{ ת ט |טן ופ וז ערטו וצ 6 א זדו וז 6 מקט וקוטמפ אט שט ופ
60.066800א
ופוון תפי וט
1218 1201
+
1 אט 8068 גופוסםסזצ זא א0ס1ד1 ,א
פ115טפט18499/6-6א , דפקע11ןא,
אט 1דאמ6ס צסס3 מפופפנצ 841 אס1דא אנ
1155 855,606 זא , 51 טק די זא
6 1001511608181844צ | 256-4900 413
6תס. מקעעא8-ס8א4800פ1פסנ1צ ציטלעלץ
ת4ך מסת סאזפאש? תסןא,זא
צמ4א צמ8מ1נז צפוממנצ 1א,נזטום סמע8זמזעפ אטצעעך1פ
!צפע פעמנצסטע פאט
רז 1 0190 .םן 1101/6
107141ו1016 זוטססץ-) 1600 6 4716/
/ד|זדוום-1 גום1ווטגוזג) זודסנזוקוספ 1116
1:01111001101 1ז111/50/10 .3 חזחט'זחם סח 100010
//101005 1102
106 1400611
1111001101ס 160190118 141011160118
1 .ט 161
{/פנ11(סזס 1 װסט 0נו8 ווםזםפ
10111164611011 זסטנווס/1 116סנו0ס| נוח /דדזחבע
18 עס פמאעוגע סאא פ5גפמואעא מאא
ז6416) 130006 16615/0 1 101ס1/011
{סטתמץפ 1120160021 2 20008,15סקן ת80106 עס ,סשסץ 6װ80106 סת 1
הס" 65העסס תסתקס1סס זטס זס} מסטהעוקפת1 סח 1 .ץונצ62זס 1100150 1ס
.151261 ,װװ6705216/ |ס 1ת1120 600161 /2105 60וסת סח} צט 0651 ה
19ח וז עזעסקסץק 1611600021ת1 תג זװע1זעקסס סו} 018ס69יז זס/מס:) אססט הפּו100צ וגמסטגוו סח
רוהמזסס ס11טטק סת} תו זסח )61 15 41016 פנה) ,16086צוסתא זטס }0 0651 סו) 10 .פעססט זטס תו
-1060411164 6ט גס װ106סח זהק1צץקסס ותס?זטס סת החסוחשץ זס} /זסשש תגחקזס תג 15 1 זס
- 0068 סחטט שוסמא טסץ 11 זס - אזסשש פוח} ס} והקוזצקסס 6שו266 מג ס1סח טסץ /1
.עס סח א1ט096060החזס 21 11מת6 צט זס ,101א 413-250-4900 21 סמסחק צט פט 1סהותסס 16296קן
איציק מאַנגער
158,005 25
טקאה ההוההאהקאקאקהאהטההקהאההאהאאסאקנ5:5,,
יי יס יי 8 יט
0 42
5260 א 15 :סאל
איציק מאַנגער ! מדרש איציק
סעוחסזהם זסחזסּוח! סח} צס 260וסוס
חזסזז סחוסחטז חזוש 2012 חו
ז66016 אססם חפּוססוץ |בחסוז8וו
0ס,ססע/0/0613119זס. סעוחסז.שששטט//;קזח.
א
איציק מאַנגער
מדרש א'צ'ק
מהדורה שניה מורחבת / צווייטע פֿאַרברײיטערטע אויסגאַבע
מבוא וביאורים ! אַרײַנפֿיד און דערקלערונגען
רב סדן
בעריײכת / רעדאַג:רט
חנא שמערוק
האוניברסיטה העברית בירושלים / החוג לספֿדות ייריש
ירושלים תשכ"ט - 1969
המעטפה ותמונת המשורר צוירו
על ידי א. קולניק
ספר זה מופיע ביוזמתו של
פייבל זיגלבוים, ת"א
ונהשתתפות , מפעלי נייר חדרה"
דפוס ,ארזי?" תל-אביב, טל' 34294
תוכן הענינים / אינהאַלט
על המהדורה השניה של מדרש איציק . . בי וי
חכב פדן פולמוס (שובה : :2 ; : א
הומ ש- ליד ער
עקידת איציק שי ט+ :שש 2 תע :
חוה און קער עפלבוים. ט. 6 = / :6 60 6 20
חה ברענגט אחמצן דעם עפּל. + י"+ 6 2 2
אחם אי אלפעהיכטיק .. . 6 6 שי 2 20 20
דער אַלטער תּרֹח שניצט אַ נײַעם אָפּגאָט . :
צבכהם אביו מופרט טוט + / := 2 2 2
לוטס טעכטער : : : : 2 : :
אבצההם און שהה וט יי שו - שש שש 6 2
די הרײ מלאכים קומען צו אבההם אביג /.. /... :
אברהם אָבינו פּראַװעט אַ שלוםיזכר . . . .
שכה יננט יצחקלען א שלאפליף ? :.. = 2 2
הגרס לעצטע נאַכט בײַ אברהמען.. . .
הגר פארלאזט אברהמס היז': / + . 2 6 2 20
הגר אה דער מיט פון װועג +/ +: 2 :
די מוטער שׂרֹה האָט אַ שװער געמיט. . .
אברהם אָבינו שאַרפט דאָס מעסער . +. . . .
אברהם אָבינו פֿאָרט מיט יצחקן צו דער עקידה . .
אברהם שיקט אליעזרן זוכן פאַר יצחקן אַ װײַב
אליעזר רעדט מיט רב בתואל . : : : : :
אברהם אִבינו באקומט א בריו' ./ + .2
יצחק אָבינו פּאַרהערט זײַנע בנים שבת נאָכן טיש .
יעקב קויפט אפ די בכורה בײ עשון : . :
יַעקב נארט אויס די ברכה בײַ יצחקן . . ;
פה? גײַט צום ברויעם נאך ואפעל +: + .2
יעקב אביו באנעניט ויך מיט רהלען :+ : 2 20
יא
יינ
יעקב אָבינו זינגט אַ סערענאַדע אונטער רחלס פענצטעה . . . 57
רחל און לאה רו שי יי א יט א ןש יט 2 20
לאה ברענגט חודאימלעך (פון פעלף . + . + . .2 2 ;2 20 60
רינה בת יעקב גײַס אױף א ראנדעװו'. . 4 .: ' 02 2 0 2 21
יעקב אַבינו האָט ענמת-נפש פון זײַנע קינדעל . + . 2 2 85
יוסה הצדיק שפאַצירט אויפן בוקװאף .. ... + . /; 2 2 2 20
יסף הצדיק און זליכה ף /': 6 .. ש. 0 2 קע 0 2ט
יוסף הצדיק זוכט בײַ זײַנע ברידער דעם בעכעה . . . - 4 . - וז
יעקב אָביִנו לערנט מיט זײַנע זין קמכירת יוסף". .2 2 בק
ש מ וא ל
חנה און פנינהוי +" 4 ט 2 005 קה א 2 יי 0 אק
חנהס ויגליד'. אי שש 0 6 ' 6 2 22 6 יי ור 0
שמואל הנביא און דער פאסטעך דוד . + /? /א . .0 2 אק
דער אלטער ר' ישליי .. עי -. 6 י 22 20 שש וא 2 2ט
מיכל 2 2 60 2 - שאט עשטע ט טיט :א א 25
די מכשפה פון עיךרדור = 2 =+ 6 2 6 ייט 6ן 87
אבלבלל וט /40יי 6 וע 6.6 ייג הא 0 עי יי יפס
בת-שבע גצ בר בע אי 8.6 א 2 שא יי עה
אמנון און;תמר. ./. 2. :. 2022 שא 2 20 א יי יט
דוד הפלך און אבשלום + . .; . . 066 02 10.ן ען ער ול 2 25
אבישבי 41 44 שש ;0212 2 אשי איער יי א עס
אבישגס לעצטע נאכט אין דאכף + .. .ישר 2 עי וע יש
דוד המלך און אבישב .: ' : / 2 / :. 2 פץ ער יע 2 עג
אפישג שרײַבט אה"ם א בריו' + + 2 120 2 א 2 2 עום
אבישגס טרויער . : : : : : : : . . . 105
נעמי זאָגט ,גאָט פון אברם"."' / - 2'' אי יו יאר יי 2 2 יע
נעמי רעדט צו אירע שנורן !. .* י.י .. ריע ;ר ר 0 יט
נעמי קען נישט שלאָפֿן +". .ו 4 2* י, , { תא הש 0ערי 2 לוט
ערפּה קען נישט שלאָפן אט טי יע איה ר יה טוט
רות קען נישט אנטשלאפן װערן ./ :.. - 2 ר יי עי ,טע
נעמי פאַרלאוט דאָס דאָרף'. . .*. 2 46 ",2 2 יש 2 א
אויפן. שײיהחװענר 60 2- וי 6 2 נה עשט קע יאר א אע
ערפּה געזעגנט זיך יש א יי קע א ר יי עה
ח
פּנילה ליה קה
דאס ליח (פונעם הקויפעף 62 +: 0 6 2 0 2 20
פֿאַר װאָס מרדכי הצדיק האָט געפֿונען חן בײַם מלך
די ימלכה וסשתי 2 יי 40 יט 0 שי 0 20
דעם מקכס סעורה . / 2 ' 0 2 יש ר 0;
ושאתיס קלאגליף 0 2 1 2 6עי עי ;
די מקכה ושתי גייט צו הער תּליה + . + + :
אסתר נרײט זוך צום (מלה י"ע "2 2" 2 20
מרדכי גייט אַהײם פון אסתּרס חתונה . . .
די עלעגיע ופון פאסטרעגתא ...2 2 2 2
אסתר המלכה קען נישט שלאפן ש + . + 2
פאסטרינתא הלומטע. 6 0 וס ) שי .יש 2
מרקכי הצדיק הער שתהלן :+ 2 .6 2 20
הי מקכה קומט צום (מלף :0 6 2 6 060 20
פּאַסטריגתא שיקט אַ גרוס מיט די פייגל .
המן טעלעפֿאָנירט צו ויזתא אין דער רעדאַקציע . .
דער מײַנסטער פֿאָנפתא האַלט אַ הספּד אויף פֿאַסטריגתא
דער מלך אחשורוש נאָכן אַטענטאַט +. . . .
פרהכי קומט צו אֹסתר המלכה : + 1 2 2
דמן הרשע קען נישט שלאָפֿן + | ; . :)2 2
המן דרייט זיך אין מלכס הױף : : + 2
פֿאָנפתא מיט זײַנע געזעלן נייען פאַר המנען אַ מונדיר
מלקכי קצדיק װארט אויפן שׂטן . ): + :2 2
דער מײַנסטער פּאָנפתא גרייט זיך צום תּענית . .
די מלכה אסתריפאסט ".יי 2" יש .
הפן נהײַטס אך צום באל 62 :1 6 6.0 2
דער מלך אי אין כּעס + 0 2 | 6 2 2 0
מען פירט המנען צו דער תּלְיִה + + . + 2
דער מײַנסטער פֿאָנפתא פּראַװעט די סעודה .
פֿאַסטריגתאס מאַמע צינדט אָן אַ יאָרצײַטליכט . .
שפיק. בא לא דט. סא נט טפ
יעקבסשתקוםט, שא : יאאט שיא 2
קין און הבלו.- שנו 26 ,שש ש. 8ב 0 רטש, 22
דאט קלאגליד פון יפֹתּחס סאכטעף ).= ;2
111
133
135
137
129
14
143
145
148
14
11
153
155
157
159
161
163
165
167
169
11
173
175
17
179
181
183
185
187
שאול און חול 2 2" שש 0 הי" שי הש יע יי 9
די באלאדט פון איוב דעם תּבואה:סוחהף +. + + 6 2 2 קוק
") 1 ע. י אע ר אט טוט וי טס - + 208
עקידת יצהס .עי שי שי ין" ש? שוק" אט יל יי 2000
רבקה רקש" .ר פנ עי שי 60 66 א יי 207
יוסף 0 ויא יב עי א א א" 2 2ס 202
יפתּחס טאָכטעל . . 7 א טס ומ 0 209
דוד המלף" ש"י עט 2 יש 0 "א" אט יאן יע" אע 20
קיניגין איזצל = "עי" *ב יע ירעש אט ( וי אי יי וק
ביאווים 9 6 9 9 9 4 6 9 : : 9 9 212
על המהדורה השניה של מדרש איציק
מהדורה זאת של מדרש איציק מבוססת ביסודה על מהדורת פאריס
משנת 1951 עם ההוספות והשינויים הבאים:
כל שירי מדרש איציק סודרו עתה בסדר הכרונולוגי של המקרא. משום כך
הובאו עתה בין ה,חומשילידער" שלושה שירים, שקודם לכן מצאו את
מקומם במדור , דער שנײַדעריגעזעלן מאַנגער לערנט תּנ"ך". מן השירים
האחרים שבמדור זה הורכבה עכשיו הסדרה ,שמואל".
אחרי ההקדמה של איציק מאנגר ל,חומשילידער" נוסף כאן השיר ,עקידת
איציק", המפתח את קטעי הזכרונות של המשורר שבסיום ההקדמה.
בראש ה,חומש-לידער" נוסף עתה השיר ,חוה און דער עפּלבױם', שנעדר
מן המהדורה הקודמת.
מתוך שאיפה להציג יחד ובמרוכז את כל הז'אנרים על נושאים מקראיים
ביצירתו של איציק מאנגר, נוסף עתה המדור האחרון: ,שפּיל, באַלאַדע,
סאָנעט?.
סדר השירים בספר זה אינו תואם את הכרונולוגיה של יצירת מאנגר.
והרי רשימת השירים לפי סדר הופעתם בספריו של המשורר:
הסונטים ,עקידת יצחק", ,רבקה", ,יוסף", ,דוד המלך? -- הופיעו בספרו
הראשון של איציק מאנגר: שטערן אויפן דאַך, בוקאַרעשט 1929.
חומש-לידער הופיעו לראשונה בספר בורשה בשנת 1935.
הספר מגילה-לידער הופיע לראשונה בורשה בשנת 1926,
הסונט , קין", השיר ,עקידת איציק" וה, שפּיל" ,יעקבֿס חלום" כלולים בספרו
של מאנגר דעמערונג אין שפּיגל, װאַרשע 1937.
השיר ,חוה און דער עפּלבױים", שירי מגילת רות וכל הבלדות על נושאים
מקראיים נכתבו בשנים 1940--1942 ונכללו בספרו של מאנגר װאָלקנס
איבערן דאַך, לאָנדאָן 1942.
השירים ,דער אַלטער תּרח", ,דינה בת יעקב", ,יוסף הצדיק" וכל השירים
שבמדור , שמואל" נדפסו בספרו דער שנײַדער-געזעלן נטע מאַנגער זינגט,
לאָנדאָן 1948.
הסונטים ;יפֿתּחס טאָכטער? ו,קיניגין איזבֿל" הובאו מתוך הספר האחרון
שהופיע בחייו של המשורר -- שטערן אין שטױב, נייאָרק 1967.
הטקסטים שהובאו במהדורה עתה נבדקו על פי כל הספרים הקוד-
מים. השירים שנכללו בספרים װאָלקנס איבערן דאַך וכן דער שנײַדער:
געזעלן נטע מאַנגער זינגט נבדקו גם על פי כתבי-היד של המשורר.
ההוספות הביבליוגראפיות בסוגריים מרובעים הן משל עורך המהדורה
שלפנינו.
ח. ש.
יא
ון אפ א 1
| יע א
,עב 3 06 גי
עי קרו יע יי
4 6יע הי בעיש" ;יה
42ג? *איר ייר ניך (04 6 7976 )
67 י"ע יי יה 0
2 א טלי 724 אי ביר
2616 בע 646 60648
69 צ(5 233 8א-'
(י 2 קר בי בכ 610 ט")
1 בַאר הוא) 8!ן 2 דיב
74 , א 00 יי יט
יל איר ;ךר ר ,660 2 אי )
0 יע
3 6,עסו 8*? אין} {יו -
4'* מה- יע 0 0 423 66וי)
3, +י 226 ח ר
5646 6 66 איך7 !;י אע
2{ נָ9 1 2416 6;/
114 9 ייז בי און 0462'י בס
6 א שער הי 0
מאַנגערס כּתב-יד, זען זי 195.
ד = 2 דן
פולמוס ושוכרן
א.
בבוא עתה, בפני ציבור תלמידים ומעיינים, אסופת שיריו של איציק
מאנגר, שהצד השווה שבהם הוא במה שנושאם הכולל ונושאיהם המיוחדים
יניקתם מתחומיו של התנ"ך, דין שנקדים ונעיר, כי אסופה זו, כפי שהיא
נתונה עתה, חלקה המרובה יצא במכונס מלפני המשורר -- תחילה בשני
ספרים נפרדים ,, חומש-לידער" (וורשה, 1925), ו, מגילה-לידער" (שם, 1926),
ואחר-כך במקובץ בספר אחד , מדרש איציק" (פאריס, 1951) וחלקה המועט
המפוזר בספריו האחרים, צורף עתה, להיות דבר התנ"ך, כדרך תפיסתו
וראייתו של המשורר, שלם. לכאורה היתה שורת-ההגיון נותנת, כי סדר-
השירים באסופה שלפנינו יהא כדרך הכרונולוגיה של פרקי המקרא, מצעם
של השירים, אבל דיה סקירה קלה בשוני המתכונת והבנין של הקבוצות
הגדולות, שבאו במלוכד, ובין השירים הבודדים, שבאו במפורד, כדי להצדיק
את החלוקה לארבע חטיבות -- שלוש חטיבות שבמלוכד: חטיבה ראשונה,
שירי החומש, שענינם עניני ספר בראשית, למן אדם וחוה עד שלושת
האבות ויוסף הצדיק: חטיבה שלאחריה, שירי ספר שמואל וסביביו שענינם,
עניני שמואל הנביא, בית שאול ובית דוד, וכנופך לגופו שירי מגילת רות;
חטיבה אחרונה, שירי מגילת אסתר: וחטיבה אחת שבמפוזר ושנתלכדה
באסופה עתה, וכל עיקרה ועצמה דברי בלדה וסוניטה, שנושאיה לפי
מקוריהם שונים ביותר, החל בספר בראשית, דרך ספרי שופטים, שמואל,
מלכים וכלה בספר איוב. דומה, כי החלוקה הזאת ראש יתרונותיה במה
שהיא ממצה את כל עניני המקרא בשירתו של משורריהודים מקורי
כמשוררנו, ומישנה להם, שהיא משקפת את שוני גישתו הבא על גילומו
בשוני של תפיסתו וראייתו, כשוני המחייב שוני שימוש של דרכי ביטוי
באמנות וכליה.
הסידור של האסופה, מעשה פרופ' חנא שמרוק, הניח בבדלותו שיר
אחד, והוא ניתן כשיר הפתיחה, הלא הוא השיר הקרוי: עקדת איציק, שבא
בספרו , דעמערונג אין שפּיגל? (וורשה, 1927) והוא שונה משירו הקרו:
עקדת יצחק, שבא בבכור ספריו , שטערן אויפן דאַך" (בוקאַרשט, 1929)
והשוני הוא במה שהוא מעמיד ענין גדול של המקרא, והוא ענין עקדת יצחק,
בתחומה של חווית המשורר עצמו, היא חווית קדמת ילדותו, והוא מזכירה
ינָ
דב סדן
במבואו לשירי החומש ואין צריך רוב הסברה, על מה שיר, שענינו
קדום, והוא חתום בחותמה של חווית-זהות שבין איציק הקרוב ובין יצחק
הרחוק, הנהיה כקרוב מכל קרוב, ראוי שייראה בחינת מנגינת-סתר, המלווה
כל שאר שירי המקרא על שוני הגישה על כליה לסממניהם.
ובהיות בידנו האסופה, כדרך שניתנה לפנינו, ואנו יודעים בבירור
ובמפורט כל ענינייהמקרא, ששירת המשורר נמשכה להם כפי שנמשכה
והם נענו לה כפי שנענו, ואנו חוזרים על כל שאר שירתו ומנסים לבדוק
מקומה של שירת המקרא בתוכה, לאורה של הביקורת, שלא ראתה רומה של
שירת המשורר בחטיבות אלו, ביחוד שירי החומש ושירי המגילה, אנו
נתבעים לברר, מה ראה המשורר לייחד לנושאי המקרא תשומת-דעת מרובה
ורצופה כל-כך ובאופן שאין ל'ך בשירתו נושא כמותו, שחזר אליו ועליו
כל-כך, והוא ענין שבליטותו ניכרת, אם נשווה, ויהא אפילו מבחינת
השיעור, מחזורי המקרא, בין מלוכדים בין מפוזרים, למחזורים אחרים. שאלה
היא, שהעיון בה מעלה, לפחות, שלוש תשובות.
5(
התשובה האחת, היא קצרה וכבר ניתנה ברבים, ונסתייעה בדברים
שבעל-יפה של המשורר עצמו, והיא כרונולוגית. תשובה זו מתעוררת על
קירבת הזמנים שבין הצגת המחזה ,יעקב ורחל" (לפי קראשניניקוב בעיבודו
של א. שלונסקי) על ידי להקת ה,אהל" בוורשה והביקורת שנמתחה על
עצם גישתה להעלאתו של עולם האבות, והיא ביקורת שמשוררנו השמיע
בה נעימת-אי-אפשי חריפה ביותר, ובין פירסומם של שירי-החומש בעתונות.
תשובה זו, שפרטיה טעונים בדיקה, אפילו ניתן לסמוך עליה, היא ביסודה
תשובה חיצונית, כי אף אם נניח, שאותה הצגה היה בה כדי לעורר,
הרי כוח תעורתה ושיעורו היה בהם, לכל המופלג, כדי לזרז, אך לא כדי
להוליד, ולא בלבד המרחק בין העילה הקטנה והעלול הגדול עשוי להעיד
על כך, אֶלֹא ביחוד דרכו של המשורר בשירתו, ויהי ענינה כאשר יהיה,
והוא דרך צמיחה וגידול מפנימו, וביותר אם ענינה הוא ממוקדי הביוגרפיה
שלו,
התשובה האחרת היא ארוכה ונוגעת מצדימה בקודמתה, והיא אמנם
מנסה לחאחז בה, אך מפליגה ממנה הרבה, והיא, בעיקרה, תשובה ביוגרפית,
אמרנו: העילה הקטנה -- ההצגה ההיא של להקת ,אהל", על המחזתה
ובימויה, היתה ניסוי העלאת עולמו של השלישי באבות על דרך תפיסה
פולקלורית, ששאלה אֹת תכנה מפשוטו של מקרא ופישוטו ואת אביזריה
מהווי של בדווים והוויתם, וטיבה ודרכה היו שנויים במחלוקת לא בלבד
בוורשה הרחוקה אלא אף בתל-אביב הקרובה, וכמשפטה של אפיודה
נשתקעה, מבלי שרישומה יהא ניכר לאורך ימים. אמרנו: העלול הגדול --
יך
כּולמוס ושוברו
שירי-החומש, שאף מי שאינו רואה אותם וכמותם כנקודותיהשיא במסכת
היצירה של משוררנו, אינו יכול שלא להכיר ברוב בהרות-הקסם וגומות-החן
הזרועות על פני שיר ושיר וקמטיו, המזיגה של הפשוט והמורכב, השילוב
של הרחוק והקרוב, ההכלבה של ההיולי והמעוד, השיזור של הרצין
והבדוח, כללו של דבר: מעשה-משזר שהוא מלאכת-מחשבת, שאינה אפיוודה
לא בתולדות שירתו של המשורר ולא בתולדות ספרותו של עמו. ואם אמנם
היה זימון בין העילה הקטנה ובין העלול הגדול, הרי היתה זו ככל המשוער,
כהתנגשות בת-רגע בין עולם, שנשקף לו למשורר מקרשי התיאטרון שלפניו,
לאור תפיסה של כמין עברי חדש, שהמקרא נתפס לו כדבר שאין לו אלא
שלשום רחוק ובדוי, לבין עולם, שנשקף לו למשורר מקרשי התיאטרון
שבקרבו, לאור תפיסה של יהודי ישן, כדבר החי את שלשומו בתוך האתמול
דקרוב והפממש כדרך המקרא החי בתוך מדרשות דור דור ומתוכם;
אפשר שהמשורר לא היה יחיד בצופים שהתעלמו מתכונת-העראי האכספרי-
מנטאלית של ההצגה ההיא ומתוך שראו בה וביחוד מאחוריה מה שלא
היה לא בה ולא מאחוריה, היתה להם בנותן-ייצוג לתפיסת-מקרא ראדיקלית,
אבל אפשר שהוא היה היחיד בצופים, שמתוך שתלה בה מה שתלה, חש
אותה כהתגרות לחזות המקרא, כשורשה בחווית-ילדותו וכיניקתה בדמיון
עלומיו וכשלוחתה בבינת בגרותו. כי היא היתה חוויה מיוחדה במינה --
היא לא באה לו מתוך ידיעצת המקרא, כמקורו וכלשונו, ואף לא באה לו
מתוך לימודו בחדר או בישיבה, שכן גם הידיעה ההיא גם הלימוד ההוא
חסרים, אם כמעט אם לחלוטין, מספר חייו, -- הוא חי את המקרא, כדרך
שחיתה אוֹתו האם שאלהיה היה, אמנם, אלהי האב, אבל יפים לה דברי
המשוררת מירה מאיר (,מאזנים", אדר תשכ"ד) :
לַאֲבוֹתֵי הְיֶה אֲלֹהִים
שֶׁצִוָּם לִשְׁמֹר מִצַווֹתִיו
וּלְָבָתִי הָיָה אֶלֹהִים
שֶׁחָבֵשׁפֵאֶה נִכָרִית לְרֹאשָׁה
יּצְנָפוֹ ְשׁבִיס,
וישֵׁב לְצִדָּה
עַל סַפְּפַל הֶחָלָב.
האומר, כי המשורר חי את המקרא כדרך שחיתה אותו האָם, אומר
ממילא, כי הוא חי אותו כדרך השתקפותו בלשון, שהיתה לשון הקריאה,
ולפני דורות לשון הקריאה היחידה, של האם, היא לשון הדיבור, לשון
יידיש, שכמותה כשאר לשונות היהודים קיימה נאמנה מסורת הדורות.
טו
דבכ סדן
ואל תהא המסורת הזאת קלה בעיננינו, בין מבחינתה הענינית: אלו
התכנים המשוקעים בה, בין מבחינתה החינוכית: אלה הערכים המשולבים
בה, שגם אלה וגם אלה היו מחושבים עדידק, וסימנך שהכשירו את
האם היהודיה לתעודתה. ואם בלשונות היהודים כך, בלשון הראשה
שבהן, לשון יידיש, לא כל שכן דרך הראייה של המקרא, כפי שהיא
משתקפת בה, בלשון הזאת וספרותה, הוא ענין גדול לענות בה, וראשית
בינה בה היא בהבחנה, כי כוחה של הלשון הזאת, כלשון חיה ומדוברת,
סייעה לו למקרא להוציאו מכלל ההיסטוריה הרחוקה ולהכניסן לכלל חוויה
קרובה, באופן שכוונת המדרש להמשיך את חיי המקרא על דרך חידושו
כטעמו של דור ודור, מבלי להוציאו מפשוטו, באה בה על תשלומה הגמור.
לא מקרה הוא, כי אותם אגפים ומקצועות בבית המקרא, שנעשו מצע
ליצירה אַפּית (עלילות ספרי שמואל ומלכים), דרמטית לירית (פרשת יוסף)
או דרמטית קומית (מגילת אסתר) והבשילו חטיבות ספרות, שבהן נמזגו
שרשו של מקרא וענפיו של מדרש -- כמובן גם מתוך. שלשון-הדיביר עשויה
היתה, כממילא שתתגבר על הבדלי הסגנאות ההיסטוריים החוצצים בין לשון
מקרא ולשון חכמים וכדומה, -- הםיהם האגפים והמקצועות, ששירתו של
משוררנו נזקקה להם. נמצא לפנינו המשך של ספרות מיוחדת, כדרך שבאה
על ביטויה בכמה לשונות-היהודים, וביחוד בלשון יידיש, ונמצא משוררנו
כנוצרה ומחדשה של הספרות הזאת, כממשיך מסורת לפי הורתו וגידולו שלו,
שנצטרפה להם תודעתו הברורה, כעדותו שלו עצמו בכמה וכמה דוכתי,
כולל דבריו בפתח ספרי שירתיהמקרא שלו. אלא שהוא יודע, כי המדרש
שהוא דורש הוא מדרש דורו או, לפחות, מדרש בני דורו, שגידולם כגידולו,
ולא עוד אלא הוא מצמצם את האחריות לו על עצמו בלבד, ושם אסופתו:
מדרש איציק יוכיח,
התשובה האחרונה היא שוב קצרה -- והיא אמנותית. הכוונה להתגברות
היצירית על פרדוכסיה, העשויה כריקמה ששתיה וערבה הם כסתירה ממנה
ובה -- חוטיהשתי הוא המדרש הישן כמתכונת המסורת, שהתמימות שנו
מעלימה ממנו את מרחקו ממקורו, ונוטעת, בכוחה של אמונה, ודאות,
כי מה שהוא דורש לתוך המקרא נדרש מתוכו, ואילו חוט-הערב הוא המדרש
החדש, כמתכונת המודרנה, שהערמה שבו, אף שאינה מעלימה ממנו אֹת
מרחקו ממקורו, נוטעת, בכוחה של האמנות, השלייה, כי מה שהוא
דורש לתוך המקרא נדרש מתוכו, באופן שהפסד האמונה מדמה לצאת
בשכר האמנות. והתיבה הקטנה: מדמה, היא היא העושה את משוררנו
גם נכד ממרה על אבותיו הרחוקים, בעלי התמימות שבאמונה, גם בן סוטה
מאבותיו הקרובים, בעלי הערמה שבאמנות, ולא בלבד בדיקת נושא המקרא
בשירת יידיש שהיא עתה מעניננו, אלא אף (ואולי: ביחוד) בדיקת נושא
המקרא בשירה העברית, שאינה עתה מעניננו, עשויה להעמיד על כך,
טז
פולמוס (שוברו
גי
הבעייה הזאת בשירת-יידיש בירורה מחייב יריעה גדולה, אך לא ניתנו
עדיין בזה אלא רמזים מעטים. כך, דרך משל, רואה שלמה ביקל לדון
במוטיבים של תנ"ך בספרות יידיש, והוא פותח בהערה, כי מעשה-האמנות
הגדול דרכו להצמיח מקרבו שאלות-פתאום קרובות ורחוקות, שכן כמה
שהסופר לא יספר באזנינו, סיפורו הוא בעינינו ללא גמר, ואנו כביכול
נדרשים להביאו על גמרו, והוא סוד שפעת המדרשים -- שהשתרגה ועלתה
על סיפורו של מקרא, שאינה אלא כגירוי לרתום את דמיונם של דור ודור,
שיוסיפו ויספרו על אישי החומש, כשכל פרט ופרט שבסיפור נראה גם מצד
פשוטו גם מצד סמלו, ושניהם דורשים: המשיכונו. כדוגמה לכך הוא מה
שהמדרש מבקש, פעמים הרבה, לפצות מגרעות הדמויות שבמקרא כגון
בענין אסנת, בת דינה, שהמדרש מזמן לה את המלאך מיכאל המביאה
אל זליכה, אשת פוטיפר העקרה. ויכול היה הכותב להוסיף, כי המדרש אף
משיאה לעבדו של פוטיפר, הוא דודה יוסף וסופה אם אפרים ומנשה. ולא
עוד אלא הכותב אף מחדש כמין מדרש משלו -- בסופם של ספרי-החומש
לא נאמר: תם ונשלם, אלא: חזק חזק ונתחזק והיא, לטעמו, לא בלבד
קריאה מוסרית, אלא הזמנה לדמיונו של דור ודור לרקום מיני דמויות
חדשות ולהוסיף עליהם מסמליותו ואקטואליותו של כל זמן חדש. הכותב
מזכיר את ספרות המדרש בכללה, אך מבליט במיוחד את צאינה וראינה
וטייטש-חומש, כדי לעבור ממנה לספרות יידיש המודרנית ולהבליט צמך
סופרים, שיצירתם נזקקת לנושאי המקרא, ושהם לו בנותן-טיפוס, איציק
מאנגר וה. לייוויק, ולהעמיד על ההבדל המכריע שביניהם. הראשון, על
ההומור הלירי שבו, עמידתו בתוך הווי החיים; האחרון, על החומרה
המוסרית שבו, עמידתו בתוך הבעייתיות הרוחנית ההיסטורית, ואלו שתי
עמידות המציינות אחת אחת זרם בשני הזרמים של ספרות יידיש, והכותב
גם מנסה, בהמשך דבריו, בעימות של שירי מגילה למאנגר מכאן ושל
עקדת יצחק ושירת איוב ללייוויק מכאן.
לפי שהדברים אינם יוצאים מגדרם של רמזים, אין בידנו לקבוע על
פיהם בלבד, האמנם בירורו של ההבדל שבין שני המשוררים האלה, מבחינת
זיקתם לנושא המקרא, מחייב להעמידם בתוך הבדל כולל, שהוא כקו-חציצה
בספרות יידיש כולה. הלכך ניחא להצטמצם על ההבדל שביניהם בלבד,
ובאמת דיה הצצה ביציריו של זה וביציריו של זה, כדי להעמידנו על כך,
כי אינו דומה משורר, נוסח לייוויק, המזמין את דור עצמו ועולמו לתוך זמן
רחוק, על מעשיו ודמויותיו, כמשורר, נוסח מאנגר, המזמין את הזמן הרחוק,
על מעשיו ודמויותיו, לתוך דור עצמו ועולמו, באופן שניתן לפקפק, אם
אמנם הדין עם שלמה ביקל, כי שתי הדרכים השונות האלו תפול בהם
יז
דב סדן
הגדרת מדרש, שהרי הדרך הראשונה מרחיקה אֹת המאוחר אל המוקדם,
והמוקדם, על מסגרתו ואוירתו, גובר, והלכך אין בה מעיקר תכונתו של
מדרש, והדרך האחרונה מקרבת את המוקדם אל המאוחר, והמאוחר, על
מסגרתו ואוירתו, גובר, והלכך יש בה מעיקר תכונתו של מדרש.
ד
ושלמה ביקל עצמו מושיט לנו בקנה דוגמה לכך -- והוא שחוק הפורים
בבית סבו. לעולם -- יאמר -- לא ישכח את מרדכי הצדיק, והוא יהודי
שקומתו שפופה וזקנקנו מדולדל וחטוטרת הגונה לו מאחוריו, ולדעת הכותב
לא מיעוט דמות הוא אלא עילויה, כביכול בא לנחם סביביו ולומר, כי אפשר
לה לבריה מועטת, שתהא נוצחת את צורר היהודים. וכנגד מה ומי דברין
אמורים ;: כנגד אותם שלומי אמוני בוורשה שלפנים, שפסלו אף נידו
שירי המגילה ושירי החומש של מאנגר מחמת חילול-הקודש. והכותב,
שהיה מראשוני כרוזיו של משוררנו, מסביר בקצרה את שכבר הסביר
בארוכה בכמה וכמה ממאמריו, לאמור: דרכו של משוררנו שהוא רואה
ומראה את פרקי המקרא, כשהם נתונים ועומדים במסגרתו של ההווי במזרחה
של גליציה, ושעל כן האבות, על ששונותיהם ויגונותיהם, מעוצבים כפי
שהם מעוצבים בשירה הזאת -- אברהם כדמות בעל בית הגון מקולומיאה,
ויצחק כדמות בן-זקונים מפונק מפצ'ניזיין הסמוכה לה ויעקב כדמות בחור-
ישיבה בחצר הרבי מויזניץ: והרוח המהלכת בין טורי השירה היא רוח
ביקורת מאוחרת של הנהגה קדומה, לאור מוסרו של אישיהעם, שאין
גירושה של שפחה לרוחו, כשם שאין מכירתו של אח לרוחו, מבלי שתוכחת-
המוסר של אחרונים באזני ראשונים, שדמותם עשויה כדמות אחרונים, תגרע
מיסודה של יראת הכבוד בפניהם,
ודאי אין הכותב, שבא להזכיר מאמרי הנידוי שלפני שלושים וכמה
שנים, סבור, כי דבריו אלה עשויים היו, אם אז אם עתה, לשנות מראייתם
של בעליהם. אמרנו: עתה, כי הרוח ההיא קצת הדה עודו מתגלגל והולך,
ואך זה מקרוב, כבר לאחר פטירתו של המשורר, קראנו במאמרו של
אברהם בלאט, שמדד לו למשורר ושירתו רוב שבח, דברים כאלה:
, דיון ביצירת איציק מאנגר ראוי שייעשה גם לאור אספקט-החילון של
ה,חומש-לידער, שם העתיק המשורר את סיפורי המקרא מהקונטקסט
שלהם והעמידם על רקע העיירה הקטנה בתחושת יהודיה ובניבם הלוקאלי,
אין ספּק שליהדות הדתית יש ריב עם איציק מאנגר על אופן תפיסתו
הסקולריזציונית של מציאות ארכאית וטרנספלנטציה פשטנית למושגים
הגובלים עם חילול השם". אם ריבה של היהדות הדתית, שהכותב מניח
את כתובתה בסיתומה, (הכתובת הישנה היו ,דער יידישער טאָגבלאַט?,
,דרכנו" וכו'), יפים לו אותם מונחיילעז היא שאלה לגופה, אבל דומה,
יח
:
ױ
7
וִ
:
7
7
ו
2
פולמוס ושוברו
כי גם לשיטתה ספק הוא, אם בבואה לפסול, ואף לנדות, יצירי-ספרות,
שנושאם ענין המקרא ועניניו, נמלטו דובריה מראייה רדודה של הבעייה,
באופן שהסכנה כפי שהיא נתפסת לשיטתם, נראתה להם שלא במקומה
ולא נראתה להם במקומה. כי אם להאחז בחלוקה הטיפוסית של נוסח
מאנגר ונוסח לייוויק, הרי שמענו גם שמענו על ריב וחרמות על שירת
המקרא בנוסח הראשון ולא שמענו עדיין על ריב וחרמות על שירת
המקרא בנוסה האחרון, כשם שלא שמענו על ריב וחרמות על שירת
המקרא של רבים ושונים, למראשית ההשכלה עד עתה, ללמדך כי נוסח
אחרון, הנישא על כנפו של פתוס, ברוח שגבו של מקרא ובעזרת המליצה
ובדומה לה אינו להם לבעלי הריב והחרמות בחזקת סכנה המחייבתם
להתריע עליה, ואילו נוסח ראשון, הנישא על כנפו של הומור, ברוח
שחוקו של מדרש ובעזרת האידיום ובדומה לו, הוא להם לבעלי הריב
והחרמות בחזקת סכנה המחייבתם להתריע עליה.
והרי, לדקדוקו של עיון, איפכא מסתברא -- סוג אחרון, נוטע מיני
בעיות שלו לתוך המקרא ואופפן אוירת רוחו של מקרא ורוח לשונו
של מקרא, באופן שהגותו ורחשו של דור אחרון לובשים לבושו של
דור-קדומים, ומתדמים לו למקרא, ותובעים כביכול לעצמם סמכותו של
מקרא, כשמחיקת המרחק שבין היום הקרוב ובין שלשום הרחוק מסייעת
לכך, ואילו סוג ראשון מעתיק מאורעות ודמויות של המקרא לתוך זמננו
ועוטפם רוח זמננו וחיתוך זמננו, באופן שהגותו ורחשו של דוריקדומים
הנושמים אוירו של דור אחרון, אינם מתדמים לו למקרא, ואינם תובעים
לעצמם סמכותו של מקרא, כששמירת המרחק שבין השלשום הרחוק
מכל רחוק ובין היום הקרוב מכל קרוב מסייעת לכך, או בדיבור אחר:
סוג אחרון, נוסח לייוויק, הוא כפירוש סמוי ורצין של מקרא וסוג ראשון,
נוסח מאנגר, הוא כמדרש גלוי ובדוח של מקרא, ולשיטתם של בעלי הריב
והנידוי הוצרכו לכוון בליסטראותיהם לא לסכנה הגלויה, אלא לסכנה
הסמויה, שהרי סכנה גלויה, מעצם היותה גלויה, שוב אינה סכנה כל כך.
אכן, א. בלאט אומר כאילו משמם או לשמם: ,הפרשנות התנ'כית של
מאנגר והנמכת עולם האבות לדרגת יהודים זעירים והחלפת פרצופם
ותלבושתם הפכו לקרנבל פיוטי שטעמו לא פג". אבל טעותו כטעותם --
לא פרשנות כאן אלא דרשנות כאן, שאין ענין העלאה או הנמכה תופס
בה, אלא ענין ראייתו של המוקדם באורו, או בצלו של המאוחר, וראייה
זו היא מגופו של מדרש למראשיתו עד עתה, בין כשהניח לו לאברהם
אבינו שיקיים כל התורה, ובכללה מצוות חג הפסח, כעדות המצות
שאפה לכבוד אורחיו, או כשהושיב את דוד המלך בסנהדרי והעסיקו
בשפיר ושליא, או כשהראה את יעקב ועשו חלוקים בענין עילאה גבר
או תתאה גבר, או כשנתן להם לבני יעקב שיריבו עם חרטומי מצרים
יט
דב פקדן
בענין קדמות העולם וחידושו וכדומה ודומה לדומה. והיתר שניתן להם
לראשונים, בתחומה של האגדה ואפילו של ההלכה, נתון להם לאחרונים
בתחומה של הספרות כתחומה של הבדייה, שאפשר לשפוט אותה אך אי
אפשר לגזור עליה.
ה.
וספק, אם היינו מאריכים באותה פרשה נשכחת, שלא נשתייר לה אלא
זכר-לטיט, אילולא נסמכה לה פרשה דומה, ישנה גם היא אך מתחדשת
מעט, בתחומה של ביקורת, שהיא-היא סמכות דיונה של ספרות, ואילולא
נמצאו בה מתנבאים לא בלבד בסגנונם של שופטים אלא אף בסגנונם
של גוזרים. ובבואנו עתה לסקור פרשה זו, נפתח במאמרו של אברהם
מנס, ששמו ארוך במקצת: התנ"ך ספרות יידיש והדוד זליג. וזאת
להעיר כי מאמרו זה הוא כבר בעיצומו של פולמוס, שכן קדם לו מאמרו
על התרבות היהודית והפואטיקה היהודית באמריקה, ובו הטיל גם קצת
עוקצין ב,,חומש-לידער", שכן הנסיון, שנעשה בהם לדרוש את סיפורי
המקרא כדרך מדרש מודרניסטי וחילוני נראה לו כושל ומכשיל, שהרי
האבות לא היו יהודים סתם, אלא דמיות אידיאליות, אישים שאינם
מצויים, אדירים ונאדרים, והלכך קונס עליו על המשורר ליטול, כדרך
שנטל בעל ,חומש-לידער", לאברהם אבינו ולעשותו ברייה קטנה,
שמיעוט דמותה היא תעודת עניות לדורו הרחוק, שכן דרכם של דורות
גדולים שהם מעמידים דמות גדולה, והטענה שהמשורר הראה את
הדמות כדמיונו של העם, היא טעות, לא דמיונו של העם לפנינו אלא
דמיונו של המשורר לפנינו, וממילא תוכה של ראייתו זיוף. והטענה
ההיא יצאה מלפני צביון שכתב בשבחו של מדרש איציק והעיר, כי כך
תיארו לעצמם ילדי החדר את דמויות התנ"ך והוסיף והעיר, משם עצמו,
כי דמותו של נח הצדיק נראתה לו בילדותו כדמות דודו, ר' זליג, ועל
הטענה הזאת מערער אברהם מנס, במאמרו ההוא, ואומר, כי צביון
ככל הנכון, זכרונו בגד בו, שכן ילדי החדר, ואפילו בדור אחרון, דמיונם
היה משופע יוֹתר. צד של תשובה לו ניתן במאמרו של מ. װינרייך,
שנזקק לשאלת המרחק שבין גילוים של אישי המקרא במקורו ובין גילוים
ב,חומש-לידער" ומצא פתח היתר לראיית משוררם, אֹם כמציאות אם
כאפשרות, בדמיונם של ילדי ישראל, ואף שאל מה דמות אבות יפה
להם, האם כדיוקנה במקרא האם כבבואתו של מאנגר, והיא שאלה,
הבטלה מעיקרה, גם בחדר הישן גם בבית הספר החדש, שכאן וכאן יפה
הכלל: בן חמש למקרא, שעיקר לימודו בלשון מקורו וכפשוטו, ואין
כאן המקום להאריך,
הפולמוס הזה,. שנתגלע בסמוך להופעת ,מדרש איציק, נלװה לו
"
'
ו
פולמוס ושוברו
גם א. אלמי, שנעימתו התוקפנית מפורשת בעצם שם מאמרו, העשויה
כדרך שאלה: שירי חומש או שירי חילול. הוא מזכיר את קודמיו, את
צביון שלא התכוון כלל לויכוח אלא בא, כמסיח לפי תומו, לספר על
הנאתו, את מנס שנפגע גם מעצם השירים גם מהנאתו של צבין, אֹת
וויינרייך שיצא ללמד סניגוריה על מאנגר וצביון, והוא עצמו מחייך על
טעותו של האומר אי אפשי -- כביכול עומדים, חס ושלום, להמיר את
החומש ב, שירי חומש" וחובה להתריע בעוד מועד על הקלקלה: כשם
שהוא מחייך על טעותו של האומר שישו בני מיעי, שאין הוא מבחין
בשרשה של הנאתו, -- כסבור הוא האמנות הינאתו ובאמת הקונדסיות
הינאתו. לגופו של פולמוס אין הוא נועל את פתח ההנחה, כי היו ילדים
שציירו להם כך את האבות, כשם שאין הוא נועל את פתח ההנחה-
לסתור, כי לא כל הילדים ציירום להם כך. לדעתו, מחזורי שירים אלה
הם כאפיזודה ביצירת המשורר וטיבם או חילופו אינם מכריעים בעיקר
ערכו ובעיקר משקלו, ולא בשלהם הוא קם ונופל, הלכך השאלה אינה
לדרך ראייתו -- והיא לדעתו של הכותב, ראייתו של קונדס מתגרה
שמצנפתו שמוטה לו לצדדין -- אלא למעלת אמנותו;: אבל דווקא על
שאלה זו אינו עונה. ואפילו אינו מנסה לנסחה על דרך המתבקש משיטי
דבריו: אם אמנם קונדסיות היא, האם העלה אותה למעלת אמנות,
והרי הגדרת קונדסיות יש לה בית-אחיזה בדברי המשורר -- ואמנם
הכותב,. שחזר מקץ הדשיים, לסביבי הענין הזה, מוזכיר, כי המשורר
עצמו רואה יציריו אלה בחזקת מהתלה, אך גם לאחר שהוכיר זאת,
אינו מתעורר לשאול, לא כל שכן להשיב, אם אמנם מהתלה היא, ההעלה
אותה המשורר למעלת אמנות, כדרך שהועלו כמה מהתלות בספרות
העולם ובספרותנו בכללה. ואף זאת, הכותב אומר, כי הקורא, משקרא
כמה שירים כבר יודע מה מנהג ינהגו הנפשות ושוב אין הפתעה, שכן
המצאה היתה בידי המשורר ונסתייע בה לכל אורך ספרו לפרקיו. דבריו
אלה טעונים בדיקה, כי משל למה הדבר דומה, מחבר רומן המביאנו
לעולמו על אוירתו ונפשותיו, והוא מצליח בפרקיו הראשונים לנטוע אותנו
בהם, ואנו חיים המשכו וסיומם, תוך הרגשת-וודאי של נטועים ועומדים
בביתנו אנו, וסופו של דבר אנו נואלים לומר, כי יכולתו זו של המספר
לא בריאה אורגאנית היא בידו אלא המצאה חיצונית היא בידו. והרי
דברי הנמשל סבוכים הרבה -- המשורר מביאנו לעולם, שהקרוב והרחוק
מבקשים להיות ואף מצליחים להיות כחטיבה אחת, מבלי שיתקפח יסודו
של הרחוק -- עיקרם של נפשות המקרא ומאורעותיהם, ומבלי שיתקפח
יסודו של הקרוב -- הנוף, ההווי, המנהגות, הנימוסים, המעוג והעגה,
והנה בא הכותב ומתעלם מעיקר אפיו של הזימון, באופן שההתערות
הפנימית בצמד העולמות הרחוקים וצימודם נחשבת לו כהמצאה חיצונית,
כא
דב סדן
ואינו חש כי ההתערות הפנימית שהקורא קונאה לעצמו, עם פסיעות
הכניסה הראשונה, מגעת כדי כך, שמסכת הוימונים בין הרהוק והקרוב
נרקמת לפניו על דרך הפתעה-בתר-הפתעה, ובכוחו של ההומור המלכד
את הקצוות היא מוחשת כדרך הטבע.
נ
וודאי ההתעלמות מתכונת ההומור, המבריחה את השירה הזאת, היא
תורפתה של הביקורת הזאת, ולא בכדי ראה שלמה ביקל להגיב עליה
במאמרו ששמו: יהדות שאין בה הומור. הוא פותח במשל של ההבדל
שבין קריאת התורה והגבהתה בשבת, שהספר מוּצא מן ההיכל בבית
המדרש, לבין קריאת התורה בשמחת תורה, שמרוב הנקראים, הספר מובא
לביתו של פלוני אלמוני ומונח על גבי שולחן ביתו, הואיהוא אותו ספר
עצמו, אך האוירה סביבו שונה. והנמשל -- האבות שירדו ממרומי
המקרא בימיהם ובאו לשפלת הקהל בימינו והתערבו בו, והיחס אליהם
הוא כיחסו של איש-העם בשיר-העם: אברהמעיו זייהעני באש,
|-זקננון. שקירבתו מניחה לו למי שדעתו משתוככת עלן להתל =
כדבר המשורר -- בזקנו. לדברי הכותב נעיר, כי צריך שהדעת תשתובב
במופלג, כדי לצרף לו להיתול בזקנו של אברהם אבינו גם מידות קשות
כמידת הקמצנות המגעת כדי מיקוחה על עשירית של מטבע, ומותר
לומר, כ" העקיבות הקצװית של ראיית הדמות בתוך החווי הקהום
(ואפילו פעל בה היהי שבין אברהם אבינן לבין אברהם סבר 00
המשורר) מרחיקתה ממחצבתה אל מעבר לגבולה של לגיטימיות סבירה,
אבל להצדקת המשורר נוסיף ונאמר, כי אפשר לא מקרה הוא, כי רבבים
אלה בדמותו של אברהם, המופיע בשאר הפרקים כדמות של זיותני
עולם, מצויים בסביבי גירושה של הגר, שהמשורר אח לגורלה, ומניח לה
לחיות את דוויה כהוויתו, וצער דבריה וזעפם דבקו גם במשורר עצמ,
שלא יכול לשכוח, כי הוא, כדברי עצמו, משוררם של פושטי יד זקנים
ואמהות עלובות ושל שפחות חרופות, והוא רשאי ואף חייב להניה לה
לאָם הנזופה, המשרתת המגורשת, וביותר כשחוא נוטעה במציאות קרובה,
שתתנה את צרתה כנפשה, וספק אם יימצא מבקר, שיהרהר בנקודה זו
ויפסוק, כי חסד שהשירה, וביותר השירה החזיונית, עשתה לקין ולקורח
ולבלעם ולאחיתופל, שנתנה להם לדבר מנפשם כנפשם, אינה מגעת
לאותה עלובה, והרי החסד הזה ניתן גם ניתן לה בשירת העולם ובשירתנו
בכללה, ואם מפיה נעתקו מלים, והמשורר מתוך שנמשך לגורלה נמשך
עדארניעה קרותה? הקנטה. תיתי ליה. והלא הכליכו? יתבהך 300
בעיניו דברי איוב מדברי מבקריו, תרתי משמע.
אך נחזור לראשיתו' של הפולמוס -- ברוך האגר שהסתיגותו
פם
.
פּולמוס ושוברו
ממדרש איציק היא חלוטה, מסתיע בשני משלים, המשל האחד הוא
משל הגלישה מהר גבוה המואר אש לעמק צר ואפל; המשל האחר הוא
משל החלפת ארמון שקימורו שמים וקירותיו אוריחמה, בביקתה ערומה,
שגגה גג קש מחורר ודריה ננסים. המשלים קשים והממשילם טורח
לעשות את נמשליהם קשים כמותם, אך אין הדבר עולה בידו אלא
בדוגמה אחת, שאף שאר המקטרגים התעוררו עליה, היא דוגמת אברהם
אבינו, אלא שהוא מחדד קטרוגם בשאלה: האם היהודי, המתמקח על
עשיריה של מטבע, היה מסוגל להניח שישליכו אותו לכבשן ושיריב על
הצלת סדום ועמורה. ולפי שדברינו על מחציתו הראשונה של הקטרוג
כבר אמורים, נעיר מה על מחציתו האחרונה, לאמור: אברהם, כפי
שמשוררנו מעמידו בפרקי שירתו, מסוגל גם מסוגל בין בענין סדום
ועמורה, שהוא מגוכּו של המקרא, בין בענין כבשן האש, שהוא מתוספתו
של המדרש, שכך דרכו של המקרא, שהוא מעמיד דמיותיו באנושיותם,
באופן שהמומנטאליות של חולשתם העלולה להגיע, ואף מגעת, כדי
קטנות, אינה גורעת מן המונומנטאליות של גבורתם היכולה להגיע,
ואף מגעת, כדי גדלות, והכותב שלימדנו כמה וכמה פרקים בנפתולי
החולשה והגבורה של דמוױות, השתולות בעולמה של תנועה שגיאה,
כתנועת החסידות, ראוי היה שהמבקר שבו לא יתעלם ממה שמגלה לנו
המספר שבו.
וכן נחזור להמשכו של הפולמוס -- אבא גורדין, ממפליאי כשרונו
של משוררנו, טרח לעמוד על ייחודו כאדם וכמשורר וגמר עליו ההלל
הגדול, אך הסתייגות לו, אם כי לא חלוטה, ממדרש איציק -- דרכו של
מדרש שאינו שובר משמעו המפורש של כתוב, אלא מוציאו מ:מנו ומשכנו
בזמננו, ואף המדרש הזה נוהג כך, אלא פעמים גדישת הסאה גוררת
שבירת הכתוב ואפילו חילולו, אבל בסופו של דבר אין המדרש יכול
לכפות עלינו את עצמו, ואנו רשאים ואף חייבים לנהוג כאותו המלקט
בשבלים, בורר את המלאות ויורק את השדופות.
:1
אם נאמר לסכם את דברי הפולמיס, נאמר כי, לפחות, מגרעת גדולה
אחת היתה בידי בעליו: מתוך שטיפלו בענין המה, שהאריכו בו הרבה,
נזנח להם ענין האיך, שקיצרו בו או פסחו עליו כל עיקר. ואף זאת, רובם
ענין המה הצטמצם להם על שירי החומש ולא הפליג ביותר לשירי
המגילה, אף כי אלה ואלה יסודם בכתבי הקודש, אלא שענין המגילה
כבר נערמה בו (מסורת של הורי חוכות. שדרשו דמיותיה האקוכות
והשנואות, ברוחו של הומור, והיה משוררנו כממשיך, וענין החומש לא
נערמה בו לכאורה מסורת של דורי דורות, שדרשו דמויותיה האהובות
דרך סחן
והשנואות ברוחו של הומור, והיה משורונו כמחדש, ועל כך לקה מידי
מבקרים, ונודה כי מבקר המלקה את מבוקרו על שום חידוש, הוא באמת
חידוש. אך קושיא היא, האם חידושו של המשורר חידוש, וכבר הרמזנו
על התשובה לה בתיבה הקטנה: לכאורה, כי אם אמנם חידוש של
משוררנו הוא, מה נעשה למדרש השמות ולמדרש הלשון ולמדרש הענין
ולשאר מיני מדרש, שאינם נמלטים מצד זה או זה של הלצה, ומה נעשה
לשימושי מקראות, כדרך ששימשו בהם פייטנים ומשוררים, מה נעשה
לדרכם של אלחריזי והרומי ואלצהרי ודומיהם, העושים מדרש כתובים
כמדרש לרוחם השמחה והרווחה, ואין צהלולתם פוסחת על דמויות המקרא,
ובכלל מה נעשה להני בדיחי דמלחי ודמפלפלי, ולא בלבד ביום שבחינת
עדידלא-ידע היא רשות וחובה כאחת, אלא בשאר ימים ששיעורימה של
בגילופין הוא גם בהם כהיתר ולכל לראש מה נעשה לטירחת מחזאים
ומומוסים שסופם תיאטראות, אך ראשיתם שחוק-ראווה של בחורי ישיבה
ועוזרי מלמדים ואומנים ואנשי-עם, שהריפירטואר שלהם יניקתו כשל
משוררנו ממש -- החומש, שמואל, מלכים, מגילת אסתר, -- וכובד הראש
המחויב לפי רומו של מקרא וקלות הראש המותרת לפי זוטו של מדרש
משמשים בו בערבוב, עד שניתן לומר, כי לא בלבד במקרא-מגילה אלא
גם במגילת-מקרא מצא משוררנו מסורת שלפניו, בין רחוקה בין קרובה,
ואם למסורת קרובה, דיה הצצה בספרות יידיש המודרנית, וביחוד בחטיבת
הקומדיה שבה, למן יוסף הרץ עד אברהם גולדפאדן, להעמידנו על כך. והרי
משוררנוו ביקש לילך ואף הלך מדעת בעקבי גולדפאדן, ככל הנכון
טירחתו לעלות את חזיונותיו, כפי שעילם בהצגת ,המכשפה" ו,שלושת
ההוצמכים", היא לא בלבד קידת הודיה לאותו מומוס אלא אף התאמנות
שלו עצמו להקים את חלומו שלו שטיפחו מנעוריו -- חלום עלילתו החזיונית
שלו עצמו. אמונה היתה בו, כי הבלדה שלו סופה מבשילה את שהבשילה
הבלדה בספרות העמים -- דרמה, ואמונתו זו עתים התאששה בו ועתים
נתרופפה בו, אך לא הרפה ממנה. חלומו לא קם כתומו, אך מכיתות פתרונו
זרויות בשירתו, ואפשר עתידים להם במאים נועזים, שייצאו בעקבי ש.
בונים ומסייעיו, שנטלו לו לגוש המכיתות, הצבור בשירי המגילה, ויעשו
כמתכונתם בפרקי שירה ופרוזה רבים ואחרים העשויים לכך. וחובה היא
לציין, כי שנים הרבה לפני העלאת המגילה, שכבשה בסערה את הלבבות
בארצנו ומעבר לה, כבר נמצא בגולה, לפני השואה, מי שהתעורר על
האפשרות הדרמטית הגנוזה בה. הלא הוא צבי באומינגר, שטרח ראשונה
על ניסוי המחזה של שירי המגילה, בבנותו בהם מחוה בן עשרים תמונה
ותמונה ובה גם המצאות מענינות של בימוי והצגה ופירסם ניסויו בקונטרס
מיוחד, והשוואה בין התפיסה, שהונחה ביסוד ההמחוה שם ובין התפיסה
שהונחה ביסוד ההצגה פה, היא בנותן ענין.
כד
פּולמוס ושוברו
ח.
ציון אחרון -- הפולמוס בעיקרו תם בחייו של המשורר, אך הבירור
יימשך גם אחרי פטירתו, וכמה סימנים מעידים על כך. כבר הזכרנו
מאמרו של שלמה ביקל, ונוסיף ונזכיר מאמרו של אברהם גולומב
(אונדזער קיום, שבט תשכ"ט), שכבר עצם שמו מעיד על כוונתו: הלכה
כאיציק מאנגר, לא כל שכן הפיסקה שבו, המכריזה עליו, על המשורר,
כעל העמוק והירא (דער טיפֿסטער און דער פֿרומסטער) שבמבססי
היהדות העממית שבזמננו, אך אלה וכאלה טעונים דיון לגופו, ושעתו בוא
תבוא. וציון אחרון אחרון -- שורת הדין נותנת, כי הערכת חטיבת המקרא
בשירת מאנגר, תכלול את כל-כולה, כפי שהיא נתונה באסופה שלפנינו,
והביקורת לא זכרה תמיד חובתה זו, ומתוך שדנה בפרקי החטיבה, בנפרד,
והתעלמה משארי הפרקים, לא יצאה ממילא ידי חובתה. שאילו טרחה בכך,
היתה, בדונה אֹת שירי החומש, משווה לנגדה את שירי ספר שמואל, ובדונה
בשירי מגילת אסתר, היתה משווה לנגדה אֹת שירי מגילת רות, ובדונה
על אלה ואלה היתה משווה לנגדה את נפוצות שירי מקרא האחרים,
כפי שהם נתונים בספר שלפנינו עתה, והבינה, כי אך עימות-תמיד של מיני
השוני בגישה וברוח ושל מיני השוני בענין ובבנין, מעמיד את משוררנו
כמשורר המקרא כמלוא אמתו, ומל'מדנו כוחו וסודו של עת לכל חפץ, הכולל
ענין עת לשחוק ועת לבכות, ושהמשורר נאמן לו בדרכו האחת אל המקרא
ובדרכיו השונות ממנו.
מפעל שירתו של מאנגר תם ונשלם עוד בחייו, ושירו שכתב על ספה
של שנת-זיקנתו, הוא כחותמה, ופטירתו היא כחותם-חותמה. כמה וכמה
אותות מבשרים, כי הערכת שירתו, נמצאת לא בלבד בקויההמשך, אלא
בקו-החידוש, שפירושו תהייה על שירתו מתוך ידיעתה הכוללת והמפורטת,
מתוך שיקול המה והאיך והבנת זיווגם והסברתו, והעיקר: מתוך לימודה
ומחקרה המדוקדקים. תכלית זו משמשים שני מפעלים -- האחד, צנוע,
כאסופתנו עתה, המכוונת להוראת ,,מדרש איציק": האחר, נרחב, כייסודו
של ארכיון מאנגר, שיכלול כל שנשמר ממנו, כתבי יד, חיבורים שנדפסו
בעתונות ובספרים למהדורותיהם, אגרות ממנו ואליו, הרצאות, הצגות,
הקלטות, פורטרטים, צילומים, וכל שנשמר עליו, דברי ביקורת, זכרונות
וכל כיוצא באלה, אוצר שלם. האוניברסיטה העברית בירושלים, כשם שנטלה
עליה את המפעל הצנוע, כך נטלה עליה את המפעל הנרחב. ונקווה כי
יתווספו מפעלים רבים ואחרים, וגולת כותרתם -- הוצאה בחונה של כתבי
המשורר, ויהי מעשה הזכרון שלם.
ובתתנו את הספר בידי התלמיד והמעיין אנו רואים חובה נעימה
לומר דבר תודה למרת חוה טורניאנסקי ולמר יחיאל שיינטוך על טירחתם
בהתקנה לדפוס ובהגהה. הן הן להם.
כה
דב סדן
ביבליונרפיה
הביבליוגרפיה על יצירֹתו של איציק מאנגר היא כדיוטה גבוהה ונסיונות
רישומה אינם מקיפים אלא חלקה, ולעת-עתה אין בידי הקורא אלא נסיונו של יפים
ישורין, הכולל דברים של המשורר ועליו ומיספר ערכיו -- 662, ונדפס בסוף ספרו
של מאנגר ;נאָענטע געשטאַלטן און אַנדערע שריפטן" (ניוייורק 1961), ונסיוני
במבואי לאסופת שירים ובלדות של מנגר בתרגום בנימין טנא (תליאביב 1969),
הכולל דברים על המשורר, ומיספר ערכיו -- 107. ואעיר, כי במבואי זה טרחתי
על סקירה מספקת בדרך הבקורת של יצירת מאנגר ותולדתה, ונכללה בה גם
דעתם של המבקרים על , מדרש איציק" וצורפו, ככל שנראה צורך ויכולת, דברי
הערכה להערכתם, אם לצד הסכמה אם לצד השגה, ושלא לחזור על דברי עצמי
במבואי פה, הריני מורה היתר לעצמי להפנות את הקורא, המעונין בכך, למבואי
שם. ועתה אסתפק ברשימה של מנין מאמרים, שיש להם צד של נגיעה סמוכה יותר
לדברי עתה:
1) א. אלמי (ח. א. שפס): א) חומש-לידער אָדער חילול-לידער, פרייע
אַרבעטער שטימע, 31 אוגוסט 1951; ב) א װאָרט אַרײן אַ װאָרט אַרױס, שם,
2 באוקטובר 1951,
2) י ח. בילצקי: מדרש איציק, על המשמר, ה' בשבט תשט".
43 שלמה ביקל: א) הומאָרלאָזע יידישקייט, דער טאָג, גל. 13260, גם בספרו:
שרייבער פון מיין דור, ניו"יורק, 1958, עמ' 144-140. ב) תנ"ך-מאָטיוון אין
אידישער ליטעראַטור, טאָגימאָרגעױ"זשורנאַל, 15 בדצמבר 1968, וכן שם, 19
ינואר 1969,
4) אברהם בלאַט: איציק מאַנגר, שירים ובלדות, הצופה כ"ו שבט, תשכ"ט.
5 פ. ברמן (מאַקס װײַנרײַך): א) גיײיסטיקע גרויסקייט אין איציק מאַנגערס
,חומש-לידער", פאָרווערטס, 22 ביולי 1951; ב) װאָס איז בעסער פאַר אונדזערע
קינדער : דער חומש אָדער איציק מאַנגערס ,חומש-לידער", שם, 26 באוגוסט 1951.
אבא גורדין: א) דער בעל הבאַלאַדן, פרייע אַרבעטער שטימע, 11 במאַרס
5, ב) כנ"ל, שם, 25 במאַרס 1955.
) ברוך האַגר: ,מדרש איציק", קיום, חוב' 11, נובמבר, 1951,
8) איציק מאנגר: מגילה לידער, אינסצעניזירט דורך צבי באומינגער, אַרױס-
געגעבן דורך ההנהגה הראשית פון ,השומר הצעיר", לעמבערג, פברואר, 1928 (ט"ו
עמודים הקטוגרפיים גדולים).
9) אברהם מנס: דער תנ"ך, די יידישע ליטעראַטור און דער ,פעטער זעליג",
פאָרווערטס, 29 ביולי 1951,
0) צביון (בן-ציון הופמאַן): אידישע אינטערעסן, פאָרווערטס, 7 ביוני 1951,
כו
גוי/ 46/; 00 ?, שי 1 ' : הו 4
= ייא 2.
א ר 3ַּ 2 /, שי 5 7 1 /
0 12 *, /, 2 ק
6 : 1 אוער טי
2065 2 62 4
וֹ / :
0 9 0441 כַּו | אי) 6 , וײ
| ישי :יט יי 1 1. ר א אע װ
ר;,; 4 4 / 7 = 1 2 -82-5, )
: 0 ( .672
4ן = ר ? : : 4 2 3 +- 5 0
1 ר2 6 6
4 2,4740, */,פ = //= 7
4 3ײ יו י
װאב וו 2 פײ49װן6:
417יגו, - 2 - עי 6! -ווש
יי דיישט 227 גע יש
הי ! 6*ב ),) 3 = א
א חיר יל
: +;
ונזי ווא 0 קוש 6 כּן/ 1); 000
6 6 664 פיון 0 /6466070
יי
ה {/ אס 3 ײרל 6), } 0א יט י/צי
קע רה 5ו . ט
מאַנגערס כּתב-יד, זען זז' 93--94.
כח
{ דא! 83ר|:64 גוס בְויף
3 / ה +צ} דכ יידן כבוו 6 753
, ) /|83
6 53 סש63 263 יי 2
שו{| !צרבאב 6!/ע פין כּייס |/6י8 276
|{, 4 4ר) ( *. זוֹיאי צ יו
ואא! 444 (צַךְ. בי "ןב" )(י2ס
רי'יו 644 |.? 8+413א634
1:10) ס'6'+ 6:ו 3/ אע 6173
|2 6 146 6*ריזן | 3 (*4)
3 463! 463236 +/08ל/ :63
ה:) סאר טישןן זוין 3 אע :
אי? {גיי 2 ||04 ר(8 , וז א אש !יע
{וון גיס נָּא 0160 א א ה ור
|6וס 464; 6זײ 06 ="-{| ש 263
יי טי גײן /+י 3 ר
604 סי4תס 1'6אן ;ידי .)6
וס 8 זייס ויך אי בא 640
1 =
ני(צגס אט בײם! יי"( |
{ ײ
- 254,160 א*ו 1+קצן 6 ירטס 2
דינת בא 6)6.8, בִי היֶר 3 ,)6
ר שין ), ס! 15 (זי"ף
מאַנגערס כּתב-יד, זען זי 119.
חומש-לידער
אַ מתּנה מײַן טאַטן, דעם קעסטלעכן און פֿירטרעפּלעכן שנײַדער-מײַסטער,
הלל בר אברהם מאַנגער,
ערשטע אױיפלאַגע פון די חומש-לידער : װאַרשע 1925.
וצווייטע אױפֿלאַגע, װאַרשע 1926 ; איבערגעדרוקט אין מדרש איציק, פּאַריז 1951
און טײילװײַז אין ליד און באַלאַדע, ניוײיאָרק 1952}
די לידער, װאָס זענען געזאַמלט אין דעם ביכל, זענען אַ שטיפֿערײַ
אַזא מיט די גרײַזדגראָע בערד פֿון די אבות און מיט די שטערנ-
טיכלעך-עקן פֿון די אמהות.
אַן אינטערמעצאָ אַזא אױיפֿן וועג צו דער געשטײַגערטער באַלאַדעס-
קער וויזיע.
דער געניטער לייענער ועט זיך כאַפּן, אַז די לאַנדשאַפֿט, אין וועל-
כער די חומש-געשטאַלטן באַועגן זיך, איז נישט די כּנענישע,
נײַערט אַ סלאַװישע. איך האָב געטראַכט װעגן דער מיזרח-
גאַליצישער,
די דאָזיקע לאַנדשאַפֿט מיט אירע ווערבעס פּאַזע וועג, אירע װײַנשל-
סעדער און אירע מאָדנע שטילע דעמערונגען, ציטערט אין מײַן
זכּרון פֿון גאָר די פֿריִעסטע קינדער-יאָרן,
אין דער רעם פֿון דער דאָזיקער לאַנדשאַפּט האָט מײַן טאַטע, אַלס
װאַנדערנדיקער שנײַדער-געזעלן, פֿאַרפֿאַסט זײַנע פּורים-ישפּילן און
זיי געשפּילט אין איינעם מיט זײַנע חברים.
דאָס שעלמישע מיצל פֿונעם ייִדישן פּוריםישפּיל האָט מיר כּסדר
געשוועבט פאַר די אויגן בײַם שרײַבן דאָס דאָזיקע בוך.
און די ליריש-פֿרומע פּאַנטאָמימע פֿון דער מאַמען איבערן טײַטש-
חומש.
פּראָפּאָ דער לאַנדשאַפֿט:
3
אַ מאָל, אַ מאָל, אויף פֿעריען אַװעק פֿון טשערנאָוויץ צום זיידן
אויף אָפּרן,
אין דער בויד פֿונעם זיידן, דעם בעל-עגלה אברהם מאַנגער. דער
אָװונט טונקלט, טונקלט. די װאָלקנס זענען קיין װאָלקנס נישט,
נײַערט משונה מאָדנע באַשעפֿענישן, װאָס הענגען און ליגן אויף די
ווערבעס פּאַזע וועג און שרעקן דאָס קינדערשע געמיט.
אַ זיסער גרויל פֿונעם קינדערשן געמיט! צי פירט מיך נישט דער
זיידע צו דער עקידה ?
דער זיידע האָט געהאַט טרויעריקע אויגן. זײַן בײַטש האָט געהאַט
אַ רטע טראָלד. און בײַם קאַשטן, װאָס איז געווען געשפּאַנט אין
דער רעכטער זײַט, איז געווען אָפּגעליפּעט אַ שטיק פֿעל,
{זען דאָס ליד ,עקידת איציק? אויף זי 5ן
חומש- לידעה
עקידת איציק
וינ מיך. וויב מיך. בלינדער נורט,
איך חלום מיט אָפֿענע אויגן,
און זץ -- אַ גרויסער זילבערנער פֿױנל
קומט איבערן ים געפֿלױגן.
װאָס טראָגט פֿאַר מיר דער זילבערנער פֿױגל,
איין נאָט אין הימל קען וויסן,
אפּשר מײַן זיידנם קידוש-בעכער
מיט ארץ-ישׂראל-װװײַן זיסן ?
נאָר ווער האָט דערמאַנט מײַן זיידנם נאָמען?
אָם שפּאַנט צו מיר דער זיידע,
;דער בעל-ענלה פֿון סטאָפּטשעם :
,איציק, ס'איז נרייט די עקידה."
און זײַנע אוינן ברענען אויף מיר,
ווי צוויי האַרבסטיקע שטערן,
זײַן גראָע באָרד איז פֿאַרלאָפֿן מיט ווינט
און מים זיבן נרויסע טמרערן.
פֿירט מיך דער זיידע בײַ דער האַנט
איבער שמעם און דערפֿער און גריבער --
די שטעט זענען קליין, די דערפֿער גרוים
און מיר שפּרײַזן איבער זיי אַריבער.
זאָנט דער זיידע: ,איציק, נעדענקסט --
צוריק מיט אַזױ פֿיל יאָרן --
ווען ס'האָט זיך דער מלאך צו אונדז אַנטפּלעקט
און דו ביסט ניצול נגעװאָרן?
מװהרש איציק
איצט האָט ער חרטה, דער אַלטער נאָט
און ער מאָנט בײַ מיר דעם קרבן,
כאָטש כ'האָב שוין אַזױ פֿיל מאָל געלעבם
און בין שוין אַזױ פֿיל מאָל געשטאָרבן.
א סוף, אַן עק, איך דאַרף נישט זײַן גנאָד
און זאָל ער אין הימל נישט מיינען --
איציק, ס'איז גוט װאָס דײַן מאַמץ איז טוים
און זי װועט פאַרשפּאָרן צו וויינען."
פֿירט מיך דער זיידע בײַ דער האנט
איבער שטעט און דערפֿער און גריבער --
די שטעט זענען קליין, די דערפֿער גרויס
און מיר שפּרײַזן איבער זיי אריבער.
אײן ליב דיה גאט אין הימכ קויב /
װאָס דו האָסט מיך טון שטערקן / אז
איך ואל מיט מײן שװצכער הצנט /
פולענדן דיטעס װערקן / איך האב מיט
מי און גרויסן פכייס / די אבות סון
אױפֿוועקן / פֿון שמות און פֿון זילבערן
שטויב / װאָס האַָט זֵיי טון אײַנדעקן /
זֵיי שטייען נון און זענען גרייט / אַלס
יי פן מעכטן כעבן / און ווילן ליבער
פעטעה זיר / אײן שפום עליכם (עבן /
טן וזאלסטו שטיל ועדאקן / טי ווילן
זיר היט היליק מונר // פיל שינע
וװודער זאקן / און דער דאא האט דאס
בוך עמטכט / האט נילע צײשט װעהרוף
פֿאַרבראַכט / איציק מאנגער איז ער
גינאַנט / אײַן ייט אויס װואַָלאַכיש לאַנד
חומשילידער
חוה און דער עפּלבוים
חוה שמייט פֿאַרן עפּלבױים.
דער זונפֿאַרגאַנג איז רויט,
װאָס ווייסטו, מוטער חוה, זאָג,
װאָס ווייסטו ווענגן טויט ?
דער טויט דאָס איז דער עפּלבױים
װאָס בייגט די צװײַגן מיד.
דער אַװנםט-פֿױגל אױפֿן בוים
װאָס זיננט זײַן אַוונטליד.
אָדם איז אַועק פֿאַר טאָג
אין ווילדן װאַלד אַליין.
אָדם זאָנט : ,דער ואלד איז ווילד
הון יעדער וילר' איו שײַןף?
נאָר זי האָט מורא פֿאַרן װאַלד.
זי צים צום עפּלבױים.
און קומט זי נישמ צו אים צו גיין,
קומט עֶר צו איר אין מרוים.
ער רוישט און ביינם זיך איבער איר,
זי הערט דאָס װאָרט , באַשערט".
פארנעם װאָס (ער' דער גרויפער ;דער"
װאָס ער האָט דיר פּֿאַרװערט.
און חוה רײַסט אַן עפּל אָפּ
און פֿילט זיך מאָדנע גריננ,
זי קרײיַזט פֿאַרליבט אַרום דעם בוים,
וי אַ גרויפער שמעטערלינג.
מדרש איציק
10
און ,ער", װאָס האָט דעם בוים פֿאַרװערט,
ער זאָגט אַלײן: ,ס'איז שיין",
און האַלט נאָך אויף אַ רגע אויף
דאָס גרויסע זונפּאַרגײן.
דאָס איז דער חלום יעדע נאַכט,
טאָ װאָס זשע איז די װאָר ?
און חוה פילט וי פ'טרערט דער בוים
אַראָפּ אין אירע האָר.
,וויין נישט, שיינער עפּלבוים,
דו רוישסט און זינגסט אין מיר
און דו ביסט שטאַרקער פֿונעם װאָרט,
װאָס װאָרנט מיך פֿאַר דיר".
און חוה נעמט דעם עפּלבוים
מיט ביידע הענט אַרום,
און איבער דער קרוין פֿון עפּלבױים
ציטערן די שטערן פֿרום...
לאָנדאָן, 1941
חומשילידער
חוה ברענגט אָדמען דעם עפּל
אָדם הראשון ליגט אין גראַז
און שפּײַט צום װאָלקן אַרױף.
בעם זיך דער װאָלקן תּחנונימדיק :
,אָדמשי קרוין, הער אויף !"
שמעלם אים אָדם אַרױס די צונג:
,כמאַרע קאפּאַרע, אבע !"
און ס'פּליט א דינער שמראל -- אַ שפּײַ --
און נא דיר, נעם און זעץ!"
דער װאָלקן װישט מיט דער לאַפּע אָפּ
דעם שפּײַ און ברומט פֿאַר כּעס :
,אַז מען טוט נישט נאָרנישט נאַנצע טעג
און מען גייט אום פּוסט און פּאַם !"
אָדם הראשון לאַכט און קײַכט
און שטשירעם די װײַסע ציין,
קומט פֿון דער גרינער עפּל-אַלײ
חי מומער חוה צו הײַף
װווּ ביסטו געווען, עווא מײַן וויַב,
ווו ביסטו געווען, מײַן קינד ?"
,איך בין געווען אין דער פֿלױמעךאַלײ
און געפּלױדערט מיטן ווינט".
,דו ביסט נישט געווען אין דער פֿלױמעןאַלײ,
דו זאָגסט מיר אַ ליגנט גאָר,
סע שמעקט דאָך מיט עפּל פון דײַן לײַב
און מיט עפּל פֿון דײַנע האָר."
יו
מדרש איציק
12
,כ'בין טאַקע געווען אין דער עפּל-אַלײ,
סאַראַ שװאַכן זכּרון איך האָב ;
האָסט טאַקע געטראָפֿן, אַדאַם מײַן מאַן,
אַ לעבן אויף דײַן קאָפּ."
;װאָס האָסטו געמון אין דער עפּל-אַלײ,
עווא מײַן גאָלדענעס קינד?"
,איך האָב געפּלױדערט מיט דער שלאנג
מכּוח דער מיצווה זינד,"
און ס'ציטערט דער עפּל אין איר האַנט
און פֿינקלט װוי שאַרלאַך רויט
און ס'שאָטנט אויס די דעמערונג
די תּאווה און דעם טויט.
אָדם הראשון פֿיבערט און קאָן
באין אופֿן נישט פֿאַרשטײן,
פֿאַר װאָס איר קול איז צוקער-זיס
און זי איז מלא-הן.
ער שטרעקט מיט אַ ציטער אויס די האַנם.
-- װאָס טוסטו, אָדם, האַ?
די נאַכט לעשט ביידע געשמאַלטן אויס
און פּתח שין מאַכט --שא.
חומשילידער
אָדם איז אייפערזיכטיק
טרילערט אַ געל קאַנאַריקל
אויף א גך-עדן-בוים --
עפֿנט אָדם די אוינן אויף
צווישן ליד און מרוים.
אַ רויטער זונשטראַל ציטערט
איבער דעם פֿײַכטן גראָז
און ס'יאָגן, יאָגן זיך נאָך אים
א װועווריק און אַ האָז.
אָדם שמייכלט. נעבן אים
ליגט חוהלע זײַן װײיַב,
מיט נראָז און בלעטער צונעדעקט
דאָם יונגע, שיינע לײַב.
ער קוקט אויף איר און קוועלט,
ער קוקט אויף איר און טראכמ:
ס'איז גוט װאָס ליכטיק איז בײַ טאָג
און פינצטער איז בײַ נאַכט.
ער הייבט זיך אויף און ניים,
אַרום אים רוישט און פֿליט,
און יעדער רויש און פֿלי
קלינגט אָפּ אין זײַן נעמים.
נאָר האָרך! אַ וואַסער רוישט
דאָרט אונטן טיף אין טאָל.
אַ װאַפערל -- און אָדם ווערמ
טיף טרויעריק מיט א מאָל.
15
מדרש א"טציק
14
ער האָט אין װאַסערל געזען
אן אָדם פּונקט װי ער --
װאָס וויל דער ואסער-אָדם, האַ ?
און ווער איז עֶר, ווער ?
און אפֿשר טאַקע יאָ,
און אפֿשר איז דאָס װאָר,
אַז יענער אָדם שפּילט זיך איצט
מיט חוהס בריסט און האָר ?
ער לויפט צוריק. צי װועט ער זי
איצט טרעפֿן זאַלבענאַנד?
אָט שטייט זי חוה און זי האַלט
א קוקאווקע אויף דער האַנט.
זי פּרעגט : , קוקאַווקע, זאָג,
צי בין איך באמת שיין -
צי האָב איך געפונען בײַ מײַן מאַן
טאַקץ באמת חן ?"
און אָדם שטייט און הערט
און ווייסט נישט אַליין פֿאַר װאָס
ס'גלוסט זיך אַ פֿאַל טון צו דער ערד
און כליפּען אין טיפן גראָז.
חומשילידער
דער אַלטער תּרח שניצט אַ נײַעם אָפּגאָט
דער אַלטער תּרח זיצט און שניצט
אַ גאָט פֿון פּימסנהאָלץ.
פֿון אַלץ גאָטן דער גרעסטער גאָט,
מורמלט ער פֿרום און שטאָלץ.
די אויגן קאַסאַקע -- דאָס מיינט: ער זעמ
העט אַלצדינג מיט אַ מאָל:
די עבירות װאָס הוליען אױפֿן באַרג
און די מיצוות טיף אין טאָל.
די נאָז -- א קאַרטאָפֿל, ברייט צעשפּרײט,
זי זאָל שמעקן דעם אָפּפֿעררױך,
װאָס קרײַזלט זיך פֿונעם מזבח אַרױיף
צו די נאָטן אין דער הייך ;
די פֿרומע הענט פֿאַרלײיגט אױפֿן בויך --
אַ סימן, אַז ער פילט
די עוולה פון אַן אַלטן מאַן
און פֿון אַ קינד װאָס שפּילט.
דאָס אבר װאָס באָמבלט זיך, פֿאַרשטײסט,
איז לאַנג און שאַרף -- דאָס הייסט :
פֿאַר אַלץ וויסטע עקרות אַ הילף
און פֿאַר אַלטע מיידן אַ טרייסט.
און דער נאָמען פֿון נאָט איז מעציצאַס-נאָט,
און מעציצאַס-נאָט איז גרויס !
שפּריײיט אויס דײַן גענאָד, אַָ מעציצאַס-נאָט,
איבערן אַלטן תּרחס הויז.
15
מדרש איציק
און מאַך, אַז אַבראַשאַ זאָל זײַן 8 לײַט,
ער זאָל גיין אין זײַן טאַטנס וועג
און ער זאָל נישט פֿאַרהוליען פּוסט און פּאַס
זײַנע שיינע יוננע טעג.
און דער אַלטער תּרח פֿאַלט אויף די קני
און תּפֿילהט מיף און לאַנג
אַרױף צו מעציצאַס:נאָט אין דער הייך
װאָס ברענט אין זונפֿאַרנאנג.
16
חומשילידער
אבֿרהם אָבֿינו מוסרט לוטן
,לוט, איך מוז דיר זאָגן ס'איז -- פֿע!
דו שיכּורסט איעדע נאַכט,
ערשט נעכטן האָסטו אין ,גאָלדענעם הערש"
אַזא װויסטן סקאַנדאַל געמאַכט.
דאָס פּאַסט פֿאַר מאַנגער, דעם שנײַדערוק,
אָבער אָסור נישט פֿאַר דיר,
האָסט צוויי טעכטער מנדל צו זײַן
און ביסט קײינעהאָרע אַ ייִד אַ נביר.
האָסט שאָף און רינדער און ציננבעק;
פֿאָלג מיך און פֿאָרכט זיך פֿאַר גאָט,
אויף יעדן ערל, װאָס זשליאָקעט זיך אָן,
זאָנט מען שוין: שיכּור וי לום.
כ'פֿאַרשטײ, מען מאַכט אַ כּוסע אַ מאָל
פֿרײַמיק צו נאַכטס בײַם מיש,
ווען פע ברענען די הייליקע שבת-ליכמם
און מען עסט די געפֿילטע פֿיש.
אָבער נישט ווי דו, טאָג-איין, מאָג-אױס.
ווי ווערםט דאָס אַ מענטש נישט מיד!
סע פּאַסט פֿאַר האַוורילע, דעם שבת-נוי,
אָבער אָסור נישט פֿאַר קיין ייָד.
באַטראַכט זיך װאָס װועט מען זאַָנן א מאָל:
סע האָט אברהם אָבינו געהאַמם
אַ קרוב אַ שיכּור און װאָס אין דער קאָרט,
װאָס דאָס איז נאָך ערגער פֿון שמד.
אָב
מדרש איציק
18
און אַז מען שמועסט שוין, הער זשע מיך אוים,
ביסט דאָך אַ טאַטע -- וויי איז צו מיר,
צי אַרט דיך נישט, װאָס דער שדכן װײַכט
וי אן עיפּוש דײַן שוועל און דײַן מיר?
װאָס אַפֿילו דער מינדסטער שנײַדעריונג
וויל נישט דײַן איידעם זײַן
און בײַ דײַנע טעכטער זילבערן די צעפּ
-- און אַלץ איז כּדאי צוליב װװײַן?
לוט, איך מוז דיר זאָגן ס'איז -- פֿעץ!
דו שיכּורסט איעדע נאַכט,
ערשט נעכטן האָסטו אין , נאָלדענעם הערש"
אַזאַ וויסטן סקאַנדאַל געמאַכט.
דאָס פּאַסט פֿאַר מאַנגער, דעם שנײַדערוק,
אָבער אָסור נישט פֿאַר דיר,
האָסט צוויי טעכמער מנדל צו זײַן
און ביסט קײינעהאָרע אַ יד א גבֿיר. "
חומשילידער
לוטס טעכטער
די טעכטער פֿון לוט זיצן אין קיך
און שושקען זיך שטילערהייט.
איינע פֿליקט אַ געקוילעטע גאַנדז,
די צווייטע פֿאַרריכט אַ קלייד.
זאָגט די ערשטע: ,הײַנט אַכט טאָג
בין איך געװאָרן פֿערציק יאָר,
און הײַנט האָב איך אין שפּיגל דערזען
די ערשטע גראָע האָר.
דער מאַטע כאָליעט איבער אין שענק
און די יאָרן אַנטלױפֿן ניך
און סע װאַרטן אומזיסט אין קליידערשאַנק
/מײַנע װײַסע חופּה-שיך."
ער צווייטער פֿאַלט די נאָדל פֿון האַנט
און זי זיצט אַ רגע פֿאַרטראַכט :
, שוועסטער, סע פיבערט אונמער מיר
דאָס לײַלעך איעדע נאכט."
איר אַטעם ברענט: , איך האָב אַ מאָל
אַזא שיינעם חלום געהאַט --
גענעכטיקט האָט צווישן מײַנע בריסמ
אַ יונגער בלאָער סאָלדאַט.
ער איז אַועק. און אַפֿילן אין טרוים
באַװוײַזט ער זיך שוין נישט מער,
נלײַך ס'װואָלט אין אונדזער גאַרניזאָן
נישט געשטאַנען קיין מיליטער."
19
מדרש איציק
20
זאָגט די ערשטע: , שוועסטער, דו הערסט,
ס'איז מיר אײַנגעפֿאַלן א פּלאַן :
-- קומען נישט קיין חתנים צו אונדז,
איז אַ טאַטע אויך א מאַן."
אירע באַקן גליַען, איר אָטעם ברימ
און פ'ציטערט, צימטערט איר שטים :
שוועסטער, נאָך די הײַנטיקע נאַכט
וועל איך ליגן בײַ אים.
און מאָרגן דו. ער איז סײַ וי סײַ
כּסדר שיכּור וי לום,
ון די מאַמעץ איז אַ טאָלפּן זאַלץ
אין סדום, דער פֿאַרשאָלטענער שמאָט."
זיי פֿיבערן. אַרום דעם לאָמפּ
אַ שפּעטער שמעמערלינג פֿליט --
, שוועסטער, זײַ גרייט, דער טאַטע נייםט
מיט װאַקלדיק-שווערע טריט..."
חומשילידער
אברהם און שׂרה
אוורעמל, ווען װועלן מיר האָבן אַ קינד?
מיר זענען ביידע שוין אַלטע לײַם.
בײַ לײַטן אַ פרוי אין די יאָרן װי איך
איז שוין דאָס אַכצנמטע מאָל אויף דער ציים,"
אברהם אָבינו שמייכלט און שווייגם
און פּיפּקעט פֿון זײַן ליולקע רויך :
,במחון, מײַן װײַב. אַז דער אייבערשמער וויל,
שיסט אַפֿילו אַ בעזעם אויך."
,אַוורעמל, דו הערפט, אַיעדע נאַכמם
הער איך וי ס'כליפּעט מײַן לײַב,
און הנר איז דאָך נאָר דײַן דינסט
און איך בין דײַן אמתדיק װויַב.
אָפֿט דאַכט זיך מיר, אַז דער שטערן אין שויב
איז די נשמה פון אונדזער קינד,
װאָס װאָנלט אַרום אַיעדץ נאכט
צווישן רענן, שאָטנס און ווינט."
אברהם אָבֿינו שמייכלט און שװוייגם
און פּיפּקעט פֿון זײַן ליולקע רויך :
,במחון, מײַן װײַב. אַז דער אייבערשטער ויל,
שיסט אַפֿילו אַ בעזעם אויך."
,אַז איך זע א מאָל, װוי הגרס קינד
שפּילט זיך מיט דער זון אין זאַמד,
און איך ניב אים איבערן קעפּל אַ גלעט,
ווערט מאָדנע טרויעריק מײַן האַנט.
21
מדרש איציק
און אַז איך נעם דאָס קינד צו זיך אױפֿן שוים
און סע שמייכלט אַזױ קלוג און גום,
ווערן מײַנע אויגן פֿײַכט און גרויס
און ס'ווערט מאָדנע טרויעריק מײַן בלום,
אַוורעמל, ווען װעלן מיר האָבן אַ קינד?
מיר זענען ביידע שוין אלטע לײַט.
בײַ לײַטן אַ פֿרוי אין די יאָרן װוי איך
איז שוין דאָס אַכצנטע מאָל אויף דער צייַםט."
אבֿרחם אָבינו שמייכלט און שװײַגט
און פּיפּקעט פון זײַן ליולקע רױך;
,בטחון, מײַן װײַב. אַז דער אייבערשטער ויל,
שיסט אַפֿילו אַ בעזעם אויך."
22
הומש לידער
די דרײַ מלאכים קומען צו אבֿרהם אָבֿינו
אברהם אָבינו זיצט אויף דער שוועל
און שניצט זיך אַ טײַטל פֿון ביין,
צימטערט פֿון טונקעלן אַלקער אַרױס
דער מוטער שׂרהס געוויין.
,בהמה, שאַ! נו הער שוין אויף !
נאָר רק זי וויינם און וויינט,
זי האָט שוין מסתּמא ווידער אַ מאָל
די צאינה-וראינה געליינט."
ער װישט מיטן מיכל די אַלמע בריל
און זעט וי ס'טונקלט דער וװועג --
אָט װוי אַ שאָטן און וי אַ רויך
פֿאַרגײען אונדזערע טעג.
און פֿון דער טונקל שיילן זיך אוים
ההט טערקן פים היטע =ערה =
זיי גײיען שטיל, אָן שטויב אויף די שיך,
וי ס'װואָלט קיינער נישט געהערט.
גוטן אָװנט, אורחים, קומט אַרײַן !
מײַן שׂרה האָט אָנגעגרייט
רײַז מיט מילך און קימלברויט,
איר קומט מסתּמא פֿון װײַט."
די אורחים זעצן זיך בײַם טיש
און שמועפן פֿון דער וועלט,
פֿון קינדער, װואָס מען דאַרף מנדל זײַן,
פֿון תּבואה, װוײַן און געלט.
29
מחרש איציק
24
די מוטער שׂרה שטייט און הערט
און שיסט אויס מיט א געוויין :
,אָן א קדיש, אַװורעמל, דו הערסמ,
וועט פֿולן אונדזער געביין "
זאָגן די אורחים : ,יאַ, רב אַװרום,
נאָך איידער דאָס יאַר פֿאַרשװינדט,
וועם איר פּראַווען דעם אמתּן ברית
און זײַן א טאַטע צו אײַער קינד."
די טערקן פֿאַרשװינדן. דורך דער שויב
פֿלאַטערט פֿאַרבײַ די פֿרײד,
און ס'בלישטשעט אַראָפּ די נילדענע בראָש
פֿון איר סאַמעט-בלאָען קלייד,
חומשילידער
אברהם אַבינו פּראַװעט אַ שלום-זכר
די שיר-המעלותן לײַכטן
אַראָפּ פֿון אַלע ווענט,
צען ייַדן אין פויבלענע שטרײַמלעך
פּליעסקען מיט די הענט.
,אי בים-באָם, בים-באָם, טאַטע,
אי דאַיידאַם, דאַיידאַם, דאַי..."
זיי זינגען דעם הייליקן ניגון
פֿון דעם רּבין פֿון טערקיי.
זיי עסן געזאַטענעם אַרבעס
און מונקען אין ביר די בערד:
,רב אַברהם, פּלאי פּלאים,
א נם, א נס באַשערט."
אברהם אָבינו שמייכלט
אַרײַן אין דער גראָער באָרד.
ער הערט װי יצחקל פּישטשעט
הינטער דעם לײַלעך דאָרט.
ער פֿאַרמאַכט אַ רגע די אױינן
און זעט די דרײַ מערקן ניין,
זיי האַלטן זיך אָן די פעדעם
פֿון דעם קינדס געוויין.
אָט טרייסלען זיי אָפּ די שמויבן
פֿון די קליידער און די שיך,
און אָט קושן זיי די מזוזה
און זאָגן אָפּ אויף ניך:
28
מדהרהש איציק
20
זמולטובב הכ הברקם,
איר געדענקט מסתּמא די נאַכט,
ווען אײַער פּלוניתטע שׂרה
האָט פֿון אונדז געלאַכט."
און נאָך איידער אברהם זאָגט זיי:
,װוילקאָמען, ליבע געסט!
זעצט אײַך צום טיש אַנידער
און טרינקט און זינגט און עסט" --
פֿאַרהײבן די טערקן די פּאָלעס
און זענען אוים די צײַט --
אברהם עפֿנט די אויגן :
,ווו זענען די פּרעמדע לײַט ?"
,גאָט איז מיט אײַך, רב אברהם !
אַי דאַיידאַם, דאַיידאַם, דאַי,
זיננט בעפער מיט אונדז דעם זמר
פֿן רדעם רכין פון מעבסיי."
צען ייִדן אין סויבלענע שטרײַמלעך
פּליעסקען מיט די הענט,
די שיר-המעלותן לײַכטן
אַראָפּ פֿון אַלע ווענט.
חומשילידעה
שׂרה זינגט יצחקלען אַ שלאָפֿליך
די מוטער שרה װינט די וויב:
שלאָף, יצחקל טאַטע, שלאָף!
עס פּאַשעט אויף דער לאַנקע
דער פּאַסטעך זײַנע שאָף.
זאָגט איין שעפֿעלע: ס'איז טאָג,
דאָס צווייטע זאָגט: ס'איז נאַכט.
אַ סימן: בערל דער צעלניקער
האָט די קראָם פֿאַרמאַכט.
א פימן: בי דודיבער דעם שמיד
איז איצטער שאַ און שטיל,
אַ סימן : לייזער דער מילנער דרייט
די װאָנצעס פֿאַר דער מיל.
זאָנט דאָס ערשטע: ניין, ס'איז טאָג.
אַ סימן: אין נאונס קלויז
לערנט דאָס ראַבע קאָטערל
די פּדרה מיט דער מויז.
אַ סימן : אױפֿן חזנס דאַך
פּאַשעט דעם שנײַדערס ציג,
און יצחקל דער קליינער לינט
און שלאָפּט נאָך נישט אין וויג.
זאָנט דאָס פּאַסטעכל: נו מא,
טאָ לאָמיר אַלע גיין
און פֿרעגן, צי ס'איז טאָג צי נאַכט,
בײַ יצחקלען אַלײן.
מדרש איציק
28
נו אײַ לין ליודליו יצהקלן
נו אײַ-ליו ליו-ליו שלאָף,
עס שטייען שוין בײַ אונדזער מיר
דער פּאַסטעך און די שאָף.
נו שטילער, שמילער, פּאַסטעכל,
דו זעסט דאָך, אַז ס'איז נאַכט.
אַ סימן: יצחק אָבֿינו האָם
די אייגעלעך פֿאַרמאַכט.
אַ סימן: זיבן טראָפּנס טוי
בלישטשען אויף דעם מאָן
און ס'שלאַפֿן אויף דער סידעלע
די קװואָטשקע און דער האַן.
זאָגט דאָס פּאַסטעכל: נו מא,
און גייט מיט שטילעץ טרימ
און נעמט אין קליינעם פֿײַפֿל מיט
דער מוטער שרהס קיר
חומשילידער
הגרס לעצטע נאַכט בײַ אבֿרהמען
די שפֿחה הגר זיצט אין קיך,
אַ רויכיק לעמפּל ברענמ
און שאָטנט סאַמע קעץ און מײַו
אויף אַלע גראָע ווענט.
זי וויינט. פע האָט דער באַלעבאָס
איר הײַנט געהייסן גיין.
,קליפּה, האָט ער איר געזאָגט,
דו טרעטסט מיך אָפּ, צי ניין ?"
סורציע די פּושקע-גאבעמע
האָט אים שוין ווידער אָנגערעדט:
;אָדער דו מרײַבסט די דינסט אַרױם,
אַז נישט וויל איך א גם."
און הגר נעמט פֿון קופֿערט אַרױס
א בײַטשל קרעלן וי בלוט,
א פֿאַרמעכל פֿון גרינעם זײַד
און אַ שמרויענעם זומערהוט.
די זאַכן האָט ער איר געשענקט,
אַ מאָל ווען זיי זענען געגאן
שפּאַצירן איבער דער לאָנקע,
דאָרט, ווו עס זייט די באֿן.
,אוי, אַזױ וי אַ רויך פֿון אַ קוימען
און אַזױ וי א רויך פֿון אַ באַן,
אַזױ איז, מאַמע געטרײַע,
די ליבע פֿון אַ מאַן.
מדרש איציק
50
וװוּ וװועל איך מיך איצט אַהינטון
מיטן פּיצל קינד אויף די הענט?
סײַדן נעמען זײַן בענקאַרט
און גיין דינען אין דער פֿרעמד."
זי נעמט אין דער האַנט דעם בעזעם
און קערט צום לעצטן מאַל די שמוב
און עפּעס אונטער דער בלוזקע
פֿילט, אַז ס'האָט אים נאָך ליב.
זי װאַשט נאָך איין מאָל די טעלער
און שײַערט די קופּערנע פֿאַן --
אַזױ וי אַ רויך פֿון אַ קוימען
איז די ליבע פֿון א מאַן.
חומש- לידעה
הגר פֿאַרלאַזט אבֿרהמס הויז
די בלאָקייט טאָגט אין פֿענצטער,
דער האָן האָט דרײַ מאָל געקרייט,
אין דרויסן הירזשעט דאָס פֿערדל
אין װוײַטן וועג געגריים.
הנר שטייט אַ פֿאַרװיינטע
מיטן קינד אויף די הענם
און ס'וואָגלען אירע אויגן
צום לעצטן מאָל אויף די ווענט.
דער בעל-ענלה דינגט זיך אין דרויסן
מיט אברהמען וועגן דעם לוין :
עלייני צן ר' אכברחם. א זעקסעה,
ס'זענען דאָך ציויי פּאַרשױן."
ס'פערד שאַרט מיט די פּאָדקאָװועס
וי ס'װואָלט געמענהט: אַן עק!
אָט װועל איך אײַך װײַזן, יַדן,
װי מען לשריט בלק א װועג.
,וויין נישט, ישמעאליקל מאַטע,
אַזױ איז אונדז שוין באַשערט,
אָט אַזױ פֿירן זיך די אָבֿות
מיט די לאַנגע פֿרומע בערד."
זי זעט זיך שוין אַ פֿאַרלאָזמע
אויף א װוײַטן פרעמדן װאָקזאַל
און זי כליפּעט אירע טרערן
אַרײַן אין דעם טערקישן שאַל.
31
מדרש איציק
32
,הנר, גענוג שוין געיעלהט,
דו הערסט װאָס מען זאָנט, צי ניין !"
און הגר נעמט דאָס פּעקל
און לאָזט צו דער פֿור זיך גיין.
אָט שטייט ער אין זײַדענעם קאַפּל,
רב אברהם דער פֿרומער ייַד --
צי פֿילט ער כאָטש, מאַמע געטרײַע,
מײַן ביטער דערשלאָגן געמיט ?"
דאָס בײַטשל קנאַלט: לסוסתי!
און פֿאַר איר פֿאַרטרערטן בליק
שאַרן די הײַזער פון שטעטל
פּאַמעלעך זיך אויף צוריק.
און חנר נעמט פֿאַר אן עדות
דעם היס? או די ערר:
אָט אַזױ פֿירן זיך די אָבות
מיט די לאַנגע פֿרומץ בערד.
חומש לידעם
הגר אויף דער מיט פֿון וועג
הגר זיצט אַ פֿאַרויינטע
אין מיטן װועג אויף אַ שמיין
און פֿרענט בײַ אַלע ווינטן
וװוּ זי זאָל װײַטער גיין.
זאָגט איינער: גיי קיין מיזרח,
דער צווייטער -- קיין מערב גאָר,
און דער דריטער, א װאַזשנע שטיפֿער,
שטיפֿט אין אירע האָר.
פֿרענט זי בײַ די פייגל,
װאָס פֿליען אַהין און אַהער.
זאָגט איינער: גיי קיין צפֿון,
און : גיי קיין דרום -- דער.
וויינט הגר: , טאַטע אין הימל,
כ'האָב יאָרן נעמרײַ געדינט,
און איצט טוען פון מיר שפּעטן
דער פֿױנל און דער ווינט."
און הגר הייבט אויף די אוינן
און דערזעט א קאַראַװאַן,
פֿאָרױס אין אַ גרינעם מאַנטל
גייט דער טערקישער סולמאן.
ער קומט צו איר נענטער, נענטער
און זאָנט מיט אַ פּעסטער שטים :
שא צי דו ביסט הנרן
די שיפֿחה פֿון איבראַהים ?
39
מדרש איציק
44
און דער קליינער פּעמפּיק
איז ישמעאל מ-הסתּם,
דער נביא האָט געטון אונדז מעלדן,
אַז מיר שטאַמען פֿון זײַן שטאַם,"
און ער פֿאַלט פֿאַר איר אַנידער
און קניט פֿאַר איר אין שטויב :
,מיר האָבן דעם יחוס געפֿונען,
אַלאַה, אַלאַה אַ לויב !"
און הגר זיצט אַ פֿאַרװוירטע
און ווייסט נישט צי ס'איז װאַר.
און אַ זילבערנע האַלב-לבֿנה
פֿינקלט אין אירע האָר.
חומשילידער
די מוטער שׂרה האָט אַ שווער געמיט
די שטילע שבת-דעמערונג
טונקלט מיד אין שויב --
אין דער פֿינצטער ליכטיקט נאָר
דער מוטער שׂרהס הויב.
זי שעפּטשעט מיט די ליפּן שטיל,
פֿאָרכטיק, צאַרט און פֿרום :
,אוי, גרויסער נאָט אין הימל דו,
גאָט פֿון אַוורום,
פֿון יצחק און פֿון יעקבֿן,
באַהיט אין דײַנעם לויב
דאָס ווערעמל דאָם נישטיקע,
װאָס פּױיזעט אום אין שטויב,
און דאָס קליינע מײַזעלע
אין זײַן מויזנלאָך --
און באַשער פֿאַר כּל ישׂראל
אַ גוטע פֿולע װאָך !"
אין אירע אַלטע אוינן בליצם
א טרער און ציטערט שמיל
און שרה הערט וי ס'פרענט די מטרער
בײַם שאָטן אױפֿן דיל:
,איז מאַקע אמת, אַז אַוורום
וויל מקריב זײַן זײַן קינד?
און אויב יאָ -- פֿאַר װאָס, פֿאַר ווען
און פֿאַר וועלכע זינד ?"
53
מדרש איציק
20
זאָגט דער שאָטן: , שמילער, פ5ּסם...
די מוטער שׂרה הערט !
זי װיסן נאר, נישט יעדן יה
איז אַזאַ גליק באַשערט."
די מוטער שרה ווערט אין כּעם :
,אויף מײַנע שׂונאימס קעפּ!"
און װאַרפֿט דעם שאָטן און די טרער
אַראָפּ פֿון אַלץ טרעפּ.
און מיט שטילע ווייכע מריט
גייט זי צום וויגל צו:
,באַהיט, באשיץ מײַן יינגעלע,
מאַטע אין הימל דו !"
חומש-לידער
אברהם אָבינו שאַרפט דאָס מעסער
די מוטער שׂרה אין איר װײַסער הויב
זיצט אויף דער פּריזבץ פֿאַרטראַכט,
איר נחת וי אַ יונגע שװאַלב
פֿלאַטערט איבערן דאַך.
יצחקל, איר אויג אין קאָפּ,
שפּילט זיך אין געלן זאַמד
און ס'נידערט פון די נאָענטע בערג
אַ בלאָץ נאַכט אין לאַנד.
זי שמייכלט : שוין אַ חודש צײַט,
זינט הנר איז אַועק
מיט איר ממזרוק ישמעאל,
אויף יענעם שמאָלן וועג.
זי קוקט אויף יצחקלען און קוועלט:
ס'איז חלום צי ס'איז װאָר --
ער איז דער טאַטע אויסן אויג,
זײַן נאָז און זײַנע האָר.
און קײינעהאָרע װוי ער ואַקסט,
שֶר נהייכט שױן כביו די קין
און װוי חנעוודיק ער זאָגט:
מאַמעליו, וויל פּייפּי"
נאָר װאָס איז מיט אַװורומציען הײַנט ?
ער זיצט אין הויף אַלין
און שאַרפֿט פֿון זינט נאָך װאַרעמעס
דאָס מעסער אויף אַ שמיין.
81
מדרש איציק
ס'ציטערט אים די גראָץ באָרד
און ער מורמלט מאָדנע רייד:
,ווילסט מיר טון אַ זביטקע, גאָט ?
איז מילא, איך בין גריים "
און פֿון דעם נאַענטן עפּלסאָד
פֿאַרשטעקט מים צוויט און ווינט,
מיט אַ-אַ-א און אײַ-ליו-לי,
װאָס שלעפֿערט אײַן אַ קינד.
און מיטן מעסער אין דער האַנט
שמייט אַװרום און ער הערם,
וי ס'נעמט דאָס שטילע וויגנליד
אַרום די גאנצע ערד.
חומשילידער
אבֿרהם אָבֿינו פֿאָרט מיט יצחקן צו דער עקידה
די גראָע מאָרגן-דעמערונג
דעמערט איבער דער ערד,
דער אַלטער געטרײַער אליעזר שפּאַנט
אין װאַנן די קאַרע פֿערד.
אברהם טראָנט אויף זײַנע הענם
זײַן בן-זקונים אַרױס,
אַ פֿרומער בלאָער שמערן בליצט
איבער דעם אַלטן הויז.
,הײַדא אליעזר!" -- דאָס בײַטשל קנאַלט
און אָט זילבערט זיך דער שליאַך.
(טרויעריק און שיין, זאָגט דער פּאַעט,
8 קוק טון, צי די מאַמע וויינם
איבער דער פופטער הויה.
,ווו פֿאָרן מיר איצטער, טאַטעשי?"
,קיין לאַשקעװו אױפֿן יריךד ?"
,װאָס וועסטו מיר קױפֿן, טאַטעשי,
אין לאַשקעוו אױפֿן יריך ?"
,א זעלנערל פון פּאָרצעלײ,
א פּײַקל און אַ טרומייט
און פֿאַר דער מאַמען אין דער היים
אַטלעס אויף א קלייך."
59
מדרש איציק
40
אברהמס אויגן ווערן פֿײַכט,
ער פֿילט וי דאָס מעפער בריט
אונטער דער זשופּיצע דאָס לײַב :
--- שוין איין מאָל אַ יריד...
,אליעזר, בײַ דער ואַפערמיל
דאָרט זאָלסטו בלײַבן שטיין !
פֿון דאָרט על איך מיט יצחקלען
צו פֿום שוין װײַטער גיין."
אליעזר אויף דער קעלניע ברומם
און קוקט אליץ אױפֿן שליאַך.
(טרויעריק און שיין, זאָגט דער פּאָעט,
זענען די וועגן פֿון תּנ"ך).
חומשילידער
אבֿרהם שיקט אליעזרן זוכן פֿאַר יצחקן אַ װײַב
אליעזר, מײַן אַלטער געטרײַער קנעכט,.
נעם דעם שטעקן אין דער האַנט,
שפּאַן אײַן דײַנע אַלטע געטרײַע פֿיס
און לאָז דיך איבערן לאַנד!
זוך אויס פֿאַר מײַן יצחקלען אַ װײַב,
זי זאָל זײַן איינע אין דער וועלט,
שיין זאָל זי זײַן וי די זון בײַ טאָג
און זי זאָל האָבן א קניפּל מיט נגעלט!
װוײַל יצחקל איז מײַן אויג אין קאָפּ,
איך האָב אים קוים אויסגעוויינט.
דו ווייסט עס אַליין, מײַן נעטרײַער קנעכט,
װוײַל דו האָסט עס אין חומש געליינט."
דער אַלטער אליעזר באָמקעט: ,יאָ"
און שמייכלט אין דער באָרד אַרײַן
און שטופּט אין אַלטן רוקזאַק אַרײַן
צוויי פֿלעשער מיט רויטן װײַן,
די רעטשענע קיכלעך באַשיט מיט מאָן,
װאָס מען האָט פֿאַר אים אָנגעגריט,
ען האַרטע אייער, אַ געבראָטן עוף --
דער װוענ איז לאַנג און ברייט.
,רב אברהם, אַ נוטן!" -- און ער גייט;
אין דרויסן דעמערם דער שליאַך.
די דעמערונג איז בלאָ און קיל,
וי פ'טרעפֿט זיך אין תּנ"ך.
41
מדרש איציק
42
אברהם אָבֿינו קוקט אים נאָך
און זעט װוי דער קנעכט פֿאַרשװינדט
צווישן די װוײַנשלביימער אין טאָל
אויף די פֿליגלען פֿונעם ווינט.
פֿלאַטערט די מוטער שרה פֿאַרבײַ
און איר שטערנטיכל לײַכט:
,אַוורעמל, מזל-טוב !" -- און פּאַרשװינדט,
זײַנע אויגן ווערן טריב און פֿײַכט.
און ס'פֿלאַטערט זײַן אַלטע, גראָע באָרד
ווי, להבדיל, אַ טיכל אין ווינט :
,מזל-טוב, שׂרה! נישט געווען באשערט,
זאָלסט פֿירן צו דער חופּה דײַן קינד."
ער נעמט פֿון דער זשופּיצע ס'חומשל אַרױס,
און לייענט די סדרה אויף אַ קול:
,חיי שׂרה" -- אַ שמערן פֿאַלט
און ווערט געניזוקט טיף אין טאָל.
אבֿרהם אָבינו פֿאַרטראַכט זיך און שװײַגם
די אויגן געווענדט צו דעם שליאך.
די נאַכט איז בלאָ און סאַמעטן קיל,
וי ס'טרעפֿט זיך אין תּנ"ך.
חומש- לידער
אליעזר רעדט מיט רב בתואל
אליעזר גלעט די װוײַסע באָרד
און רעדט בנעימותדיק שטיל:
,איז טאַקע אײַער אייננס, רב בתואל,
אָט דער פֿאָלװאַרק און די מיל ?"
ער מישט מיטן לעפֿעלע די מיי
אַ זפּ -- אױאַ! סע בריט!
און בתואל טראַכט אין האַרץ בײַ זיך :
אײַ, אַ טשודאַק אַ ייַד!
נאָר רק ער פֿרענט דאָס איינענע,
נלײַך ס'װואָלט אים ווער גענאַרט,
,אוודאי אייגנם" ער שמייכלט זים,
נלײַך ס'װואָלט אים נישט געארט.
,נו מאַ, אברהם מײַן באַלעבאָם
איז אויך נישט קיין אָרעמאַן,
און כאָטש ער פֿאַרמאָגט אַ צאַצקע אַ זון,
יי
נים ער כך ופך פחן)
ער מישט מיטן לעפֿעלע די מיי
אַ זופּ -- אדאַ! סע בריט --
רב בתואל ווערט כּמעט אין כּעס :
אײַ, אַ טשודאק אַ ייָד!
נאָר רק ער טענהט דאָם אייגענע
דאָס אי און אָן א שיעור,
נלײַך ער װאָלט, חלילה, נישט גענלייבט,
אַז רב ארי איז אַ גביר.
43
מדרש איציק
אליעזר קוקט אויף דער מיזרח-װואַנט
און זעט װוי דער ווילנער גאון
ווינקט אים מיטן רעכטן אויג
און הייסט אים דעם שידוך מון.
איז, הייסט עס, דאַרף מען גיין אויף פּאָטמשט
און קלאַפּן אַהיים אַ דעפּעש:
,רב בתואל מסכּים... כּלה האָמ
בעטגעװאַנט, צירונג און וועש".
הינטער דער טיר שטייט רבֿקה און הערט
און ציטערט פֿאַר פּחד און פֿרײד,
זי זעט זיך אונטער דער חופּה שוין
אין אַ ווײַסן חופּה-קלייד.
און אָט טוט ער איר אָן דאָס פֿינגערל
און זי זופּט פֿון זײַן בעכער װײַן:
-- אַ ליבער מאָנד אין הימל, זאָג,
צי װעל איך כאָטש גליקלעך זײַן ?
זי שװײַנט אַ רגע און זי זעט,
וי איבער דעם נאָענטן װאַלד
ציטערט אַ גילדענער שטערן שטיל
א רגע... און ער פֿאַלט.
44
חומשילידער
אבֿרהם אָבֿינו באַקומט אַ בריוו
יצחק אָבינו שפּאַצירט אין פֿעלד
געלאַסן, ערנסט און פֿרום,
און זעט וי ס'פּאָרט זיך א שמעטערלינג
מיט אַ בלאָער קאָרנבלום.
א רנע... צוויי... און נישטאָ אים מער,
ער איז שוין העט, העט, העט --
,צי װועט כאָטש נגעבן דער שאַרלאַטאן
דער אָרעמער בלום אַ גנ ?"
אין יצחקס אויגן פֿינקלט אַ טרער:
ס'איז פֿול מיט זינד די וועלט!
און ער גייט מיט פּאַמעלעכע טריט
צו זײַן טאַטנס געצעלט.
אברהם אָבֿינו שטייט אויף דער שװועל
און שמועסט מיטן פּאָטשטיליאָן,
װאָס האָט געבראַכט אַ פֿאַרזיגלטן בריוו
פֿאַר אַבראַהאַם תּרחזאָהן.
אליעזר שרײַבט, דער געטרײַער קנעכט,
אַז אַלצדינג איז אָלרײַט,
די כּלה איז שיין און האָט נדן
און גאָר אין אַ קורצער צײַט
וועט ער זי ברענגען צו פֿירן אהער
מיט קעמלען, צירונג און געלט,
רבקה הייסט זי, איר קאָכן פּיש
האָט אַ שם אויף דער וועלט.
49
מדרהש איטציק
40
אבֿרהם אָבֿינו שמייכלט און גים
דעם פּאָטשטיליאָן אַ באַקשיש --
זינט שׂרה, זאָל זיך מיען, איז טוים,
האָט ער נישט פֿאַרזוכט דעם טעם פֿון פֿיש.
ער פֿאַרמאַכט די אויגן און ס'איז אים גום,
ער הערט וי זײַן יצחקל ציט
דעם גמרא:ניגון -- , געלויבט צו גאָם,
ער װאַקסט כאָטש א פֿרומער ייד."
,אָמר אַביי? --- אײַ וי זיס.
אַ שטראַל פֿונעם זונפֿאַרגאַנג
שטיפֿט אַרום אין זײַן גראָער באָרד
און ציטערט אַ רנע לאַנג...
חומשילידער
יצחק אַבֿינו פֿאַרהערט זײַנע בנים שבת נאָכן טיש
יצחק אָבינו אין זײַדן כאַלאַט
גייט איבער דער שטוב אַרום
און ברומםט זיך צו אַ נינונדל,
אַ נינונדל ערנסט און פרום.
דעם ניגון האָט דער טאַמע נאָך
אים געזונגען בײַ דער וויג,
בעת די מוטער שׂרה אין שמאַל
האָט געמאָלקן די װוײַסע ציג.
,משירי בים באָם, מטשירי בים באָם,
אײַ, טאַטע אין הימל, הער,
וי אין דעם ניגון ציטערט פֿרום
דעם הייליקן טאַטנס טרער."
די פֿענצטער זענען צעעפֿנט ברייט,
ם'איז שבת נאָכן טיש,
סע גריזשעט נאָך די פּעטע קאַץ
די ביינדלעך פֿון די פֿיש.
,געלויבט צו גאָט, שוין אָפּגעבענטשט.
איצט, רבקה, זײַ נישט אין כּעם
און רוף מיר די קליינע חכרה אַרײַן,
גענוג שוין געװאָיוועט אין גאַם."
,קום, עשׂול, צום טאַטן אַהער !
זאָג, װאָס פֿאַר אַ סדרה גייט ?"
עשו שװײַגט, נלײַך נישט צו אים
װואָלט מען גערעדט די רייד.
47
מדרש איציק
48
ער האַלט אין דער רעכטער קליינער האַנט
אַ רויטן קאָלדרעקנאָפּ
און רבקה זעט באַשײנפּערלעך:
ער האָט אַ פֿאַרשטאָפּטן קאָפּ.
,איצט, יעקכל, װײַו װאָס דו קענסט'!"
און יעקב אָבֿינו קנאַקט
די סדרה װוי אַ לאָשעקל
איבער דעם ברייטן טראַקט.
רבקה שטייט בײַם אויוון פֿרום
און הערט זיך צו און קוועלט,
זי זעט דעם שׂכר שוין אָננענגרייט
פֿאַר זיך אויף יענער וועלט.
און אויף יעקבס עילוי-קאָז
פֿאַלט איר צאַרטער בליק
און דורך דער שבת-שטילקייט זשוממ
אַ גרויסע בלאָע פֿליג.
חומשילידער
יעקבֿ קױפֿט אָפּ די בכורה בֿײַ עשׂון
,טשויעטע, עשׂו, זײַ אַזױ גום,
קום אויף א ווײַל צו מיר אַרײַן,
כ'האָב ערשט פֿונעם קעלער אַרױפֿנעבראַכמ
דעם אמתן עמער מיט װײַן."
עשׂו קראַצט די פּאָטילניצע
און ספֿקט : גיין צי נים ?
צי נאַרט נישט אָט דער יאַנקל אָפּ,
דער קליינער, כיטרע זשיד?
נאָר אַז יעקב גיסט דעם בעכער אָן
און האַלט אים אַנטקעגן דער זון,
טראַכט עשו, אַז דער װײַן איז רויט,
נאָך רויטער פֿון דער זון.
,דאַי באָזשע, יאַנקל!? און עשׂו טרינקט ;
,דאַי באָזשע!" -- אַז ס'זאָל דיר זײַן! --
טראַכט יעקב און שמייכלט כיטרע און פֿרום
אין זײַן שװואַרצער באָרד אַרײַן.
און עשו טרינקט אַ כּום נאָך אַ כּום
און אָט שמייט שוין דער צענמער אין קאָן,
,יאַנקל, דאַװאַי, צום פֿאַרבײַסן דאַוואי
אַ המן-טאש מיט מאָן !"
שמייכלט יעקב: ,אַ המ-טאַש נאָר,
ס'איז דען פּורים, גױיַשער קאָפּ?
מילא, דער װוײַן יאַק וי דער װײַן,
נאָר פֿאַר דער שיסל מיט באָב,
49
מדרש איציק
0
װאָס כ'האָב מיר אויף וועטשערע אָנגעגרייט,
דערלאַנג מיר די בכורה אַהער!
אָסור צי אַ צווייטער ייד
וועט דיר געבן מיט עפּעס מער."
נעמט עשׂו אַרױס פֿון דער פּאַזוכץ
די בכורה -- יאָ צי ניין?
נאָר אַז ער דערפֿילט, אַז די שיסל מיט באָב
לאָזט אים נישט פון הינען גיין,
זאָנט ער : ,נאַ!" און יעקב באַהאַלמ
די בכורה אין זילבערשאַנק,
און עשׂו כראָמטשענדיק דעם באָב
פֿילט, אַז עס טוט אים באַנג.
און עֶר פֿילט וי ס'וואַקסט די שׂינאה אין אים
און ער ווייסט אַלײין נישט פֿאַר װאָס,
ער שלײיַדערט די ליידיקע שיסל אַװועק
און צעשמעטערט דאָס ליידיקע גלאָז...
חומשילידער
יעקבֿ נאַרט אויס די ברכה בײַ יצחקן
,רבקה פערדצע, װװוּ איז אַצינד
עשׂו, מײַן ליבער זון ?"
,בלינדער יאָץ, אָט שמייט נעבן דיר
עשת דײַן יבער ון!,
און רבקה טוט יעקבן אַ שטויס:
,װאָס שמייסטו, לעמעך, װאָס ?
ניי זאָג, דו האָסט פֿאַרן טאַטעשי
געשאָסן אין פֿעלד אַ האָו.
אַ האָז, אַ העזל, אַ ציננבאָק --
גיי, קינד, און נישט פּאַרגעס,
דו ווייסט דאָך, אַז דער טאַטעשי
האָט זייער ליב דעם פֿרעס.
וועסטו ביי אים געפֿינען חן
און די ברכה אױפֿן וועג.
נו גיכער ! איידער עשׁו שטינק
וועט קומען פֿון געיעג."
יעקב אָבינו שמיים אַ װװײַל
און טראַכט: אַן עק, אַ סוף !
דער חלום שטעלט שוין אױפֿן וועג
די לייטער צום הימל אוים
און אױפֿן ברונעם אין דער פֿרעמד
לינט שוין דער שווערער שטיין
און ביידע שוועסטער אַמפּערן זיך,
ווער פ'זאָל נאָך ואסער גיין.
81
מדרש איציק
92
יצחק אָבֿינו שמייכלט זים :
;עשׂו, מײַן גאָלדן קינד --
דו װאָס ביסט פֿלינקער פֿאַרן הערש
און שנעלער פֿאַרן ווינט --
װאָס האָסטו פֿאַר דײַן טאַטעשי
איצט פֿון געיעג געבראַכט ?
דו ווייסט דאָך, אז דער טאַטע שלאָפֿט,
פֿאַסט עֶר א גאַנצע נאכם."
יעקב אָבֿינו שטאַמלט: , איך..."
און בלײײַבט אַ רגץ שטיל
און ס'שושקען הינטערן אויוון זיך
דער אָװנט און די גריל...
חומשילידער
רחל גייט צום ברונעם נאָך װאַסער
רחל שטייט בײַם שפּינל און פלעכט
אירע לאַנגע שװאַרצע צעפּ,
הערט זי װוי דער טאַטע הוסט
און סאַפּעט אויף די טרעפּ.
לױפֿט זי גיך צום אַלקער צו:
,לאה! דער טאַטע! שנעל!"
לאה באַהאַלט דעם שונדראָמאַן
און װײַזט זיך אויף דער שוועל.
דאָס פּנים בלייך און אויסגעצאַמט,
די אויגן רויט און פֿאַרוויינט.
,לאה, מאַכסט פֿון די אויגן אַ תּל,
גענוג שוין פֿאַר הײַנט געליינט."
און רחל נעמט דעם ואַסערקרוג
או לאום ױך צום ברונעם נײי' -
די דעמערונג איז בלאָ און מילד,
כאָטש נעם און כאַפּ אַ וויין.
זי גייםט. און איבערן טונקעלן פֿעלד
בליצט שנעל פֿאַרבײַ אַ האָז.
-- טשיריק! -- אַ למד-װואָװוניקל
טשירקעם אין מיפֿן גראָז.
און אױפֿן הימל שעמערירמ
אַן אוירינגל פֿון גאָלד:
,ווען ס'װואָלטן כאָטש געוועזן צוויי,
אײַ װאָלט איך זיי געװאָלט."
3
מדרש איציק
זש
+
אַ פֿײַפֿל פּײַפלט אין דער נאָענט:
טרילי, טרילי, טרילי --
און ס'שמעקט מיט דעמערונג און היי
פֿון אַלץ שאָף און קי.
זי לױפֿט. שוין שפּעט. אין חומש שטייט :
בײַם ברונעם װאַרט אַ גאַסט,
די קאַץ האָט זיך געוואשן הײַנט
און זי האָט הײַנט געפֿאַסט.
זי לױפֿט און ס'פֿינקלט איבער איר
דאָס אוירינגל פון גאָלד :
ווען ס'װואַָלטן כאָטש געוועזן צוויי,
אײַ װאָלט זי זיי געװאָלט.
חומשילידערך
יעקב אָבֿינו באַגעגנט זיך מיט רחלען
יעקבֿ אָבינו שלעפּט זיך מיד
אין שפּעטן אָװונט אַרײַן --
אָם איז דער ברונעם דאָרטן לינקס,
דאָ מוז עס זיכער זײַן.
ער נעמט דאָס חומשל אַרױס:
,אַוודאי, אַוודאי דאָ --
איז װוי זשע קומט עם טאַקע, הא,
װאָס זי איז נאָך נישטאָ?"
זי נייט, זי לױפֿט, אײַ פֿאָטערל!
מיטן קרינל אין דער האַנט,
נאָך שענער װוי אין חומש שטייט --
אַן אמתער באַרליאַנט.
,נוטן אַבענד, שיינע מאַדמאַזעל,
איך כין דא. װיפן זי
אַ נר, א פֿרעמדער אין דעם אָרט,
דאָס הייסט, אַז נישט פון הי.
נאַר כ'האָב דאָ, פֿרײַלײַן, וויסן זי,
אײַן אָנקל אין דעם לאַנד,
ער מוז איהן, פֿרײַלײַן, וויסן זי,
אַוודאי זײַן באַקאַנט.
לבן הייסט עֶר, וויסן זי,
ער איז נישט אַבי ווער,
בײַ אונדז אין שמטעטל זאָגט מען אַז
ער איז אײַן מיליאַנער.?
23
מדרש איציק
80
,לאַבֿאַן האַאַראַמי, יונגער מאַן,
דאָס איז דאָך מײַן פּאַפּאַ!" --
,אוב כ'האָב קיין טעות, וויסן זי,
זענט איר דאָס פֿרײַלײַן ראַ--"
,און איר זענט יאַקאָב, מײַן קוזען?"
און זי ווערט װוי צונטער רויט
און יעקבֿ טראַכט אין האַריץ בײַ זיך
-- או-וואַ, אַ וואַזשנע מויד!
זי ניבן בײדע זיך די הענט,
אַ קילער אָװונטװינט
נעמט זיי ביידע פֿעסט אַרום
אַ רגץ און -- פֿאַרשװינדט.
חומשילידער
יעקב אָבֿינו זינגט אַ סערענאַדע אונטער רחלס פֿענצטער
דו לינסט מסתמא איצט אין בעם
און חלומסט זיס אַוודאי,
און איך דאָ אונטערן פענצטערל
זינג דיר אַ פערענאַדע.
דער פֿעטער איז אַ הונט מיט ציין,
נאָר רק ער הייסט מיר ואַרטן.
עס קען דער פֿעטער נישט פֿאַרשטיין,
וי שווער מיר איז דאָס װאַרטן.
אוי, װואַרמן מוז איך, רוכציע לעב,
אויף דיר אַזש זיבן יאָר,
אוי, מיר פֿאַר דײַנץ אויגענעס
און דײַנץ שװואַרצע האָר.
איך האָרעװע בײַי טאָג אין פעלד,
בײַ נאַכט קען איך נישט רוען,
סע טוט מיך נאָר וי אַ מאַגנעט
כקהר צו חיר צעעה
דער מאָנד אין הימל -- ער אַליין
נאַר קען מײַן װוייטיק פֿילן,
וי שווער, וי שווער, װוי שווער ס'איז
אַ ליבע אוסצושפּילן.
כ'האָב זיבן מאָל אין געלן זאַמד
הײַנט אויסנעקריצט דײַן נאָמען,
האָב איך דערזען א מרעפֿערקע
הינקט אויף אַ פֿום אַ לאָמען.
זי
מדרש איציק
98
געהאַלטן האָט זי אין דער האַנט
אַ פּעשל אַלמטע קאָרטן --
און איידער װאָס און איידער ווען
האָט זי געזאָגט די װאָרטן :
שצוויי מיידן פּנהן נאך הור
און דו האָסט ליב נאָר איינע,
די עלטערע וװועט זײַן דײַן װײַב,
אַבער נישט די קליינף."
און איידער װאָס און איידער ווען
האָט זי זיך אָפּגעצױגן --
לאהן האָט זי דאָס געמיינט
מיט די טראַכאַמע-אױגן.
אוי, אַ טעות האָט די טרעפֿערקע
און אַ טעות האָט דער פֿעטער,
אַז מײַנע וועסטו סײַ וי זײַן
צי פֿריִער אָדער שפּעטער.
פױ, דינען װע? איך רוכציע קעב
פֿאַר דיר נאָך זיבן יאָר,
אוי, מיר פֿאַר דײַנע אויגענעס
און דײַנע שװואַרצע האָר...
חומש לידעה
רחל און לאה
רחל שטייט באָרװעס אויף דער שוועל
און טרילערט שטיל א ליד,
די שװואַלבן װאָס פֿלאַטערן פאַרבײַ
שמעקן מיט פֿרילינג און צווים.
יעקב, דער ליכטיקער פּאַרשױן,
איז איר געקומען צו חלום בײַ נאַכט
און האָט איר פֿאַר זײַן האַרטער מי
דרײַ שיינע מתנות געבראַכט.
א בענטשערל און שיכלעך פֿון לאק
און אַ פינגערל פֿון גאָלד --
אוי, ווען די שװאַלבן װאָלטן געװווסט,
װוי שמאַרק זי האָט אים האָלד!
זי זשמורעט די אוינן צו דער זון
און לאַכט און לאַכט און קוועלט,
װאָס אָט די אייגענע גרויסע זון
שײַנט אויך אויף אים אין פֿעלד.
אַ ווינטל לאַשטשעט אירע פֿיס
און שטיפֿט אין אירע האָר
און רוימט איר שטיל אין אויער אײַן:
;נאָך נאַנצע פֿינעף יאָר."
,רחל! (די שוועסטער לאה רופט)
די קאווע ווערט דיר קאַלט."
רחל טוט אַ ציטער שטיל:
,אָט תּיכּה, לאה! באַלך !"
59
מדרש איציק
60
און זי ווערט טרויעריק מיט א מאָל,
זי ווייסט אַז לאה וויינם
אויף איר געלעגער יעדע נאַכט
און זי ווייסט אויך װאָס דאָס מיינט...
און פ'טוט בײַם האַרצן איר אַ קלעם
און זי לױפֿט אין אַלקער גיך:
;נאַ דיר, לאה, שוועסטערל קרוין,
דאָס בענטשערל און די שיך!
און נאַ דיר, לאה, שוועסטערל קרוין,
דאָס פֿינגערל פֿון נאָלד,
נאָר לאָז פֿאַר מיר, פֿאַר מיר אַלײן,
אָט דעם װאָס איך האָב האָלך."
און פ'אָטעמט פֿון די שוועסטער שאַרף
די בענקשאַפֿט און דער צער
און ווער ס'לאַכט פֿון זיי און שפּעם,
איז אַ רשע און אַ נאַר...
חומשילידער
לאה ברענגט דודאימלעך פֿון פֿעלד
מיט אַ בינמל דודאימלעך אין האַנט
גייט לאה פֿון פֿעלד אַהיים,
די אָוונטזון צעפֿינקלט איר גאָלד
אויף אַן אָרעמער כאַטע פֿון ליים.
לױפֿט איר אַנטקעגן אַ שלאַנקער ווינט
און ער כאפּט דעם אָמעם קוים :
,לאה, די קינדער וויינען דיר
אונטער דעם גרינעם נוסנבוים."
,א װייטאָנ דער מאַמען!" -- לאה לויפּמ
און ס'פּלאַטערט אין ווינם איר קלייד,
אָט שטייט די ווינטמיל אױפֿן באַרג
מיט די פֿליגל אױיסגעשפּרײט,
נלײַך זי װאָלט ערגעץ װוּ געהאַט
א יעקב און קינדער וי נאָלד,
וואָס וויינען אונטער א נוסנבוים
און זי װאָלט צו זיי געװאָלט...
זי לױפֿט. אין דודיעס שענק בײַם טראַקט
צינדט מען שוין אָן אַ ליכט,
אָט איז דאָס גרינע קלויסטרעל
און אָט איז דאָס געריכט.
זי שמעלט זיך אָפּ און אָטעמט שווער,
אָט זעם זי, די שוועסטער גייט,
א זײַדן העמדל אין דער האַנט
פֿון לאַנג שוין אױפֿגענײט..
61
מדרש איציק
62
און לאה זאָנט: ,זע, רוכציע קרוין,
װאָס כ'האָב פֿאַר דיר געבראַכט,
נעם די דודאימלעך און לייג
צוקאָפּנס דיר בײַ נאַכט...
אין נײַן חדשים מירצעשעם
וועסט, שוועסטער, זען צי ניין.."
זיי שושקען זיך און דער פּאָעט
קען גאָרנישט מער פֿאַרשטײן.
איז דרייט ער זיך אַװעק דיסקרעט
און כאָטש ער האָט נישט געהערט,
ווייסט ער אַז דאָס שושקען זיך
איז אײיביק װי די ערד..
חומשילידער
דינה בת יעקב גייט אויף א ראַנדעװוּ
דינה פֿירט מיטן ליפּנשטיפֿט
איבער די ליפּן אַהין און אַהער,
די ליפּן פּלאַמען וי רויטער מאָן --
גענוג, מען דאַרף נישט מער.
זי מוט אָן דעם שטרויענעם זומערהוט,
װאָס פּאַסט צו איר זומערקלייד ;
זי כאַפּט א קוק אין שפּינל פֿאַרשײַט,
נעמט דאָס זאָנטיקל און גיים.
דער ראָטהױז-זיינער ציילט אָפּ אַכט,
דאָס מיינט, אַז ס'איז שוין צײַמ
צו אײַלן זיך צום ראנדעווו
מיט די שכמער יונגעלייט.
,אַ שכם, דו שיינץ פֿרײלעכע שטאָט
פֿון װאַלצערס, ליכט און מוזיק,
פֿאַר דײַן יעדן פּאַרק האָט די ליבע אַ פּוד,
און יעהעה סח טיינט הליק.,
ס'איז איר נימאס און מאוס דעם טאַטנס היים,
װוּ מען דאַװונט טאָג און נאַכט.
פֿון זינט די מומעץ רחל איז מוים
האָט דאָרט קיינער נישט געלאַכט.
דער אומעט הענגט איבערן אַלטן הויז
ווי אַ גרויסע גיפטיקע שפּין.
ווען נישט די פריילעכע נעכט אין שכם,
װואָלט זי לאַנג אַראָפּ פֿונעם זין.
63
מדרש איציק
64
,אַ שכם, דו שיינע פֿרײלעכע שטאָט
פֿון װאַלצערס, ליכט און מוזיק,
פֿאַר דײַן יעדן פּאַרק האָט די ליבע אַ סוד,
און אַיעדער סוד מיינט... גליק."
ס'איז איר נאָענט און טײַער אַיעדער סוד,
כאָטש זי ווייסט נישט דעם באַשײד;
זי ווייסט נאָר איינס, אַז זי געפֿעלט
די שכמער יונגעלײַטט -- --
נאָר אָט ליכטיקט דער ערשטער לאַמטערן פֿון שכם
און ס'כליפּעט אַ פֿידל אין שענק
אַ נײַעם װאַלצער פֿון יאָהאַן שטראַוס :
,איך בענק, מײַן האַריץ, נעדענק !?
חומשילידער
יעקבֿ אָבֿינו האָט עגמת-נפש פֿון זײַנע קינדער
יעקב אָבינו זיצט אַלט און מיד
אויף דער גראָזבאַנק פֿאַר נאַכט,
ער פֿילט די ביינער טוען אים וויי,
נישט פֿאַר קיין שום ייד געדאַכט.
די בנים זענען פֿון גאַנץ קאַיאָר
אַװעק מיט די שאָף אין פֿעלד:
,אוי נאָטעניז, די דאָזיקע זין
פֿאַראומערן מיר די וועלט.
אָט האָב איך דאָ נישט לאַנג געפּאַקט
דשם בכור כיי בלההן פין כעה.
צי קען דען אַ טאטע מוחל זײַן
אַ קינד אַזאַ מין חטא?
נו און זיי --- די אַנדערע צוויי,
אַזא מין חילוליהשם --
זיי האָבן חרובֿ ונחרב געמאַכט
די קהילה קדושה שכם.
נו, און יהודה, דער ואַזשנער לייב,
מיט דער זונה אױפֿן וועג --
פ'האָט געהאַלטן אויף אַ האָר
זיי זאָלן קיין סטאַמבול אַװעק.
א שטיקל גליק, װאָס איינער פֿון זי
איז כאָטשבע אַ שטיקל לײַט,
דערפֿאַר האָב איך אים אױפֿגענײםט
אויף פּורים אַ העמדל פֿון זײַד."
68
מדרש איציק
00
און יעקבֿ הייבט די אויגן אויף :
צי האָט ער אַ טעות ? ניין!
ער זעט בפֿירוש און אויף דער װאָר
די מוטער רחל גיין.
זי גייט מיט שטילע זײַדענע טרים
און קומט אַלץ נענטער צו אים.
זי באַװועגט די ליפּן. ער הערט זיך אײַן,
נאָר ס'דערגייט נישט צו אים איר שטים.
אָט ווינקט זי מיטן טיכל צו אים :
,אויף ווידערזען!" -- און פֿאַרשװינדט,
וי זי אַליין װאָלט נאָר געווען
אַן אָטעם פֿונעם ווינט.
יעקב אָבינו זיפֿצט שווער און טיף :
,אַ חלום איז טאַקע אַ נאַר --
פֿאַר װאָס זשע נעמט נישט מיט דאָס מת
די בענקשאַפֿט און דעם צער ?"
ער הייבט זיך אויף. די לופט איז שאַרף,
ס'איז שוין צײַט צום שלאָפֿן גיין,
די בנים וועלן מסתּמא שפּעמ
קומען אַהיים צו גיין.
חומשילידער
יוסף הצדיק שפּאַצירט אױפֿן בולװאַר
יוסף שפּאַצירט אין זײַדענעם העמד
פאַר נאַכט אין דער שטערןאַלײ;
פֿרײַלינס מיט בלאָע פּאַראַסאָלם
ווינקען און שמייכלען פֿאַרבײַ =- --
איינע שעפּטשעט: ,זעלדע, דו זעסט,
ער איז טאַקע שיין וי נאָלד,
ווען כ'װואָלט נאָר געהאט גענוג נדן,
װאָלט איך נאָר אים געװאָלט."
די צווייטע שעפּטשעט: ,נעכטן בי נאַכט
איז ער געקומען אין חלום צו מיר
און כּדי ס'זאָל אים נישט זײַן צו שווער,
האָב איך אָפֿן געלאָזט די טיר."
יוסף שמייכלט. עֶר ווייסט אַלײן,
אַז ער איז א שיינער יונגערמאן,
ער האָט נישט איין מאָל נעזען זײַן בילד
אין דער הילצערנער װאַסערקאֿן.
א שאָד נאָר װאָס זײַנע בראַטשיקעס
דערגייען אים זײַנע יאָר
מיט , שטערן-טײַטשער" און ,יאָסעלע תּם"
און ,חלום אויף דער װאָר."
הײַנט אַכט טאָג איז ער געווען אױפֿן אָרט,
וװווּ די מאַמע רחל רוט :
מאמע געטרײַע, זאָג מיר פּאַר װאָס
פֿאַרצאַפּן זיי מיר דאָס בלוט."
07
מדרש איציק
68
נאָר ס'האָט געשוויגן דער קאַלטער שטיין
און געשווינן דאָס בערגל ערד;
און אפֿשר, ס'קען זײַן, די מאַמע אַלײן
האָט זײַנע טענות נישט געהערט.
דערפֿאַר האָט עֶר ליב די שטערךאַלײ,
וו די פֿרײַלינס שמייכלען פֿאַרבײַ
מיט קליינע בלאָע פּאַראַסאָלס
און איעדע שמעקט מיט מײַ.
און אפֿשר איז דאָס אַ חלום בלויז
און ער זעט אים נאָר אלײן,
און זײַנע בראַטשיקעס אין דער היים
וועלן עס קיין מאָל נישט פֿאַרשטײן.
זאָל זײַן אַ חלום, אבי ער איז שיין;
און עֶר גייט מיט שטילע טריט,
ער זאָל נישט פֿאַרלעשן דאָס אָװנטגאָלד,
די פֿרײַלינס און דעם צווים.
חומשילידער
יוסף הצדיק און זליכה
קום, קעצעלע, נו קום אַהער!
נו קום און זײַ נישט בייז!
זע, מײַנע בריסטן גאַרן דיך,
זיי זענען ברוין און הייס."
מאַכט יוסף הצדיק: ,נ-אי-אָ"
און מאַכט די אויגן צו:
,װואָס וויל די קליפּה פֿון מיר, האַ?
גיי, קּליפּה, אין דײַן רו!"
,קום, קעצעלע, נו קום אַהער !
מיט מײַנע שװואַרצע האָר
וויל איך דיך פּענטען פֿעסט צו מיר
אויף הײַנט און אַלע יאָר."
מאַכט יוסף הצדיק: , נ-אי-אָ,
אײַ, טאמטע אין הימל, העלף !
דו, װאָס האָסט זיך מיר אַנטפּלעקט
צווישן עקדישן און וועלף."
,נו, קעצעלע, נו קום שוין, נו!
זעץ, װוי פ'ברענט מײַן ליַב --
קום און זײַ אַ מאַן צו מיר
און איך װעל זײַן דײַן װײַב!?
יוסף הצדיק פֿיבערט און זעט,
וי זײַן ראש-ישיבה גיים.
ניין, ס'איז דער טאַטע יעקב נאָר
און עס האָגלען זײַנע רייד:
69
פמדרש איציק
0
,װאָס זעען מײַנע אויגן, װאָס ?
מאַכסט גאָר קוצעניו מוצעניו
מיט דער ערלית, דער אשת-איש.
טפֿו, יוסף הצדיק, טפֿו!"
מאַכט יוסף הצדיק די אויגן אויף
און ציטערט װי אַ בלאַט --
נאַקעט קניט זי נעבן אים,
וי די מאַמע האָט זי געהאט.
זי גלעט אים מיםט די הייסע הענט
און כּישופֿט מיט איר קול
און ס'ראַנגלט זיך בײַ אים אין האַלדן
אַ הויכער , שמע ישׂראל."
חומשילידער
יוסף הצדיק זוכט בֿײַ זײַנע ברידער דעם בעכער
זאָגט דער שליה: ,אדוני האַר,
מיר האָבן די חברה געפּאַקט
א זיבן מײַלן װײַט פֿון הי,
אַזש אױפֿן נריצער טראַקט."
זאָגט יוסף הצדיק שטרענג און בייז:
גברעננץ די חברה ארײַן!
איך וויל נישט וויסן פֿון גאַאַרנישט,
הער בעכעפ ואל סיר עין'י?
זאָנן די ברידער: ;אהי המר
מיר זענען ערלעכע לײַט,
מיר ווייפן אַלץ ברוך השם,
װאָס ,לא תננוב" באַדײַט.
װײַל אונדזער פֿאַָטער יעקב איז
אײַן גאָטעפפֿאָרכטיקער מאַן,
ער איז דער גראַנדראַבינער װואָהל
אין הייליקן לאַנד כּנען."
זאָנט יוסף הצדיק שטרענג און בייז:
פֿאַררעדץ מיר נישט די ציין!
צי עץ זענט אלע ערלעכע לײַט,
װועל איך שוין זען אַליין."
זאקן די כריהער ;אחויי חאה
מיר האַרכן דײַן באַפּעל" --
און זיי צעבינדן תּיכּף און שוין
די זעק מיט ווייצנמעל.
1
מדרש איציק
72
,און ווער איז אָט דער קליינער, ווער,
װאָס שטייט דאָרט בײַ דער ואַנט
און האַלט אַ תּפֿילי-זעקעלע
אין דער רעכטער האַנט ?"
ואַנן די ברידער. ;אהני האה
ס'איז בנימין, וי איר ווייסט,
ער איז דעם טאַטנם מיזיניקל,
זײַן אוצר און זײַן מרייסט."
,קום, קליינער חברה-מאַן, אַהער
און עפֿן דײַן זעקל שנעל!
און לאָמיך זען צי האָסטו דאָרט
בלויז סאמע מצהומטל!"
און יוסף נעמט דעם תּפֿיליךזאַק
פֿון בנימינס האַנט אַרױם --
און אין דער טונקל זײַן געשטאַלט
ווערט מאָדנעץ שטרענג און גרוים.
חומשילידער
יעקבֿ אַבֿינו לערנט מיט זײַנע זין ,מכירת יוסף"
ראובן, מײַן פאַמע עלטסמער זון,
װאָס שטייסטו אַזױ שטיל?"
פּאָטער יעקב, מיר זענען גרייט
צו שפּילן דעם פּורים-שפּיל."
,יוסף, מײַן סאַמע ליבסמער זון,
טו אָן דאָס זײַדענע העמד!
די ברידער װיקן דיך נאַך א מאק
פֿאַרקױפֿן אין דער פֿרעמד.
איז װאַרפֿן זיי דיך אַרײַן אין נרוב
טאָ וויין -- אָבער נישט צו פיל !
דו שפּילסט דאָך נישט דאָס ערשטע מאָל,
מײַן קינד, דעם פּורים-שפּיל.
-
נאָר ווען דו גייסט פֿאַרבײַ דעם װועג,
ווו דײַן מאַמעס קבר שמייט,
וויין אויףה איר שטיין אַן אמתע טרער
און זאָג צו איר שטילערהייט :
דער אַלטער יעקב װאָלט נאָך א מאָל
געדינט זײַנע זיבן יאָר,
ער זאָל נאָך א רגע פֿאַרן מוים
אַ גלעט טון אירע האָר.
און װײַטער ווייסטו שוין אַלין,
וו אײַן װוּ אויס און װי --
ס'פּאַשען שוין אין פּרעהס מרוים
די זיבן פֿעטע קי.
73
מדרש איציק
4
זײַ אים פּותר וי אַלץ מאָל,
זע מאַך נאָר נישט קיין פֿעל,
און פֿאַרגעס נישט, למען השם,
דעם טאַטן אַ זעקל מעל!
און פאַרגעס נישט, למען השם,
יוסף הצדיק דו מײַן --
און חיט זיך פֿאַר פּוטיפֿרם װוײַב,
כאָטש זי איז יונג און שיין!"
,הײַדאַ קינדער, װאָס שטייט איר װואָס,
װאָס שווייגט עץ אַזױ שטיל?"
,פּאָטער יעקב, האָסט קאַליע געמאכט
אַליין דעם פּורים-שפּיל "
שמואל
76
דער שניירער-געזעלן נאָטע מאַנגער לערנט תנ"ך
די ווירקונג פון דעם שנײַדער-געזעלן נאָטע מאַנגער אױיף מיר און מײַן
ווערק איז געווען זייער אַ גרויסע.
ער איז געווען אַן אינספּירירנדיקע פּערזענלעכקייט, ערשטראַנגיק און
אינציק. זײַן גרויסע ליטעראַטור-יקענטשאַפּט, זײַן שאַרפֿער קריטישער
אינטעלעקט, זײַנע פעיקייטן צו פֿאָרמולירן אין צוויי, דרײַ זאַצן דעם
עיקר פֿון אַ פּראָבלעם, האָבן אָנגערעגט צו פֿאַרמעסט און צו דערגריי-
כונג,
ער האָט נישט געשריבן, נאָר צווישן שװײַגן און שװײַגן געבליצט מיט
געדאַנקען, פּאַראַדאָקסן, פּאָרמולירונגען.
מײַן ברודער, דער שנײַדער-געזעלן נאָטע מאַנגער, איז געבוירן געװאָרן
דעם 10טן אױגוסט 1902 אין טשערנאָוויץ און איז געשטאָרבן סוף 1942
אין סאַמאַרקאַנד, אוזבעקיסטאַן.
אַ ליכטיקע געשטאַלט, אַ חלום, אַ לעגענדע, אַ פּרינץ בײַ דער ניימאַשין.
אין זײַן װאַרשטאַט האָבן זיך די חכמים און פּאָעטן פֿון אַלע פעלקער
אָפּט פֿאַרזאַמלט און זייער אָפּט הנאה געהאַט פֿון זײַנע ראַנדדבאַמערקונגען
און זײַנע גערעדטע גלאָסאַרן,
,דער שנײַדער-געזעלן נאָטע מאַנגער לערנט תּנ"ך" איז געװאָרן צום ערשטן מאָל
פאַרעפנטלעכט אין באַנד ,דער שנײַדער-געזעלן נאָטע מאַנגער זינגט" אין לאָנדאָן
אין יאָר 1948,
|איבערגעדרוקט אין מדרש- איציק, פּאַריז 1951; טײלװײַזן אין ליד און באַלאַדע,
ניוײיאָרק 1952. דאָ אַ טייל לידער אויך צװישן די ,חומש-לידער".ן
ש מואל
חנה און פּנינה
פּנינה צװאָנט איר טעכטערל
און מיטן פֿוס ווינט זי די וויג,
און אונטערן האַרץ, געלויבט צו גאָט,
צאַפּלט אַ פֿריש שטיק גליק.
,איצט, דאָבעלע, טו אויס דאָס קלייד
און װאַרף שנעל אַראָפּ די שיך,
און איינס און צוויי --- אין בעט אַרײַן
און זאָג אָפּ קרישמע גיך."
און פּנינה ביינט זיך איבער דער וויג:
,שא, פֿרױקעלע טאטע, שא,
די מאַמע וועם דיר זיננען א לידעלע,
א לידעלע אָט אַזאַ:
איי-ליו-ליו, פֿרױקעלע...
דער טאַמטע װועט קױפֿן אַ טראָיקעלע,
דאָס טראָיקעלע וועט פֿאָרן
קיין ליטע און פּאָמאָרן,
דאָרט וװועט דער טאַטע קױפֿן
לאַָשיקלעך װאָס לױפֿן,
מיט נלעקעלעך װאָם קלינגען,
און חזנימלעך װאָס זינגען --
אײ ליו לירלי, ליה"
דער פּעמפּיק שלאָפֿט און פּנינה איז מיד
פֿון אַזױ פֿיל פֿרײיד און גליק :
,רבונו של עולם, באַהיט און באַשיץ
דאָס בעטל און די וויג."
77
מִהַרש איציק
78
נאָר פּלוצעם, האָרך! פֿונעם אַלקער ציט
אַ שאַרף און דין געוויין,
דאָרט וויינט די עקרה חנה אויף ס'נײַ
אין דער פֿינצטער איינע אַליין.
,גאָט איז מיט איהנען, כאַנטשיע קרוין,
זי וועקן מיר די קינדער אויף!"
און פּנינה הערט וי חנהס קלייד
רוישט שמיל די טרעפּ אַרױף.
דאָרט וװועט זי ליגן די גאַנצע נאַכט
אין איר חדר אויף די קני,
פֿאַרטאָן אין תּפֿילה און געוויין
ביזקל אין דער פֿרי!
פּנינה דרייט דעם נאַפֿטלאָמפּ אײַן,
די שאָטנס אויף די ווענט
שפּאַרן אָן די געקרײַזטץ קעפּ
אויף זייערע פֿאַרסאַזשעטע הענט.
דער זייגער טיק-טאַקט אויף דער װאַנט,
אױפֿן פּריפּעטשיק זינגט אַ גריל,
און פּנינה שאַרט זיך באָרוועסערהייט
צו איר. געלעגער, שטיל...
ש מואל
חנהס וויגליד
חנה ווינט איר בן-יהידל:
, שלאָף, שמואליקל טאַמע, שלאָף,
דרײַ אַלטע ייִַדן זץ איך גיין,
דרײַ פון הי לש
איינער איז פֿון יאַראָסלאַוו,
דער צווייטער פֿון לובלין,
דער דריטער דרייט א פּאַפּיראָס
פֿון טערקישן טימין.
זאָגט דער ייָד פֿון יאַראָסלאַוו
און גלעט די װײַסעץ באָרד:
-- עץ זעט די פּלומפּ אין מיטן מאַרק
און אָט דעם בנין דאָרט ?
דאָרט וווינט אלקנה, דער גביר,
דער גרעסטער מן הסתּם,
מאַיאָנטעקעס אין גאַנצן לאַנד
ון שיפֿן אױפן יִם. --
זאָגט דער ייַד פֿון אַלט-לובלין :
-- זעטס נאָר אן אַנטיק,
די עקרה הנה וויגם
אַ נביא אין דער וויג.
און ס'שמייט אין דרויסן אויף דער שוועל
אַ מלאך אויף דער װאַך,
ער בלעטערט בײַם לאַמטערן-שײַן
דעם געטלעכן תּנ"ך. --
79
מדרש איטציק
זאָגט דער דרימער אַלטער יָד,
װאָס דרייט דעם פּאַפּיראָס :
-- די גרילן לייענען קרישמע שוין
אין פֿײַכטן אָװנטגראָז
און יעדער פֿױגל אין זײַן נעסט
טרילערט פֿונעם שלאָף,
און ס'סדרן זיך די שטערן אוים,
אַן אלף און א תו --
אַ כּתב פֿון זילבער און פֿון גאָלד,
שיין, נישט צום פֿאַרשטײן --
דעם מיין פֿון אָט דעם כֹּתב פֿאַרשטײן
קען גאָט ברוך הוא אַליין.
נאָר שאַט, רבותי, זיך פֿאַררעדט,
שוין צײַט מיר זאָלן גיין.
אַ גוטע נאַכט דעם נביא שמואל.
זאָגט אַלע הויך: אמן! -
80
ש מואל
שמואל הנביא און דער פּאַסטעך דוד
אױפֿן בערגל נעבן דער טיל,
אונטער אַן אַלטן באַרנבױים,
פֿײַפּלט דוד דאָס פּאַסטעכל,
די ווינטן דעכען קוים :
,העי, זילבערװאָל, דו שעפעלע װײַם,
האָב נישט קיין מורא פֿאַר די וועלף,
פֿאַראַן אַ גאָט דאָרט אין דער הייך,
א פֿאָטערל װאָס העלפֿט.
העי, טינטערל, דו שעפֿעלץ שװאַרצם,
האָב נישט קיין מורא פֿאַר דער נאַכט,
פֿאַראַן אַ גאָט דאָרט אין דער הייך,
א פֿאָמערל װאָס וואַכט.
העי, לעקישל, דו ציננבאָק,
שפּרינג, װואָיעווץ אום אין פעלד,
צופּ דאָס גראָז און פֿאַרשוין די בלום
און האָב הנאה פֿון דער וועלט."
נאָר ער איז דער אַלמער גראַער יַד,
אויף זײַן שטעקן אָנגעשפּאַרט,
װאָס שטייט פֿאַר אים נאָר אומגעריכט,
באַטראַכט אים שמום און װאַרט?
ס'איז שמואל הנביא פֿון דער , רויטער בריק",
ער וווינט דאָרט איינער אַלײן --
אַן אַלטער בחור, אָן װוײַב אָן קינד
און עלנט וי אַ שמיין.
81
מדרש איציק
די נבואה -- טענהט ער -- איז זײַן װײַב,
ביז הונדערט און צװאַנציק יאָר,
װוײַל פּונקט וי א װײַב שרײַט זי און שעלם
און דערגייט אים זײַנע יאָר.
איצט שטייט ער און קוקט אױפֿן פּאַסטעכל:
אָט דאָס איז דער פּאַרשױן,
װאָס וועם פֿאַרבײַטן, אם ירצה השם,
דאָס פֿײַפֿל אויף דער קרוין?
ער נעמט די רויטע פֿאַטשײלץ אַרױיס
און װוישט אָפּ די טראָפּנס שווייס
און פ'פֿאַרשמעקט מיםט תּהילים און פֿידלשפּיל,
געמישט מיט אל דאָס בייז.
7 82
ש מואל
דער אַלטער ר' ישי
ר' ישי זיצט אונטערן קאַרשנבוים
און זופּט פֿונעם גלעזל מיי ;
דער קאַרשנבוים אין ערשטן צווים
בלענדט װוי װײַסער שניי.
אַ זונשטראַל פֿאַלט צו זײַנע פֿיס,
א קליינער נילדענער האָז,
וי איינער רעדט: ר' ישי, דאָ
זענט איר דער באַלעבאָס.
ר' ישי שמייכלט. נעהערט א נײַס!
דאָס ווייסט דאָך קינד און קייט.
דו זאָנ נאָר בעסער, חברה-מאן,
װאָס פֿאַר אַ סדרה גייט ?
ער זונשטראַל ציטערט, ציטערט פֿרום,
ון שאַרט זיך שטמיל אַװעק.
אַ שפּרונג ! און זץ, די ראַבע קאץ
באַקומט אַ גאָלדענעם עק.
אַ פֿוינל סװיפּטשעט: אין דער לופֿט,
הערט, רב ישי+ הערט:
אַ קרוין, אַ תּהילימל און א שווערד
איז אײַער דודלען באַשערט.
ר' ישי שמייכלט. די זעלבע זאַך
האָט דער אַלטער נביא שמואל
נעמטענהט נעכטן מנחה-צייט
אין דער אַלטער , קאַלטער שול".
89
מדרש איציק
84
ישי, זאָג דײַן מיזיניקל,
ער זאָל פּאַקן דעם טשעמאָדאַן
און איוודע װאָך, אם ירצה השם,
פֿיר איך אים מיט דער באַן
אוועק צום מלך שאול אין הויף
און דאָרט, אוי ישי, דאָרט,. "
און ס'האָט א דינער שמייכל זיך
פֿאַרלױרן אין זײַן באָרד,
ר' ישי טראַכט: נו מא, נו מאַ,
ס'איז אַ באַשערטע זאך.
סע פֿײַפֿן עס די פֿיינל שוין
אַראָפּ פֿון יעדן דאך.
מילא, די קרוין יאַק וי די קרוין
און די שווערד יאַק וי די שווערד,
נאָר וויי, געװאַלד, דאָס תּהילימל
װעם פנצח װײַן חי ערה
ר' ישי זיצט אונטערן קאַרשנבוים
און זופּט פֿונעם גלעזל מיי.
דער קאַרשנבוים אין ערשטן צוויט
בלענדט וי װײַסער שניי.
ש מואל
מיכק
מיכל זיצט אױפֿן גאַניקל,
דער זומער-אָוונט צינדט
פײַערפֿליגן אין דער לופֿט --
אַ זיסער זומערווינט
זינגט אין אירע טיציאַן-האָר
אַ גלילער פּאַסטאָראַל
װאָס שמעקט מיט דאָרפֿיש קאָרנברוימ
און זילבערט וי אַ קװאַל:
די גלאָריע פֿונעם לאַנד,
אַ מנן-דוד אויף דער פֿאַן,
אַ תּהילימל אין האַנט."
,בת-מלכּה, הער, אַ פּֿײַפֿל שפּילט
די שטאָלצע קיניגס-טאָכטער ווייסט,
װאָס אָט דער נינון מיינט,
זי האָט עס נישט צום ערשטן מאָל
אין שמואל-בוך געליינט.
זי ווייסט אַז אָט דער נביא שמואל,
דער אַלטער אינטרינאנט,
שפּינט און שפּילט אַ טונקל שפּיל
מיט זײַן געניטער האַנט.
אַ שפּיל אַרום דעם מאַטנם קרוין
און מיט איר אייגן לײַב,
איצט שעפּטשעט יעדער שוין אין הויף,
אַז זי ווערט דודס װוײַב.
מדרש איציק
פֿאַר אירץ אױיגן שוועבט פֿאַרבײַ
דעם נביאס װײַסע באַרד,
אין אירע אויערן הילעכט אָפּ
זײַן שאַרף און דאָרניק װאָרט.
זי שוידערט. אין אַ נאָענטן קוסט
ווייטיקט אַ נאַכטיגאַל.
אין אירע רויטע טיציאַן-האָר
זשומעט א פּאַסטאָראַל:
,בת-מלכּה, הער, א פֿײַפּל שפּילם
די נלאָריע פֿונעם לאַנד,
אַ מנך-דוד אויף דער פֿאַן,
אַ תּהילימל אין האַנט."
זי הייבט זיך אויף; איר זײַדן קּלייד
רוישט דורך דער זומערנאַכט.
אַ ייִדישער פּאָעט האָט מיד
דאָס שמואל-בוך פֿאַרמאַכט.
86
שמואל
די מכשפֿה פֿון עין-דור
די אַלטע מכשפֿה פֿון עיז-דור
זאָגט צו דעם קאָטער: , מיאַו,
װאָס מאַכט אײַער שװאַרצע עקסעלענץ,
און װאָס מאַכט די ליבע פֿראַו?"
און צו דעם גרינעם פּאָפּוגײַ
װאָס װאַיעװעט אום אין שמײַג :
,אַ פּלעצל צוקער, דו נאַשער דו,
נו נאַ און נעם און שװוייג."
און צו דעם גרויסן געלן האָן
מיטן פֿײַער-רויטן קאֵם :
,װאָס זעסטו, נביא, אין דער נאַכט,
8 גייער מן הסתּם ?'
דער האָן קלאַפּט מיט די פֿליגל שאַרף,
איינס און צוויי און דרײַ,
די װאָלקנס הענגען איבערן וואַלד,
שווער און גראָ וי בלײ...
די אַלטע מכשפֿה פון עין-דור
טראַכט: אַ מאָדנע זאַך,
אַפֿילו איך, די טרעפֿערקע,
שפּיל א ראָלע אין תּנ"ך.
א גייער גיים; עֶר פֿרעגט דעם ווינט
צי ווייסט עֶר װוּ איך וווין ;
זײַן שאָטן װוי אַ שעקספּיר-קלאַון
שפּילט זיך מיט זײַן קרוין.
87
מדרש איציק
8
אַ גייער נייט, ער שאַרט זיך שטיל .
דורך דעם געדיכטן װאַלד --
אין גאַנצן שמואל-הנביא-שפּיל
די טרויעריקסטע געשטאַלט,
די אַלטע מכשפה פֿון עין-דור
טראַכט: אַ מאָדנע זאַך,
אַפֿילו איך, די טרעפֿערקע,
שפּיל א ראָלע אין תּנ"ך.
אַ פּעשל קאָרטן לינט אױפֿן טיש
און דאָס פּעשל קאָרטן ווייסט,
אַז פֿאַר דעם טרויעריקן , מלך פּיק"
איז מער נישטאָ קיין טרייסט,
דער האָן קלאַפּט מיט די פֿלינל שאַרף,
איינס און צוויי און דרײַ,
די װאָלקנס הענגען איבערן ואַלד,
שווער און גראָ װוי בלײַ.
ש מואל
אבינ"?
דער װײַנריב דראַפּעט זיך אויף דער ואנט
וי אַ פֿאַרליבטער יוננער נאַר
אַרױף צום פֿענצטער, וו אביניל זיצט
אין איר קליינעם בודואַר.
זי טראָגט אַ פּיזשאַמע פֿון געלן זײַד
און אַ היאצינט אין די האָר
און אויף דער פּיאַנאַ, געגאָסן אין בראָנדז,
שטייט דאָס לאָבוסל אַמאַר.
ער צילמ מיט זײַן פֿײַל-און-בױינן צו איר
און זי אביניק קאכט;
דורכן אָפּענעם פֿענצטער בליט אַרײַן
אַ בלאָדאױניקע זומערנאכט;
זי בליט מיט גרילן און רויטן מאַן,
מיט אַ שעפּטשען אויף נאָרמנבענק;
נופן פיבערן: ,;האַבּ מיך ליב!"
און הייסע ליפּן : , געדענק !...
אביגילם אויגן זענען מאָדנע גרוים,
זי װאַרט און זי איז גרייט
צו שפּילן דעם ביבלישן ראָמאַנם,
וי אין שמואל אלף שמיים.
אנטקענן איכער איר, אויף דער װאַנט
הענגט נאָך נבלס פּאָרטרעם,
כאַטש זינם אַ װאָך האָט דער מלאך-המוות
זיי ביידן אָפּנענט.
9
מדרש איציק
איצט איז זי פֿרײַ, װוי א פֿױנל פֿרײַ
פֿאַר דודן, איר מוסקעטיר,
װאָס װאַרט פֿאַרבאַהאַלטן אין אַ הייל
אויף איר, אויף איר, אויף איר.
אָט נאָך 8 רגע, און פ'ווערט אַלצדינג װאָר
װאָס זי האָט געטרוימט, גענלוסט --
די זומערנאַכט אַנטבלױזט אין די בערג
איר װײַסץע לבנה-ברוסט.
אביגילם אויגן זענען פֿאַרנעפּלט און פֿײַכט;
זי װואַרט און זי איז גרייט
צו שפּילן דעם ביבלישן ראָמאַנס,
ווי אין שמואל אלף שטייט.
שמואל
בת-שבע
בת-שבע באַמראַכט דאָט פֿינגערל
װואָס פֿינקלט אין איר האַנט --
אוי, ס'איז נישט אַזױ דאָס פֿינגערל
וי דער מלך פֿונעם לאַנד.
אוי, ס'איז נישט אַזױ דאָס פֿינגערל
װי זאם בריהעלע דערצו:
,דײַן פּנים, דײַן גאַנג, דײַן איידעלער פֿאַסאַן,
זי ניבן מיר נישט קיין ההר?
בת-שבע גייט צום שפּיגל צו:
--- אַוודאי איז זי שיין,
נאָר וי קען זי, אַן אשת-איש,
צו דער באַשטעלונג גיין ?
װאָס װועט זאָגן דער אַלטער שווער
און דער מאַן דער גענעראָל,
און װאָס וועט זאָגן גאָט אַלײן,
דער שומר פֿון ישׂראל?
זי לייענט איבער נאָך אַ מאָל דעם בריוו:
,אָ שיינקייט פֿון דער וועלט,
מיט נאָט ברוך הוא בין איך פּער דו'
און איך טן ואָס מיר געפֿעלט;
אַז איך זינג פֿאַר אים מײַן תּהילים אָפּ,
איז ער מוחל מײַנע זינד;
און װאָס שייך אוריה, דײַן ליבן מאַן,
פֿאַרלאָז זיך אויף מיר, מײַן קינד."
1
מדרש איציק
92
אַ פֿירהאַנג רוישט. ווער גייט ? וװוער גייט?
ס'איז נאָר דער ווינט, נישט מיין ;
זי באַהאַלט דאָס פֿיננערל, דעם בריוו,
און לאָזט זיך לאַננזאם גיין
אַראָפּ אין נאָרטן. -- די שטילע טרימ
פֿאַרשלינגט דער געלער זאַמד,
נאָר פֿאַרן טויער אומגעריכט
אַ רויטע מאָנבלום פֿלאַמט
אַ לעצט ביסל בושה. זי עפֿנט די מיר
מיט איר קליינער װײַמער האַנט.
אוי, ס'איז נישט אַזױ דאָם פֿינגערל,
װי דער פמלך פונעם לאט
שמואל
אמנון און תּמר
איך שרײַב דיר דאָס בריוול, תּמר,
טאָ זץ היט אָפּ דעם סוד,
דער עיקרשט פֿאַרן טאַטעשי,
און אויב דו קענסט, פֿאַר גאָט.
געדענקסט די נאַכט אין ווילדן װאַלד,
ווען כ'האָב דיך גערופֿן ,ווייב" ?
דו האָסט געפֿיבערט: ,לאָז מיך גיין!"
און איך האָב געהייסן : , בלייב !"
און דו ביסט געבליבן. די נאַכטינאַל
האָט, פּונקט װוי אין הײַנעס ליד,
אָפּנעטרײסלט איבער אונדז
דעם ערשטן קאַרשנצוויט.
און איך האָב געפיבערט : , תּמר, דו הערסט
װי פיננט צן ריר מײַן גום?"
און דו האָסט געאָטעמט הייס און שווער:
,איך ענטפֿער אויף דײַן רוף."
און שיכּור פֿון , שיין", פֿון ,מיט דיר אַליין"
האָב איך דיך דאָרט דערקענט
און כ'האָב דיך אַ נאַקעטע דורכן װאַלד
געמראָגן אויף מײַנע הענט.
און דער װאַלד האָט געשטוינם: , או-ווא, אוווא,
וי אַזױ איז דאָס געשען?"
אַ ייִדישער װאַלד האָט זינט ער לעבט
אַזא זעונג נישט געזען.
93
מפדרש איציק
4
נאָר ווען דו האָסט פּלוצעם אַרױסגעפּלאַצט
מיט אַ שאַרף און דין געוויין,
האָט דער אַלטער תּלמודישער קאָפּ פֿון װאַלד
ערשט אָנגעהויבן פֿאַרשטײן.
דײַן געוויין האָט געמסרט, מײַד אויס דעם װאַלד,
וי איך מײַד אים זינט יענער נאַכט;
אָ, פֿאַר װאָס האָסטו דעמאָלט געוויינט אין װאַלד
און נישט געזונגען, געשטיפט און געלאכט ?
איך שרײַיב דיר דאָס בריוול, תּמר,
טאַ זע היט אָפּ דעם סוד.
דער עיקרשט פֿאַרן טאַטעשי,
און אויב דו קענסט, פֿאַר גאָט.
ש מואל
דוד המלך און אבשלום
דוד המלך בײַם תּליה:בוים
באַװיינט דעם טויטן זון --
איבערן װאַלד ברענט בלוט און גאָלד
די מידע אָוונמזון.
יואב, דער אַלטער גענעראַל,
שטייט, , האַפּטאַך" בײַ דער זײַט,
און ס'בלישטשען די שפּיזן און די העלמם
פֿון זײַנע מונדירמץ לײַט.
דער מלך וויינט: אבשלומקע,
צו װאָס האָסטו דאָס געטאַן?
עפֿן די אויגן און נאַ דיר אַװעק
מיט כּבוד דעם נאָלדענעם טראָן ;
עפֿן די אויגן און נאַ דיר אַוועק
דאָס צירונג און דאָס גאָלך
און אַפֿילו די ,הייליקע וועטשערע",
װאָס רעמבראַנדט האָט געמאָלט.
װואָס ווילסטו נאָך? אָט מו איך אָן
אויף דײַן שיינעם קאָפּ די קרוין,
און קריטעלער בי עלעדרכו זון
און אן עק, א סוף און שוין.
יואב, מײַן אַלטער גענעראַל,
טו צו וויסן איבערן לאַנד,
הייס בלאָזן די מרומיימערס, ס'זאָל
איעדערן זײַן באַקאַנט :
98
מדרש איציק
אבשלום איז מלך ישׂראל, יחי!
שרײַטס אַלע מיט מיר ,יחי !"
אן עכאָ לצעוועט אין װאַלד;
יחי. כיכיכי -י.
דער אָװנט, א באָרוועסער הקדשיייד,
מישט די בלעטער פֿונעם ואַלד,
עלעהיי אַ תּהילימל; אין מיטן װאַלד
די פֿאַרלױרענע געשטאַלט
פֿון דער װַטנס שאַרף: אדדהו,
און דער אַלטער מלך מורמלט פֿרום :
ממעמקים, טאַטעני.
פֿונעם אַלטן מלך; אַ סאָווע שרײַם
ש מואל
אבישג
אבישנג מוסרט דעם דערנערקוסמ
װאָס האָט בײַ 8 לעמעלע , מעע"
אָפּנעצופּט אַ בינטל װאָל:
קפע חו לאָבום ופע.?
און צו דעם שעפעלע מיט כּעם:
,װאָס קריכסטו דו דוראַק ?"
אַ פֿױגל פֿײַפֿט: ,אַבי, אַבי",
אַ זשאַבע: ,שג שג שב."
אבישג לאַכט: דאָס מיינט מען זי,
און צו איר זומערקלייד
ליינט צו די מידע אַונמזון
אַ גרויסע גאָלדענע קווייט.
זי ליינט צוויי פֿינגער צו צום מויל
און פֿײַפֿט די שאָף צונויף;
צײַט אַהיים. ווײַל מאָרנן פֿאַר טאָג
פֿאָרט זי אין מלכס הויף.
די מאַמע האָט פֿאַר איר באַצאָלט
אַן אָרט אין לייזערס בויד:
;ר' לייזער. נאץ אײַך א רײַניש מער,
און ניץ אַכטיק אויף דער מויד!"
הכ לייועה היו א סאדכער נעלער ייה
מיט אַ בראָדעווקע אויף דער באַק.
א פֿױנל װאָרנט : , אַבי, אַבֿי",
אַ זשאַבעץ: ,שג שג שג".
97
מדרּש איציק
אבישג לאַכט. דאָס מיינט מען זי,
און פֿון איר זומערקלייד
נעמט אָפּ די רוימע אָװונטזון
די גרויסע גאָלדענע קווייט.
,אַ װאַזשנץ מציאה !" אין מלכס הויף
וועט זי גיין אין סאַמעט און זײַד
און וועט טיילן לעקעך און אײַנגעמאַכטס
פֿאַר אַלעץ אָרעמע לײַט.
און דער מלך וועט שפּילן אויף דער האַרף,
ווען די שטערן ווערן גרוים,
און זי װועט זײַן אין זײַן תּהילימל
די סאַמע שענסטע רויז.
נאָר אָט איז דער מײַך און אָט איז די בריק,
און אָט הודזשעט דער מאַרטאַק.
א פֿױנל וויינט: אַבֿי, אַבֿי",
8 זשאבע: ,שג שג שנ"
ש מואל
אבישגס לעצטע נאַכט אין דאָרף
דער קוקו רופּט דאָס שטילע דאָרף
און ווערט אַנטשװיגן מיד --
די שטילקייט נאָר אַלײין הערט שאַרף
וי פ'צוויטעט אָפּ דער צווים ;
די שטילקייט נאָר אַליין הערט שאַרף
וי ס'צוויטעט אויף אַ מרוים
אין קלענסטן הײַזל פֿונעם דאָרף,
װווּ ס'בליט דער ליפּעבוים.
אַ טרוים פֿון זײַדנס און מוסלין,
מים שפּיצן פֿון בראַבאַנט :
אַ קאַרעטע פֿון גאָלץ גאָלד,
װאָס שמט אין נאַנצן לאַנד.
,װער איז די פּריצה אין דער קאָטש?
װוײַוט אוים אַז נישט פון הי !"
אבישג שמייכלט אין איר שלאָף,
די פּריצה - דאָס איז זי
זי זאָגט צום קוטשער : ,יונה, שנעל,
דער מלך װאַרט אויף מיר.
ער שטייט מסתּמא אין מונדיר
אין דרויסן פּאַר דער טיר."
דער חלום-מלך איז יונג און שלאַנק,
אָט פּונקט וי זײַן פּאָרטרעט,
װאָס העננט זינט יאָרן אויף דער וואנט
איבער דער מאַמעס בעט.
99
מדרש איציק
100
דער מלך נעמט זי אונטערס אַרם,
און אַרױף די מירמלטרעפּ
קלינגען זײַנע גאָלדענע שפּאָרן
און ס'רוישט איר זײַדענער שלעפּ.
און ס'זענען פֿן עדות קינד און קייט
און אַן עדות -- באַרג און טאָל,
אַז ס'איז נישט קיין ליבע אויף איין נאַכט,
נאָר אַ ליבע פֿאַר אַלע מאָל.
דער קוקו רופֿט דאָס שטילע דאָרף:
קוקו -- דער מאָרגן בלויט,
ר' לייזער פּאָיעט אָן די פֿערד
און ס'וואַרט די שווערע בויד.
ש מיאל
דוד המלך און אבישג
דער מלך מישט דאָס תּהילימל
(ס'איז טיפּע מיטןנאכט)
אין דרויסן פֿאַרן טויער שטייט
אַ זעלנער אויף דער ואַך.
דער מלך מורמלט: ,גרויסער גאָט,
איך ווייס אַז דו ביסט דאָ
אין מיר און אין מײַן תּהילימל
אין יעדער מינדסטער שעה."
עֶר הייבט זיך אויף -- גענוג פֿאַר הײַנם
מיט גאָט ברוך הוא גערעדט,
און װוי א שאָטן שאַרט ער זיך
פּאַמעלעך צו צום בעט.
אבישג שלאָפֿט, זי אָטעמט שטיל.
און הער -- זי רעדט פֿון שלאָף,
און פון איר חלום שמעקט אַרױס
אַ טאָלעקע מיט שאָף.
אַ װאַסער און אַ נאָדלװאַלד,
דאָרף-לבנה גרויס,
אַן אַלטער פֿרומער ליפּעבוים
װאָס היט דער מאַמעס הויז.
5:
א טרויער און אַ נאָגעניש,
בענקעניש װאָס צימם
ועק פֿונעם מלכס תּהילימל
אַ
אַו
צו אַן אייגן ליד,
101
כקרש איציק
דער מלך טראַכט: אַ מאָדנע זאַך --
זי לינט אין הוילן העמד,
נאָענט צו מיר און מײַן באַריר,
און דאָך אי װוײַט אי פֿרעמד.
ער בייגט דעם אַלטן װײַסן קאָפּ
און קושט דאָס דאָרף אין איר
און קושט דעם אַלטן ליפּעבוים
װאָס היט דער מאַמעס טיר.
און מיט שטילע מידע טריט
גייט ער צוריק צום טיש.
אַ שטילער זיפֿץ. א נלעט די באָרד,
און דאָס תּהילימל א מיש.
102
ש מואל
אבישג שרײַבט אַהײם אַ בריו
אבישג זיצם אין איר הדרל
און שרײַיבט אַהיים אַ בריוו:
א גרוס דער טאַלעקע מיט שאָף --
זי שרײַבט און זיפצט אָפּ טיף.
אַ נרום דער אַלטער מאַמעשי
און דעם אַלטן ליפּעבוים ;
זי זעט די ביידע אַלטע לײַם
אָפּֿט מאָל אין איר מרוים.
א גרום דעם שיינעם מילנעריונג
װאָס ארבעט אין דער טיל -
דעם פּאַסטעך עוזר, איר זאָל זײַן
פֿאַר זײַן פֿײַפֿלשפּיל --
דער מלך דוד איז אַלט און פֿרום
און זי אַליין איז ,עם",
זי איז דעם מלכם װואַרעמפֿלאַש
װאָס װאַרעמט אים דאָס בעט.
זי האָט נגעמיינט... נאָר מאַלע װאָס
אַ דאָרפֿיש מיידל מיינט...
זי האָט נישט איין מאָל אין די נעכט
איר נורל שמיל באַוויינט.
אמת, סע זאַנן קלוגע לײַט,
אַז זי טוט אַ וווילע זאך.
זיי זאָגן איר אַפֿילו צו
א שורה אין תּנ"ך.
105
מדורש איציק
104
אַ שורה פֿאַר איר יונגן לײַב
און פֿאַר אירע יונגע האָר.
אַ שורה מינט אויף פּערגאַמענט
פֿאַר אַ גאַנצער װאָר.
אבישג לייגט אַװועק די פּען,
איר האַרץ איז מאָדנע שווער,
פֿון אירע אויגן קאַפּעט, פֿאַלט
אױפֿן בריוו 8 טרער.
די טרער פֿאַרמעקט די , מאַמעשי"
און פֿאַרמעקט דעם ,ליפּעבוים"
און אין אַ ווינקל כליפּעט שטיל
אַ צאַרטער מיידלטרוים.
ש מואל
אבישגס טרויער
אבישגם טרויער איז א גאָלדן זייגערל
װאָס דער מלך האָט איר געשענקט.
דרייט זי די װײַזערלעך אויף צוריק
און זי זעט װאָס זי געדענקט :
דאָס דאָרף, די מאַמע, און די סטאַדע שאָף,
דעם עֶפּלסאָד פֿון יונה דעם גביר,
און דעם אַלטן פֿרומען ליפּעבױיס
װאָס שטייט און היט דער מאַמעס מיר.
פֿאַר אָט דעם אַלטן פרומען ליפּעבוים
האָט זי אַ מאָל אירע סודות אָנגעטרױם,
די סודות פֿון אַ שלעפּל אַ יאָר אַכמ
ביזן שטילן סוד פֿון אַ גרויסער כּלה-מויד.
,אוי, אַלטער ליפּעבוים, דו ווייסט, פֿאַרשטײסט,
ס'איז נישט דאָס מילנער-ייַננל פֿון דער מיל,
נאָר נאָטע בן הלל, דער שלאַנקער שנײַדעריונג
װאָס ווייסט נישט מסתּמא װאָס איך פֿיל.
זײַ דו דער שדכן, אַלטער ליפּעבוים,
ווען ער גייט פֿאַרבײַ, מאָ זאָג אים אוים,
אַז לכּבֿוד אים איז דאָס גרינע פֿאַרטעכל
און אין מײַנע האָר די רוימע רעגנרויז;
אַז לכּבֿוד אים די גאָלדענע אוירינגלעך
אין מײַנע אויערן. און דאָס געבלימטע שבת-קלייד
װאָס כ'טראָג אין דער װאָכן. און דאָס רויטלען זיך
פֿון אַלץ מײַנע רויזן אויף דער בייט ;
105
כבדרש איציק
לכּבוד אים דאָס שנירל קרעלן אױפֿן האַלדן
(אַ מציאה געהאַנדלט אױפֿן לענטשעווער יריד),
זיי זענען מזלדיק, זאָגט די אַלטע טרעפֿערקע,
און דאָס אייגענע זאָגט דער גערער גוטער ייַד."
אבישגס טרויער איז אַ גאָלדן זייגערל
װאָס דער מלך האָט איר געשענקט;
דרייט זי די װײַזערלעך אויף צוריק
און זי זעםט װאָס זי געדענקט :
דאָס וועלדל, די לאָנקע און די אַלטע פֿלינלמיל
װאָס האַלט כּסדר אירע אָרעמס אױסנגעשפּרײט;
אַ ,ס'קאָצל קומט !" דעם שבת-קודש װאָס קומט אָן,
אַ ,זײַ געזונט!'" דעם שבת-קודש װאָס פֿאַרגײט.
106
רות
דעם פֿראַגמענט פֿון דער פּאָעמע ,רות" וידמע איך מײַן שװעטטער
שיינדל און איר חבֿר, דעם וועבער װאָלקע גלאָזמאַן.
צוויי דריטל פֿון דער פּאָעמע, אין איינעם מיט אַנדערע מאַנוסקריפּטן,
זענען מיר פֿאַרלױרן געגאַנגען בעת מײַן װאַנדער און װאָגל.
,רות", אָנגעשריבן אין צפֿון"אַפֿריקע אין יאָר 1940, איז געװאָרן צום ערשטן מאָל
פֿאַרעפנטלעכט אין יאָר 1942 אין באַנד װאָלקנס איבערן דאַך, אין לאָנדאָן.
{|איבערגעדרוקט אין מדרש איציק, פּאַריז 1951 און אין ליד און באַלאַדע, ניװײאָרק
12
108
רות
נעמי זאָגט ,גאָט פֿון אבֿרם"
די אַלטע נעמי אין מיטן שמוב
שעפּטשעט ,גאָט פֿון אברם",
די בלאָנדע שנורן נעבן איר
הערן פֿאָרכטיק און פֿרום.
,גאָט פֿון אברהם, גרויסער גאָט,
דער הייליקער שבת פֿאַרגײם
און װוי דער שבת אין פרעמדן דאָרף
אַזױ איז אַװעק מײַן פֿרײד."
זי גייט פּאַמעלעך צום פֿענצטער צו:
אין דרויסן טונקלט די מיל.
זי אָטעמט מיםט די פֿליגל קוים,
דער אַָװונמװינט איז קיל.
די מיל האָט אלימלך געקױפֿט
און די מיל האָט געמאָלן ברוים,
איצט איז דער מאַן אויף דער אמתער וועלט
און ביידע זין זענען טוים.
איצט איז זי אַ וויסטע אלמנה אין דאָרף,
מיט ביידע שנורן אַלײן --
ערפּה איז גוט װוי ראַזעװוע ברוים
און רות איז פרום און שיין.
נעמי דערמאַנט זיך: אַ מאָל אַ מאָל,
זי האָט די שיקסלעך נישט געװאָלט,
נאָר ס'איז מסתּמא געווען באַשערט --
איצט האָט זי ביידע האָלד.
109
מבדרש איציק
110
זיי האָבן די זין אירע ליב געהאַט,
געארבעם מיט זיי אין פֿעלד.
און שווער און שוויגער , דאָס אויג אין קאָפּ"
און כּבֿוד פֿון דער וועלט.
איצט זענען זיי נעבעך אלמנות צוויי
און זי -- אַן אלמנה אַלײן.
פֿאַר זיי האָט די ערד נאָך מסתּמא פֿרײד,
נאָר זי, אַן עלנטער שמיין,
וועט זיך שלעפּן און שלעפּן צו פֿום,
ביז זי וועט קומען קיין כּנען
און דאָרטן וועט דער מלאך-המוות
ווערן איר צווייטער מאן.
נעמי שעפּטשעט, און נעבן איר
חארכן די שטרן פרום -
אין דרויסן שמעקט מיט היי און ווינט,
אין שטוב מיט ,גאָט פֿון אברם".
רות
נעמי רעדט צו אירע שנורן
ערפּה גיסט אַן פֿונעם סאַמאַװאַר
דרײַ נלעזער. מיט הייסן מיי,
דאָס ערשטע גלאָז דער שויגער-לעב,
איר קאָפּ איז װײַם וי שניי.
אין דרויסן די שפּעמע זומערנאַכט,
אַ שיקפע אין שטערנהעמד,
כּישופֿט און זינגם און רופֿט צוריק
די ליבע פֿון דער פֿרעמד.
און װאָס זי זינגט, חזרט איבער דער טײַך,
חזרט איבער דער ווינט אין פֿעלד,
חזרט איבער דער װועג, חזרט איבער דער װאַלד,
חזרט איבער די נאַנצע וועלט.
נאָר צו די דרײַ אלמנות אין שמוב
דערגייט נישט דאָס זיסע ליד.
רות איז טרויעריק, ערפּה פּאַרטראַכט
און נעמי איז אַלט און מיד.
הייבט נעמי אויף דעם קאָפּ און זאָנט:
,הערט, טעכטער מײַנע, הערט,
װואָס איז אַן אַלט צעבראָכן מענטש,
אומשטיינס געזאָגט, די ווערט.
איז וויל איך מאָרנן גאַנץ קאיאָר
גיין אין מײַן לאַנד צוריק,
זאָל דאָרטן כאָטש מײַן קבר זײַן
וווּ ס'איז געווען מײַן וויג.
וא
כּדרש איציק
112
און איר, איר קערט זיך אום אַהיים,
איעדע מיט איר וועג
און זאָל מײַן ברכה זײַן מיט אײַך
ביזן סוף פֿון אײַערע טעג."
נעמי שװײַגט. דער נאַפֿטלאָמפּ ברענט
און סע זשומעט דער סאַמאַװאַר.
און איבער די דרײַ אלמנה-קעפּ
ציטערט די קרוין פֿון צער...
רות
נעמי קען נישט שלאָפֿן
די אַלטע נעמי ליגט אין בעט
און קען נישט אַנטשלאָפֿן ווערן,
אין פֿענצטער ציטערן גוט און גאָלד
דרײַ גרויסע פֿרומע שמערן.
די אייגענע שטערן װאָס אין דער היים,
פֿאַר װאָס זשע זענען זיי פֿרעמד?
און נעמי פֿילט װוי דאָס אַלטע האַרץ
קלעמט און קלעמט און קלעמט.
אונטער די פרעמדע שטערן הי
לאָזט זי קברים צוריק,
איבער די קברים וויינט און קלאָנט
איר אייגן חרוב גליק.
מאָרגן קאַיאָר, מיטן אייבערשטנס הילף,
גייט זי אויף תּמיד אַװעק.
טאַקע? באמת ? און מיט אַ מאָל
באַפֿאַלט זי אַ מאָדנץ שרעק.
די קברים מאַנען און רופֿן זי :
;נעמי... מפמע.. נײַין !
בלײַב דאָ מים אונדז, בלײַב נעבן אונדז,
דו טאָרסט, דו וועסט נישם גיין.
נישט דאָרטן װוּ ס'שטייט דײַן וויג,
נישט דאָרטן איז דײַן היים,
נאָר דאָ װווּ דו האָסט אונדז פֿאַרשאַרט
מיט פֿײַכטער ערד און ליים."
115
מדרש איציק
114
נעמי פֿיבערט: , גערעכטער נאָט,
אַנטפּלעק פֿאַר מיר דעם וועג,
צי ואָל איך גַיין; צי בלײַבן דאָ
ביזן סוף פֿון מײַנע טעג ?"
און נעמי הערט וי ס'רוישט דער ווינם
אין נאָענטן עפּלסאָד
און מיט אַ מאָל און אָן אַ קול
אַנטפּלעקט זיך גאָטס גענאָד.
,די טויטע זענען שאָטנס בלויז
װאָס מוען רק נאָר וויי,
און גאָט איז ליכט, איז אײיביק ליכט,
שטיי אויף פֿאַר טאָג און גיי!
נישט בײַ די קבֿרים װאַכט דײַן גאָט
נאָר דאָרטן בײַ דײַן וויג,
שטיי אויף, מײַן קינד, ווען ס'טאָגט דער טאָג,
און גיי אַהיים צוריק !"
נעמי שמייכלט. אין דרויסן רוישט
דער ווינט אין עפּלסאָד.
זי ווערט אַנטשלאָפֿן און איבער איר
ציטערט גאָטס גענאָד,
רות
ערפּה קען נישט שלאַפֿן
ערפּה זיצט אין איר חדר בײַ נאַכמ
און לייענט נאָך א מאָל דעם בריוו.
דער טאַטע, דער אַלטער פּױער, שרײַבט,
זי לייענט און אָטעמט טיף.
,ערפּאָסיאַ, טעכטערל, קום אַהיים,
די מאַמע איז אַלט און קראַנק.
קראַסאַ די קו האָט זיך נעקאַלבט
און אַלץ איז נאָט-זײי-דאַנק.
,סטאַשעק דער מילנער האָט זײַן װײַב
מיט דער האַק בײַ נאַכט געמוים,
איצט זיצט ער אין ,קאָזע'. געלויבט צו נאָט,
מיר שלעפּן דאָס שטיקל ברוים...
,אַניוסיאַ דעם קאַװאַלס איז פון שמאָט
געקומען אהיים מיםט אַ בויך,
די מאַמע וויינט און דער קאָװאַל טרינקמ
און שלאָנט אַז ס'נייט א רויך.
,בײַ איצקא דעם זשיד, דעם שענקער פֿון דאָרף,
האָט מען אַלע שויבן צעקלאַפּט
און איצקא אַלײין מיט זײַן הויזנעזינד
האָבן װאַזשנעץ אַרײַנגעכאַפּט.
,יאָ, אַנטעק דער שרייבער פֿון געריכמ
האָט מיך אַנומלט אָפּנעשטעלט :
-- געהערט אַז ערפּאָסיאס מאַן איז מויט
און זי האָט פֿאַרשפּילט איר וועלט.
115
מדרש איציק
110
,טאָ זאָל זי קומען אַהיים,
שרײיַב איר, אַז איך בין גרייט,
כאָטש זי האָט געלעבט מיט אַ זשיד,
זי צו נעמען וי זי שטייט." --
ערפּה לייגט אַװעק דעם בריוו.
אַנטעק רופֿט זי צוריק,
אפֿשר טאַקע, אפּשר בײַ אים
איז איר באַשערט איר גליק ?
זי גייט פּאַמעלעך צום פֿענצטער צו,
איר האַרץ איז מאָדנע שווער,
דער בית-עולם שלאָפֿט אין לבנה-שײַן
און זי וויינט אַ לעצטע טרער..
רות
רות קען נישט אַנטשלאָפן ווערן
רות שטייט פֿאַרן שפּיגל שלאַנק
און צעקעמט אירע בלאָנדע האָר.
די רייד װואָס די שוויגער האָט גערעדט
זענען ביז צום ווייטיק קלאָר.
מאָרגן, דאָס הייסט אין עטלעכע שעה,
וועט די אַלטע שווינער אַלײן
גיין צו איר פּאָלק און צו איר גאָט
און זי, װווּ װוועט זי גיין?
אַהיים אין דאָרף ווו דער טאַטע טרינקט
און די בייזץ שטיפֿמאַמע שעלט,
די געלע מאַרוסיא, זי האָט איר גענוג
פֿאַראומערט, פֿאַרפֿינצטערט די וועלט.
אַהיים אין דאָרף װוּ דער פּריץ שלאָגט
די קנעכט מיט אַן אײַזערנער רוט,
זי געדענקט וי הײַנט דעם ברודערס גוף
פֿאַרגאָסן מיט שוויים און בלום.
אַהיים אין דאָרף װוּ דער דולער װאַסיל
דערציילט פֿאַר יעדן אין מאַרק,
וי אַזױ פּאַן יעזוס האָט אים געבענטשט
אױפֿן שפּיץ פֿונעם קלױסטערבאַרג.
זי ציטערט. אין דרויסן רוישט דער טײַך:
,קום, רוזשקא, געליבטע, קום!
איך האָב די אַלטע רוסאַלקע גענט
און דו ביסט גוט און פֿרום.
1
מדרש איציק
118
קום, זײַ מײַן רוסאַלקע, רוזשקאַ קרוין,
קום ווער דאָס װאַסערװײַב,
כ'האָב װאַסעררױזן פֿאַר דײַנע האָר
און פּערל פֿאַר דײַן לײַב.
וועסט האָבן בײַ מיר פֿון כּל הגוטס,
װאָס בעסערס קען נישט זײַן,
בײַ טאָג -- דאָס גינגאָלד פֿון דער זון
און בײַ נאַכט -- דעם לבנה-שײַן."
רות הערט און פֿיכערט. יאָ, זי איז גרייט.
אויב די שוויגער נעמט זי נישט מים,
ווערט זי די רוסאַלקע פֿונעם טײַך.
און זי שמייכלט מרויעריק און מיד...
רהת
נעמי פֿאַרלאָזט דאָס דאָרף
די הענער קרייען פֿרי אין דאָרף,
סע ציטערט דער באַגין
אין יעדער שויב פֿון דאָרף װאָס שלאָפֿט
וי 8 גרויסע בלאָע שפּין. '
נעמי איז װאַך, די גאַנצע נאַכט
קיין אויג נישט צוגעמאַכט.
װיפֿל ס'איז איר צו לעבן באַשערט --
וועט זי געדענקען די נאכט.
די דאַזיקע שפּעטע זומערנאַכט
מיט שטערן, מרערן און צער,
מיט קבֿרים װאָס רופֿן ,מאַמץ, בלײַב"
און מיט דער שטים פֿונעם האַר
װאָס זאָגט : , שמיי אויף, מײַן קינד, פֿאַר טאָג,
ניי אין דײַן לאנר צוריק!
נאָט טרויערט איבער קברים נישט,
גאָט פֿרייט זיך מיט דער ויג."
זי נעמט איר פּעקל. ,ערפּה! רות !"
-- שווינער, מיר זענען גרייט!
ערפּה פֿאַררױטלט, די האָר צעלאָזט,
רות אין אַ סיצן קלייד.
זיי גייען. אָט איז די קרעטשמע פֿון דאָרף,
די קוזניע פֿון יאנעק דעם שמיד,
דאָס קלויסטערל מיטן גרינעם דאַך
ווו א בלינדער בעטלער קניט.
119
מפמדהש איציק
100
אָט איז די בריק און דער צווינטער פֿון דאָרף
און אָט איז דער ברייטער שליאַך,
און דאָרט װװוּ דער הימל רירט אָן די ערד
איז דאָס לאַנד פֿון דעם תּנ"ך.
דאָס לאַנד װוּ די אבֿות האָבן געלעבט,
דאָס לאַנד װווּ דער מאַנדלבוים בליט,
וווּ דער ווינט און דער אָדלער זענען פֿרום
און ס'ציטערט דאָס הייליקע ליד
איבער באַרג און טאָל, איבער װאַלד און פֿעלד,
איבער װאַסער, גראָז און בוים,
װוּ גאָט איז אויף אַן אמתן דאָ
און נישט בלויז אין דײַן טרוים.
נעמי שמייכלט. דער אייבערשטער לעבט
און זי איז זײַנס אַ קינד --
רות נעבן איר איז מרויעריק און בלייך,
מיט ערפּהס האַר שפּילט דער ווינט.
רות
אױפֿן שיידוועג
אױפֿן שיידוועג זינגט דער זומערווינט :
-- די ווענן זענען אַלט,
איין וועג צום דאָרף, איין וועג צו גאָט,
דער דריטער וװועג צום וואלד.
דער װועג װאָס פֿירט צום ווילדן ואַלד,
דאָס איז דער וועג פֿון מוים.
דער וװעג װאָס פֿירט צום שטילן דאָרף,
דאָס איז דער וועג פֿון ברוים.
דער דריטער וועג װאָס פֿירט צו גאָט,
דאָס איז דער וװועג פֿון פֿרײד,
װײַל גאָט איז פֿרײד און איבערפֿרײד,
גאָט איז אייביקייט.
נעמי האָרכט. איר האַרץ פֿאַרשטײט
װאָס ס'זינגט דער זומערווינט,
זי האָט זײַן פּלאַפּל שוין נגעהערט
אין וויגל נאָך, אַ קינד.
זי אָטעמט טיף. סע שמעקט אין פֿעלד
מיט פֿריש-געשניטן היי,
פֿאַר װאָס זשע טוט דאָס שיידן איר
אַזש ביז צו טרערן וויי?
און נעמי זאָגט: ,הערט, מטעכטמער, הערט,
װאָס ס'האָט צו זײַן זאָל זיין,
מיר פּראַווען די לעצטע פעודה דאָ
מיט קאַרנברויט און וויין."
121
מדרש איציק
122
זי ועבן ױך בײַם ראנד פון װעג
און פּראַווען די סעודה שמיל,
פֿון דער ווייטנס ווינקט צו זי
די אַלטע פֿאַרלאָזטע מיל.
די אַלטע נוטע פֿאַרלאָזטץ מיל
שטרעקט אויס די הענט צו זיי:
--- איך האָב אײַך יאָרן געמרײַ געדינט,
פֿאַר װאָס טוט איר מיר וויי?
די ליפּעביימער פּאַזע וועג,
זיי זענען מיד און אַלט.
זיי רוישן היינט וי אַלע מאָל
די בענקשאַפּט צו דעם װאַלד,
די פֿרױיען זיצן פּאַזץ וועג
און פּראַווען די פעודה שמום
און איבער די דרײַי אלמנה-קעפּ
פֿלאַטערן שװואַלבן פרום.
רות
ערפּה געזעגנט זיך
ערפּה איז מאָדנע בלייך און שיין
בשעת ױײ רשהט די רייה:
,שוויגער, איך האָב אײַך ביז אַהער
געגעבן דאָס באַנלײט.
דאָרט הינטער די װאָלקנס ליגט מײַן היים
און כאָטש אַזױ איז זי שיין,
און כאָטש אַזױ איז זי אייגן און נאָענט
און אַהין צו וויל איך גיין.
דאָרט בענטשט פּאַן יעזוס מײַן טאַטנס פעלך
און דער מאַמעס געבויגענעם קאָפּ,
דאָרט טראָגט מײַן קינדהייט אַ רויטעץ שלייף
אין איר בלאָנדן פאַרשײַטן צאָפּ.
דאָרט רוישט דאָס װאַסער און מורמלט דער װאַלד
און דער אָדלער איז בלוטיק און שאַרף,
דאָרט שפּילט די ליבע און ס'שפּילט דער טויט
אויף איין און דער זעלבער האַרף.
דאָרט היטן די ווערבעס די ברעגעס פֿון טײַך
און די שטאַרקע דעמבעס דעם וװועג,
דאָרט זענען די נעכט וי כּלות פֿאַרבענקט,
און וי מוטיקע מענער -- די טעג.
דאָרט, שוויגער, איז מײַן דאָרף און מײַן היים,
דאָרט הינטער די װואָלקנס, דאָס לאַנד.
זייט מוחל -- אײַער גיין אַהיים
האָט די איינענע היים מיר דערמאַנט."
128
מדרש איציק
124
ערפּה שװײַגט, זי אָטעמט טיף.
און נעמי הייבט אויף די הענט :
אַז װויל איז צו דעם װאָס גייט אַהיים
נאָך יאָרן זײַן אין דער פֿרעמד.
מגילה-לידער
דאָס דאָזיקע ביכל איז געווידמעט מײַן ברודער
דעם שנײַדעריגעזעלן נאָטע מאַנגער,
מײַן סאַמע בעסטן חבֿר פֿון די פֿריסטע קינדער-יאָרן אָן.
די , מגילה-לידער? זענען געװאָרן פּאַרעפנטלעכט צום ערשטן מאָל אין װאַרשע
אין יאָר 1936,
{צווייטע אויפלאַגע אין מדרש איציק, פּאַריז 1951; דריטע אױפלאַגע, תל-אביב
16
126
די לידער, װאָס זענען געזאַמלט אין דעם ביכל, זענען װוידער אַ מאָל
אַ שטיפּערײַ אַזאַ, אױפֿן שטייגער פון די פּורים-ישפּילער אין אַלע
צײַטן,
אין דעם ביכל ווערט דערציילט די אַלטע שיינע מעשׂה פֿון דער
מלכּה אסתּר, װאָס האָט, אין איינעם מיט איר פֿעטער מרדכי, זיך
פֿעסט אַ נעם געטאָן צו המן הרשע און אים סוף כּליסוף גובֿר
געוועזן. זייער זכות זאָל אונדז בײַשטײן, הײַנט און אַלע מאָל, אמן
סלה !
אמת, די מעשׂה ווערט דאָ דערציילט אַ ביסל אַנדערש. די אָפּיציעלע
מגילה-שרײַבער האָבן למשל פאַרשוויגן אַזאַ וויכטיקע געשטאַלט
וי דער שנײַדעריונג פֿאַסטריגתא, הגם זיין פאַרצווייפלטע ליבע צו
אֹסתּר המלכּה און זײַן אַטענטאַט אויפֿן מלך אחשורוש האָבן דעצי-
דירט וועגן אַ סך וויכטיקע געשעענישן.
אַפֿילו דעם אַלטן פֿרומען שנײַדער-מײַנסטער פֿאַנפתא האָבן די
אָפּיציעלע כראָניקאַרן פֿאַרשויגן. װײַזט אויס, אַז זיי האָבן נישט
געװאָלט פֿאַרשװעכן די פּערסישע הויף-לעגענדע מיט אַזעלכע פּראָס-
טע חיי-וקימס.
127
-- הייסט עס, זיי האָבן געפֿאַלשעװעט דעם היסטאָרישן אמת --
װעט טענהן דער לעזער און וועט זײַן גערעכט! נאָר זיי, די
כראָניקאַרן, ליגן שוין פֿון לאַנג פֿאַרביסן די ציין אין דער ערד און
מיט די הינטנס צו די שטערן. און מעגסט זיי רופֿן קנאַקניסל ביז
משיח װעט קומען,
דער מחבר פֿון די מגילה-לידער האָט זיך פֿלײַסיק באַמיט
אויסצוגעפינען די פֿאַרשויגענע געשטאַלטן. ער האָט יאָרן לאַנג
געפֿאָרשט אין פֿאַרשידענע אַרכיוון, ביז ס'איז אים געלונגען זיך
צו באַגעגענען מיטן שנײַדער-געזעלן פֿאַסטריגתא און מיט זײַן
אַלטן מײַנסטער פֿאָנפֿתא,
צי די מי האָט זיך געלױינט? דעם מחבֿר דוכט זיך, אַז יאָ. ערשטנס,
האָט ער פֿאַרריכט די עוולה, װאָס די אַמאָליקע כראָניקאַרן זענען
באַגאַנגען אַנטקעגן די צוויי ריטער פֿון דער חבֿרה ,נאָדל און שער".
און צווייטנס :
האָט אים די דאָזיקע אַרבעט דערנענטערט צו דער קאָמעדיע, פֿון
וועלכער ער חלומט שוין זינט אַ היפּש ביסל יאָרן
אין דעם ביכליין שיין פֿאַטראַכט / און
גוט געמאַכט / און צום דרוק געבראַכט /
זײַן פֿאַראַן / פֿיר יעדערמאַן / סײַ װײַב
סײ מאן / פיל װונדערללכע טאַכן / צום
וויינען און צום לאַכן / פֿיל אויסטער-
לישע זאַגן / אויס קיניגין אסתּרס טאַגן /
דרום לויפט בעהענדן / אויס אַלן עקן
און ענדן / ואס שין ביכליין קויבן /
דאַס דער ואַגאַנט / איציק מאַנגער גי-
נאנט / אויס װאַלאַכיש לאַנד / מאַג האַבן
װאַס צום זויפֿן / אין דעם זכות / וועט
הש'י געוויס / אל אומגליק פֿון אונ)
װעמן / און געשויכד / אכס וי דער
וט / משיה בן דוד לענדן / אמן סּכה.
מגילה לידער
דאָס ליד פֿונעם לױפֿער
זײַט זשע ייַדן, שאַ און שטיל!
מיר פֿאַנגען אָן דעם פּורים-שפּיל.
אַ פּורים-שפּיל אין גראַמען,
װאָס האָט טויזנט טעמען.
ווער פ'וועט עס ליינען,
וועט וי אַ ביבער וויינען.
און װוער פ'וועט עס הערן,
וועט לאַכן מיט טרערן.
אָט גייען זיי אַלץ שטילע,
די העלדן פון דער מנילה:
אחשורוש דער קעניג,
װאָס װיפֿל ער מרינקט איז אים ווייניק.
אֹסתּר המלכּה, די גרינע,
און וִשתּי אין דער קרינאָלינע.
מרדכי דער הכם עתִיק
און המן הרשע, דער לאַטעק.
זרש די מכשפֿה,
װאָס שעלט וי א מנפֿה.
ויזתא דער רעדאקטער,
װאָס האַקט אַ טשײַניק האַקט ער.
131
מדרש איציק
152
און צווישן די אַלץ גרויסע לײַט
שטייט פֿאַסטריגתא בײַ דער זײַט.
ער װועט אײַך אַליין דערציילן,
װאָס ס'טוט אים נאָגן און קוויילן.
הקיצור, די אַלע זאַכן,
אויף צום וויינען און צום לאַכן,
וועט איר אין ביכל געפֿינען --
נעמט זיי אײַך גוט אין זינען!
און אויב איך זאָג אײַך אַ ליגן..
הערטס און ווערטס אַנטשויגן!
מנילה לידער
פֿאַר װאָס מרדכי הצדיק האָט געפונען חן בײַם מלך
,ווער איז דאָס ייִדל מיטן האָרב,
װאָס דרייט זיך אין מלכם טויער
און װוּ ס'ריידן און שושקען זיך צוויי,
שטעלט עֶר אונטמער אַן אוער ?"
,אוי ביסטו אַ נאַרעלע, קינד,
דאָס ווייסטו נישט אַפֿילו?
מרדכי הצדיק אי דער ייד
דער ייד פֿון דער מנילה.
ער האָט געפֿונען בײַם מלך הן,
בײַ אונדזער מלך, דעם שומה,
װאָס שיכּורט כּסדר טאָג און נאַכט
און האָט אַ נאָז אַ רויטץ."
, פֿאַר װואָס זשע האָט ער געפֿונען חן
בײַ אונדזער מלך, דעם שוטה,
װאָס שיכּורט כּסדר טאָג און נאַכט
און האָט אַ נאָז אַ רויטץ?"
,דערפֿאַר, װײַל ר'האָט אַ מאָל בײַ נאַכט
אין טויער זיך אונטערגעהערט,
וי בנתן ותרש האָבן געזאָגט:
-- מיר האָבן דעם מלך אין דר'ערד!
ער איז אַ טיראַן, אַ פינצטערלינג,
אַ רוח'ן אין זײַן מאַמען!
לאָמיר אים שיטן אין בעכער פם
און לאָמיר אים פֿאַרסמען. --
159
מדרש איציק
154
אַזױ האָבן ביידע אָפּגערעדט
און זענען צעגאַנגען זיך שטילע
און מרדכי האָט דאָס געמסרט אַלץ
מיטן ניגון פֿון דער מגילה.
איז דער מלך געװאָרן אין כּעס
און נישט געהייסן מאַכן קיין שהיות
און הענגען די בונטארן די צוויי
אויף צוויי באַזונדערע תּליות.
און צו מרדכי הצדיק האָט ער געזאָגט:
-- דו מעגסט אין מײַן מויער האנדלען
מיט שנורעוואדלעס און כּשרער זייף,
מיט פּאַסטאַ און מיט מאנדלען." --
פֿאַרטראַכט זיך דאָס קינד און די מאַמע שװויינט,
דער אָװונט איז בלאָ װוי א תּפֿילה --
און נאָר די פֿליגן אויף דער ואַנט
זשומען שטיל די מנילה.
מנילה- לידצר
די מלכּה ושתּי
די מלכּה זיצט אין בלויזן העמד --
דער נאָלדענער אינדערפֿרי
שטיפֿט מיט אַ שטראַל אין אירע האָר
און ליינםט אים איבער די קני.
פֿאַרשעמט זיך די מלכּה און זי זאָנט:
,אַועק, דו עזותניק, דו!
ניי שטיף מיט מײַנע דינסטן אין קיך,
נאָר די מלכה לאו צו רו!"
נאָר דער שטראַל, װײַזט אוים, פֿאַרשטײט זי נישט,
איר לשון איז אים פרעמד,
אָט רײיפֿלט עֶר זיך אַרום איר האַלדז,
אָט וואַיוועט ער אין איר העמד.
,אַהי נאַ טעבע!" -- זי ציטערט אויף:
ווען ס'װואָלט זיך דערוװװוסט איר מאַן,
אַז זי, די מלכּה, האָט געשטיפֿט
מיט אַ פּראָסטן אונטערטאן,
װאָלט ער... זי שרעקט זיך צו מראַכטן װאָס
און ווערט אַזש גרין און בלאַס :
אַ מאַן אַ שוטה און אַ שיכּור דערצו
איז מסוכּן אין זײַן כּעס.
זי גייט צום שפּינל צו. זי איז שיין.
אן אַלטער גענעראַל
האָט ערשט זיך דערשאָסן צוליב איר
אין הויף פֿונעם אַרסענאַל.
138
מדרש איציק
136
,א שיינע ריינע..." דער עיקר, אויף הײַנט
איז די וועטשערע אָנגעגרייט :
יונגע לײיטנאַנטס, באַלעט, מוזיק,
שאַמפּאַניער, געלעכמער, פֿרײד.
נאָר המן וועט זיצן אין דער היים,
זי האָט אים מסוכּן פֿײַנט,
דעם זשוליק, דעם פּאַרװעני. זי פֿילט,
אַז ער איז איר נישט קיין פֿרײַנד.
,זאַשיאַ !" -- דאָס קאַמער-מיידל קומט --
דערלאַנג מיר דאָס שענסטע קלייד!"
און וִשתּי הערט נישט, וי עפּעס אין איר
צעכליפּעט זיך שטילערהייט.
מגילה-ילידער
דעם מלכס סעודה
זאָנט דער מלך שיכּור,
די אויגן פֿול מים טרערן:
,די מלכּה ושתּי שיינט
וי דער ליכטיקער מאָרגנשטערן.
צוויי צעפּ ביז די קני
און אַ לײַב, װײַס וי שניי,
און אויגענעס אַ פּאָר,
כאָטש גיי אוים נאָך זיי."
שמייכלט המן כיטרע:
פֿאַטער קיניג דו מײַן,
לאָז די מלכּה קומען
אַ נאַקעטעץ צו גיין.
וועלן די אַלע שׂררות,
די הויכנעשטעלטע פּאַרשױנען,
זען איר שאָנהײט
און גאַפֿן און שטוינען."
זאָגט דער מלך שיכּור :
,און דאָס איז מײַן באַנער,
די מלכּה זאָל תּיכּף קומען
אַ נאַקעטע אַהער!"
לױפֿן די שטאַפֿעטן
און קומען צוריק צו גיין :
,דער מלכּה ושתּי
מוען וויי די ציין."
137
מדרש איציק
שמייכלט המן כיטרע:
גאדוני קיניג, ניין
ס'אַ תּירוץ פֿאַר די בענטשליכט
די מעשה מיט די ציין?
זאָגט דער מלך שיכּור :
,טאָ זאָל מען זי ברענגען!
אַז נישט װועט מען זי
אי שיסן אי הענגען."
לױפֿן די שטאַפעמן
און קומען באַלד ווידער,
מיט קלאַפּנדיקע ציין
און ציטערנדיקע גלידער.
,די מלכּה האָט פֿאַרריגלט
אויף זיבן רינלען די טיר
און דורך אַ שפּאַרונע
באַפֿױלן צו דיר :
דער מלך איז אַ שיכּור
און דערצו א שוטה,
ער טוט זיך בלויז בלאַמירן
פֿאַר אַלץ פרעמדע לויטע.."
זאָגט איין שׂר צום צווייטן :
,ס'איז שוין צײַט צו גיין,
מײַן אַלטע קער שוין װאָרטשען,
זי ליגט אין בעם אַליין."
א דריטער נעמט דעם זיינער
פֿון װועסטלטאַש אַרױם.
טוען אַלע אָן די צילינדערס
און שאַרן זיך שמיל אַרױס..,
158
מגילה-לידער
וִשתּיס קלאָגליד
וויינט די מלכּה וְשתּי
מיט אַ ביטער געוויין,
װאָס זי מוז אַזױ יונג
פון דער וועלט אַװעקגײן:
,מײַן טאַטע איז געוועזן
אײַן מעכטיקער פּאַן,
האָט זיך מיר פֿאַרגלוסט
אַ שיכּור פֿאַר אַ מאַן.
מײַן טאַטע האָט מיך געװאָרנט :
ניטע, טאָכטער, ניטע!
נעם בעסער פֿאַר אַ מאַן
דעם כראביע פֿון ליטע.
כ'האָב אים נישט נעפֿאָלגט,
כ'האָב אים נישט נעהערט,
איצט טו איך לינן
נײַן איילן אין דר'ערד.
כ'האָב אים נישט געפֿאָלגט,
איצט טו איך באַצאָלן.
פֿאַרנעמטס מײַן געוויין,
איר בערג און איר טאָלן !
כ'האָב געפּרעגלט אײַנגעמאַכטס
און אָנגעפֿילט די סלאַיעס,
איצט מוז איך פֿאַרלאָזן
מײַנץ ליכטיקע פּאַקאיעם.
159
מדרש איציק
מײַנע ליכטיקע פּאָקאָיעס
מיט די מעשענע בעטן,
די סאַמעטענע קליידער
מיט די מײַערע העמן.
דער מלך וועם זיך נעמען
אַ יונג, שיין ווייב
און די ווערעם וועלן עפן
מײַן יונ שײַן לײב.
ניטע, תּליון, ניטע,
קום נאָך נישט צו גיין,
לאָז מיך נאָך א רגע
מיט מײַן װייטאָג אַלײין!
לאָז מיך נאָך אַ רגע
מיטן זונפֿאַרגאַנג !
מײַן יונג, שיין לעבן
טוט מיר זייער באַנג.
מײַן יונג, שיין לעבן
און מײַנע יונגע יאָר,
מײַנע גילדענע רינגען
און מײַנע גילדענע האַר.
ניטע, תּליון, ניטע
מאַך נאָך נישט נאַכט,
ביז כ'וועל נישט האָבן
כאָטש איין מאָל געלאכט."
אַזױ וויינט די מלכּה ושְתּי
מיט א ביטער געוויין,
װאָס זי מוז אַזױ יונג
פֿון דער וועלט אװעקגיין.
140
מנילה-:לידער
די מלכּה וּשתּי גייט צו דער תּליה
,זעסט, ציפּעלע, מיט יענער גאָס
וועט מען די מלכּה פֿירן,
דער מלך האָט זי נעבעך געטאָן
מיט אַ ביטערן טוט שטראַפֿירן."
,אַ מיצווה! אַז דער מלך רופֿט,
האָט זי געדאַרפֿט צו גיין!
און דו, אַ שטייגער, אויף איר אָרט,
װאָלסט אויך נישט געגאַנגען -- ניין?"
,געגאַנגען, װאָס רעדסטו, רבקה-קרוין ?
איך װאָלט וי אַ פֿױגל געפֿלױגן
און זיך נאַקעט אַוועקגעשטעלט
פֿאַר אַלעץ שׂררישע אויגן.
און צום מלך װאָלט איך געזאָגט
פּעוונע די דאָזיקע ווערטער :
-- האָסט גערופֿן, אָט בין איך דאַ,
אחשורוש, מײַן באַשערמער.
װאָלט דער מלך מיך אײַנגעהילמם
אין זײַן פּורפּור-מאַנטל דעם רויטן
און װאָלט פֿאַרשפּאָרט צו זײַן אין כּעס
און הייסן דעם תּלין מיך טוימן."
,פּע, דבורה-קרוין, דו רעדסט נישט שיין.
מען טאָר נישט אַזױ ריידן.
א מיידל, װאָס רעדט אַזױנע רייד,
האָב איך נעהערט פֿונעם זיידן..."
141
מדרש איציק
142
,מאַכטס אַ ואַרץ!" -- די מלכּה גייט
אַנטקעגן דער שטראָף, דער האַרבער,
און איבער איר יונגן, שיינעם קאָפּ
פֿליט אַ יונגער שפּאַרבער.
זי גייט מיט שטילע, נעמאָסטענע טריט,
נאָר אירע אויגן ריידן
שטיל און טרויעריק צו אַלץ די
שנײַדעריונגען און מיידן:
-,איך גיי אויף אײיביק אַװעק פֿון הי,
אויף תּמיד אַועק פֿון דאַנען,
נאָר אַז עץ װועט שפּילן דעם פּורים-שפּיל,
זאָלט עץ מיך צום גוטן דערמאנען !"
,מאַכטס אַ װאַרע!" -- די מלכּה גייט
אַנטקעגן דער שטראָף, דער הארבער,
און איבער איר יונגן, שיינעם קאָפּ
פֿליט אַ יונגער שפּאַרבער.
מנילה לידעה
אֹסתַּר גרייט זיך צום מלך
אֹסתּר שטייט פֿאַרן שפּינל שלאַנק
אין אַ בלאָען סאַמעמקלײד,
די פּערל בלישטשען אויף איר האַלדז
און זי מורמלט שטילערהיים :
,די לצים, די פּורים-שפּילער, זי
זאָנן, אַז עך בין נרין --
אָסור! טאַקע נאָר עך אַלײן
װײס װי שײַן איר ביה"
ס'טונקלט, דער אַלטער נוסנבוים
רוישט מיד אין פֿענצמטער אַרײַן :
,ווו איז דער פֿעטער, אסתּרשי,
האַ, װוּ קען ער זײַן?"
,דער פֿעטער ?" -- אסתּר פֿאַררױטלט זיך --
;ער דרייט זיך אין מלכם הויף,
דאָרט פֿירן שדכנים פֿון איבעראַל
די שענסטע בתולות צונויף.
און עך, דו אַלטער נוסנבוים,
וועל אויכעט גיין אַהין.
צ'וואָר, דו אַלטער נוסנבוים,
אַז עך בין טאַקע נרין?"
טריט. דער פֿעטער מרדכי נייט
מיטן שירעם אין דער האַנט,
זײַן שפּיציקער הויקער שאָטנט זיך
און שפּרינגט פֿון װאַנט צו ואַנט.
143
מדרש איציק
144
ער קראַצט דאָס בערדל און ער זאַָנט:
,נו, אסתּרל, ביסט שוין נרייט ?
ס'פּאַסט דיר קײינעהאָרע, קינד,
דאָס בלאָע סאַמעטקלײד.
דער מלך װעם פנבן נאך דיר,
אויסגיין נאָך דײַנע טריט,
וי דו זעסט מיך לעבן, אסתּרשי,
און װי עך בין א יח
נו, אסתּרל, מיטן רעכטן פֿום!"...
זיי שארן זיך שמיל אַרױם,
דער קליינער פֿעטער מיטן האָרב
און אסתּר, שלאַנק און גרוים.
מנילה- לידהעף
מרדכי גייט אַהײם פֿון אסתּרס חתונה
פֿאַר טאָג. דער אַלטער ר' מרדכי גייט
פֿון דער חתונה אַהיים בגילופֿין
און לאָזט דאָס שייגעצל -- דעם ווינט -
מיט באָרד און פּאות שמיפֿן,
װואָס דען זשע -- ער, אַן אַלטער ייָד,
וועט גיין זיך מיט אים שלאָנן ?
צי האָבן דען כּוח די אַלטע פֿיס
אַזאַ לאָבוס נאָכצױאָגן?
דער עיקר איז, װאָס אסתּרל איז
מיט מזל די מלכּה געװאָרן
און האָט געירשנט די גילדענע קרוין
פֿון וִשתּי מיטן האָרן.
ר' מרדכי שמייכלט, ער זעט זיך אין קלויז
אַרומגעריננלט מים ייַדן,
ס'בלישטשען אויגן, ציטערן בערד,
משמעות זיי זענען צופֿרידן.
כאָמש אֹסתּר איז נישט זײַן אייגן קינד,
נאָר זײַן װײַבס אַ ווייטע קרובה,
וועט זי דעם פעטער און כּל ישׂראל
פֿון דעסן טון אַ מובה.
און מרדכי הערט, וי ר' גאָדל זאָגם :
,הערמס, ייִדן, הערמס! פֿאַר אַ יאָרן,
ווען כ'בין, װוי מײַן שטייגער, סוכּות-צײַט
צו , אים" זאָל לעבן געפֿאָרן,
145
מדוהש איציק
140
האָט ,ער" זאָל לעבן צו מיר געזאָגט:
יי ווייס דעם אייבערשטנס מבֿע,
נאָר אַז ר'וויל זײַנע ייַדעלעך מציל זײַן,
איז נאָר דורך אַ נקבה." :
און ר' נאָדל דערציילט... נאָר מרדבי קען
זײַנע רייד נישט מער דערהערן,
אָט זענען זיי נאַענט, כאָטש ריר זיי אֶן,
און אָט װײַטער נאָך פֿון די שטערן.
ס'טאָנט. דער אַלטער ר' מרדכי גייט
פֿון דער חתונה אַהיים בגילופֿין
און לאָזט דאָס שייגעצל -- דעם ווינט --
מיט באָרד און פּאות שטיפֿן.
װאָס דען זשע -- ער, אַן אַלטער יָד,
וועט גיין זיך מיט אים שלאָנן?
צי האָבן דען כּוח די אַלטע פֿיס
אַזא לאָבוס נאָכצױאָגן ?
מנילה קידער
די עלעגיע פֿון פֿאַסטריגתא
פֿאַסטריגתא דער שנײַדעריונג
דרייט זיך אונטער די פֿענצטער:
,געדענקסטו, אסתּרל, דו האָסט געזאָגט,
אַז איך בין בײַ דיר דער שענסטער ?
געדענקסטו, אסתּרל, דו האָסט געזאָגט,
אַז איך בין בײַ דיר דער בעפטער,
פֿאַר װאָס זשע האָסטו מיך אָפּגענאַרט ?
זאָג, גיב לשון, אסתּר !
געדענקסמו, געדענקסטו יענע נאכט,
מיר זענען געשטאַנען אין טױיער,
ס'האָט גערעגנט און איך האָב דיר
געזאָגט אַ סוד אין אוער :
לאָמיר ביידע אַנטלױפֿן קיין ווין
און לאָמיר אַ חופּה שטעלן --
האָסט דעמאָלט געטראָגן אַ סיצן קלייד
און אַ שנירל רויטע קרעלן.
האָסטו זיך פֿאַררױטלט און געזאַגט:
נו און ער -- דער פעטער --
דער פֿעטער װועט דאָך זײַן אין כּעם..
איז מילא... מילא... וועם ער.
און מיר האָבן געגעבן זיך די הענט
און אָפּנעשמועסט, װאָס גיכער,
מירצעשעם אויף שבת נאָך שבֿועות
וועם זײַן די חתונה זיכער.
147
מדרש איציק
148
איצט האָט דיך דער פֿעמער איבערגערעדט
און דו ליגסט אין פּאַלאַץ דאָרטן
און איך האָב פֿאַרשפּילט מײַנע יונגע יאָר
וי א קאַרטאָזשניק אין קאָרטן.
כ'װואָלט איצט געלאָפֿן, אסתּרל קרוין,
אַראָפּ צום טײַך זיך טרענקען,
האָב איך מורא, אַז טויטערהייט
זאָל איך נאָך דיר נישט בענקען.
כ'וואָלט זיך געלאָזן, אסתּרל קרוין,
װאָנלען אויף אַלע וועגן,
האָב איך מורא, אַז איבעראַל
וועסטו מיר קומען אַנטקעגן.
און וועסט מיר זאָגן דאָס זעלביקע:
,מײַן שענסטער און מײַן בעסמער" --
פֿאַר װאָס זשע האָסטו מיך אָפּנענאַרט ?
זאָג, גיב לשון, אסתּך !"
מגילהילידער
אסתּר המלכּה קען נישט שלאָפֿן
דער קיניג שלאָפֿט, נאָר די קיניגין
קען נישט אַנטשלאָפֿן ווערן ;
זי קוקט צו די שאָמטנס אויף דער װאַנט,
די אוינן פֿול מיט טרערן.
זי טראַכט פֿון פֿאַסטריגתא אַצינד,
דעם שנײדערעעועקן דעם בלייכן
װאָס האָט זי אויף אַן אמת ליב
און קען צו איר נישט גרייכן.
אָט לינט דער לעצטער בריוו פֿון אים --
זי שרעקמ זיך אים צו נעמען --
ער שרײַבט מיט טרערן און נישט מים מינט,
אַז ער וועט דאָס לעבן זיך נעמען.
און כאָטש זי ווייסט, אַז שוין הונדערט מאָל
האָט ער איר דאָס זעלבע נעשריבן,
איז גאָרנישט געשען, געלויבט צו נאָט,
און ער איז לעבן געבליבן.
נאָר דאָס װאָס ער װאָגלט הפֿקר אַרום
און קען זיך קיין אָרט נישט געפֿינען,
מאַכט זי טרויעריק -- אוי, נאָטעניו, גאָט --
זי וועט נאָך אַראָפּ פֿון זינען.
אָט שטיים ער, וי לעבעדיק, פֿאַר איר
מיט די הינטיש-געטרײַע אויגן
און זינגם איר צום טױזנטסטן מאָל דאָס ליד
פֿון דער פּאַווע װאָס איז געפֿלױגן.
149
מדרש איציק
150
זי וויינט, נאָר װאָס העלפֿט דאָס געוויין,
װאָס העלפֿן די אַלעץ יסורים ?
זי איז די מלכּה און נאָר דורך איר
וועט קומען דער נס פון פּורים.
בעט זי זיך : פֿאַסטריגתא, פֿאַרשװינד!
טראָג זיך אָפּ פֿון דאַנען, געטרײַער!
אמת, דײַן נאָדל פֿינקלט וי גאָלד,
נאָר די קהױין זי שיט װי פשער"
און אֹסתּר זעט וי פֿאַסטריגתא גיים,
דעם קאָפּ אַראָפּגעבױגן,
און זינגט פֿאַר זיך אַלײין דאָס ליד
פֿון דער פּאַווע װאָס איז געפֿלױגן.
און מאָרגן װועט זי באַקומען אַ בריוו
(זי וועט נישט וויסן דורך וועמען)
און ער װועט זי סטראַשען ווידער א מאָל,
אַז ער װועט דאָס לעכבן זיך נעמען.
מגילה-לידער
פֿאַסטריגתא חלומט
פֿאַסטרינתא שמייכלט אין שלאָף,
ער זעט וי אסתּרל גייט,
אַזױ וי זי איז גענאַנגען אַ מאַל,
אין אַ פּשוט סיצן קלייד.
זי נייט א שמילע, אַ באָרװועסע,
און שמייכלט אים פֿרום אַנטקעגן
און ס'שמעקט איר יונגער, שלאַנקער נום
מיט גראָז און מאַיאָווע רעגן.
זי בייגט זיך איבער אים און זאָנט :
עי מיך טּוחק כעטהײַער!
די ליבע איז פֿאָרט נישט קיין קלייניקיים,
זי ברענט װוי א העליש פֿײַער."
אש ער - ער שמייכלט גליקלעך און שטיל :
גוט װאָס דו ביסט געקומען --
איך האָב פֿאַר בענקעניש און צער
זיך שיר נישט דאָס לעבן גענומען.
קום, לאָמיר שוין איצט אַנטלױפֿן קיין ווין
און לאָמיר אַ חופּה שטעלן --
איך וועל ווערן אַ מײַנסטער דאָרט
מיט דריי איינענע געזעלן.
און דו װועסט ניין אין סאַמעט און זײַד
און וועסט בלויז קאַָכן און באַקן
און איך אַליין װועל פֿאַרװיגן דאָס קינד
און אַליין דאָס האָלץ צעהאַקן."
151
מדלרש איציק
אָט זיצן זיי ביידע אויפן פֿערד,
װאָס פֿאַרמעסט זיך מים די ווינטן,
אֹסְתּר האַלט די לייצעס אין האַנט
און פֿאַסטריגתא זיצט פֿון הינטן.
האָפּ! האָפּ! האָפּ! ,אוי, אסתר, איך פֿאַל" --
נאָר אסתר טוט נישט דערהערן --
טראַך! אָט לינט ער אויף דער ערד,
צעבלוטיקט די נאָז און דעם שטערן.
ער הייבט זיך אויף, ער סאַפּעט, ער לױפֿט,
ער װעט זי נאָך אפֿשר דעריאָגן,
נאָר אסתר פֿאַרשװינדט אין יענער זײַט,
ווו דער טאָג הייבט אָן צו טאָגן.
קרעכצט פֿאַסטריגתא טיף אין שלאָף :
,כ'האָב זי ווידער אָנגעװוירן,
די גילדענע פּאַוװוע האָט ווידער אַ מאָל
אַ גילדענע פֿעדער פֿאַרלױרן."
192
מנילה לידטב
מרדכי הצדיק דער שתּדלן
ר' מרדכי איז מיד. נאָר רק מען קומט:
,רך' מרדכי, מטוטס אַ טובה!
די מלכּה אסתּר, זאָל זײַן געזונט,
איז דאַך עפּעס ענקערס אַ קרובה.
די מלכּה אסתּר, זאָל זײַן געזונט,
זי קען בײַם מלך פּועלן,
ער זאָל מבטל מאַכן דעם נזר,
װאָס ר'האָט אַליין באַפֿױלן"
ר' מרדכי קרעכצט. אָט שטייען פֿאַר אים
אין די טויזנטער קרעמערס יַדן,
זיי זיפֿצן : , אַך, מי נאָטעני,
מען טרײַבט אונדז פֿון די ירידן"
װאָס דאַרף מען מער? דער אַלטער רב
האָט ערשט מיט אים אײַנגעמענהט:
ס'שיטן זיך נזרות אויף כּל ישׂראל
און מען ווייסט נישט אַפֿילו פֿון װאַנעט.
אין מרחץ שמועסט מען יאַקבי אַז ער,
וי הייסט ער דאָרט, המן הרשע..
נאָר אַז די מלכּה אסתר, זאָל זײַן געזונט,
וועט װועלן -- וועט זײַן נישקשה.
ר' מרדכי שמייכלט: די שונאי-ישראל
זי זענען מיר וואַזשנע חמורים --
דעם כּוח װאָס אסתר פֿאַרמאָנט אין העמד
פֿאַרמאָגן נישט טויזנט גיבורים.
108
מדרש איציק
;
ער שטעלט דעם זייגער. מירצעשעם אין דער פרי,
אַז גאָט וועט שענקען דאָם לעבן,
וועט ער גיין צו איר דורך דער הינטערטיר
און װועט איר אַן עצה געבן.
און אֹסְתּר -- אַ לעבן אויף איר קאָפּ --
זי וועט שוין בײַם מלך פּועלן,
ער זאָל מבטל מאַכן דעם גזר,
װאָס ר'האָט אַליין באַפֿױלן.
ר' מרדכי שלעפּט די שמיוול אַראָפּ
און טוט זיך אַ רגע פֿאַרקלערן
און הערט זיך אײַן, וי ס'בילן די הינט
אַרױף צו די האַרבסטיקע שמערן.
104
מנילהי לידער
די מלכּה קומט צום מלך
אַז דער מלך שלאָפֿט,
שלאָפֿט ער דאָך נישט אַליין,
ס'קומט די מלכּה אסתּר
אין העמד צו אים צו גיין.
זי קריכט צו אים אַרונטער
אונטער דעם איבערבעט,
קיצלט אים אונטער דער פּאַכװע
און חנדלט זיך און רעדם :
,צי איז דאָס, אָ מלך, אַ תּכלית,
צי האָט עס, אַָ מלך, אַ טעם,
אַז המן, אָט דער רשע,
איז דער גאַנצער יאַיטעבי-דאם ?
אויב כ'האָב, אָ פֿאַטער קיניג,
בײַ דיר געפונען חן,
טו זשע מיר די מובה! --
דו ווייסט שוין, װאָס איך מיין..."
פאהכליסנעט ױך דער פקךף:
,אסתּרל, הער שוין אויף !
אָט דער רשע המן
וועט האָבן אַ װויסטן סוף.
ער װועט בײַ מיר שוין הענגען
אין אַ שיינעם אינדערפֿרי,
טאָ הער שוין אויף צו קיצלען,
אכתה?! כי כת בי
1998
מדרש איציק
אין דרויסן איז א רעגן,
אין דרויסן איז א ווינט,
דער ווינט זאָל האָבן שׂבל,
װאַלט ער אַװעק געשווינד
און אָנגעזאָגט די כשׂורה
דעם פֿעטער אין דער היים --
דער פֿעטער האָט אַ הויקער
און אַן אָפּגעברענטע ברעם.
ביינט ױך צו איר דער טלך;
,אסתּרל, איך באַגער..."
טוליעט זי זיך נענטער:
;פאטער קינינ, איך השר.,
און ער האַלדזט זי און ער קושט זי
ביזקל אַזייגער צוויי
און זי ווערט אַנטשלאָפֿן טרויעריק
ויהי.. ויהי ביםה:
196
מגילה לידער
פֿאַסטריגתא שיקט אַ גרוס מיט די פֿײיגל
פֿליטס, פֿייגעלעך, פֿליטס, געטרײַע,
אויף דער מלכּה אסתּרס דאַך,
און זינגטם אַזױ לאַנג, געטרײַע,
ביז זי וועם ווערן וואך.
דערציילט, אַז איר האָט מיך באַגעגנט
װואָגלען אין מיטן וועג --
אַ רעפטל ברויט אין דער מאָרבע --
דאָס איז מײַן נאַנצער פֿאַרמעג.
און פֿרענט זי, דערציילט איר, געטרײַע,
װאָס כ'האָב צו אײַך געזאָנט,
צו אײַך און צו אַלע ווינטן,
אַז ווען איך װאָלט פֿאַרמאָנט
צום רעפֿטל ברויט אין דער טאָרבע
און צו דער נאָדל אין לאַץ
די שיינעץ אֹסתּר המלכּה --
הער איך די וועלט וי די קאַץ.
נאָר ווי האָט געזאָגט פֿאָנפֿתא,
מײַן אַלטער מײַנסטער, אַ מאָל --
א מענטש װאָס בענקט איז שטאַרקער
פֿון אײַזן און פֿון שטאָל.
גערעכט איז טאַקע דער מײַנסטער,
ס'איז פּערל זײַן יעדעס װאָרט,
די בענקשאַפֿט האָט מיך פֿאַרטריבן
און טרײַבט מיך פֿון אָרט צו אָרט.
197
מדרש איציק
פֿליטס, פֿיינעלעך, פֿליטס, נעמרײַע,
צו דער מלכּה אסתּרס דאַך
און זינגטם אַזױ לאַנג, געטרײַע,
ביו זי װעם װערן װא.
און טאָמער זעט איר, געמרײַע,
די מלכּה לאָזט פֿאַלן אַ טרער,
כאַפּטס די טרער אויף די פליגל
און ברעננט זי צו מיר אַהער.
אַ טרער פֿון א װײַטער געליבטער
איז אויך אַ שטיקל פֿאַרמעג,
זי מאַכט אי גרינגער אי שווערער
דאָס איינזאַמע װאָגלען אין וועג.-
158
מגילה לילצר
המן טעלעפֿאַנירט צו ויזתא אין דער רעדאַקציע
,האַלאָ, ויזתא, דער טאַטעשי רעדט
-- קרײַץ-הימל-דאָנערװעטער! --
איך האָב אַ נײַעסל, מײַן קינד,
פֿאַר דײַנע ,נארישע בלעטער".
דער מלך, זאָל לעבן, איז פֿאַר נאַכט
אין מאַרק אויף יאַנד געגאַנגען
און, וי זײַן שמיינער, פֿליגן געכאפּט
און גראָד די צענטע געפֿאַנגען.
איז צווישן די ייִדישע יאַמקעס אַפֿיר
אַ צעשויבערטער יוננגערמאַן
מיט אַ קניפּיקל אין דער האַנט
און אַ געשריי געטאָן: , דו טיראַן,
גיב מיר תּיכּם מײַן אסתּרל אָפֿ,
אַז נישט זאָג גיך אָפּ ווידוי !
אַ מלך ביסטו? אַ שאַרלאַטאַן!
אַ ממזר בן הנידה !"
איצט לינט דער מלך אין שפּיטאָל
און דער חברה-מאַן אין קייטן ;
פֿאַרשטײסט אַליין, ויזתא, מײַן זון --
מען דאַרף די ידיעה פֿאַרשפּרײטן,
אַז דאָס האָבן זשידעס אָנגעשטעלט,
צו נעמען דעם מלך ס'לעבן --
און אַז דער מלך וועםט קומען צו זיך,
וועל איך אים אן עצה נעבן:
199
מדרש איציק
100
אדוני מלך, מײַן קלוגער האַר,
מען דארף די ייִדן אויסקוילען.
זיי זענען דאָך אַלץ געקומען אַהער
פֿון ליטע און פֿון פּױלן.
און דו וועסט זען, ויזתא, מײַן זון,
אַז פֿאַר אַלע מײַנע יסורים
וועלן די זשידעס הײַנטיקס יאָר
האָבן אַ וויסטן פּורים."
שמייכלם ויזתא: ,יעם, פּאַפּאַ,
דו קענסט דיך אויף מיר פֿאַרלאָזן,
די זשידעס וװועלן שוין שפּרינגען בײַ מיר
אַזױ וי דערשראָקענע האָזן."
און ער זעצט זיך בײַם שריַבטיש אַװעק
און לאַכט צו זיך און רעדט
און ס'שמייכלט פֿון דער װאַנט אַראָפּ
דעם מלכס קלונער פּאָרטרעט.
מגילהילידעה
דער מײַנסטער פֿאָנפֿתא האַלט אַ הספּד אויף פֿאַסטריגתא
אַ כאָפּטע שנײַדערס זיצן אין שענק,
פון דער הברה נאָדל און שערע
שמייט אויף דער אַלטער פֿאָנפֿתא
און ווישט אָפּ פֿונעם אויג אַ טרער:
,איך האָב דעם שנײיַדער-נעזעלן
פֿאַסטרינתא נוט געקענט --
ער האָט געהאַט אַ האַרץ אַ גאָלדנס
און צוויי נאָלדענע הענט.
בײַ אים איז די נאָדל געפֿלױגן
שנעלער נאָך פֿונעם ווינט,
האָב איך אים גערעדט אַ שידוך
מיט טאַקע מײַן אייגן קינד.
אַן עלטער מיידל אַפֿילו
מײַן הנה חבורה - איר װייסט =+
נאָר אַ שמילע טויב, אַ נעמרײַע,
מײַן אויג אין קאָפּ, מײַן טרייסט.
האָט ער מיר געענטפֿערט: מײַנסטער,
ס'זענען אומזיסט די רייד,
כ'וועל נעמען די מלכּה אסתּר
אַזױ ווי זי שטייט און גייט.
און כ'וועל מיט איר אַנטלױפֿן
און שטעלן אַ חופּה אין ווין --
זע איך דאָך, אַז דער בחור
איז בפֿירוש אַראָפּ פֿונעם זין.
161
פדרש איציק
יי ריכט זיך, אַז ער װועט באַפֿאַלן 1
דעם מלך אין מיטן מאַרק
מיטן קניפּיקל -- מײַן מתּנה --
און װועט אים סקאַליטשען דעם קאַרק.
נאַר. אז מען אִיו מורד במקכות,
-- ווייסט איר דאָך אלע אַלײן --
מוז מען געקאָװעט אין קייטן
דעם נאנג צו דער תּליה ניין.
נו, איז ער טאַקע געגאַנגען
און האָט געזונגען דאָס ליד
פֿון אסתַּר המלכּה, דער שיינער,
און דער גילדענער פּאַװוע, װאָס פֿליט.
דעם אַרעמען שנײַדער-ייַנגל
איז נישט געווען קיין גליק באַשערט,
טאָ לאָמיר אים ווינטשן, מײַנסטערס,
אַז ס'זאָל אים כאָטש גרינג זײַן די ערד."
אַזױ טענהט דער אַלטער פֿאָנפֿתא
צו דער חברה ;,נאָדל און שער"
און װישט אָפּ פֿון די אַלטע אויגן
מיטן אַרבל די צווייטע טרער.
102
קנילהרלידהצב
דער מלך אחשורוש נאָכן אַטענטאַט
דער מלך שטייט אין די נאַטקעס
בײַם אָפֿענעם פֿענצטער און מראַכט:
אַזױ פֿיל ליכטיקע שטערן
פֿאַרמאָגט די זומערנאכט.
ער אָטעמט טיף: ס'אַ מחיה
צו לעבן אויף דער ערד,
צו טרינקען װײַן און צו הורן
און פֿאַכען מיט דער שווערד.
אוי, װאָס װאָלט געווען, א שמייגער,
ווען דער משונענער יונגערמאן
װאָלט אים אויף טוים דערהרגעם
-- װאָס װאָלט געוועזן דאֿן?
ער װאָלט אַצינד געלענן
נײַן איילן טיף אין דר'ערד
און װאָלט נישט געזען די שטערן
ון די פֿיינל נישט געהערט.
זײַן אֹסתַּר װאָלט אפשר געגאַנגען
אַ יאָר אין טרויער געהילט.
און אפֿשר נישט? -- אפֿשר תּיכּף
מיט א צווייטן אַ ליבע געשפּילט.
צו אים װאָלט געקומען בלויז ושתּי:
,ס'קאָצל קומט, מײַן מאַן!
װאָס מאַכט עפּעס מײַן קאַנאַריקל
און ווער שפּילט אויף מײַן פֿאָרטעפּיאַן ?"
109
מדרש איציק
ער שוידערט. גערעכט איז המן,
מען דאַרף טאַקץ מאַכן אַן עק.
מאָרגן נאָך, ניין -- טאַקע תּיכּף
שיקט עֶר די בריוו אַװעק.
און זאָלן נישט מיינען די זשידעס,
אַז ס'איז זיי אַ פּורים-שפּיל --
ער פֿאַרמאַכט פּאַמעלעך דאָס פֿענצטער :
די לופֿט ווערט פֿײַכט און קיל.
ער זעצט זיך אַװעק בײַם שרײַבטיש
און אָטעמט שווער און טיף,
ער שפּײַט אַרײַן אין טינטער
און חתמעט אונטער די בריוו.
104
מגללה לידער
מרדכי קומט צו אֹסתּר המלכּה
אֹסתּר המלכּה זיצט פאַר נאַכט
און לאַטעט דעם מלכס העמד:
װאָס איז זי געווען, מישטיינם געזאָגט?
אַ יתומה אין דער פֿרעמד.
האָט זיך די מאַמע פֿאַר איר געמיט
און דער פּעטער האָט זי געבראַכט
צום מלך טיפּש און האָם זי
פֿאַר דער גלאַוונער מלכּה געמאַכט.
איצט האָט זי דאָ פון כּל הגוטס,
ז כאָדם זיך פין פיקעך אק װײַן -
און דער מלך איז נינציק צו איר,
װאָס גינציקער קען נישט זײַן.
-- פּוק, פּוק! -- דער פֿעטער מרדכי קלאַפּט
און עפֿנט פּאַמעלעך די טיר :
,אסתּרל, גום װאָס דו ביסט אַליין,
כ'האָב עפּעס נײַעס פֿאַר דיר."
פֿרענט זי : ,אפשר דעם פֿעטערשי
דערלאנגען א גלעזל טיי?
אין דרויסן זאַווערוכעט היינט
אַ רענן מיט אַ שניי."
קמיל אי דער פעמער מרדכי ופצ -
, אוי, אסתּרל, ס'איז נישט גוט :
דעם פֿאַרצנטן אָדר, פּורים-צײײַט,
וועט זיך ניסן ייִדיש בלוט."
105
מדרש איציק
100
אסתּר שװײַגט. זי ווייסט אַלײן,
אַז דער מלך איז אין כּעס,
זינט פֿאַסטרינתא, דער שנײַדעריונג,
איז אים באַפֿאַלן אין נאַס.
און המן רוימט אים כּסדר אײַן
-- זשיד און זשיד און זשיד --
אַ סימן: פֿאַסטריגתא אַליין
איז אויך געווען אַ ייָד.
זאָגט מרדכי שטיל: ,זע, אסתּרשי קרוין,
גרייט בעסער דעם תּענית אָן,
כ'האָב מיטן שטן אָפּגערעדט,
ער װעט דאָס זײַניקע טאַן "
ער רוימט איר שמיל אין אוער א סוד:
,וועסט, אסתּרל, זען, צי ניין,
מיר װועלן נאָך, מיטן אייבערשטנס הילף,
דעם פּורים אַ טענצל גיין "
אסתּר פֿיבערט. פֿון אירע הענט
גליטשט זיך אַרױס דאָס העמד,
זי פֿילט זיך איצטער ווידער א מאַל
אַ יתומה אין דער פֿרעמד.
מנילהילידצר
המן הרשע קען נישט שלאָפֿן
,װאָס שלאָפֿסטו נישט, המן, א קלאָנ צו דיך 9"
,איך קען נישט שלאָפֿן, ניין !
קוים ווער איך אַנטדרימלט, קומט מרדכי, דער זשיד,
אין חלום צו מיר צו גיין.
ער שטעלט מיר אַרױס אַ לאַננע צונג:
-- נו המן טאַטעלע -- װאָם?
דראפּעסט זיך אויף די גלײַכע ווענט
און בלײַבסט מיט אַ לאַנגער נאָז.
און ער זאָגט אַ שפּרוך -- כאַל, כאַל, כאַל, כאַל --
און גיסט זיך אָן פֿון דער פֿלאַש
א קעלישיק בראָנפֿן און פֿאַרבײַסט
מיט אַ הייסן המן-טאַש.
-- פֿאַר דײַן מפּלה, המנשי קרוין,
צי דו ווילפט יאַ, צי נים -
און ער פּאַנפֿעט אונטער דער קרומער נאָז
אַ ליד פֿונעם , פּינטעלע ייד."
שרײַ איך : אַרױס פֿון מײַן חלום, זשיד !
זאַנט ער מיר: כהָאב דיך אין הר ערד!
ווער וועמען האָט עס אַרומגעפֿירט
אין מאַרק אױפֿן מלכם פּערד ?"
,אוי, המן מײַן מאַן, א קלאָג צו דיר,
ביסט דאָך נאָר אַ װאַזשנער כלאָפּ,
אַבי האָסט מײַן טאַטן צוגעזאָגט,
אַז דו האָסט אַ מיניסטערקקאָפּ.
107
מדרש איציק
108
אַז ס'קען אַ קליינער, פּאַרכאַטער זשיד
דיך פֿירן אַזױ בײַ דער נאָז --
מענסטו שוין קײַען, המן מײַן מאן,
פּאַלאָווע, שטרוי און גראָז."
,אוי, זרש מײיַן װײַב, הער אויף, הער אויף,
שטעל אָפּ דײַנע נײַן מאָס רייד!
װאָס קאָן איך טאָן, אַז די מלכּה גייט
אין ספּאָדיק און נישט אין קלייד ?"
,טאַָ שארט מען זיך צו דער מלכּה צף,
המן, דו נאַרישער כלאָפֿ,
מען מאַכט איר הנדעלעך, ביז מען פֿאַרדריײיט
דער נאַרישער מלכּה דעם קאָפּ."
;ביסט טאַקע גערעכט, אוי, זרש מײַן װײַב,
כ'בין טאַקע א לעקיש-בער,
אָט דאָס מיט דער מלכּה איז אַ פּלאַן --
דערלאַנג מיר די הויזן אַהער !"
און המן שמײכּלט: {װוארט. מרדכי, דו ושיהו
פװעט נאַך זײַן צו דיר א קקאָג !"
און מיט טויזנט שפּערלען אין עפּלסאָד
צעזינגט זיך א יונגער טאָג.
מנילה ליהצה
המן דרייט זיך אין מלכס הויף
פּעטרע, דעם מלכס אַלטער סמרוזש,
קערט דאָס מיסט צונויף --
זעט ער װי המן הרשע גייט
אַרום אין מלכס הויף.
קראַצט דער סטרוזש די פּאָטילניצע:
פּאַן האַמאַן איז אױפֿגעבראַכט --
די צייכנס אונטער די אוינן, מען זעם,
מינאַסטאַם נישט געשלאָפּן די נאַכט.
נעמט דער אַלטער ס'הימל אַראָפּ:
,א גום מאָרגן דעם האַר !
מיר האָבן דאָ נעכטן אַ ביסל געהאַט
עגמת-נפֿש און צער.
מיצי, דער מלכּהס קעצל, איר ווייסט,
האָט, מיר נישט דיר נישט, קראַפּירט.
איז וויי, װאָס די מלכּה האָט געוויינם
און װאָס זי האָט פֿאַרפֿירט."
דרייט המן די שװואַרצע װאַנצעס בייז:
,טראָג זיך אָפּ פֿון דאַנען, פֿערד !"
און ער שפּרײַזט איבערן הויף אַרום
און קלינגט מיט שפּאָרן און שווערד.
און המן זעט, װוי די מלכּה אַליין
עפֿנט דאָס פֿענצטער אויף
און גניסט דאָס זילבערנע נאַכטגעשיר
אַראָפּ אין מיטן הויף.
169
מדרהש איציק
10
זאָגט המן הויך: ,דער מלכּה אַ דאַנק
פֿאַר אָט דעם ואַזשנעם לוין!"
און שטיל צו זיך : , די זשידוווקץ שלאָפֿט
אַפֿילו אין דער קרוין."
אֹסְתּר שטייט צעטומלט, פֿאַרװוירט,
מיטן נאַכטגעשיר אין דער האַנט:
,אַ נוט מאָרנן צו המן, דעם האַר,
און זאָל אים זײַן באַקאַנט,
אַז מירצעשעם שאַבייס-צונאַכטס
מאַך איך אַ מאַסקנבאַל
און ער איז אויך פֿאַרבעטן דאָרט --
ס'וועט זײַן אין גרויסן זאַל,"
און אסתּר מאַכט דאָס פֿענצטער צו
און המן שטייט און לאַכט:
פּאַ, דו שיינע עסטערא, פּאַ --
ביז שבת אויף דער נאַכט..."
מגילה-לידעה
פֿאָנפֿתא מיט זײַנע געזעלן נייען פֿאַר המנען אַ מונדיר
דער אַלטער מײַנסטער פאָנפּתא
שטייט מיטן קרײיַדל אין האנם :
מ'עט שנײַדן די אַרבל סקאָסנע,
אַז נישטט װועט פֿעלן געוואנט.
און צו די געזעלן זאָגט עֶר:
,נו, חברה, טוטם ענק א ריר !
אויף מאָרגן מוז פֿאַרטיק ווערן
המנס נייער מונהיר.?
בלישטשען די נאָדלען און זינגען
-- ס'איז צוויי אַ זייגער בײַ נאַכט --
פֿאַרטראַכט זיך דער אַלטער מײַנסטער
און אָט פֿון װאָס ער טראַכט:
די מלכּה אֹסתּר, זאָל לעבן,
מאַכט מאָרגן אַ מאַסקנבאַל
און המן איז אויך פֿאַרבעטן
-- צי קען נישט טראַסקען די גאַל?
דער דאָזיקער רשע, המן,
װאָס שיט מיט גזרות און שיט --
ס'מוז דאָך אַפּילו אַרן
אַ משומד, נישט נאָר אַ יַד.
צעזינגט זיך לאָזער דער לאַנגער:
,אַזױ איז די מעשה געווען --
אַ שנײַדעריונג האָט אין שפּינל
די מלכּה אֹסתַּר דערזען.
מדרש איציק
172
האָט ער געזאָגט צו דער מלכּה:
-- קום לאָמיר אַנטלױפֿן קיין ווין
און לאָמיר פֿאַרזעצן דעם דלות
און קױפֿן אַ זינגער-מאַשין."
זיפֿצט דער מײַנסטער: ,די חברה
האָבן אַ לידל פֿאַרפֿאַסט
אויף דעם אָרעמען פֿאַסטרינתא,
וי פֿאַר שנײַדעריונגען פּאַסט,"
פֿליִען און בלישטשען די נאַדלען
- פאיו שױן א זינער פֿיר -
און מאָרגן מוז פֿאַרטיק ווערן
המנס נײַער מונדיר.
אין דרויסן דאָס לערייננל
צעפֿאָכעט דאָס פּרעסל אין הויף,
פֿליִען די פֿונקען און גליִען
און בריען די נאַכט אין איר לויף.
מגילהרלידער
מרדכי הצדיק װאַרט אױפֿן שׂטן
דער אַלטער ר' מרדכי זיצט פֿאַר נאַכמ
בײַ זיך אין אַלקער און װאַרט :
צי האָט נישט דער שׂטן, ימח שמם,
אים, חלילה אָפּגענאַרט?
ר' מרדכי (ס'בלײַבט דערװײַל אַ סוד)
האָט מיטן שטן אָפּגערעדט,
ער וויל אים װװײַזן, װוי אַזױ מען דאַרף
א שמופּ מאָן המנען צום בעט,
װוּ זי, די מלכּה, זאָל זײַן געזונט,
וועט לינן ניבעטאָ קראַנק
(ר' מרדכי איז נתפּעל פֿון זיך
פֿאַר אָט דעם ואַזשנעם געדאַנק).
אַז דער מלך װועט דאָס דערזען,
וועט ער ווערן מלא כּעם
און װועט אַ געשריי טאָן אױפֿן קול:
,האַמאַן, װאַס איז דאָס?
טשעפּעסט זיך צו דער מלכּה גאָר? !
טאָ ליג זשע טיף אין דר'ערד !"
און צו מרדכי הצדיק געווענדט:
,דאָס איז דאָך אונערהערט."
און המן (מרדכי איז זיכער אין דעם)
וועט שוין האָבן א וויסטן סות --
ער פֿאַרמאַכט די אױיגן און זעט בחוש,
וי מען הענגט דעם רשע אויף.
175
מדרש איציק
14
און ער זעט בחוש, וי דער אַלטער רב
קריכט אויף די גלײַכע ווענט:
,גראַגערטס, יַדן, שטאַרקער, געװאַלט !
דער רשע איז געװאָרן פֿאַרלענדט !"
נאָר ער - ר' מרדכי - װועט געלאפן און שיט
אַ זאָג מאָן: ,דעם אייבערשטנם נס,
וי ער האָט דאָס רעדל איבערגעדרייט
כּמעט אין איין מעת-לעת."
נאָר װווּ איז דער שטן, ימח שמם ?
ר' מרדכי זיצט און ואַרט
און אפּשר האָט דער לאָבום -- האַ --
אים ווידער אָפּנענארט ?
ער האָט בפֿירוש (ס'בלײַבט אַ סוד)
מיטן שטן אָפּגערעדט,
כּדי אים צו װוײַזן, װוי אַזױ מען דאַרף
אַ שטופּ טאָן המנען צום בעט.
מוילה- לידעה
דער מײַנסטער פֿאָנפֿתא גרייט זיך צום תּענית
דער אַלטער מײַנסטער פֿאָנפֿתא
זיצט בײַ דער ניימאשין
און טרויעריק-שווערע מחשבות
קומען אים אױפֿן זין.
דער אלטער רב ר' נדליה
האָט הײַנט אין שול געליינט
דעם כֹּתב פֿון דער מלכּה אסתּר
און האָט זיך דאַבײַ צעוויינט.
לידן - אהי שרײיפט וי ההכת -
,איך בין איצט נוזר אויף אײַך,
אַז עץ זאָלט אַלע פֿאַסטן,
סײַ אָרעם און סײַ רײַך.
אין דעם זכות װועט המן הרשע
לינן טיף אין דר'ערד
און װועט פֿאַרשפּאָרן צו שנײַדן
בײַ פהומע ײדן די כבערה;
אין דעם זכות וועלן ייִדן עסן
המן-טאַשן מיט מאָן
ון אונדזערע פּורים-שפּילער
וועלן האָבן װאָס צו טאָן."
זיפֿצט דער אַלטער מײַנסטער:
גיי טענה אָבער מיט זיי,
זיי האָבן באַהאַלטן די נאָדלען
און געװאָרפֿן דאָס געניי :
175
פדרש איציק
176
,מיר וועלן נישט פֿאַסטן, מײַנסטער.
ניין ! און צען מאָל ניין!
און טאָמער קומען די רוצחים --
װעקן מיר כברעכן א ביין?
דער אַלטער מײַנסטער פֿאַנפֿתא
זיצט בײַ דער ניימאַשין
און טרויעריק-שווערע מחשבֿות
קומען אים אױפֿן זין:
זײַן פּלוניתטע שׂרה-ניטל
איז שוין זינט יאָרן טויט,
און זײַן טאָכטער חנה-דבורה
פֿאַרזיצט אַן אַלטע מויד.
און זיי, די שנײַדעריונגען,
האָבן נאַרישקײטן אין זין --
צעוויינט זיך דער אַלטער מײַנסטער
איבער דער ניימאשין.
מנילה לידער
די מלכּה אסתּר פֿאַסט
אֹסתַּר המלכּה איז בלייך און מיד
און ציטערט וי אין פֿיבער:
געלויבט צו נאָט, נאָך דריטהאַלבן שעה,
און דער תּענית איז אַריבער.
דער מלך האָט זי הײַנט געפֿרעגט:
;װואָס איז דיר, אסתּרל? זאָנ!
דו גייסט אַרום פֿאַרמאַטערט און בלייך,
און ס'איז דווקא אַ שיינער טאָג."
איו ניי דערצײיל דעם מלה העם נאר:
-- אדוני מלך, דו ווייסט?
פ'איז אסמר-מענית און איך פֿאַסט,
װײל הדעה פּעטערה מהחכי הייסט. =
הלוואי זאָל עס זײַן צום נומן, הלוואי
זאָל עס אויסניין צו המנם קאָפּ!
װי ער פאכט איר חנדלער. דער הולטײ,
דער שאַרלאַטאַן, דער זשלאָב.
,מלכּה, זי שײַנען אַזױ װוי די זון,
אַזױ װוי דער מאָנד און די שטערן" --
און יעדעס װואָרט איז כימטרע און פֿאַלש
ון זי מוז דאָס אַלץ אויסהערן.
װײַל פ'וויל דער פעטער אַזױ, ער זאַנט :
,לאָז אים נאָר בילן, מײַן קינד --
א יעדעס װאָרט פֿון אַזאַ רשע וי ער
איז מער נישט וי שפּרײי אויף ווינט.
171
מדרהש איציק
178
דער עיקר: אין דער מגילה שטייט
(אַזױ זאָגט ער שטילערהיים),
אַז המן הרשע וועם נאָך זײַן
אַ חוזק פֿאַר קינד און קייט."
אַזױ זאָגט דער פעטער מרדכי צו איר
-- און דער פֿעטער מרדכי ווייסט --
און די מלכּה מום אַלצדינג,
וי דער פֿעטער מרדכי הייסט.
אָט האָט זי פֿאַרראַטן דעם שנײַדעריונג,
װײַל דער פֿעטער האָט געװאָלט,
און פֿאַסטרינ:תא איז דאָך געווען
אַ שנײַדער-ייַננל א גאָלד.
אָט פֿאַסט זי הײַנט פֿון גאַנץ קאַיאַר,
װײַל דער פֿעמער מרדכי הייסט --
דער פֿעמער איז אַ חכם אַ ייָד
און דער פֿעטער מרדכי ווייסט.
מנילה- ל;דצר
המן גרייט זיך צום באַל
המן שפּאַנט אַרום נערוועז:
ס'איז שוין באַלד זיינער אַכמ
און פ'האָט דער שנײַדערוק, דער זשיד,
דעם מונדיר נישט אָפּגעבראכט.
זאָנט זרש: ,ניטע, המנשי קרוין,
זײַ נישט אַזױ צעשטרייט --
די פעודה פֿאַנגט אָן זיינער צען,
וועסט נאָך קומען צו דער צײַט.
דער עִיקר איז -- באַטראַכט זיך גוט,
ווער און װאָס און װען --
די מלכּה, זאָגן די װײַבער אין מאַרק,
איז אַ פֿײַער, אַ ברען.
זיי זאָגן אַפֿילו, אַז זי האָט
איעדן פֿרײטאָג ביי נאַכט
מיטן שׂטן אַ ראַנדעוו
און ס'איז נישט אױסגעמראַכט.
װאָס דאַרפּסטו מער, אָט איך אַלין
האָב דיך אין חלום געזען
אָט ביסטו נעשטאַנען נעבן איר בעט
און אָט -- ביסטו נישט געווען.
פֿרעג איך בײַם גורל-װואַרפּער באַשײד,
זיפצט ער שטיל און זאָנט :
ס'זיצט אַן אלמנה אױפֿן שמיין,
זי יאָמערט און זי קלאַנט.
179
מדרש איציק
180
בעט איך אים : פֿאָטערל, זאָג, דערצייל,
באַשײד מיר, װאָס דאָס באַטײַט!
ברומם עֶר: װאַרט נאָך צו א װײַל,
ס'איז נאָך נישט געקומען די צײַט."
המן שפּאַנט אַרום נערוועז:
,אוי, זרש מײַן װײַב, שװװײַג: שטיל!
נאָר רק דו גייסט מיר נאָך פֿוסטרימ
און מאָלסט אַזױ וי א מיל.
און דאָ איז הײַנט דער מאַסקנבאַל
און די מלכּה זיצט און װאַרט --
צו דעם דאָזיקן טאָג, דעם יום-הדין,
האָב איך פֿון לאַנג געגאַרט.
מען קלינגט. ניי עפֿן, מײַן װײַב, די טיר,
ס'איז דער שנײַדער טן הֹפּתם..
און המן הערט, וי פֿאָנפֿתא זאָגט:
,קיסע די האַנט, מאַדאַם !"
מנילה לידעה
דער מלך איז אין כּעס
דער מלך שנײַצט כּסדר די נאָז
-- אַ סימן, אַז ער איז בייז --
און ער מענהט צו זיך אַלײן:
גיי זײַ אַ הכם און וויים,
אַז המן, מײַן ערשטער מיניסטער, איז
אײַן אויסווורף דער נאַטור, --
ס'האָט ער געמיינט, אַז אסתּרשי
איז טאַקע זײַנם אַ הור ?"
אַ שטיקל נליק, װאָס מרדכי דער ייַד
איז געקומען הײַנט בײַ טאָג,
פאַרשטויבט, פֿאַרסאַפּעט און פֿאַרשװיצט
און צו אים געטאָן א זאָנ :
, פֿאַטער קיניג, זע, האַלט אַן אויג
אויף המנען הײַנט בײַ נאַכט --
ער איז נישט אַזאַ צדיק אין פעלץ,
וי ס'האָט זיך דיר געדאכט.
און ער האָט געזען -- ער זאָל אַזױ זען
משיחן אויפן װײַסן פֿערד --
ווי המן פֿאַלט אויף אסתּרלס בעט
און ר'האָט אסתּרלס קוויטש געהערט."
דער מלך שנייצט כּסדר די נאָז
-- אַ סימן, אַז ער איז בייז --
און ער טענהם צו זיך אַליין
,גי זײַ אַ חכם און וויים"...
181
מדוהש איציק
182
און ער דערמאָנט זיך יענע נאַכט,
ווען אסתר אין בלויזן העמד
איז געקומען צו אים צו גיין
וי אַ חלום פון דער פֿרעמד.
און אַז ער האָט איר צוגעזאָגט:
יאפתהל כי פי כ -
המן וועט שוין הענגען בײַ מיר
אין אַ שיינעם אינדערפֿרי "
און אסתּרל האָט געשמייכלט זים
און איז אים געווען א װײַב --
ער פֿילט נאָך דעם ריח פֿון אירע האַר
און דעם מעם פֿון איר הייסן לײַב.
דער מלך פאַרלייגט די הענט אױפֿן בויך
-- אַ סימן, אַז ער טראַכט :
צי זאָל מען הענגען המנען בײַ מאָג,
צי אפֿשר גאָר בײַ נאַכט ?
מנילה לידצה
מען פֿירט המנען צו דער תּליה
צעעפֿנט די פֿענצטער,
צעפּראַלט די טירן,
מען טוט המן הרשע
איבער די גאַסן פֿירן.
מען טוט אים פֿירן,
מען טוט אים ברענגען
אױפֿן מאַרק צו דער תּליה,
דאָרט וועם מען אים הענגען.
,תּלין, תּלין,
ווייסט דאָך, ווער איך בין --
לאָז מיך כאָטש געזעגענען
מיט מײַנע זין!"
קסײַנע אן דײטע א
וועט מען צו דיר ברעננען
און מען וועם זיי מיט דיר
אין איינעם אױפֿהענגען"
,תּלין, תּלין,
וויי צו מײַנע יאָרן --
איך, װאָס בין כּסדר
אין א פֿיאַקער געפֿאָרן,
מוז זיך שלעפּן צו פֿוס
און אָט די קייטן טראָגן,
פֿאַר װאָס און פֿאַר ווען --
אפשר קענסטו מיר זאָגן?
מדרש איציק
184
ניין, דו קענסט מיר נישט זאָגן,
אומזיסט דאָס פֿרעגן,
איך זע שוין די תּליה,
זי מאַנצט מיר אַנטקעגן.
איך זץ שוין די תּליה
און הער שוין די ראָבן,
אױפֿן אַלטן צווינטער
זאָלט עץ מיך באַגראָבן.
נאָר פֿאַרשטאָפּט מיר די אויערן
-- איך טו אײַך באַשװערן --
אַז איך זאָל פֿאַרשפּאָרן
דעם גראַגער צו הערן."
אַזױ טענהם דער רשע,
בשעת עֶר גייט --
און ס'לאַכן און שפּעטן
קינד און קייט.
מנילה-לידעהף
דער מײַנסטער פֿאָנפֿתא פּראַװעט די סעודה
דער אלטער מײַנסטער פֿאַנפֿתא
ווישט אָפּ מימן טיכל די בריל
און זאָגט צו זײַנע געזעלן
בנעימותדיק און שטיל:
,איז, הייסט עס, המן הרשע
אַצינד אין גיהנום אַ גאַסט
און מען פּרענלט אים אין סמאָלע,
וי פֿאַר אַזאַ רשע פּאַסט.
צוויי געשטופּלטע ניהנום-שמשים,
מיט רויטע פּאות און בערד,
שמײַיסן אים אַלע מאָל אונטער
וי אַ פּאָטמשטאָווע פֿערד:
מיט ייִדן גייט ער זיך טשעפּען
און מיט זייער מאַכטיקן נאָט ?
צדוק, שיט אונטער סמאַלץ
אָט דעם דאָזיקן אידיאָט !"
דער אַלמטער מײַנסטער פֿאָנפֿתא
ווישט אָפּ מיטן מטיכל די בריל
און ווענדט זיך צו דער מאָכטער
בנעימותדיק און שטיל:
,נו, חנה-דבורה, מײַן מאַכמער,
דו מענסט שוין גרייטן צום מיש
די המן-טאַשן, די מאָנדלעך
און דעם סאַמע עיקר -- די פֿיש."
1898
מדרש איציק
און װידער צו די געזעלן:
,נו, חברה, װאָס שמייט עץ שטיל?
מאַכטם אַ לחיים, הברה,
און נעמט זיך צום פּורים-שפּיל !"
בלישטשען די כּוסות און קלינגען:
,לחיים פֿאַר נאָדל און שער,
פֿאַר אסתּר, דער גרינער מציאה,
און פֿאַרן מלך, דעם לעקיש-בער !"
נאָר הנה-דבורה, די טאָכטער,
שטייט בײַם פֿענצטער און טראַכט :
װיפּל שטערן, אַ שטייגער,
פֿאַרמאָגט אַזאַ פּורים-נאַכט?
180
מגילהילידער
פאַסטריגתאס מאַמע צינדט אָן אַ יאָרצײַטליכט
פּאַסטרינתאס אלטע מאַמע
צינדט אָן אַ יאָרצײַטליכט
און גרויפעץ הייסע טרערן
רינען איבער איר געזיכט :
,א יאָר איז שוין פֿאַרפֿלױגן,
זינט מײַן שפּײַזער איז נישמאָ,
נאָר ס'שײַנען נאָר אַלץ די שטערן
אויף מיר, דער אַלטער קראָ.
נלײַך נעכטן ערשט איז דאָם געוועזן,
וי מען האָט מײַן קינד געפֿירט
צו דער תּליה, געקאָװעט אין קייטן.
אַ שטיין װאָלט עס גערירט,
וי ער האָט אין דער לעצטער רגע
נאָך אסתּרס נאָמען דערמאַנט --
אַ וועלט דאַרף מען אױספאָרן
צו געפינען אַזא באַרליאַנט.
אַ וועלט דאַרף מען אױספֿאָרן
וו מען וועט נישט געפֿינען, ניין,
אַזאַ מין מײַערן דימענט,
וי פֿאַסטריגתא איז געווען.
5
5
געווען? אוי, טאַטע אין הימל --
געווען... און שוין נישטאָ,
נאָר ס'שײַנען נאָך אַלץ די שמערן
אויף מיר, דער אַלטער קראָ.
187
מדרש איציק
נעכײַ װאָלט אסתּר, די נפֿקה,
געווען זײַן גרוב פֿאַרלײגט,
זי האָט דאָך אַפֿילו אין תּפֿיסה
אויף אים נישט נאַכגעפֿרעגט.
אַבי זי פּראַוועם דעם פּורים
-- אַ וויסטער פּורים אויף איר --
אויף איר און דעם פֿעטער מרדכי,
דעם שתּדלן, דעם נביה,"
פֿאַסטריגתאס אַלטע מאַמע
שטייט פֿאַרן יאָרצײַטליכט
און גרויסע, הייסע מרערן
רינען איבער איר געזיכט.
188
שפּיף
באַלאַדע
סאַנעט
שפּיל
יעקבֿס חלום
ערשטער מלאך :
דריטער מלאך :
צווייטער מלאך :
ערשטער מלאך :
דריטער מלאך :
צווייטער מלאך :
דריטער מלאך :
ערשטער מלאך ;
דריטער מלאך :
ערשטער מלאך :
דריטער מלאך :
צווייטער מלאך :
ערשטער מלאך :
דריטער מלאך :
(יעקב שלאָפּט אויף אַ שטיין. דרײַ מלאכים קומען אַראָפּ פון דער לייטער.
איינער אַ גראָבער מיט שווערע װאַטאָװע פליגל, אַ גאָלדענע קייט מיט אַ
גרויסן מעשענעם זייגער אַרום בויך. דער צווייטער, אַ לאַנגער אַ דאַרער,
מיט אַ קנאָפּ אין גאָרגל. דער דריטער -- אַ קליין מלאכל, אַ שלים-מזל,
ס'שלעפּט זיך אים נאָך אַ גאַטקע-בענדל.)
פּססם...
שטיל!
מאַכט נישט קיין ליארעם, רב גבֿריאל,
עץ זעט דאָך, אַז יעקבֿ אָבֿינו פּאָפֿט.
חמור ! אַן ערל פּאָפֿט, אַ צדיק שלאָפֿט.
האַ?
װאָץ ?
ר' יאַנקעניו איז מיד.
געקומען, װײַזט אויס, פֿון אַ ווײַטן יריד.
ווייס איך װאָס איר דברט, רב מיכאל --
מיט אײַער חומש האַלט עס זייער שמאָל.
שייך אַ ? פֿון װאַנען זשע דען קומט אַ יַד,
אז נישט פֿונעם לענטשעווער יריד?
ער איז אַנטלאָפֿן פֿון עשׂו, דעם כוליגאַן.
צו פֿוס נאָר? פֿאַר װאָס נישט מיט דער באַן?
מדךהסמּם נישט געהאַט אויף קאַ בילעט.
ווייס איך װאָס איר פּלאַפּלט דאָרטן, עט!
הערט בעסער אויס און זײַט נישט אײַנגעשפּאַרט,
ער האָט װאַזשנע דעם טאַטן אָפּגענאַרט.
דעם טאַטן ? װוער איז דער טאַטע? ווער?
191
מדרש איציק
ערשטער מלאך : זײַן טאַטע איז יצחק אָבֿינו דער בלינדער, '
װאָס גאָט האָט אים באַשערט צוויי צאַצקעס קינדער, /
הײַפן די זיךיכסדר בײַ די האָרי
(צו רפאל)
איר האָט גענאָסן ר' רפֿאל -- אַ סימן װאָר.
דריטער מלאך : אָפּגענאַרט דעם בלינדן טאַטן -- מען מעג ?
ערשטער מלאך: מען מעג, מען מעג, געהערט א פֿרעג?
אַ צדיק וי יעקב אָבינו מעג !
דריטער מלאך : איצט ליגט ער נעבעך אויף א האַרטן שמיין
און אַז ער װועט זיך אױפֿכאַפּן, װעט ער גיין?
ערשטער מלאך : עם-הארץ, נעם דאָס חומשל און ליין,
וועט דיר שוין אַלצדינג ווערן קלאָר.
צווייטער מלאך : ער איז טאַקע געראַכט, כזאָל שוין האָבן אַזא יאַר.
אין חומש שטייט : ויצא, ער איז געגאַנגען,
געגאַנגען און געגאַנגען און געגאנגען..
דריטער מלאך: ווער?
ערשטער מלאך: אַ מלאך ביסטו? אַ לעקיש-בער!
דער אַלטער אויבן זאָל זיך עס דערוויסן... |
דריטער מלאך : ואָם בין איך שולדיק אַז געצל דער ווינט האָט די פּרשה
,ויצא" אויסגעריסן
ערשטער מלאך; אַז דו ווייסט נישט, נולם, שװײַג און הער!
צווייטער מלאך : טאַקאָ, טאַקאָ, װאָס װועט זײַן דער מער
מיטן צדיק ר' יעקב, כ'וויל עס וויסן, בלעבן.
ערשטער מלאך : דאָס וויל איך איהנען דערציילן עבן;
נישט װוײַט פֿון דאַנען װוינט לבֿן זײַן פֿעטער,
װאָס כאָטש ער דינט צו טויזנט געמער
איז ער א װאַזשנער פּאַסקודניאַק.
דריטער מלאך : טֿאַק, פּאַנאָװיע, טאַק, טאַק!
192
ערשטער מלאך :
דריטער מלאך :
צוײיטער מלאך :
ערשטער מלאך :
צווייטער מלאך
ערשטער מלאך :
דריטער מלאך :
ערשטער מלאך :
ש פּיל
האָט דער דאָזיקער לבֿן צוויי דערװאַקפענע טעכטער,
איינע א שאָנהײט, די צווייטע אויף לײַטיש געלעכטער,
די שיינע הייסט רחל, די מיאוסע הייסט לאה..
זעט װוי דער ווינט שפּילט מיט יעקבם אַ פּאֹה..
תּמיד האַקט ער איבער אין מיטן,
א לא:יוצלה, אַ מלאך, זאָל גאָט באַהיטן.
הקיצור, מײַנע ליבע מלאכים, הערם,
אָט דער יעקב װועט עס ליגן בײַ לבנען אין דר'ערד
ביז גאָט וועט העלפֿן ער װועט זיך דערשלאָגן...
: (נעמט אַרױס דעם זייגער פון דער קעשענע.)
ווייסט איר װאָס איך וװועל אײַך זאָגן,
ס'איז שוין שפּעט, מען דאַרף אָנצינדן די שטערן.
אין גאַנצן פֿאַרגעסן, אַז נישט געדאכט זאָלט עץ ווערן.
(ער זוכט די שוועבעלעך אין אַלע קעשענעס.)
נאַט אײַך די שוועבעלעך נאַט אײַך, נאַם!
שמילער, שטמילער, וועקט נישט אויף דעם יאַט!
װײַל איידער ר' יעקב הייבט אָן צו ראָמאַנסירן,
מוון מיר קוהם דעם הימל דעקשהיר.
(ער צינדט אָן מיט די שוועבעלעך די שטערן)
דריטער מלאך : (נעמט אַרױס די לבֿנה פֿון דער הינטערשטער קעשענע)
צווייטער מלאך :
איצט נאט אײַך די לבֿנה, ר' גבֿריאל,
כ'האָב זי אָפּנעשװענקט אין טײַכל בײַ דער מיל,
זי פּינקלט איצט וי אַ שפּאָגל נײַע.
(ר' גבריאל הענגט אויף די לבנה).
אוי, ווי זי בלישטשעט, אַ מחיה !
195
מדרש איציק
צווייטער מלאך ; אוי, וי שיין, מאַמעלעך געטרײַץ!
(זיי זאָגן שלום-עליכם)
--- שלום עליכם !
-- שלום עליכם !
- עליכם שלום!
-- עליכם שלום!
(זיי פֿאַרשװינדן.) 3
יעקב : (כאַפּט זיך אויף פונעם שלאָף. רײַבט די אױגן, קוקט זיך אַרום אין אַלע זײַטף) -
געלויבט צו גאָט, שוין איבערגעקומען דעם חלום.
1044
באַלאַדע
קין און הבֿל
,הבל, מײַן ברודער, דו שלאָפֿסט
און דו ביסט אַזױ ווונדערלעך שיין,
אַזױ שיין װוי דו ביסט אַצינד
האָב איך דיך נאָך נישט געזען".-
,ליגט די שיינקייט אין מײַן האַק,
צי אפֿשר נאָר אין דיר ?
איידער דער טאָג פֿאַרנײט,
זאָג, ענטפֿער מיר!" --
;הבל, בהודער. דו שװײַנפט,
וי דער הימל און די ערד,
אַזױ שװײַגן טיף און פֿאַרקלערט
האָב איך דיך נאָך נישט נעהערט."
,ליגט דאָס שװײַגן אין מײַן האַק,
צי אפֿשר נאָר אין דיר ?
איידער דער טאָג פֿאַרנייט,
זאָג, ענטפער מיר!" --
,אָט שמיי איך נעבן דיר
און דו ביסט אַזױ אַלײן,
אַזױ פֿרעמד און אָפּנגעשײדם
האָב איך דיך נאָך נישט געזען",
,לינט די פֿרעמדקײט אין מײַן האַק,
צי אפשר נאָר אין דיר ?
איידער דער מאָג פֿאַרגײטֿ,
זאָג, ענטפֿער מיר!" --
199
מדרש איציק
106
,קום, מוטער חוה, און זע,
װי טײן ברודער הבל לינט,
אַזױ שא און שמיל און פֿאַרטראַכט
האָסטו אים נאָך נישט פֿאַרװיגט",
,ליגט די שטילקייט אין מײַן האק,
צי אפֿשר גאָר אין דיר ?
איידער דער טאָג פֿאַרגײם,
זאָג, ענטפֿער מיר!" --
;קום, פֿאָמער אָדם, און זע
דאָס רויטע שנירל בלוט,
װאָס שלענגלט זיך אויף דער ערד
און שמעקט אַזױ טרויעריק און גום".
,לינט דער טרויער אין מײַן האַק,
צי אפּשר נאָר אין דיר?
איידער דער טאָג פֿאַרגײט,
זאָג, ענטפֿער מיר!" --
לאָנדאָן, 1941
באַלאַדע
דאָס קלאַגליד פֿון יפתַּחס טאַכטער
פֿלאַטערט איר פֿיינל אין זונגאָלד
און צוויטשערט אײַער געזאנג,
ער טאָג איז נאָך לאַנג
און ס'צוויטען די ביימער מיט זונגאָלד.
פֿאַר מיר נאָר זינגט דער אָוונט
לין לש. לין לש
אַ טונקלס זאָנט מיר: ,דו
ווער איינס מיטן אָוװונט."
איר װאַפער ליליעס בײַם טײַך
וויגט זיך אַהין און אַהער
און פֿאַרגעסט די טרער,
װאָס פֿאַלט איצט אַראָפּ אויף אײַך.
פֿאַר מיר נאָר זינגט דער אָװנט
לין ליו. ליו קין;
אַ מונקלם זאָגט מיר: , דו
ווער איינס מיטן אָוונט."
איר נאָלדענע בינען אין פֿעלד,
פּלאַטערט פֿון בלום צו בלום
און תּענונט אַרום מיט זשום-זשום,
ס'איז נאָלד און האָניק די וועלט.
פֿאַר מיר נאָר זינגט דער אָונט
לא ליוו לין 7ש
א מונקלס זאָנט מיר: ,דו
ווער איינס מיטן אָוונט."
197
מדרש איציק
198
דו מיידל מיט זאָרג אין דײַן בליק,
לאָז איבער דעם שפּיגל אַליין.
דײַן נעליבטער וייפט, דו ביסט שיין
און ער טראָנט דיר א פֿינגערל גליק.
פֿאַר מיר נאָר זינגט דער אָװנט
לין ליה קין 67
א טונקלס ואַנט מיר: הו
ווער איינס מיטן אָװונט."
איר שפּאַרבערם מיט שטאַרקע פֿליגל,
טראָגט זיך אַרױף צו דער זונרויז
און טרינקט אירע שיינקייטן אויס,
כּל-זמן ס'טראָגן די פֿליגל.
פֿאַר מיר נאָר זינגט דער אָװונט
ליו לח, ליו לש
אַ מונקלס זאָגט מיר: ,דו
ווער איינס מיטן אָוונט."
באַלאַדע
שאול און דוד
,ביסטו דער שפּילער אויף דער האַרף,
װאָס פֿאַרטרײַבם די בייזע נײַסטער?"
;יאָ, מײַן מלך !"
,נעם די האַרף, מײַן קליינער מײַסטער,
סאר דעם קרשנקן מלך פריילע."
;עה איך שפּיל:
,פֿון דער באַרגקייט אין יהודה
נידערט שטיל אַ זומערנאַכט,
שמיל און קלאָר --
ווילדע רויזן אין איר נאַרטל,
אױפֿן קאָפּ געקרײַזטע האָר
פֿינקלט בליצט אַ קרוין ניננאָלדיק.
,זאָגט זי צו דעם לעצטן פּאַסטעך,
װאָס איז נאָך אין פֿעלד פֿאַרבליבן :
-- פֿאַר װאָס האָסטו נישט די סטאַדע
אָװונמצײַט אַהיים געטריבן?
איצט ביסטמו אין פעלד אַלין."
זאָנגט דער פּאַסטעך:
;ניין אַליין!
דו ביסט דאָ און דו ביסט שיין
און איך ווייס אַז שיין איז הייליק,"
199
מדהש איציק
200
לאַכט די נאַכט: ,דו קליינער שמיפֿער,
פֿאַר װאָס זאָגסטו נישט די וואָר ?...
יאָ, ס'איז אמת, װײַל בײַם חונף
זענען נישט די אויגן קלאָר,
װי בײַ דיר; מײַן ליכעה קליצער)
און זי טוט אים אָן איר קרוין :
- א מתנה דיר מײַן שיינער"
ציטערט אויף דער מלך שאול:
,זאָג, װוי הייסט דער קליינער פּאַסטעך,
איז זײַן נאָמען דיר באַקאַנט ?"
,קיינער קען אים נישט אין לאַנד
און זײַן קרוין איז נאָך אַ חלום,"
,איצט הער װוײַטער:
אויף א װײַסן פֿערד אַ רײַטער
קומט צו רײַטן פֿון די וועגן
דורכגענעצט פון זומעררעגן,
ס'שמעקט פֿון אים מיט פֿרישן היי,
גייט דער פּאַסטעך אים אַנטקעגן,
זײַנע אויגן --- שטערן צוויי,
און ער רופּט דעם רײַטער: נביא !
און דער רײַטער רופּט אים: מלך !"
ציטערט אויף דער מלך שאול:
,זאָג, װוי הייסט דער פרעמדער רײַטער,
איז זײַן נאָמען דיר באַקאַנט ?"
ב אַלאַדע
,קיינער קען אים נישט אין לאַנד,
און זײַן װאָרט איז נאָך אַ חלום."
מורמלט שטיל דער קראַנקער מלך:
,הער, דו קליינער האַרפֿןךשפּילער,
שטעל אַװעק די האַרף אין ווינקל,
איך בין מיד,
ס'ווערט די מיט-נאַכט שאַרפֿער, קילער
און דײַן ליד
האָט נישט אויסגעלייזט מײַן טרויער,
נישט געלײַטערט מיר מײַן חלום."
;כום נאכט מלך!"
;ניי בּשקוםו"
לאָנדאָן, 1942
201
מדרש איציק
די באַלאַדע פֿון איובֿ דעם תּבֿואה-סוחר
צו איוב, דעם תּבואה-סוחר,
גענענט דער ערשטער שטאַפֿעם:
,דײַן װײַב האָט זיך אױפֿגעהאַנגען
אויף אַ האָקן איבערן בע !"
בייגט איוב דעם קאָפּ און זאַנט :
,בײַם װאַסער שמייט א ווערבע,
די ווערבע איז אײַנגעבויגן,
אויף דער ווערבע זיצט א סאַװוע
מיט גרויסע, טרויעריקע אויגן"
גענענט דער צווייטער שליח:
,רב איוב, אַ מאַלעער,
דײַן איידעם. דער פמתמיר דער עיקױן
איז אַװועק מיטן מיליטער,"
בייגט איוב דעם קאָפּ און זאָנגט :
,בײַם װאַסער שמייםט א ווערבע,
די ווערבע איז אײַנגעבױגן,
אויף דער ווערבע זיצט א סאָווע
מיט גרויסע, טרויעריקע אויגן."
גענענט דער דריטער שליח,
אַ ליטװאַק מיט אַ , סין":
די עטנת, דײַן טאַכמער פיינדקן
איז אַראָפּעט פֿונעם זין."
בייגט איוב דעם קאָפּ און זאָגט :
202
באַלאַדע
,בײַם װאַסער שטייט אַ ווערבע,
די ווערבע איז אײַנגעבױגן,
אויף דער ווערבע זיצט אַ סאַװע
מים גרויסע, מרויעריקע אױיגן."
גענענט דער פּערטער שליה
און מרייסלט מיט די הענט:
,אַ שריפה, ר' איוב, אַ שׂריפֿה,
האָט דײַנע שפּייכלערס פֿאַרברענט !"
ביינט איוב דעם קאָפּ און זאָנט :
, בײַם װאַסער שטייט א ווערבע,
די ווערבע איז אײַנגעבויגן,
אויף דער ווערבע זיצט א סאַװוע
מיט גרויסע, מרויעריקע אויגן."
און איוב דער מּבואה-סוחר,
ניין, איוב דער אַרעמאַן!
דרייט זיך אום װוי א שאָטן
מיטן שטעקעלע בײַ דער באַן.
און ס'פֿײַפֿן די לאָקאָמאָטיון :
, ביַים װאַפער שטייט אַ ווערבע,
די ווערבע איז אײַנגעבױגן,
אויף דער ווערבע זיצט אַ סאָווע
מיט גרויסע, מרויעריקע אױיגן,"
2093
מדרש איציק
קען איוב דאָס פֿײַפֿן נישט לײַדן,
ווערט ער אַליין אַ סאָווץ און פֿליט
אַראָפּ צו דער ווערבע בײַם װאַסער
און זינגט פֿאַר דער ווערבע דאָס ליד
מיטן נינון פֿון ;יוב" אין חדר:
,בײַם װאַסער שטייט א ווערבע,
די ווערבע איז אײַנגעבויגן,
אויף דער ווערבע זיצט א סאָווע
מיט גרויסע, טרויעריקע אױיגן."
לאָנדאָן, 1941
204
ס אָנעט
ק'ן
הבל איז טויט. זײַן כאָרכלען ניים
מיר נאָך פֿוס-טריט. אַ דין געוויין
ציטערט הינטער מיר. איך שמיי אַליין
הינטערן באַרג, װוּ די זון פֿאַרגײט.
דאָרט, װוּ די מיטן-נאַכט פֿאַרשפּרײט
אירע ברוינע פֿליגל, װעל איך שמיין
געבויגן נעבן מײַך, פֿאַרקריצט די ציין.
דער משפּט גייט און איך בין גריים.
דער ערשטער כֹּהן האָט די ערשטע שאָף
אַ קרבן דיר געבראַכט, יהוה, הער --
אויב פ'קומט אַ שטראָף דערפֿאַר, טאָ, פאָטער, שטראָף !
נאָר פֿונעם הימל פֿאַלט אַראָפּ אַ טרער :
קין, מײַן קינד, נעם, באַװװױין דאָס לאַנד
און פֿאַרטער דיך װוי שטערן און וי זאַמד.
209
מדרש איציק
206
עקידת יצחק
-- װאָס זעסטו איצטער, מײַן קינד און קרבן ?
-- איך זע : איבערן ליכטיקן הימלבלאָ
ציט אוים די פּליגל אַ שווערע טיפֿע שעה
און אויף אַ צלם הענגט אַ מענטש געשטאָרבן.
װאָס שמייסמו, פֿאָמער, אַזױ בלייך און שמום,
און פ'גליטשט דײַן מעסער זיך אַראָפּ צו דר'ערד?
--- דײַן שיינער טוט איז אַן אַנדערן באַשערט,
טו אָן דײַן טרויער, מײַן קינד, און קום.
-- ווער איז ער, ווער? איך וויל זײַן פּנים זען.
הייליק דאַרף עֶר זײַן און אויסטערליש און שיין --
אָט דער, װאָס האָט מײַן קרבן צוגענומען !
-- קום קינד, דער אָװונט טונקלט שוין אין פֿעלד.
דער וועג איז לאַנג און װײַט נאָך דאָס געצעלם,
און ער, דער גליקלעכער, עֶר דאַרף ערשט קומען.
ס אָנע ט
רנכקה
-- װאָס וויינסטו, מאַמע, ווען דער אָװונט בליט ?
-- צוויי קינדער האָב איך אין איין שעה געבוירן,
און גיין וועלן ביידע אין איין שעה פֿאַרלױרן --
איז װער קען טרייסטן מײַן מאַמעדיק געמיט ?
לעש אויס דעם טרויער פֿון דײַן אויג און הער :
אויף זייער לעבן הענגט אַ שׂנאה-שטערן,
און איינער וועט פֿון צווייטן אַװעק זיך קערן.
איצט בינדם זיי נאָך צונויף דײַן מאַמעדיקע טרער.
נאָר שפּעט א מאָל, ווען ס'וועט די מערבֿ-זון פֿאַרגײן,
וועט איינער פֿאַרן צווייטן אין דער מיט פֿון מדבר שמיין
און ציטערנדיק פֿאַרשטײן דאָס פֿאַרגײענדיקע רוים.
און איינער וועם די האַנם פֿון צווייטן ברודער נעמען,
און מורמלען עפּעס טרױיעריק, און טרױעריק זיך פֿאַרשעמען --
צעשיידט האָט אונדז דאָס לעבן, איצט פֿאַרברידערט אונדז דער טוים.
207
פּדרש איציק
יוסף
- װי פיל זענט איר בריהעה? צען א האר!
און דער איז אונדזער ייִנגסטער, נאָך אַ קינד.
אין זײַנע לאָקן שפּילט דער ערשטער פֿרילינגװוינט,
און אונדזער פֿאָטער בענקט נאָך אים, גייט אױיס פֿאַר צער.
און יוסף קוקט אויף זײַן יַנגסטן ברודער לאַנג,
און שמייכלט שטיל, ווי אָן עפּעס זיך דערמאַנט,
ער זעט זיך צ'ריק אַ קינד אין דעם װײַטן לאַנד,
און ס'ווערט אים אומעטיק און זים און באַנג.
אַ קוק אויף יענע צען, ווערט פֿינצטער זײַן געזיכט.
א קוק נאָר אױפֿן קינד, גייט אויף אין אים אַ ליכט,
און זײַנע אויגן ווערן שמילער, ווייכער, מידער.
,וס בין איך, שרײַט ער אויס, איר האָט מיך ניט דערקענט!" |
-- און פֿרײילעך שטרעקט ער אויס צו זיי די הענט --
,אין נאָמען פֿונעם קינד, בין איך אײַך מוחל, ברידער !"
208
ס אָנעט
יפֿתחס טאָכטער
באָרװעס אין פּראָסטן סיצנקליידל, אַ זונרויז אין די האָר,
שטייט זי אויף דער שוועל פֿון איר געצעלט און פֿיבערט, װואַרט,
די אוינן אָנגעשפּיזט צום שליאַך. צי האָט ער אָפּנענאַרט,
דער חלום, װאָס האָט איר אַלץ געוויזן בולט-קלאָר ?
װואָס שטויבט זיך דאָרט בײַם האָריזאָנט ? ס'איז ואָר, ס'איז װאָר:
א מחנה רײַטערס. אַ שופר שאַלט. און זיי פֿאָרױס --
דער שופֿט פֿון ישׂראל. די באָרד אַ װילד-פֿאַרװאַקפענע, די אוינן גרוים,
ער טראָגט דעם נצחון אויף זײַן שפּיז. אַן אָפּגעהאַקטער קאָפּ מיט לאַנגץ האָר.
זי לאָזם זיך לױפֿן אָן אַן אָמעם גיך. און אַלע וועגן
נעמען זיך צונויף און שטראַלן פֿאַרביק איר אַנטקעגן.
ס'איז זונפֿאַרגאַנג. די שפּיזן פֿון די רײַטערסם בליצן רוים.
דער שופֿט ווינקט צו איר : , אַװעק", נאָר זי לױפֿט ווײַטער, װײַטער,
אָט כאַפּט זי אַן דאָס צײַמל פֿונעם פֿערד בײַם ערשטן רײַטער --
ס'איז איר פֿאָמער, און זײַן פּנים איז אַ שטרענגע מאַסקע: טוים.
מדרש איציק
חוד המלך
אַפֿילו אין קיניגס פֿענצטער שטאַרבט די זון.
און ס'איז דער קיניג אַלט, און װײַם, וי שניי.
צו דער האַרף נאָר בלאָנדזשען זײַנע טונקלע אויגן צוויי.
אַפֿילו אין קיניגס פֿענצטער שמאַרבט די זון...
און הינטער אים, שטייט זײַן ווידערקול --- דער מוים,
אײַנגעהילט אין נאָלד-באַברעמטן, פֿינצטערן טאַלאַר,
און שמייכלט שטיל צו זיך -- דער האַר פֿון האַר,
און אויף זײַן קאָפּ די קרוין זיך מינעט רוים.
ביינט דער קיניג אײַן דעם קאָפּ און ווערט אַנטשלאָפֿן אויף דער האַרף.
מורמלט שטיל דער מויט צו זיך אַלײן: מען דאַרף
דעם קיניג אײַנהילן אין זײַן לעצטן נאַכטישן געוויין.
אָט דעם װאָם איז געוועזן גלײביק, װי א קינד,
זינדיק וי א גאָט און הפֿקר, וי אַ ווינט,
און שיין וי נאָר אַ חלום קען זײַן שיין.
210
ס אָנעט
קיניגין איזבֿל
זי האָט אײַנגעשלעפֿערט אַלע אירע נעמער. שא, שטיל.
(די געמער אירע: פּימסנהאָלץ, מירמלשמיין און עלפֿנבײן).
איצט שמייט זי שטאָלץ אויף דער וװועראנדע -- אייןאלײן,
דער ווינט אין אירע האָר זשומעט סודותדיק און קיל.
די נאַכט פֿאַלט צו. ס'הייבט זיך אָן דאָס אַלטע שפּיל.
זי צינדט פֿײַערפֿלינן אין די גראָזן טרויעריק-שיין,
זיי צינדן און פֿאַרלעשן זיך אָן א זין, אָן א מיין,
און מיף אין האַרצן אירן לײַטערט זיך אַ דין געפֿיל,
אַז זי איז איינם מיט אָט דעם צינדן און פֿאַרלעשן זיך ביז גאָר --
נאָר װאָס וויל דער פֿרעמדער װײַנגאָרמן פֿון אירע יונגע יאַר,
װאָס ציטערט אין איר דמיון אַזױ צײַטיק -- פֿריש און גוט?
דער פרעמדער נביא װאָרנט. עט, די געטער אירע שלאָפֿן. זי איז אַלין.
דער פֿרעמדער װוײַנגאָרטן בלענדט רויט. זי לאָזט זיך גיין
און הערט ניט, װוי סע וויינט אין איר דאָס אייגענע בלוםט.
א
211
ביאורים
בי אור ים
ניתנו כאן תרגומים וביאורים למלים ולניבים שקצת קוראים עשויים שלא
להבינם אם בדרך כלל אם כדקדוקם. ציון אות ג' בא להבחין בין מלים מן הרכב
הגרמני שנקלטו ביידיש, ובין אלה שלא נקלטו ושהמשורר רואה להסתיע בהם
לאיפיונם של נוסח או נפש, כדוגמת שימושו בדיאלקטים בײידיש.
אַבי -- ובלבד.
אַבע -- לשון של התגרות.
אַבענד (ג) -- אָװנט, ערב.
אַבראַשאַ -- כינוי הקטנה וחיבה לאברהם.
אַ גוטן -- קיצור של אַ גוט מאָרגן -- בוקר טוב.
אַהי -- לשון ביזוי וקללה; אַהי נאַ טעבע -- הבוז לך, קונם עליך.
אוּ ווא -- לשון תמיהה והתפעלות, באירוניה אֹף של זלזול.
אַוװורוּם -- אברהם: אַװרומציע, אַװורעמל -- לשון הקטנה וחיבה.
אויג -- עין; אויסן אויג -- דומה במדויק, ברגיל לאביו ולאמו;: אויגענעס
(אוו אױגאַנעס -- בתיבה הראשונה הטעם בהברה הראשונה
ובתיבה השניה הטעם בהברה השניה) -- לשון הגסה או חיבה
לעינים נאות או סקרניות.
אױסוװװוּרף -- בעל מגרעות, חלאת החברה.
אויסטערליש -- משונה, מוזר.
אויסשיסן מיט אַ געלעכטער, אַ געוויין -- לפרוץ בצחוק, בבכי: שיסן-- לירות.
אויף ווידערזען -- ברכת פרידה: להתראות.
אומעט -- רפיון-רוח, עצבות.
אומער -- מעיקרו אדישות, עתה יגון, עצבות; פֿאַראומערן -- להעציב,
להדאיב, לעכור.
אומשטיינס געזאָגט -- מעיקרה לשון השבעה להעביר רעה מאדם לדומם (אבן),
לימים ועתה -- לא עלינו, במחילה.
אַזש -- עד כדי... אַזש ביז טרערן -- עד כדי דמעות.
אַטענטאַט -- התנקשות בחיים.
איוודע וואָך (אויף די װאָך}ן -- לאחר השבת, בשבוע הבא,
אייבערשטער -- עליון, אלהים.
אייגן -- משל עצמו; מײַן אייגנס -- של עצמי, רכושי; דאָס אייגענע --
אותו דבר עצמו, אותם דברים עצמם.
איידעם -- חתן.
215
מדרש איציק
אײַנרױמען אַ סוד אין אוער {אַרײַן|ן -- ללחוש סוד לאוזן
איצקאַ -- הקטנה של איציק הוא יצחק.
אַלקער -- קיטון, חדר-שינה.
אַמפּערן, אַמפּערן זיך -- להתעצם, להתוכח.
אַנטעק -- הקטנה של אַנטאָן, אַנטאָני, ויסודו אַנטוניוס.
אַנטפלעקן -- לגלות, ביחוד בגילוי שכינה, נבואה.
אניוסיא -- הקטנה של חיבה של אַננאַ ויסודה חנה.
אָפּטרײיסלען דעם שטויב -- לנער את האבק.
אָפּליפּען -- לקלף (סיד) וכדומה.
אָפּפער -- אָפּער, קרבן.
אַרן, עס אַרט מיך -- איכפת לי, מקניט אותי.
באָזשע -- קריאה לאלהים ; דאַי באָזשע -- יתן האלהים, לשון ברכה ואיחול.
באָמבלען - לנענע, לנדנד: באָמבלען זיך -- להתנענע, להתנדנד.
באָמקען -- לבמבם.
באַן -- מסלול, רכבת.
באַנג -- חרד: באַנג טאָן -- להיות חרד, להתחרט.
באָרװעס -- יחף: באָרװעסערהייט -- ברגלים יחפות.
באַרליאַנט (בריליאַנט) -- אבן ברקת.
באַשערן -- לזמן, עס איז באַשערט -- נגזר לטוב או למוטב, על פי המזל.
בגילופין -- מבוסם,
בהמה -- כינוי גנות לשוטה.
בוד -- עגלה סכוכה.
בונטאַר -- מורד.
בי ביעקל עה
בײַ לײַטן -- בין הבריות |-- בני אדם הגוניםן, זײַן אַ לײַט -- להיות אדם
הגון; פרעמדע לײַט -- אנשים זרים.
בײַטש, בײַטשל -- לשון הקטנה-- שוט, מחרוזת, אַ בײַטשל קרעלן -- מחרוזת
אלמוגים,
ביין -- עצם; געביין -- עצמות, ברגיל עצמות מת;} װעט פוילן אונדזער
געביין -- תרקבנה עצמותינו.
בלוזע, בלוזקע-- חולצה.
בלישטשען -- לנצנץ, להבהיק.
בלק -- שם פרשה בחומש; לערנען בלק -- ללמד מוסר, לייסר קשה.
בעהענדן -- ביידיש ישנה לשון מהירות.
בעזעם -- מטאטא, אַז גאָט (דער אייבערשטער) װיל, שיסט אַ בעזעס --
ברצות הבורא {אף} מטאטא יורה.
214
ביאורים
בענטשן -- לברך, בענטשערל -- קונטרס של ברכת המוון.
בענקאַרט -- ממזר.
בענקשאַפֿט -- כמיהה, געגועים.
בראָדעווקע -- יבלת.
בראַט -- אח, לשון של הקטנה: בראַטשיק -- אחא, לשון של גינוי.
בראָש -- סיכת-קישוט.
ברעם -- גבה: באַברעמען -- לעטר.
גאַאַרנישט (גאָרנישט) -- לאיכלום, אפס.
גאַבעטע (גבאיטע) -- גבאית: פושקעגאַבעטע -- גבאית של קופתיצדקה.
גאָדל -- הקטנה של שם גד.
גאָט -- אלהים: גאָט איז מיט איהנען (אײַך) -- אלהים עמך.
גאַטיע, גאַטקעס -- מכנסיים לבנים, תהתונים.
גאָלד -- זהב: גינגאָלד -- פּז; גילדערנער (גאָלדענער) -- עשוי זהב.
גאַרן (באַגערן) -- לחמוד, להשתוקק.
גביר -- עשיר, אמיד.
גוטער ייַד -- יהודי טוב, צדיקם של חסידים.
גיב לשון = הב לשון, פתח פיך ודבר.
גיך -- מהר, אױף דער גיך -- בחפזה.
גינציק -- חונן, נוהג בחסד.
גליטשן -- להחליק, לגלוש.
געגאַן -- כמו: געגאַנגען. לשון עבר: הלך, גײער -- הלך.
געדאַגן -- לשון קדום והוראתו להחריש, לשתוק.
געלאַסן -- מתון-מתון.
געניזוקט װערן -- להתנזק, להענש, מלשון נזק.
געשיר -- כלי, נאַכטגעשיר -- סיר לילה, גרף של רע
גראַגער (גרעגער) -- רעשן |של פורים}.
גרויל -- בעתה, זוועה.
גריזשען -- לכרסם.
גריל -- צרצר.
גריצע (גרויעץ) -- שם עֵירה בפולין.
דאָבעלע -- הקטנה של שם אשה דאָבע (דאָבריש).
דאַװאַי -- לשון ציווי באוקראינית (הטעם בהברה האחרונה) -- תן, הב.
דאַן (דעמאָלט) --- אז.
דודיע -- הקטנה של שם דוד.
215
מדרש איציק
דול -- מעומעם, מטורף.
דוֹראַק -- אױל שוטה.
דיל -- בעיקרו מחיצת קרשים, והוראתו ריצפה,
דינגען -- לשכור ן דינגען זיך - לעמוד על המקח.
דעמב (דאָמב) -- עץ אלון.
דעמער, דעמערונג -- דמדומים: דעמערן -- לדמדם.
האָגל -- ברד: האָגלען -- להבריד.
האַװרילע -- שם איש באוקראינית ויסודו גבריאל.
האָלד -- חביב: האָלד האָבן -- לחבב, לאהוב,
האַפּטאַך (האַבט אַכט) -- פקודת צבא לעמוד דום ולהצדיע.
האָרב (הויקער) -- חטוטרת.
האָרכן -- להקשיב, לצותת.
האָרעװען -- לעבוד קשה, להתיגע.
הודזשען -- להמות, לרעוש.
הוליען -- לרקוד, להתהולל: פֿאַרהוליען די טעג -- להוציא אֹת הימים
בהילולות.
הונט = כקבן רשע: הונט מיט ציין -- כלב ששיניו שיניים, רשע שדרכו
להזיק,
הור -- זונה: הורן -- לזנות.
הײַדאַ -- לשון זירוז,
הינען -- כאן, פֿון הינען -- מהכא.
הירזשען -- לצהול (צהלת סוסן.
העט, העטן -- מגכעת, מגבעות.
העל -- תופּת: העליש פֿײַער -- אש תופת, חרון.
הקדש -- בית לעניים ולחולים בקהילה, לרוב בעיבורה.
װאָגלען -- לנוד ולנוע, להטלטל,
װאָהל (ג), װויל -- אמנם.
װאַזשנע -- חשוב, בעל-ימשקל.
װאיעוען, וואיוען -- להלחם, להתכתש, ובהשאלה להשתובב.
װאָנסע, װאָנסעס, װאָנצעס -- שפם.
װואַסיל -- שם איש ויסודו בסילאוס.
װאַסער -- מים, נחל, הקטנה װאַסערל -- יובל,
װאָקזאַל -- בית-הנתיבות,
װאַקלען -- לכשול; װאַקלענדיק -- כושל, מתנודד.
216
/
װאָר
װאָרטשען
װאַרע
װאַרעם
װאַרפֿן
װײַנריב
װײַנשל
װײַזער
װילקאָמען
יי
ביאורים
אמת ; אױף דער װאָר -- בהקיץ, בעלילות.
לרטון, להרגן.
מעיקרה קריאת אזהרה, מאַכן אַ װאַרע -- לפנות דרך {בפני
מלכות, בפני חתןיוכלה, בפני רבם של חסידים וכו'ן.
חם, װאַרעמעס -- חמין, ארוחת-צהרים 1 נאָך װאַרעמעס -- אחרי
הצהרים,
לזרוק, להטיל: גורל װאַרפֿער -- מטיל גורל.
גפן.
דובדבן: װײַנשלבױם -- עץ דובדבן.
מחוג בשעון -- הקטנה װײַזערל.
לשון ברכה לאורח, ברוך הבא.
וועווריק, וועווערקע -- סנאי.
וועטשערע
ווערבע
זאַווערוכע
זאַלבענאַנד
זאָשיאַ
זביטקע
זופּ
ארוחת ערב.
עץ ערבה.
סערת מזג-אויר ; זאַװוערוכען -- לסעור, לגעוש.
טנדו, בצוותא.
הקטנה של שם זאָפֿיאַ זיסודו סופיה.
מעיקרו מותרות ; טאָן (אָפּטאָן) אַ זביטקע -- לעשות מעשה-
להכעיס.
רוטב, מרק, זופּן -- לגמוע.
זענדן (ג), (שיקן) -- לשלוח.
זשאַבע (פֿראָש) -- צפרדע.
זשוליק
זשומען
זשופּיצע
זשיד
זשלאָב
זשליאָקען
חוזק
טאָג
טאַטע (פאָטער)
טאָלעקע
טאָלפּן
טאַקע
נוכל.
לזמזם (זבובן.
מעיל עליון ארוך, מעשה משי.
יהודי ; זשידאָווקע -- יהודיה.
אבוס, כינוי לבור, הדיוט.
לסבוא.
נלעג, חוזק מאַכן -- להלעיג.
יום: טאָג אײַן טאָג אױס -- בכל יום ויום.
-- אבא, הקטנה טאַטעלע, טאַטעשי
אֹפֵר, מרעה.
גוש: אַ טאָלפן זאַלץ -- גוש מלה, נציב מלח,
אכן, אמנם.
27
מדרש איציק
טאַרטאַק -- מנסרה {של עציםן.
טאָרן -- להיות רשאי, לרוב בשלילה: נישט טאָרן.
טוטין, טיטון -- טבק.
טונקל -- אפלולי, טונקלען -- להאפיל, להחשיך.
טײַטל -- חוטר, מחוון.
טינטער, טינטאָרן -- קסת דיו, בהשאלה -- ביצה אפלה, הקטנה: טינטערל /
ובפי המשורר : כבשה שחורה. :
טפו (פע) -- לשן ביזוי כבליווי רקיקה.
טראָיקע -- שלושה כאחת. הקטנה: טראָיקעלע.
טראָלך -- גדיל, פיף,
טראַסקען -- להתפקע, להתפוצץ.
טרוים (חלום) -- חלום.
טרומייט, טרומייטער -- חצוצרה.
טרילער -- סלסול {בקולן, טרילערן -- לסלסל.
טרעפערקע -- מנחשת, לרוב צוענית: טרעפן -- למצוא, לנחש.
טשודאק -- תמהוגי.
טשויעטע -- האם אתה שומע, לשון הזכרה וזירוז, ברגיל לג הבא לשוק. /
טשײַניק -- קומקום תה, האַקן אַ טשײַניק -- להקיש בקומקום, לסכסך אֹתּ /
הדעת. 1
טשירקען -- לצרצר, טשיריק -- לשון צרצור צפּרים.
טשעמאָדאַן (ראַנץ, רענצל) -- מזוודה.
טשעפּען, טשעפּען זיך -- להטפל, להתאנות.
יאַ טעבי דאַם -- לשון איום ומשמעו: אתן לך; אַ גאַנצער יאַ טעבי דאַס -- נוטל /
גדולה לעצמן, ו
יאָגן -- לרדוף, לצוד: געיעג -- רדיפה, ציד.
יאַטקע, יאַטקעס -- מקולין, אטליז, בית-מטבחים.
יאַנעק -- הקטנה של יאַן יאָהאַן ויסודו יוחנן. וְ
יאַץ, יאָץ -- סירוס של יועץ, וכן יועצי אחשורוש: די יאַצן וברגיל כינוי /
לגולם, וכן בלינדער או טױבער יאָץ -- סומא וחרש: אף לעג /
למשיהם, והמשורר נותנו כינוי של גנות בפי רבקה ליצחק |
שעיוור היה.
יאַק -- כמו: יאַקבי -- כאילו.
יאַראָסלאַוו (יעריסלאַוו) -- שם קהילה בפולין מפורסמה בירידיה.
יעלהן -- לילל, מלשון הפיוט: יעלה תחנוננו וכו.
כּוסע -- הקטנה של כוס.
218
ביאורים
כאַטע -- ביקתה.
כאָטש -- לפחות, אף על פי, וכן: כאָטשע, כאָטשבע.
כאַלאַט -- חלט, הלוק עליון ארוך.
כאָליען -- יסודו חולי, ומשמעו לרבוץ, לשכב חולה.
כאַנציע -- הקטנה של שם חנה.
כאָפּטע -- כנופיה.
כאַפּן -- לתפוס, לחטוף : כאַפּן זיך -- להתעורר על משהו, להבחין במשהו.
כיטרע -- ערמומי.
כלאָפּ (פּויער)-- אכר, הדיוט.
כליסנען, פֿאַרכליסנען זיך -- להתכעכע.
כליפּען, צעכליפּען זיך -- להתיפח.
כמאַרע (װאָלקן) -- ענן: כמאַרע קאַפאַרע -- חזרה ליצנית.
כראַביע (הראַביע, גראַף) -- רוזן.
כראָמטשען, כראָמקען -- לכרסם וללעוס.
לאָבוס -- (לאָבוז) הקטנה לאָבוסל -- שובב, פירחח.
לאַטען -- להטליא: לאַטעק -- כינוי לפרחח.
לאָנקע -- אחו, מרעה.
לאַפּע = 08
לאַשטשען -- לגפף. זיך לאַשטשען -- להתרפק, להתחטא.
לאָשעק (לאָשיק), לאָשעקל -- סייח.
לאַשקעו -- קיצור של לאַשקעװיץ, שם עיירה נודעת בירידיה.
לויב -- תהילה, הבטחה, באַהיט אין דײַנעם לױב - שמור בהבטחתך,
מלשון תפילת גאָט פון אברהם.
קינן ליננט : - שק.
ליולקע (פּײַקע) -- מקטרת.
לײַלעך -- סדין.
לייצע, לייצעס -- מושכות.
ליכטיקן -- להאור.
ליפּע, ליפּעבוים -- עץ טללון.
לעמעך -- גולם, ביש-גדא, ויסודו למך שבמקרא או לשון חמר (ליימיק).
לענטשעוו -- ואולי הכוונה ללענטשטנע, עיירה בפולין נודעה בירידיה.
לעקיש, לעקיש-בער -- כינוי של שוטה.
לצעווען -- להתלוצץ.
מא -- לשון של השלמה.
מאָדנע -- משונה, מוזר.
219
מדרש איציק
מאָזאָליעס -- סימני עבודה קשה כדמות יבלות על כפות הידיים.
מאַיאָווע רעגן -- גשם בטרם קיץ, מאַי -- שם חודש.
מאַיאָנטעק -- רכוש גדול, אחוזה.
מאַלע (מילא) -- מילא, לשון השלמה.
מאַמע -- אם, הקטנה של חיבה: מאַמעשי; מאַמעדיק -- אמהי.
מאָן -- פֹּרֹג; מאָנדל -- מאפה פרג.
מאַנד (ג), (לבנה) -- ירח.
מאָס -- מידה; נײַן מאָס רייד -- תשעה קבין דיבור.
מאַרוסיאַ -- הקטנה של מאַריאַ ויסודה מרים.
מונד (ג), (מויל) -- פה.
מורמלען -- למלמל, להחרש על..
מיזיניק -- הקטנה לפנים מהקטנה: מיזיניקל -- בן זקונים.
מיטװואָך -- יום רביעי בשבת: אַ פּראָסטער מיטװאָך -- יום חול רגיל, אדם
מכל ימות השנה, מפשוטי-עם.
מײַנסטער (מײַסטער) -- אומן, ראש אומנים.
מינאַסטאַם -- מן הסתם, מסתמא.
מיץ, מיצל -- כומתה, מצנפת.
מירמל (מאַרמל, מאַרבל) -- שיש.
מירצעשעם (מערצעשעם) -- אם ירצה השם.
מכּוח -- על אודות...
נאָגן -- לקוסס, בהשאלה: לעמעם: נאָגעניש -- עמעום, כמיהה סתומה.
נאַכט -- לילה! נעכטיקן -- ללון.
נאַשן -- לחטוף ולאכול; נאַשער -- לקקן.
ניבי, ניבעטאָ -- כאילו.
ניטע -- לשון אזהרה של איסור; אל נא! ניט -- לא.
נײַערט -- אבל, אולם, ואילו.
נישטיק -- הבל, חדליערך: נישט -- לֹא.
נעבעך -- לשון של עליבות: מיסכן, חבל.
נעכאַי, נעכאַיבי -- הסכמה באין ברירה: ויהא ש..
סאָווע -- ינשוף, לילית.
סאזשע -- פיח, פֿאַרסאַזשעט -- מפויח.
סאַמאָװאַר -- מיחם.
סאַפּען (אָטעמען) -- לנשום, ברגיל בכבדות.
סדרה (סידרה) -- פרשת השבוע, װאָס פֿאַר אַ סדרה גייט-- מה היא פרשת השבוע,
200
ביאווים
סויבל -- חיה בעלת עור יקר, ברגיל קיצור של סױיבל:היטל -- מצנפת
מעשה עור כזה, חבישתה סימן של תלמיד חכם.
סורציע -- הקטנה לשם שרה.
סטאַדע (טשערעדע) -- עדר, להקה.
סטאַש, סטאַשעק -- הקטנה של סטאַניסלאַו.
סטראַשען (שרעקן) -- להפחיד.
סטרוזש -- שומר, שוער.
סידעלע -- מירבץ תרנגולת דוגרת.
סײַ װי סײַ -- בין כך ובין כך, ממילא.
סיץ (ציץ) -- ארג זול: אַ סיצן קליידל -- שם דבר לשמלת בד פשוטה.
סלאָי -- צלוחית.
סמאָלע -- זפת.
סערדצע -- לב, לשון של חיבוב וקירבה.
ספּאָדעק -- מצנפת שער, חובשיה תופשי תורה.
סקאָסנע -- עקום, פוזל.
עזותניק -- עזפן, מחוצף.
עיפּוש -- דבר, מגיפה:; װײַכן װי פֿון אַן עיפּוש -- לחמוק, להמלט
כמפני מגיפה.
עך (איך) -- אנ, דיאלקטיזם.
עלעהיי -- כביכול, יהא כאילו
ענקער (אײַער) -- שלכם. תיבה בדיאלקט שבאגפי פולין ובגרמנית שליזית.
עסטעראַ -- אסתר.
עפּלסאָד -- גן תפוחים: סאָד -- בוסתן, גן פירות.
עץ (איר) - אתם, דיאלקטיזם.
עקדיש -- עקרב.
ערפאָסיאַ -- הקטנה של ערפה.
פּאָדקאָװוע -- פרסת ברזל.
פּאַווע -- טווס.
פּאַזוכע, פּאַכװע -- בית שחי.
פּאַזע -- לאורך, לצדדין, פּאַזע װעג -- לצדי הדרך.
פּאַטילניצע, פּאָטילניצע -- פדחת.
פּאָטשט -- דואר; פּאָטשטאָװע פערד -- סוס דואר: פּאָטשטיליאָן -- דוור,
שליח,
פּאיען -- להשקות.
פּאָל'אָוװוע (שפּריי) -- מוץ.
221
מדרש איציק
פּאָלע -- כנף בגד; פֿאַרהײבן די פּאָלע -- לחפות, להרים כנפי הבגד.
פּאָמאָרן -- שם עיירה בפולין, והיא גלגול פומרן (פּומרניה) בשיר עם.
פּאַמעלעך -- לאט, מתוך-מתון.
פּאַן -- אדון, פאַן יעזוס -- אדון ישו.
פּאַסטעך -- רועה.
פּאַקאָי -- חדר, ברגיל גדול, אולם.
פּאַראַסאָל (שירעם) -- מעיקרה שמשיה, ברגיל מטריה.
פּאַרך -- שחין, פּאַרכאַטע -- בעל שחין, מצורע, קלוקל.
פּאָרצעלײַ (פּאָרצעלאַנע) -- חרסית, :
פּאַרשױן -- איש או אשה: פּאַרשױנען -- ברגיל כינוי לנוסעי-עגלה.
פּאַשען -- לרעות.
פּױיזען (קריכן)-- לזחול.
פּױער -- אכר, הדיוט.
פּוסט -- שומם, ריק; פוסט און פּאַס -- הולך בטל.
פּוק-פּוק -- לשון דפיקה ונקישה.
פּימס, פּימסנהאָלץ -- עץ גומא.
פּיפּקע -- פומה של מקטורת; פּיפּקען -- לפמפם, לפהפה.
פּישטשען -- לפעות.
פּלאַן -- תכנית, עם פאַלט מיר אײַן אַ פלאַן -- מנצנץ בי רעיון.
פּלאַפּלען -- לפטפט, ללהוג: פּלאַפל -- פטפוט, להג.
פּלומפּ -- משאבה, באר-ימשאבה,
פּלונית, פּלוניתטע -- פּלונית, מײַן פלוניתטע -- אשתי, זוגתי.
פּליעסקען -- לשכשך, פּליעסקען מיט די הענט -- למחוא כפּיים.
פּלעצל -- מגרש קטן, רקיק שטוח.
פּסס... -- לשון שתיקה והשתקה.
פּעוונע (זיכער) -- ודאי, בטוח.
פּעטרע -- שם ויסודו פטרוס.
פּעמפּיק -- קורקבן, כינוי של סניטה לפעוט שמן.
פּען (פעדער) -- קולמוס, עט.
פּענטען -- לכבול,
פּער דו -- פנייה לזולת בלשון אתה (דוצן, דיצן), בניגוד לכך פּער זי --
פנייה לזולת בלשון אתם (אירצן), שהוא דרך כבוד,
פּעשל קאָרטן-- מסכת קלפים.
פּראַווען (אָפּריכטן) -- לערוך, פּראַװען אַ ברית |-- סדר ברית מילה|: אַ סעודה.
פּריזבע -- מושב שלפני הבית.
פּריפּעטשיק -- נדבך שלפני התנור או הכיריים,
פּרעס -- מכבש, בהקטנה פרעסל -- מגהץ.
222
ביאורים
פֿאַלשן (פעלשן, פֿאַלשעװען) -- לזייף, לבגוד.
פֿאָנפֿען -- לחטם, לאנפף.
פֿאַראומערט -- ראה: אומער.
פֿאַרזיצן -- לישב עד לאחר מועד, בעיקר על מי שהזקינה בבתוליה.
פֿאַרזעצן -- למשכן, לתת בעבוט.
פאַרטעך -- סינר.
פֿאָרכטן (פֿאַרכטן) -- להתירא.
פֿאַרצאַפּן בלוט -- לשפוך דמו של פלוני, להתעמר בו, לירד לחייו.
פאַרצן (פֿערצן) -- ארבעה עשר, דיאלקטיזם.
פאַרראָטן (ג), (פֿאַרראַטן) -- לבגוד.
פֿאַרשײַט -- שובב, זחוח.
פולענדן -- להשלים, לכלות, סיגנון ברוח יידיש קדומה.
פיאַקער -- בעיקרו רכב שכיר, בהגיל כרכהה:
פיבער -- קדחת: פֿיבערן -- לקדוח.
פֿײַפן -- לשרוק, לחלל; פֿײַפֿלען -- לחלל בחליל.
פֿינגערל -- טבעת.
פֿינצטערלינג (ג) -- אויב-האור, כינוי גנאי בפי משכילים ליריביהם (עטלפים
מורדי אור").
פֿלײַס -- חריצות.
פֿע! -- לשון גינוי ואיסור -- תוף!
פעטער -- דוד, לשון הקטנה וחיבה: פּעטערש-
פעל, פעלער -- שגיאה, טעות: מאַכן אַ פֿעל -- לשגות, לעוות.
פראַו (ג), (פרוי) -- אשה, גברת.
פֿראָיקע, פּראָיקעלע -- הקטנה לשם אפרים.
פּרײַלין =" עקמה
פֿרעס -- זלילה, בולמוס של אכילה.
צאַמען, צאָמען, אויסגעצאַמט -- מצומק.
צאַפּלען -- לפרכס, לפרפר.
צאַצקע -- בעיקרו פרח, ברגיל דבר או איש נאה, ובאירוניה חילופם
(,תכשיט?).
צװאָגן -- בעיקרו רחיצת אברי הגוף, ברגיל: לחפוף אֹת השערות.
צ'װואָר, צװואָר (צװאַר) -- אמנם.
צוויט -- ניצה, לבלוב; צװיטן -- להנץ, ללבלב; אָפּצװיטן -- לכמוש,
לנבול; קאַרשנצװיט -- ניצת עץ תפוח.
צווינטער (צמינטער) -- בית קברות של שאינם ישראל.
228
מדרש איציק
צונטער -- חומר להאחיז בו ניצוצות בהעלאת האש, צונטער רױט --
אדום-אדום.
צופּן, אָפּצופן -- לצבוט, לנגוס.
ציגנבאָק -- אֵיל.
צײַט -- זמן; אױסזײַן די צײַט -- להמלט בהחבא, להעלם: זײַן אױף
דער צײַט -- להיות בהריון.
ציפּעלע -- הקטנה של שם ציפּע.
צעלניק -- בעיקרו מוכס, ברגיל סוחר סידקית.
צעפּראַלן -- לפתוח לרוחה, ביחוד שער, דלת.
צעפֿינקלען -- לנצנץ, להבהב.
קאָװאַל (שמיד) -- נפּח: קאָװען (שמידן) -- לחשל, לפרזל, לכבול.
קאַיאָר (כאור)-- הנץ החמה.
קאָטש -- כרכרה; קוטשער (בעליעגלה) -- רכב.
קאָלדרע -- שמיכה.
קאַליטשען, סקאַליטשען -- לפצוע, לפגום.
קאַליע (כּליה) -- נפסד, מקולקל; קאַליע מאַכן -- לקלקל, להשחית,
קאָן -- מחזור של ריקוד או מישחק, ברגיל של קלפים: שטין אין
קאָן -- בהשאלה : להיות צפוי להפסד, לסכנה.
קאַסאָקע -- עקום, פוזל.
קאָפּ -- ראש, צוקאָפּנס -- למראשות.
קאַפּל (יאַרמלקע) -- כפּה.
קאַפּען -- לנטף, לטפטף.
קאָרט -- קלף: װאָס אין דער קאָרט -- כל שבקלף דהיינו: כל מידה
נפסדת קאַרטאָזשניק (קאַרטעטשניק, קאָרטנשפּילער) -- קלפן
קאָרנבלום -- פרח דגניה.
קאַרע -- עין השחור, ביחוד לגבי סוס.
קאַרק -- צוואר, עורף.
קאַרש -- דובדבן, קאַרשנבױם -- עץ דובדבן.
קאַשטן, קאַשטאַן -- עין הערמון, לגבי סוס וכינוי הסוס עצמו.
קװאָטשקע. -- תרנגולת דוגרת.
קווייט (בלום)-- פּרח.
קוויילן -- לענות, לנגוש.
קוועלן -- לבעבע, ליהנות.
קופערט -- ארגז.
קוצעניו מוצעניו -- לשון חיבוב ומזמוטים.
קוקאַװוקע, קוקו -- קוקיה.
224
ביאורים
קוסט (קשאַק)-- שיח; דערנערקוסט -- שיח קוצים, סנה.
קײַכן -- לשעל, להתלעלע.
קײינע-האָרע, קײינעהאָרע, קיין עין-הרע -- בלא עין הרע.
קינד און קייט -- טף וזקן, גדול וקטן, כל הקהל.
קיסע די האַנט (ג) -- לשון נימוס: אנשק את היד.
קלאָג -- קינה, תלונה: אַ קלאָג צו דיר -- אללי לך.
קלויסטער -- מעיקרו מינזר, ברגיל כינוי לבית יראה של קתולים -- הקטנה
קלויסטערל,
קליפה (קלעמפּע) -- לשון גינוי וגידוף לאשה.
קלעמען -- לצבוט, לכווץ, ס'טוט אַ קלעם בײַם האַרצן -- הלב נצבט.
קנאַקן -- לפצוח, להצליף, לקרקש; קנאַקן די סדרה -- לומר אמירה
רהוטה את פרשת השביע: קנאַקניסל -- אגוז לפיצוח; רוף מיך
קנאַקניסל -- לשון התגרות של נמלט או משתמט, שאין
להפרע ממנו.
קנופּ -- קשר, צרור: הקטנה: קניפל, א קניפל מיט געלט -- צרור כסף
ברגיל נחבא.
קניפּיק -- הקטנה לפנים מהקטנה: קניפּיקל -- אולר,
קעלישעק -- כסית.
קעלניע -- כף סיידים, דוכן של רכב.
קראָם (געוועלב, קלייט) -- חנות.
קראַסאַ -- יופי, כינוי של פרה נאה.
קראַפּירן (קרעפּירן) -- לנפוח את הנפש, להתפּגר.
קרײַזלען -- לסובב, להסתלסל.
קרײַץיהימל-דאָנער-װועטער (ג) -- לשון גידוף וקללה, כגון: חזיז ורעם.
קרישמע -- קריאת שמע.
ראַבע -- ברוד; ראַבע קאַץ -- חתול ברוד.
ראַזעווע -- מעיקרו פעם אחת, וברגיל: דגן שנטחן פעם אחת, ראַזעװװע
ברויט -- פת קיבר.
ראָט -- עצה; ראָטהױז -- בית העצה, עיריה.
ראַם, רעם -- מסגרת.
ראַנגלען -- להאבק.
רו, אָפּרן -- מנוחה, נופש.
רוזשקאַ -- הקטנה של רוזשאַ (שושנה, וורדה).
רוכציע -- הקטנה של רחל.
רוסאַלקע -- דמות אגדיית, בת'גלים.
רוקזאַק -- תרמיל גב,
מדוהש איציק
ריגעלע ריגעלע רוגז (רינגעלע רינגעלע רוגז) -- פתיחה של שיר ילדים,
שענינו מישחק רוגז ופיוס. :
רײַניש -- מטבע כסף ויסודו ריינוס.
היה = - עינול; היפטען = לפנלי
רעטשקע (הרעטשקע) -- כוסמת: רעטשענע קיכלעך -- רקיקי כוסמת.
רעפּטל -- קרום הלחם, קצה הפת.
שאַ -- הס; שאַט -- הסו: שאַ און שטיל - שקט ודממה: פּתּח
שין -- שא
שאַבייס-צױנאַכט -- מוצאי שבת,
שאָטן -- צל; שאָטנען -- להצל, להאפיל.
שאָנהייט (שיינקייט) -- יופי.
שאַרלאַך -- שני
שול -- בית הכנסת: קאַלטע שול -- בית כנסת קר, שנהגו שלא
להסיקו בימות החורף.
שושקען -- להתלחש, להתחרש.
שטאַמלען -- לגמגם.
שטאָפּן -- לפטם, לגדוש: פֿאַרשטאָפן -- לסתום; פאַרשטאָפּטע- לאָפּ --
ראש אטום, מוח מטומטם.
שטופּל -- חטט: געשטופּלט -- מחוטט.
שטיל, שטילערהייט -- חרש, בחשאי.
שטינק -- סרחון, עשׂו שטינק -- כינוי של גנאי לגוי, ביחוד כפרי.
שטיפֿן -- להתלוצץ, שטיפֿער -- ליצן: שטיפּערײ -- ליצנות.
שטערןיטײַטשער -- איצטגנין.
שטערנטיכל -- שביס אשה מעוטר פּנינים.
שטערקן (שטאַרקן) -- לחוק.
שטראַל -- קרן {אורן, סילון {מיםן.
שטשירען -- להוציא ולגלות (לשון, שיניים): שטשירען די ציין -- ללטוש
שיניים ; שטשירען מיט די צין -- לחרוק בשיניים.
שייגעץ -- יסודו שקץ, הקטנה שײגעצל, כינוי לנער גו: שיקסע -- יסודו
שיקצה, כינוי לנערה גױה, ובגרמנית ופולנית כינוי לנערה
יהודיה.
שיין ריין -- חריזה של שבח: נאה וטהור, ובאירוניה: א שײנע רײײנע
כּפּרה -- כפּרה גמורה וחלוטה.
שלאַנג -- נחש; שלענגלען -- לפתל, שלענגלען זיך -- להתפתל,
שלאַנק -- זקוף, תמיר.
ביאורים
שלוםיזכר -- בקיצור זכר -- פּראַוען אַ שלום זכר -- לערוך סדר של שמחה
להולדת בן זכר (בליל שבת ראשון שבין יום הלידה וברית
המילה).
שליאַך == עה 0
שלעפּן -- לגרור'; שלעפ -- שובל, הקטנה: שלעפל, גם בהוראת עזובי.
שמות -- ספרי קודש ישנים, חלקיהם או דפיהם, החייבים שימור או
גניזה על שום שמות הקודש שבהם, כינוי לעלים בלים,
נושנות, גרוטאות, לשון יחיד;: שמה, שײמע.
שמעטערלינג (שמעטערל, פֿלאַטערל, זומער-פייגעלע) -- פּרפּר.
שמען -- להיות בעל שם לתהילה, מפורסם.
שנורעװאַדלע -- שרוכי נעליים או מחוך.
שנײַדער - הײט, שנײַדערוק -- חײייטוט.
- שנײַצן -- למחוט, שנײַצן די נאָז -- לגרוף, למחוט את האף.
שעלם -- בעיקרו נבלה, ברגיל: נבל, נוכל, ליצן, קונדס.
שעמערירןן -- להבהיק במיני גוונים.
שעפּטשען -- לדבר בלחש, להתלחש.
שפּאַרבער - נץ.
שפּאָרן -- דורבן.
שפּאַרע, שפּאַרונע -- סדק.
שפּײַזן -- להזין, לכלכל, שפּײַזער -- מכלכל, מפרנס.
שפּײַען -- לרקוק: שפּײַ -- רקיקה.
שפּעטן -- ללעוג.
שפּרײ -- מוץ.
שפּרײַן -- פסיעה גסה, שפּרײַזן -- לפסוע פסיעה גסה, לשוטט אילך ואילך.
תּירוץ - תיהוץ) אמתלאו א תיחוץ באה די פשנטשק פט - תיהש
לנרות ברכה, והכוונה: תירוץ של תוהו.
תֹּל -- אחרית, חורבן: מאַכן אַ תּל -- להחריב, לקלקל.
תּפֿילהן -- להתפּלל, לסלסל בתפילה.
תּפיסה -- בית-כלא.
221
0
וא
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11