קומט דער אָװנט
שלייערט ער זיי אין איין שאָטן,
פֿאַלט-אַראָפּ אַ שטערן אין די בלעטער,
קושן ביידע אויף אַ מאָל דעם הימלס גאָב..
אין אַ שװאַרצער נאַכט
קום איך אָפֿט צו שלײַכן
ליג איך אין די גראָזן צווישן זי
און זע די פֿײַער-פֿליגן שפּרינגען,
און צי די אָרעמס מײַנע אויס:
פֿײַער-פֿליגן, פֿײַער-פֿליגן,
לערנט מיך זיך אײַנצופֿלעכטן
אין איינעם מיט די ביימער...
2
איך ווייס ניט וי אַזױ דאָס איז געװען:
איך בין געלעגן אונטן
אײַנגעדעקט אין װאַרימער זומערנאַכט;
פֿון קאָפּ ביז פֿוס '
האָבן גראָזן אונטער מיר
און צװײַגן אין דער הויך
גערעדט צו מיר;
און עמעצער אין מיר האָט זיי געענטפֿערט,
לידער, מעשהלעך,. משלים 2203
119
119
און איך האָב צוגעהערט זיי ביידן,
און ניט פֿאַרשטאַנען...
3
מײַן צוקאָפּנס זײַנען
האַרטע אײַנגעדרייטע װאָרצלען.
זאָג איך זיך: אָט װעט געשען
איינער פֿון די אײַנגעדרייטע װאָרצלען
װועט מיר אײַנװאַקסן אין לײַב
און דורך מײַנע בלוטן װעלן זאָפּן
וואַסערן פֿון אונטערערד'שע טײַפן,
און זאַפֿטן פֿון שטומע טרויעריקע זאַכן,
װואָס ריידן ניט, און טראַכטן ניט,
נאָר װאַקסן, װאַקסן, װאַקסן...
דאָס נייע
שעפּסט פֿון אַלטן ברונעם, און דײַן האַרץ אין שרעקן,
זאָלסט אױפֿן דעק דעם מאָך און שטיינער ניט אַנטפּלעקן,
זאָלסט אױפֿן גרונט די שװאַרצע קויטן ניט צערירן ---
קום, טרינק פֿון קליינעם בעקן װאָס הייבט הײַנט אָן ייִרן 1
און װעט זיך מאָרגן אין אַ ים אוקינוס שטרעקן,
און איין דאָרשט שטיל, כּדי צען נײַע אױפֿצװועקן..-
7 יוירן, װאַקסן, זיך הייבן,
224
1920
יהואָש
זונטראָפּנס
יה
אין די װײַסע שוימען
פֿון די גרויסע װאַסערן,
פֿון די שטאַרקע פֿולע װאַסערן,
האָב איך מײַנע טרוימען
דערקענט,
דורך געוועלבן ווילדע
איבער בלאָקן שטיין,
מיט די גרויסע אימפּעטיקע װאַסערן -
שפּרינגען מײַנע שוימען.
שפּרינגען מײַנע טרוימען
און צעשטויבן זיך
אין רעגנבויגנס...
ר
קװואַל און רעגן,
קװאַלן פֿון די טיפֿענישן
און רעגנס פֿון די אײַלנדיקע װאָלקנס,
קװאַל און רעגן,
און די זון ביידע בינדן
מיט גילדערנע פֿלעכטן.
װאָס פֿאַר רײַכע גאַרבן,
װאָס פֿאַר פֿולע גילדערנע גאַרבן,
וועסטו האָבן,
דו, געבענטשטער,
דו, באַשאַנקענער מיט קװאַל און רעגן...
לידער, מעשהלעך,. משלים
119
1920
225
פאָלק
ווינציקער, ווער מאַכטיק און ווער פֿיל,
און זע דעם הימל ליכטיקער און ברייטער;
איינער צו דעם צווייטן פֿעסטער און געקייטער,
און שטאַפּל איבער שטאַפּל צו דעם צִיל;
און ביסטו אױיסגעװאַקסן צו דײַן מאָס,
שטויס-אָפּ פֿון אונטער זיך דעם לייטער
און טייל מיט אַלעמען דײַן פֿולן כּוס...
אָל
דיין לערער
אין דעם מדבר וועסטו אים געפֿינען
מיט די גרויע אײיביקע געזעמדן,
מיט די װײַסע אומדערבאַרעמדיקע שטערן
אין זײַן אויג,
אין דעם מדבר
וועסטו װאַלגערן דײַן קאָפּ אין שטויב
צו זײַנע פֿיס
און בעטן טרייסט,
װועט ער לייגן זײַנע האַרטע פֿינגער
אויף דײַנע האָר,
און די גרויע אייביקע געזעמדן,
און די װײַסע אומדערבאַרעמדיקע שטערן
װועלן רינען דורך זײַנע האַרטע פֿינגער
אין דײַן בלוט,
און דו װועסט מער ניט בעטן
קיין מאָל, קיין זאַך מער ניט בעטן,
26
120
בליעכץ
אונטער צװײַגן האָב איך זיך באַהאַלטן,
מיט אַ שאָטן פֿאַר מײַן אונטערשפּרײט,
האָבן מידע בלעטער מיך פֿאַרזונגען
און דער בוים איז מיד געפֿאַלן אויף די אויגן;
אין אַ ברייטער עפֿענונג פֿון װאַלד
בין איך בײַ אַ שפּינראָד געזעסן
און שטיקער זון, און שטיקער הימל,
און שטיקער ערד געשפּונען
אין אַ ראָזן פּערלמוטער-פֿאָדעם,
און אַ ריח פֿון רעזעד !, און רויז און מײַ
האָט פֿון שפּינדל זיך געטראָגן..
אַז איך האָב זיך אױפֿגעכאַפּט,
איז מײַן פּנים און מײַן קאָפּ
געווען באַשאָטן מיט בליעכץ,
און די צװײַגן האָבן זיך געצונטערט
אין די לעצטע צויטן פֿונעם טאָג..
בראָדװײ
יאָגן אױיטאָס, וועגן און טראַמװײַען
פֿײַפֿלעך פֿײַפֿן, טרובעס בלאָזן, גלעקער קלינגען,
פּילדערט-דורך אַ פֿײַערלעשער-װאָגן
שלעפּנדיק א שװאַרצן צאָפּ מיט רויך.
=
שאַרן מחנות הויכע פֿיס,
ברוינע, געלע, פּערל-גרויע, װײַסע פֿיס..
װײַסע העלדזער, שטיקער אָנגעפּודערט לײַב,
1 מין בלום,
יהואָש
לידער, מעשהלעך, משלים 21
1919
שװאַרץ געפֿאַרבטע ברעמען, בלאָנד געבלייכטע האָר,
היט מיט גרינע פֿעדערן,
גלאַנציקע צילינדערס און אַ ווירבל שטרויהיט,
כרייטע מעקסיקאַנישע סאָמברעראָס,
זעלנער* און מאַטראָסןיהיטלעך פֿון אַ טוצן פֿעלקער,
אַלטע בירגערס פֿון דער נאַכט מיט װאַסערדיקע אויגן,
און גרויסע דימענטן אין שניפּס,
ייִנגלעך גליַענדיק' --- פֿון יעדן מיידלקוק,
לײַט פֿון אַלע לענדעם און פֿון אַלע זונען,
פֿון װײַנבערג נעבן שטילן ים,
פֿון שנייגעבערג פֿון ברייטע ווייץ- און קאָרנפֿעלדער,
פֿון הויך באַגראָזטע פּאַמפּאַס,
פֿון דאָרטן װוּ הונדערט טויזנט שקלאַפֿן גראָבן
פֿון קבֿרים אין דער ערד גאָלד פֿאַר עמעצן..
צפֿון-מענטשן, דרום-מענטשן, פֿון עראָפּלאַנען און פֿון שיפֿן,
אײַלנדיק צום נאַכטגעיעג פֿון בבֿל..
שרײַט פֿון אַלע ווינקלען א פֿאַרשײַטע ליכטיקייט,
גיסט אַ העלער, רוישיקער קאַסקאַד
און שלאָגט-אויף צום ליימיק געלן הימל,.
קריכן פֿײַערשלענג אויף הויכע מיערן
לױפֿן אויף אַ טורעם דרײַ פֿײַערדיקע פֿערד
מיט ווילדן אימפּעט אין דער הייסער נאַכט.
צאַפּט אַ גרויסע פֿײַערדיקע פֿלאַש
פֿײַער אין אַ כּוס,
שפּרינגט פֿון פֿינצטערניש אַ פֿײַערדיקע קאַץ
און גראַבלט מיט די נעגל
אַ פֿײַערדיקע שפּול..
228 יהואָש
או אַלט ליד
אָט אַזױ איז אין יאַפּאַן
ערגעץ װוּ אַ ליד פֿאַראַן:
! זאָגט אַ קריגסמאַן צו דעם שמיד:
--- מײַסטער מיר אַ שװוערד געניט!
מאַך דעם קליגג
וי אַ ווינט אויף װאַסער גרינג,
מאַך אים לאַנג
וי אין פֿעלד אַ רײַפֿע זאַנג,
פֿלינק און בייגיק
וי אַ שלאַנג,
פֿול מיט בליצן, טויזנט אױיגיק,
גלאַט ווי זײַדגעװאַנט און דין
וי אַ פֿאָדעם פֿון אַ שפּין,
און קאַלט און אומדערבאַרעמדיק וי פּײַןי.
--- און אױפֿן הענטל װאָס זאָל זײַן?
--- אױפֿן הענטל, גוטער מאַן --
זאָגט דער קריגסמאַן פֿון יאַפּאַן --
קריץ מיר אויס
אַ סטאַדע שאָף, אַ טײַך װאָס רינט,
אַ קאַרשנבוים, דערבײַ אַ הויז,
און אַ װײַב װאָס זייגט אַ קינד...
אָט אַזױ איז אין יאַפּאַן
ערגעץ װוּ אַ ליד פֿאַראַן.
120
לידער, מצשהלעך,. משלים
1918
דער וואנדערער
גייט אַ װאַנדערער אין האַסט,
אין אַ זאַק אַ שווערע לאַסט.
אײַנגעדרייט דאָס לײַב אין דרי
און דאָס פּנים גרוי װי בללי,
-- האָסטו ערגעץ אין דער װײַט
װײַב צל קינד; צי ליבע. לײַט?
קוקט ער זיך צעשראָקן אום:
--- כ'בין אַ פֿרעמדער אומעטום..
װאָס פֿאַרגינסטו זיך ניט רו
אַז דו האָסט ניט גיין אַװוּ?
ענטפֿערט ער פֿאַרצוקט און קראַנק:
--- גייטיק, נייטיק איז דער גאַנגייי
-- האָסט געוויס, דו, בלייכער גאַסט,
אין דיין זאַק אַ טײַער לאַסט?
ברעכט ער אויס אין אַ געויין
און ער װײַזט מיר דאָרט -- אַ שטיין..
229
230
120
יהואָש
איך אַליין
איך אַלין,
און פֿון מיר איז מײַן וועג און מײַן גיין,
פֿעדעם נאָך פֿעדעם שפּין-אַרױס;
פֿון איינע מיר מאַך איך גאָטס הויז
און פֿון צווייטע --- אַ געץ,
און פֿון דריטע -- אַ נעץ,
צו פֿאַנגען אַ שײַן און אַ בלענד,
און מיט פֿערטע מיך בינד איך די הענט.
הינטער זיבן טויערן
הינטער זיבן טויערן פֿון שײַן
ליגט אַ בלינדע נאַכט,
וויינט אַ שטומער פּײַן:
גאָט, גיב מאַכט..
הינטער זיבן זיגלען פֿון געשפּעט
זיצט אַ בלינדע טרער,
וויינט אַ שטום געבעט:
-- גאָט, דערהערי..
לידער, מעשהלעך. משלים 2341
טויב, דו. שטילעי...
בײַם וועלדל װאַרט איך אויף דיר אֶפּ ---
אָט װעסטו זיך באַװײיַזן,
אָט זע איך שוין דעם שװאַרצן צאָפּ,
אָט הער איך שוין די שפּרײַון,
טילי, טילי,
טויב, דו, שטילע,
וי װועל איך עס אַצינד דיר זאָגן?
ווען כ'בין אַ זינגער
מיט טויזנט צינגער
איך װאָלט קיין װוערטער גיט פֿאַרמאָגן.
פֿון קאָרן הייבט זיך דײַן געזיכט
אַלץ נענטער מיר אַנטקעגן,
אין דײַנע אויגן טאַנצט אַ ליכט
וי זון אין פֿרילינג-רעגן.
טילי,,. טילי
טויב, דו, שטילע,
ווי װעל איך עס אַצינד דיר זאָגן?
ווען כ'בין אַ זינגער
מיט טויזנט צינגער
איך װאָלט קיין ווערטער ניט פֿאַרמאָגן,
אַ שעה קומט;אָן, אַ שעה פֿאַרשװינדט,
מיר זיצן שטיל באַטרונקען,
דער טאָג צערינט, די נאַכט גייט בלינד,
אין הויב ? פֿון זילבער-פֿונקען,
טילי, טילי,
? פון די פּאַרבליבענע כתבים. --- ? װי א קאָפּטיכֿל,
232
יהואָש
טויב, דו, שטילע,
וי װעל איך עס אַצינד דיר זאָגן?
ווען כ'בין אַ זינגער
מיט טויזנט צינגער
איך װאָלט קיין ווערטער ניט פֿאַרמאָגן.
דער טויט װעט ליגן אומעטום,
ווען איך װעל דיר באַגלײטן,
און פֿול דאָס האַרץ, די ליפּן שטום
פֿון איינעם צו דעם צוייטן.
טילי, טילי,
טויב, דו, שטילע,
וי װעל איך עס אַצינד דיר זאָגן?
ווען כ'בין אַ זינגער
מיט טויזנט צינגער
איך װאָלט קיין ווערטער ניט פֿאַרמאָגן
4
אלטפרענקיש
די שעפּערין גייט מיט די קאַנען
און האָט זיך שטיל באַשלאָסן:
זי װועט קוקן אין װאַסער ביז װאַנען
אין ברונען באַװײַזט זיך איר חתן.
געקומען דאָס מיידל און בייגט זיך
און קוקט אינעם טונקעלן װאַסער:
פֿון אונטן אַנטקעגן איר נייגט זיך
אַ שטילער, אַ שיינער, אַ בלאַסער,
האָט דאָס מיידל אַ בענקען באַנומען /
און אַ טרער פֿון איר אויג איז געפֿלאָסן,
און די טרער איז אַרונטערגעשװוומען.
און תּיכף פֿאַרשװוּנדן דער חתן
לידער, מעשהלעך,. משלים 233
א בוים בין איך
אַ בוים בין איך,
מיט אַ פֿלעכט פֿון צװײיגן,
גלײיכע, קרומע, אײַנגעקנוילטע,
שטאָלצע צו דער זוך,
אײַנגעבויגענע צום גרונט --
מיט אַ טײַך בלעטער
גרינע, טונקל-גרינע, העלגרינע, ברוינלעך-גרינע,
אָנגעשימערטע מיט זון,
אָנגעטרונקענע מיט שאָטן,
אָנגעזאַפּט מיט וויגטן --
און פֿאַר יעדן צווייג
צען װאָרצלען אין דער סיף
און טויזנט פֿײַכטע זויגעדיקע פֿעדעם
קריכנדיק צו פֿינצטערע פֿולע טײַכן.
אַ בוים בין איך
און אַלע כלעטער גיב איך צו דער זוך,
גיב איך צו דער זון אויף איר באַגער.
און צו די יונגע װוינטן
בלעזלט זיך מײַן טײַך בלעטער
אין ווינט און זון --
פֿאַר יעדער בלאַט אין זון
צען פֿעדעם אין די תּהומען.
24 יהואָש
ביימער בייגן זיך
ביימער בייגן זיך בײַ װאַסער-ברעגן,
אָװונט שלײַכט און קאַלטער שטערן קומט אַנטקעגן.
קרומע וועגן טונקלען אָן אַ גייער,
איבער לאָנקע-זומפּן שלאַבערט זיך אַ שלייער.
גראָז צו גראָז באַהעפֿט זיך אינעם שאָטן,
זאַנג צו זאַנג אין ענגער אַנגסט צונױפֿגעקנאָטן,
שטיל שטייט מיל מיט אָפּגעפֿליקטע אָרעם,
טויטע מילנער קומער פּאָרװײַז פֿון די קבֿרים,
אױפֿן בערגל שװאַרצט די הויכע חורבֿה,
שטיינער קריכן קעגן הימל אין אַ הורבע.
קרעכצט פֿון װײַט דער שווירטיס ז פֿון אַ ברונעם;
גרויער, גרויער... און דער טאָג איז אויסגערונען,
ס'האָט יעדער צו אַ שטויבל זיך דערשלאָגן..
ס'האָט יעדער צו אַ שטויבל זיך דערשלאָגן
און ער װעט אַלע זעמדלעך אין הױפֿן זאַמלען,
ס'האָט איטלעכער געפּרװוט אַ װאָרט דערשטאַמלען
אַצינד װעט ער דאָס גרויסע װאָרט דערזאָגן.
אויף טויזנט וועגן זײַנען װאַנדערערס געקראָכן,
איז װוּ נישט װוּ געווען אַ טריט אַ דרייסטער,
אַצינד װעט ער, דער לעצטער, און דער מײַסטער
זיי אַלע כּפֿלען אין איין מעכטיקן נצחון.
און הענגען װעט אויף זײַנע ציטאַדעלן
אַ פֿאָן, װאָס װעט דאָס װאָרע װאָרט דערציילן:
געבענטשט די קליינע אומגעמערקטע טיילן
און מער פֿון טאָן דאָס ערשטע שװאַכע װעלן.
1 דער דראָנג, אויף װעלכן עס הענגט און װיגט זיך דער עמער.
לידער, מעשחלעך,. משלים 235
וועסטו פירן אונדז צום פייעףר..
וועסטו פֿירן אונדז צום פֿײַער,
וועסטו פֿירן אונדז צום װאַסער,
פֿיר, דו, גײַער,
פֿיר, דו, בלאַסער,
פֿיךר --
אַלע װעלן מיר דערשלאָגן
גיין נאָך דיר,
דיך ניט שעלטן, דיך נישט קלאָגן..
טאַנצט אין אויג בײַ דיר געשפּעט,
טאַנצט אין האַרץ בײַ דיר אַ שד,
האַלט אים אײַן אין זיבן קייטן,
אַלע װועלן מיר זיי טייטן,
אין דײַן נאָמען,
אַלע װועלן מיר אין שטראָמען
זיך געשטאַרקטע װאַרפֿן,
אַלע װועלן מיר פֿאַרשאַרפֿן
אונדזער חלף און זיך קוילען,
ווען דו װעסט דײַן שד פֿאַרהױלן..
236
יהואָש
ס'האָט קיינער נישט גערעדט אַזױ וי ער
ס'האָט קיינער נישט גערעדט אַזױ וי ער,
פֿון ווערטער שיין געפּוצטע האָט ער נישט געװוּסט
אָנגעהױיבן האָט ער נישט: חבֿרים,
קאַמעראַדן, פֿרײַנד,. צי ברידער --
נאָר אױיסגעגאָסן זיך, װי ס'גיסט זיך אויס
אַ װווילער רעגנשפּרײַ אין מיטן פֿרילינג,
און וי אַן אַלטער בוים, למשל,
מיט טויזנט װאָרצלען אין דער ערד
און אַ געדיכטעניש פֿון בלעטער אין דער זון
װאָלט נעמען מיט אַ מאָל אַרױסרײדן
! זײַן תּהומיק זוניק האַרץ.
און אַז מען איז אַװעק פֿון אים,
איז נישט געבליבן אין געדאַנקען
אַ װאָרט, אַ זאַץ, אַן אויסדרוק,
נאָר פֿרישער פֿולער, װאָרצלדיקער
איז איטלעכער אַװעקגעגאַנגען אויף זײַן וועג,
און אַז מען האָט דערנאָך גערעדט צו שכנים,
האָט אין די רייד געקלונגען
אַ נאָכקול פֿון די אָנגעהערטע ווערטער.
און שפּעטער, אַז עס זײַנען טעג אַװעק,
און אויסגעהויכט געװאָרן איז דער זכר פֿון זײַן ריידן,
האָט אָנגעהויבן וועבן זיך אין די געמיטער
אַ הייסע בענקעניש צו הערן אים פֿון ס'נײַ,
אָט װוי מען בענקט נאָך דעם גערויש פֿון ווייכקייט
פֿון דעם רעגנגוס אין מיטן פֿרילינג.
לידער, מעשהלצן,. משלים 231
װאָס האמערסטר!
װאָס האַמערסטו און שמידסטו אַזױ הייס?
--- איך ווייס?
ס'וועט זײַן אַן אַקער און װועט זײַן אַ שווערד,
ס'וועט שנײַדן אינגעווייד פֿון ערד,
דערין א זוימען אלינצוזייען,
און װוצט אויך שנײַדן האַלדז אין צווייען.
װאָס פעדעמסטו און וועבסטו אין דײַן שווייס?
--- איך ווייט?
ס'וועט זײַן אַ קלייד און זײַן אַ שטױיק,
ס'וועט זײַן געװאַנט א שטיק,
אַ בגד אױפֿצוגײען,
און װעט אַרום אַ האַלדז זיך דוייען
װאָס איז דײַן פֿלאַנצונג, גוט צי היין?
--- איך ווייס?
ס'וועט זײַן א װײַן און זײַן א גיפֿט,
ס'וועט זײַן א באלזאמטראנק, װאָט טריפֿט
אַ לינדערונג אין אַלע וייען
און זײַן אַ סם און -- טויטגששרייען.
238
אַליין
װועל איך מער ניט ריידן
און דו אויך ניט מער,
טוט אַ װאַנט אונדז שיידן,
איז זי גרוי און שווער..
איך און דו און יעדער --
אַ פֿאַרבלאָנדזשעט קינד..
אַ געטריבן פֿעדער
אין אַ שטורעמווינט..,
ניט פֿאַראַן אין צווייען,
ניט קיין זאַלבענאַנד,
גייען די װאָס גייען
איינזאַם,. אומבאַקאַנט.,
און אַזױ די בלומען,
און אַזױ דער שטיין,
אַלע װי יתומים,
איטלעכער אַלין...
און אַזױ די שטערן
דורכן רוים געיאָגט,
איינער קען ניט הערן.
װאָס דער צווייטער זאָגט...
און אַזױ דער בורא
אויף זײַן קאַלטן טראָן,
אומעטיק -- אַ מורא,
מוז ער טאָן און טאָן..
117
יהואָש
משיח
אוי, קינדערלעך, ליבע,
ס'וועט זײַן אַזױ שיין,
משיח װעט קומען
אין גיכן צו גיין..
די אויגן אַזױ וי
צוויי זונען בײַ אים,
אַ הויכער, אַ װײַסער,
און זילבער די שטים...
--- װאָס האָט איר מיר, קינדער,
צום אױפֿנעם געגרייט?
--- משיח געטרײַער,
מיר האָבן געזייט...
מיט איין האַנט צום אַקער
און איין האַנט צום שווערד,
די אויגן צום הימל,
די פֿיס אויף דער ערד.
-- און ווער האָט אײַך, קינדער,
די בשׂורה געבראַכט?
--- משיח געטרײַער,
מיר האָבן געװאַכט
און שומרים געהאַלטן
אויף איטלעכן וועג:
משיח, משיח
וועט קומען די טעג..
1918
קולט דעד גומעד צויבערמאן...
לידער באַר קינדעד און גרויסע קינדעך
מיינע שיפן...
אויף זיבן ימען שווימען מײַנע שיפֿן --
װאָס װעלן מיר די שיפֿן ברענגען?
אַ קרוין פֿון גאָלד מיט דימענטן געשליפֿן,
און קמיעות אױפֿן האַלדז צו הענגען.
מולטערלעך און שטיינדלעך ליגן אױפֿן ברעג אַ סך,
שפּיל איך אױפֿן זאַמד און זינג מײַן ליד, און לאַך:
מײַנע שיפֿן װועלן קומען...
אין בלויע הימלען שטעכן מײַנע מאַסטן,
אין שװואַרצע תּהומען הענגען מײַנע נעצן,
די קנופּן פּלאַצן פֿון די שווערע לאַסטן,
עשירות מיטן מויל ניט אָפּצושעצן
פֿאַנג איך שמעטערלינגען אױפֿן ברעג,
שװאַרצע רופֿט מען נעכט, װײַסע רופּט מען טעג:
מײַנע שיפֿן וועלן קומעןייי
מולטערלעך און שטיינדלעך פֿאַלן פֿון די פֿינגער,
שמעטערלינגען צאַפּלען און פֿאַרגײען --
שיפֿן מײַנע, מאַכט די לאַסטן גרינגער,
לאָזט דעם װוינט אין אַלע זעגלען ווייען.
שמעטערלינגען ליגן טויטע אױפֿן ברעג,
שװאַרצע רופֿט מען נעכט, װײַסע רופֿט מען טעג
ווען װעלן מײַנע שיפֿן קומען?יי
1920
לידער, מעשהלעך, משלים 241
דער צויבערמאַן
קומט דער גוטער צױבערמאַן
אויף אַ גילדערנעם געשפּאַן:
האָט ער אויגן מילד און שװאַרץ
און אַ דימענטענע האַרץ...
שטעלט ער זיך אין מיטן מאַרק,
הייבט ער אָן צו רופֿן שטאַרק;
,כ'האָב מתּנות אַלערלײי,
קומט און קלייבט זיך אויס פֿון זיי."
ווערט אַ טומל און געלאַף,
זעלטן מאַכט זיך אַזאַ טראַף;
איילט זיך יעדער צו דעם גליק,
בלײַבט אַ קינד ניט אין דער ויג,
זאָגט דער צױיבערמאַן און לאַכט:
;כ'האָב פֿון אַלצדינג מיטגעבראַכט,
זאָגט מיר יעדער זײַן באַגער,
איין באַגער נאָר און ניט מער.
האָט איר צײַט אַ פֿערטל שעה
און דערנאָך בין איך גיטאָ?!
איין באַגער נאָר און ניט מער --
אויסצוקלײַבן זייער שווער,
קלער אַהער און קלער אַהין,
פֿאָלג אַ גאַנג מיך און געפֿין
װאָס איז בעסער -- דאָס צי יענץ;
שרליַען אַלע ווי די גענדז.
פֿון די אַלע מענטשן פֿיל
ווייסט ניט איינער װאָס ער ויל,
242
1914
יהואָש
זײַנען אַלע אין אַ קלעם,
פֿרעגט מען יענעם, פֿרעגט מען דעם:
װאָס נעמט ער? און װאָס נעמסטו?
און אין מיטן -- טרו -- טרו --- טרו!
בלאָזט אַ זילבערנער טראָמפּײט,
און פֿאַרשװוּנדן שטילערהייט
איז דער גוטער צױבערמאַן
מיט דעם גילדערנעם געשפּאַןי.
אַ קוש דער מאַמען
שפּילט די מאַמע מיטן קינד
און דער טאַטע פֿרײט זיך,
פֿעדעם רונד אַרום די דרײַ
פֿלעכטן שטילערהייט זיך...
זאָגט דער טאַטע צו דעם קינד:
--- קוש, מײיַן גאָלד, די מאַמע!..
קושט דאָס קינד -- צעלאַכן זיך
אַלע דרײַ צוזאַמען.
זאָגט די מאַמע צו דעם קיגד:
--- גיב דעם טאַטן צװואַנציק!..
קושט דאָס קינד -- צעגליען זיך
דרײַ פּאָר אויגן גלאַנציק..
פֿלעכטן שטילע פֿעדעם זיך
רונד אַרום זיי אַלע,
טאַטע-מאַמע פֿון דאָס נײַ
ווערן חתן-כּלה...
לידער, מעשהלעך, משלים 243
מוזיק -- לעאָן װײנער
4 : (5א:2
אַ רונד דשת 9ע. זיך ---- פֿוריט טט סא דער און ק"ד סןמי מץ מא די שפּלט
שט- שא - דשָרזאָנ) זיך הײט - לער - שטי שן פַּלֹשְנ - זרײ די רים
זיך כן - לֹאָ צע קינד דאס קושט מש - פא די גאָלו -מיץ קוש קיד יעם צו
מען = אר :ישר רר"י 7 כרי"הת. השה = האר צג הי" = עי
244
דאָס ליד פון אויערהאַן
אַ ראָנדטאַנץ
אויער-אויער-אױיערהאָן,
פֿלינקער פֿױגל אױיערהאָן,
ווו ביסטו געפֿלױגן,
װוּ ביסטו געווען?
אין אַ װײַטן לאַנד,
אין אַ שיינעם לאַנד,
טויזנט וועלדער, טויזנט בערג,
און דערנאָך אַ וװונדערלאַנד,
וועלדער װוילדער וועלדערלינג,
ווונדער, װאַנדער װוּנדערלינג,
אויער-אויער-אױיערהאָן,
שיינער פֿױגל אױיערהאָן,
וי ביסטו געוועזן
באַקלײידט אױפֿן וועג?
װי ביסטו געוועזן
פֿאַרפּוצט אױפֿן וועג?
גינגאָלד-קאַמען אױפֿן קאָפּ,
דימענט-רינגען אויף דרי פֿיס,
רויטע סאַמעט אויף די פֿליגלען,
רויטע קרעלן אױפֿן האַלדז,
רינגל ראַנגל ראַנגעלינג,
פֿױגל פֿליגל פֿליגעלינג.
אויער-אויער-אױיערהאָן,
האַרציק פֿױיגל אױיערהאָן,
וי ביסטו געפֿלױגן
אַלײין און אַלײן?
די זון פֿאַר אַ חבֿר,
דעם ווינט פֿאַר אַ קנעכט,
װײַסװאָלקן לינקס
און װײַסװאָלקן רעכטס,
לענדער גרין און הימל בלאָ, -
הונדערט מײַלן אין אַ שעה.
לענדער לינדער לאַנדערלינג,
װאָלקן וועלקל װאָלקעלינג.
אויער-אויער-אױיערהאָן,
ליבער פֿױגל אױערהאָן,
װאָס האָסטו געגעסן
אין גאַנצן וועג?
װאָס האָסטו געטרונקען
אין גאַנצן וועג?
געטרונקען אַ טוי
פֿון אַ זילבערנעם בלאַט,
געגעסן אַ ווייץ
פֿון אַ גילדערנעם זאַנג,
געווישט זיך דאָס מויל
מיט אַ זײַדענעם קווייט,
זאַנגען זוניק זאַנגעלינג,
זילבער, זעלבער זילבערלינג,
לידער, מעשהלעך,. משלים
אויער-אויער-אױיערהאָן,
װאַנדער-פֿױגל אױערהאָרן
װאָס האָסטו געטאָן
אַ גאַנצן טאָג?
װווּ ביסטו געשלאָפֿן
אַ גאַנצע נאַכט?
געזונגען אַ ליד
פֿון פֿרי ביז שפּעט,
געשלאָפֿן בײַ נאַכט
אויף אַ שטערן-געבעט,
געהערט אינעם שלאָף
װוי די פֿײַערפֿליג רעדט,
שטערן שימער שעמערלינג,
פֿײַַער פֿליגל פֿײַערלינג.
אויער-אויער-אױיערהאָן,
קלוגער פֿױגל אױערהאָן.
װאָס האָסטו געזען
אין שיינעם לאַנד?
װאָס האָסטו געמערקט
אין װוּנדערלאַנד?
הײַזער פֿון װאַסער,
און אויוונס פֿון אייז,
ביימער װאָס קרייען
245
און פֿיש כאַפּן מײַז,
לעמער מיט פֿליגלען
און קעמלען אָן קעפּ,
הינער װאָס ריידן
און ענטלעך מיט צעפּ.
לעמער, לאַמער, לעמערלינג,
קעמל, קאַמל, קעמעלינג,
אויער-אויער-אױיערהאָן,
קאַרגער, קאַרגער אױערהאָן,
אַלע לענדער אויסגעווען
און די קינדער נישט געבראַכט,
אַלע ווונדער אָנגעזען,
און די קינדער אָפּגענאַרט.
אַלע לענדער אויסגעווען,
און אַ שיין געשאַנק געבראַכט,
אַלע װוּנדער אָנגעזען,
און פֿון װײַט אַ ליד געבראַכט,
לידל. לערל, לירפרלינם
זעמער, זומער, זעמערלינג.
אויער-אויער-אױיערהאָן,
קינדער-פֿױגל אױערהאָן,
לידל,. לפדל, לידערליגג,
זעמער, זומער, זעמערלינג,
246 יהואָש
די בין
פֿון איר קליינעם קעמערל, ביז, זיך פֿלײַסיק מיִענדיק,
זשומענדיק אַ זמרל, זויגנדיק און ציענדיק,
קומט-אַרױס די גאָלדענע אין איר קליינעם מײַלכעלע
רירעוודיקע בין. זאַפֿט פֿון גראָז און בלום ---
זעט זי װוּ אַ בייטעלע, שאַפֿט זי אין איר מעגנדל
שפּירט זי װוּ אַ קווייטעלע, זיך אַ קליין פֿאַרמעגנדל,
שפּרײיטנדיק די פֿליגעלעך שטאָפֿן אָנגעקליבע:נע
לאָזט זי זיך אַהין. פֿון דער וועלט אֲרוֹם...
שמעקנדיק און זוכנדיק, דאַן, ווען אָפּגעפּטרט זי
לעקנדיק און ניוכענדיק !, האָט דאָס קלײיבן, פֿלאַטערט זי
אונטער יעדן גרעזעלע, מיט איר גרויסן אוצרל
אונטער יעדן בלאַט -- אין איר קליינעם הויז.
נעמט זי נאָר װאָס וויכטיק איז, ווען זי האָט געפֿונען שוין
ריכטיק זיס און ציכטיק איז, ואָס זי דאַרף, אין זונענעיין,
קלײַבט זי נאָר װאָס ניצלעך איז, אַרבעט זי אין פֿינצטערניש
מײַדט זי אויס װאָס שאַדט.. זיסן האָניק אויס..,
קאָן איך ניט פאַרשטיין
קומט אַ פֿױגל צו דער שויב,
קלאַפּט ער צוויי מאָל אָן.
--- פֿױגל שיין, דו, פֿױגל קליין,
װאָס זאָל איך דיר טאָן?
! אַרומזוכנדיק מיט דער נאָז,
לידער, מעשהלעך, משלים 247
מוזיק -- מיכל געלבאַרט
אָן - מאָל -צװײ על לט שב - דער צר ג?-פֿר אַ קמש'
גען - זאָג = הת - פֿאַר - גי איך װען 8עלד צע -גאר דאָס זיך קעט-שוש
א יא יי
ר יע
טאג קאר
און צויץ צויץ צחיץ טאָן די זיך זאָל װאָט - /- קלין -גל - א זו שי"
אק שון שן שו דל - קע-שוש ער -װײַ ------ גוייעש -װאָס - פשָעט בע -לי
-אויץ צתיץ און צויץ צויץ צװיץ - = מײן שש -וֹשָרש
עט יי
בא שרײ- גע דײַןך װאָס - מיר זאָג בעהלי פער-װא שרטט
- מײן - נט - װאָרס ק"ן מון לן פלן פלר זון פלו פלן פּלו טײַל
צוויץ-צוויץ-צוויץ און צוויץ-צוויץ-צוויץ,
און אַ װאָרט גיט מיין,
צוויץ-צוויץיצוויץ און צוויץ-צוויץ-צוויץ,
קאָן איך ניט פֿאַרשטײן..
1
קומט אַ שטורעם פֿון דער װײַט,
רײַסט ער אויף די טיר,
248 | יהואָש
-- שטורעם בייזער, זאָג מיר, װאָס
דו פֿאַרלאַנגסט פֿון מיר?
מוזיק --- סאַלאָמאָן גאָלוב
סדמח006// {
צוויץ צװיץ שאָן דיר איך זאָל װאָס קפין גל - פֿר דן שין גל--פֿױ
צויץ צויץ מ"ן ניט װאָרס אַ און צויץ צװיץ צױיץ און צװיץ
:/ ...766
װווּ-װווּ-וווּ און ווו" ווו ווו
און אַ װאָרט ניט מיין,
וווּ-וווּ-וווּ און ווו" ווו ווו
קאָן איך ניט פֿאַרשטײן..
+
קום איך צו אַ װאַסערל,
הער איך וי ער שרײַט.
--- װואַסער ליבער, זאָג מיר, װאָס
דײַן געשריי באַטײַט?
פּלו-פּלו-פּלו און פּלו-פּלו-פַּלו,
און אַ וואָרט ניט מיין,
פּלו-פּלו-פּלו און פּלו-פּלו-פּלן,
קאָן איך ניט פֿאַרשטײן...
לידער, מעשהלעך,. משלים 249
117
שושקעט זיך דאָס גאַנצע פֿעלד,
ווען איך גיי פֿאַרבל.
--- זאַנגען ליבע. זאָגט, װאָס מיינט
אײַער שושקעריי?
שו-שו-שו און שו"שוישו
און אַ װאָרט ניט מיין,
שו-שו-שו און שו-שו-שוי
קאָן איך ניט פֿאַרשטײן..
דאָס טייכל
זיס און היימיש רוישט דאָס טײַכל,
גלאַנצנדיק אין זונענשלין;
פּלױדערט קינדערש דורך אַ װאַלדבאַרג
און די ביימער שלאָפֿן-אײַן.
אײַנגעליוליעט אין זײַן מורמל
האָט ער אויך די בערג אַרום;
ער אַליין נאָר רעדט און פּלאַפּערט
באַרג און הימל האָרכן שטום,
כ'ליג האַלב װאַך און האַלב פֿאַרדרעמלט;
וי פֿאַרנעפּלט איז דער זין;
דורכן שלעפֿערדיקן מוח
פּלאָנטערט זיך דאָס וועלדל גרין.
לאַנגזאַם מישן זיך צוזאַמען
באַרג און הימל, גראָז און קװאַל,
און דער חלומדיקער טומל
פֿון אַ ווײַטן װאַסערפֿאָל,
250 - יהואָש
דער זינגעמאַרינג
(אַן עלטער קינד אין מיטן און קלענערע רונד אַרום)
דער זינגעמאַרינג איז געגאַנגען אין װאָלד
דער זינגעמאַרינג, דער זינגעמאַרינג,
געגאַנגען אַהין און געגאַנגען אַהער,
קינדער: ווער?
דער זינגעמאַרינג, דער זינגעמאַרינג,
גערשדט צו די פֿײיגלען, גערעדט צו דעם גראָז,
קינדער: װאָס ?
די שפּראַך פֿון דעם זינגעמארינג,
געסאָן זיך אַ הייב אין דער הויך וי אַ שטרוי,
קינדער: אַזוי?
אַזױ גרינג איז דער זינגעמארינג,
געשפּרײַזט אױפֿן טײַך און די פֿיס ניט באַנעצט
קינדער: אַזױי לײַכט?
אַזױ לײַכט איז דער זינגעמאַרינג,
האָסטו אים געזען גיין?
האָט ער אים געזען גיין ?
האָט זי אים געזען גיין?
קינדער: ניין!
ניט איך און ניט דו און ניט ער האָט געזען,
װײַל קיין זינגעמאַרינג איז קיין מאָל ניט געווען.
לידער, מעשהלעך, משלים | 231
שפּילעוודיק
5016
ראט 4
ריד הק
: יי ארייק
9 יט יע יי
2
דצר רינג -מא -מץ-זיג דער װאַלד אין גען -גאַנ- גע זיז רינג-מַ-גע- זי דעד אי"
ליק 51
קבן
אט
זזטל? קעד
די 1 ירע א 4
אט טג א - אמכיד אגטואיט.)
ר הער- 8 וען - גנ- גע א ה'ן- א גען- גאַנ גע ע גע -זינ
רינג -נשן שי דעד רינג- מאַ-גע-זיג דעך - | װער?
גע לען-פיג די צו רעהט- גע :
דרי היה 6 ין א װאָס? װאָס? װאָס? לאָס?
אל בס
, 2 2
4 5 2 יו יי שש וע יי
אוו יש הו זאו הוט ריטיי ,2 4 6 2 6 8 אה 248 ;
שי 1 טי יי וי |פך ()/0
} ..} } הא אאנצט ייר הוש { יט
װאָס?תחָט? גדאָז דעת צו רעד
ער :5 שטריאה װי הױך
יי : רינ א
ד 6 רינג- מאַ- גע" יעג זע בל מרא רינג- מא-גע - זינ
אַזױ וינג- מאָ = זיג גינג- מאַ- גע + דיג ריגה-
שי
יניע :
- רינג- מאַ-גע-זג זיעת פֿו
- = רינג - טא -ג9 -זן דער
שפּראַך ד ינג- 8- - גע - זי דעם
גרינג אִזוי יינג - א - גל - דיג זיער
פן שִפּרְאַך -
: א 8
פּײַכטבאַ נס פֿיט די אוך שך פֿן - אי שפּרײזש גע
: פײַנט
(54644 סטע א
אמ המטי. פאט | .אוו
8 6 4 1 = בש
קר ען 71
ריש 8 *' | 5 יי
גאט אנ = יק וידי == אי אי
טע :
- רינג - מאָ- גט דנ 8 איז 0 זי - א 8 שׁ זי א
גע מאָל ק"ין
גע האָטֶער ניט און דו נש און איך ניט
רינג- מאַ - גע - זינ רינג -
מאַ- ג
נן נין
צי
נין ניין
היז רינג- מאָ -גע-זינ קיין װען- גע מאָל קיין איז רינג- מאַ- גע -זינ גין זען-
ר
= 3
סיג
תו
ר
= 2
2
רז
0
גיין :
האָט
-*
7 ת
= וַ
95
6 2
0
3 =
יי פ
2 '
55 3
5 -
נִץ
- גע אים ער זאָט
רינג -
292
יהואָש
לידער, מעשהלצך,. משלים
ניט געשלאָפן,
אױפֿן קוימען, אױפֿן דאַך,
האַלטן קליינע פֿײיגלעך וואַך.
מיט די אייגלעך ווינקען זיי,
פֿון לבֿנה טרינקען זיי.
אָט אַזױ די גאַנצע נאַכט,
ניט געשלאָפֿן, נאָר געװאַכט, .
ביז דער הימל צינדט זיך אָן,
וי דער קאַם בײַם רויטן האָן,
ביימער שטייען נעבן שליאך,
האָבן זיי אַזאַ מין שפּראַך;
ווייט אַ ווינטל, הוידען זיי,
גייט אַ דעגן, סודען זיי,
מוױיק -- 1 זאַסלאַװסקי
23
נָאֶר געוואכט
אָט אַזוֹי די גאַנצע נאַכט,
ניט געשלאָפֿן, נאָר געװאַכט,
יז דער הימל צינדט זיך אָן
וי דער קאם בײַם רויטן האָן,
ליגן גרילן גרין געקליידט,
פֿיױן זיי אַ מין גערייד;
אין די גראָזן ווײַלן זיי,
מיט די צינגלעך פֿײַלן זיי,
אָט אַוױ די גאַנצע נאַכט,
גיט געשלאָפֿן, נאָר געװאַכט,
ביז דער הימל צינדט זיך אָן,
ווי דער קאם בײַם רויטן װאַן,
254
זיצן זשאַבעס ערגעץ װו,
מאַכן זיי אַן אויג ניט צו;
פֿאַלט אַ שטערן, שלינגען זיי,
און צוזאַמען זינגען זיי.
יְהואָש
אָט אַזױ די גאַנצע נאַכט,
ניט געשלאָפֿן, נאָר געװאַכט,
ביז דער הימל צינױט זיך אָן
וי דער קאַם בײַם רויטן האָן
דאָס ליד פון דער פראָש
געוועזן אַ פֿראָש אין אַ גרין סאַמעט קלייד;
-- קוואַק-אַװאַק, קװואַק-אַװאַק, קװואַק-אַ:װאַק!
מיט אַ שירצל אַ װײַסן פֿון פֿאַָרנט באַנײט:
-- קװאַק-אַדװאַק, קװאַק-אַװאַק, קװאַק-אַ-װאַק...
אין קאַמער געפֿלאַסטערט מיט גרינעם אַיָר;
--- קװאַק-אַיװאַק, קואַק-אַ-װאַק, קװאַק-אַ-װאַק!
פֿון שטראַלן די פֿענצטער, פֿון װאַסער די טיר; .
-- קװאַק-אַװאַק, קװאַק-אַ-װאַק, קװאַק-אַ-װאַק..
האָט געפּינטלט די פֿראָש מיט די אייגעלעך שמאָל;
--- קװאַק-אַיװאַק, קװאַק-אַ-װאַק, קװאַק-אַ-װאַק!
ווער האָט אַזאַ מאַנטל און װער אַזאַ קול?
-- קװאַקיאַיװאַק, קװאַק-אַ-װאַק, קװאַק-אַװאַק...
פֿון ברעג אינעם טײַך און פֿון טײַך אױפֿן ברעג:
-- קװאַק-אַיװאַק, קװאַק-אַיװאַק, קוואַק-אַיװאַק!
אַ זונג און אַ שפּרונג, אַזױ גייען די טעג:
-- קװואַק-אַיװאַק, קװאַק-אַדװאַק. קוואַק"אַיװאַק..
לידער, מעשהלעך, משלים 255
קו; קוא קהא קה ניש-באַ תט-פֿאָ פֿץ סן -װײ
ביז געקומען אַ בושל אַ הויכער צו גיין;
-- קװאַק-אַיװאַק,. קװאַק-אַ-װאַק, קװאַק-אַיװאַל!
די פֿיס װי די שפּענער, דער שנאָבל װי שטיין;
--- קװאַק-אַיװאַק,. קװאַק-אַװאַק, קװואַק-אַ-װואַק...
גענומען די פֿראָש מיטן גרין סאַמעט קלייך;
--- קװואַק"אַיװאַק, קװאַק-אַיװאַק, קװואַק-אַ-װאַק!
און די קינדערלעך זײַנע אַ סעודה געגרייט:
-- קװאַק-אַ-װאַק,, קװואַק-אַיװאַק, קװאַק-אַ-װאַק...
116
תנך אי
יידיש
ייט ואל שם 58 הַשְׁפט = וי רעב בָאָרץ יי אט
וו 6 28
ר = שאט 2 נה אי אל יעב יי =ט =צ לט = 15 א א. =
מבות: לב ייה בש הא אשת ושג
בי יי 5 יש 6 ימל ; דבל שי + אס חשט 5 5 דס +5זך הא
8 ס ה א + =זן אש 9 יש : א יט אל 5
יי מחלון = *=ץ א שׂר2טג םס א זט יי הי אל
ומ ח אמ תיםט ביכיה! 2} 1 יו 2 =ר6
א +;
שי זא אט טיט וי + א יל א יז אט 6 אל , זל
מואב שי ר 4 עו 1 *) א 6 אי מע אלא
+ י 4
יא יי ייד וי דאר א א אע אע א יט
ריא ז טור לירו. ישאר פל:ם נִָים מואָם ת שם האי?
4 4 די בל 5 ,
מפָּה ושם השנית רות ושי שם הַעשֶׂר שָׁנִים: יט
סישלירם מחִו וְכִלוון השא ר האשה ְ משני האוש
אישהו הי ויא ומַלֹתִיָ וַתֲשֵׁב מִשָׂרי מעגט כי
וי בשְדָה מװאָט בְידפְקָ ייה אִת"נָמו לֶתֶת לָקֶם
פיט ו נצא מןוינ טיט אֲשֶׁר היִתְשְׁמָד ושי כַלומי
* -+ון רפ
4
*א
? לכה בַר לָשִׁום 2 אל-אלץ זהירה! והאטר גי
+ 5 זי.ז *
אט ו יע
:
מל : 6
א יזיב יי א הי = == צ4י אִאץָ +ט = צחי 9 פיט = יע ביר ישי" די
{ - ייר עג { ירע אבל שן
6 חס אי א פששירם ארי יע א יט אע
6 ושי 1 4 + ט "1 ו+ו;
לכו מאאן מְנוֹחֶת אֲשָה ייז אד נַהַשק לָהֵן וַתשָאנְ;
יט עי
א, ח 62 קי
;עװען עָרְפָּה און דער נצמען פון דער צװײטער רות.
אוּן א מאַן איז
האַלטן אין
ט:
4 ליל =
5
יי
מואָב, אוּ
8
דול
2;
' און עט אין נעװען אין די טעג װאָס די שופטיםא
האָבן ג
יאין גלש
איבערגעבלי
עהערסט,
איז געװען אַ הונגער אין לאַנד,
ז געגאַננען פוּן גיתדלחמייהודה זיך אויפּצו-
ין. יאוּן דער
אוּן דער ()
בן, מיט
פעלד פון מוצם, ער מיט זײַן װײבּ אוּן זיינע
נאָמען פון דעם מאַן אי געװען
אָמען פון זין װײב נְעָמי, אוּן דער
מען פון זײנע צװײ זין מַחלון אוּן כּלײן- אָפדתער פוּן
און וי זיינען געקומען אין בּעלד פון
זײגען דאַרטן געװען
טאָרבּן אֶלִימֶלֶךְ. נָעמיס מאַן, אוּן זי איז
אירע צװײ ון. יאוּן זײ האָבּן
גענומען מואָבער װײבער: דער נאָמען פון אײינער אז
אוּן זײ זיינען דאָרטן געזעסן אַרױּם צען יאָר.
יאון זײ בײדע, מַחלון און כָלִיון, זיינען געשטאָרבן, און די פויוי איז געבליבן פֿאַרעלנדט פון אירע בײדע
קינדער און איף מאַן. *און זי אי אױפגעשטאַנען מיט איר
האָט געהערט אין פעלך פון מואָם א גאָט האס גצרא
דעם אָרט װאָט זי אין ראָרטן געמען, און אירע בײידע שניד מיט 2;
יס לאנל ייר :
24
צ
!האָט נָעָמי געואָנט 14 אירע בױדע שכר; גײט לערט
טיט אײך חס) אַװי װי איר האָט געטאָן מיט די געשטאָרבעג
מנוחה איטלעכע אין הוין פוּן איר מאָן.
אוע שרםטים 6.8
ע א
:
:
שניר, אוּן האָט זיןך אומגעקערט פון פעלד פון מוֹאָב, װאָרום
*
ק, ןײ צו געבן בררס. /יאון זי אט אַרויס פון
וי"בען עגאַננעך צין װעג, כרי זיןך אומצוקערן
מז אי מוטערט הויז. זאָל גאָט טאָן
אייך גאָט געבן איר זאָלט געפינען
258 יהואָש
1108 א, 170 , 3
רות י.י 5 אע
ללה הליל יי
און זי האָט זי געקישט; און זי האָבן אויפנעהויבן י קולן ַתִבְכינָה! וַהֹּאמְרְנָהלָּה יתד נָשָׁ ב לְעמֵך:
זײער קָול אוּן האָבן געװײנט. " און זי האָבן צוּ איר = וַתּאמר נָשָמֹ שִׂבְנֶה בְנֹתִי לָמָה תֵק ֶנָה עֹמִי הַנוֹד לִי
געזאָגט: נײין, נײערט מיר װעלן מיט דיר זיך אומקערן צו = בָנִים בִמעַי וְהִיּ לְכ כֶם לַאנְשִׁם; בנָה בְנהָ זי לכ כִּי
דיין פאָלק. "האָט נָעֹמִי געזאָגט: קערט אַיך אום, - וְהֹתי מְתֲית לֵאִישׁ כִיאֶרתי יק תקִיָה גַם הְיָתִ
טעכטער מײנע, צוװאָס זאָלט איר גיין מיט מיר? האָב י הֲלילָה לאש וס יש בע ס: הֶלֶקן תּשׂבִרְנָה עד
איך דען נאָך זין אין מיין ליב, אַו זי זאָלן אַײיך װערן פאָר אֲשֶׁר ִדְּלו הָלָהן תְַּננָה א הות יש אֵל ל בְּנִֹי
מאַנען? *י קערט אַייךְ אום, טעכטער מיינע, גײט, װאָרום : מרילי מָאר מִכֶם כייצְאָה בי יייהיָה: לה קי?ן
א א הל א א א וַתבְכִינָה עָוֹד וַתִּשָׁק עֶרְפָה לַהֲמה וְָוּת ת דָבקָה בָה;
איך בין צו אָלט צו האָבן א מאן; לשמיך 17 יו * וט וַַּאמֶר הנ שָׁבֶה יְבִמִתּד. אלזעמה ואלאֲלתֶיהָ שִׁיבֵי
האָבּ.אַ האָפּענונג, איך זאָל נאָך די נאַכט האָבן אַ מאַן,
-
ם
3
6
! אַחֲִ ְִמְתֶך: וַחֵאמֶר רות אַליתפְנע-בי לַעכךְ לָשִיב
אוּן זאָל אויך געבּערן זין, *' װעט איר דען אויף זי אויסי
קוקן בּיז זי װעלן גרויס װערן? װעט איר צוליבּ זי בּלײבן
זיצן ניט צוּ נעמען קיין מאָן! גיין, טעכטער מיינע! װאָרום
מיר איז פיל בּיטערער פון אַיך, װײל נאָטס האַנט איז
מְאַהָריך כ' אֶליאֶשֶר לִי אלך יבַאֲשֶׁר תְליני אָלין עד
עַמי אל אַלהי:. בּאֲשֶׁר תְּיתִי אָמות וְשָׁם אָקֶבֶר
כֹה יַעשֶׂה יְהיָה ל ְכּה יוסיף בי הַזת יפד ביני ובינך;
"ח וַחָרְא כּ מּתְאַמצֶת היאללכת אתָה וַתְדָל ר איה
ִַלנָה שְִׁהם מַריבואָנָה בית לָחם יי כְבוֹאָנָהבַיֹת
לט וַתְּהם כְּלִיהֶעדי עָלה ין וְתֹאמנָה הואת נִלָמִי:
2 וַתֵאמֶר אֲלִיקְן אַליתקן רָאנָה לִי נָמִי קְרַאן לי מָרֵא כיז
א הַמָּר: שָׁדִי לי מְאֶר א לאר הלְתי ְריכֶם הֲשִׁבֵנ
הוה למ אק וִשׁרִּי תג
אױסגעגאַנגען אויף מיר 5
י' האָבּן זײ אויפגעהויבּן זייער קָול אוּן האָבּן װידער
געװײנט. אוּן עֶרפָּה האָט זיך צעקושט מיט איר שויגער,
אָבּער רות האָט זיך בּאַהעפט אָן איר. *" האָט זי געזאָגט:
זע, דײַן שװענערין האָט זיך אומנעקערט צו איר פאָלק לִיג וַתֲשֶם נָעָכִי ורות הַמאֲביָה כֹלָתָה שִמָה הַשֶׁבֶר;
אוּן צו איר גאָט; קער זיך אוּט נאָך דיין שװעגערין. * האָט משׂ- י מיאָם ם וְמה כְאו בית לה תקלח ז הצור אע
רות געזאָנט: זאָלסט מיך ניט בּעטן דיך צוּ פאַרלאָון, זיך 3 וט
אומצוקערן פוּן הינטער דיר, װאָרום װוהין דוּ װעסט גײין. = * וַנָעְמי מ'דט לְאישֶה אִישנִבְיֹר יל משזשפחת אֲליל
װעל איך גײן, אוּן װוּ דוּ װעסט נעכטיקן, װעל איך וִּשָׁמִי בְּשָו: והאם - רות אָב
געכטיקן; דיין פאָלק איו מיין פאָלק, און דײן גאָט איו מיין הַשָׁדָה וַאֲלמטה בי אַה אִשׁ זי אָמצְאיהן במֵינז
נאָט. *'װוּ דוּ װעסט שטאַרבּן, װעל איך שטאַרבן, אוּן + וַתָּאמְר לָה לְבִי בתִי: ול יקב יִהלקֶט. כַשָׂרֶה אַחֲרִי
דאָרטן װעל איך בּאַגראָבן װערן. זאָל מיר גאָט טאָן הַקְּצרִים קר מקר = { השדה גלבעַו אֲשֶׁר ממשׁפָּחר
אָװי און נאָך מער! נאָר דער טױט װעט פאַנאַנדערשײדן בי יי א
צװישן מיר אוּן צװישן דיר
יי און זי האָט געזען, אַז זי האַלט זיך פעסט צו גײן מיט איר, און זי האָט אויפגערערט זי אָפּצנּרעדן. * און זײ
זײנען בּײידע געואַנגען בּיז זי זײנען געקימען קיין בֵּיתִילָחָם. און עס איז געװען. װי זײ זיינען אנגעקימען קיין בִּיתילָחִם
אַװי האָט די גאָנצע שטאָט געטומלט מיט זײ, און די וװײבער! האָבּן געזאָגט: איז דאָס נָעמִי? * האָט זי צוּ זי געזאָגט: איר
זאָלט מיך ניט רופן נעמיי, רוּפט מיך מֶרָה?, װאָרום דער אַלמאַכטיקער האָט מיר זײער פאַרביטערט "אָ פולע בי
איך אַרױסגעגאַנגען, און לײדיק האָט מיך גאָט אומגעקערט נאָך װאָס רופט איר מיך נָעֹמי. אַז גאָט איז מײן קלענער
געװאָרן, און דער אַלמאַכטיקער האָט מיר שלעכטס געטאָן
** אַזױ האָט זיך אומגעקערט נָעמי, אוּן איר שנור רות די מוֹאָבערין מיט איר, די װאָס האָט
דעם פעלד פוּן מוֹאָב. אוּן זי זיינען אָנ געקִינוען אין בֵּיתילָחָם אין אָנהײבּ גערשטנשניט
געװען בּוֹעַז
י אוּן רוּת די מוֹאָבערִין האָט געזאָגט צוּ נעמין: לאָמיך גין, איך בּעט דיך, אין פעלד, אוּן איך װעל אויפקלײיבן
זאַנגען הינטער דעם װאָס איך װעל געפינען לײטזעליקײט אין זיינע אויגן האָט זי געזאָגט צוּ איר: גײי, מיין טאָכטער
איז זי אַװעק, און איז געקומען אוּן האָט געקליבּן אין פעלד הינטער די שניטערס, אוּן אויף איר טראָף האָש זיך
ט
אנ : ד פִּי גי ויה ָנָה ב זיר
אי טיט מי אנא
, ,
א * כצרל יד הא א ג' + במקם הי 1, א מוע ק
יך אומגעקערט פו
י און נָעמי האָט געהאָט איר מאַנס אַ קרוב, אַ װוילפאַרמענלעכן מאַן פון אֶלִימֶלֶכט משפחה, װאָס זיין נאָמען איז
*ױישע ג ביטערע
לידער, מעשהלעך,. משלים 259
תפשאאלאיט אלל ןש יה הער םהה החערחחל "א חי א 2 אה 12 לש א אה חטק קה מסקטתאחחש יש יה לקש קה מתקט ה '+ ח שאט יאדו זק ייז הי היה אט =+ =
אַלינלןי;. ונה העז בא גיכַית לֹחֶם וַֹאנד כִקְוצרִם ד = געטראָפן דאָס שטיק פעלד פון בּוֹעַון װאָט פון אָלימָלֶכס
משפחה. *ערשט בּוֹעַו איז אָננעקוּמען פון בִּית-לָחֶם, אוּן
ו וֶ
דיצט למ יוט יש 85 "א אי יחא ינ יק יא "פיט *ייפצ אִיי יזא אי שיק חי |
ידעד? סף הלט יא ייט = אל ר ילוי = און יייר טי ה
א שט הק טס הא קע2 וה הק ויטזן 0 /י2ה = האָט געואָגט או די שיטערס: גאָט מיט אַײךְ!אין זײ האָבּן
ב לוע ;אט 1 אטא = װ')+ | א6אָ-ו 1448 2 י
ד, 5 ,2 6 57 שי
יצ א חלש הא /הדאה"סל ר עױג וט די אל לוט לק אט בא יט
אי . = יב 4 { 'שם אא. ווא 3 יק +ו; יהיף-ר' * א
ןמ וָ : : נשזאיט: בענטשן זאל דיף ואטו + יּ
ֶׂ 1 : צו אים געזאָנט: בענטשן זאָל דיך גאָט! *האָט בּוֹעָו גנעד
פוזרטטי מקי זאל + יט אל אי יי ייט זאן יקארטאקפחד הינטאידירט אמפקסל ז ' ט ' :
בי ש, אותה + בי גאר 18 הי אע א יט == אי י
- 7 2 זאָגט צוּ זיין יונג װאָס איז געשטאַנען איבּערד די שניסערס:
זי ר 8 יל + 1 = 5 5ע. חי * הי .סע יי אל,ז 5 4ו זט 54 בא א חי 5 ++ ליה * א רים ליח 5 5 * = = וט וו 078
י 5 (' 1 ושי צע 8 44עב ןש עו ו; = 3 *אק! {} ! 6 אי וי
א יי אי ארי אי שי וייאקוירס אחסיי ת װעמעס איז דיראָזיקעץ יגגץ פרהס? 'האָט געענטפערט
{ ישא, 4 //, שא + { 5 צאאו 6 !9 ++, 4 ין *ו שא 3 6 1 :
א א יי אי א א אי א אי יי דער יונג װאָס אין געשטאַנען איבער די שניטערס, און האָט
5, 4ע יא { ייו אס א אל יוח6ס יי א צֹ 8
= :וו ענט עיק תג טֵיניך". מ ש"ת אשדזי יי יחזלכית ט געזאַנט: דאָס איז אַ יונגע פרוי אַ מואָכערין, װאָס האָט זיך
: 5 יש 2896 אט 4 0 : א ייטש : 2
"ירע אט א ריט = ְנעך. ויגירע אומגעקערט מיט נֶעטין פון דעם פעלד פון מואָב; 'און
8 א :
זייא בי יל = זל לט פיז אד 1155 = 5 טא לזאלטהליך צשצורלאינט + כססכבט *
:
אי א גוצ', |ואם .58 א 8 6 2 א 15 = 2 ו ץַ | אײ 2 3 468 - זי קאט געזאנטן לאָמיך קליי יבּן, איך בעט דיך, אוּן אויפטן
פאט טאק ייז אקוני א אי ייר יט א אי יי
, : 3 זא )( פא ; {מ6, רא ; 6 2 6 668 { 'ן 5 : ריאי ר *;
: 6 3 4 : 3 : = : : יי זא מלען וי שן די גאַרבּן הי נטער די זן שניטערס; זי זי איז
אפ מ 5 .א = א יס א חל * = 5 אל אי * = 5 א 33 + == סיפא הי לאף = *ט א אש = יע א
הא +4 א (7 = הואת 8 א וידי 600 { אן אאר | םעו { !וו
6 : : : געקוניען און איז געשטאַנען פוּן זינט פּרימאָרגן אַוט בִּיז
:5 ט, אש 5 ארי ללים מן. צו אט זיא באט אי א פיט דלי - ר 5 ו :
קאר ר א אט א 0 הג אארג וי יי יל ביית א
א : א ימרי ד אאז לי 5 ר אי 1 אי יז הל זיוגט
דויקשלנבז אאמזית. זאנניי. יגציײין. אוילו"קעי וינייד. אדישט. שמח ;ד; דאָס בלײיבּן אירס אין דער הים א געװען
יו י = עי א : שי , : י
: 4 יא | 4 ' 5 / : * +י 5 7 א א
לאיידפת.תמיל. שלשיטן ישלם חסה פעלה שש 2 = אַ װײלעב והאָט בוֹעָו געואָגט צו רותן; פאָרװאָר, דוּ
+ *5ס + 6 .98 א 6 6 , 9ש יו 6 = + ר 8" ג = = א 5 :
: 2 זא 5 6רן
י א : 0 : :
משכרך ריעש ידי אל ארי הארת הערסט מײן טאַכטער? זאָלסט ניט גײן קלײבן אין אַן
ריט עס אט אביקא"ץ מעיניך אחנ כי 2 == אַנדער פעלד, אוּן זאָלטט אויך גיט אַװעקניין פון דאַנען;
' פא 7 ש
: :
ארבי יה אי א ייר כאיין נאַר דאָ זאָלסטו זיך האַלטן מיט מינע מײדלעך. י דיינע
ןמ וט , אבי יט = רשי זגאס דל דייר וײרריז דאנ וק = 0 ,
אע אל א אע עי אויגן זאָלן זיין אויף דעם פעלד װאָס זי שניידן, און זאָלסט
דיי א א יי יי אי ר
אה : יב 7 2 = יט 4 + ,= 25 יפן. ; י
: :
יט דאיל ודייגזוךצ4י יוא א גי : חך וגרייי
: גײן הינטער וײ. צ א דֹ האב באשר *ן די יוג 4
יג לט דיה = -: = יי יי ר יינרר נך
גתשאסט /קו. 2 4 (הצאם - א שלצצא 2 = 6 * אט 2 נועש פא 2
2 ז : יב! א :
: דיך ניט אָנצווירן; און אָו דיד װעט דאָרשטן, ואָלסטוּ
אי א יי = יי 1
6-או רא 4 5, *אא 6 6 יט יי : :
: : 2 4 2 = זאלל 3:4יליריזז פון וראנטן די יוננען שעמן
ייא יי ירא יי אי אע אי יי גײן צו זי כּלים, און טרינקען פוּן ואנען יוננען שעפן.
0, וט ראט יל ! !, זאל וו 3 8 אארן 3 אוה{ א *והאז /:שע ה י
: : :
יח טיט ר ר סמ וז לאויו( 3 ארוק :חי 6 אם לט חס זאבשאן יו * איז די גע פאַלן אויף איר פנים. און האָט ויך געבוקט
4 אע 3 169 7 צֵאו 3* הי 4 26 ן+ 54 3 י וט
:3 68 ינאט יי יאר ארטטה /הדבאל יתש פאהיהאשפיא ,
ארן אי דיל 1 3 2 3 6שבר+ פא 8 אט = 26 +
: =
אה צוּ דער ערד, אוּן האָט צו אים געזאָגט: פאָרװאָס הטָב
יט יי כיף .א זיוגשי באט אן
:
יי יי יי
אארך 0ג נ 0
; סיא 6 *אן
איך געפונען 6 אין דיינע אויגן, מיך צו דערי
קענען, אַז איך בִּין אַ פרעמדע? יי האָט בוֹעַו געענטפערט
האָט צוּ איר געזאָנט: דערצײלן איז מיר דערציילט
ט
:ט
געװאָרן אַלץ װאָס דו האָסט געטאַן מיט דײן שטלער נאךף דיין 8;גס טויט, און אַז דו האָסט פארלאזן דיין פאָטער און
אײע 2 : : ן :
דײן מוטער, און דאָט לאַנד פון זיַן געבאַרנשאַפט, און ביסט געגאַנגען צוּ אַ פּאָלק װאָט דו האָסט ניט געקענט פון געכטך
אײערנעכטן. /יזטל גאט באַצאָלן דיין טואוּנג און דין שכר זאָל זיין פאַרפול פוּן יהוה דעם נאָט פון ישראל װאָט דו
ביסט געקומען זי בצטיצן אונטער זײַנע פליגלען יי האט זי געזאָנט: לאָמיך געפינען לײטועליקײט אין דײנע אויגן, מײַן
האָר! װײל דו האָסט מיך געטרײיסט. און װײל דו האָסט גערעדט צום האַרצן פוּן דײן דינסט. אוּן איך בין צומאָל ניט זי
איינע פון דײגע-דינסטן : האָט בועַז צו איר געואָגט: אין דער צײט פוּן עסן, גענען אַהער, אוּן װעסט עסן פון רעם ברױט,
און װעסט אַינטונקען דײן ביסן אין זויערס
און זי איז געזעטן בײ דער זייט פון די שניטערס. און מע האָט איר דערלאַנגט געברענטע זאַננען, און זי האָט געגעסן
* 4 יט א יט פארט זײיאא + = = צר ר ייג אמ ?וּ יי : 3 1
און איז זאָט געװאָרן. און האָט נאָך אימערגעלאן. /* און װי זי איז אויפגעשטאַנען צוּ קלײבן, האָט בוֹעו באַפױלן זיינע
יוננען, אַזױי צו זאָגן: אויך צטישן די גאָרבן זאָל זי קלייבן, און איר זאָלט זי ניט פארשעמען. = און אויןך ארויסציען פון די
בינטלעך זאָלט איר פֿאָר איר אַרױסציען, אין איבערלאָון. אָז זי זאָל אויפקליבן; אוּן איר זאָלט ניט אָנשרײען אויף איר
יי און זי האָס געקליבן אין פעלז ביזן אָװנט, אוּן זי האָט אױסגעקלאָפּט װאָס זי האָט אָנגעקליבן, און עס איז
ערשטן. אק ױ האָט עס גענומען אוּן איז אַרײנגעגאַנגען אין שטאָט. און איר שויגער האָט
געזען װאָס זי האָט אָנגעקליבּן, אויף האָט זי אַרױסגענומען אוּן איר געגעבּן װאָס זי האָט איבערגעלאָון נאָך איר זעט,
}=
שי
:
4
א
1:
א
א
=
2
==
2
=
:
260 י : יהואָש
שי אי רות א טע ב, 1-19, וו
*' האָט איר שווינער צו איר געזאָגט: װוּ האָסטו געקליבן = אֶת אֲשְׁריהוֹתָרָה. כֵיט מִמָה!. וַתֹאמְ לָה הֲמוֹתָה אֵיפֿה
א וו = אט )
א אלל א *- שי יהי י=יריף = לח מותה
נײַנט, און װו האָסטו געאַרבּעט? געכענטשט זאָל זיין דער = לְקְַתָ הנה ָשׂית יהי מכקך ברִיךוַתִ למיה
רטש = בי = *א ר שש דאש 5 ר עְשׂי
װאָס האָט זיך אומגעקיקט אויף דיר! האָט זי דערציילט אַת אש ֶשׂת קאג 1
2 עִמְו הָיִם בעג וַתֹאמח נִָָי לְבלָתָה בר הוא ליה
איר שװוינער ביי װעמען זי האָט געאַרבּעט, אוּן זי האָט
אֲשֶר י לאדעום הו 5 נתזהחיים ואתדהמתים וַתָאמִירי לה
געזאָגט: דער נאָ יו פון דעם מאַן װאָס איך האָב בי אים = כא
נָעָמִי 2 יי ן לני הָאִישׁ באַלער היא: יתאמ"רן ית הַמְיאֲביָה
הײינט געאָרבעט, ז בּוֹעַו. 26 האָט נָעמִי געוא אָנט צו איר גַם} ביזאָמ אל שי = יי איטרילי תִּרְבְקין עַר אמי
} = { .+
2 אי ל-הסצי יד אל פא = -* ײ * 5 ט; פן
שנור: געבענטשט 0 ער זיין פון נאָט. װאָט האָט ניט פאָר- = ?? כלו אֶת כָּל ײ וַתאמָר נְעָמִי אֶלירָה
בלה א = = תַצְאִי עם-נערותו יָלֵא יא ייר יי
לאָון זיין חסד מיט די לעבעדיקע און מיט די טױטע! און 8 2 עס בע ללקט אע
כי בשדה אה 1 א בער ײ 2 קט "
נָעֹמֵי האָט צוּ איר געזאָגט: דער מאַן איז אונדיערער אַ כצְ גאט דס ורעניר הַחִטִים יס אֶת -המיתה:
נאָנטער, ער איו פון אונדוערע אויסלײיזערא. י* האָט רות נ
* י :
די גיראָב ערין געזאָגט: ער האָט מיר אויך אָנג ואָנט: 4 א ; האמר אע בי המיתה בי הָלָא אפקשילן סליה
ש
יור יט 4 ווי סאי , אט יט ייט דיי תי
די יונגען װאָס בּײ מיר זאָלסטוּ זיך דאָלטן, ביו װאַנען זי 3 אע זי יימכידך! וֹתָה הֲלֹא בער מײעתנו אשה הֲיית א
רקי הנות ר א 0 ֹ תיגרן ריר הל = :
װעלן ענדיקן דעם נאַנצן שניט װאָס בּיי מיר. = האָט נְעמי א אע 2 דִים
נ ורהצת / שפק יש שמלהך מ עָלִיךְ דתי הנרן אל
2
געואָגט צו רות איר שניר: עס איז גוט, מיין טאָכטערי *' = ד תידטי לאיש מֶר מלתי לא יִלָשהָות; אש א 2
6004 האון 46 שש 2
דו זאָ ?סט אַרױסנײן מיט זיינע מײידלעך, און מע זאָל דיך זיײעם נאתיהמקים אֲשֶׁר יִשׁמִב"שְׁם וּמָאת תנלית מִרְנִלתיו
ניט אָנטרעפן אין אַן אַצדער פעלד. וַשְכבֹת' ויא יד לֶך את אֲשֶׁר תפש וַתָאמִי אלה
=
: 3 דייר ייט
אוּן זי האָט זיך געהאַלטן אָן גוֹעֵיעס מײדלעך, צוּ. י 2 7 5 וכְככי
ו אשרקצותר דימייתה; + ווא * 5 בע זיישת ריט בי ויבא
קלײבן ביז צום סָוף פון גערשטנשניט און װײצשיט. או = אי = =
לִשׁכם ? הי ר ;צוף דערבורן ית בא בֵלֶט טײנל מרנלתיוַתִׁ אי
יט
ח ויהי בחצי הלילה ויהדר האיש ויז וְהִנ 5 שֶׁ
כֶט ל אֲשׁיתָאמרי, * אה וַת רוד
ו+
זי אין געזצסן ביי איר שוויגער.
= = * ופ שת בנפל מל-אמלך 5 גאט אָתָה; וַֹאמְר בְרוּכָה
טער, זאָל איך דיר ניט אויפווכן אַן אֶפּרוּ װאָס זאָל וט אֶת ליהיה בי הישבת הַסרךְ הי ןיד וי
זיין פאר דיר? *און אַצונד, איז ניט בועַז אונדוערער אַ א ל מלתיילבת א ארי הבחורים אם"דל אשיר וְעָמַה
ט שבבת מַרנלתיד: האמ מי אֶת וַתֹּאמְר אֲלכי רוֹת אֲמֶהֶך
י און נָעמִי איר שווינער האָט צו איר געזאָגט: מיין טאָב. = * שכבת מִי 2 יי
הֹ = : 1 רו א דן ליל די 7 אידאר ידי =+ 2 א 2 :
קרוב דער װאָס דוֹ ביסט געװען מיט זיינע מ דלעך? אָט ב, כא? הצ הסבה בסס'ק"ם 2, : עומלת יד ק' חײחת קײ צ' תעכנה קיז
ווינטשיפלט עֶר רי נאַכט דעם שייער גערשטן. *זאָלסטוּ ה' אי קייוא טאב ט'ס"א אָמָּתֶהְ
זיך אָרוּמװאַשן אוּן באַואלבן און אָנטאָן אויף דיר דיינע
קלײדער, אוּן אַראָפּנידערן צוּם שײיער; ואָלסט זיך ניט לאָזן מערקן פוּן דעם מאַן, בִּיו ער האָט געענדיקט עסן אוּן
טרינקען. *אוּן עס װעט זיין װי ער װעט זיך לײגן, אַזױ זאָלסטוּ מערקן דעם אָרט װאָס ער װעט זיך דאָרטן לײגן, און
זאָלפט צוקומען און אָפּדעקן זיין צופוסן, און זיך אַװעקלײגן; אוּן ער װעט דיר זאָגן װאָס דו זאָלסט טאָן. יהאָט זי צוּ
איר געזאָגט: אַלץ װאָס דוּ זאָגסט מיד װעל איך טאָן.
* און זי האָט אַראָפּגענידערט צום שיער, און האָט געטאָן אַזױ װי אַלץ װאָט איר שװיגער האָט איר געהײסן. יאון
גוֹעַז האָט געגעסן און געטרונקען, און זיין האַרץ איז געײַען פרײלעך, און ער איז גענאַנגען זיך לײגן אין עק פון דעם
תּמואה-הויפן. = איז זי צונעקומען שטילערהײט, און האָט אָפנעדעקט זיין צופוסן, און האָט זיך געלײגט. *און עס אין
געװען אי האָלבע נאָכט, האָט דעו מאַן אויפגעציטערט, און ער האָט ויך אױסגעדרײט, ערשט אַ פרוי ליגט אים צו
פוסן. יהאָט ער געזאָגט: װער ביסטו? האָט זי געזאָגט: איך בין רוּת דיין דינסט; און ואָלסט אױסשפרײטן דײין ברעג קלײך
איבער דין דינסט, װאָרום אַן אויסליזער ביסטו. ** האָט ער געזאָגט: געבענטשט זאָלסטו זיין פון גאָט, מײן טאָכטער; דיין
לעצטע גיטסקייט האָסטו נאָך שעגער געטאָן פון דער ערשטער, ניט צו גיין נאָך די בְחורים, צי אָרים צי רײך. * און אָצונד,
* א קרוב װאָס האָט דאָס רעכט אויסצולייון אָדער נעמען פּאָר ויך.
לידער, מעשהלעך, משלים 261
1, 1-12, 6 () יי רות 1169
בתי אַלדמירדאי יל אַשרדתאמרי אעשחילך 2 ידע ר מיין טאָכטער, זאָלסטוּ ניט מוֹרא האָבּן; אַלץ װאָס דוּ
5 ה ר וָ
שָׁמר פָּמי בִי אשת חל אֶה! וּמתֶל בי אֶמְם כִי אסנאל 7 = װעמט ואָק, װעל איף דיר טאָן, װאָרום דער גאַנצער
הפי יע 55 = לט אע טטין יי זא = אאטצוהא? ו יי א א :4 2
אִנ א 2 א 2 6 טטער פון טײַן פאלק חײם אז זו ביסט אַ װוילע פרױ.
1 1 2
בר אטיזגאלל יט לאר רקי 1 א ר 5
א יי 3 יי יו און אַצוּנד, יאָ אמת, אַן אָן אױסלײזער נין איך, אָבער
אָלת יאני דייה שבמימדיימקלץ זנשמנממינטן.;:
: מנט אָן אַן אויסלײוער נענטער פון מיר. *בלײב די
װ יט הש א ר א א אי שאהויץ 4 אי 0 בי 63 = 8
די אי ר אי
יי -ף 1 גי ; ( = ' יאט - : א אש : אוצין א :
וע כיבָאָה אש דרי וואמרי == 5 יהאא ביטית אט י יט גן צפמ װעט זײן אין דער פר , אויב ר װלט דיך
צֶליךְ וא יי יו ארת י*. יי אט שיטטששריבט א א 5 אי יא אזֵיך ס'ט, זאָל ער אױסלײיון; אוב אָבער ער
ויבא : חִציר; הכיא אל-זגיית-ק ואל בי שי יו װעט דיך ניט װעלן אױסלײון, װעל איך דיך אוױיסלייון,
ַתִנדלָה את טרעה לה דאיש; : ויא זי וי אַזױ הי גאָט : 2טו ! לג ביז אין דער" פרי.
השנריט הארת יְּ נן : בי גי 0 יט *ֹ = אל = אה ריר ארי
ע זי איז זי געלעגן בײ אים צופוסן ביז בּאַנינען, אוּן זי
חמותך: ותאמר בי בתי ! ער אש תדען אי יק יח
דָבָר כִּי לֵא ישׁקט האיש אי חי אמ"מלדן בר היים;
איז אױפגעשטאַנען אײדער אײנער האָט געקענט דער-
5 קענען דעם אַנדעױן; װאָרום ער האָט געזאָגט: עס זאָל ניט
בע עָלָה הַשְׁעַר וַישֹׁם שָׁם וְדנָדן הַנאל ר אֲשן בי ), = דערװוסט װעױן אַז זי פרוי אי געקימען אין שײער,
+ זי
: :
בע וַיָאמַר סְירָה שִׁבְהיפּה פלני אלמני וס ושֵם
0
*י און ער האָט געואָגט: ניב אהער דאָס טוך װאָס
וַיקה עַשָׂרָה אֲנָשִׁים ם מזקגל הציר ויאכִיר שברפון יוג ) 5
א א לטכור אױף דיר, אוּן האָלט עס צוּ. האָט ז עס צוגעהאַלטן, אוּן
וט גמ אל חי = שיר : אט אט יע א
דַאמְר לגאל חַלְנת הַשָׁדָה אֲשֶׁר. לאָז = וי ער האָט אַרײנגעמאָסטן ועקס מאָס גערשטן, און אַרױפֿ-
מרֶר נָעמי בה משדוז מואָט: ואני אמ זי אָנק . געט רא ישר יע .
1 אָן אויף איר. און ער איז אַרײנגענאַנגען אין שטאָט.
אנ לֵאנר ָה{ די הביס תְנְדִי זמניזעמד אם גאָט א י א
א
נְאֶל וְאסילֹא יְנָאֵל הַנִיָדָה לי ואָזיל כי גי אין זט זל לגניס *י און זי איז געקימען צו איר שװיגעוד, האָט זי געזאנט:
אָב ארי וַֹאמְר אָנ י אנאָל: אמ מע בײמטה 8 אי דאָס מיט דיר, מײן טאָכטער? האָט זי איר ער-
קִיֶךָ הַשָׂדָה מִיו נַעִמי ֹמְאֶת וו הגלאביה אשי ריר צײלט אַלץ װאָס דער מאַן האָט צוּ איר געטאָן. יאוּן
4
5 א אק א + : וי
קיל י לָהָ ר טליג לת יי דנאל לא זי װאָט געואָנט: די זעקס מאָס נערשטן האָט עֶר מיר
5 לֹגְאָו על א יי שיט נאי ל-ולף זאגי ןיד
אוּכָל יפֶּןאַשזִית אות"ַקֶת א געגעבן, װײל ער האָט צו מיר געזאָגט: זאָלסט ניט קומען
נָאֶלְתִי כִי לָא אוּכל לגָאָס; ווֹאת לִמָנים מישׂראל נוי '
יע / מיט ליײידיקן צוּ דין שויגער. *האָט זי געואָגט: זיץ,
4 י + 5
ג, ב' סוב לאק" יג' יסצ = קסצניק יד מתפחז קר יתד 5 יך (; ן ט י זי
בו' כלרע כא מצחר 6 אלי קי ולא סאב ר, 8' מלע ד' קמץ מסק : 1 2 4 װאַנען העכ קאה פן תד יא עס
פנן תוה? = וסעהקױ ה'קתקי 1 אארף אױספאַלן, װאָרום דער מאַן װעט ניט רוּען, בּיו עֶר האָט
געענדיקט די ואָך וזײנט,
ףױ י אוּן בּוֹעַז איז אַרױפגעגאַנגען צום טױער, אוּן האָט זיך זאָרטן געועצט, ערשט דער אויסלײזער פון װעמען בּוֹעַז
האָט גערעדט. גײט פאַרבּײ. האָט ער געזאָנט: קום אַהער זעץ זיך דאָ, דער און דער. איז ער צונעקומען און
האָט זיך געועצט.
* אוּן עֹר האָט גענומען צען מענטשן פון די עלטסטע פון שטאָט, און ער האָט געזאָנט: זעצט אַייךְ דאָ. און װײ
האָבּן זיך געועצט. *האָט ער געואָנט צום אױסלײזער: נְעמִי װאָס האָט זיך אומנעקערט פוּן פעלד פון מוֹאָב, פאַר-
קויפט דאָס שטיק מעלד װאָט האָט געהערט צוּ אונדזער ברודער, צוּ אָלִימֶלֶכן. +האָב איך געקלערט: איך װעל אַנט-
פּלעקן דײן אויער, אַװי צוּ זאָגן: קוף עס אַנטקעגן פאָר די װאָט זיצן דאָ, און אַנטקעגן פאַר די עלטסטע פון מיין פאָלק.
אויבּ דוּ װילסט אויסלייון, לײז אויס! אויבּ אָבער מע װעט ניט אױיסלייון, זאָג מיר, כדי איך זאָל עס װיסן, װאָרום ניטאָ
קײנער אַחוּץ דיר אױסצולײון, און איך בּין נאָך דיר. האָט ער געזאָגט: איך װעל אױטלייזן. "האָט בּוֹעַו געואָנט: אין
דעם טאָג װאָס דו קויפסט דאָס פעלד פון נֶעמִיס האַנט, אוּן פוּן רות דער מואָבערין, האָסטוּ געקױפּט די װײב פון דעם
געשטאָרבּענעם, כּדי אויפצושטעלן דעם נאָמען פוּן דעם געשטאָױצענעם אויף זיין נחלה. 'האָט דער אױסליזער
געואָגט: איך קען עס ניט אױסלייזן פאָר מיו", װאָרום איך װעל נאָך פּאַרדאָרגן מיין אײגענע גחלה. לײן דיר דוּ אויס
װאָס איך דאָרף אױטליזן, װאָרום איך קען ניט אויסלייזן.
262 יהואָש
10 רות ד, 7 )22
' און אַזױ איז געװען פאַרצײטן אין -ישראל: בי אַן אלה א מע יע ייס לייה יט איש נעלן
*רא, שי הוט יי ןיי = פיל אניד ינארט
אויסלייז אָדער בּיי אַן אױסבײט, צוּ 0 עפעסי. 5 ת : יל א א א א
3 רבע יט אי יע 0 וי בל הש =
אַ ואָך, האָט איינער ה אָפ געצוילן זיַן ן שיך א :צ 1 אן
= מדים איזט חיים סי קניחי איזדט 2 א לימילךי
א קאה
: : ארי == א יה א 22 אע זאו
דעם אנדערן אין דאָס איז געװען צום עדות אין ישראל. ואת בליאשד לשפין ונידדין ייד נטין ינש אחררן
יי א א יט ול
יהאָט דער אױיסלײיזער געזאָגט צו בועָוןן קיין! עס יי נמוה אשי בטי קניתי הי בר אק טמוק
1
יט שי 8 אי 5י2ט 6 זל חי ייט אי א א גינים ם אק אע אש יש
ר א א י= שׁ זי =
1
וע
-+
דיר און ער האָט אַראָפּגעצײגן וין שוך "און :
גי י יא יירטואץ וי; { ואמרי = רים ם אַשׂרבשעַ והוכני
האָט געואָגט צוּ די עלטסטע, און צו דעם גאַנצן פאָלק; בי יש : ==
5 י *יאקי ייז יל הו אט אסיט רמא אטינ יי |
= = א , א, ; ט = 2 ! 1,
איר זייט עדות היינט, אָו איך האָב אָפּגעקויפט אָלץ ר בי א
יקלאה אט גי =י. זייס גאט יה שאט אט ל יי
יי +. 4 = + . = 1 = שז 00 01;
האָט געהערט צוּ אַלימלְכן. און אֶל ץ װאָס האָט געהערט יב מאפייתח יקראדשם יי אי יי
: : 5 : 3 , = במאע 1 וּ + א * * 4 א ווו 2 יי = 12 /
אי זארג 0 יי :
צו כּלװֹנען און מחלונען. פון נָעמִיס האַנט. =" און אויך יל תמ והות גזיהורע. איגד. זיָן ייה לני
יּ י מואבערין מחלונס װײב, האב איך געקויפט פיט = 1 מי"הקצחה הלאת יה בער אס;ט א יו לָאט
רוּת די מואָבערין, מַחלונס { האָבּ איך געקויפט 3 ר - 1ן :
1 יה בא יע = ארייק ר אי יט יט א ייא בי טנ
פאַר אַ װײב, כּדי אויפצולצטעלן דעם נאַמען פון רעם ייר אי יי יש דאך : :
הנשב אט ייד יחורן. אינט לא = ויוסויסן יס נאל
=-ת8- -+ יו הוש ='יתף
יריָהזקד יט יי זײןג דל אנ תפיך הס ( 5 :
געשטאָרבענעם אויף זיין נחלה, אז דער נאָמען פן 0 עו חיים יסטא וא בי ראט ; והות סח סמשים (פ'ט
- !יא 1 =+ שאר =+ אן וט = 26 554
י 5 :
געשטאָן דבענעם זאָל ניט פאָרשניטן װערן פון צװישן זײגע ילבטמט. איץיט הל תי ץע ביא אישטט אי
ר
גרידער. אוּן פוּן דעס טויער פון זיין אָרט; איר זײט צרית = אשרזהיא טישרן ר בישיםעות מנים! קיז עמ ארעז
4 יו יט ראי זיא א א יחה יט ר */י4ם 4 א האר {. אט :-
הײנט. יי האָ וט געזאָנט דאָס גאַנצע פאָלק װאָס אין טייער, הייריד וַתשתהן ריקת ותתיירן האמנע:. האנה
*יייג =+ אגויא = = 66 יי יי אי אי יי ר = אפ ==
הי גנ טראט יי א יי
און די עלטסטע: עדות! גאָט זאַר געבן אַז די װײב װאָס
: י ' ת דיא ייט צתי -לי; אלה ריללית חין פטין א
דבל י זין הוז ז זין אזוי זי 8 אוז אזיי זי
צ מט אָן אין ד וָה ז ואָל יין אַזו ר חס און אַז 2 ארת"ית צללי; : והצרין ה היליד אתירים ום ייר אריז-
לאה װאָס זײ בּײידע האָבּן אויפגעבױיט דאָס הי פון 2 פערט ועַמינָדֵב 4 גי שי אט םה ;2 שונטום יט
: זײ געט ר וי א אע 7 4
2 : ש
ישראל! אוּן טוּ אויף העלדיטקייט אין אֲפרַת. און האָב אַ = ** שלגַה ישסמין היל אתהמעז הז הוליר אתדעומר;-
,
תע אט = זאל יי טי דיי ליד תייור!
א א"ז
באָרופענעם נאָמען אין בִּיתלָמָם! *' און דיין הויז זאָל זיין יבר הק יש ר א
אַװי וי דאָס הויז פון ַרְצן װאָס תֵּמֶר האָט גע באָרן יהודהן, +' שטה צם הרוש = מל בש ם = ח'בג קמצמק
חויח ת ייט א דד ר ריר וויכקויירק (ידאאוומנט אסרי איה זאסטוי 8לא
יש -פשוטי /רטפד ביית, שביניםש וקטשת ישימט סו"ת שש
פון דעם זאָען װאָס גאָט װעט דיר געבן פון דערדאזיקער
א וו .
2
פלני אלטנז, וחציו ותאמה רות תמואמוה נם מי אמר אלי
יונגער פרוי!
י' אוּן בּוֹעַז האָט גענוּמען רותן, אוּן זי איז אים געװאָרן פאַר א װײב, און ער איז צו איר געקומען. און ואָט האָט איר
געגעבן טראָנשאַפט, אוּן זי האָט געבאָרן אַ זון. ''האָבן די װײבּער געזאָגט צו נָעמין: געלױבּט איז גאָט װאָס ער האָט
דיך הײנט גיט געלאָון אָן אָן אויסקייוע, אוּן זאָל זיין נאָמען זיין באָרופן אין ישׂראל! * אוּן ער זאָל דיר זיין פאָר אַ דערי
קװיקער פון דער על אין אויף אױסציראַלטן דיין עלטער װאָרום דיין שור װאָס האָר דיך ליב, האָט אים געבּאָרן,
װאָס זי איז דיר בּעסער װי זיבּן זין.
*י און נָעֹמִי האָט גענומען דאָס קינד, און האָט עם אַרײנגעטאָן אין איר בוזעם, און זי איו אים געװען פאַר אַ דערי
ציערין. *יאון די שכנות האָבן אים נעגעבן אַ נאָמען, אַזױ צוּ זאָגן: אַ זין איז געבּאָרן געװאָרן בי נָעמִין; און וי האָבּן גע
רופן זין נאָמען עי אס איז דער פאַטער פון ישי דעס פאָטער פון רודן.
די און דאָס זיינען די געבורטן פון פַּרְצן: פרץ האָט געבארן זִצרונען: יי און חַצרין האָט געבאָרן רמען, אוּן רס
האָט געבאָרן עֶמִינְדָבן; * און עַכִינְדֶב האָט געבאָרן נַהינונען. און ;חטון האָט געבאָרן שַׁלמָהן; יי און עַלמון האָט געבאָרן
:יד
בּוֹעין, אין כוֹעז האָט געבאָרן עובון: *און עובָד האָט געבאָרן ישֵין, און ישי האָט געבאָרן דודן.
לידער, מעשהלעך,. משלים 203
די זעונג פון טויטע ביינער
יחזקאל ל"ז
די האַנט פֿון גאָט איז געווען אויף מיר,
און ער האָט מיך אַרױסגעטראָגן מיט דעם גײַסט פֿון גאָט,
און האָט מיך אַראָפּגעלאָזט אין מיטן פֿון דעם טאָל,
און ער איז געווען פֿול מיט ביינער. /
און ער האָט מיך פֿאַרבײַגעפֿירט פֿאַרבײַ זיי רונד אַרום,
ערשט זיי זײַנען געווען זייער פֿיל איבערן טאָל,
און פֿאַרװאָר זיי זײַנען געווען זייער פֿאַרטריקנט,
און ער האָט צו מיר געזאָגט:
מענטשנקינד, קענען די דאָזיקע ביינער לעבעדיק וערן?
האָב איך געזאָגט: גאָט, דו האַר, דו וייסט דאָך.
האָט ער צו מיר געזאָגט: זאָג נבֿיאות צו די דאָזיקע ביינער,
און זאָלסט זאָגן צו זיי:
איר, טרוקענע ביינער, הערט דאָס װאָרט פֿון גאָט:
אַזױ האָט געזאָגט גאָט דער האַר צו די דאָזיקע ביינער:
זעט, איך ברענג-אַרײַן אין אײַך אַן אָטעם
און איר װועט לעבעדיק וערן.
יאָ, איך על געבן אויף אײַך אָדערן
און װעל אַרױפֿטאָן אויף אײַך פֿלײיש,
און אַרױפֿציִען אויף אײַך אַ הויט,
און אַרײַנגעבן אין אײַך אַן אָטעם,
און איר װעט לעבעדיק װערן
און איר װועט וויסן אַז איך בין יהוה,
און איך האָב נבֿיאות געזאָגט,
אַזױ וי איך בין באַפֿױלן געװאָרן;
און עס איז געװאָרן אַ גערויש,
וי איך האָב נבֿיאות געזאָנט;
24 יהואָש
ערשט אַ גערודער,
און די ביינער האָנן גענענט ביין צו זײַן ביין,
און איך האָב געזען, ערשט אָדערן זײַנען אויף זיי,
און פֿלײיש איז אַרױפֿגעװאַקסן,
און אַ הויט האָט זיך אַריבערגעצויגן אויף זיי פֿון אויבן,
נאָר קיין אָטעם איז אין זיי ניט געװועןף
האָט ער צו מיר געזאָגט:
זאָג נבֿיאות צו דעם אָטעם,
זאָג נבֿיאות, דו מענטשנקינד,
און זאָלסט זאָגן צו דעם אָטעם:
אַזױ האָט געזאָגט גאָט דער האַר;
פֿון די פֿיר װוינטן קום, דו אָטעם,
און הויך-אַרײַן אין די דאָזיקע הרוגים,
אַז זיי זאָלן לעבעדיק ווערן.
און איך האָב נבֿיאות געזאָגט
אַזױ װוי ער האָט מיר באַפֿױלן
און דער אָטעם איז אין זיי אַרײַן,
און זיי זײַנען לעבעדיק געװאָרן;
און זיי האָבן זיך געשטעלט אויף זייערע פֿיס,
אַ זייער, זייער גרויסע מחנה,
און ער האָט צו מיר געזאָגט:
מענטשנקינד, די דאָזיקע ביינער, זיי זײַנען
דאָס גאַנצע הויז פֿון ישׂראל;
זע, זיי זאָגן;
פֿאַרטריקנט זײַנען אונדזערע ביינער
און פֿאַרלױרן איז אונדזער האָפֿענונג;
פֿאַרשניטן זײַנען מיר,
לידער, מעשהלעך,. משלים 205
דרום זאָג נבֿיאות און זאָלסט זאָגן צו זײי;
אַזױ האָט געזאָגט גאָט דער האַר:
זע, איך עפֿן אײַערע קבֿרים |
און װעל אײַך, מײַן פֿאָלק, אױפֿברענגען פֿון אײַערע קבֿרים
און אײַך ברענגען אויף דער ערד פֿון ישׂראל,
און איר װעט וויסן, אַז איך בין יהוה,
ווען איך עפֿן אײַערע קבֿרים,
אוזָ ווען איך ברענג אײַך אויף, מײַן פֿאָלק, פֿון אײַערע קבֿרים,
און איך על אַרײַנגעבן מײַן גײַסט אין אײַך,
און איר װצט לעבעדיק װערן;
און איך װעל אײַך באַרוען אויף אײַער ערד;
און איר װועט וויסן, אַז איך, יהוה,
האָב גערעדט און געטאָן, זאָגט יהוה,
דאָס װאָרט אויף יהודה און ירושלים
פֿון ישעיח קאַפּיטל ב'
דאָס װאָרט פֿון ישעיהו, דער זון פֿון אָמוצן, האָט געזען
אויף יהודה און ירושלים.
און עס װעט זײַן דער סוף פֿון די טעג
װעט שטיין פֿעסט דער באַרג פֿון גאָטס הויז
אויבן אָן פֿון די בערג,
/און דערהויבן איבער די היכן;
און אַלע פֿעלקער װעלן צו אים שטראָמען
און פֿיל אומות װעלן גיין און ועלן זאָגן;
266
יהואָש
קומט, און לאָמיר אַרױפֿגײן צום באַרג פֿון יהודה.
צום הויז פֿון דעם גאָט פֿון יעקבֿ;
און ער װעט אונדז לערנען פֿון זײַנע וועגן,
און מיר װועלן גיין אין זײַנע שטעגן;
װאָרעם פֿון. ציון װעט אַרױסגײן אַ תּורה
און גאָטס װאָרט פֿון ירושלים,
און ער װעט משפּטן צווישן די פֿעלקער,
און אַנטשײדן איבער פֿיל אומות;
און זיי וװעלן שמידן זייערע שװוערדן אויף אַקעראײַזנס,
און זייערע שפּיזן אויף צװײַגמעסערס;
אַ פֿאָלק קעגן אַ פֿאָלק װעט ניט הייבן אַ שווערד,
און מע װעט ניט מער לערנען מלחמה,
צו דעד כאראקטעדיסטיק
פון יהואַשעט לעבן און שאַפן
בלעטער פֿון געשיכטע, שפּראַכפֿאָרשונג, קריטיק און זכרנות
יי ל פרץ
2 בריוו צו יהואָשן:
107
אייער בריוו האָט מיך װירקלעך דערפרייט. כמעט װי אַ גרוס פון יענער
ועלט. די שרייבערס פון צעזייט-און צעשפּרײטן זיינען צעזייט און צעשפּרײט,
ווען זיי װוינען אַפילו אויף איין װעלטטיײל, אין איין לאַנד, אין אײין שטאָט,
אייער גרוס צו דינעזאָן װעל איך אָפּגעבן נאָך היינט, מיין פרוי ערשט נאָך
יום-טוב; זי איז אויף אַ זומער-װוינונג. און איער בוך האָב איך שוין א מאָנאַט
צייט געלעזן -- אין קראָקע ?. מילער (אַלעקסאַנדראָװ)?, װאָס האָט געװײלט
אין קראָקע, װוּ איך בין אויך, פאָרנדיק קיין זאַקאָפּאַנע; געװען, האָט מיר דאָס
בוך געגעבן, און איך האָב עס איינגעשלונגען ?. דאָס באַפרײט אייך דאָך נישט
פון שיקן איין עקזעמפּליאַר. מיין אַדרעס: װאַרשע, /0601006. װײל דער
עקזעמפּליאַר, װאָס איך האָב געבראַכט פון קראָקע, קורסירט אַרום; מען לעקט
פון אייך די פינגער, אָנפאַנגס איז מיר דאָך שװער געװען זיך צו צוגעװיינען
צו אייער אמעריקאַנישן סטיל. די װאַרשעװער זאַכן (מזמור שיר ליום השבת..
בית שני..) * זיינען (פאַר אונדז) װוייכער, מעלאָדישער. צום צװייטן און דריטן
מאָל בין איך דאָך צום געשמאַק געקומען. אמבעסטן געפעלן מיר די נאַטור-
באַשרײיבונגען: זי זיינען די אָריגינעלסטע. די ראָמאַנצן, אַנגעשטעקט מיט הייגע,
פילן זיך שלעכט נאָך --- היינע... איך פאַרשעלט די טעג, װען איך האָבים גע
לעזן, און די זאַכן, װוּ איך האָב אים נאָכגעמאַכט. דאָס ,געניאַלץ" לצנות אין
דאָך ניט מער װי -- אימפּאָטענץ... אין בעסטן פאַל: זעלבסט-פאראַכטונג. מיר
טאָרן נישט לצנות טרייבן,. עס מוז געבויט און געפּלאַנצט װערן;: מען מון
+ געדרוקט מיט באַמערקונגען פון יעקב שאַצקי אין פּרץ-באַנד פון יוװאָ-
בלעטער, ב' /א, ני 1--3, װילנע 1937, זזי 173--174 און 181. -- ? פּרץ איז
געװען אין קראָקע אין אױגוסט 1907. -- *זע: װעגן אַלעקסאַנדראָװן אין
4סטן באַנד מוסטערװערק זלמן רייזענס פאָרשאַרבעט, זי 71--92, --- * אין ישָי
נעֶם יאָר איז אַרױס יהואָשעס געזאַמלטע לידער,
2 בריוו צו יהואָשן 209
זיך א מאָל פאַרקרימען, איז צװישן פיר װענט פאַרן שפּיגל, נישט פאַרן פוב-
ליקום. לאַישיר נביאים און פירערס װערן, נישט מארשעליקעס..
נאָר דאָס געהערט שוין נישט צו דער זאך.. דער עיקר: איר האָט אונדו
א פראכטפולע מתנה געגעבן! אויב איר װילט אן עצה פון אַן עלטערן: באפריט
אייך פון ענגליש-אמעריקאנישן סטיל, װערט צוריק אונדזערער, צוריק פליסג-
דיק! צוריק ציטער-קלאנגען!
איך פארזיכער אייך נאָך א מאָל: אויף מיר און אויף אַלצ ארום האָט דאָט
בוך אן אומגעהייערן איינדרוק געמאַכט. איך קצן אייך שיקן גרוסן, דאנקבא-
רע, הייסע, הארציקע, פון ייִנגלעך, מיידלעך און װייבלען, און דװװוקא -- שיינע,
זייט געזונט. שרייבט,
אייער
2 2 פרך
רב יום-כיפּור
-- איר האָט גאָר קיין פאמיליע-נאָמען נישט?
== גע יט
דעם שיינעם דיכטער און דענקער, דעם חבר יהואָש "!
מען שרייבט אונדז, אז דו ביסט נישט געזונט און פאַרסט דעריבער אַרױס
פון ביזנעסילאנד צום הײליק-לאַנד. טוסט אונדז װײי, װאָס דו ביסט קראנק,
אָבער עס פרייט אונדז, װאָס דו פאָרסט-אַרױס צום לאַנד, פון װעלכן מיר זי
נען אַזױ אָפּגעריסן קערפּערלעך און אזוי גײיסטיק פארבונדן.
ווינטשן מיר דיר הערצלעך א גליקלעכע ריזע און װינטשן דיר געזונט,
נעם אונדז מיט אין דיין הארץ, אין דיין געדאנק... און זאָג, אין אונדזער נאָמען,
די בערג פון יהודה, דעם לבנון און אלץ, װאָס גצבליבן -- מיר װעלן זיף
אין קיין אַנדער לאנד נישט אַרײנפלײישן; ציון אין אונדזער װצג: די װעלט,
מיט ציון אין דער שפּיץ, איז אונדזער צוקונפט,
מיט הארציקן קאָלעגןגרוס און נישט אין גאַנצן אַן גייך
ווארשע, יום וי עש"ק וי כסלו תרע"ד.
22 פיט
יעקבֿ דינעזאָן
* ביידע געדרוקט אין פּרצעס ,יודישץ ביבליאָטעק". -- * אין דעם דאָזיקן
בריוו האָט דינעזאָן צוגעשריבן בלויז די װערטער ;דעם שײינעם דיכטער און
דענקער", װי אויך די דאַטע--- ' /זדײטש/ קנאה,
יהואָש
אַ בריוו צו יעקב מילך
דענווצר, 17 פצבר' 1907
מײַן ליבער ה' מילך;
איר האָט ניט געקענט אױסקלײַבן קיין בעסער מיטל מיך צו
דערנענטערן צו אײַך װי דעם ;שם" פּרץ. אַלצדינג װאָס איז פֿאַר-
בונדן מיט אים האָט אויף מיר נאָך עד:היום אַ זעלטענעם כּישוף.
דער איינציקער דאָרן אין דעם תּמיד פֿרישן בלומען-בינטל פֿון ליבע
און אַנטציקטער באַװוּנדערונג, וועלכן איך טראָג אין האַרצן פֿאַר
דעם גאון פֿון אונדזער ליטעראַטוד, איז, איך מוז זיך מודה זײַן אַ
געוויסע בושה, װאָס איך פֿיל פֿאַר זיך אַלײן, ווען איך דענק, וי
װײיניק איך האָב דערפֿילט די נבֿיאות, װאָס ער האָט אויף מיר גע-
זאָגט... מיר דאַכט אָפֿט, אַז ווען איך װאָלט אים זען פּערזענלעך,
װאָלט איך ניט געקאָנט די אויגן װײַזן פֿאַר אים... דאָס לעבן האָט
מיך אַזױ װײַט פֿאַרטראָגן פֿון אים, דאָס לעצטע פּאָסטקאַרטל, װאָס
איך האָב פֿון אים, איז דאַטירט 15-14 יאָר צוריק :, און דאַן בין איך
שוין געווען אין דאָלאַר-לאַנד און געאַרבעט פֿאַר 3 דאָלאַר אַ ואָך..
אָבער אַנטשולדיקט, דאָס זײַנען זאַכן װאָס זײַנען אײַך ניט נוגע.
נאָר דאָס כּישוף-װאָרט פרץ רירט מיך תּמיד אַזױ אויף. אײַער נאָ-
ענטע באַקאַנטשאַפֿט מיט אים גיט אײַך דאָס רעכט אױיף אַ געויסן
סאָרט מחותּנשאַפֿט מיט מיר. צום באַװײַז שיק איך אײַך עפּעס פֿאַר
,די צוקונפֿט* פֿון מאַרץ. אויב איר קאָנט עס מער ניט דרוקן אין
דעם נומער, זײַט אַזױ גוט און שיקט עס מיר גלײַך צוריקי
איך האָב עס געמאַכט פֿאַר אַ ;חוק ולא יעבֿור" -- קיין זאַך
ניט לאָזן ליגן אין אַ ייִדישער רעדאַקציע. טעמים האָב איך גענוג און
איך האָף, אַז איר װעט רעספּעקטירן מײַן משוגעת ניט װיסנדיק די
טעמים אַפֿילו.
?אַ בריװ פון יענער ציט, װאָס פרץ האָט געשריבן צו יהואָשן, װערט
געדרוקט אין אָט דער אָפּטײלונג,
א בריוו צו יעקב מילן 271
דער אינצידענט פֿון היאַוואַטהאַ איז געשלאָסן, אויף אַזױ װוײַט,
אַז איך װעל אײַך מער ניט דאַקוטשען וועגן דעם. װאָס איז נוגש צו
דעם עצם ענין, האָט איר מיך ניט גענוי פֿאַרשטאַנען. איך גיב אײַך
פֿולקאָמע רעכט, ווען איר, פֿון אײַער שטאַנדפּונקט באַטראַכט, אַז
אַזאַ מין אַרטיקל װי הײיאַואַטהאַ איז נישט צוגעפּאַסט צו אײַער
פּראָגראַם. אָבער עס קאָנען זײַן אַנדערע שטאַנדפּונקטן און אַנדערע
פּראָגראַמען. אײַער אויסשליסן הײאַוואַטהאַ האָט מיך לכתּחילה דער"
מאָנט אין יעקבֿ גאָרדינס אַרטיקל איבער הײאַואַטהאַ, אין וועלכן ער
האָט אַ פּנים געמאָסטן די אומשולדיקע נאַיַוע מעלאָדישע הײאַ-
וואַטהאַדסטראָפֿן מיט אַ צײילשטאַב פֿון איבסעניזם און הופּטמאַן און
זודערמאַן וכל כֹּת דיליה, אַזױ וי איינער, כּדומה, װאָלט געזוכט אין
,שיר השירים" זאָלאַס רעאַליזם,.. איך זאָג, איר האָט מיך לכתחילה
דערמאָנט, װײַל איך האָב נאָך דעם פֿאַרשטאַנען, אַז אַלס רעדאַקטאָר
מיט אַ פּראָגראַם זײַט איר פֿאַר זיך גערעכט.. הגם שמײַסן קומט
אײַך,.. דאָס הייסט ווידער פֿון מײַן שטאַנדפּונקט, װאָס בין, הלוואי
װײַטער, ניט קיין רעדאַקטאָר און ניט קיין פּראָגראַם-מעגטש. -- אי"
בער הױפּט האָט מיך פֿאַרדראָסן, װאָס הײיאַװואַטהאַ איז געבליבן אין
מיטן. עפּעס האָט איר אויף מיר אַרױפֿגעװאַרפֿן אַן אימה מיט אײַער
שטרענגער פּראָגראַם און איך וועל אײַך דעריבער אָנפֿרעגן איי-
דער איך שיק. אַלזאָ, ילמדנו רבנו: װי איז דער דין, אַז איך האָב
איבערגעזעצט אַ טייל פֿון אַמאַר כאַיאַמס רובאַיאָט אין ייִדיש סתּם, וי
מען זאָגט אין ענגליש 181808 01186 ס107 106 100, און פֿון דעם
איבערגעזעצטן טייל האָב איך אויסגעקליבן אַ צען סטראָפֿן (אַלע
צוזאַמען זײַנען אַ קימאָ לן פֿון בלויז 40 שורות), גלייבט איר, אַז אַזאַ
זאַך פּאַסט זיך פֿאַר אײַער זשורנאַל? --- לאָזט מיר וויסן.
איך האָב אײַך געענטפֿערט תּיכף און האָף, אַז איר װועט מיר
באַצאָלן מיט דער זעלביקער מטבע און בלײַב,
מיט הערצלעכן גרוס,
יהואָט)
איך װאָלט אייך געבעטן מיר צושיקן ,די צוקונפט" פון לעצטן יאָר געבונדן,
יהואָש
אַ בריוו צו זלמן רייזענען
2) ,15 .60
{+ .א ,אמסזם ,.סט2 עססמומטשר 943
מײַן ליבער רייזען!
אײַער אָנפֿרעג-בויגן : פֿאַר דייר ספּיואַקן האָב איך אים אָפּנעץ-
שיקט, און אַצינד לאָמיר זען, װאָס איך האָב אײַך צו זאָגן מצדי. איך
האָב נישט אײַער לעקסיקאָן? און ווייס נישט װאָס איר האָט שױן
וועגן מיר און װאָס נישט. אין 1912 זײַנען אַרױס מײַנע צוויי ביכער;
,פֿון דער וועלט און יענער" (פּראָזע) און ;אין זון און נעבל" (לידער)),
װאָס װוערן, דאַכט מיר, ניט דערמאָנט בײַ אײַך. מיט די דאָזיקע צוויי
ביכער הייבט זיך אייגנטלעך אָן אַ נײַע תּקופֿה פֿון מײַן שאַפֿ, הן
אינהאַלטלעך, הן בנוגע צו סטיל. אין 1914 (יאַנואַר) בין איך געפֿאָרן
קיין ארץ-ישׂראל, מײַן כּוונה איז געווען דאָרטן צו בלײַבן, איך האָב
דאָרטן געלעבט צוריקגעצויגן אין דער קאָלאָניע רחובֿות. איך האָב
ניט געשריבן און נישט געװאָלט שרײַבן. דאָס איז געווען אַ צײַט פֿון
אליַנלעבן. אין מײַן בוך , פֿון ניו-יאָרק ביז רחובֿות |און צוריקן* איז
דאָ אַ סך, װאָס גיט-איבער מײַנע שטימונגען און טראַכטענישן פֿון
יענער צײַט. איך האָב דאָרטן אָנגעהױיבן פֿלײַסיק צו לערנען אַלט-
אַראַביש (דאָס דאָזיקע שטודיום האָב איך אָנגעהאַלטן לאַנג נאָך דעם,
וי איך האָב פֿאַרלאָזן פּאַלעסטינע -- אין מצרים און אין אַמעריקע),
?{װעגן דעם נײיעם לעקסיקאָן פון דער יידישער ליטעראַטור, פרעסע און
פילאָלאָגיע, װאָס זלמן רייזען האָט גענומען גרייטן צום דרוק אין װילנע.
2 געמיינט די ערשטע אױסגאַבע פון ז. רייזענס קלעקסיקאָן", 1914,
אַ בריוו צו זלמן ריזענען 213
איך האָב דורכגעלייענט מערערע מאָל אין אָריגינאַל דעם קאָראַן און
אַ סך פֿון דער נאָך-קאָראַנישער ליטעראַטור. איך האָב געדרוקט
אין היגע זשורנאַלן מערערע איבערזעצונגען פֿון אַלט:אַראַבישע
מעשׂיות. בײַ מיר אין כּתבֿייד ליגן אייניקע סוראַס פֿון קאָראַן (אי-
בערגעזעצט אין ייִדיש). די מלחמה האָט פֿאַר מיר געמאַכט אומ-
מעגלעך צו בלײַבן לענגער אין פּאַלעסטינע און נאָך אַ יאָר צײַט האָב
איך און מײַן קליינע משפּחה (װײַב און טאָכטער) אַריבערגעצױגן
קיין מצרים. דאָרטן האָב איך פֿינף חדשים בערך געװוינט אין כעל"
װאַן, אַ האַלבע שטונדע רײַוע קיין קאַיִראָ, בײַם ראַנד פֿון מדבר,
קאַלראָ, אַזױ װי איבער הויפּט דער גאַנצער אָריענט, האָט מיך גע-
האַלטן אין אַ באַזונדערן כּישוף. געלעבט האָב איך נאָך צוריקגעצוי-
גענער וי אין פּאַלעסטינע. און אַ שפּאַצירגאַנג, אַז מען האָט גש-
מאַכט, איז דאָס געווען אין דער ריכטונג פֿון דעם טויטן מדבר, מיט
װוּ נישט װוּ הויכע טיטלביימער אָדער פּיראַמידן אין האָרי-
זאָנט צו צעברעכן די טויטע מאָנאָטאָני. מײַנע טעג האָב איך פֿאַר"
בראַכט איבער אַראַבישע ספֿרים, אַלטע ספֿרים, אָפּגערוקט מיליאַנען
יאָרן פֿון דעם לעבן, און איך אַליין מערסטן טייל אײַנגעשלאָסן אין
זיך. אַרום יוני"יולי פֿון 1915 האָבן מיר באַשלאָסן צו פֿאָרן צוריק
קיין ניו-יאָרק. אין דעם אייגענעם יאָר האָב איך געשריבן מײַן ,ניו-
יאָרק ביז רחובֿות", װאָס איז צו ערשט דערשינען אין צײַטונג (,דער
טאָג?), דערנאָך אין בוכפֿאָרעם. עס איז אויך איבערגעדרוקט גע"
װאָרן אין װאַרשע (,דאָס לעבן", גלייב איך). אַן ענגלישע איבערזע-
צונג איז שוין אין דרוק און װעט קירצלעך אַרױס. װוי מען איז מיר
מודיע, װוערט איצט צוגעגרייט אַ העברעישע איבערזעצונג. איך האָב
אויך אין יענער צײַט אָנגעהויבן שרײַבן אָפֿטער לידער. די לידער
זײַנען געדרוקט אין די צוויי בענדער ,אין געוועב". מיט די צויי
בענדער, אַזױ װי מיט ,ניו-יאָרק ביז רחובֿות", הייבט זיך ווידער אָן
אַ נײַער אָפּטײיל אין מײַן שרײַבן. אַחוץ די לידער אין די צוויי בענ-
דער האָב איך געשריבן נאָך לידער, װאָס זײַנען נישט אַרײַן אין דער
זאַמלונג. איך האָב אויך געשריבן אַ רייץ מיסטישע מעשׂהלעך אוו"
274 יהואָש
טערן נאָמען , צויטן", װאָס איך װועל בײַ אַ געלעגנהייט אַרױסגעבן
אין אַ בוך. זי זײַנען געווען געדרוקט די לעצטע פּאָר יאָר אין היגע
צײַטונגען. איך באַטראַכט ,אין געוועב" פֿאַר מײַן בעסטן.
אונטערדעסן האָט מיך באַשעפֿטיקט נאָך אַנאַנד מײַן אַלטער
חלום, צו איבערזעצן דעם תּנך אין ייִדיש. מײַן ערשטער פּרוּוו* פֿון
אַמאָליקע יאָרן איז מיר געלעגן אױפֿן געוויסן. איך האָב אין יענער
צײַט קיין אַנדער באַרעכטיקונג צו דער אַרבעט נישט געהאַט װי מײַן
גוטע כּוונה. און דאָס איז זייער ווינציק. מײַן באַגריף, װאָס אַ ייִדי-
שער תּנך דאַרף זײַן, איז זיך זייער פֿיל פֿונאַנדערגעװאָקסן. איך האָב
געשטעלט די גרעסט מעגלעכסטע פֿאָדערונגען. אַ תּנך אין ייִדיש --
האָב איך צו זיך געזאָגט -- מוז, ראשית, זײַן דער בעסטער אויס"-
טײַטש פֿון דעם תּנך, װאָס קאָן נאָר געמאַכט װערן לויט די סאַמע
לעצטע רעזולטאַטן פֿון ביבל- און שפּראַכפֿאָרשונג. עס דאַרף זײַן
נישט קיין פּאַראַפֿראַזירונג און נישט קיין פּאָפּולאַריזירונג, נאָר אַ
שטרענגע טעקסטטרײַע איבערזעצונג, װאָס זאָל נישט איבערהיפּן
דאָס מינדסטע פֿון דעם טעקסט אָדער אים איבערגעשטאַלטן, אויף
וי װײַט די שפּראַך-פֿאַרשײדנקײט דערלויבט. ער דאַרף זײַן אַ לע"
זעוודיקער תּנך און צו דער אייגענער צײַט רעפּראָדוצירן דעם אָריי
גינעלן טעמפּ און ריטעם, און פֿאַרב, װאָס דאָס איז אפֿטר דער עיקר
אין דער ביבל. ער מוז זײַן אַ מסורהשער תּנך, כּדי ער זאָל. זײַן אַן
אױטאָריטערער תּנך. אין אַ באַזונדערן באַנד גיב איך איבער די
אָפּװײַכונגען פֿון דער מסורה, די װאַריאַנטן פֿון דער סעפּטואַגינטא,
דער וװזלגאַטאַ, דער פּשיטא און די תּרגומים אאַז"וו דאָרט װוּ דער
מסורהשער טעקסט הינקט-אונטער אָדער איז אין גאַנצן פֿאַרקריפּלט.
איך זעץ-איבער די מסורה, און דער װאָס װיל זיך נישט האַלטן אָן
דער מסורה, עפֿנט-אױף מײַנע באַמערקונגען און געפֿינט דאָרט
אַן אַנדער נוסח, װאָס מאַכט אַלצדינג גלאַט. פֿאַר לערערס אין די
שולן, למשל, װעט עס געבן די מעגלעכקייט, אויב זיי װילן, צו געבן
* ישעיה, איוב, שיר השירים, קהלת -- 1910,
אַ בריוו צו זלמן רייזענען 215
די קינדער מײַן נײַע מסורהשע איבערזעצונג. דער אויבן דערמאָג-
טער באַנד (איך ווייס נאָך נישט, אויב איך װעל מאַכן פֿון די באַמער-
קונגען אַ באַזונדער באַנד אָדער זיי דרוקן צום סוף פֿון דעם באַ"
טרעפֿנדיקן ספֿר) אַנטהאַלט אַחוץ שינויי נוסחאות אויך דערקלערוג"
גען פֿון װוערטער און זאַצן, װאָס אָן זיי איז דער טעקסט אומפֿאַר"
שטענדלעך (הגם עס איז נישט אין מיין פּראָגראַם צו מאַכן אַ פּירוש
אױפֿן תּנך). דער פּסוק, דער קאַפּיטל, די סדרה ווערט אָנגעטײַט,
הגם דער המשך פֿון דעם סיפּור מאַכט מיך אָפֿט מאָל זיך אָפּשטעלן
אין מיטן פֿון אַ פּסוק, װײַל דאָרטן איז דער סוף פֿון דעם פּאַראַגראַף,
איטלעך בוך האָט אַן אינהאַלט-פֿאַרצײיכעניש. מיר טוט לײד, װאָס
איך קאָן אײַך נישט דערציילן פֿון דעם גאַנצן פּלאַן. איך בין אַזױ
נישט גענייגט צו שרײַבן בריוו די לעצטע צײַט. הגם, וויסנדיק אי"
ערע פּערזענלעכע אױפֿטוען פֿאַר ייִדיש +, אײַער גרויס ליבשאַפֿט פֿאַר
איער אַרבעט, האָט איר אַװדאי פֿאַרדינט, אַז איך זאָל אײַך מֶער
וי אַן אַנדערן ריידן פֿון דעם תּנך.
דאָס איז געווען מײַן פּלאַן בנוגע צו דער איבערזעצונג. בנוגע
צו דעם לשון, צו דעם ייִדיש, װאָס איז דער עיקר פֿון אַלע עיקרים,
האָב איך געװאָלט שאַפֿן אַ סטיל, װאָס זאָל פֿון איין זײַט האָבן די
גאַנצע פֿאָלקסטימלעכקײט און אַרכאַיַשקײט פֿון די אַלטע ספֿרים, די
תּחינות און דער מלמדישער אױסטײיַטשונג, און דערצו זײַן גענוי,
נישט צעגאָסן, קלאָר פּרעציז און דערבײַ אויך פֿול מיט אַלע אֵל-
טע זאַפֿטן. איך האָב געזוכט צו פּרעזערווירן אַלע יענע וערטער,
װאָס האַלטן אין פֿאַרגעסן ווערן און געזוכט צו מאַכן פֿון מײַן תּנך
אַן אוצר פֿון דער ייִדישער שפּראַך, און אויך אַ מוסטער פֿון סטיל,
אַלץ, װאָס איז פֿערז אין אָריגינאַל, איז אַראַנזשירט װוי פֿערז אין
דער איבערזעצונג.
מײַן פּראָגראַם, װי איר זעט, איז געווען זייער אַן אַמביציעזע.
וי װײַט איך האָב זי דערפֿילט, ווייס איין גאָט. אַחוץ די פֿריערדיקע
צסטהלוססירליללײעזטסאנאספען פעסספוטקשגעפור-י
* גראַמאַטיק פון דער יַדישער שפּראַך, װילגצ 1920 און 1922,
276 | יהואָש
יאָרן, האָב איך פֿאַר די לעצטע זיבן יאָר געאַרבעט כּמעט אָן אַ הפֿסק
פֿון 12 ביז 18 שעה אין מעת-לעת, ביז איך האָב געענדיקט די גאַנ-
צע איבערזעצונג. איך ענדיק נאָר װאָס די לעצטע רעויזיע -- די
פֿערטע איבערשרײיַבונג. איך שיק אײַך אַ מוסטער-בלעטל, אַזעלכע
אַנטהאַלט דער תּנך אַרום 2.000, אַחוץ אַ באַנד באַמערקונגען פֿון
אַרום 400 אַזעלכע זײַטן. די אַרבעט האָט מיך אין גאַנצן פֿאַרשלו-
גען. איך האָב אונטערגעדריקט אַלע אָריגינעלע שאַפֿונגען. איך |מוזן
צו ערשט -- האָב איך צו זיך געזאָגט -- פֿאַרטיק ווערן מיט דער
אַרבעט, מיט דעם דאָזיקן חובֿ, װאָס איך בין שולדיק פֿאַר מײַנע
אַמאָליקע נישט געלונגענש פּרוּוון, און דערנאָך װועל איך זיך פֿאַר-
ניגען שרײַבן שיינע זאַכן. ער ווייס. אויב די צײַט װעט קומען?
װאָרעם אַזױ לאַנג װוי עס דרוקט זיך מײַן תּנך, װעל איך נאָך אַנאַנד
אויף אים אַרבעטן, עס איז קיין ענד ניטאָ. איך קריג-צו אַלץ נײַע
ספֿרים, און מיר פֿאַלן-אײַן אַלץ נײַע זאַכן, און נאָך אַנאַנד איך מאַך-
איבער. |
אַזױ װי איך פֿאַרשטײ דאָך, אַז מיט אײַער װאַלוטע קאָנט
איר קיין אַמעריקאַנער ביכער נישט קױפֿן, האָב איך געהייסן מײַן
פֿאַרלעגער, מען זאָל אײַך אַרױיסשיקן אַ גאַנג פֿון מײַנע ביכער, װאָס
זײַנען נאָר װאָס אַרױס אין 10 בענדער. אַז איר װעט זיי האָבן דורכ-
געבלעטערט און ועט זיי מער נישט דאַרפֿן זײַט זיי מנדבֿ פֿאַר
עפּעס אַ ביבליאָטעק אָדער לייען-אַנשטאַלט.. /
מיט בעסטן גרוס און אַ ברכה צו אײַער אַרבעט,
יהואַש
אויב איר װילט עפּעס ספּעציעלעס אױסגעפֿינען ווענדט זיך
צו מיר און איך װעל אײַך ענטפֿערן.
שרײַבט מיר ווען איר קריגט די ביכער.
די באַמערקונגען וועגן מײַנע לידער אין אײַער אַמאָליקן לעק-
סיקאָן, װוי װײַט איך געדענק זיי, װעלן דאַרפֿן אין גאַנצן איבערגע-
פֿורעמט ווערן אין דעט ליכט פֿון דער ריכטיקערער פֿאַרשטענדעניש
פאָר װאָס האָב איך איבערגעזעצט דעם תגך 211
פֿון מײַן שאַפֿן, װאָס הייבט זיך ערשט איצט אָן צו אַנטװיקלען. דרך
אגבֿ, האָט איר מיר, װוי װײַט איך קען זיך דעראינערן, צוגעלייגט אין
אײַער לעקסיקאָן אַ יאָר לעבן.
מײַן נאָמען איז יהואָש שלמה נאָך צוויי זיידעס. איך האָב אויס-
געקליבן פֿאַר מײַן פֿעדער-נאָמען מײַן אייגענעס ערשטן נאָמען
יהואָעש
צוספוטאנ-טאסאאויוגאטשלאאוסטוט
פאַר װאָס איך האָב איבערגעזעצט דעם תנךף
דער לייענער האָט אַ רעכט צו דערװאַרטן, און מיר װאָלט זיף
אַוודאי געװאָלט אים געבן, אַ באַריכותדיקן, אױספֿירלעכן אַרײַנפֿיר
צו מײַן איבערזעצונג. אָבער ,די צײַט איז קורץ און די אַרבעט איז
גרויס", און די נייטיקע לענגערע הקדמה ועט מוזן װאַָרטן ביז אַ
פֿרײַערער צײַט. איך על בלויז אין קורצע אַלגעמײינע שטריכן אִנ-
דײַטן די מאָטיון, װאָס האָבן מיך געטריכבן צו מײַן אַרבעט, דעם
פּלאַן װאָס איך האָב געהאַט פֿאַר די אויגן און דעם צוועק װאָס איך
האָב זיך געשטעלט, וי אויך דעם מעטאָד װאָס איך האָב געברויכט.
די שאַפֿונג פֿון אַ ייִדישן תנך איז בי מיר געווען דער חלום
פֿון אַ לעבן. דאָס איז געווען א דאָפּלטע ליבשאַפֿט. פֿון איין זײַט,
צו דעם שענסטן, מענטשלעכסטן בוך פֿון ייִדישן פֿאָלק און פֿון אַלע
פֿעלקער און, פֿון דער אַנדער זײַט, צו אונדזער ייִדישן לשון. װאָרעם
יעטוועדער לשון, בײַ אַלע זײַנע ענדערונגען און נײַיגעשטאַלטונגען,
װאָס גייען נאָך אַנאַנד אָן אין אים, מוז האָבן א חוט:השדרה, װאָס
ריגלט-דורך און האַלט, אויף דעם גאנצן אָרגאַניום, װאָס איז פֿעסט-
קייט און דױערהאַפֿטיקײט אין מיטן פֿון באַװעגלעכקײט און אַנט-
2462 -'520:814:445-: 566 130,82-= יי
פאָרװאָרט װאָס דער דיכטער האָט געשריבן צו זיין איבערזעצונג פון תנך,
208 | | יהואָש
וויקלטקייט. אייביקייט אין מיטן פֿון צײַטלעכקײט. אַזאַ חוט-השדרה
קאָן בלויז געבן אַ תּנך-סטיל. בלעטער פֿאַלן און בלעטער קומען --
און דער שטאַם בלײַבט און האַלט:אױף די אייניקייט פֿון דעם בוים,
די שפּראַך קריגט-צו נאָך אַנאַנד נײַע אוצרות און װאַרפֿט נאָך
אַנאַנד אַראָפּ פֿון זיך פֿאַרװעלקטע פֿאָרמען, אָבער איר רוקנביין
בלײַבט דער אייגענער, מוז בלײַבן דער אייגענער, אויב זי וויל אָנ"
האַלטן איר יחוס און וויל נישט אָנהייבן איר געשיכטע אַלע פֿרײ
מאָרגן. |
איך האָב צו זיך געזאָגט: אַ תּנך אין ייִדיש, אַ תּנך װאָס זאָל
אָנגענומען ווערן װי אַ קלאַסישער אױטאָריטעטער טעקסט פֿון אַלע
קלאָסן, אַלע געזינונגען און אָנשױונגען, -- מוז ראשית-כּל זײַן טריו
צו דעם אָריגינאַל. נישט פֿעלשן, נישט מאָדיפֿיצירן, נישט פּאַראַ-
פֿראַזירן, נישט אױיסטײַטשן מיט כּוונות, װאָס די כּוונות זאָלן נישט
זײַן, נאָר איבערגעבן דעם העברעישן טעקסט געטרײַ און גענוי נאָך
די בעסטע אױסטײַטשונגען פֿון די אַלטע און די נײַע. דער ייִדישער
תּנך זאָל נישט צולייגן אָדער מינערן דאָס מינדסטע, אויף װי װײַט
אַזאַ זאַך איז מעגלעך, ווען מען גיסט-איבער פֿון איין שפּראַך אין
אַ צווייטער.
אַ תּנך אין ייַדיש, האָב איך געזאָגט, דאַרף נישט אָנהייבן פֿון
הײַנט אָדער נעכטן. ער דאַרף אַרײַננעמען אַלע אַלטפֿרענקישע זאַפֿטן
פֿון די אַלטע ספֿרים. די גאַנצע אידיאָמאַטישע עשירות פֿון די אַלי
טע איבערזעצונגען,. מוסר-ספֿרים. מעשׂה-ביכער,. שפּריכװערטער,
ווערטלעך, פֿון פֿאָלקסװיצן אאַזיוו מוז עקספּלאָטירט ווערן פֿאַר דער
דאָזיקער אַרבעט, אַזױ אַז אין איינעם מיט מאָדערנער גענויקייט און
װאָרטקאַרגשאַפֿט, זאָל דֶער טעקסט אויך האָבן די גאַנצע קערנדי"
קייט און היימישקייט און טראַדיציאָנעלקײט פֿון דער צאינה וראינה-
שפּראַך.
אַ תּנך אין ייִדיש דאַרף פֿיקסירן, װי װײַט מעגלעך, געוויסע
ווערטער און אויסדרוקן, װאָס װעלן אָן אים אונטערגיין -- שיינע,
זאָפֿטיקע ווערטער, װאָס דער רבי האָט געברויכט אין חדר און
פאַר װאָס האָב איך איבערגעזעצט דעם תנך 29
װאָס פֿאַרשװינדן אין איינעם מיטן חדר. דער יידישער תּנך-לשון
דאַרף אויך זײַן דער שענסטער סינטעז פֿון אַלע דיאַלעקטן פֿון אונ"
דזער מאַמע-לשון, איטלעכער דיאַלעקט דאַרף בײַטראָגן פֿון זײַן
אייגנטימלעכן װערטערשאַץ צו דעם בוי פֿון אַ ייִדישער ביבל.
דער תּנך, אַחוץ זײַן װוּנדערלעכן אינהאַלט, איז ריטעם און מו"
זיק. אָט דער דאָזיקער ריטעם מוז אַרױסגעבראַכט װערן אין דער
פֿאַרייַדישונג, סײַ דאָס איז דער טעמפּ פֿון פּאַטריאַרכאַלער פּשטות
און ליכטיקייט, סײַ דאָס איז דער ראַפּסאָדישער שווּנג פֿון זיג"גע-
זאַנגען, סײַ דאָס איז דער אימפּעטיקער ריטעם פֿון די נבֿיאים, סלי
דער רויִקער חכמה-טאָן פֿון קהלת אָדער די לירישע זעל-פֿאַרגײע-
ניש פֿון תּהילים און אַזױ װײַטער.
דאָס איז געווען. בקיצור, די פּראָגראַם, װאָס איך האָב זיך
אָנגעצײיכנט, אויב איך האָב בלויז אַ טייל פֿון מײַן באַגער דערפֿילט,
װאָלט איך זיך געהאַלטן פֿאַר רײַך באַלױנט. נאָך אַזױ פֿיל יאָרן פֿון
נאָכאַנאַנדיקער אַרבעט איבער דער איבערזעצונג, שפּיר איך, אַז
ווען איך װאָלט געהאָט מערערע לעבנס און װאָלט זיי אַלע אָפּגע-
געבן בלויז אויף דער דאָזיקער אַרבעט, װאָלט עס נישט געווען צו
פֿיל, װײַט נישט צו פֿיל,
די איבערזעצונג איז געמאַכט אין שטרענגער געטרײַשאַפֿט צו
דער מסורה. אין אַ באַזונדערן בוך אָדער אין בײַלאַגעס צו די ספֿרים
וועלן געגעבן ווערן די שנויי-נוסחאות פֿון די אַלטע ווערסיעס, װי
אויך די פֿאָרגעשלאָגענע עמענדאַציעס פֿון די פֿאָרשערס, דאָרט װוּ
דער טעקסט פֿון דער מסורה איז נישט קלאָר. עס װעלן אויך גע"
געבן װוערן דערקלערונגען און באַלײַכטונגען צו יענע שטעלן װאָס
פֿאָדערן אַ פּירוש. דערצו װעלן אין פֿיל פּסוקים געבראַכט װערן
אויך אַנדערע אױיסטײַטשונגען, װי די װאָס זײַנען געברויכט געװאָרן
אין דער איבערזעצונג גופֿא. עס װעלן אויך זײַן פֿיל אַנדערע אָנ"
מערקונגען צו דעם טעקסט בכלל. |
וועגן דעם געברויך פֿון יהוה װועל איך דאָ ציטירן מײַן אָנמער-
קונג צו בראשית ד' 26: די שטרענגע געטרײַשאָפֿט צום אֶריגינאָל,
280 יהואָש
בײַ וועלכן איך האָב זיך אומעטום געהאַלט, וי װײַט מעגלעך
װאָלט אייגנטלעך געפֿאָדערט צו שטעלן יהוה אין אַלע ערטער, װווּ
ער איז דאָ אין טעקסט. אָבער צו גלײַך מיט טעקסטטרײַשאַפֿט האָב
איך שטענדיק געהאַלטן אין אויג, עיקר פֿון אַלע עיקרים, די לעבע-
דיקייט און לעזעוודיקייט פֿון דער ייַדישער איבערזעצונג און די אָנ-
האַלטונג פֿון דער אַרכאַישקײט און זאַפֿטיקײט פֿון דעם הדרת-הלשון.
עס װאָלט געקלונגען האַרב און געקינצלט, וען איך זאָל, למשל,
איבערזעצן (בראשית ב' 4) , אין דעם טאָג, װאָס יהוה גאָט (אָדער;
גאָט יהוה) האָט געמאַכט ערד און הימל", אַנשטאָט ,אין דעם טאָג,
װאָס גאָט דער האַר אאַזיװו". (אפֿשר װעט דער קומענדיקער דור,
װײַטער אַװעק פֿון דעם טראַדיציאָנעלן אױיסטײַטש, מער נישט שפּירן
קיין מיסקלאַנג אין דעם װיסנשאַפֿטלעך גענויערן איבערזעץ, פֿאַר
אונדז װאָלט עס געמיינט מקריבֿ זײַן זאַפֿטיקײט און באַהאַרצטקײט
צו פּעדאַנטישער טרײַקײט). איך האָב אָבער געברויכט יהוה דאָרט,
ווו עס ווערט בפֿירוש באַטאַנט די אידענטיטעט פֿון דעם גאָט פֿון
ישׂראל אין אונטערשייד פֿון אַנדערע געטער, װי שמות ה' 2 און
אַנדערע ערטער, אָדער װוּ דער טראָפּ װוערט געשטעלט אויף דער
אייגנטימלעכקייט, הייליקייט אָדער גערעכטיקייט פֿון דעם ייִדישן
גאָט, צום סוף פֿון אַ זיין אָדער געזעץ, װי ויקרא יח' 5 און פֿיל אַנ-
דערע ערטער. אויך איז באַנוצט געװאָרן דאָרט, װווּ עס פֿאָדערט זיך
אַ װאַריאַציע פֿון אלהים, װי ישעיה ב' 2 און פֿיל אַנדערע ערטער,
דאָס װעט דערקלערן די אין פֿלוג אױסגעהאַלטנקײט אין דעם גע-
ברויך פֿון יהוה דורכן גאַנצן תּנך.
אכברטע ו"עען
יהואָש
יהואָש! שוין אלין אין קלאנג,
אין נאָמצן -- אײביקער געזאנג,
און נישט פאַרגעסן, קיין מאָל נישט,
װעט זײן דער נאָמען און זײין לײך,
אויף אונדזער באָון, האַרט און גרוי,
געפאלן איז זיין װאָרט װי טו,
זיין װאָרט װאָס ער האָט דורכגעטראכט
אין איינזאמקייט, אין לאנגער נאכט,
אין איינואמקייט, אליין, אליין
האָט ער געזטן די װאָלקנס גײן;
האָט ער געזען די זון אין פראכט,
איר אויפגאנג, נאַָך דער לאנגער נאכט,
און דורך זיין פענצטער צו דער גאס,
האַלב טרויעריק און האלב אין שפּאַס,
װי קינדער שפּילן, ליב באטראכט
און זייצר פרייך אין ליך געבראכט,
און אין זיין אַרצמצן גשצעלט
געזען װאָס נאָעגט און װאָס װײט,
און יעדן דור, און יעדע צײט;
געזען דעם גאנג פון גאַר דער װעלט.
געקוקט פאָרויס,. געקוקט צוריק,
באנפגנט זיך מיט נביאימט בליק,
באגעגנט זין אין שאטונגפרייך
און זײיער װאָרט דעם פאָלק באַשײדט..
ער איז געװען פון זײצר שטאַם,
א העלער פונק פון זייטר פלאם,
מיט זי זיין נאַמען איינגעװעבט --
ניט זאָג: געװען. ער לעבט. עֶר לעבט!
חיים ספּיואַק
יהואָש דער װיסנשאַפטסמאַן:
פון יהואָשעס פּאָעטישע װערק אַלײן װעט מען ניט קענען באַשליסן, צִי
איז יהואָש געװען א װיסנשאַפּטסמאַן אָדער ניט. יהואָש האָט אָבער איבער:
געזעצט די ביבל און צו איבערזעצן די ביבל, װאָס איז פול מיט פּאָלזיע װי
אַ מילגרוים מיט קערנער, איז ניט גענוג צו זיין סתם א פּאָלט, מע דאַרף אויך
זיין אַ װיסנשאַפטסמאן,
איידער איך װעל צוטרעטן צום ענין גופא װעל איך, ערשטנס, זאָגן װאָס
איך מיין מיט דעם װאָרט װיסנשאַפּטסמאַן;: צװייטנס, װעל איך פּרובירן צו
באַשטימען די צייט, װען יהואָש האָט אָנגעהויבן צו דענקען פון איבערזעצן די
ביבל, װאָס װעט האָבן אין אַ געװיסער מאָס אַ ביאָגראַפישן און ביבליאָגראַפישן
| אינטערעס. און װאָס איז שייך צום ענין גופא, װעל איך אַרומרײדן אײיניקע פון
יהואַשעס איגנשאַפטן. װעלכע באַרעכטיקן אים צום ערן-טיטל פון װיסנ"
שאַפטסמאַן.
װאָס איז אַ װיסנשאַפּטסמאַן? לעקסיקאָניש הייסט אַ װיסנשאַפּטסמאַן ;אייי
נער װאָס גיט זיך אָפּ מיט דעם שטודיום פון איינער אָדער מערערע װיסני
שאַפטן און האָט אָנגעזאַמלט אַ סך ידיעות בנוגע צו די װיסנשאַפטן, מיט װעלי
כע ער אינטערעסירט זיך". אַזאַ װיסנשאַפטסמאַן רופט מען געלערנטער.
דער װאָס באַנוגנט זיך נישט מיט דעם שטודיום פון אַלע באַװוּסטע פאַקטן
און דאַטעס בנוגע צו אַן עקסיסטירנדיקער װיסנשאַפט און גיט זיך אָפּ סיס-
טעמאַטיש צו זוכן נייע פאַקטן, נייע געזעצן אין דער װיסנשאַפט אָדער אויס"
געפינען די שייכות פון דער װיסנשאַפט צו אַנדערע, אָדער אַ נײע אױסטײ-
טשונג פון אַן אַלטן אָנגענומענעם געזעץ, אָדער די אויסניצונג פון דער װיסג"
שאַפט פּאַר טעאָרעטישע אָדער פּראַקטישע צװעקן, מיט אין װאָרט, אײנער
װאָס דורך זיין שטודיום באַצװעקט ער צו באַרײכערן, פאַרברייטערן און פאַר"
טיפן די װיסנשאַפט --- הייסט אַ פאָרשער.
1 פון פּנקס, פּערטליאָריקער זשורנאַל פאַר יידישער ליטעראַטור-געשיכטע,
שפּראַכפאָרשונג און ביבליאָגראַפיץ, ב' 1, גי-יאָרק 1928, זן' 140--145,
יהואָש דער װיסנשאַפטסמאן 283
אַ מענטש קען זיין אַ געלערנטער און ניט זיין קיין פאָרשער. אַ פאָרשער
אָבער מוז אויך זיין אַ געלערנטער. יהואָש באַלאַנגט צו דער קאטעגאָריץ
פון װיסנשאַפטסמענער, װאָס זיינען פאָרשערס,
װען האָט יהואַש באַקומען זײן ערשטע אינספּיראַציע צו איבערזעצן די
ביבל? מע קען מער נישט װי מאַכן השערות. נאָך מיין מינונג קומטאויט,
אַז ער האָט אפשר געהאָט דעם נעפּלדיקן געדאנק נאָך אין דער צייט, װען ער
האָט געשריבן זיינע ערשטע לידער, װעלכע האָבן זיך געדרוקט אין פּרצעס ,די
יודישע ביבליאָטעק", אין 1890---1891. שוין דעמאָלט האָט ער אָנגעהױיבן שרייבן
אויף ביבלישע טעמעס, װי ;אויף די פעלדער פון ביתילחם", (אויף רחלס קבר)
.מזמור שיר ליום השבת" און זיין ערשטע פּראַבע פון איבערזעצן א קאַפּיטל
תהילים ,פון תהילים". עס איז װערט אָנצוּװײזן, אַז זיין צרשט ריין ביבליש
ליד , פון תהילים" קען מען ניט אָנרופן אַן איבערזעצונג. דער דיכטער האָט
פאַרפאַסט אַ דראַמאַטיש בילד, װאָס האָט אין זיך די הערלעכקײט פון דער
שילדערונג פון קאַפּיטל י"ח אין תחילים, אָבער ער האָט זיך דערלױבט צו
געבן זיין פאַנטאַזיע אַ פרייען שװונג. ער האָט ניט איבערגעזעצט װאָרט פאַר
װאָרט; ער האָט ניט געמאכט קיין פריע איבערזעצונג; ער האָס אֲמילוֹ גיט
מקפּיד געװען אויף מוקדם ומאוחר. די אָרדענונג פון די סטאַנציעס לױט זי
פסוקים פונעם קאַפּיטל זיינען װי פאָלגנדיק:
פון תּהילים (קאַפּי י"ח)
אוױיף די פליגלען פון דעם װינט
רײט דער גרויסער העלך --
גאָט צבאות יאַגט געשװינד
איבער אונדזער װעלט.. (פּסוק י"א)
און דער דונער ליפט-פאָרוים, (פּסוק י"ך)
זאָגט זײן קומען אָן
און די בערג זיי הערךןאויס:
ציטערן פּאַר דעם טאָףי / (פּסוק הח)
עס ציטערן די בערג און די טאָלן,
עס װערן די טײכן געשװאָלן
עס װאַרפן זיך הימל און ערך (פּסוק ט"ז)
זי װילן פון שדי אַנטרינען
284 חיים ספּיואק
און קענען קין אָרט ניט געפינען,
װײױל אומעטום זעט ער און הערט.
און עס שיסן פייערפלאַמען,
העלע בליצן פון זיין נאָז (פּסוק ט)
און עס פּלאַצט אַ מבול-װאָלקן
פון זיין שטאַרקן שטורעמבלאָז, (פּסוק י"ג)
און די זון װערט פלוצלינג חושך,
און איר מוראזיקע סטאַדעס
יאָגן זיך געדיכטע כמאַרעס,
לויפן פונעם צאָרן שדיס.. (פּסוק י"ב)
פינצטער און חושך, דאָס ליכט איר פאַרשטעלט,
זי דונערן קייקלען זיך איבער דער װעלם,
עס װאָיעט און יאָמערט דער װינט,
גאָט פליטידורך די פינצטערע װאָלקנס אַלײן (פּסוק י)
עס פרײיען זיך אַלע װאָס פילן ריײן, (פּסוק כ"ה)
עס שרעקן זיך פאַלשקײט און זינד. | (פּסוק מיו)
אין משך פון די זיבן יאָר, װעלכע יהואָש האָט פאַרבראַכט אין
דענװער, האָט ער אָנגעשויבן 214 לידער, װעלכע זײנען אריינגעגאנגען אין
ערשטן באַנד פון זיינעט געזאַמלטע לידער (פאַרלאַג אינטערנאַציאַנאַלע ביבליאָטעק,
7 די לידער אויף ביבלישע טעמעס פאַרנעמען אַ גרויסן טייל פון בוך,
ביבלישע עפּיגראַפן געפינען זיך אויף די פאָלגנדיקע לידער: ;לא ברעש ה'",
,ויהי למטה", , איוב", ,יפתחס טאָכטער", ,פון תהילים", ,שבת נחמו", ,כי
תצא למלחמה", ,שומר מה מליל", ,אַלטע פּסוקים ניי פאַרטייטשט", ,דעם
נביאס גורל", ,ממעמקים קראתיך ה'",
מע קען פון דער רשימה זען, אַז זיין ,שניט" אָדער ארט פון זיין דיכטן
צו יענער צייט איז געװען שטאַרק ביבליש. איך זאָג בכיװן צו יענער צײט,
מחמת אין זיינע װערק, װעלכע זיינען דערשינען שפּעטער (נייַע שריפטן, צװיי
בענדער, פאַרלאַג יהואָש, 1910; פון דער װעלט און יענער, פאַרלאַג יהואָש,
3 אין זון און נעבעל, פאַרלאָג יהואָש, 1913), געפינען זיך גאָר װײניק לידער
אויף ביבלישע טעמעס און קיינס פון זיי האָט ניט קין ביבלישן עפּיגראַף.
איך דערקלער די דערשיינונג מיט דעֶם, װייל צו יענער צייט אין דעֶר דִיכ"
יהואָש דער ויסנשאפטסמאן 285
טער צוגעטראָטן צו זיין לעבנסװערק -- דער איבערזעצונג פוֹן תנך אין ייִדיש,
ער האָט פאַרעפנטלטכט אין 1910 זיין שרשטע איבערזעצונג פון ישעיה, איוב,
שיר השירים, רות און קהלת, און דאָס האָט װאַָרשײנלען באפרידיקט זײַן באַי
גער צו שרייבן אויף ביבליש טעמעס. מיט עטלעכע יאָר שפּעטער, װען עֶר
איז געװאָרן דער גרויסער בקי אין תנך מיט אלע זיינע מפרשים און האָט ויף
באַקעגט מיט די איבערזעצונגען פון ביבל אויף אַלע אײראָפּעישע שפּראַכן, האָט
זיין איבערזעצונג פון די אויבן דערמאַנטע ספרים און מגילות אים פאַרשאַפט
פיל גייסטיקע שמאַרצן. זיין פּאָצלטישער גײיסט האָט געשװצבט איבער דער א-
בערזעצונג און מע קען עס נאָך איצט לײייענען מיט גרויס פארגעניגן, אָבער
עס פעלט דאָרט גענויקייט און געלערזאַמקײט. ער האָט די איבערזעצונג גע
רעכנט פאַר אַ פאַרשװעכונג פון דעם גײסט פון דער ביבל און כמעט װי אַ
גאָט"לעסטערונג. פאַר זיינע אינטימע פריינד פלצעגט ער אויסגיסן זיין שװער
האַרץ און זאָגן, אַז אוב עס װאָלט געװען מעגלעך, װאָלט ער אָפּגעקױפט צוריק
אַלע פאַרקויפטע עקזעמפּליאַרן און זיי דן געװען לשריפה. די פּלאַטן פון דער
אויסגאַבע האָט ער צעבראָכן מיט זיינע איגענע הענט,
מיר דוכט אָבער, אַז דער אימפּולס צו איבערזעצן די ביבל איז געקומען צו
יהואָשן אין יאָר 1904. אין דעם יאָר האָט פּאַסירט אַן אינצידענט, װעלכער
איז װערט פאַרצייכנט צו װערן, כאָטש איך ריזיקיר מיט מײן רעפּוטאַציע --
אייניקע װעלן עס אפשר שלעכט פאַרטייטשן און מיך רופן עגאָיסט. ענדע 1904
| האָב איך זיך ניס געטילט מיט אַלעמען. די דאָקטוירים האָבן ניט געװוּסט מיין
קרענק, חושד געװען אַז איך האָב א ,גײיענדיקן טיפוס", און געהײיסן גײן
אין בעט אַריין. יהוֹאָשׁ פלעגט אָפּט מקיים זין די מצװה פון ביקור"חולים,
מיינער אַ פריינד (בערנארד לאַנדױ), קענענדיק מיינע שװאַכקײטן צו אַלטע
ביכער, האָט מיר געבראַכט א מתנה געזעניוס' לעקסיקאָן פון אַלטן טעסטאַמענט,
איבערגעזעצט פון לאַטײן אין ענגליש דורך עדװאַרד ראָבינסאָן (באָסטאָן 1850),
די דאָקטוירים האָבן מיר פאַרבאָטן צו לייענען, אָבער אַזוי װי זײי האָבן גאָר
ניט געזאָגט מכוח ,בלעטערן" אָדעֶר אאַרײנקוקן" אין א בוך, האָב איך זיך
מתיר געװען צו טאָן ביידע זאכן. בלעטערנדיק אַױ דעם לעקסיקאַן איז מיר
פּלוצלינג אַרויפגעקומען אויפן געדאַנק אויסצוגעפינען יפל העברעלשע װערטער
באַניצן די ייִדיש-ריידנדיקע יידן. איך האָב אָנגעהויבן פון אלף און ,געבלע-
טערט" און ,געקוקט". װי דערשטוינט בין איך געװען, געפינענדיק אַז כמעט
אויף יעדן בלעטל איז דאָ אַ װאָרט אָדער צװײי. ועלכע יידן געברויכן אין זייער
טאָגיטעגלעכן לעבן, אין דעם לעקסיקאָן, װאָס האָט קרוב צו דרײצן הונדערט
בלעטלעך, האָב איך ביז דעם פופציקסטן בלעטל געפונען די פאַלגנדיקע ייִדישע
ווצרטער: אב (אָב בית זין, אַבידה (לאיבודז), אביון (אביונטע), אבל (מנחם
אבל הין), אבן (אבן טוב), אבר, אגודה, אדון, אדוני, אַדיר, אַזם (אַדם הרא'
286 חיים ספּיװאַק
שון), אַהבה (אַהבה רבה), אוי, אולי, אופן, אוצר, אור (יהי אור), אות (אות
באות)), אָזנים, אַח, אחז, אחור, אַחות, אחת (אחת ואחת), איכה, אימה, איש (אשת'י
איש), אַכזר, אַכילה. איך האָב זיך קוים דערװאַרט ביז יהואָש װעט קומען מיך
באַזוכן און איך האָב אים דערציילט מיט גרויס התלהבות פון מיין גוויסער
אַנטדעקונג. מיו האָבן טאַקע דעמאָלט און דאָרט באַשלאָסן, אַז מיר זאָלן זיך
נעמען צו דער אַרבעט און צואַמענשטעלן אַזאַ װערטערבוך. מיר האָבן זיך
פאַרשאַפט אַלערלײ וערטערביכער, מיר האָבן דורכגעבלעטערט דעם תנך, דעם
סידור, קינות, סליחות, מחזורים, תחינות און דצם צאינה וראינה. די װערטצר"
ביכער, ועלכע איך האָב באַקומען פון אַרבע כנפות האָרץ, האָבן אונטערגץ'
בראַכן מיין גאַװה און איינבילדונג, אַז איך בין דאָס געװען דער ערשטער צו
פאַלן אויף דעם שכל צו זאמלען העברעישע װערטער, װעלכע װערן געברויכט
אין ייִדיש. איך האָב אויסגעפונען, צו מיין װוּנדער, אַז די גוייִם, די דייטשישע
געלערנטע האָבן זיך אָפּגעגעבן מיט דעם שטודיום פון ייִדיש גאָך מיט אַ פּאָר
הונדערט יאָר צוריק און האָבן פאַרפאַסט גראַמאַטיקעס און לעקסיקאָנען, אין
וועלכע די העברעישע װערטער האָבן פאַרנומען דעם אױבנאָן. איך בין געװען
אויסער זיך פון אַזא קלאַפּ. יהואָש אָבער האָט מיך באַרויַקט און האָט באַװיזן
מיט אותות ומופתים, אַז אונדזער װערטערבוך װעט זײן דבר חדש און מיר
װעלן זיך ניט דאַרפן שעמען מיט אים. ער האָט געלייגט גרויס געװיכט אױף
דעם, אַז אונדזער װערטערבוך װעט זײן דער ערשטער אױף דעם פעלד פון
יוִדישער לעקסיקאַגראַפיע מחמת די ייִדישע װערטער װערן פאַרטײיטשט איף
ייִדיש -- דאָס ערשטע ייִדיש-יוִדיש װערטערבוךן. איך בין זיך מודה און מתװדה,
אַז איך בין געװען אַ פולשטענדיקער איגנאָראַמוס אין הלכות לעקסיקאָגראַפיץ,
ניט געװוּסט װי אָנצוהייבן. יהואָש אָבעֶר, כאָטש ער האָט צו יענער ציט ניט
געהאַט קיין גרויסע ידיעות אין לעקסיקאָגראַפיע, האָט פאַרמאָגט דעם חושׂ
פאַר אַזאַ אַרבעט. ער האָט דאָס גאַנצע װערטערבוך אונדזערס געזען מיט זין
גייסטיקן אויג -- די װערטער, די דעפיניציעס, פּאַפּיר, שריפט, דרוק, איינבאַנד,
אַפילו די צאָל פון די בלעטער האָט ער געװוּסט נאָך איידער מיר האָבן אָנגע"
שריבן דעם ערשטן אותי
אונדזער בשותפותדיקע אַרבעט איז געװען פאַר מיר אַ קװאַל פון גייסי
טיקן פאַרגעניגן און פון באַשטענדיקער באַװוּנדערונג פון דער שאַרפזיניקײט,
ערודיציע און זכרון פוו יהואָשן. עס איז געװען אַ שותפות פון מוח און כוח.
איך האָב געטאָן די טעכנישע און מעכאַנישע אַרבעט, יהואָש -- די װיסנשאַפט"
לעכע אַרבעט. איך האָב געזאַמלט דעם מאַטעריאַל, די װערטער און אויפגע"
שריבן זיי אויף צעטעלעך. יהואָש האָט דיקטירט די איבערזעצונגען און איך האָב
זי פאַרשריבן. װי אַ פאַרגאַפטער פלעג איך זיצן און הערן, װי ער מאַכט די
איבערזעצונג, ניט אָפּשטעלנדיק זיך, ניט פאַרטראַכטנדיק זיך. איך געדענק נאָך
יהואָש דער ויסנשאפטסמאן 281
װי היינט די ערשטע צװיי װערטער, װי ער האָט זײי פאַרטײטשט כהרף צִין:
אַבידה -- פארלוסט, שאָדן; פאַרלירענער קעגנשטאַנד. אָבוֹת -- פאָטערס,
עלטערן, די אורפאָטערס פון דעם ייִדישן פאָלק (אַברהם, יצחק און יעקב). זעלטן
ווען מע האָט געדאַרפט ענדערן די אָרדענונג פון דער פאַרטייטשונג. זעלטן װען
עס האָט געפעלט אַ ניואנס.
דאָס בוך איז דערשינען אונטער דעם סיטל ידיש װערטערבוך, אַנטהאַלט
אַלע העברעישע (און כאַלדעישע) װערטער, אויסדזרוקן און איגננעמען, װעלכע
װערן געברויכט אין דער ײַדישער שפּראַך, מיט זײער אויסשפראַך און אַקצענט,
און מיט ביישפילן פון װערטלעך און שפריכװערטער, אין װעלכע זײ קומען-
פאָר, מיט אײין אײנלײטונג פון נויטיקע כללים און באַטראכטונגען, און אַ בי"
לאַגע פון העברעישע פּערזאָנע"נעמען, פאַמיליען-נעמען און נעמען פון פאַר.
איינען, חברות, שולן, בית'יעולמס און אַז. װ. פּאַרלאַג יהואָש, ניריאָרק, 1911,
די איינלייטונג, װעלכע פאַרנעמט אין גאַנצן 19 בלעטלעך, איז א מוסטער פון
קלאָרקײיט און פולקייט בנוגע די גראַמאַטישע כללים פון די העברעישע װער-
טער אין ייַדיש. דאָס איז געװען אין גאַנצן יהואָשעס אַרבעט -- איך האָב
אפילו איין אות ניט צוגעשטעלט. דאָס פאָרװאָרט האָב איך געשריבן און איך
בין געװוען אויפן זיבעטן הימל, װען ער האָט דאָס מיר צוגעשיקט פון ניו"
יאָרק און האָט געזאָגט טוב. .
די אַרבעט, וועלכע האָט געדויערט כמעט גאַנצע זעקס יאָר, אַן אַרבעט װאָס
האָט צו טאָן מיט צװיי שפּואַכן -- העברעיש און יִדישׁ -- מיט דעם נאָכ-י
זוכן פון די ייִדישע עקװיװאַלענטן פאַר העברעלשע װערטער, אױיסדרוקן און
זאַצן, װעלכע געפינען זיך אין דער ביבל, די אַרבעט האָט יהואָשן געגעבן דעם
אימפּולס צו מאַכן זיין ערשטע פּראַכע צו איבערזעצן די ביבל אויף יָדיש,
פון וועלכער מיר האָבן גערעדט פרלער. אין דער זעלביקער צייט, װען מיר האָבן
ביי נאַכט געאַרבעט אויף דעם װערטערבון, האָט עָר זיינע טעג פאַרבראַכט
מיט דער איבערזעצונג פון טיילן פון דער ביבל,
דאָס ייִדיש-װוערטערבוך פאַר זיך אַלײן באַרעכטיקט אונדז צו קרױנען
יהואָשן מיט דעם טיטל װיסנשאַפּטסמאַן. ער האָט אַרױסגעװיזן אָריגינאַליטעט
און פּאָרש-פע:קייטן און האָט צום ערשטן מאָל אָנגעװיזן אויף דעם קואֵל,
וועלכער באַפרוכפּערט און באַלעבט די ייִדישע שפּואַך.
און דאָ קומען מיר צום ענין גופא. װאָס מער יהואָש האָט זיך פאַרטיפט
אין דעם שטודיום פון דער ביבל, אַלץ מער האָט ער אויסגעפונען, אַז ער מוז
נאָך אַ סך לערנען אײדער ער קען װאָגן צוטרעטן צו דער איבערזעצונג,
ערשטנס, מוז ער קענען העברעיש גרינטלעך. ער מוז קענען כאַלדעיש גרינטי
לעך, ער מוז זיך באַקענען מיט אַלע איבערזעצונגען פון דער ביבל -- אַראַי
מעיִשע, גריכישע, לאַטײנישע און פון אַלע אַנדערע אײראָפּעישע שפּראַכן. אַװי
288 חיים ספּיװאַק
וי אַראַביש איז אַ שװעסטערשפּראַך פון העברעיש, באַשליסט עֶר צו פאָרן קיין
פּאַלעסטינע און לערנט דאָרט גרינטלעך די אַראַבישע שפּראַך. געלערנטע ארא-
ביסטן האָבן זיך געװוּנדערט אויף זיין באַהאַװנטקײט ניט בלויז אין דער אַראַ:
בישער שפּראַך, נאָר אויך אין דער קלאסישער אראבישער ליטעראַטור,
די שומרונים אין פּאַלעסטינע האָבן איבערגעזעצט די ביבל אויף זײער
שפּראַך (ענלעך צום תרגום) -- דאַרף מען זיך לערנען די שומרונישע שפּראַך,
כדי צו קענען לייענען די ביבל אין זייער שפּראַך. עס איז דאָ אַן אַלטע איבערי
זעצונג פון דער ביבל, װאָס הייסט פשיטא, געשריבן אויף דער סירישער שפּראַך
-- דאַרף מען זיך אויסלערנען די סירישע שפּראַך. דרײ טעג איידער יהואָש
איז נפטר געװאָרן האָט ער אין צװיי טעג דורכגעשטודירט א סירישע גראַי
מאַטיקע און איך האָב באַשטעלט פאַר אים, אויף זיין פאַרלאַנג, די לעצטט און
בעסטע אױסגאַבע פון א פולשטענדיקן סירישן װערטערבוך. ער האָט זיך גע
פרייט װי א קינד, װען ער האָט זיך דערװוסט, אַז אַ גרויסער ייִדישער געלערן-
טער, זיין פריינד ר' חיים העלער, האָט אַנגעהױבן צו דרוקן די פּשיטא מיט
העברעישע בוכשטאַבן (סיריש איז ענלעך צו תרגום שא אַזױ אַז יעדער יִד
וװעט קענען לייענען די פשיטא.
די אַלע פאָראַרבעטן זיינען געווען אויף דעם געביט פון דער העברעישער
שפּראַך. ער האָט געװאָלט װאָס טיפער פארשטיין דצעם גײיסט פון דער שפּראַך
דורך דעם װי אַזױ די אַלע אנדערע האָבן איבערגעגעבן דאָס העברעישץ אין
זייערע פאַרשיידענע שפּראַכן. איך ריד גאָר גיט פון די הונדערטער מפרשים,
ייִדישע און ניט ייַדישע, װעלכע יהואָש האָט גרינטלעך געשטודירט -- פון
רשי, אבן-עזרא ביז עפוואלד און גונקעל.
און מיט דעם זעלביקן אימפּעט, מיט װעלכן ער האָט געשטרעבט אַרײנ-
צודרינגען אין דעם גייסט פון די העברעישע װערטער, האָט ער זיך אָפּגעגעבן
צו דעם שטודיום פון דער ייִַדישער שפּראַך. עס איז ניטאָ קיין איין-איינציקץ
ייִדישע איבערזעצונג, װעלכט ער האָט ניט דורכגעלײענט -- פון דער גאָר
עלטסטער איבערזעצונג פון דעם חומש פון מיכאל אַדם (1544), תהילים פון
אליה בחור (1545), די צװיי איבערזעצונגען פון גאנץ תנך, פון יקותיאל בליץ
(1676) און יוזל װיצן הױזן (1679) ביז די הונדערטער איבערזעצונגען פון
סידור, מחזור, סליחות, צאינה וראינה און הונדערטער תחינות. אַלע זײנע
פריינד האָבן אים געללען יקריהמציאותדיקע ביכער. ער האָט באַצױגן ביכער פון
אַלע גרויסע ביבליאַטעקן, װאָס האָבן זאמלונגען פון ייִדישער ליטעראַטור --
די ביבליאָטעק פון טעאַלאָגישן סעמינאר, ניװיאָרק: די ביבליאָטעק פון ,היברו
יוניאָן קאַלעדזש", סינסינעטי; די , דראַפּסי קאַלעדזש", פילאַדעלפיע: און פון
זיינע לעצטע מטבעות האָט ער געקויפט ביכער. ער האָט אַלע ביכער געליענט
און יעדעס בוך איז אים צו נוץ געקומען
יהואָש דער וויטגשאפטסמאן 289
עס איז גענוג צו דערמאָנען. אַז אין דעם יהואָש-חומש, װאָס איז אַרױס
פון דרוק מיט אַ פּאָר מאָנאַטן איידער ער אין געשטאַרבן, זיינען דאָ איבער
פינף הונדערט גייע ייִדישע װערטער, א קליינער טייל פון זיי זיינען װערטער,
וועלכע ער האָט אַנטליען פון די אַלטע איבערזעצונגען, און האָט אין זיי אַרײג-
געבלאָזן א ניי לעבן, און די גרעסטע צאָל זיינען פון זיין אייגענער מינצונג --
ער האָט זי באַשאַפן.
כאָטש ער האָס זיך געמאַכט היימיש אין דער גרויסער מאָדערנער לי-
טעראַטור פון ביבל-פאָרשונג, האָט ער אָבעו ניט אויף א האָר אָפּגעװײכט פון
דער מסורה. זיין איבערזעצונג איז אַ שטרענג טעקסטטרײע: צו מאַכן די אי
בערזעצונג פאָלקסטימלעך, צו באַניצן זיך מיט אַרכאַישע זאַפטיקע װערטער, גצ
קליבן פון אַלטע ספרים און פון די מלמדישע און צאינה וראינהשע איסטי"
טשונגען, צו זיין געצװונגען צו שאַפן גע װערטער און אויסדרוקן און צו
דער זעלביקער צייט אױסהאַלטן דעם טעמפּאָ, ריטעם און פאַרב פון דער ביבל
און ניט פאַרשװעכן די מסורה -- האָטס געקאָסט יהואָשן פיל מי, געזונט און
שלאָפּלאָזע נעכט. דאָס איז געװען אַן אַרבעט, װאָס צענדלינגער מענטשן האָבן
זי געדאַרפט סאָן. די ערשטע איבערזעצונג פון דער ביבל אין גריכיש אין גשִי
מאַכט געװאָרן פון זיבעציק ייִדן (שבעים זקנים), יהואָש האָט געאַרבעט פאַר
זיבעציק. װי אַזױ עס אין דעם צאַרטן און שװאַכן מענטשן געלונגען צו פאַר-
ענדיקן זיין גיגאַנטישע אַרבעט, איז אומפארשטענדלעך. סיידן זײן ליבע צו
דער ביבל, זיין איבערגעגעבנקײיט צו די צװי שפּראַכן -- העברעיש און
יידיש -- זיין ערפורכט פאַר דער מסורה, זיין שאַרפער מוח און ייִדיש האַרץ
זיינען אים בייגעשטאנען אין זיין שװערער ארבעט,
װען איך פלעג זען יהואָשן בי דער אַרבעט, האָב איך אים תמיד זיך
פאָרגעשטעלט אַזױ װי ער װאָלט געװען דער אַמאָליקער סופר, װאָס פלעגט זיך
טובלען יעדן טאָג איידער ער פלעגט אָנהײיבן שרייבן די תורה, און אויך יעדעס
מאָל, װען ער פלעגט דאַרפן שרייבן דאָס װאָרט יהוה. יעדעס װאָרט פון דֵעֶר
ביבל האָט יהואָש געשריבן מיט זיין געטובלטער נשמה, מיט קדושה,
יהואָשעס רום װי א ביבל-איבערזעצער װעט ניט זײן קלענער פון זיין
רום װי דער ייִדישער דיכטער, ער האָט אין זיך פאַראײניקט די זעלטענע גײס"
טיקע מתנות פון פּאָצְט און װיסנשאַפטסמאַן
אי גלאַנץ-לעיעלעס
מיינע באַגעגענישן מיט יהואָשן
-- ,איר קענט מיך?"
דאָס זיינען די ערשטע פּאָר װערטער יהואָשעס, װאָס האָבן זיך מיר אייג"
געקריצט אין קאָפּ. די פּראַגע איז סימבאָליש. יהואָש האָט אין די שפּעטערדיקע
יאָרן זיך באַקלאָגט, אַז מענטשן זאָגן אָפט אַרױס מיינונגען װעגן אים, כאָטש
זיי האָבן אים װינציק געלייענט, קענען נישט זיין אַרבעט. אויך אין דעם פאַל
האָט זיך די פראַגע באַצױגן אויף מיין קענען אים ליטעראַריש. פּערזענלעך
האָט ער מיך --- װי איך אים -- געזען צום ערשטן מאָל.
און דער , איר קענט מיך?" גייט סך הכל צוריק צום יאָר 1911. כאָטש
קוים 22 יאָר, בין איך שוין דעמאָלט געװען אַ רעדאַקטאָר פון אַ װאָכנבלאַט.
עס האָט געהייסן ,די פאָלקסשטימע" און איז געװען דער אָרגאַן פון דער
סאָציאַליסטישיטעריטאָריאַליסטישער פּאַרטײ. עס איז געװען מיין אַמביציע דעם
זשורנאַל צו מאַכן אויך פאַר אַ ליטעראַרישער טריבונע. די אַמביציע האָט מיך
געפירט צו יהואָשן. עס איז געװען נאטירלעך. יהואָשעס נאָמען איז שוין דע"
מאָלט געװען גרויס און איך האָב געװאָלט, אַז ,די פאָלקסשטימע" זאָל האָבן
פון דעם בעסטן און שענסטן, װאָס די ייִדישע פּאָעזיע האָט פאַרמאָגט. חוץ
דעם -- יהואָש איז אויך גוט באַקאַנט געװען מיט זיין יידישנאַציאָנאַלער
אָריענטאַציע. עס װאָלט געװען אַרױסגעװאָרפן, למשל, זיך צו װענדן צו מאָריס
ראָזענפעלדן, װאָס האָט צו יענער צייט מיטגעאַרבעט אין פאָרװערטס, דעם
דעמאַלטיקן קעגנער אי פון ציוניזם אי פון טעריטאָריאַליזם, פון נאַציאָנאַליזם
בכלל,
בין איך געפאָרן צו יהואָשן, װאָס דאָס האָט דעמאָלט געמיינט אַ היפּשע
נסיעה. ער האָט געװוינט אין די בראָנקס, דאַכט זיך אויף קלינטאָן עװעניוי
די העדאקציע פון ,די פּאָלקסשטימע? איז געװען אויף דילענסי סטריט, און
איך אַלײן האָב געװוינט אויף סעקאָנד עועניו. אין משך פון דער שעה, װאָס
דאָס פאָרן האָט גענומען, בין איך נישט געווען צו זיכער ביי זיך. װי װעט מיך
דער באַרימטער פּאָעט אויפנעמען? אַגב, אין מיינע אויגן איז עֶר, דער מיט 20
יאָר עלטערער, געװען כמו אַ זקן. איך בין געװען א ביסל נערװועז.
מיינע באַגעגענישן מיט יהואַשן 201
אָבער דער ערשטער ברוך:הבא האָט מיר תיכף צוריקגעגעבן מיין גליימ"
געװיכט. ער האָט מיך אויפגענומען גאָר פריינדלען, אָן שום אָנגעבלאָזנקײט,
מיר אָנגעבאָטן א פּאַפּיראָס, האָט אליין פאַררויכערט -- ער האָט נאָך גשָ
מעגט -- און מיר געשטעלט די דערמאַנטע פראַגע.
דעם אמת געזאָגט, בין איך דװקא נישט צו גוט באקאנט געװען מיט יהו"
אַשעס לידער ביי מיין ערשטן װיויט, איך האָב יאָ געהאט געלײענט -- אֲפילו
נאָך אין לאַנדאַָן --- געװיסע איינצלנע זאַכן זיינע, װאָס זיינען מיר שטאַרק
געפעלן געווען. דער עיקר -- מיט זײיער אײראָפּעלש אויסגעהאלטענער פאָרעם
און מיט דער בליציקייט פון געדאנק, אײגנשאַפטן, װאָס האָבן מיך איגטערעסירט
זייער פרי. ממילא האָב איך נישט געקאָנט געבן יהואָשן דעם פולן ענטפער,
װאָס ער האָט מסתמא געװאָלט הערן. איך האָב א ביסל געבעקעט און געמעקצט.
ער האָט באמערקט מיין פאַרלעגנהײט און גוטמוטיק געשמײכלט:
-- ס'מאַכט נישט, סימאַכט נישט. איר האָט נאָך צייט זיך בעסער צו בא-
קענען. איר זייט דאָך גאָך אַזוי יונג.
און דאָ האָט צֶר מיר נטגעבן דאָס ליך פאַר ,די פאָלקסשטימע" -- נעט
און ריין צוגעגרייט,
אַז איך בין שוין געשטאַנען אויף דער שװעל, האָט עֶר מיך ראַפּטאָם און
מיט אַ װיסיקן װוּנק אין די אויגן געפרעגט:
--- דעם אמת -- איר שרייבט אַליין לידער?
מיט אַ שטים, װאָס אין געקומען פון אומענדלעכע פארשטמטע טיפענישן,
איז געקומען מיין --
--- יא
38 -
..-יעגע באַגעגעניש איז געװען אין תוך אַ צופעליקע. עס האָבן געדאַרפט
אַװעקגײן נאָך זעקס יאָר, איידער די באַקאַנטשאַפט איז באַנײט געװאָרן, איידער
די באַקאַנטשאַפט אין איבערגעגאנגען אין א פריינדשאַפט,
פאַר דער צײט האָט ער באװיזן אָפּצופאָרן קיין ארץיישראל און קומען
צוריק. איך --- ארומצוואנדערן איבערן לאנד אַמעריקע, זיך באַזעצן צייט-
װײליק אין שיקאַגע, אין טאָראָגטאָ וכדומה. פאַר דער צײט איז אויפגעקומען
,דער טאָג", װוּ איך בין געװאָרן א מיטאַרבעטער און װוּ יהואָש האָט אָנגץ-
הויבן זיך צו דרוקן. פאַר דער צײט איז אָבער פאָרגעקומען נאָך עפּעס װיכ-
טיקערס. יהואָש אין פֿאַרטאַן געװאָרן אין זיין תנך-איבערזעצונג און גלײיב-
צייטיק פאַרעפנטלעכט לידער פון אזא מאַדערנעם טאָן און שװוּנג, אַז עס האָט
פאַרכאַפּט ביים אָטעם. די לידער האָבן מיך געצויגן צו אים. איך האָב נישט
באהאלטן מיין התפעלות און ער האָט געלױכטן
292 א. גלאַנץ-לעיעלעס
מען דאַרף װיסן, אַז יהואָש האָט קלאָר געזען פאַר זיך דעם אויפשװונג
פון דער ייִדישער פּאָעזיע אין אַמעריקע און האָט געקאַנט אויסגעצייכנט שאַצן
די נייע טאַלאַנטן, װאָס האָבן דאָ גענומען שלייפן דאָס ייַדישע װאָרט, דעם
ייִדישן פערז. אָבער עס האָט זיך אַװי געמאַכט, אַז דװקא די נייע יונגע דיכ-
טערס האָבן אומצװײידייטיק אַרױסגעװיזן זײיער קעגנערשאַפט צו אים. קעגנער-
שאַפט איז א מילדער אויסדרוק. װוּ עס איז נאָר געװען די געלעגנהײיט, האָבן
מ. ל. האַלפּערן, זישאַ לאנדוי, משה נאדיר, מאני-לייב, און אנדערע אויסגע-
דריקט זייער ,נישט-האַלטן" פון אים,
יהואָש האָט עס געװוּסט און ס'האָט אים געקרענקט. אָבער איך דאַרף
נאָך זען א צװייטן שרייבער, װאָס זאָל האָבן אַריבערגעטראָגן דעם מין קרענ-
קונג מיט מער װערדע און אַריסטאַקראַטישקײט װי יהואָש.
;..מיר זיינען גוט באַקאַנט געװען יהואַשעס מאַטעריעלע גליקן, זיין פי-
נאנציעלער צושטאנד. פלעגט זיך מאַכן, אַז מען האָט אויך צו אים זיך געװענדט
נאָך עפּעס א צושטייער, א נדבה. און יהואָש האָט געשריבן א טשעק. אָבער
וי אַזױ? מיט דער גרעסטער לייכטקייט, און שטענדיק איינער פון די סאמע ער"
שטע, און מערסטנס א גאנץ סאַלידע סומע. װאָס פאר אן אָרעמאן, װער אַן
אָרעמאן? קיין שום נגיד, קיין גביר, האָט עס נישט געמאַכט שעגער. אויך דער
זשעסט איזן אַן איינגעבוירנקייט,
עס איז געװען די נײע, נאָך-װיקטאָריאַנישע צייט -- די מאָדערנע פּאָעטן
האָבן שוין נישט פּאַראַדירט מיט לאַנגע האָר, זיך רעגלמעסיק געשוירן און ראַ"
זירט, געטראָגן פּשוטע, אַלגעמײן אָנגענומענע שניפּסן. קיינעם װאָלטן מיר נישט
מוחל געװען דעם פלל;ענדיקן, ספּעציצל פאַרשלייפטן פלאַטערשגיפּס. אין אונ-
דזער ליטעראַרישער סביבה האָבן אַזױנס געטראָגן בלויז נאָר צװיי -- פּרץ
הירשביין און יהואָש. אין מילא הירשביין, מיט אים האָבן מיר קיין דאגה נישט
געהאַט. זאָל ער נאַר קריגן א כלה, װעט זי אים שוין אַנטשלײפן". וכך הוה.
אַזוי שנעל, װי אסתר שומיאַטשער האָט איינגענומען הירשביינען, האָט הירש-
ביין אַראָפּגענומען די פל;לענדיקע שפּיצן פון זיין האַלדן און אָנגעהויבן טראָגן
געוויינטלעכע שניפּסן. מיט יהואָשן, האָבן מיר געװוּסט, אַז עס איז פאַרפאַלן,
און -- פאַרקערט נאָך --- עס װאָלט גאָר נישט גוט געװען אַז ער זאָל בײטן
זיין האַלדזטוך, פאַר אים איז דער קראַװאַט-פליער געװען נאַטירלעך, נאָרמאַל,
דורכויס פּאַסיק, אויך די הלבשה געהערט צום כאַראַקטער און עצם פון דעם
מצנטש,
4
יהואָש װאָלט נישט געװען און נישט געקאָנט זיין יהואָש אָן דער עקשנות
זיינער און אָן דער ממש אומבאַגרענעצטער פעיקייט צו אַרבעטן. עס האָט
מיינע באַגעגענישן מיט יהואָשן 203
אים נאָר און רק אויסגעפעלט צייט. פון דעסט װעגן האָט ער געקאַנט זיין דער
גרעסטער פּעדאַנט, באמת נישט שאַנעװען קיין טעג און נעכט צוליב אַ קוצו שׁל
יוד. די דאָזיקע פּעדאַנטישקײט האָט זיך שפּעטער באצאָלט מיט קאַפּיטאַל --
גייסטיקן -- און רייכע דיװידענדן.
װען ער האָט גענומען דרוקן זיין תנך-איבערזעצונג אין ,טאָג", אין בי
אים געװען רעכט צו שיקן זיין פרוי פלאָרא 5 אַזײגער פאַר טאָג פון די בראַנקס
אויף איסט-בראָדװײ, באַשר װאָס? ביי נאַכט האָט ער זיך געכאַפּט, אַז ער האָט
אין דעם טעקסט פאַרגעסן צו שטעלן אַ קאָמע, אָדער ער האָט געשטעלט א
דאָפּלפּונקט אַנשטאָט אַ פינטל-קאָמע, אַזױ װי די צייטונג איז שוין געװען אין
דער פּרעס 7 פאַר טאָג, האָט פלאָראַ געמוזט זיך לאָזן אין װעג אַזױ פרי --
אַלץ איינס --- זומער צי װינטער. פּעדאַנטישקייט, אַכזריות? פרעגט שוין נישט,
נאָר ער האָט געקאָנט זיין הונדערט מאָל פּעדאַנטישער און אַכזריותדיקער צו
זיך אַלין, און -- דאָס אין דער עיקר -- אָן דעם, װאָלטן מיר נישט געהאט
די דעפיניטיװע תנך-איבערזעצונג אויף יידיש, װאָס תרגום יהואָש איז,
איך װײס נישט, צי אַ סך װייסן, אַז יהואָש האָט שוין געהאַט אַ גרוסן
טייל תנך איבערגעזעצט, פאַקטיש שוין געהאַט אָפּגעדרוקט בראשית, שמות,
צי גאָר ישעיה און יחזקאל, פאַרמאָגט שוין פּלאַטן, און אַלץ צעבראַכן, צו-
ריקגעצויגן פון געברויך, אומגעבראַכט. עס אין אים נישט געפעלן געװאָרן, עֶר
האָט דערזען, או ער האָט זיך נאָך אַלץ ניט געהאַט באַפרײט פון די דייטשמט-
רישקייטן, װאָס מיט זי זייגען אַלע אַמעריקאניש-ידישע שרייבערס, אַפילן
די בעסטע, געװען געפּלאָגט ביז לפי ערך גאָר שפּעט. ער האָט זיך געכאפּט,
אַז מען מוז אָנװעגדן גאָר אַנדערע איבערזעץימעטאָדן.
געזאָגט און געטאָן. זיך אװועקגעזעצט אַרבעטן פון סאמע אַנהײב פון ס'גיי,
איך געדענק, אַגב, גאַנץ גוט דעם דאָזיקן ערשטן פּרוו יהואַשעס. מען
האָט װעגן דעם אַ סך פריער גערעדט און דער טאָג איז געקומען, װען מען האָט
געלאָזט װויסן, אַז די גרויסע אַרבעט איז פאַרטיק. דאָס געשעעניש איז געפיײיערט
געװאָרן מיט א פאַרזאַמלונג, מיט רעדעס און אָפּשאַצונגטן.
די פאַרזאַמלונג איז פאָרגעקומען אין דעם קלינטאָל האָל -- די סאַמע
עפטסטע טריבונע אין יענע יאָרן פאַר װיכטיקע יידישע ליטעראַרישע אַהױס:
טריטן. דאָ האָט ד"ר חיים זשיטלאָװסקי געהאַט געלייענט אַ סעריע פון צען
אָדער פופצן לעקציעס, װאָס האָבן ארומגענומען אַלע זיגע אידיען און אֲני
מאַמינס --- פון רעליגיע ביז פרייער ליבע. די יהואָש-פאַרזאַמלונג האָט געמוזט,
מיין איך, פאָרקומען אין יאָר 1912. דאָ זיינען אױפגעטראָטן אֲברהם ריזען,
פּרץ הירשביין און נאָך,
הױפּטרעדגער און אפשר איך פאָרזיצער בים יהואָש-אָװנט איז געװען
294 א. גלאַנץ-לעיעלעס
ראובן בריינין. ער האָט דעמאָלט גערעדט נאָך אַ מער פאַרדייטשמערישטן ייִדיש
װי שפּעטער. װער שמועסט, װען עס איז געגאנגען אין אַזאַ ענין, װי תנך,
איז ער גאָר געװען פייערלעך און דאָס האָט געמיינט, אַז זיין לשון מוז זיין
ספּעציעל געהויבן, ממילא פול מיט ,דיזן-דאַזן". עֶר האָט אומגעפער געזאָגט:
;אָבװאָל איך גלויבע, דאָס יעדער יוד מון און זאָל לעזען די ביבל אין
דעם אומפאַרגלײכלעכן אַריגינאַל, דאָך מוז איך זאַגען צו יהואָשן, צו דיזען
בראַװען, געלערנטן מאַן: ,דו האַסט איינע גראָסע זאַכע געטאָן!?"
און יהואָש?
פון דעָם פּלאַץ, װוּ איך בין געזעסן, האָט ער נישט אויסגעוען צו אימפּאָ
זאַנט. ער האָט כסדר געװאָרפן זיינע בליקן צו די טירן און פענצטערס, געהאַלטן
אין איין אויפשטעלן און צוריקלייגן דעם קאָלנער פון זיין פּידזשאַק, אַלץ מורא
געהאַט פאַר אַ פאַרקילונג --- זיין שטענדיקע שרעק אלע אאָרן, װאָס איך האָב
אים געקענט -- און דערמיי אויך געלײיענט מיט אַ מאָדנעם אַקצענט. ער האָט
גערעדט אַ זאַמוטער ייִדיש. דער חולם איז ביי אים אַרױסגעקומען קאַו", אַװיי
אַז מען האָט געהערט אַלאָם" (עולם), ,מאַושע" (משה) וכדזומה. אָבער די
שטים איז ביי אים געװען אַ קלאָרע, אַן אויסדרוקפולע, און געלייענט האָט ער
דייטלעך, מיט געהעריקער באַטאָנונג. מען איז אין גיכן געװאָרן פאַרכאַפּט און
אַרײנגעטאָן אין הערן בלויז. זיין געשטאַלט איז אויך װי אױסגעװאָקסן
ער האָט געלייענט פאַרשיידענע אויסצוגן. װען ער האָט גענומען לײענען
פון ישעיהן, איז באַזונדעױס גרויס געװען דער איינדרוק פון דער שטעלע, װוּ
דער פּרינץ פון די נביאים באַשרײבט, װי קראַנק דאָס יידישע פאָלק איז צוליב
זיינע זינד!
דער גאַנצער קאָפּ איז קראַנק,
און דאָס גאַנצע האַרץ איז אין װײטיק;
פון פוסטריט ביזן קאָפּ
איז אין אים קײַן גאַנץ גלידך נישטאָ,
נאָר אַ ריס און א בײל און אַן אײיטערדיק װוּנז,
מען האָט זיך איבערגעקוקט, װי דער נביא האָט עס געקאָנט פּינקטלעך
שילדערן פיזישע שלעק און װי ריכטיק עס קלינגט אויף יידיש!
ווען יהואָש האָט פאַרענדיקט לייענען, האָט מען גאָר נישט געװאָלט אויפ-
הערן פּאַטשן בראַװאָ. דער דיכטער האָט געלויכטן, יעדער אנדערער װאָלט זיך
מסתמא דערויף באַרולקט. אָבער װען יהואָש איז געקומען אַהײם און גענומען
איבערקוקן דעם טעקסט, האָט ער איינגעזען, אַז עס איז נישט דאָס. אַן אומרו
איז אים באַפאַלן, אַזױגס דאַרף מען באמת קאָנען.
דערביי פלעגט ער אָפט זיך װיצלען:
מיינע באגעגענישן מיט יהואָשן 205
-- איר האָט גאָר קיין באַגריף נישט, װי שלעכט יענער ערשטער פּרוּו
מיינער איז געוען. איך האָב געמיינט, אַז איך קען יִדיש. װײס איך װאָס!
ערשט איצט, אין דער נײער איבערזעצונג, האָב איך אויסגעפונען, װאָס ייָדישׁ
איז מיט אַן אמת, װי ממזריש, װי עס לאָזט זיך נישט נעמען אויף זיכער, װי
עס פאַדערט מען זאָל זיך אריינלעבן אין יעדן קלאַנג, אין יעדן טייטש און
קנייטש פון זין און מיין. הערט, װאָס איך װעל אייך זאָגן: ייִדיש איז די װוּג"
דערלעכסטע, די חריפותדיקסטע, די חכמהדיקסטע, די גנבישסטע פון אַלע
שבעים לשונות,
זיין התלהבות פאַר ייִדיש איז געװצן אין לשער,
ג.
די צייט פון מיין גרעסטער דערגענטערונג מיט יהואָשן פאלטיצונויף מיט
יענע יאָרן, װען עס האָט זיך אָנגעהױבן פּיקן די פּאָצטישע ריכטונג אינטראָס:
פעקטיויזם, װאָס איז אריין אין דער ייַדישער ליטערארישער געשיכטע אונטערן
נאָמען אינזיכיזם, לויט דעם טיטל פון דער אַנטאָלאָגיץ אין זיך, און פון דעם
זשורנאָל, װאָס האָט אַנגעהויבן צו דערשיינען יאַנואר 1920,
יהואָש האָט געזען די לידער, געלײענט די דעקלאַראַציע פון דער נײער
ריכטונג און זיך דערפרייט. עָר איז נישט מער אַלײן -- דיכטעריש. נייע יונגע
זיינען אויפגעקומען, נאָך יינגערע, װי די געשװוירענע רייסערס זיינע און זי
זיינען מיט אים. ער האָט אין דעם געזען די אמתע רעהאַביליטאַציע. ס'אמתץ
יונגװאַרג האָט זיך געלאָזט דערהערן און אים אָגערקענט פאַר איר געזעצלעכן
פאַרגייער,
די נייש לידער זיינען געקומען פון דער פען פון אייער קגעכט, דצם שריי
בער פון אָט די זכרונות, פון יעקב גלאטשטײנען, נ. ב. מינקאַװן, ראובן לוף"
ויגן, אפראנעל, ב. אלקװויטן, בערנארד לויסן, יעקב סטאָדאַלסקין און שפּעטער
נאָך אַנדערע. די איניציאַטאָרן זיינען געװען די ערשטע דרײ. יהואָש האָט אָנ
געקװאָלן פון דער דעקלאראציע, װאָס מיר האָבן ארויסגעגעבן. ער האָט זיך
נאַכגעפרעגט װעגן יעדן איינעם. װפן איך האָב אים געוזאָגט, אַז מֿינקאָװ און
גלאַטשטײן זיינען אוניװוערסיטעטיסטודענטן, האָט טר זיך אַזושׁ געריבן די העגט,
--- איר פארשטייט א מעשה? פרץ מיט פינסקין האָבן אין װאַישע מיט
0 יאָר פרלער געחלומט, אַז סטודענטן זאָלן װערן לײענערס פון דער ידישער
ליטעראטור. היינט קומטן דאָ אין אמעריקע סטודענטן, װאָס זינען אליין זי
דיכטערס, די שאַפערס פון דער יַדישער ליטעראטור. ,אַנטר גו" -- װי ער
האָט ליב געהאַט אָפט צו זאָגן אין זײנע שמועסן -- אזינס האָב איך גאָר
אַליין נישט געװאָגט צו חלומען. עס אין דאָך מיט לייטן גל
206 א. גלאַנץזלציעלעס
ער פלעגט פאַר זיינע געסט, צװישן זי טאַקע יונגע מענטשן, סטודענטן
פון פאַראייניקטע שטאַטן, פון קאַנאַדע, פון ארץיישראל און פון אײראָפּץ,
פאָרלײיענען אונדזערע זאכן און צוקנאַקן מיט דער צונג.
--- װאָס זאָגט איר צו אַזױנע ייִדישע לידער? האָט איר דאָס געקאָנט זיך
פאָרשטעלן?
און אין מיר פלעגט ער אַריינטענהן:
-- זאָגט גלאַטשטײנען און מינקאָװן און די אנדערע, אז איך פאָלג זײ
כסדר נאָך. זיי קעגען אױיסװאַקסן צו א גרויסן כוח אין דער ייַדישער ליטערא-
טור. זאָלן זיי זיך נישט צעטרענצלען. איער גאנצע ריכטונג איז א דאַטע אין
אונדזער ליטעראַטור, דאָס לייגט-אַרױף א ספּעציעלן חוב אויף אייך. געדענקט
זשע! |
יהואָש איזן געװאָרן א שטענדיקער מיטאַרבעטער פון אינזיך. ער האָט
זעלטן פאַרמיטן אויסצודריקן, װאָס ער איז שולדיק דעם פאַקט, אַז אין דער
ייִדישער פּאָעזיע האָבן זיך באַװיזן נייע פייגל מיט לידער גאָר אנדערשדיקע װי
מ'איז געװוינט געװוען צו הערן אויף לשון ייָדיש,
46
צװישן די שטענדיקע נאַענטע פריינד און אַרײנגײערס צו יהואָשן זיינען
צו יענער צייט געװען אויך אָפּאַטאָשו און שפּעטער ליװיק. זיי זיינען דװקא
געװען, פון אַנהײב אָן, יהואָשעס אָנהענגערס. ביסלעכװייז האָבן מיר זיך אַלץ
מער דערנענטערט און עס איז געװאָרן א מין רגילות צו גיין זאַלבענאַנד אָדער
זאַלבעדריט צו יהואַשן. ער איז פון יעדן פון אונדז געװען מיט אֲרום אָדעֶר
איבער צװאַנציק יאָר עלטער. דאָס האָט אים װי געגעבן ספּעציעלע פּריװילעגיעס
אין די שמועסן. און אין די שמועסן איז יהואָש געװען, ליב געהאַט צו זיין,
אַ ,מאָניסט*. זיין מיטשמועסער האָט זעלטן װען געקאָנט אַרײנשטעלן אַן איגן
װאָרט. זייער אָפט האָט אים זיין פרוי פּלאָראַ געמוסרט:
--- װאָס רעדסטו די גאנצע צײט? לאָז זײי אויך! האָסט נאָר ליב צו
הערן זיך.
יהואָש האָט זיך פאַרשעמט, תיכף מודה געװען זיין שולד און דערמונ-
טערט אונדז צו ריידן. אָבער דאָס איז נישט געװען אַזױ לייכט. באַלד האָט צֹר
פאַרגעסן זיין צוזאָג און סוף-כל-סוף האָט עס נישט אויסגעמאַכט אויך,
יהואָש איז געװוען אַן אויסערגעוויינטלעך אינטריגירנדיקער שמועסער. זיינע
אינטערעסן זיינען געװען פילפאַכיק. זיין װאָרט האָט געבליצט. חוץ דעם האָט
זיך װי געפילט זיין מורא נישט צו באַװײזן עפּעס צו דערזאָגן. דער טויט, קען
מען מיט רעכט באַהױפּטן, איז שטענדיק געזעסן אױבנאָן אין זיין באַװוּסטזיך,
מיינע באגעגענישן מיט יהואָשן 291
זיינע קראַנקייטן זיינען מיט אים געלעגן אויף זיין קישן און באַגלײט אֲלץ
זיינע טעטיקייטן פוגעם טאָג.
איך דערמאָן זיך װי אָפּאַטאָשו און איך זיינען געקומען אים מנחם אָבל
זיין נאָכן טויט פון זיין שװאָגער, דעם העברעישן שרייבער און אַרױסגעבער
בזדאַביגדור (שאַלקאָװיטש). ער איזן אונדן אנטקעגנגעגאנגען און געזאָגט:
-- איך האָב שוין געהאַט גענוג אבידות, פאַרלוירן א סך נאָענטע. אַבער
דאָס -- בןאביגדור -- דאָס איז שוין אַ ,נאק בעטװין דהי אייז", דאָס מיינט
מצן שוין מיך. עס איז שוין נישט לאַנג, נישט װייט.
ער האָט כסדר מורא געהאַט, אַז ער װעט נישט דערלעבן צו פאַרענדיקן
דעם תנך, אָדער אַ ליד װאָס ער האָט פאַרטראַכט, אָדער עפּעס אַן אַנדער טצָ-
טיקייט. האָט ער זיך געאיילט און כסדר געהאַט טענות, װאָס מיר קומען נישט
אָפּט גענוג צו אים. עס איז דאָך דאָ אַזױ פיל װעגן װאָס צו ריידן!
פון די באַגעגענישן צװישן אונדז דריי און אים איז אַרױסגעװאַקסן איין
בשותפותדיקע ליטעראָרישע אונטערנעמונג. דאָס איז דאָס זאמלבוך ,פון צייט
צו צייט", מאַרץ 1925, װאָס דעם ערשטן טשעק פאַר אים האָט טאַקעץ יהואָש
געגעבן,
געפּלאַנט האָט יהואָש נאָך מער דירעקטע ממשותדיקע טאַטן פון אָט דער
שותפות. ס'איז כדאַי צו דערציילן װעגן דעם, װײיל טײלװײן איזן עס שון
סיי װי אַרױס אין דער עפנטלעכקייט. יהואָש האָט געװאָלט שאפן א מין לי-
טעראַרישיעטישע פאראייניקונג,
מיר אַלײן אין אויסגעקומען װעגן דעם צו ריידן ביי אַ יהואַשײאָרצײט.
אָפּאַטאָשו האָט דירעקט געשריבן װעגן דעם. איך קאָן ניט זאָגן, אַז בידע
פּרווון זיינען געווען אין גאַנצן מזלדיק אין אַרויסברענגען די אייגנטלעכצ כװנה
פון יענעם פּלאַן. עס אין אויסגעקומען, װי יהואָש װאָלט גערופן אָפּאַטאָשון,
לייוויקן און לעיעלעסן צו שאַפן מיט אים אַ מין געזעלשאַפּט פון צדיקים, װאָס
זאָל צוצלען גאָך אַנדערע צדיקים-קאנדידאָטן --- אויב און אויף ויפל זײי װעלן
זיין,
ס'איז װײיט נישט דאָס געװען. דער גאנצער פּלאַן איז אין תוך געקומען
פון דעם כאראקטער, װאָס עס האָט געטראָגן די ייִדישע ליטעראַרישע סביבה
אין ניו-יאָרק און פון יהואַשעס חשק זי גובר צו זיין. אין רעטראָספּעקט זע איך
קלאָר אי די נאַיװקײט אי די אוטאָפישקײט דערפון.
אַז די ליטעראַרישע סביבה אונדזערע איז נישט געװען און איז נישט קיין
אידעאַלע, קאָן װינציק װער לייקענען. נאָר איז מעגלעך געװען זי צו רעפאָרי
מירן? היינט ווייס איך גענוי, אַז נישט. װאָס איז געװען, האָט געמוזט זיין און
גאָר אַנדערש נישט געקאָנט זיין, עס איז, אָגב, דאָס איגענע נישט בלויז אין
דער ייִדישער ליטעראַטור, נאָר אין אַלע ליטעראַטורן.
בען דװאָרקין
יהואַש אין זיין היים:סביבה :
צו שאַפן זיך אַ באַגריף פון אַזא דיכטערישע פּערזענלעכקייט װי יהואָש,
איז ניט גענוג צו פאָרשן זיין פּאָעטישע ירושה, נאָר ס'איז אויך נייטיק אַרײנ"
צוקוקן אין דער סביבה, װאָס אין איר האָט ער געאָטעמט און דורכגעלעבט
זיינע מאָמענטן פון דערהייבונג. באַזונדערס װיכטיק איז עס אין פאַל יהואָש,
װאָרעם אחוץ זיינע טיף דורכגעטראכטע, גראַניט בילדלעכע לידער האָט יהואָש
געשאַפן דאָס מאָנומענטאַלע װערק -- די ביבל אויף ייָדיש. דאָס איז אַן אַרבעט,
װאָס האָט געקענט דערגרייכט װערן נאָר דורך שװערער, קאַנצענטרירטער מי
און, דער עיקר, אין א היים:סביבה װאָס דערמוטיקט צו אַרבעט,
אין יהואָשעס שעפערישן לעבן, דער עיקר אין אַרבעטזאַמקײט, האָט פלאָי
ראַ יהואָש פאַרנומען אַ װיכטיק פּלאַץ. כמעט אויסגעוואקסן אין אַמעריקע, אין
אַ טיפּיש אימיגראַנטישער ייִדישער פאַמיליע מיט אַלע קלײנבירגערלעכע חלו-
מות, האָט די יונגע פּלאָרא סמירנאָף זיך פאַרנומען אויף איר אייגענעם װעג:
אַװעק אַרבעטן און באַטײליקט זיך אַקטיו אין די אַנאַרכיסטישע גרופּעס פון
יענער צייט,
מיט יהואָשן האָט זי זיך באגעגנט אין דענװער, װוּ דער דיכטער האָט זיך
געהיילט. זי האָט געװוּסט, אַז יהואָש איז קראַנק. די גאַנצע פאַמיליע האָט זי
שטאַרק אָפּגעראָטן פון דער פאַרבינדונג מיטן קראַנקן פּאָצט, אָבער זי האָט
געהאָט איין ענטפער:
-- בעסער איין טאָג מיט יהואָשן איידער א לעבן לאַנג אָן אים.
יהואָש האָט איבערגעבויט דעם מענטש פּלאָרא, זי באַקערט צו ,ידישי
קייט", אָבער שפּעטער איז דער איבערגעבויטער מענטש געװאָרן דעם דיכי
טערס זיכערסטער אָנשפּאַר, נישט בלויז אין מאָמענטן פון פאַרצװייפלונג, נאָר
אין דער גאנצער ארבעט זיינער,
קיין אייןן שורה פון אַ ליך אין נישט אַרײן אין דרוק אײדער פלאָראַ
האָט עס ניט געלייענט. קיין איין בריו, סיי אַ ליטעראַרישער, סיי אַ געזעלי
שאַפטלעכער, איז ניט אַרױסגעשיקט געװאָרן אָן איר הסכמה. װען די ליטעראַ
| רישע װעלט װאָלט געהאַט די מעגלעכקייט צו זען די אָנגעשריבענע און ניטי
יפון דער װאָכנשויפט יָדִיש, ג' 25, נ"י יאַנואַר 1933,
יהואָש אין זיין היים-סביבה | 299
אַװעקגעשיקטע בריוו יהואַשעט, װאָלט עס געװען אן אנטפלעקונג. זי, מיט איר
צאַרטקײט, מיט איר װוּנדערלעכער אינטולציע, האָט שטענדיק געװוּסט װאָס
עס דאַרף און װאָט עס דארף גיט געזאָגט און געשויבן װערן אוֹן װי װיפטיק
אַ בריוו איז ניט געוען, אויב צס װאָלט עמעצן װײ געטאָן, האָט זי טאַקטיש"
קייט אַריבערגעװױגן און דער אימפּולסיוער דיכטער האָט שטענדיק נאַכגעגעבן
דעם צאַרט מענטשלעכן.
װען די אַרבעט פֿאַר דער ביבל האָט זיך אָנגעהױבן, אין פלאָראַ װידער
אויפן פּלאַץ װי א געטרײע װעכטערין, לײענט קאַרעקטורן, גואָבט זיך אין
פאַרשײדענעט טעקסטן און רעפערענץיביכער און השפלפט:מיט אין דער ארבצט,
ניט בלויז לויט אירע כוחות, נאַר א סן מער
די גאַנצש אַרבצט מיט יהואַשן אין ניט נאָר א פראַגע פון קעגמייטיקער
הילף צװישן מאַן און פרוי. עס איז בפירוש די ליבע, װעלכע זי האָט געהאט
פאַר דער ייִדישער קולטור,
א ביישפּיל פון געטרײישאַפט איז אַן עפּיזאָד אין דער דערשיינונג פונעם
ערשטן קאפּיטל חומש אין ,טאָג". ב. צ. גאָלדבערג האָט אריפגצבראַכט אין
הויז שפּעט ביי נאַכט די קאָרעקטור, און עס איז געשען אן אומגליק: א גרײז
אין אַ װאָרט. אין פלאַרא ניט פויל און פאַרטיאַראָפּ 4 אַ זײגער פאַר טאָג אין
רעדאַקציע און שטייט אין קעלצער בי די מאַשינען ביז דער גריז װערט
פאַרריכט,
גאָך יהואָשעס טויט װערט פּלאָרא ניט פאַרלוירן. די הױפּטאַרבעט איז ניט
פאַרענדיקט. די ביבל אין ניט אָפּגעדרוקט. און פלאָראַ װײס, אז אױב גיט
זי -- װעט עס קיינער ניט טאָן. זי נעמט זיך אויף ס'נײי מיט יוננטלעכן מוט
צו פארענדיקן די ארבעט,
די גאנצע אַרבעט פון דער ביבל, אַחוץ קליינע אױסנאַמען, װערט געטאָן
אויסשליסלעך פון איר, זי גראָבט זיך װידער אין דיקע פאַליאַנטן, אוֹן װיפל
נעכט קאָן מען זען, װי די שװאַכע, צארטע פרוי זיצט אין בצט מיט אװל
פּאַר אויגן-גלעזער אָנגעזאָטלט אויף דער נאָז, מיט אַ פֿאַרגרעסער גלאָז אין דער
האנט, נישטערנדיק װערטערביכער, קאַנקאַרדאַנצן און פארשיידענע אלטט, הלבי
רענשע ספרים. איר קנאַפּע באהאװנטקיײט אין העברעלש שטערט איר און זי
העלפט זיך אַרױס מיט ענגליש, דייטש און ידיש. בלוין דער גרויסער כוח
פון באַגײסטערונג, דער טיפער גלױבן אין אַן אמת, די גרויסע געטרײשאַפט
צו דער ירושה -- מאַכן מצגלטך פאר איר דורכצופירן די ריויקע ארבעט,
פלאָרא יהואָש האָט מעגלעך געמאכט, אַז יהואַשעס איבערזעצונג פון דער
ביבל זאָל דערוען די ליכטיקע װעלט. ביים לעבן איו זי געװען יהואָשעס אֲנַ
שפּאַר און באגייסטערונג און יאָרן נאָך זיין טוט טראָגט זי נאָך אין זיך דאָס
גרויסע ליכט, װאָס ער האָט אין איר אָנגעצונון
ל. פיינבערג
יהואָש'
די זון פאַרגייט אויף זשאַװעריריטלעך
מיט אָװנט-ישאָטנס אין געװעט,
ביים פענצטער זיצט דער גרייז פון װיטלאָק?,
לעם אים אַ יינגערער פּאָצט,
ביים יונג אין האַלדז די װערטער קרעלן:
-- עס װעט אייך װוּנדערן מסתם,
װאָס איך, אַ ייִנגל, װאַג אייך שטעלן
אזא מין פראַגע, מעשה תם,
--- װאָס צװוינגט אייך, רבי אָפּצוגעבן
שוין לאַנגע יאָרן, טאָג װי נאַכט,
דעם לעצטן קריש פון אייער לעבן
אויף איבערזעצן דעם תנך?
יהואָש שווייגט און קוקט פאַרטאַיעט
אויף שפּיל פון שאָטן מיט דער זון,
װי ס'װאָלט געזוכט א שװאַרצע חיה
די זון פאַרשלינגען מיט איין שפּרונג,
מיין יונגער פריינד -- אים ענטפערט יהואָש --
מיך װוּנדערט אייער פראַגע ניט:
דאָס גאַנצע לעבן װערט פאַרגוייַשט
און מער פאַרגוייישט װערט דער ייד
--- עס רייסט זיך ייִד פון זיינע שטאַמען.
ס'װועט זיין: פאַרגעסן װעט דער זון
די אַלטע שפּראַך פון טאַטע-מאַמע,
װאָס צאַנקט און גוססט אויף זיין צונג.
דער זין פון תורה איז ניט דאַװנען
ניט אומקום און ניט טויטגעשריי,
איך חלום פון א יידישייבנה
אין קעלערשטוב פון איסט-בראָדװײ 5.
--- אין אַלע גזירות --- אונדזער גורל
געווען איז תורה קעגן מאַכט,
איך האָף: ס'וועט אָפּשרײען די גזירה
מיין תרגום-ייִדיש אויף תנך.
1 פון דער פּאָעמע יידיש, נ"י 1950, /ו25--26. -- ? די גאַס אין בראָנקס,
װוּ יהואָש האָט געװוינט. -- די אַלטע ניו-יאָרקער ייִדישע געגנט,
יעפים ישורין
יהואש-ב'בל'אגראפ'ע
וועגן יהואָשן אין ביכער
אַדלער, צילי
1 צילי אַדלער דערצײלט, ב. 2, ג"י
9, |' 449,
אָלגין מ,
2-א דער װעלט פון געזאַנגען, ג"י
9, זז' 186--218, -- אידישע ליי
טעראַטור, כרעסטאָמאַטיע, קיעוו 1928,
זוי 287---290,
אַלמי, א,
3 מאַמענטן פון א לעבן, בוענאָס:
איירעס 1948, זי 198, 215,
4 חשבון און סך הכל, ב"א 59
זז' 11, 118, 159, 288--292, 296,
באָטאָשאַנסקי, יעקבֿ
5 פּאָרטרעטן פון צדישטע שרי בער
ווארשצ 1933, ז' 166.
באַראָן, א. ל,
6 יי ידישע בראָדװײ און אַנדערע
לידער, ג"י 1949, |' 26,
ביאַלאָסטאַצקי, ב. י.
7 ירע פיעט ען- ב"י 2 יו
2, ז' 104,
8 עסײען, נ"ל 1932, וו' 157, 166,
3+--236, 249,
9 פיר זיינען זיי געװען, דוד עדעל-
שטאַט געדענקבוך, ג"י 1953, ז' 480,
7, 518,
0 חלום און װאָר, עסייעןי יל
6, | 42, 43, 77, 79, 121, 137,
8, 149, 189, 353, 435, 456, 484,
בירנבוים, ש, קאַסעל, ד,
11 מיין בוך, וארשצ 1920, זי
7 68, 12--73, 114, 121.
בעל-מחשבֿות
2 שריפטן ב' 3, וילנצ 1923, ז'
6, -- ב' 4, זו' 23, 236, 136--143,
3 געקליבענע װערק, ג"י
1 55, 08, 85, 105, 149,
בערקאָוויטש, י, ד,
4 דאָס שלום
8, ז' טז, 189.,
,3
עליבטר בוך. 4"י
בראָנשטיין, יחזקאל
5 אימפרעסיעס יט א יע טע
שיקאַגאָ 1941, וו' 15, 22--24, 31,
102
גאָלדבערג אב.
6 יהואָש, געזאַמלטע שריפטן, ג"י
3, זז' 188---200,
גאָלדקאָרן, י,
7 ליטעראַרישע סילועטן,
9, זו' 25--29, 152 02.
מיגכען
גאָלדשמיד, א. י.
8 דאָס זאַמלבוך ,ליטע", הצפט 2,
װילנע 1918, ז' 6.
גלאַטשטײן, יעקבֿ
9 אין תוך גענומען, ניי 1947,
' 101, 102, 105, 110,
0 אין תוך גענומען, נ"י 1956,
זזי 30, 64--69, 209, 351,
גלאַנץילעיעלעס, א.
1 מיין באגעגעניש מיט יהואָשן,
װעלט און װאָרט, נ"י 1958, זי 26--41,
--- דרייסיק יאָר נאָך יהואָשן, וז'
1--45, -- 1, ב. מינקאָו, זז' 111--
1,
גלאַנץ, יעקבֿ
2 חם. לײיװיק אין סטיל פון דער
עפּאַכע, מעקסיקפ 1943, ז' 21,
געלבאַרט, מיכל
3 געאנגבוך, ג"י, ג' 27,
גראָבאַרד, ב.
4 אַ פערטל יאָרהונדערט, ג"י
5, ז' 11, 16, 26, 28, 31, 104,
גרין, בער
5 יהואָש (1810--1827), ידישע
שרײבער אין אַמעריקע, נ"י 1963, זז'
85-5,
יעפים ישורין
גרינבערג, אליעזר
6 די איונגע" און זייערע קרעדאָס,
משה לײב האַלפערן אין ראַם פון זיין
לעבן, נ"י 1942, ז' 121.
הירשביין, פרץ
7 אין גאנג פון לעבן ב' 1, (*י
8, ז' 50.
הערץ, י. ש.
8 זי ידישע סאַציאַליסטישע באַי
װעגונג אין אַמעריקע, ג"י 1954, }'
5,
דװאָרקין, חוה (יהואָש)
9 באאָגראַפישער נאָטיץ, פינפטער
יהואַשיאָרצײט, 1932,
0 היהאָש, ביאָגראַפישע סקיצע,
פּראַגראַָם פון דער פייערונג לכבוךד
זעם יהואַשעס תנך איבערזעצונג אויף
ייִדיש, שבת דעם 7טן מערץ 1936,
האָרן, י.
1 אין אונדזער דור, ב"א 1949, זי
2,
וויט, בערנאַרד
2 פאָרװאָרט צו דער איבערזעצונג
פון כינעזישע לעגענדעס פון לאפקא"
דיאָדראַיאָן, נ"י 1930,
וויטיעס,. משה
2 עסיען װעגן ליטעראַטור, ג"י
8, זי 49, 93, 94, 103, 200,
3--264,
וויערגיק, פּ.
24 ידישע ליטעראטור, דראמע און
די פּרעסצ{י געשיכטע פון די ײַדן אין
אַמעריקע, נ"י 1914, {' 435,
יהואַשיביבליאָגראפיל
װוײַנפּער, ז.
5 יזישע שריפטשטעלער, ב' 1,
נייי 1933, ז' 53, 16,. -- ב' 2, ג"ל
6, ז' 50, 15, 90, 118, 148,
6 משהלײיב האַלפערן, ג"י 1940,
זי 10,
7 יהאָש, שרײבער און קייַסט.:
לער, ג"י 1958, זו' 12--76, 140, 174,
2,
װײַנרײַך, דייר מאַקס
8 ואָס מיר האָבן און װאָס אונדז
פעלט, שטאַפּלען, בערלין 1923, ז' 23,
6
9 בילדער פון דער ידישער לי
טעראַטור-געשיכטע, װילנע 1928, ז'
3,
0 זי שװאַרצע
9, /' |24,
װולאַדעק, ב,
1 'האָש, ב. װלאַדעק אין לעבן
און שאַפן, נ"י 1936, זו' 248--380,
זילבערצװײיג, זלמן
42 די װעלט פון יעקב גאָרדין,
תלאָביב 1964, ז' 127, 295, 391,
פינטעלעך, װילנע
זלאָטניק, הרבֿ יהודה-לייב
3 דער מענטש אוה /|אס. 3
מאַנטרעאָל 1929, זי 140.
ורובבל, *,
44 בלעטער פון א לעבן, ב' {,
ת"אָ 1956, זי 158. --- ב' 2, זי 155,
4, 349,
זשיטלאָווסקי, ד"ר חיים
45 װיזיע און געדאַנק, ג"י
זזי' 192, 195--208.,
,1
203
זשיטניצקי, ד"ר ל,
46 מחשבות צום אַנטװיקלונגס:
גאַנג פון דער מאַָדערנער יוישער
ליטעראַטור, ב"א 1952, וז' 20.
הײיקין, י.
7 ידישע בלעטער אין אמעריקע,
ני'י 1946, |' 239, 296.
טאַבאַטשניק, א.
48 דער מאַן פון ליך, ג"י 1941,
זי 30,
סענענבוים, ש.
49 דרײ דיכטער, (װעָגן יהואָש,
לייװויק און
שפּטאָל, 1926,
0 יהואָש דער פילאָסאַָפישער פֹּאַ-
צס, שניט פון מין פעלד, נ"י 1949,
זז' 304--312,
1 וזיכטעשר אוןך זורות, 1"" 955
164, 165, 219,
עדעלשטאט) . ספּיװאַק-
טרוגק, י י.
2 פוױלן בוך 6, ג"י 1951, זי 137,
סרונק, ישציה
3 געשטאלטן און געשעענישן,
ב"א 1962, זי 213,
יודסאָן, ש,
4 פאַר ידיש, נ"י דצצ' 19230,
ז' 55,
יעפרויקין, ז. --- בעז, ח.
5 דאָס לעבעדיקע װאָרט, נ"י 1954,
ז' 9, 213,
ליבמאַן, יצחק
6 יִהאָש, בער און שאַפער פון
304
מײן זור. ב' 1, נ"י 1953, זו' 110--
2,
57 בער און שאַפער פון מײן
דור, ב' 2, נ"י 1955, זי 33,
ליבערמאַן, חיים
8 די דיכטונג פון יהואָש, דיכטער
און װעלטן נ"י 1923, זז' 83--137, ---
אונדזער סטיל, זי 168,
9 יהואָש און זיין צואה, ביכער
און שרײבער, נ"י 1933, זו' 34, 245,
8--282,
0 דער חומש פאַר קינדער לט
יהואָש, אין קאַמף פאַר יידישער דערי
צוונג, נ"י 1941, זז' 12--79,
1 ד"ר ח. זשיטלאָװסקי און ש.
ניגער, זעקס בריו, נ"י 1947, ז' 32,
לייוויק, ה,
2 יהואָש, עסײען און רעדעס, נ"י
3, זו' 251--253,
לעהרער, לייבוש
3 פסיכאָלאַגיע און דערצוונג, ג"י
7, +|' 4177
לעשצינסקי, ש.
44 לייטערארישע עסײען,
5, ז' 229, 233.
מאַנדעלמאַן, משה
5 ליטע, בוך 1, נ"י 1951, שפּאַלט
בי 2/ ג"י
7,
מאַרינאָוו, יעקבֿ
6 אין די טריט פון יהאָש,
שטאַרק און מונטער, נ"י 1947, ז' 17,
מאַרק, בער
7 זי אומגעקומענע שריבער פון
יעפים ישורין
די געטאָס און לאַגערן, װארשע 1954,
34.
מאַרק, יודל
8 דער באשיײידענער אריסטאַקראט
יהואָש, פון צייט צו צייט, קאָװנץ 1927,
69 די געשיכטע פון דער ידישער
ליטעראַטור, קאַנספּעקט,. ג"י 19423,
זי 9, 51, 52,
מוקדוני, ד"ר א.
0 יעקב באַטאָשאַנסקי, בוענאָס-
איירצס 1955, ז' 60,
מילך, יעקבֿ
1 צום 20יעריקן יוביליי פוֹן עדי
צוקונפט", יידישע פּראָבלעמען, ב' 2,
ניי 1920, ז' 18, 22,
2 אַנדערע אואנטורעס, די אַנט-
שטײיאונג פון ;,פאָרװערטס", נ"י 1936,
זי 87,
2 װען מען נעמט שרייבן װעגן
זיך אַלײן, אױטאָביאָגראַפישע סקיצן,
ב' 2, נ"י 1946, ז' 17.
מינקאָוו, נ. ב.
4 איזישע קלאַסיקער פּאָעטן, ג"י
7, ז' 53, --- יהואָש, זוי 99--144,
5ל פּיאַנערן פון ייִדישער פּאָעזיע
אין אַמעריקע, ב' 2, נ"י 1956, זז'
6, 178--186,
מײַזיל, נחמן
6 דורות און תקופות אין דער
יודישער ליטעראַטור, ג"י, ז' 17;, 55,
7? נאָענטע און װײטע, ב' 1, װאַר-
שע 1924, ז' 21,
78 אויף אנדזער
װאַרשע 1936, זי 21,
קולטורפראָנט,
יהואַש-ביבליאָגראפיץ
9 * ק2. פרץ און יהואָש, יצחק
קיר בוש הרץ אש טיע. זור שרירער;
ניי 1951, זו' 368---382,
0 מוזיק צו ח. נ. ביאַליק, יהואָש,
א. רייזען, ז. װײינפּער, יודישע טעמאַ:
טיק; יידישע מעלאָזיעס בי באַװוטטע
מוזיקער, נ"י 1952, זִוֹ' 88--89,
81 אמעריקע אין יידישן װאָרט. ג"ל
5, זז' 16, 31,
מײַזעל, א.
52 געשיכטע פון ייודן אין די פאַך:
אײניקטע שטאַטן פון אַמעריקע, ג"י
9, /' 126,
מענדעלסאָן, יוסף
3 תנך אין יידיש, אַמאָל אין 8
האַלבן יובל, ב"א 1943, זו' 472---477,
| מרמר, קלמן
84 מאָריס װינטשעװסקי, געזאמל'
טע װערק, ב' 1, ג"י 1927, זי 234, 263,
5, 221, 400,
85 יוסף באַָװשאָװער, ג"י
זי 69,
6 די ערשטע טריט אין אַמעריקץ,
יעקב גאָרדין, נ"י 1953, 1' 51
7 מיינע ערשטע טעג אין פילאַ-
דעלפיע, מיין לעבנס געשיכטע, ב' 2,
ג"י 1959, זי 144,
נאָדיר, משה
8 בוךאיין, בוךיאויס, מינע
הענט האָבן פאַרגאָסן דאָס דאָזיקע
בלוט, נ"י 1919, זו' 17--28, -- ג"ל
8, זז' 17---29,
נאַטאַנסאָן, װיליאָם
9 יהואָשעס דיכטונג אין ליכט פון
,2
3205
פילאָטאָפיץ, מענטש און קאָסמאָס, שי-
קאַגאַ 1953, זו' 19--92, 93---127,
גאַמבערג, ח. ד.
90 מענטשן און װערק, ב' 9, וארי
שֹׂץ 1920,
ניגער, ש.
1 װוייטער-בוך, װוילנץ 1920, ז' 87,
8 111
22 לעזער, דיכטער, קריטיקער, 4'
4 אין ג"י 1928, |' 289, 290, 400,
3 יהאָשעם בריװ, יאָרבוך פון
אַמאָפּטײל, נ"י 1938, זֹזי 322---327,
4 פּרץ הירשביין (צו זיין 60סטן
געבוירנטאָג) נ"י 1941, |' 25,
5 דִי צװײשפּואַכיקײט פון אונ-
דער ליטעראַטור, דעטראָיט 1941, ז'
2, 137,
6 דערציילערס און
נ"י 1946, /' 125, 135, 185,
ראָמאַניסטן,
ספּיװואַק, ד"יר חיים
7 אַלטע און נײַע װערטער אין
יהואַשעס ייִדישן חומש, פילאַלאַגישע
שריפטן פון יַװאָ, ב' 2, װילנץ 1920,
ודי 55---68, |
עמיאָט, ישׂראל
8 היליק, הײליק, הײיליק איז דער
מענטש (דרייסיק יאָר נאָך יהואָשעס
טויט), אין מיטעלע יאָרן, ראַטשעסטער
3, זו' 143---146,
ענטין, י,
9 װאָס איז ליטעראטור?, {*י
9,
0 האַנטבוך פון װידישער דיב-
טונג, נ"י 1927, זי 131--194,
26
1 ההאָש,
7, 2טער טייל,
2 וװעגן יהואָשן, דער באַשאַפער
'פונעם ייִדישן ראָמאַנטיזם, פּאָעט און
פילאָסאָף, יהואָשעס תנך-איבערזעצונג,
יודישע עסיי, צונויפגעשטעלט פון שלמה
בִיקל, נ"י 1946, זז' 115--119,
ייִדישע פּאָעטן, ג"י
פּינסקי, דוד
3 דאָס שלום עליכם'בוך, 902
אויפלאַגע, נ"י 1958, ז' 370,
פּען, אֶשר
4 פון צײט צו צײט, נ"י 1925,
זז"י 18-0,
פֿיכמאַן, יעקבֿ
5 די יודישע ליריק, די יודישע
מוזאג, װאַרשע 1911, זז' 14, 19, 20,
9+---148,
פֿראַנק, דייר הערמאַן
6 א. ש. זאַקס, קעמפער פאַר
פאָלקסיאויפלעבונג, ניי 1945, {' 154,
9, 245, 302.
פֿרידמאַן, לוי
07 אין שטילן פאַרגין, נ"י 1929,
זוי' 125--128. +
צייטלין, אלחנן
8 ליטעראַרישע שטטוב,
7, ז' 140.
קאַהאַן, סאַלאָמאָן
9 דאָס װעזנטלעכע אין יהואָשן,
יוִדיש-מעקסיקאַניש, מעקסיקע 1945,
זו' 49---51,
קאָנסטאַנטינאָװוסקי,. מנשה
0 גדולים װאָס האָבן א
װאַרשצ
טצות,
יעפים ישורין
יאָרבוך פאַר ליטעראַטור, קונסט און
געזעלשאַפּטלעכקײט פון ידישן ישוב
אין אַרגענטינע, ב"א 1945--1946, זזי
18--179, 180,
קאַפּלאַן, ד.
1 א יוסם'טוב לכבוד דער דער"
שײנונג פון יהואָשס איבערזעצונג פון
תנך.
קאָראַלניק, ד"ר א.
2 יהאָש, דאָס בוך פון װאָרצלען,
װאַרשע 1928, זז' 97--101,.
3 אַרום יהואָשן, שריפטן, ב' 1,
ניי 1938, זו' 143--149,
קעניג, לעאָ
4 פינף פּסעװדאָנימען -- יהואָש,
שרײיבער און וערק, װילנע 1929, זזי
23--134. -- נאָמבערג און יהואָש,
זזי 154---165,
ראָבאַק, א. א.
85 דיי אימפּעריע יידיש, מײַלסי-
קע 1958, זי 71, 73, 77, 200, 201,
9,
6 דער פאָלקסגײיסט אין דער
יודישער שפראך, פּאַרי! 1964, ו' 15,
8, 425, 522,
ראָדאַק,. יעקבֿ
7 יהואָש, קונסט און קינסטלער,
נ"י 1955, זזי 40--46,
ראַזענפֿעלד, ד"ר י.
8 װעלט אײן װעלט אויס, דוך
איגנאַטאָװ, שיקאַגאָ 1925, זי 14, 15,
ראָזשאַנסקי,. שמואל
9 יעקב דינעזאָן, ב"א 1956, ז'
8
יהואַשיביבליאגראפיע
ראַן,. לייזער
0 ליזער
5, ז' 13,
ראָנטש, יצחק-אלחגן
1 אַמעריקע אין דער וידישער
ליטעראטור, ג"י 1945, {' 225,
ריבקינד, יצחק
2 יואַ א.
ז' 257,
ריווקין, ב.
3 גרונט טענדענצן אין דער װדי"
שער ליטעראטור אין אַמעריקע, ג"י
8,
רייזען, אברהם
4 עפּיאָדן פון מיין לעבן ב' 1,
ווילגל 1929, זו' 21--41, 90--93. --
בי 2, זי 194,
שאָמער-באַטשעליס, ראָוז
5 סאלאָמאָן בלומגארטען-יהואַש,
פּאַרטרעטן פון באַװוּסטע ידישע פערי
זענלעכקײיטן, לאָס אנרזשעלצסט 1955,
ודי 127---120,
װאַלף, לידער, {"י
יאָפע-בוך, נ"י 1958,
וועגן יהואָשן אין פּנקסים,
באַסין, מ.
133 יהואָש, אַנטאָלאָגיע 500 יאָר
יודישע פּאָעזיע, ב' 2, נ"י 1917, זז'
1,
4 יהאָש, אַמעריקאַנער
פּאָעזיע, אַנטאַלאָגיע,
9--48,
5 ידישע פֿאָעזיע אויף אַמערי-
קאַנער מאָטיװן, ג"י 1955,
קוישע
ניי 1940, זי
307
שאַצקי, ד"ר יעקבֿ
6 אאָרבוך פון אַמאַפּטײל, 1"י
8, ז' 28,
שולמאַן, אליהו
7 ייונג- וילנע,
3
שוסהיים, א. ל.
8 פון קלײינע און גרויסע זאַכן,
ב"א 1949, זוי' 34---33,
שווייד, מאַרק
9 טריסט פון מיין פאָלק, דאָס
לעבן פון י. ל. פּרץ, נ"י 1955, זי 212,
9, 270,
שסיינבערג, נח
0 יהאָש, אַ בוך משה
ניי 1925, זי 141--142,
שרעבעק-אויסגאַבע
1 ססּעקטאָר-בוך, װארשצ 1929,
ב' 1, זי 179,
שלום עליכם
2 צו יהװאָש, דאַס שלום עליכם-
בוך, ג"ל 1926, ז' 256, 258,
ניי 1946, ז' 21,
נאֲדיר,
אַנטאַלאַגיעס און אַלמאַנאַכן
גאָלדבערג, א.
6 60 אאָר ידיש קולטורילעבן
אין די פאַראײניקטע שטאַטן ג"י 1961,
78
גלאַטשטײן, יעקב --- גלאַנץילע-
יעלעס, א. -- מינקאָוו, נ. ב.
7 אינטראָספּעקטיװויזם, אין זיך,
אנטאָלאָגיע, גייי 1920, ו|' 5---21,
208
גרין, בער
8 יַדיש קולטורישאַפן אין אַמצ-
ריקע ביזן יאָר 1900,. איקוף-אַלמאנאַך,
נ"י 1951, זי 31,
(ל)אַנדױ, (זישאַ
9 אַנטאָלאָגיע, ג"י
ש, ןש, 67--10,
9, זי
ליטװאַק, א.
0 די יַדישע ליטעראַטור אין יאָר
6, יידישסער װעלט- אַלמאַנטך, הו 2;
ניי 1927, זו' 151--159,
מאַרגאָלין, אַננאַ
1 דאָס יַדישע ליך אין אַמעריקע,
אַנטאָלאָגיל, 1923,
מײַזיל, נחמן
2 ידישע ליטעראַטור אין אַמע-
ריקע פאַר די לעצטע דרייסיק יאָר, אין
דינסט פון פאָלק, אַלמאַנאַך פון ייִדישן
יעפים ישורין
פאָלקס אָרדן, נ"י 1947, זי 302, 310,
143 יהואָש, אַמעריקע אין ידישן
װאַרט, אנטאָלאָגיע, נייי 1955, זזי 149---
7,
ספּיוואַק, ד"ר חיים
4 יהאָש דער װיסגשאַפּטסמאַן
(זכרונות), פּנקס, אַרױסגעגעבן פון דעם
ייִדישן װיסנשאַפטלעכן אינסטיטוט,
אַמעריקאַנער סעקציע, נ"י, ב' 1, העפט
1, ווליידעצ' 1927, זו' 140--145,
קאַזדאַן, ח. ש.
95 33 אאָר ייַדישע קינדעריליטץ-
ראַטור אין אַמעריקץצ, שוליפנקס,
שלום עליכם-פאָלקס-אינסטיטוט, שיקאַ-
גאַ 1946, זי 372,
קיסין, י.
6 לדער פון דער מלחמה, אֲנ
טאָלאָגיע, נ"י 1948, זוי 89--91,
וועגן יהואַשן אין כרעסטאָמאַטיעס,
ביבליאָגראַפישע פּובליקאַציעס
אָלגין, מ,
0 דער אינטעלעקטועלער כא-
ראַקטער פון יעהואָשעס ליד, דאָס
פּראָגרעסיװו געזעלשאפטלעכע און אָפּי
טימיסטישע באַַ יעהויאָשן, יעהויאָשעס
שפּראַך, יידישע ליטעראַטור, כרעסטאַ-
מאַטיע פאַר ליטעראַטור און קריטיק,
קיעוו 1928, זזי 287---290,
אָסטראָווסקי, ב. --- הורוויץ, ש.
1 ידיש, כרעסטאָמאַטיע פארן
דריטן און פערטן לערניאָר, ג"י 1927,
זי 81, 170,
באַסטאָמסקי, ש. --- חײַמסאָן,. מ,
2 לעבעדיקע קלאַנגען. כרעסטאָ
מאַטיע פאַרן דריטן לערניאָר, ווילנע
2, ז' 59,
באַסטאָמסקי, ש.
3 יהאַש (זאַמלהעפט) באַװעגלי
כע כרעסטאָמאַטיע, װילנץ 19230, 16
זייטן,
יהואַש-ביבליאָגראפיע
האַרקאַװי, אלכסנדיר
4 ביבלאָגראַפיע פון
ניי 1928,
וויסקעוויץ, בערטשי
5 יהאָש, א ביבליאָגראַטיע פון
זיינע שריפטן, קליוולאנד 1944,
טקאַטש אַבֿרֹהם -- צעסלער
שמואל
6 יהאָש (ביאַגראַפיע), אונדזער
המשך, כרעסטאָמאַטיע, ב"א 1953, זױ
9--320,
ישורין, ישפים
7 פופציק יאָר ,די צוקוגפט"
(1892---1942), די צוקונפט, ג"י יי
יוני 1942, ז' 348, -- ד",
2, /' 505, --- ד"ז, אַקטאַבער 1942,
זי 6237, --- זיבעציק יאָר ,די צוקונפט",
(1892---1962), ד"ז נאָװו "דצצ' 1962, זי
9,
8 ב. ריװקין-ביבליאָגראַפיע, ב.
ריװקין -- לעבן און שאַפן ג"י 1953,
זי 309, 310, 327, סעפּאַראַטער אָפּדרוק,
נײי 1953, וי 5, 6, 23
9 הרשימה פון ביבליאָגראַפישעץ
פאַרצייכענונגען ועגן די יידישע שריי-
בערס אין י. ישורינסט ביבליאָגראַסישן
ארכיו,. יעפים ישורין יובליבןך,. ג"ל
5, ז' 171,
מרמר, ק.
0 יעהואַשעס שטעלונג צו נֹשָ-
זעלשאַפטלעכע פראגן, אידישע ליטע-
ראַטור, כרעסטאָמאטיע. 1טער טיל,
קלִצָוו 1928, וזי 290---296,
ספּיװואַק, אליהו
1 ידיש, ליטעראָרישע כרשסטאָ-
מקורים,
אויגוסט
309
מאַטיע פארן דריטן לערניאָר, װאַרשץ
2, זז' 13--14,
ענטין, יואל
2 פון יידישן קװאל, א יַדיש
לערבוך און כרעסטאָמאטיע, נ"ל 1916,
זו' 9--40, 42-41, 55, 66, 92,
10423, 127--138, 156--158, 165
,178--177 ,167-- 182--184, 192--.
3, 204:---205, 221--223, 264---265,
7,
צעסלער, שמואל
23 יהאָש (ביאַגראפיט), אונדזער
המשך, כרעסטאָמאטיץ, ב"א 1953, זױי
9--320,
קאָטאָװער, מרדכי --- אונגער
מנשה
4 יעקב שאַצקײביבליאָגראַפיע,
נ"י 1939, 1' 20--32.
רייזען, אַבֿרהם
5 פאבלען פון יהואָש, די ליטע-
ראַרישע װעלט, נ"י 13 דצצ' 1912, --
שלמה סלוצקי -+ אבוהם רייוען-ביף-
ליאַגראפיט, ג"ל 1956, ן' 228,
16 /אסההט
מפנטיס{ 01 צםגמס:נססטטום 1006
,1941 18ס} אוס6! ,5140168 500161
45 קם
הע וזה צ+תהפסאםפ
58 טס} 04 שמקס:וססטמום 107
שוומ/;סטנתעשט 16טמזט1סט ,148:06
6 0 ,1951 א:נס? אסּא ,2/688
4 3066 305 294 292 291
310
יעפים ישורין
וועגן יהואַשן אין זאַמלביכער, ייוואַיבלעטער
און געזאַנגיביכער
אָפּאַטאָשו, י.
8 50 אאָר ייִדישע ליטעראַטור
אין די פאַראייניקטפף שטאַטן, יװאָ-
בלעטער, ב' 38, נ"י 1954, זז' 47---48,
9,
גאָטעספֿעלד, חנא
9 די הומאָריסטישע זשורנאַלן
,דער קיבעצער" און ,גרויסער קונדס",
5 יאָר ייִַדישע פרעסע אין אַמעריקע,
י. ל. פּרץ שרײבערפאראיין, ג"י
5, ז' 98,
גלאַנץ-לעיעלעס, א.
0 די ייִדישע ליטעראטור און די
ייַדישע פּרצסעץ, 75 יאָר יידישע פרע'
סע אין אַמעריקע 1870--1944, ג"י
5, ז' 87, 89,
געלבאַרט, מיכל
1 זינגט מיט מיר, ג"י 1945, זױ'
7, -- מיר זינגען, נ"י 1957,
זז' 68---69,
2 א ניע הגדה של פסח, ג"י
6, זז' 12, 32--33, 36,
גרייזעל, שלום
3 צװיי דורות ענגלישייַדישך
לייענערס, יַװאָיבלעטער, ב' 38, ניי
4, ז' 124, 127,
עדלין, װיליאַם
4 דער ;טאָג", די צייטונג, װאָס
האָט אַרײנגעבראַכט אַ נייעם טאָן אין
דער ייִדישער פּרעסע, 75 יאָר יידישע
פּרעסע אין אַמעריקע, י, ל. פּרץ שרייי
בער-פאַראיין, ניי 1945, זי 69,
קיסין, י.
5 יישאָ לאַנדױס זאַמלבוך, {*י
8, !' 95.
שטאַרקמאַן,. משה
6 ויכטיקסטע מאָמענטן אין דער
געשיכטע פון דער ייִדישער פּרעסע אין
אמעריקע, 75 יאָר ייִדישע פרעסע אין
אַמעריקע, י, ל. פּרץ שרייבער-פאראיין,
ניי 1945, זי 41,
7 יהאָשׂ. רשימות ביוגראפיות
על נהרות, ירושלים 1956, ז, 432,
שטיינבערג, נח
8 יהואָש (1871--1927), יידיש.
אַמעריקע, זאָמלבוך, נ"י 1929, זי
+7--308,
9 פארלאַנגט קריטיקערס װאָס
לייענען, ייִדיש אַמעריקע, זאַמלבוך, נֵ"ל
9, ז' 302,
יהואַשיביבליאָגראפיע
211
וועגן יהואַשן אין לעקסיקאַנען און ענציקלאָפּעדיעס
זילבערצווליג, זלמן
0 יהאָש, לעקסיקאַן פון יַדישן
טעאַטער, ב' 2, ווארשע 19234, זו' 931---
2,
ניגער, ש.
1 יידישע ליטעראַטור פון 1900
ביז 1942, אַלגעמײנע ענציקלאַפּעדיע,
ייִדן--ג, נ"י 1942, שפּאַלט 142,
8, 169,
2 יידיש-קולטור אין אַמעריקץ
פון אָנהײב ביז דער ערשטער װעלט.
מלחמה, אַלגעמײינע ענציקלאָפּעדיע, ייִדן
-- ה, נ"ל 1957, ז' 113, 115,
סטוטשקאָוו, ג,
183 וידישיער
1, זו' 16--18,
פּיעטרושקא, שׂמחה
84 ידישע פאָלקס-ענציקלאָפּעדיע,
ב' 2, מאָנטרעאָל 1943, שפּאַלט 12,
גראַמען לעקסיקאַן,
רייזען, זלמן
5 יהואָש, לעקסיקאַן פון דער
יידישער ליטעראטור און פרעסע, װאַרײ
שע 1914, שפּאַלטן 301--306,
6 יהאָש, לעקסיקאַן פון דער
ילדישער ליטעראַטור, פּרעסע און פילאָ-
לאָגיע, ב' 1, װילנע 1928, שפּאַלטן
4--1253,
שטאַרקמאַן,, משה
7 יידישע ליטעראטור אין דִי
פאראייניקטפ שטאטן (1955'1942) אֵלַי
געמײנע ענציקלאָפּעדיע, ייִדן -- ה,
נײי 1957. זי 138, 140.
פֿוקס, (ח)ייט-לייב
8 יהאָש, לעקסיקאָן פון דער גיי"
ער ייִדישער ליטעראַטור, ב' 4, ג"י
1, שמפּאַלטן 233--244,
וועגן יהואָשן אין פרעמדע שפּראַכן
806, 8
0,684 מסגמס!ספף 1916
טטסן !6:86ט1ג0ט 1486 ,מ08ססמס+צ
1940 צ.א ,2 701 68106טמ10סץסמם
14 מת
2 2 ,|אזם1פזמאאז|ץ
-ט81 מת0סזס8601) 68006808ן 192
,ת16624100 130156068 , (ת6116סתסמז
-169 מ56116 {1{ סמשם ,1929 מוזסּם
170
1 /מםמ85 אעם
זאזצהם /תה18
- טיס{ {10מט} 16 ,ת8ססמ9טצ 189
974 3} }1 010266106ץ286 182
226 2
080סע82 זאטה מאתזם
-310 01 110660240 186 190
601 186 ,1116:613/0 0184
א ,7 {ס/ /416סטס1סעסמת 182איפן
9 2 1942 /+צ
212
אססג1צטז-ס. זומת
-6 3 00001:198ט81 סגמס4סט 199
6 1935 מ1!ז86 ,2110 ,8604ססת
309
צתטדאםס מ1עזזאמטטן פזוך
8זפמפס זט צסזזם
,1935 0ג62167616 ,מפססםסצ .200
יא סטע
צ8זעטין פאנדאםזתט
108 צסאם
-86 106 2 1938 מס8מס 1 201
-ת000116ע2100 מסמעס!
אן סמשי 5'ס1נעץ
צםשסן אהסזםטזתזת
-316) 2100:0401:160 801 202
66-87 2 ,1928 8צס+ 1166 , (888סם
11 8סהמסז
-קעזגמסזעת ,עזגסע/סוץ .200
4 גאס1 {תעקסתסהאעוס התה
.431-422 .עס {1930 1100482
4 /, (מ8סהעסע)ת
װגס/סוץ 204
218,ט0)0ט)
עפתסטן
, 1 סחסהאעווט3
.010 ,1938 2400482 ,27 מאסן/
409
יעפים ישורין
זא 0םת ,א 2858112,זד)
-פכןס!סץסמם 8100:60016013 193
;1939 עו ,8טסן 21611062 01 010
20 2
' חס 112845,18008
- ששפֿן 04 6010מס1סצסמתע סםןך 194
79 2 ,1946 .}.ז! ,16649טיס3ב 132
8804 ,יז
-ששן ,11/6:61106 0188ס1צ 195
114002000184 761029016ש1206 1582
9 9 05 1982 .+ א ען סע
5 ,204 ,202 ,4400
פושפן ,1016ט6 1000958צ 1986
01ע ,1100620018 68:6מס1סשסמת
,6 ,299 290 2 ,1959 צ א ,ען
0 ,297
(1) ,=5(08726)
- מ810014401160 581016ף 1976
-סכןס1סשסמתת 00889118 /,ת8ססםס+
.} / ,2;טו0סז1266 9709184 1ס 16ם
8 0 ,1953 זז {סע
ספט8מס אעסם/ם?ט2
-מת (1108190 1106:011:6 198
2 }1 ,1151486 16 06 1022616סץעס
87 ,1180
וועגן יהואָשן אין העברעיש
ב. א.
5 המניודיורק ועד רחובות, הת'
קופה, מוסקוה 8, ספר שלישי, זזי
7---7108,
אײַזענשטאַדט, בן ציון
6 בלומגאַרטען הור שלמה,
דורות האחרונים, ניודיאָרק תרצ"ג. ספר
ראשון, זי 54.
אײַזנשטײן, יהודה דוד
7 אוצר זכרונות, נײי תר"ץ, חלק
ראשון, צמוד' 42--73,
יהיאַט-ביבליאָגראפיץ
בישליקה 3
8 אזכרה פאר יהאָשן, אָפּגע-
האַלטן אויף דער שרײבער-קאָגפערענץ
אין תל-אָביב, נסן תרפיח יכ טביט,
תליאָמיב, 27 אפר' 1927. -- דברים
שבעל פּה, תללאָכיב, תרצ"ה, ספר
ראשון, עמוד קר"ד.
ביסקאָ, א. ל.
9 היהיש תקוה לספרותנו היהודית,
לונדון 1911, עמוד 31.
ברינד, משה
0 יהאָש, משלש לשונות, ניו"
יורק תש"ג, עמודי קט--קיא.
ברענער, י ח; (צלאל, ח. ב.)
1 פון ניװו-יאָרק ביז רחובות און
צוריק, האדמה, תליאָביב 1919, זזי
6136--127, -- כל כתבי י. ח. ברנר,
תל-אָביב, תר"ץ כוך שמיני, ספר ב,
עמוד' 406---408,
גולדברג, אִב.
2 יהאָש, ספרות ואמנות, ג"י
9, עמוד' 238---252,
חיות, שאול
3 אוצר בדײי השם, װילאָ
תרצ"ג (1933),
טבֿרסקי, יוחגן
4 פרופי אברהםישלום יהווה
זײל, גליונות, תל-אָביב, תשרי 1952,
צמ' 179,
לשצינסקי, שמואל
5 פּרקים בספרות-יִדיש באמרי"
קה, מצודה, ספר שביעי, װאַלטאַם, מאס,
4, זז' 537---538,
מלצר, שמשון
6 יהאָש, על נהרות,
6, עשָמ' 43---45,
ירושלים
213
סרן דר
7 אבני שפה, תליאָביב תשט"ז,
צמ' 113, 174, 236, 293, 364,
8 אבני מפתן, כרך ראשון,
ישראל 1961, עמוד' 65--80, 106, 118,
פּרסקי, דניאל
9 עברי אָנכי, נ"י
7, י203,
פֿיכמאַן. יעקב
0 היהאָש, ספר הארץ, אנטולוגיה
של ארץיישראל, תיאָ תרפ"ז, עמוך
שע"ג.
רבינובֿיץ, צבֿי יהודה
1 יהאָש ז"ל,. ילקוטיהמועדים,
ב' 2, ב"א 1943, זוי' 174---175,
ריבולובֿ, מנחם
2 החהשירה העבוית באמריקה,
ספר השנה ליהודי אמריקה, ג"י 1937,
צמוד 267.
ריידר, יוסף
3 תרגום התורה ליהואָש, שבילי
תש"ח, עמור
החנוך, כסלויטבת תרפ"ח, עמודים
שייר---שט"ז,
שזר, זלמן
4 אר אישים, ת"אָ 1955, עמוד
5,
שטיינבערג, יעקבֿ
5 יהאָש, רשומות,
עמודים 197---199,
שטיינמאַן, א,
6 יהאָש
עמוד 1.
שפּיראָ, ישׂראל
7 ממניודיורק שֶד רחובות, התורן
7 אַפּריל 1917, ה' אייר תרע"ז, גליון
ח, עמוד' 11--12,
ת"אָ 1928,
כתבים ת'אָ 1927,
24
וועגן יהואַשן אין
1187 ,פתתסזאאפמתס
-נמעט!ם מתסמנס!ס5) מ5ססמסצ 236
1 /ִעט11668 )1 2 ,(0:168ס
-87 .מת ,1952 .ץא ,צַזוּטּס2 14:סטטץ
88
1 /8:215ס
-1:16 ,21688 מ314415+ סת1 //23
,2101611066 מ1 14260116 606 101316
שז ת 1940 צ א } {סץ
אננטם 8408584צ ,אזאצמפסטס
;עס ר 1118 61 מ085סת6צ 238
אן 11 {ס/ /|סטממת אססם ג5נאיסן
88 ססס.4, +
884 ,אם806זם
-14 188טסן 01 צ:ט!ֹמת6ס 8 239
448 2 5704-1944 184םס ,46
עסע קיז אזעזפפק
82פט מג זסס0ס1 1608 240
24 םת 1950 + א 188221914
439
} אסםז פמטםתע
0466 תסגעס1ספס 2418
6018{ 81211601 2081 , (038ס68 +)
ימת ,ס1ם60 , 8ת810ט6016 ,121610116
1071
860 ,01:28426+)
;װזו206 931401884 5:606) 242
36 12 ,8 6 -קת 1923
ם אבהזאצתם /301018ט)
38 04 מוזשסענ) סת1 243
ש:1ס!1115 1561סטנמט ,16ג1116/01
יעפים ישורין
פרעמדע שפּראַכן
| אהגזנהא 4ם08פ9ט2
1 /זט608ס:+1 8 ,מפּססםסצ 228
.א , צו גס ת10:060) ,זסמנט1! 1660188
1991 צ
-1418 210101101 ,3680088+ 229
.}. א ,6016 גפנטיס{ 146 01 זַזס!
240,288 .2 ,1953
אהמזת2א ,זעתפטפטת
אואצםתזז 6
8 סן 01 שָ:טפּססצך 24 230
-129 ,76 ,81 2 ,1957 ץ .א צזו61ס?
97 ,1711 ,155-156 ,145 ,130
3912 ,303-365 ,315-316 ,233-234
-11660 24 ,7/ו206 מפוססוצ 231
22 ,1997 ,206 188שסן 01 עזטם
,149 ,129-130 ,76 ,31 אזא 11טא
4 ,195-197 1713 ,153-156
-391-392 ,363-365 ,315-316
8 ואסצהם8
-16 (,10188 0/ט!8ם/6ס11} סז 232
0 3406150{ !461 80108
-60618 386100| 200101006610 ,מ1015
18 2 ,1997 ת.ם 164100א ,1616
,14184 316ט!4116104 ,מ898סמ6+ 233
1621 ,6מ600816116 2001610068106
4184 /מס ,1957 =ת.ם סס
528211 2001 צאפזתם
,1958 }0611014 ,מסנוסטססזות! 234
87 (111וטא 2
.םת 1111 תשסטן
}{ -שו תאפמטם
8100100016460 מסמזסן{ספ 239
8001/084 6264 20180/8 16116064/ע2
0 ,1943 .+ .א ,1040-1940
יהואַָשיביבליאָגואפיע
39 ,150ססו} מו מאפגס/זמס1ן 1ס דס
30 2 ,1954 {' א ,140182+ 1ס 1614
תעטםהס אהזאתתפפה א
צה זא הםאתם
-216 ס} סמעס) 8שסן סם? 258
417 ,311 2 1932 +} א ,166
עפטפסן פמתטת פ.זזזאז
8568 000848;? וזמסטת 2954
158 /+13גג םזטסןטה 64 14041814+
7 ת ,1936
108828 , ט8פסדתפס
38 0 6/8סצ שהג} 299
{516168 1168ת/0 186 מ1 116:61076
01 4 18שסן 01 !6טממת ס/נצץ
}+ 1954 * ,אן 701 ,8600406
7/0,80,81 0
זעטז88 ,אזם זא זעמעס
,618616ט001) 8616066 סת 2506
64 2 ,1948 218 ,2616 סמענס 1
1294
האסן 8 גס 2 פאזאסטע
81 2 ,1160 0ו164640 .257
פסמטגעל פו} 01 /{םס66ססעם
2 (1932 עאענסץ סא סתם מסופסם
197
סזצמם זאטאוק
-2680 גזס216162 5018 258
2 ,1948 062606ס ,מססתס1 , 4 גג)ז
176
תמ1528 אסזזטסאזהתה
-שסן 604 ,תסזתסת מ9860סן 259
3 25 ,1992 1001/66(1 ,1010816 180
-26 0460 1600016 עסטס6ס? 200
2816 690158| 21) ,1610016 גזזס}
7 2 ,1952 {ססעזמסעען
315
-304 ימק ,4 1סץ ,1935 .7 א ,661ע18
6 ,305
א0ס08סת80 ,28 צה2ט
1668 סמ1 01 ץזסופג1 2 244
699 2 ,1847 חנממוסססוותעק
1288 ,גמטזאוממתצ)
אזטםז ,טסע
81 044 :טמ8ססצ? 2 245
69 2 1994 .ץ .א ,58101165
ץ ממטא82 , תפטזאז
2060 |8טטסן מז46ס:!6ם 248
חמאתא 0 /192 + א צשס!סמ/ות8
8 { |מחסום ,1|8226981
,מ0וס501 ,מ8100:0060:06 24/6
-8100760 2061104 ?0 שצסמסטסוסם
88 2 (1929,10 }.א ,שמק
{ץ פסז זמ8םהם 8תטאזשט1
8 ,2/6/6/106} 188ס0ס1ןצ 248
-1ת0ט 186 תג פטסן סגט 01 שזס11184
2 1935 60ת614מ1ס ,816168 104
-489
88 זאםים אוג זאהסמ8ז1
6 /1/6:00/66} מפנססנץצ 249
1 600:86 /6181ט081ט 16טוצט{סט
6 +116641) 116 1 /, 111610116
יקת (,8 701 14600088 4101גנס 01
,817-640
8, ,אזקדפעז
,ס1נסשע טע סם} 04 2098 250
8 01 2001 20086 גחטאסעס
227 2 1959 + א ,16מ2900
מפםפטצ אה 2 זא
6 1116/:000/6 100188+ .251
6 011066ט , ש1118101 1461 ,8שטן
9 ,1 .א ,מסנשווסתם
1166 0116 צסג?פ 2 252
216
.םת 8822 ,120
-211810 -211181 :0088תסן 270
מסגמט 466ם116 ,ת310618 01 01;ס
-מת ,1931 סּמטן { + 6 ,6016046
1518
זאצטמהא ,שס084012פ
-1,0 2108 01 :ס/1818 271
8 ,9 תסם
תם 883 ,א זא לה שט
12 מ18טיסן 04 ש:ס13184 8 272
-מס ,1947 + א ,צן 1ס/ ,61:41316}
1021-1023
8 דםת / אזוא8םםזטט
-2/6 ,16ע11/6/0/3 מפ9ו180צ 273
6ש:ס11184 ,2/688 סּם1 ממם שמז
;1817 .} /!,16/1066ז2 תג 8יסן סת}+
208
64 .0 ,28ס8601
-20זואסנ1תם פמגסאסח0סט 2714
-20110:136 מים (מװז16102) מ'זזסך
-6ת {זא28100030820 א 116
686,221 /6804ע
-8ם 11610032 .פססטטע!1 90 4
-68 2) ופקעזגמסדעת //4080סט
-212268 ט'זאסאווזסא18 - 640840ט
1 02282 ,1913 17000882 (1'8
-276-285 .דס
24 ,043206088
-/ק26 /9316סת סבוץ 2759
.מ+װו16002 .6110 14211604400
,4ז0צ1161:606 .6 .22308818
.42-43 .טעס ,1908 .מגה 12
.6 , מיזט66ע11
-13 080208א ומעממזן .276
4 ,טע116:02 //6ת
;1910 זאס 21 .118) .פקטע
,45-48 .קזס
יעפים ישורין
+צ8זת ,אזפ/2ה
8טשסן{ 186 01 צ:סופגםן .2 2018
םת ,1919 } זן ,1165 מז21066 תג
08
6 }1 8טסן 6:664 202
9 2 ,1952 .{ .ז! ,מטיסמזץ
אסזאסמ 58 אסזאפעת
-1:4616 16 06 10ת298036 203
-?ת ,1938 2168 285 ,1301 שזטו
63-66
.0 180608 תסות
-24016 ,1,1161010/6 מ9310018 264
-14 201611006, מס 0111618ש תססנץ
:460 2 ,1931 { א{ ,6עט1ס+ס}
2 .2 8808ס2
-141 11401858 01 10811168שט0) 265
םס ןאא ,60 .11038 ,1:6ט101ס}
,197 .195 98;'006י,687 ;09 15 (18.
3 ,201 ,200 ,197 192 ,185
000181סש8? 264612 .1 } 2666
.1088 ,20140110606) ,111610116 04
69 ,234 ,228 ,41 05 (1935
-314 01 צזסוֹ8 28 ,0:61806 2876
-ת5016 1100158 ,1446/01116 6188
8 כקת ,1940 3 א ,18841116 11110
201-208 ,194 ,148 ,132 ,87 ,27
285 ,279 ,2066 ,259 ,258 ,250 ,248
2 ,395 ,380 ,292
152 {/זעאע;סקמתסומסס) 208
,29 2 ,1997 מססמס} ,1116:61116
:88
פנטתם ,52842180
-10) מסגזס501 צַם /11646 269
2.7 1932 ,+ א ,מגן
נאַָכבאַמערקונגען
5! דאָס איז דער 25סטער באַנד מוסטערװערק פון דער יידישער ליטץ"
ראַטור, אַרױסגעגעבן דורכן יוסף ליפשיץיפאָנד,
די ערשטע 10 בענד זײינען געװען פּאַטראַניזירט דורכן ארגענטיגער אפּי
טייל פון אַלװעלטלעכן ייִדישן קולטוריקאָנגרעס און האָבן געטראָגן זיין עמבלעם.
פון נאָװעמבער 1957 ביזן 15טן מי 1961 זיינען דערשינען די ערשטע 10. דער
לעצטער באַנד, הגם מיטן זיגל פון קו"ק, איז שױין דערשינען מיט זי פינאָן-
ציעלע מיטלען פון דער ליטעראַטור-געזעלשאפט בים ייְואָ,
די אַרבעט און די צייט האָט געװיזן אַז די מוסטערװערק פון דער ייִדישער
ליטעראַטור נײטיקן זיך אין א קערפּערשאַפט, פאַר װעלכער די דאָזיקע פאַרמעם'
טונג זאָל ניט זיין קיין ביזאך, נאָר דער עיקר, די איינציקע זאָרג. פאַר דעם
צװעק איז דעם 023טן סעפּטעמבער 1961 געגרינדעט געװאָרן די ליטעראַטוױ
געזעלשאַפט ביים ייװאָ. אַ זעלבשטענדיקע קערפּערשאפט, אַן אומאָפּהענגיקע.
דער ייִװאָ אין בוענאָס-אײרעס האָט ברײטהאַרציק אויפגענומען די איניי
ציאַטיװ פאַר דער ליטעראַטור'געזעלשאַפט מיט איר גאַנצן סטאַטוס פון אַבסאָ-
לוטער אומאָפּהענגיקײט און געשטעלט צו איר דיספאָזיציע אָרט פאַר דעם ביי
כער'לאַגער און ביוראָ, װי אויך דעם אדרעס. אויפן יסוך פון װאָלונטאַריזם,
בעיקר אַבאַנענטן, אין געשאַפן געװאָרן א קאָמיטעט פוֹן 25 פּערזאָן, ס'רוב
שרײבערס און שולפירערס. |
אין דעם ערשטן פּעריאָד פון 4 יאַר זײינען דערשינען, אויב מ'װיל זײַן
פינקטלעך, 9 בענד. אין דעם צװײטן פּעריאָד פון 4 יאָר (חוצן פינאַנצירן דעם
0וטן באַנד) װערן אַרױסגעגעבן פון דער ליטעראַטור געזעלשאַפט בײם יואָ
דורכן יוסף ליפשיץיפאַנד, רעגולער, 4 בענד מוסטערװעצרק א יאָר, בכן, 16
בענד. אין 1965 איז געמאַכט געװאָרן נאָך א גרעסערע פאַרמעסטונג: אַזױ װי
די בענד 1 און 2 זיינען פון לאַנג שוין אויסגעשעפט (מ'האָט פאַר נויט אַרױס-
געגעבן די לעצטע געפעלערטע עקזעמפּליאַרן), זײינען אַרױסגעגעבן 2טע אויפי
לאַגעס פון ביידע בענד (זע: דאָס פירװאָרט פון מיטפאָרזיצער אֲברהם זאַָק און
סעקרעטאַר שמחה סנה צו דער 2טער אויפלאגע פון שלמה עטינגער)
די שבתיצוינאכטסן אין ב"א װעגן די מוסטערװערק און די טורן איבער
די אַמעריקאַנער לענדער, צו װערבירן אַבאַנענטן, און די פּערמאנענטע קאָאָפּץי
ראַציע פון בהײיטהאַרציקן בעל הפאָנד יוסף ליפשיץ, װי דער װאַרעמער אַפּרוף
פון קריטיקערס, הויכשולן, לערער-סעמינאָרן, מיטלשולן, לערערס און ליע"
נערס, האָבן געשאַפן אַ זעלטענעם קלימאט ביים ארײנטרעטן אין 26סטן באַנד
מוסטערווערק,
ש. ר
8מט2 12:82162 מ10960
ביז איצט דערשינען פֿאַר דער ביבליאָטעק |
מוסטערווערק פון דער יידישער ליטעראַטור
אונטער דער רעדאַקציע פֿון שמואל ראָזשאַנסקי
) שלמה עטינגער -- אויסגעקליבענע שריפֿטן 264 זײטן)
2טע אױפֿלאַגע 312 זייטן)
מאַרק װאַרשאַווסקי -- ייִדישע פֿאָלקסלידער מיט נאָטן (216 זיטן)
| 2טע אױפֿלאַגע
3 ה. ד. נאַמבערג --- אויסגעקליבענע שריפֿטן (256 זייטן)
4 מענדעלע מוכר ספֿרים -- מסעות בנימין השלישי (256 זײטן)
5 ליב נײַדוס -- אויסגעקליבענע שריפֿטן (208 זײטן)
6 יעקבֿ דינעזאָן -- יאָסעלע און דער קריזיס (256 זײטן)
0 משה בראָדערזאָן --- אויסגעקליבענע שריפֿטן (272 זייטן)
8) אליהו בחור -- בבא-בוך (256 זײטן)
69 דוד פּינסקי -- אויסגעקליבענע שריפֿטן (352 זײיטן)
0) שמעון פֿרוג -- אויסגעקליבענע שריפֿטן (216 זייטן)
1 י ל פרץ -- אין 19טן יאָרהונדערט (272 זײיטן)
2 י. ל. פרץ -- אין 20סטן יאָרהונדערט (272 זײט)
3) מאָריס ראָזענפֿעלד -- אויסגעקליבענע שריפֿטן (240 זייטן)
4) דוד האַפֿשטײן --- איזי כאַריק --- איציק פֿעפּער
אויסגעקליבענט שריפֿטן (272 זייטן)
5) מרדכי ספּעקטאָר -- דער ייִדישער מזשיק, ראָמאַן (272 זײטן)
6 ה. ליוויק -- אויסגעקליבענע שריפֿטן (352 זיטן)
7) שלום עליכם -- מנחם-מענדל 272 זײט) -
8) אַבֿרהם גאָלדפֿאַדען -- אויסגעקליבענע שריפֿטן (304 זײטן)
9 יי י. שואַרץ -- קענטאָקי, א. ראַבאַי -- הער גאָלדענבאַרג
(פּיאָנערן אין אַמעריקע) (312 זײטן)
0) חיים-נחמן ביאַליק -- אויסגעקליבענע שריפֿטן (384 זײטן)
1 ש. אַנדסקי -- אויסגעקליבענע שריפֿטן (296 זײטן)
2) מענדעלע מוכר טפֿרים -- פֿישקע דער קרומער (256 זײטן)
3 יוסף אָפּאַטאָשו --- אין פּױלישע וועלדער (416 זייטן)
4 זלמן רייזען --- אויסגעקליבענע שריפֿטן 304 זייטן)
5 יהואָש -- אויסגעקליבענע שריפֿטן (320 זײסן)
אין 1965 דערשיינט נאָך :
6) גליקל האַמיל -- זכרונות
8 8 ס1ס תם1ז
5צאפפע צגודעס?
3,,' ין
מתטזהגםדזן} גפזטשפן פם! אס 20185ט81 פחותם
65
ס{פטן ססזפעזדאפנס סזטזזזפאן 1ם אם 111822810 סתאסזדת
8 203608 7 - 833 /ט6ו0083
ם 05ס1ס ח8מז
,08צאפא8 ,4זפֿמ0ץ
5)טע ץ
1128 8סנפתטזפת +
ת"ת תיז 1.8 2 תד'תספת טפ 530822
צ98א80112 8281 :זסוססזום
{165
ס1סט} ססזענדאפנס סזסזזדפאן 21 אם סזתה188זן סתאמזת
9169 633 7 86608 5
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11