Skip to main content

Full text of "OEuvres de Fermat"

See other formats


LIBRARY  OF 
WELLE SLEY  COLLEGE 


Préservation  photocopied 

with  funds  from  the 
Barbara  Lubin  Goldsmith 
Library  Préservation  Fund 


c^i^ 


(KUVRES 


DE    FERMAT 


Tous    les  prix    de    nos    Livres   sont 
augmentes    temporairement  de 

10      °o 

sur  le  prix  marqué. 

(Décision  du  Syndicat  des  Éditeurs  du  27  Juin  1917) 


PAUIS.  -  IMPRIMERIE  GAUTIIIER-VILI.AKS  KT  KILS. 
Onai  lies  Granils-Aiigustiiis.  V). 


E  R  M.  A  T 


Pans  GaUTHIER-ViLLARS.  8c  FiLS  Editeur 
Ii:.;)  C.'i  irdon-Wi'tinanii  -Paiia 


VARIA  OPERA 

MATHEMATICA 

D  PETRI  DE  FERMAT, 

SENATORIS    TOLOSANI. 

Acceflerunt  feleébe  qusedam  ejufdem  Epiftok,  vel 
ad  ipfumà  picrifque  do6tifsimis  vins  Gallicè,  Latine, 
vel  Italicè  »  de  rébus  ad  Mathematicas  difciplinas  » 
auc  Phyfiam  pertiaentibus  Icnptae.     ^^ 


TOLOS  iE, 

Apnd  JOANNEM   PECH,  Comitiotum  Fuxcoiiatn  Typographum , jitxta 
CoUcgîum  PP.  Socictam  JESU. 


M.  DC.  LXXIX. 


ŒUVRES 


DE    FERMAT 


i'i;iii.iKi;.s  l'v»  i.ics  soins  nu 


MM.   l'AUL  T\NNEHV  et  CIIAKLHS  IIKMO 


sous    I.l'.S    AHM'ICl.S 


nu     IMINISTKHK     l)K     1/ I  NSTIUIC  T  I  0  N     IMiULIOlK 


TOME  PREMIER. 

ŒUVRES  MATHÉMATIQUES  DIVERSES.  -  OBSERVATIONS  SUR  DIOPHANTE. 


aK 


^ 


\ 


\S 


\ 


L-^^O^ 


c- 


PARIS, 


CAIITIIIKIÎ-VILLAUS  KT  FILS,   IMIMUMKUKS-LIHRAIHKS 

DU    imuKAU    I)  !•  s    i.oN  (1  n  u  n  i:  S  .    d  k   i.'icco  i,  i:   I'o  i.  v  r  lic,  ii  m  i  ni  k 
(Juai  drs  Grands-Aii.^usliiis,  55. 

M  WXT.  \C1 


Rooifls  ^^^^^D 


IX 


/ 


TABLE  DES  MATIÈRES 

DU  l'IiKMIIiU  VOLU.MI-  (M. 


-gifaaf-.        - 


AVEIlTISSKMliNT . 


l'ac'''* 


PRIvVflKIΠ PARTIE. 

IH:i!Vlii;S    .MATinOMATInCI'.S    DIVKIISKS. 

Lœii.v  plans  tV JpoUotiius . 

Apollonii  Pergœi  libri  duo  ilc  l.icis  plaiiis  lostitiili.  Liber  prinius V         '! 

l.iber  sccuikIus \         ^^n 

Co/iUiclt  sphc'riques. 

Uo  conlaclibus  sphiericis y 

'  \         >■> 

l'>(igiiwnts  j^éomctriqiiex. 

Sdlutio  problcmalis  a  Duiiiiiiu  Pascal  |ir(i|iositi I> 

l'orismaia  duo l>        1, 

l'orismatum  Euclideormi,  roi.ovata  doclrina  cl  siib  fonna  Isa^o^-cs  recoiUiori- 

bus  Gcomotris  oxhibita "   '  ,. 

l'nipositio  D.  de  Fermât  circa  [)aral)olcn '_  '_ y        '^] 

Loci  ad  Ires  biieas  dcinimsIraLid '  .,        J 

*  *  '  '  * AI  S" 

Lieux  plans  et  xalidew 

Ad  locos  planus  et  solidos  Isagoge y 

Appcndix  ad  Isagogon  lopicam,  cniitiiicns  sobilioiiem  problcmaliun  sobdnnmi 
per  locos 

\         loi 

(■  )  Les  lettres  nuijuscnles  plantes  devant  les  renvois  indiquent  ,|ue  la  plùec  est  li,v..  •  \-  ,|,-.  r„n„ 
Op„a  D  dn  Diophanlo  de  Wi^o,  C  des  Lettres  de  Descartes,  V  ,les  OEurrcs  .le  Pascal,  1  d„  „-,i[, 
de  I.alouvero  sur  la  Cyeluïde,  M  ,1e  smirees  iiianuseriles. 


VI  TMUJ'    DES   M\Tll-:iU:S. 

l'ai-i's 

Lieii.r  en  surface. 
Isaijogc  ad  locos  ail  siipui-noiciii,  (Mr-issinin  Domiin)  lic  C.arc.av  i M      i  1 1 

Dissrrtnlion  tripnriic . 

Ile  sohitione  prolilemaliiia  LçcMimolriconiin  per  cur\as  siniplicissinuis  cl.  uiii- 
cuiqiic  i)rolileinaliim  ^onori  pr()|)rie  convoiiiciilos,  <lis.sort;iU(i  l.ripartita. ...      \'      i  iS 

Marimn  et  iniiiiiiiti. 

I.  Mclliodiis  ad  disqiiircndam  maximani  cl  ininimam V      ijj 

De  taii^enlibus  linpariim  curvariim V  i^i^ 

II.  Onlriim  i^ravilatis  parabnliei  coiioidis,  ex  eadem  mellindo V  i3G 

III.  .\d  eamdom  melliodiirn  :  /  o/o  mcd  inctiiodo  etc V  \\o 

IV.  Melhodus  de  maxima  cl  itiinima M  1 4? 

V.  Ad  mellioduni  do  maxima  el  minima  appondix M  rJ3 

VI.  .\d  camdem  melliodnm  :  Dnctrinam  tnii>^eiithiiii  etr V  i  58 

VII.  l'rolilenia  missiiin  ad  Ito\ei'endiim  Palrein  Mcrscnniiiii  lo"  dio  .\o\cm- 

liiis  iG^?. -M      i(c 

VIII.  Analysis  ad  rcfraeliniics C       170 

IX.  SyiUliesis  ad  relraetinnes (".      1 73 

Méthode  d 'e'Limiiiatioii . 

Novus  scciindarum  el  ulterioris  ordiiii,s  radinim  in  Analylicis  iisiis V      iSi 

Appondix  ad  siipcriorcni  mellioiliiin V      1  .S/j 

Prohlcme  d'Jdricii  lioriiniii. 
Ad  .^driani  Komani  prubicma.  Viro  olari.ssiino  Clirislianu  Hiii^L'Oiiiu  1'.  V.  S.  T.     .\1      i8() 

Questions  de  Cavalieri. 
Ad  Bon.  Cavalieri i  qu.'cslioncs  responsa -M      ii)'> 

Propositions  à  Loloin'ère. 
Ad  Laloveram  proposilioncs I.       199 

Dissertation  M.  P.  E.  A.  .V. 

Do  lineanim  ciirvanim  cuni  lincis  redis  comparatione,  di.-îscrlalio  i^comclrii'a.     V       mi 
Appondix  ad  disserlalionem  de  lineaniin  curvarurn  ciim  lincis  redis  (■(im|)ara- 
linno V      •>  iS 

Metiiodcs  de  qnndratarc. 

De  avpiationiim  loi'alinni  transinnlalicmc  el  cniendatidne.  ad  MiulliiniMJ.iiii  ciir- 
vilincorntn  inler  se  vol  ciiin  rccliliiieis  coniparalioneni,  ciii  aniicelilnr  |ini- 
porlionis  goomelricie  in  cpiadrandis  inlinilis  parabolis  et  livperbcilis  nsiis.  .  .      V      ■>  o 

Do  cissoidc  Ira^mcnUini .M     '285 


TABLE  DES  MATIERES. 


vil 


DEUXIEME  PARTIE. 


OfiSKP.VATIONS    SUK    DIOPIIANTE. 


Obscrvationc.i  Doiniiii  Pc/ri  ilc  Fcnniit . 


I.  Ad  clofinilioiicm  VI  CI.  Gaspai'is  liiiclicli  Porismaliim  Libi'.  111. .. . 

II.  Ad  qu;cstioncm  VllI  Diopluinti  Alcxaiuliini  Arillimcticofiiin  Lih.  II. 

III.  Ad  (luitslioii.  X  l.ili.  Il 

IV.  Ad  (|ii:cslicin.  X  I.ilir.  III 

V.  Ad  (nucsllon.  XI  Libr.  III 

VI.  Ad  qiiicslion.  XVII  Libr.  111 

VU.  Ad  commcnlarium  in  qu.xslioii.  XXII  Ldi.  111 

VIII.  Ad  coinmcnlaiiiim  in  quicstion.  II  Libr.  IV 

IX.  Ad  curndem  ccunnicntariiim 

X.  Ad  cdiiMucntariuiii  in  qii;i'sti(in.  XI  Libr.  IV 

XI.  Ad  qiuL'slion.  Xll  Libr.  IV 

Xn.  Ad  commcnlarium  in  camdcm  qu;cstinnem 

XIII.  Ad  (|u;r.slion.  XVI!  Ldir.  IV 

XIV.  Ad  (|u;cslioii.  XVIII  Libr.  IV 

XV.  Ad  (pupslion.  XX  Lilir.  IV : 

XVI.  Ad  qiKCsUoM.  X.\l  Lilir.  IV 

XVII.  Ad  qu.TSlion.  XXIII  Lilir.  IV 

XVIII.  Ad  commentarinm  in  qiiiPStinn.  XXXI  Libr.  IV 

XIX.  Ad  (iiurstion.  XXXV  Libr.  IV 

•XX.  Ad  ccimmcntariiiin  in  (|iia'sli(in.  XLIV  Lilir.  IV 

.XXI.  Ad  cdmnienUiriiini  in  (|iia'sli(iii.  XLV  Libr.  IV 

XXII.  Ad  qu.'DStion.  III  Lilir.  V 

XXIII.  Ad  qn:cstion.  VIII  Libr.  V 

.XXIV.  Ad  (pueslion.  IX  Lili.  V 

XXV.  Au  comiiuMUariinn  in  qua'SLion.  XII  Libr.  V 

XXVI.  Ad  ciinidcm  coiiiincnlarium 

XXVII.  Ad  commcntarinm  in  quicslicin.  XIV  Libr.  V 

XXVIII.  Ad  quicstion.  XIX  Lilir.  V 

XXIX.  Ad  ([n;pstion.  XXIV  I  ibr.  V 

XXX.  Ad  (lu.TStion.  XXV  Libr.  V 

XXXI.  Ad  (in;csl.ion.  XXX  Libr.  V 

XXXII  .Vd  qn;cslion.  XXXI  Lilir.  V 

XXXIIl.        Ad  qn.rslion.  XXXII  Libr.  V 

XX.XIV.        Ad  commcntarinin  in  (|n:L'slion.  III  Libi-.  VI 

X.XXV.  Ad  qnïcstion.  VI  Libr.  VI 

XXXVI.  Ad  qii;cslion.  VII  Libr.  VI 

XXXVII.  Ad  qniDslioncs  Vlll  et  IX  Lilir.  VI  

XXXVIII.  Ad  qn;cslioncs  X  et  XI  Libr.  VI 

XXXIX.  Ad  quiESlion.  XIII  Libr.  VI 

XL.  Ad  qiKPStion.  XIV  Libr.  VI 

XLL  Ad  (|n;i;stiones  XV  et  XVII  Libr.  VI 


>(|  I 


'•9' 

■".): 

3o(> 


Soj. 


0(1, 


:!(is 
'"I) 
3 1  ■.'. 


Il  ) 
■'il  4 
'il  'i 
3iS 

3.(; 

>-'7 


,)  -çi 
.»  Il» 
33  1 

33'.i 
33  1 


l'ERMAT.   —    l. 


vm  TABLE   DES  MATIÈRES. 

XLir.         Ad  quacslinn.  XIN.  Lihr.  VI D      3i3 

XLIII.       Ad  commclUariiim  in  quœslion.  XXIV  Lihr.  VI »      334 

XLIV.       Ad  eunidem  commentariiim >      330 

Appcndix i>       338 

XLV.        Ad  pnililema  XX  coinmenlarii  iii  iiltimam  qiKrslinnem  Arilhmeli- 

coriim  DiopIiniUi »      3.1o 

XLVI.       Ad  commenta  ri  um  in  pro|iOBition.   IX    Dioplianli    Oc    nuiltangulis 

numeris »       34 1 

XLVII.      Ad   proposition.   XXVII  Baclicli  Appcndicis  de   numeris  polygonis 

Lil)r.  Il .. 

XLVIII.     Ad  proposition.  XXXI  Bacheli  Appcndicis  Libr.  Il »      34< 


APPENDICE. 

I.  Dédicace  du  Diopliante  de  1(170 I>      3/15 

II.  Préface  du  Diopliantc  do  lOjo I)      347 

III.  Dédicace  dos  Varia  Opéra V      35o 

Pièces  do  vers  latins  annexées  à  la  dédicace  : 

1°  Âiirca  l'icrio  ctr V       352 

2°  Dion  Paderrv  fontes  ctc \       3)3 

3°  Ode.  Nunc  corda  inulccim  rtc V       354 

IV.  Préface  des  Varia  Opéra V      3î5 

V.  Éloge  de  Monsieur  de  Format,  Conseiller  au  Parlement  de  Tolose.  Du 

lournal  des  Sçavans,  du  Lundy  9  février  iGG5 DV     35<) 

VI.  Observation  de  Monsieur  de  Fermai  sur  Syncsius DV     3()-2 

Vil.      Lettre  de  P.  Fermât  à  M.  de  Itanchin.  —  Observations  sur  Polyen.   . .  DV     3()G 

VIII.  Lettre  do  Samuel  Fermât  à  Pellisson DV     373 

IX.  Lettre  de  P.  Fermât  à  Bonlliaii  {ï\  novembre  i035).  —  Observatiims 

sur  Frontin (  Cnnunnl )     38o 

X.  Lettre  de  Iltiet  aux  Fermât.  —  Caen,  3  décembre  1639 M      380 

XI.  Lettre  de  P.  Format  à  Iluet.  —  Toulouse,  -xy  décembre  iG5i) M      388 

XII.  Il   Cède  Deo,  sou  Cliristns  moriens  »,   poésie  de  P.  Fermât  dédiée  à 

Balzac .  V      3go 

XIII.  Notes  critiques  de  P.  Fermai  sur  les  Harmoniques  de  Manuel  Brycnne.  .\1       3i)4 

Variantes  et  notes  critiques 4  '  3 

Frrala 43<'> 

Table  de  concordance  entre  l'édition  des  Œuvres  de  Fermai  de  lOjy 

el  la  présente  édition 437 

Pi,\NciiES  :  Portrait  de  Format  cl  fac-similé  du  litre  Ags  Varia  opcra .  iv-v 

Fac-similé  de  l'écriture  de  F'ermal xix 


FIN    nE    H    TADI.E    DES    MlTIEnES    DU    TOME    PIIEMIEII. 


AVERTISSEMENT. 


I. 

Bibliographie  des  travaux  de  Fermât  avant  les  publications  de  son  fils. 

Loisque,  le  12  janvier  iG65,  dans  le  cinquième  mois  de  sa  soixaiilc-qua- 
Irième  année,  Pierre  de  Fermai  niourul  à  Castres,  où  l'avait  appelé  son  ser- 
vice de  conseiller  an  parlement  de  Toulouse,  il  était  tenu  pour  le  jiliis  grand 
géomètre  de  l'Europe  ('),  mais  ce  n'était  guère  par  la  voie  de  l'imprimerie 
que  son  nom  s'était  répandu  dans  le  monde  savant. 

Lui-même  n'avait  d'ailleurs  fait  im[)rimcr  qu'une  seule  dissertation  géo- 
métric|ue,et  encore  avait-il  gardé  l'anonyme  (^);  cet  opuscule  parut  en  1660, 
comme  annexe  d'un  volume  publié  à  Toulouse,  sur  la  cycloïde,  par  le  Père 
jésuite  Lalouvcre.  Ce  dernier  faisait  en  même  temps  connaître,  comme  étant 
dues  à  Fermât  (mais  publiées  sans  son  aveu),  diverses  propositions  intéres- 
santes sm-  lesquelles  l'attention  n'a  jamais,  que  nous  sachions,  été  a()pelé<' 
depuis  lors  ('). 

Dans  l'éloge  (|iic  Lalouvère  fait  à  celle  occasion  de  son  illustre  concitoyen, 
il  rappelle  (')  diverses  mentions  de  ses  travaux  insérées  par  Mersenne  dans 
les  CogUala  pliysico-mailicnialicn  de  iG44>  et  il  cite  l'une  de  ces  men- 
tions énumérant  un  certain  nombre  de  traités  manuscrits  envoyés  par 
Fermât  à  ses  amis  de  l'aris  {").  Des  antres,  l'une  {prœfat.  ad  Meclianica, 
n"  k),  sans  désigner  cxpressémenl  Fermât,  reproduisait  la  plus  grande  partie 

(')  LeUrc  do  l*asc;il  à  Fermât,  du  10  août  iG(io(n°  108 de  la  Correspondance  de  Format, 
dont  la  publicalio]!  suivra  celle  ilii  [iréscnt  volume). 

(2)  Foir  ci-après  page  -.jd,  note  i,ct  page  199,  note  1. 

{'■')   Voir  ci-après  pages  199  suiv. 

(*)  /'(«>  ci-a[)rès  page  200,  note. 

(■•)  Ce  texte  de  Mersenne  (lequel  fait  partie  d'un  Mo-^itl  Galilici  et  itosirorum  Gcoine- 
iraruni  Eloi^iwn  utile)  est  exactemenl  le  suivant  : 

«  Taceo  varios  illos  -;p';  £;:ao'"iv,  de  maximis  et  minimis,  de  tangentibus,  de  locis  planis. 
solidis,  et  ad  spliaîram  percruditos,  quos  clarissinius  Scnalor  Tliolosanus  D.  Fermatius  liuc 


X  AVERTISSEMENT. 

iriino  leUrc  Iraiisiiiise  à  (/avalieri  par  l'iiilcrmédiaire  de  Mcrseiine  (');  la 
seconde  {in  Baltisticis.  p.  Sy)  donnait  des  délails,  lires  de  lettres  aujourd'luii 
pci'diics,  sur  los  lravaii\  do  Fermai  relatifs  aux  spirales  (');  la  lioisièiiK! 
(Mifiii  (//(  innlysL,  page  385)  précédait  les  énoncés  des  i)rnposilions  des  Lieii.r 
plans  il'  Ipnlloniiis,  d'après  la  restitution  du  géomètre  de  Toulouse  (^). 

Dans  SCS  Ouvrages  antérieurs  (depuis  iGSG)  ou  postérieurs,  Merseniic  a 
encore  fait  d'aulres  emprunts  à  la  Correspondance  de  Fermai;  mais  alors  le 
plus  sonvcTil  il  emploie  des  périphrases  qui  ne  permettent  pas  toujours  de 
distinguer  sûrement  ce  rpii  appartient  aux  divers  géomètres  avec  l<!S((uels  il 
était  en  relation.  On  ne  pourra  donc  (pie  rapprocher,  des  diverses  lettres  de 
Fermai,  certains  extraits  des  <Kuvres  de  IMersenne  concernanl  les  mêmes  su - 
jcIsC'). 

ad  nos  misil.  >•  (F.  Marini  Mcrscnni  Miiiiini  C.o^'itala  physico-malheiiialicii.  In  iiiiihiis  tnm 
naUira'  (|uàm  arlis  cl'fecliis  ailniirandl  cerlissimis  dcinoiistralionihiis  cxplicanlnr.  Parisiis, 
siiaiplibiis  Anlonii  Berlicr,  via  lacob;-;!.  M.DC.XLIV.  Cum  privilcgio  Rcgis.  —  première 
|)iigiiial.ioii,  p.  19).) 

(i  )  Foir  ci-après,  page  !<)">,  noie  1. 

(-)  roir,  dans  le  second  volniue,  l'appcniiice  an  11°  ;{  de  la  Correspondance. 

(3)  Univcrs:D  (iconiL'tria'  mixta'q'ie  Mallicnr.Uicaî  synopsis  et  hini  relVaclioniiin  dcnion- 
slralarum  Iraclatus.  Stndio  cl  Oprrâ  K.  M.  Mcrsimni  M.  Parisiis,  apud  Antonium  Bortier. 
via  lacolia'à,  snb  signe  Forliin.e.  M.Di;  XLIV.  laun  privilégie  Itcgis. 

{•;n  an.ilvsanl  la  collection  do  Pappns,  iMcrsenno  avait  (lcjà(p.  3S3)  donné  les  énoncés  do 
Trailé  des  Coiilnrtf  xplicriquus-  de  l'ernial  {ci-après,  pages  5-4  sniv.)  : 

Il  Soxdi'cini  Problematilins  traclalnm  linnc  (de  tactionibns)  Vieta  comprehendil  in  Apul- 
lonio  (iailo,  scd  cdni  in  planis  sul)stiterit,  illuin  ad  Spli.crica  l'robicmala  Clarissimns  Fcr- 
niatiiis  i'>  l'roblenialibus  extcndit,  qnœ  Viclœis  subjungenuis.  » 

rage  385,  ])arlant  des  Porisnics  d'Kuelide,  Mcrscnne  dit  : 

■1  Ilnins  antcm  Iraclatus  Reslitiilio  Clarissinii  Domini  F'crniaUj  iiostnlat  opcni,  qni  a  se- 
(pienles  de  locis  planis  libros  adco  fceliciter  redintegravil.  » 

Les  énoncés  des  Lieur  plans  d'Apollijnins  {iwir  ci-après,  pages  3  suiv.)  snivenl  sur  les 
pages  3SG  à  388.  Merscnne  ajoute  enfin  : 

«  Oinitlo  locos  ad  superficicm  culus  Isagogcm  vir  idem  Cl.  amicis  conimunem  lécit,  et 
alla  (pia;  utinam  ab  eo  tandem  impetremns.  « 

('•)  Rn  dehors  des  citations  qni  précèdent,  Mcrsenne  a  nommé  Fermât  : 

1°  l'âge  g  de  la  première  prélacc  do  V llarintmic  iiiin'crwllc  contenant  la  llic'uric  cl  ta 
pralirjiic  de  la  mnslqno  {voir  n"  i  de  la  Correspondance  de  Fermât  ). 

?.°  Dans  la  Seconde  partie  de  l'Harmonie  iinii'crscllc,  Paris,  i(i37,  livre  Vlll,  p.  Oi  (  t'oir 
u"  '■2  do  la  (iorrcspoiidancc  ). 

■j"  Page  ■i.\'i  des  Noi.-nruni  obscn'alionuni  pin  aicomnllionalirarum  F.  Mnrini  Mcrtenni 
Miniini  (Tomns  111.  (.^uibus  accessit  Aristarcbiis  Samius  do  ninndi  systcmale.  Parisiis. 
sninptibus  Anlonii  Bertier,  v;à  lacob.-eà  snb  signo  Fortuna\  M.DC.XLVII.  Cnni  privilégie 
licgis).  dans  le  récit  d'un  voyage  au  midi  de  la  France. 

(I  Ciim  autem  vivos  potiùs  t|uàm  niortuos  {")  qu;ererem,  unus  abfuit  Clarissimus  Ferma- 

{")   Mcrseiinc  parlail  auparavant  ilc  liiatlteaux  qu'il  a\ail  vus  a  Toulouse." 


AVEirnSSEMENT.  xi 

La  plus  ancienne  mention  imprimée  d'un  opuscule  manuscrit  de  Format 
n'est,  au  reste,  point  due  à  ilersct)ne;  elle  concerne  la  Mctkodus  ad  disqui- 
leiidain  nia.riinaDi  et  Diiniiitain  (ci-après,  pages  i33-i3G),  et  doit  être  clier- 
chée  dans  le  HrdiiiLlmi  projet  d'exemple  d'une  uianière  luiiverselte  du 
S.  G.  D.  L.  touchant  la  pratique  du  Irait  à  preuves  pour  la  coupe  des  pierrex 
en  l'Architecture.  im[irinié  à  Paris  en  août  iG/|0. 

«  Puisqu'un  reste  de  page  et  l'occasion  y  convieni,  aliii  i|ii'aprés  ce  lîrouil- 
))  Ion  il  n'y  ail  plus  en  cecy  d'abiisez  (pie  ceux(pii  le  voudront  bien  estr(>,  on 
"  ne  doit  pas  croire  à  tout  esprit,  n'y  à  toute  apparence;  à  tout  csiiril,  eu 
i>  croyant  cpie  tous  ceux  qui  font  en  particulier  une  grande  monstre  de  [ihi- 
»  sieurs  belles  |5ensées  en  soient  toujours  les  anilieurs,  on  void  escrite  à  la 
»  main  une  belle  manière  de  trouver  les  louclianles  aux  courbes,  ensuittedes 
»  plus  grands  cl  plus  petits,  laquelle  est  avérée  cstrc  de  monsieur  de  Fermai, 
»  1res  digne  conseiller  de  parlement  de  Tlioloze,  et  la  première  descouverle 
»  de  la  ligne  i|u'engendre  un  point  en  la  diamétrale  d'un  cercle  roulant  sur 
»  une  droicto  est  de  monsieur  de  lloberval,  très  digne  professeur  royal  aux 
»  niathémaliques  (').  A  toute  ap|iarcnce,  etc.  »  {OEuvres  de  Dcsar:(ues  réu- 
nies et  analysées  par  M.  Poudra,  Paris,  Leiber,  iSG'i,  loni.  1,  pages  35/i-355.) 

Celte  même  rnétliode  de  Fermai,  sur  laquelle  l'attention  avait  d'ailleurs  été 
appelée  par  le  bruit  d'une  polémi(|ue  à  ce  sujet  entre  lui  et  Descartes,  fut  ex- 
posée sous  son  nom  par  P.  Ilérigone  en  \Ç>\:>.  {voir  ci-aprés,  page  171,  note  i). 
leipiel  nicutiouna  également  ses  traités  manuscrits  des  Lieux  plans  d' Apol- 
lonius et  de  V Introduction  aux  lieux  plan:;  et  solides. 

En  ifJ'iG,  la  réputation  du  conseiller  au  parleuKMit  de  Toulouse  est  assez  éta- 
blie pour  ([u'un  étranger,  F'r.  van  Scbooten,  le  cite  entre  Descartes  et  llober- 
val au  [)reniier  rang  d(!S  géomètres  ('). 


lins,  Gconiclrardin  Corypliaîus;  qiicm  taincii  IJiirdigalam  rcdux,  dnclorc  iiUcgcrrimo,  (Idu- 
lissimoqiic  senaluro,  D.iiiiiiio  d'Espagiict,  velul  avidsiim  Beri^oMco,  Iridiio  ainplcMis 
sum  (").  Vin  scirc  ([uo  loco?  Ubi  S.  Einillo  Brito  dcaalus  est  anno  7(17.  Ubi  cocmetcriuiii 
templo  salis  amplo  ex  iiiiico  lapide  consiruclo  inciinibit;  ubi  lalomiis  quisqiic  oxcisos  ii 
pnedicti  Dniiiiiii  laiiiiliciiui,  (piovis  die,  10  lapides  parallclogrammos  cxciiidit.  et  quadral, 
quorum  laliludo  i,  li.iiiL;ilu(lo  ■'.  pcilum  :  ciiirKpic  cenluiii  l,i|ii(lcs  ipiadravit,  7  liliras  re- 
eqiil.   )i 

(')  L'accusation  d'indélicatesse  que  formule  ici  Desargues  à  mots  couverts  jiaroii  diri- 
gée contre  beaugraud,  le(|!U'l  l'avait  allaipiù  dans  une  lettie  imprimée  du  ?-i>  juillet  i(V'|(i 
{OEui'res  de  Dexarf^ttet,  t.  II,  p.  'J7!^)- 

(-)  francise!  à   Sclidoleu  Lcydcnsis,  de  Organica  Conicarum  Seclionum  in  piano  Des- 

I  "  )  Ce  p.issau'o  a  clé  reproduit  jusigu'a  co  ileraicr  uiul  |i]i  iiii  lo-<  uieiiliuns  lioiioritl  [iijs  Jl'   Kenint  lusrrcej  par  son  Di- 
on Ule  des  l>iu)ihantc  du  iG;u  et  des  Varia  de  ir.;<|. 


XII  AVERTISSEMENT. 

On  vena  ci-après  (page  77,  noie  ?.)  en  quels  termes  élogieux  Houlliau  par- 
lait (le  Fermât  dans  ses  Ercrcitationes  ffeometricœ  de  1607,  à  l'occasion  de 
son  opuscule  manuscrit  sur  les  Porismcs  d'Euclide. 

r^a  même  année,  les  réédilours  des  DeipnosopJiislesd' Allœnce,  Jean-Antoine 
Huguetan  et  Marc-Antoine  Havaud  à  Lyon,  inséraient,  sous  les  initiales 
P.  F.  S.  T.,  une  remarque  critique  (')  qui  prouvait  que  la  sagacité  du  célèbre 
géomètre  s'cvcrçait  également  avec  fruit  dans  le  domaine  de  l'érudition. 

Mais  ce  fui  l'année  suivante  que,  pour  la  première  fois,  des  lettres  de  Fermât 
parurent  sous  son  nom  : 

i"  D'abord  une  série  importante  dans  le  Conimercium  epistolicum  de  Qitœs- 
lionihiis  r/iiibti.idam  Mal/iema/icix  niiper  habituin  inler  Nobilissiinos  Viios  : 
D.  Giilieliiiiim  Vice  comilem  Brol'ncker,  Anglam;  D.  Kenelmum  DiGBy,  item 
Equilcm  .\nf;lum;  D.  FERHUTUiM.  in  suprema  Tholosaturn  Ciiria  Iiidiccm  Pri- 
marium;  D.  Fremclum.  Nohilein  Parisinum;  una  ctini  D.  Joli.  Wallis  Geo- 
inel.  Prof.  O.ronii;  D.  Franc,  a  Sciiooten,  Math.  Prof.  Lugduni  Batavorum: 
Aliisque.  (Edidil  .JoiiANNKS  WALLIS,  S.  Th.  D.  in  celeberrima  Oxoniensi  Aca- 
demia  Geomelriaî  Professor  Savilianus.  —  Oxonii,  Excudebal  A.  Licbficld. 
Acad.  Typograpli.,  Impensis  Tbo.  Robinson.  —  M.DC.LVIII)  —  n«  79,  80, 
81,  82,83,  8'i.,  85,  01,  9G  de  la  Correspondance. 

2°  Une  longue  lettre  adressée  à  Gassend  dans  le  lome  VI  Pclri  Gassendi 
Opéra  omnia  in  VI  Tonios  dii'isa.  (Lugduni,  sumplibus  Laurenlii  Anisson  et 
Jean.  Rapt.  Devenel.  M.DC.LVIII)  —  n"  G2  de  la  Correspondance. 

En  i6j8  encore,  dans  l/fisloirc  de  la  Houlette  (anonyme)  (^)  el  en  janvier 
1659,  dans  les  Lettres  de  A.  Deltomille.  contenant  quelques-unes  de  ses  in- 
tentions de  Géométrie  (^),  le  nom  de  Fermât  apparaît  avec  quelques  indica- 


criptione,  TraclaUis  Geomctris,  Oplicis,  pnescrtiin  vcro  Giiomonicis  cl  Mcclianiuis  ulilis. 
Oui  subiicxa  est  Appcndix  de  Cubicarum  /Eqiialiomun  resolulioiif.  Lugd.  Bulav.  Ex  uffi- 
cinû  Ei/.eviriorum  A°  1646.  (Reproduit  comme  Livre  IV  des  Ej-crcitulioiies  Mnlhcmaiicœ 
de  1657  :  préface,  page  3o2.) 

«  Aliarum  autem  lineanim  curvanim  superioris  goncris  descriplioiies  quod  attinet,  cas 
in  médium  affene  non  fuit  nostri  instiluli,  cnm  maluerimns  meritô  cximiis  Viris,  D.  des 
Cartes,  D.  de  Fermai,  Senalori  Tholosano,  el  D.  Itobervallo,  Malliemalum  in  Academia 
l'arisicnsi  Itegio  Profcssori,  relinqiicrc.  Qui  jir.Tlcrea  canim  tangentes,  quadraliones  el 
contra  invcnôre,  quibus  Geomelriain  mirifico  diUirc  vaieanl,  el  (meojudicio)  vix  lucem 
visura  sunl,  nisi  Philomatliemalicoruin  precibus  el  persuasionibus  ab  ils  in  llcip.  Literariie 
bonum  cxlorquea[iUir.  » 

(')  Voir  ci-après,  i)age  378,  noie  i. 

(-)  OEiHTCf  de  Pascal,  1779,  l.  V,  p.  iG5  el  17,!.  —  f'oir  au  n°  29  de  la  Correspon- 
dance de  Fermai,  ol  ci-apros,  |)agc  202,  note  1. 

(^)  OEuvres  de  Paxca!,  l.  V,  p.  228,  dans  la  lellre  de  Carcavi  a  Dellonvillc  :   «  On  a 


AVEUÏISSEjMENT.  XIII 

lions  sur  ses  travaux,  de  niùmc  que  dans  le  TraUé  des  ordres  numériques. 
trouvé  en  166?.  imprimé  dans  les  papiers  de  Pascal,  sans  qu'il  eût  encore  été 
puiilié  (')• 

Kn  1664  enfin,  Saporta  insérait,  dans  sa  traduction  du  Traité  de  la  mesure 
des  eaux  courantes  de  Castelli,  une  Ol)servation  de  Format  sur  un  passage  de 
Synesius  (^). 

Telles  furent,  du  vivant  de  Format,  les  rares  publications  auxquelles  don- 
nèrent lieu  ses  écrits  et  les  mentions  imprimées  que  nous  avons  pu  Irouvci' 
de  ses  travaux.  Après  sa  mort  et  avant  les  volumes  édités  par  son  fils,  nous 
n'avons  à  signaler  que  Vh'loffe  de  Monsieur  de  Fermât  ('),  inséré  dans  le 
Journal  des  Sai'anls  du  9  février  i6G5,  et  dû  au  moins  à  l'inspiration,  sinon  à 
la  plume  tie  Carcavi,  et,  on  iGG-,  la  publication  par  ("Jerselicr  du  dernier  vo- 
lume des  Lettres  de  M'Deseartes,  lequel  contient  une  importante  correspon- 
dance entre  Format,  Mcrsenne  et  Descartes  d'une  part.  Format,  Clerselier. 
Koliaut  et  La  Chambre  de  l'autre  (*). 


11  bien  envoyé  celle  des  problèmes  que  vous  aviez  déclarés  ôlre  les  plus  faciles,  savoir  : 
Il  le  centre  de  gravité  de  la  ligne  courbe  cl  la  dimension  des  surfaces  des  solides,  laquelle 
I)  M.  Wren  nous  envoya  dans  ses  Ictlres  du  12  oclobre  et  M.  de  l-'cnnal  aussi  dans  les 
1)  siennes,  où  il  donne  une  mélhode  fort  belle  et  générale  pour  les  dimensions  des  surfaces 
»  rondes.  »  —  Ce  travail  de  Fermât  est  perdu. 

(')  OEuvra  de  Pascal,  t.  V,  pages  Gj-Gj.  —  fuir  au  n°  12  de  la  Corrcs|iondance  de 
Fermai. 

(-)  /^o/>  ci-après,  pages  3G2  suiv.  cl  n"  118  de  la  Currespondancc  de  Fermai  (pour  la 
ilédicace  de  Sa[)orta). 

(3)   Viiir  ci-après  liages  S'kj  suiv. 

(*)  N°'  de  la  Correspondance  de  Fermai  22,  2U,  2i,  23,  26,  27,  28,  32,  3i,  G7,  8G,  !)0, 
!t3,  'M,  9"i,  97,  '.11),  112,  113,  lli,  11").  Voir  également  ci-après  les  deux  pièces  p.  170  et 
ijj.  —  Les  Lettres  de  AL  Descurtes  peuvent  également  donner  lieu  à  nombre  d'cxUails 
inléress;inl  l'ermat,  ipioiqne  lires  de  lettres  ([ni  ne  lui  étaient  pas  destinées. 


XIV  AVERTISSEMENT. 

II. 

Le  Diophante  de  Samuel  Fermât  (1670). 

En  1G70,  Samuel  Fermai  lit  paraître,  à  ses  frais  et  sans  |)rivilègo,  une  édi- 
tion in-folio  de  Diophante  sons  le  titre  : 

DIOPHANTI  I  ALEXANhUIM  |  ARH  H.METICOUVM  1  LIIUII  SEX, 

ET  DE  NV.MERIS  MVLTANdVLIS  |  LIRER  VNVS. 

CUM  COMMENTA  mis  C.  G.  liACIIETI  I'.  C. 

cl  obserratio/iihiis  J>.  P.  de  FE RMAT  Scnaloris  Tolosani. 

Accessil  Doctrine  Analylica'  iniicntnm  noiuim,  collcctum 
ex  varijs  ciusdcm  D.  de  FEnsiAT  Epistolis  ('). 

'J'oLos.f.,  i  Excudcbal  lÎEiixAiinis  ROSd,  è  Rcf^ione  Collegij  Societalis  lesu. 

M.  1)C.  LXX. 

Dans  cette  édition,  le  feuillel  du  titre  est  suivi  de  cinq  autres  non  paginés 
qui  contiennent  : 

l'ages  I  à  3,  une  dédicace  à  Colherl  {voir  ci -après  Appendice .  p.  34-") 
siiiv.); 

Paiics  4  et  5,  une  préface  Lecioii  liciteuolo  (App..  p.  3/|-  suiv.); 

Pages  G  à  7,  l'Er.ocE  ke  monsieik  de  Fermât,  Conseiller  au  Parlenteitl  de  To- 
losc.  Du  lonrnal  des  Sçaians.  du  Lundy  y  Fct'ricr  i66-'J  (App..  ]i.  S.'ig  suiv.); 

Page  7  (ligne  22)  el  page  8,  Obseuvatio.v  dk  mo>sieuu  de  Fermât  sur  Sync- 
siiis.  rapportée  à  la  fin  de  la  traduction  du  Hure  de  la  mesure  des  eau.r  cou- 
rantes, de  Jienedetto  Caslelli  (App..  p.  3G'.  suiv.); 

Page  9,  deux  extraits  de  Lettres  de  Descartes  à  Fermât,  tirées  de  l'édition 
de  (]lersclicr  : 

Lettre  de  monsievr  Descartes  a  moxsievr  dk  FrnjiAT,  |)ag.  3^7,  tom.  3  des  Lel- 
li-es  de  Monsieur  Descartes. 

AVTRE  I^EITRE    DE   MO.XSIEVR    DeSCARTES    A   .MONSIEVR    DE    FeRMAT,    JJBg.   3^8,    loni.   3 

des  Lettres  de  monsieur  Descartes. 

(  Fo(/- CCS  lettres  dans  le  secoiuMolnine  de  celle  étlilion,  sous  les  n"' 32  et 
3V  de  la  Correspondance  do  Fermai  ) 

I  '  )  Au-dessous  une  vi,!;nclte  signée  Rahault  fccit  eL  rcprcsenlant  Orpliée,  avec  rinscn|i- 
ti(in  :  OBLOyVlTVR  NViMERIS  SEPTE.M  DISCIU.MIN.V  VOC.VM. 


AVERTISSEMENT.  xv 

Page  10,  trois  extraits  sons  les  litres  : 

l*.  Hérigone,  loin.  6.  Cursus  Mathenialici,  p.  68.  De  Maximis  et  Minimis 
{noir  ci-après,  p.  171,  note  i). 

f).  IsM.iEL  BvLLiALDvs  Evercitalioue  de  Porisinatii)US  {voir  ci-après,  p.  77, 
iKjle  2). 

|{.  P.  MAniNvs  Mersennvs  ordinis  minimorvm  Redectionum  Physicomalhemali- 
caruiii,  pag.  siS  {voir  plus  haut,  page  xi,  noie  a). 

Après  ces  feuillets  non  numérotés,  viennent  trois  paginations  dilTérenles  : 
La  première  contient  d'abord,  de  1  à  36,  un  Trailé  intitulé  : 

DoCTRI.NJi  ANALYTIC.B  INVENTVM  NOVVM,   CollcclllIH  à   R.   P.  IciCobo  clc  Uiilf,  S.  1. 

Saccrdote,  ex  varijs  Epislolis  quas  ad  cum  dii'ersis  lemporibus  ini.iit  D.  P.  de 
Fermai  Senalor  Tolosanii!^. 

Une  traduclioti  de  ce  Trailé  sera  publiée  tians  un  volume  de  ComplémenL 
à  la  présente  édition. 

Suit,  pages  87  à  64,  d'après  l'édition  de  Diopliante  donnée  par  Haclicl  eu 
i6îi ,  le  Trailé  : 

(aAVDU    GaSPARIS    RaCIIETI    SeBVSIANI     in    DlOCHANTV.n    PORISMATV.ll     LlDER    i'Rl.MVS 

(p.  37).  Liber  Sccundus  (p.  44).  Liber  terlius  (p.  53). 

La  seconde  pagination  (1  à  34i)  reproduit  l'édition  de  Racbel,  texte  grec, 
traduction  latine  et  commentaires,  pour  les  six  livres  des  Arilkméluiuca  de 
Dinphanle. 

La  troisième  reproduit  de  même  (pages  1  à  18)  l'édition  de  Racbct  pour 
le  livre  Dex  nombres  polyi,'ories  de  Diopliante  et  (pages  19  à  42)  pour  le 
'J'raité  : 

ClAVDU  (ÎASPARIS  RaCIIETI    SeBVSIAM    Al'PENDlClS   Ali    LiDRVJI    DE    NVMERIS   POLVGONIS 

Liber  Primvs  (p.  19).  Liber  Secvkdvs  (p.  29). 

Au  bas  de  la  page  42  se  trouve  l'annotation  suivante  : 

«  Ne  vacarent  pagina-  seciuentes,  placuit  bas  Epislolas  adjicere  varijs  reler- 
tas  I).  P.  de  Fermât  in  (luosdam  (îrœcos  authores  obserualionibus,  (|uarum 
nouniUhe  ad  Matbemalicas  pertinent  disciplinas.   » 

Suivent  les  deux  lettres  : 

I'.  43  à  45  :  ViRO  ci.ARissiMO  1).  DE  lUxciuN  P.  Fermat  s.  1'.  1).  (ci-aiirès  Ap- 
pendice, p.  366  suiv.). 

P.  46  à  48  :  ViRO  I).  de  Pellisso.x  S.  Fermât  S.  P.  1).  (  ^pp-.  p.  i-i  suiv.). 

I     -  Fermât.  C 


XVI  AVEKTISSEMENT. 

Comme  reproduction  de  l'édition  de  Bacliet,  celle  de  Samuel  Fermai  est 
passai)lement  fautive;  l'intérêt  qu'elle  offre  provient  donc  cssenliellement  des 
annotations  que  Pierre  Fermai  avait  inscrites  sur  les  marges  d'un  exemplaire 
aujourd'hui  perdu  du  Diopliante  de  lîachet,  annotations  que  son  fds  a  repro- 
duites à  leur  place,  en  caractères  italiques  et  chacune  sous  le  litre  :  Observatio 
I).  P.  F,  la  seconde  seule  sous  celui  :  Observatio  domini  Pétri  de  Fermât. 

(^0  sont  ces  Obsenalions  sur  DiophaïUc  ([ui  constituent  la  seconde  Partie 
du  présent  volume.  On  leur  a  naturellement  adjoint,  sous  des  caractères  dil- 
férenls,  les  textes  atixquels  elles  se  rapportent  s|)écialement. 


in. 

L'édition  des  Varia  Opéra  (1679) 

Neuf  ans  plus  lard,  Samuel  Feimal  puldiait  des  Œuvres  de  son  père  l'édi- 
tion (|ue  nous  désignons  sous  le  nom  de  Varia,  et  dont  le  frontispice,  ainsi 
m\c  le  jiortrail  de  Fermai  placé  en  regard,  se  trouve  reproduit  eu  tète  du 
présent  Volume. 

Celte  édition  a  été  réimprimée  en  1861,  par  héliotypie,  avec  l'addition  au 
bas  de  la  page  de  litre  : 

Novo  invenio  usi  iterum  expresserunt  R.  Friediaender  et  Filius, 

BeROLI.M,    MUCCCLXl. 

mais  sans  le  portrait  de  Fermai. 

La  Tahic  de  concoi-danco  qui  termine  ce  Volume  donne  le  détail  des  pièces 
contenues  dans  l'édition  de  1G79,  avec  les  renvois  à  la  présente,  qui  pourra 
la  remplacer  absolument. 

Samuel  Fermai  s'abstint  volontairement  de  leproduire  les  lettres  de  son 
père  déjà  publiées  par  (]lerselier  dans  la  Correspondance  de  Descartes.  H  v 
renvoie  d'ailleurs  par  une  note  de  la  page  i.")6  : 

«  Ceux  qui  ont  le  troisième  Tome  des  Lettres  de  M.  Descartes  y  pourront 
voir  plus  au  long  les  objections  de  M.  de  Fermai  contre  la  Dioptrique  de 
M.  J)escartes  et  divers  é(trits  sim-  ce  sujet  depuis  la  page  167.  jusques  à  la 
page  35o.  » 

Il  reproduisit,  au  contraire,  la  plupart  des  lettres  à  Digby  (|ue  Wallis  avaii 
déjà  fait  connailro;  on  ne  conçoit  donc  giu'Te  ])ourtpioi  il  a  omis  deux  de  ces 
lettres  et  une  troisième  à  Frenicle. 


AVERTISSEMENT.  xvii 

QiKiiit  aux  pièces  inéililes  (|u'il  publiait,  il  iic  senijjlc  avoir  eu,  connue  ori- 
ginaux, (|u'uu  nombre  relalivement  restreint  rie  lettres  adressées  à  Eerniat. 
l'oiM'  le  reste,  il  u'a  ccriainenieut  possédé,  en  llièse  généiale,  (]ue  des  copies 
plus  ou  moins  fautives,  et  qu'il  n'obtint  d'ailleurs  f|u'à  grand'|)eine. 

Il  est  difficile  de  croire  que  Carcavi,  après  ce  qu'il  avait  fait  insérer  dans 
l'Eloge  de  Fermât  du  Journal  des  Sai'ants,  ail  refusé  à  son  iils  les  copies  des 
pièces  qu'il  possédait,  au  moins  de  celles  qui  étaient  détaillées  dans  l'Eloge 
précité.  Il  n'en  est  pas  moins  certain  que,  s'il  n'opposa  pas  im  refus  absolu, 
fl  ne  donna  pas  copie  de  tous  les  opuscules  ipi'il  avait  entre  les  mains,  et 
(|u'il  ne  voidul  rien  communiquer  des  nombi'euses  lettres  que  Fermai  lui 
avait  ]iersonnelIemenl  adressées. 

Paiini  les  correspondants  de  Fermai  (pii  vivaient  encore,  lorscjne  son  fils 
s'occu|ia  de  réunir  ses  écrits,  lioberval  seul  parait  avoir  directement  répondu 
aux  demandes  de  communication.  Mais  il  choisit  avec  soin,  piuu-  sa  plus 
grande  gloire  personnelle,  ce  qu'il  envf>ya,  et,  loin  de  fournir  des  copies 
fidèles,  refondit  complètement,  par  exemple,  la  lellre  du  iG  août  i(i3(),  aulre- 
fois  écrite  en  son  nom  et  en  celui  d'Etienne  Pascal  ('). 

La  plus  grande  partie  des  auti'es  lettres  publiées  par  S.  Feimal  semble  [tro- 
venir  de  copies  réunies  par  l'érudil  Tlioinard  (jui,  d'après  la  correspondance 
de  Sanuiel  et  de  son  ami  Jnstel,  montra  un  louable  et  rare  empressement. 


IV. 
Les  autographes  de  Fermât. 

Après  la  publication  des  Varia,  les  collectionneurs  qui  conservaient  des 
pièces  inédites  de  Fermât  ])urent,  comme  .Jacques  Ozanam  ou  Auzoul,  en 
user  pour  leur  compte  particiilier;  mais,  à  |)art  deux  exceptions,  rien  de  nou- 
veau ne  fut  imprimé  jus(|u'eu  iSSg. 

I']u  1734,  Camusat  publia  dans  le  Tome  premier  de  ['//istoire  critique  des 
Journaux  par  M.  C" ,  à  AnisU-rdam,  citez  J.-F.  Bernard,  une  lettre  latine 
de  Fermai  à  Ismaël  Houillaii  (ci-après.  Appendice,  p.  38o  et  suiv.). 

Eors  de  la  prépaialiou  de  l'édition  des   Œuvres  de  filaisc   Pascal.   1779, 

(')  N'  8  de  la  Corrospondanco.  —  L'a  irail  curieux  de  l'iiisloire  des  papiers  de  llolierval 
est  que,  parmi  les  écrits  de  lui  c|ui  ont  élé  iuscrcs  d;ius  les  anciens  Mcinoircs  de  l'Aca- 
démie des  Sciences,  figure  sous  son  nom,  tome  VI  (pages  ■il\\  à  /îG  de  l'édition  de  l'Jo). 
\ Appeudix  ad  Isuj^d^eii  Tapiciun  de  Fermât,  déjà  publiée  dans  les  l'aria  {ci-après, 
p.  io3  suiv.). 


xvm  WEHÏISSEMENT. 

Bossut  relrouva,  dans  les  papiers  conservés  par  la  famille  de  l'auteur  des 
Pemécs.  quelques  autographes  de  Fermât  qu'il  comprit  dans  ce  qu'il  publia  ('). 
Depuis,  ces  autographes  ont  été  perdus  ou  dispersés  dans  des  collections  par- 
licnlières,  sauf  trois,  qui  se  trouvent  reliés  dans  un  recueil  des  opuscules 
mathématiques  de  Pascal,  conservé  à  la  Réserve  des  imprimés  de  la  Bihlio- 
Ihèque  Nationale,  sous  la  cote  V-848-3. 

D'autres  originaux  de  lettres  écrites  à  Mersenne  étaient,  avant  la  Révolu- 
tion, conservées  dans  le  Tome  IV  d'un  recueil  formé  à  la  Bibliothèque  des 
Minimes  et  qu'Arhogast  a  pu  utiliser,  comme  on  le  verra  plus  loin. 

La  Bibliothèque  Nationale  possède  seulement,  comme  autographes  de 
Fermai  appartenant  au  dépailement  des  manuscrits  : 

1°  Une  lettre  au  Père  de  Biliy  (n"  102)  dans  le  manuscrit  fonds  latin  8600, 
f"  i3.  Publiée  par  Libri  dans  le  Journal  dex  Savants  de  septembre  iSSg, 
d'après  une  copie  d'Arbogast. 

2"  L'original  de  l'opuscule  Doclrinani  tanf;cntiuni  {ci-aprcs  p.  i.jS  et  suiv.), 
fonds  français,  nouv.  acq.  n°  3280,  f"  n2-ii6.  Imjirimé  dans  les  Vai-ia  d'après 
luie  copie.  —  Môme  MS.,  f"  108-109,  une  lettre  à  Huet  {ci-après,  p.  38G). 

3"  Trois  lettres  et  un  mémoire  adressé  au  chancelier  Séguier  (n»*  04,  65, 
00,  111)  :  fonds  français  n"  17388,  f'7'1;  n"  17390,  f"  ii3  à  ii5;  n»  17398,  f"  433. 
Publiés,  comme  la  lettre  à  lluet,  par  RL  Charles  Henry  {Recherches  sur  les 
manuscrits  de  Pierre  de  Fermât.  1880,  p.  63  à  72  et  77). 

4"  Dans  le  manuscrit  fonds  grec  n"2'f00,  les  annotations  sur  Manuel  Brycnne, 
dont  nous  devons  la  découverte  à  M.  Henri  Omont  et  qui  sont  publiées  ci- 
après,  pages  394  et  suiv. 

La  Bibliothèque  de  l'Université  de  Leyde  conserve  dans  la  Collection  Iluy- 
gens  n"  30  deux  lettres  autographes  de  Fermât  au  mathématicien  hollandais. 
En  les  publiant  {Recherches,  etc.,  p.  77  et  suiv.,  21 1  cl  suiv.),  M.  Charles  Henry 
a  devancé  la  splendide  édition  des  Œuvres  complètes  de  Christiaan  Iluygcns. 
publiées  par  la  Société  hollandaise  des  Sciences,  qui  contient  d'ailleurs  d'autres 
matériaux  à  utiliser  pour  la  Correspondance  de  Fermât  (^). 


(')  f^oir  ci-après,  pages  70  cl  74  cl  en  oiilrc  les  n°^  60,  71,  73,  74,  10(1,  107  du  la  (cor- 
respondance. —  L'autographe  dn  n"  71  a  passé  à  la  vente  Fillon  le  iG  février  1877.  Ceux 
de  la  Bibliollièqnc  Nationale  sont  les  originaux  dn  n"  100  cl  dos  deux  |)i('ces  imprimées 
dans  le  présent  Volume,  pages  70  cl  71.  Mais,  ne  les  ayant  découverts  ipic  tout  récem- 
ment, nous  n'avons  pu  les  utiliser  que  pour  les  Variantes  i\  la  fin  du  Volume. 

(■-)  L'une  do  ces  lettres,  coneernanl  le  problème  d'Adrien  Romain,  est  insérée  dans  le 
présent  Volume,  pages  189  suiv.,  l'autre  est  classée  sous  le  11°  100  de  la  Correspondance 
de  Fermai.  Quant  à  la  troisième  iellre  signée  Fermât  et  publiée  par  11.  Cli.  Henry  {Kc- 
cherches,  elc,  p.  78-79)  avec  une  pièce  de  vers  en  l'honneur  d'IIuygcns,  il  a  été  reconnu 


^:jÇ^r}i^^' 


■^,^('^ 


'^ 


^Lxu^U.  ^u^.-^^  A<a^t.<^/^  ^^   c^c./^  :5^    - 


-«^"•Cti^S's^tf  "''■"■''' 


y  Jr  ^  '.  ,  -^    '#  C-u/v  /'T-^'=*"  J^t^n^y    •  -  - 


^1% 


p&î.^    '  7^ff-''V"   ^;i^^ 


cn-i  V 


■y^v 


..JK^;i;L 


WERTISSEMENÏ.  xi\ 

Nous  donnons  ci-conirc  un  fac-similé  do  la  première  liap;c  de  l'écrit  Doc- 
iriiinui  iaiii,'c/iliit»i  etc.  Il  pourra  servir  au  besoin  à  reconnaître  l'écriture 
de  Fermai.  S'il  est  diCficile  d'espérer  actuellement  la  découverte  de  Icllrcs 
ou  d'opuscules  autographes,  l'impossibilité  n'en  est  nullement  démontrée; 
mais  il  est  un  autre  ordr<!  de  recherches  sur  lecpiel  nous  appelons  l'attention 
des  érudils. 

Fermât,  f|ui  n'avait  point  ch^  cahiers  de  notes  et  ne  conservait  pas  de  ma- 
nuscrits, inscrivait  des  remarques  sur  les  marges  des  livres  (pti  lui  apparte- 
naient, et  il  devait  le  l'aire,  quelle  que  lïit  la  nature  de  ses  livres.  Or  il  est 
difticile  de  croire  qu'il  y  ail  eu  destruction  complète  de  tous  les  Ouvrages  qui 
onl  l'ail  partie  de  la  bibliothèque  d'un  homme  qui  n'étail  pas  seulement  un 
mathématicien  de  premier  ordre,  mais  qui  s'intéressait  à  toutes  les  ([uestions 
scientifi(|ues  et  r|ui  était  un  humaniste  très  distingué.  Il  semble  donc  (|ue 
l'examen  de  l'écriture  des  notes  inscrites  sur  les  exemplaires  des  Ouvrages 
du  tem[)s  pourrait  amener  la  constatation  de  leur  passage  entre  les  mains  iW. 
Fermât  et  conduire  à  dos  découvertes  intéressantes  ('). 

Il  est  à  remarquer  fine  les  recherches  faites  dans  ce  sens  à  Toulouse  n'ont 
amené  (|ue  la  dérouverle,  juir  Libri,  à  la  IJibliothécpie  de  la  Ville,  d'un  exem- 
plaire de  la  i)remière  étlilion  du  Dialogue  de  Galilée  des  Massimi  Sisleini  (-). 
Sur  le  premier  feuillet  de  garile  est  écrite  (au-dessus  d'une  note  de  Carcavi  : 
«  Ce  billet  est  de  Monsieur  de  Fermât,  Conseiller  au  Parlement,  (|ui  m'a  lait 
présent  de  ce  livre  »)  la  dédicace  suivante  : 

«  Peut-estre  croirés-vous  que  pour  me  mettre  eu  réputation  alper  purgar. 
»  comme  on  dit,   la  tnala  faina,  je  prêtons  m'eriger  eu  donneur  de  livres. 

par  M.  P.  Tyiincry  qu'elle  ne  pouvait  avoir  clé  ccrilo  que  par  Samuel  de  Fermât;  lo  savant 
éditeur  des  OKuvrcs  de  lluygens,  M.  Bierons  do  llaan,  a  conslalc  sur  rautogra[)lie  la  vcrilé 
de  nos  conjectures. 

(')  Uapiielons  à  ce  sujet  que  des  rcchcrcties  méthodiques  de  ce  genre,  instituées  en 
Italie,  par  les  soins  de  M.  Favaro,  ont  abouti  pour  la  publication  des  OEiivres  de  Galilée 
à  des  résultais  précieux.  Si  lo  défaut  d'un  point  de  départ,  comme  était  lo  catalogue 
de  la  bibliodié(|uo  do  Galilée,  retro\iv6par  lo  savant  professeur  de  l'Université  de  Padoue, 
nous  a  empochés  d'entreprendre  de  pareilles  recherches  pour  Fermât,  nous  n'en  espé- 
rons pas  moins  que  notre  appel  sera  entendu.  Nous  accueillerons  avec  reconnaissance 
toutes  les  communications  qui  nous  seraient  faites  à  ce  sujet  et  nous  pourrons  les  publier 
dans  un  volume  complémentaire  à  la  présente  édition. 

(-)  Uialogo  di  Galik'u  Guliloi,  Linceo  matcmatico  sopraordinario  dcUo  studio  di  Pisa,  e 
filosofo,  e  matematico  primario  dcl  Serenissimo  Gr.  Duca  di  Toscana.  Dove  nci  congressi 
di  quattro  giornalo  si  discorrc  sopra  i  due  Massimi  sistemi  dcl  Mondo  Tolcmaico,  e  Coper- 
nicano.  Con  privilcgi.  In  Fiorenza,  par  Gio.  Batista  LanJini.  mdcxxxu.  Con  Licen/.a  de  Su- 

/  IS'Î  \ 

periori  (  Bibl.  de  Toulouse  —^  nouv.  classement;  ancien  n"  ^"217). 


XX  AVERTISSEMENT. 

))  Xous  en  croircs  ce  qu'il  vous  plaiia,  mais  si  c'esloil  par  iiasard  vostro 
»  pensée,  apprcnés  donc,  Monsieur,  que  vous  n'avés  pas  touché  au  bul.  Jo 
»  ne  songe,  en  vous  oITranl  les  Dialogues  ilaliens  du  Système  de  rialilée,  qu'à 
»  l'aire  une  action  de  justice  et  à  vous  rendie  niaistre  de  l'ouvrage  d'un  auteur 
»  (|ui  ne  passeroit,  s'il  vivoil,  que  pour  vostre  disciple  (').  Recevés  donc  ce 
»  présent  comme  vous  estant  deu,  et  ne  me  considérés  point  en  ce  rencontre 
»  comme  un  adroit  negotiateur,  mais  comme  un  bon  juge  qui  rejette  comme 
»  une  tentation  l'idée  de  vostre  grande  et  fameuse  bil)iiotliè(iue  et  ne  se  sou- 
n  vient  que  de  la  passion  qu'il  a  d'cslre  tout  à  Vous.  » 

V. 

Le  premier  projet  d'édition  complète  et  les  papiers  de  Libri. 

A  défaut  des  autograpbes  de  Fermât,  on  possède  diverses  copies,  plus  ou 
moins  anciennes,  de  pièces  ou  de  lettres  soit  déjà  publiées,  soit  inédites. 

L'attention  fui  pour  la  première  fois  appelée  sur  ces  copies,  lorsque  Lii)ri, 
dans  lui  arlicle  du  Journal  des  Safa/its  de  septembre  iSSp,  annonça  qu'il 
venait  d'ac(|uérir  d'un  libraire  i\o.  Metz,  par  i'intermédiaiic  tlu  caiiitaiue  d'ar- 
tillerie (depuis  général)  Didion,  un  lot  de  manuscrits  provenant  tie  lu  hiblio- 
llié(|uo  (le  l'Vançais  et  a^ant  antérieurement  appartenu  à  Arbogast.  D'après 
les  détails  qu'il  donnait  sur  le  contenu  de  ces  manuscrits,  en  particulier  sur 
les  matériaux  inédits  réunis  et  copiés  par  Arbogast,  d'après  ce  qu'un  ai'ticle 
subséquent  (Joiirnat  des  Savants,  mai  i84i)  révéla  sur  les  conditions  défec- 
tueuses dans  lesquelles  s'était  faite  l'édition  de  1679,  aucun  assentiment  ne 
pouvait  être  refusé  à  l'idée  de  réunir,  dans  une  publication  d'ensemble,  les 
(Fjivres  déjà  impi'imées  ou  encore  inédites  du  grand  géomètre  de  Toulouse. 
Villemain,  alors  Ministre  de  l'Instriiclion  publique,  prit  l'initiative  d'un 
projet  (le  loi,  présenté  le  28  avril  i813,  pour  faire  cette  publication  aux  frais 
(le  IKtat.  Lors(|ue  ce  projet  eut  été  consacré  |iar  le  vote  des  deux  Cbambres, 
Lil)ri  fut  naturellement  cliargé,  eu  184-1,  do  diriger  la  nouvelle  édition,  et  on 
lui  ailjoignit  nu  jeune  matbématicieu,  Despe.vrous  (mort,  le  G  août  i883, 
professeiu-  à  la  Faculté  des  Sciences  de  Toulouse).  La  collaboration  n'aboutit 

(I)  Pour  comprendre  ce  singulier  éloge,  il  faut  savoir  que,  quoique  Carcavi  n'ail  rien 
publié  sur  kl  nialicre,  il  n'en  avait  pas  moins  prnfondémonL  spécule  sur  les  systèmes 
aslroMomii|ues.  Son  action  en  faveur  de  la  conception  de  Copernic,  pour  prudente  qu'elle 
ail  été,  fut  certainement  1res  efficace  dans  le  milieu  scientifique  où  il  vivait  à  Paris.  Le 
lan.uage  de  Format  atteste,  d'ailieins,  (|ne  les  idées  de  son  ami  étaient  indépendantes  de 
celles  de  Galilée. 


AVERTISSEMENT.  xxi 

guère  (|u'à  un  résullat  {Journal  des  Stu-anls,  novcmhie  iS/jS),  une  mission 
lie  Despcjrous  pour  lochcrclies  à  Vienne,  Liljii  ayant  constamnietit  refusé 
(le  lui  donner  communication  des  pièces  inédites  qu'il  avait  entre  les  mains, 
et  prétextant  d'un  autre  côté  de  nombreuses  occupations  comme  motifs  île 
retards  dans  l'accomplissement  de  la  tâche  qu'il  prétendait  se  réserver.  Le 
6  juin  iS46,  une  lettre  du  Ministre  de  l'Instruction  i)ultlif|ue,  alors  Salvandy, 
le  relevait  de  cette  tâche;  bientôt  après  commençait,  sur  les  détournements 
de  livres  et  de  manuscrits  dont  on  le  soupçonnait,  la  longue  entpiète  secrète 
(|ui  devait  aboutir,  le  4  février  1848,  an  dépôt  du  rapport  du  juge  d'instruc- 
tion Boucly. 

lunnédialemenl  après  la  révolution  de  1848,  Libri  ([uittait  la  France  et 
emportait  dix-huit  caisses  de  livres  et  manuscrits;  les  papiers  (|ui  purent  être 
saisis  à  son  domicile  échurent  à  la  Bihliothè(|ue  Nationale,  où  tous  ceux  qui 
concernaient  Fermât  furent  réunis  dans  le  n)anuscrit  fonds  français,  nouv. 
acq.,  n"  3280;  la  publication  projetée  fut  abandonnée  et  l'idée  n'en  devait  pas 
être  reprise  avant  trente  ans. 

En  1879,  à  la  suite  d'études  entreprises  à  Paris  et  d'enquêtes  dans  les  |)rin- 
cipaies  bibliothèques  de  l'Europe,  M.  Charles  Henry  pidjjia  dans  le  Bulletin 
Boncompagni  un  travail  (|ue  nous  avons  déjà  en  l'occasion  de  citer  d'après 
le  tirage  à  part  : 

Recherches  sur  les  manuscrits  de  l'ierrc  de  Fermai,  suivies  de  I ras;menls  iné- 
dits de  Bachet  et  de  Malebranchc,  par  Charles  Henry.  —  lixtrait  du  llullet- 
lino  di  bibliograjia  e  di  sloria  délie  scienzc  matematichc  c  fisiche.  Tome  Ail, 
Luglio.  Agoslo,  Sellembre,  Ollobre  1879.  —  Rome,  imprimerie  des  Sciences 
mathémati<jues  et  physiques,  Via  Lata,  n°  3,  1880.  —  (216  pages  gr.  in-4''.) 

A  la  suite  de  cette  publication,  le  prince  Baldassare  Boncompagni  fit  con- 
naître, dans  une  lettre  ailressée,  le  27  mai  1881,  à  M.  Charles  Henry,  (|u'il 
avait  ac{|uis  deux  manuscrits  renfermant  les  pièces  inédites  éiuunérées  par 
Libri  en  1889  et  qu'il  était  dis|)osé  à  les  conumniiquer  aux  savants  qui  vou- 
draient entreprendre  une  nouvelle  édition  des  Œuvres  de  Fermât.  Ces  ileu\ 
manuscrits,  (pii  seront  minutieusement  décrits  plus  loin,  comme  étant  une 
des  bases  essentielles  de  notre  travail,  furent  dès  lors  reconnus  comme  ayant 
effectivement  été  possédés  par  Libri  et  comme  correspondant  à  ce  (pi'il  avait 
signalé  de  plus  important  dans  son  ac(|uisition  de  Metz.  Mais  Libri  n'ayant 
jamais  fait  connaître  exactement  quelles  pièces  de  Fermât  il  avait  entre  les 
mains,  ayant  d'autre  part  inséré  dans  le  Catalogue  of  thc  Manuscripts  at 
Asliburnham-place  des  mentions  qui  pouvaient  l'aire  croire  à  l'existence,  dans 
le  fonds  cédé  par  lui  au  célèbre  collectionneur  anglais,  tie  lies  nombreuses 


XXII  AVERTISSEMENT. 

pièces  intéressani  la  publication  projetée  à  nouveau,  il  était  essentiel  do  vé- 
rifier ce  qui  en  était. 

Celte  vérification  no  put  être  faite  avant  l'acquisition,  par  la  Bibliothèque 
Nationale,  du  fonds  Libri  de  la  collection  Asliburnliain.  Elle  a  en  grande  partie 
déçu  les  espérances  que  l'on  avait  pu  concevoir  (');  on  n'a  retrouvé,  sous  le 
n"  18^8  de  Libri  (-),  qu'une  seule  cliemise  de  pièces  provenant  de  Fermât. 
Le  dépouillement  de  ces  pièces,  (lue,  grâce  à  l'obligeance  de  M.  Léopold 
])elisle,  nous  avons  pu  faire  dès  le  commencement  de  l'année  1888  et  avant 
le  classement  nouveau,  nous  a  fait  reconnaître  : 

I»  Une  seule  pièce  non  connue  d'ailleurs  {voir  ci-après,  page  87,  note  i), 
sur  le  lieu  à  trois  lignes; 

2»  D'anciennes  copies  de  VAd  locos  pianos  et  solidos  im^'oge,  avec  VAp- 
pcndix  (page  91,  noie  1)  de  la  Afelhodus  ad  disquircndani  maximam  et 
miiiiniam  (page  i33)  et  du  Novus  sccundaruni  et  ullcrioris  ordinis  radiciti» 
in  analyticis  usus  (page  181),  opuscules  déjà  imprimés  dans  les  Varia 
Opéra  : 

3»  Une  copie  d'une  lettre  de  Fermât  à  Carcavi,  laquelle  se  trouve  plus  com- 
13lète  dans  le  manuscrit  de  la  Nationale,  fonds  latin  1 1 19G,  n"  G8  de  la  Corres- 
pondance. —  (Publiée  par  M.  Cli.  Henry,  licc/ierc/ies,  etc.,  pages  198  à  195.) 

Des  anciennes  copies,  celle  de  VIsagoge  est  d'ailleurs  seule  à  offrir  un 
véritable  intérêt. 

VI. 

Le  manuscrit  Arbogast-Boncompagni. 

Parmi  les  autres  sources  manuscrites  qui  ont  été  utilisées  pour  celte  édi- 
tion, nous  devons  signaler,  en  premier  lieu,  les  deuwolumes  très  importants 
appartenant  au  prince  lîaldassare  Doncompagni,  à  Uoine,  lequel  les  a  géné- 
reusement mis  à  notre  disposition. 

Le  premier  de  ces  manuscrits,  f|ue  nous  désignerons  par  la  leltre  A,  est  un 
volume  haut  de  27'"'",  large  de  ar'^.S,  com|)orlant  une  reliure  italienne  ré- 
cente en  iiasane  lilanche  décorée  de  filets  d'or,  hH|uelle  présente  au  dos  une 

(')  Notanimeiil  le  n"  180."j  du  Catalogue  précité  n'a  pas  été  rclrouvô;  Libri  ne  parait 
|)Us  l'avoir  livré  à  lord  Asliburnliam;  dans  le  n°  1860,  malgré  les  indications  du  mémo 
catalogue,  rien  de  Ferinal  n'a  été  trouvé. 

(-)  Ce  numéro  était  représenté  par  trois  portefeuilles  où  étaient  classées  des  feuilles 
séparées.  Les  pièces  sont  aujourd'hui  réparties  entre  les  manuscrits  :  fonds  latin,  nouv. 
acq.  2339,  2340,  23il;  fuiuls  français,  nouv.  acq.  517o,  Sl'fi.  Celles  relatives  à  Fermât  se 
trouvent  dans  le  premier  de  ces  cinq  manuscrits. 


AVEilTlSSEiMENT.  xxiii 

vilolo  iin[>rimùc  :  Fermai,  O/jusciiIc!  et  lettres.  Outre  deux  feuillets  île  i^ardc 
(en  lète  cl  ù  la  fui),  on  compte,  dans  ce  volume,  83  feuillets  numérotés  au 
crayon  de  i  à  Sa  (le  n°  3o  manquant,  et,  doux  feuillets  étant  numérotés  : 
12  /lis  Cl  i3  bis,  ainsi  i|uc  le  motilioinie,  au  reste,  une  aiinotalioii  au  crayiui 
sur  le  second  feuillet  de  garde),  d'.  numéroia2;e  au  crayon  a  été  lait  dans  la 
hiljliollièqne  du  prince  15oncompai::ni. 

Sur  le  feuillet  i  est  écrit  de  la  main  de  Lihri  : 

Lettres  de  Fermai  \  par  ordre  \  eommc  dans  la  liste  de  de'  (sic)  Arboi;asl  \ 
plus  la  lettre  an  père  Itilly  et  eello  à   (Jarcaiù.  \  Plus  une  copie  de  la  lettre 
imprimée  {anonyme)  de  Frcnicle  [corrigé  de  «  Fermât  »]  à  Digby  \  où  il  est 
fait  mention  d'un  \  autre  écrit  imprimé  précédemment  (1G57)  1  par  Frcnicle 
[corrigé  de  «  Fermât  »]. 

Puis,  de  la  même  main,  mais  d'une  écriture  plus  récente,  de  même  que  les 
corrections  indi([uées  ci-dessus  : 

(Voyez  Comm.  cp.  de  U  allis.) 

En  haut  de  la  page  est  la  signature  «  F.  Lepelle  de  IJuis-tiallais  »,  et  sur 
tous  les  feuillets  suivants  le  visa  corres[iondant  :  V.  L.  lï.  (!.;  ce  (pii  peinici 
d'établir  que  l'ensemljle  a  été  vendu,  îi  Londres,  par  Libri  en  [liéccs  déta- 
chées. Le  prince  Boncompagni  l'a  acquis,  tléjà  relié,  du  comte  (îiacomoMan- 
zoni,  le  i7Janvier  187G. 

V"  2  commence  (finit  1"  ■">)  do  la  main  d'Arbogasi,  (|iii  remplil  tout  le  reste 
(lu  volume,  VIndieation  des  opuscules  malhéniatiijues  et  lettres  de  Fermai  //ai 
se  trouvent  en  manuscrit  dans  le  Tom.  IV  des  lettres  écrites  au  P.  Mer- 
senne  par  des  savans  conservé  à  la  lUbliothèque  des  ci-devant  Minimes  à 
Paris  ('). 

('")  Nous  reproduisons  celle  liste,  (|ui  a  clé  déjà  |iuhliéo,  avec  quelques  ineorrccti(Mis, 
par  Lil)ri  dans  lo  Jnurnal  des  Sav/aas  do  septembre  1839.  Ou  remarquera  qu'elle  ouui- 
portc  14  numéros  ]iour  les  opuscules  et  20  [lour  les  lettres,  eu  dehors  de  (pielquos  picues 
lie  concernaut  pas  Fermai. 

n  N"  I.  Le  traité  des  contacts  spliéritpics,  en  latin,  sans  tilre,  'Ji  pages  in-l'olio,  très  liellc 
ccrilure,  peu  serrée,  cl  les  figures  faites  ou  grand.  Celle  copie  («)  no  diffère  pas  de  l'opus- 
cule imprime  dans  les  Opcra   Vurin  en  lOjQ.  Il  y  a  sur  la  première  page  :  Opus  D.  <lc 

FlTDlilt. 

N°  2.  Isago^c  iid  locns  ad  siipcrficiciii,  en  latin,  iu-.'i",  17  |)ages  ;  iiellc  copie  et  très 
lisible. 

Col  opuscule,  duipiel  Fermai  faisait  beaucoup  de  cas,  n'a  jamais  été  imprimé. 

N°  3.  Jd  melhodiini  de  inaxiiiui  et  miiiiniii  oppciidi.r.  Commence  par  ces  mots  ;  (htia 
plcriinKpic  in  progressa  q/urstioiiiiin  vccuinuH  as)  ninictriœ,  etc.,  cl  Cnil  par  ceux-ci  ;  et 

1")  1'  CeUo  cdiiic  "  a   cU-  corrîté  de   n  Cel  upusiule  ". 

I.  —    l'iHMAT.  d 


XXIV  AVERTISSEMENT. 

(^'esl  ce  que  Lil)ri  appelle  la  liste  d'Arbogast,  el  l'on  trouve  elTeclivcnient, 
à  la  suite  et  par  ordre,  les  20  lettres  de  cette  liste,  toutes  inédiles,  qui  occu- 
pent les  feuillets  6  ù  44  du  manuscrit. 

ip'tœ  lange/ites  indigeaiit ;  3  pag.  in-folio;  copie  d'iiiio  main  inconnue.  Cet  opuscule  na 
pas  (")  été  imprimé. 

N°  4.  Opuscule  sur  la  mclliode  des  tangentes,  commence  par  ces  mots  :  Dnclrinam  tan- 
gentluin  anlccedit  jamdudum  habita  met/iodut  de  iiwentione  maximœ,  ftc,  et  finit  par 
ceux-ci  :  fiixius  aliquando  explicahimus  et  demonstrabimiu ;  14  pag.  in-folio,  belle  copie, 
écriture  peu  serrée.  Cet  opuscule  a  été  imprimé  dans  les  Opéra  Varia. 

N°  5.  Ad  methndum  de  mariind  et  tninimd  appendix ;  4  pages  i  in-4°,  écriture  de 
Fermât.  C'est  le  même  opuscule  que  n°  3. 

Suivent  10  pages  in-folio,  écriture  de  Mersenne,  très  serrée,  souvent  difficile  à  lire.  Ces 
pages  contiennent  de  suite  (*),  savoir  : 

N°  6.  De  ma.rimis  et  minimis,  par  Fermai,  commence  par  ces  mots  :  Outre  le  papier 
envoyé  à  H.  et  P.,  pour  suppléer,  cte.;  -J-  pag.  in-folio,  dont  nous  n'avons  pu  lire  les  trois 
dernières  lignes  (Inédit);  il  parait  que  c'est  l'extrait  d'une  lettre  à  Mersenne. 

N"  7.  Mcihode  des  rnaximit  explique'e  et  envoyée  par  M.  F.  à  ('")  M.  des  C.,  com- 
mence par  ces  mots  :  La  méthode  générale  pour  trouver  les  tangentes,  etc.,  el  finit  par 
ceux-ci  :  au-Tc  cônes  de  même  base  et  de  même  hauteur;  3  pag.  in-folio  (inédit). 

N°  8.  Extrait  d'une  lettre  de  M.  Fermai.  Commence  par  ces  mots  :  N'importe  de  dire 
qu'il  faut  faire  deux  opérations.  Cette  lettre,  dont  on  trouve  ('')  plus  bas  le  commence- 
ment de  l'original,  roule  sur  la  méthode  des  tangentes,  en  réponse  ('^)  aux  objections  de 
Descarles  {•'"). 

Le  commencement  de  la  lettre  manque  dans  cet  extrait,  mais  il  y  a  {s)  2  lignes  i  de 
plus  à  la  fin  ('')  que  dans  le  fragment  original,  qui  finissent  par  ces  mots  :  Je  crois  qu'il 
y  trouvera  plus  de  facilite' qu'en  la  sienne,  i  pag.  in-folio  (inédit). 

N°  9.  Jppcndix  ad  Isagogem  lopicani  continens  solutiones  problemntum  solidorum  pcr 
locos,  commence  par  ces  mots  :  Paluit  melhodut,  etc.,  et  finit  par  ceux-ci  :  per  rectas  et 
circulas  cxpedire;  1  pag.  in-folio  (im|)rimé  dans  les  Opéra   Varia). 

N°  10.  Opuscule  sur  la  mélliodo  des  tangentes,  commence  par  ces  mois  :  Dortrinnm 
liiugcntium  nnlecedit,  etc.;  le  mémo  ipio  n°  -i,  2  pag.  i  in-folio  (imprimé). 

N°  11.  l)c\-  nombres  des  parties  aliquoles  de  F.  Commence  ainsi  :  Propos.  (').  Tout 
nombre  impair  non  quarré  est  différent  d'un  quarré,  etc.,  et  finil  par  ces  mots  :  sont  beau- 
coup éloignez  l'un  de  l'autre;  \  pag.  in-folio  (inédit)  :  remarquable  par  la  méthode  qui  s'y 
Lrouvc  pour  (>)  trouver  les  nombres  premiers.  11  parait  que  celle  pièce  est  l'extrait  d'une 
lettre  de  Fermai  à  Mersenne  ou  à  Frenicle. 

N"  12.  Pour  les  nombres  premiers  de  M.  Ferrn.  à  Frrn.,  commence  par  ces  mois  :  Soii 

(«)  1,0  m:>l  fm'iif  a  élii  rayé  aprê<  pttx. 

(''1  Ces  nuits  lie  xiiilc  uni  élc  ûjoulp^  en  interligne. 

C^)  Aî-inl  ■'  .'/    /■'  a  •.  sont  les  mots  raves  •  Fi'i  irt.il  il   ». 

C*)  Après  le  mol  IrDii^'f,   est  eciil.  puis  raye,   •  le  ftun.  ». 

(')  Après  le  mol  rcjurnse,  est  éerit.  puis  rayé,  <i  /(  D.  ». 

(/)   l.a  phrase  suiïanlc  commence  par  les  mots  Ici  manque,  rayes. 

(")  l.c  mol  deit.r  a  elé  rayé  iloTant  le  chilTre. 

i'M  Les  mutsri  In  fin  sont  ajuutés  en  marge. 

(•)   Co  tiiol  Prnpvs.  avail  d'nhord  élr  éeril  après  u  tir  F.  •    Il  y  est  rayé. 

(M  Ce  mol  pour  esl  déjà  ccril,  puis  rayé,  après  metliude. 


AVERTISSEMENT.  xxv 

La  lettre  à  Billy  annoncée  par  Liljri  ne  se  trouve,  au  contraire,  qu'à  la  lin 
(lu  volume  (f"  82),  copiée  par  Arbogast  avec  ce  litre  : 

Lettre  (le  Fermât  au  P.  Billy.  Se  troin'e  aux  manuscrits  de  la  fJihliot/u'>/ue 
Nationale  à  Paris.  n°  8G00;  c'est  la  seule  lettre  de  Fermât  qui  soit  dans  ce 
recueil  de  lettres  adressées  au  P.  Billy. 

F»  45-48  on  trouve,  au  contraire,  ['Extrait  d'une  lettre  de  Fermât  à  Car- 

par  c.rcinpic  lu  prngrcssinn  double,  etc.,  finit  par  ceiix-ci  :  peine  à  me  dcilirc;  J-  l>ag.  in- 
fol.  (iiiùdit).  11  parait  ([iio  c'est  l'extrait  d'une  lollrc  do  Format  à  Froniclo. 

On  trouve  prcsonlemeiU  sur  doux  demi-feuilles  scparcos,  pllées  chacune  in-4'',  écriture 
de  Mersonno,  serrée,  souvent  dillicile  à  lire,  savoir  : 

N"  l.'î.  l'Apositioii  détaillée  et  (")  démonstration  de  la  méthode  des  mn.rimi'i  c\,  i/!i/iiiiii\, 
avec  la  manièie  dont  l'Auteur  y  est  parvenu.  Cette  ('')  opuscule  est  sans  titre.  Son  commen- 
cement est  :  ])uin  sj'iicriwds  et  a/iattruplies  Victœœ  inctliiidnin  c.ipcndercni,  de,  il  hiiil 
par  ces  {')  mots  :  .iiumna  triuin  liarum  ('')  rectamni  sil  miidnia  quantitas ;  4  pages  in-4°. 
Cette  pièce,  une  des  plus  importantes  des  œuvres  de  Fermât  ('^),  n'a  jamais  été  im- 
l)riméc. 

N°  14.  Ad  incthodum  de  iniidmd  cl  maxiind  appendir.  C'est  la  même  pièce  <pie  n°*  5  et 
|{.  Elle  est  ici  sur  3  pages  in-4°. 
Suivent  les  lettres  originales  de  Format,  savoir  (toutes  ces  lettres  sont  i/icdi/c\)  (/)  ; 

l"  lettre  à  iMersenne,  en  latin,  sans  date,  Ikvcre/ule  palcr,  quaimix  id  ftf^um  ut  pra 
OEdipo  damiucm  (P)  rcitituam,  etc.,  4  pages  in-folio,  écriture  de  Fermât. 

^1'  lettre  à  Mcrsenne,  Tolose,  26  avril  iG3C;  2  pages  in-folio,  écriture  do  Fermât. 

'.i"  lettre  à  Mcrsenne,  Tolose,  25  décembre  ifijo:  5  pages  in-4'',  écriture  de  Ferjnai. 

4"  lettre  à  Mcrsenne,  du  rj  juin  1641;  i  ],  pages  in-4°,  écriture  de  Fermât. 

,T  lettre  il  .Merscnne,  Tolose,  i3  janv.  i()43;  1  pages  in-4°,  écriture  de  Fermai. 

G°  lettre  à  Mersennc,  Tolose,  iG  fcvr.  iG43;  1  pages  iu-4°,  écriture  de  Fermât. 

7"  lettre  à  Mersennc,  Tolose,  7  avril  iCi3;  3  pages  in-4°,  écriture  de  Fermât 

S"  lettre  à  Mersennc,  Tolose,  10  août  iG38;  2  pages  in-.i". 

9"  lettre  à    Copie  de  la  lettre  de  M.  l'ermnt,  du  2G  décembre  i038.   Commence 

ainsi  :  1°  Pour  les  nombres,  je  pciLc  trouver  par  ma  méthode,  etc.,  cl  finit  par  :  de  (le'o- 
me'irie  qui  vallciii  celle-ci;  écriture  de  Merscnne,  1 1  page  in-4".  Cette  copie,  ou  cet  ex- 
trait de  la  lettre  de  Ferm;it  faite  par  Mersennc,  est  écrite  sur  ce  qui  restait  do  blanc  à  la 
lettre  précédente.  L'écriture  est  dilTicile  à  lire. 

10°  [liècc  ou   lettre,  sans  inscription,  commence  par  ces  mots  :  Dudum  est  ce  i/uo  ml 

(*>)  I.c  nuit  t,t  a  rlc  rayr  api  es  et. 

('';  Arlio;:a.t  arait  d'aliord  tuuIu  éurirc  Cctt^  /lii-ce.  Les  Irais  prcaiîèrcs  lettres  du  mol  ini-i-c  se  trouvent,  eu  eiïci. 
rayées  après  CffU-,  gui  n'a  pas  été  corrige. 

(^)  l.e  mut  ii-nr,  rayé,  preièJe  re-v. 

i'h  Le  mot  Ititriiin  est  déjà  écrit,  puis  raye,  avant  trinni. 

l*^  I  Les  mots  Jt'  rerniat  sont  écrits  ou  inturligne  a  la  place  dos  mots  du  ri-ciieil ,  nui  sont  rayé.s. 

(./  )  Les  mots  entre  parenthèses  oui  été  ajoutés  après  couji.  Arliosast  avait  d'abord  écrit  'i  {t/iftlil)  h  ajirès  la  notice  des 
lettre»  1  2,  3,  a  la  lin  pour  la  prcuiièrc,  avant  a  ccri/iirc  tic  Ft:rmitt  .  pour  les  deux  aulrcs  11  a  raye  ensuite  ces  mentions. 

(S)  Lisez  Diiviim. 


XXV.  AVERTISSEMENT. 

(•«('/.  —  d'après  la  copie  de  Jiodillaiid.  conservée  dans  les  Manuscrits  de 
lioiiillaud.  l^ellrcs  de  différentes  personnes liibliolhcqne  nationale. 

La  clieniise  de  colle  IcU.re  avec  le  lilre  Lettre  à  Carcaviûn  la  main  de  Lihii 
est  acluellemenl  le  f"  gj  du  manuscrit  de  la  Nalionalc  :  Fonds  français  n"  3280 
nom-,  acf].  {voir  plus  haul,  page  xxi)  que  nous  désignerons  ])ar  la  lelire  A,. 

Enfin  la  copie  par  Arbogasl  de  la  lellrc  imprimée  de  Frenicle  man(|ue,  de 
même,  dans  le  manuscril  A  et  occupe  les  folios  96-98  de  A,. 

Au  folio  49  de  A,  qui  est  une  chemise  portant  le  lilre  :  Isa^^oge  ad  tocos  ad 
superjicieni,  Libri  a  écrit  au-dessous  de  celle  menlion  : 

Opuscules  matkéntati(]ites  de  Ferjnat  inédits.  Ce  sont  les  n"^  2,  3,  (j,  7,  11. 
12,  13  de  la  liste  d'.  {rl)Of;ast. 

Ia'  n"  10  est  ajmilé,  au  crayon  Iilcu,  à  celle  n(Mneuclalure. 

On  Iroiive,  en  ell'et,  dans  leur  ordre  régulier,  lesopusctdes  en  qiu-slion  sui- 
les  f"°  5i  à  Si  du  manuscril  dont  le  contenu  se  trouve  ainsi  épuisé. 

Il  convient  de  remarquer  que  le  n"  10  n'est  nullement  inédil.  Liliri  n'avail 
))as  eu  primitivement  l'inlenlion  de  le  comprendre  dans  le  recueil  devenu 
aujounl'lini  la  piopriélé  du  prince  IJoncompagni  ;  c'est  même  cerlainemeni 

s-iinUitiuUiicin  pcwabolcs,  etc.;  cl  finit  par  ceiix-ei  :  ex  aininn  rn^^umiiv;  3  J-  paj^cs  in-.i". 
ccriluro  do  Fermât  (inédite).  11  parait  (pic  c'est  une  rcponss  do  l'"erin;it  à  des  cpicstions 
faites  par  C.avalieri,  et  ([u'il  a  (")  envoyé  cette  réponse  à  Morionne,  poin-  la  faire  parvenir 
soit  à  Cavalieri,  soil  à  Toricelli  ('')• 

11.  Fragment  do  ('")  lettre  à  Morsonne;  cjaimeace  ainsi  :  J'uvni^  déjà  fait  un  mu 
il'crril  pour  in'e.rpliipicr,  rlc,  fiait  par  CCS  mots  :  liabeat  miidnuim  proporlinncni,  du- 
tiinir;  x  |)iigC3  in-4",  sans  date  (c'est  le  commcnccmenl  de  la  lettre  dont  le  n°  S  est  un  ex- 
trait: CCI  extrait,  sans  contenir  le  coaimenccnicnt,  a  ai  lignes  de  plus  à  la  fin),  écriture 
de  Fcrni;it. 

1:2.  Invcidre  cvliudruin  mn.rimi  andiilûv  in  data  spliœrd.  Celte  solution  géomctri(|UC 
est  sans  figure,  sur  1  pages  in-4",  écriture  de  Format,  elle  ('')  apparlicnl  à  la  lettre  sui- 
vante. 

\.V  lettre  à  .Merscnne,  du  m  nov.  iG^î:  1  {  page  in-l",  ccriluro  do  F'crmat   (<i. 

1  i"  Icltre  à  Merscnne,  ïolose,  1  sc|)t,  i('i,',J;  ■>.  jiagcs  in-j",  ocriturc  do  Fermai. 

I.~».  Fragincnl  final  d'une  lellrc  à  Morsenne,  Tolosc,  i  ">  juillcl  iG3G;  1  \  |)agos  in-i":  écri- 
Uirc  do  Format. 

Ici  so  trouve  sur  i  page  in-1"  une  lettre  de  Picot  à   Mersennc.  sans  dale,  qui  conliont 

{"1  I.p  iiitjl  ,1  t}A  on  inlerli^iii*. 

('')  ,Vili<r.;.i.l  a^ail  aidiiti^  la  iiieiiliori  ;  t^rrilnve  de  /■'..  qu  il  .1  inyi-c 

l"^)  I.Ca  tniils  lrii;4rni-iil  ttf  ^OQI  nJouU'i  on  inlorlifno. 

(**)  1.0  uiijl  fittitiil  e>l  rayo  apr^s  l'IIi-. 

(«•|  I.iliri  il  ajoulo  on  niat^'c  :  it.-i'i-  i'. 


AVKUTISSEMENT.  xxvii 

par  niéf^ardc  fiu'il  l'a  emporte  à  Londres  en  1848,  tandis  qu'il  laissait  à  l'aris 
des  pièces  qu'il  aurait  voulu,  au  contraire,  conserver  pour  ce  recueil. 

Des  opuscules  inédits  de  la  liste  d'Arbogast,  les  n"^  G,  7,  11,  12,  cjui  soni  en 
rrançais,  fit^ureronl  dans  la  Correspondance  de  Fermai  sous  les  n"- 2(i,  31,  o7, 
k'.i.  Les  autres  se  trouvent  dans  le  présent  Volume. 

Quant  aux.  '^o  lettres  inédites,  lesn"'  10  et  12  sont  insérés  ci-après,  pages  i;).") 
et  167;  [lour  l(!s  autres,  la  correspondance  sera  la  suivante  avec  notre  édi- 
tion : 

iN"' de  la  liste  d'Arbof^ast.       1     2     3     4     i     <>     7     S     ;)   11    i3   ij    il   iC   17   iS   iç)  in 
N°-'  do  la  C.ori'cspond.ince 

rie  Fermai \  i     1   i  ")  47  ^'^  ^5  5(i  3>  30  3o    h   Go    0  Oi    Jli  2S   iç)  3i) 


VII. 
Le  manuscrit  Vicq-d'Azyr-Boncompagui. 

Nous  désignerons  par  la  letlre  13  le  scconil  manuscrit  que  le  pi'ince  iJoii- 
compagni  a  bien  voulu  nous  comniunifiuer  et  qu'il  a  acquis  dans  les  mènics 
condilions  que  le  précédeul. 


la  soliUioii  do  Dosc.iries  louclianl  le  co;Ure  do  percussion.  Celle  solulion  esl  imprimée  daii.^ 
les  Ictlre.-  d.;  Descanes. 

Il)''  lellrc  à  Morscnno,  saas  dalo,  commence  ainsi  :  ./c  vi>u<  rends  iniUc  i;rdccs ,  etc.  ; 
■>.  pai;.  in  "4°,  écriUirc  do  Fermai. 

17"'  Icllre  à  Mcrscnno,  Tolosc,  2O  mars  iGji;  i  }  page  iii-4°,  ccriUire  de  Fermai  ("  1. 

IS°  lettre  à  Mcrscnnc,  sans  dale,  jcommenco  ainsi  :  J'ai  apprit  par  votre  lettre  que  nui 
rcpliqiia  à  M.  Deieiirtcs-,  etc.;  2  J  pages  in-4'',  écriture  do  Fermai. 

l'.l''  lollro  à  Morsonno,  sans  dalo,  commence  par  cos  mois  :  /V;»v  m'écrivez  que  la  pru- 
positiim  de  mes  questions  impossible^,  etc.;  3  pag.  in-4°,  ccriUire  de  Formai. 

loi  so  trouve  un  monioiro  latin  sur  la  niélaliurgie  ol  la  ilocimasie. 

'JO''  leUrc  a  Mersenne,  22  ocl.  iG38;  9  jiages  in-4",  écriture  do  Fermai;   le  conniieii- 
cemonl,  i|ui  traite  d'aliaires  parliculiores,  manque;  imporlanle  (''). 


i\'«.  —  .\  la  sniio  dos  lettres  do  Fermai  so  Irouvoal  iGS  pages  in-4"  do  lellros  de  Le- 
tcnnonr  à  .Mersenne;  elles  roulenl  [larliculioremcnl  sur  les  objcclions  do  Fabry  el  do  (^azré 

("I  I.ildi  a  njipiili-  en  tii.ir^'p.  puis  niyi^  :  'M-cr  «"  v, 

(''I  l.e  mut  Cffli'  se  liuuvt*  cent,  puis  rayé,  avaiil  tinjturliinfi'. 


XXMll 


AVERTISSEMENT. 


<:Y'st  un  Volume  Imul  de  .uf",  large  de  21'^'", 5,  relié  eu  peau  de  porc  el 
porlaiU  au  dos  l'inscription  : 

Copie  I  de  lettres  \  de  |  Fermât  |  de  |  Descartes  \  et  Tradiiclion  \  d'un  Dis- 
cours I  de  I  Galilée. 

Sur  le  plat  de  la  couverlure  esl  au  milieu  le  ciiilTre  1,  en  liaui,  à  i;auclie,  le 
chifïVe  4-  tles  deux  mêmes  chiffres  sont  reproduits  au  milieu  du  premier 
leuillel  (de  garde). 

Lorsque  le  Volume  s'est  trouvé  entre  nos  mains,  nous  avons  également 
reconnu,  sur  le  même  jikit,  quelques  traces  de  Icllres  effacées.  L'emploi  du 
tannin  nous  a  permis  de  revivifier,   en  haut,   l'inscription    «   Au   Citoyen 

contre  les  démonstrations  de  Galilée  sur  la  descciUc  des  graves;  quelques  observations  sur 
la  dispute  entre  Roborval  et  Descartes.  Lclenneur  marque  qu'il  esl  allé  voir  de  Beaunc  à 
Hlois  el  que  siipcint  prœscntia  famam;  il  fait  le  récit  de  l'entretien  qu'il  eut  avec  lui, 
(pioiiiu'il  fût  très  malade,  el  i|u'on  lui  eût  coupé  le  pied,  il  communique  à  Mcrsonuc  le  pro- 
blème suivant  (|ui  venait  de  lui  être  proposé,  cl  dont  il  n'avait  pu  encore  trouver  la  solu- 
tion. 
Un  cercle  étant  donné  comme  BCD,  et  une  ligne  FG  deliors,  tirer  de  ses  extrémités  I", 


G  deux  lignes  droites  à  la  circonférence  convexe  ou  concave  comme  en  l'",  ou  en  ('.,  doni 
l'angle  soit  coupé  en  deux  parties  égales  par  le  diamètre. 

Os  lettres  contiennent  peu  do  choses  intéressantes:  on  peut  en  tirer  quelques  lails  nu 
(pieli[ues  anecdotes  concernant  l'histoire  des  sciences.  On  y  voit,  par  exemple,  que  le  jeune 
Iluvgens  avoit  fait  un  écrit  avant  ou  en  1G47  pour  défendre  et  démontrer,  à  sa  manière, 
les  propositions  de  Galilée  sur  la  descente  des  graves. 

Toutes  ces  lettres  sont  de  1647  et  1048. 

Avant  les  lettres  do  Fermât,  on  trouve  à  la  tête  de  (")  ce  volume  une  longue  lettre  de 
Tho.  Uobbes  à  Mersenne,  du  ('')  5  nov.  i64o,  en  50  pages  in-folio.  « 

<*)  Tes  mois  à  la  tête  fie  sont  une  correction  ilu  mol  dtiiis. 
\''\  Le  uiut  du  est  ajouté  en  interligne. 


AVERTISSEMENT.  xxix 

Maudiiyt  )i  (l'une  écrilurc  passaiilcineiU  fine  cl,  vers  le  milieu,  la  note  sui- 
vante : 

N.  B.  2  ventôse 

Ce  volume  faisoit 

|iailie  (lu  pa(|uel  do 

pai>iers  trouvés  ciiez 

Vici|  d'Azir,  après  sa 

niorl,  rt  renvoyés  à  la 

bibliolliéque  de  la 

ci-dcvanl  Académie 

(les  Sciences  comme 

lui  appartenant. 

Celte  noie,  (jui  est  de  la  main  facilcmenl  reconnaissahic  d'Arbogast,  n'avait 
pas  cU'î  écrite  dircclemcnt  sur  la  couverture,  mais  hien  sur  un  carré  de  papier 
collé  dessus.  Ce  carré  de  papier  a  probablement  été  enlevé  par  Libri,  entre 
les  mains  diKiuel  le  Volume  esl  passé,  comme  le  prouvent  surabondamment 
les  annotations  (pi'il  y  a  inscrites  eu  marge  des  lettres  de  Descaries. 

Quoi(|ue  ce  Volume  soit  passé  enli'c  les  mains  d'Arbogast,  il  ne  l'a  pas  uti- 
lisé pour  ses  copies,  comme  le  montre  la  collation  des  pièces  identiques  de 
A  et  (le  IJ. 

Ce  dernier  manuscrit  comprend  1 18  feuillets  numérotés  (au  crayon),  mais 
c'esl  en  réalité  un  recueil  faclice  cl  nous  n'avons  à  décrire  que  la  partie  (pii 
concerne  Fermai  et  qui  vient  en  lêle. 

(Zette  partie  comprend  trois  cabiers,  le  premier  de  8  feuillets,  le  deuxième 
el  le  troisième  de  \2;  les  trois  derniers  feuillets  sont  entièrement  blancs. 

Le  n"  2  inscrit  au  bas  de  la  première  page  du  premier  cahier  el  la  forme  du 
début,  sans  titre  cl  tout  au  liant  de  la  page,  prouvent  l'existence  antérieure 
d'un  autre  caliier  précédent,  (|ui  esl  aujourd'hui  perdu.  Toutefois  les  traces 
d'encre  qui  se  sont  produites,  au  moment  de  la  reliure,  sur  le  feuillet  de 
garde  el  le  revers  de  la  couverture,  montrent  (|ue  la  perle  a  précédé  la  for- 
mation du  recueil  faclice. 

L'écriture  esl  du  dix-scplième  siècle,  serrée  el  peu  lisible. 

Voici  le  détail  des  pièces  contenues  dans  ce  manuscrit;  les  unes  sont  des 
extraits  de  lettres  déjà  imprimées  dans  les  Varia;  d'autres  sont  des  copies  de 
lettres  figurant  dans  la  liste  d'Arbogast;  quelques-unes  enfin  ne  sont  pas  con- 
nues d'ailleurs. 

1.  F"    a".  Exlraict  d\\no  leltrc  du  un'""  no'"°  ifi3G  à  M.  de  Kobcrval  pour  la  quadrature 

de  la  parabole  (  Varia)  =  n"  I.'i  de  In  Correspondance  de  Fermât. 

2.  1"°    ■i.^".  Exlraict  d'autre  lellre  du  uiesnie  du  4  juin  i('>.i8  au  11.  P.  M.  =  n°  03. 

3.  F"    a"".  Exlraict  d'aulrc  leltrc  du  xx™  febvricr  i()3(j  au  11.  P.  M.  =  n"  37. 


XXV  AVERTISSEMENT. 

i.  I'°    3™.  lixlraicl  d'antre  Icllro  du  i"  avrd  iGlo  au  li.  l'.  M.  (en  partie  dans  les  f'anti). 

=  n°  38. 
:;.  P    6™.  Autre  lettre  au  li.  1'.  .M.  (l'aria)  =  n"  4:). 
c.  F"   Cl"".  Autre  lettre  au  iiie.sme  =  n"  3  >. 

7.  P    7'".  Extraict  d'autre  lettre  du  i8"  (ictobre  iG^o  à  M.  F.  (J-'nrift)  =  \\°  II. 
S.  P    S'°.   lîxtraict  d'autre  lettre  [Ftiria)  =  n°  42. 
'.).  V°   if".  Extraict  d'une  lettre  du  3i  uiay  iG4'3  à  M.  I).  F.  =  u°  38. 

10.  F"  10'°.  Copie  de  lettre  du  22'"°  oetubrc  iG38(2o'--  lettre  de  la  liste  d'Arljogasl)  =  ir  :{.'). 

11.  F"  i>.'°.  Epistola  D""  de  Format  ad  li.  I'.  .Mcrsonnnni  (.ArlwgasI,  1'"  Icllre)  =  n"  12. 

12.  F"  14"".  (Arhogast,  iG»  lettre)  =  a"  ."il. 
lli.  F"i5'".  (Arhoyast,  f  lettre)  =  n"  47. 
li.  V  15"°.  (Arbogast,  'j.'  Icllre)  =  n°  1. 
1:;.  F"  17'°.  (Arboç;ast,  13"  lettre)  =  n"  ."il. 

IG.  F'  17'°.  (Arbogast,  11°  lettre),  ci-aprc\-,  page  1G7. 
17.  F"  i8'°.  (Arbogast,  h/  lettre),  ci-aprèx,  page  njj. 
i8.  F"  if)"°.  (Arbogast,  V  lettre;)  =  n°  4.'i. 
l!l.  F°2i'".  (Arbogast,  18' lettre)  =  n°  28. 
2(1.  F"  22'°.  (Arbogast.  7'' lollrc)  =  n"  .'iO. 

21.  F°22'"-'.(  Arbogast,  \\f  \a\\.TC  en  pnrlic)  =  n°  .'il). 

22.  F°22'>-'-.(  Arbogast,  if  lettre)  =  n°  (iO. 

23.  F" 23'°.  (Arbogast,  G'-'  lettre)  =  n°  .'i-i. 

24.  F'2i'°.  (Arbogast,  17''  lettre)  =  n°  10. 

25.  F"  24"°.  (Arbogast.  8«  lettre)  =  n"  33. 
2G.  F°25'°.  (Arbogast,  'f  letlrc)  =  n"  3G. 
27.  F" 25"".  (Arbogast,  11"  Icllre)  =  n»  G. 
2S.  F'ïG"'.  (Arbogast,  ii'' lettre)  =  n"  .'iO. 

20.  1""2G"°.  Lettre  de  M''  Fermai  (à  Frenicicj   =  n"  i8. 

30.  F'^^28'°.  Frenicle  respond  (  lire  d'une  lettre  inipriuico  dans  les  Varin)  —  u"  iO. 

31.  F"  28' ".  Copie  d'une  lettre  du  père  Merscnnc  et  do  la  responce  de  M''  de  S'  .Martin 

con"''  du  (jranil  Conseil. 

32.  V"  29"°.  Lettre  de  Mcnis'  Pnjos  au  père  Merscnnc. 

(les  doux  dernières  pièces  seront  publiées  ilans  le  Volume  <le  Complcmcnl. 


VIII. 

Les  manuscrits  de  la- Nationale,  etc. 

Les  aulres  maïuiscrils  utilisés  par  nous,  yi)parleiianl  à  ties  hildidllièiiues 
pnl)li(|nes  cl  ayant  déjà  été  étudiés  par  M.  (]liarles  Henry  dans  ses  Reclicrclics, 
n'ont  jias  besoin  d'une  description  aussi  complèle  que  les  précédents. 

Nous  n'avons  d'ailleurs  à  nous  étendre  un  peu  longuement  cpie  sur  le 
II"  3-280  fonds  français  nouv.  acq.,  désigné  par  nous  sous  la  Icllre  A,  cl 
formé,  comme  nous  l'avons  ilil,  avec  les  papiers  relatifs  à  Fermai  qui  ont  été 
saisis  en  1848  cbcz  Liliri. 


AVERTISSEMENT.  xxxi 

Nous  avons  déjà  noié  plus  haut  l'cxislence,  clans  ce  manuscrit,  do  l'ori- 
j;inal  :  Doctrinam  taiigcnliuin  etc.,  et  de  deux  feuillets  ayant  fait  parlic  du 
recueil  d'Arbo?;ast;  ce  sont  là  des  pièces  que  Lil)ri  a  certainement  laissées 
jiar  mégarde  en  France,  tandis  qu'il  négligeait  le  reste  de  «  l'énorme  cahier  » 
qu'il  a  dit  avoir  acquis  à  Metz. 

Ce  reste  occupe  les  feuillets  91  à  98  et  120  à  192  du  manuscrit  A,,  oi^i  il  est 
facile  de  reconnaître  l'écriture  d'Arhogast.  On  peut  y  distinguer  : 

1°  Divers  brouillons  des  copies  au  net  contenues  dans  le  manuscrit  A, 
savoir  la  lettre  n"  9  et  les  opuscules  i3,  6,  7,  11,  12  de  la  liste  d'Arhogast 
(textes  publiés  par  M.  Ch.  Henry,  Recherches.  2°  partie,  n"*  i5,  17,  18,  19, 
21,  22); 

1°  Des  copies  ou  extraits  de  quelques  pièces  déjà  imprimées  dans  les 
Varia  ; 

3"  Des  extraits  (ou  notes  tirées)  des  Ouvrages  de  Descaries  (en  particulier 
de  ses  Lettres),  Fagnano,  Mersenne,  Wallis,  llérigone,  Victe,  Albert  Girard, 
Eulcr,  Lagrange; 

4"  Des  essais  de  démonstrations  sur  diverses  questions  traitées  par  Fermât; 

5°  Des  notes  bibliographiques  sur  divers  manuscrils  de  la  Nationale  ou  sur 
des  Ouvrages  mathémalifiues  imprimés; 

6"  Une  copie,  tirée  de  l'un  de  ces  manuscrils,  de  la  Proposiiion  de  M.  de 
lioherval  qui  sert  à  trouver  les  centres  de  gravité  envoyée  à  M.  Fermât  le 
i"'  avril  1645. 

En  somme,  Arbogast  ne  semble  pas,  malgré  ses  recherches  sérieusement 
poursuivies,  èlre  arrivé  à  découvrir  aucune  autre  pièce  inédite  de  Fermât 
(|ue  celles  du  manuscrit  A. 

En  dehors  de  documents  qui  n'intéressent  guère  que  l'histoire  du  projet  du 
publication  sous  le  gouvernement  de  Louis-Philippe,  le  manuscrit  A,  contient 
encore  les  copies  faites  à  Vienne  par  Despeyrous  (f""  25  à  90)  de  la  corres- 
pondance entre  Fermai  et  Clerselier,  etc.,  d'après  les  minutes  de  ce  dernier 
et  des  copies  faites  par  ou  pour  lui. 

La  Bibliothèque  Nationale  nous  a  encore  fourni,  abstraction  faite  des  ori- 
ginaux mentionnés  plus  haut,  (pielques  copies  anciennes  éparses  dans  divers 
manuscrits  : 

Fonds  latin  7226  :  f"^  34  et  suiv.  Copies  de  lettres  de  Roberval  à  Fermai  du 
II  octobre  i636  el  du  16  août  i636,  déjà  imprimées  dans  les  Varia,  mais  la 
seconde  avec  un  texte  complètement  refondu. 

Fonds  latin  11196  :  f°*  46  à  53.  Novus  secundarum  et  ulterioris  ordinis 
I.  —  Fermât.  C 


XXXII  AVERTISSEMENT. 

radicum  in  aiialylicis  ti.tits  (ci-aprcs,  p.  i8i)  —  f"  54.  Lettre  de  Fermai  à  Cur- 
cavi  {voir  plus  haut,  sur  les  papiers  ilu  fonils  Lihri). 

Fonds  lalin  1 1 197  :  f<"  17  à  20.  Copie  de  la  lettre  n"  12  de  la  liste  d'Arbogast 
(ci-après,  p.  1G7)  —  f"  20".  Extrait  de  la  lettre  de  Fermât  à  Mersenne  du 
3  juin  i636  (la  première  lettre  des  Varia). 

Fonds  français  20945,  Cahier  17  :  f"  65.  Copie  de  la  lettre  de  Fermât  à 
Pascal  du  29  août  i654  (imprimée  dans  les  Œuvres  de  Pascal)  —  f°  78. 
(^opic  d'une  lettre  sans  adresse  ni  nom  d'auteur,  mais  que  M.  Ch.  Henrv  a 
reconnue  comme  écrite  par  Fermât  à  Carcavi  et  qu'il  a  publiée  {Recliercltes. 
pages  197  à  200,  n"  76  de  la  Correspondance). 

La  Bibliothèque  de  l'Université  de  Leyde  possède,  dans  le  manuscrit 
n°  997  Burmann  Q.22,  copie  de  deux  lettres  échangées  entre  lluet  et  Fermai 
{ci-après,  pages  386  et  388)  publiées  par  M.  Ch.  Henry  (')  (^Recherches. 
pages  73-77). 

Nous  avons  déjà  signalé  les  autographes  de  Fermât  que  possède  la  même 
bibliothèque  dans  la  collection  Huygcns.  La  correspondance  de  Carcavi  de 
cette  colleclion  a  été  publiée  par  M.  Ch.  Henry  soit  dans  ses  Recherches 
(pages  2i3  à  216),  soit  dans  son  Pierre  de  Carca\'y  [pages  i4  à  4o  du  tirage  à 
part  (-)].  Elle  renferme  d'importants  extraits  des  lettres  de  Fermât  à  Carcavi; 
l'un  d'eux  est  publié  ci-après,  page  285,  les  autres  formeront  les  n*"*  77,  78, 
lOJ,  105,  100,  110  de  la  Correspondance  de  Fermât. 


IX. 

Plan  de  la  nouvelle  édition. 

Telles  sont  les  sources  imprimées  el  manuscrites  qui  ont  été  à  notre  dis- 
position pour  la  préparation  de  la  présente  édition;  il  nous  reste  à  exposer 

(')  La  letlrc  de  IIucl  est  égalcmeiU  copiée  dans  le  manuscrit  de  la  Nationale,  fonds 
lalin  Hi33.  Nous  avons  dil  qne  l'original  de  celle  do  Fermât  subsiste  dans  notre  manu- 
scrit Al,  f"'  108  el  ing. 

(5)  l'ierro  deCarcavy,  intermédiaire  de  Format,  de  Pascal  et  de  Huygens,  bibliothécaire 
do  Colberl  el  du  Uoi,  directeur  do  l'Académie  des  Sciences,  par  M.  Charles  Henry.  — 
Extrait  du  Bullettini)  di  bihliografîa  c  dt  .itnria  dcllc  scieiize  mnleiiiatichc  c  fisichcy 
tomo  XVII,  maggio,  giugno  1884.  —  Uome,  imprimerie  des  Sciences  Mathématiques  et 
Physiques,  Via  Lata  n°  3,  iSSJ. 


AVERTISSEMENT.  xxxiii 

le  plan  f|ui  a  élé  adopté  par  la  Commission  de  publication  (')  et  à  exp]if|uer 
certaines  dispositions  particulières. 

L'édition  doit  comprendre  trois  Volumes  :  le  premier  rénfiMinaiil  d'une 
part  les  Œuvres  mathématiques  diverses,  et  de  l'autre  les  Observations  sur 
Diophante,  les  deux  suivants  seront  consacrés  à  la  Correspondance  de  Fermai 
qui  sera  classée  par  ordre  chronologique  el  contiendra  aussi  bien  les  lettres 
qu'il  a  écrites  (pie  celles  qu'il  a  reçues. 

Tous  les  opuscules  de  Fermai  étant  en  latin,  un  écrit  de  lui  en  l'iançais 
appartient  nécessairement  à  sa  correspondance;  mais  il  a  rédigé  dans  la 
langue  savante  même  un  certain  nombi'e  de  lettres,  plus  soignées  <pie  les 
auties,  plus  exclusivement  mathématiques  ou  qu'il  pensait  devoir  être,  plus 
(|ue  les  autres,  copiées  el  conuiiunitiuées.  Comme  d'autre  part  ses  opuscules 
aliectent  parfois  la  forme  épislolaire,  et  rpi'iJs  n'étaient  pas  destinés  à  une 
antre  publicité  que  ses  lettres  écrites  en  latin,  comme  aussi  les  fragments 
isolés  composés  dans  celte  langue  ont  été  au  moins  envoyés  par  lui  avec  ses 
lellres,  quand  ils  n'en  ont  point  été  simplement  extraits,  on  peut  pai'fois 
hésiter  pour  classer  une  pièce  latine,  soit  dans  les  opuscules,  soit  dans  la 
correspondance. 

Pour  se  mettre  en  gartie  contre  tout  reproche  d'arbitraire  à  cet  égard,  il  eût 
fallu  pouvoir  ad'ecler  le  |)remier  Volume  à  tous  les  écrits  latins  de  Fermai; 
mais  celle  solution  n'était  guère  pi'alicable,  car  il  arrive  à  notre  géomètre 
de  passer,  dans  la  même  lellre  el  parfois  sur  le  même  sujet,  d'une  langue  à 
l'antre.  On  serait  également  tombé  dans  le  grave  inconvénient  de  détruire 
assez  souvent  l'unité  d'un  groupe  de  lellres  el  de  rompre  le  fil  chronologique 
de  la  correspondance. 

On  a  donc  préféré  se  borner  à  conserver  le  cadre  général  des  Varia  Opéra, 
en  y  rattachant  tous  les  morceaux  qui  y  ont  paru  trouver  une  place  plus  natu- 
relle <|ue  dang  la  Correspondance,  où  ils  auraient  été  isolés  el  la  plupart  à  une 
date  incertaine. 

L'ordre  chronologique  des  opuscules  ne  pouvant  d'ailleurs  dans  bien  des 

(  '  )  La  puhlication  des  Oliiivrcs  de  Fcniuil  a  fait  l'objet  d'une  proposilioii  de  loi  présen- 
tée lo  iG  février  1882;  cette  loi  a  été  voiéo  par  la  Chambre  le  i3  mai,  par  le  Sénat 
le  4  juillet,  et  promulguée  le  i3  juillet  1882.  L'impression  a  clé  confiée  à  MM.  Gauihlcr- 
Villars  el  fils,  impriincurs-édileurs,  qui  se  sont  chargés  de  ce  travail  moyennant  une 
souscription  à  ■>oo  exemplaires. 

La  princi|ialo  cause  du  retard  apporté  à  la  publication  est  due  11  l'espérance,  aujourd'hui 
reconnue  couimc  illusoire,  de  trouver  des  matériaux  importants  dans  les  manuscrits  de 
lord  Ashburnham  (fonds  Libri),  mamiscrils  dont  il  n'a  pas  été  possible  de  prendre  con- 
naissance avant  l'acquisition  de  ce  fonds  par  la  Bibliothèque  Nationale. 


XXXIV  AVERTISSEMENT. 

cas  être  riy;ouL'eusenieiU  étalîli,  il  fallait  adopter  un  ordre  métliodif|ue.  Celui 
des  Varia,  n'ayant  aucune  valeur  réelle,  ne  pouvait  servir  de  point  de  départ; 
on  s'est  arrêté  aux  principes  suivants  : 

Constituer  une  série  de  groupes  dont  l'ordre  représentât  le  développement 
des  idées  de  Fermai,  tel  qu'il  apparaît  du  moins  si  l'on  prend  dans  chaque 
groupe  l'écrit  le  plus  ancien  et  si  l'on  range  cet  ensemble  par  ordre  de  dates; 

Adopter  dans  l'intérieur  de  chaque  groupe  le  classement  chronologique 
jjour  les  opuscules  les  plus  importants;  rejeter  à  la  fin  du  groupe  les  frag- 
ments (généralement  mal  datés)  et  les  ranger  par  ordre  de  questions. 

On  reconnaîtra  facilement  dans  la  Table  des  matières  ci -avant  les 
groupes  qui  ont  été  ainsi  formés  et  qui,  au  reste,  étaient  déjà  tous  repré- 
sentés dans  les  Varia  Opéra;  on  peut  les  dénommer  comme  suit  :  i"  Géo- 
métrie à  la  manière  des  anciens;  2°  Géométrie  analytique  (inventée  et  déve- 
loppée indépendamment  de  Descartes);  3"  Méthodes  des  maxima  et  minima 
et  des  tangentes  (origine  du  calcul  difTérenliel);  l^°  Théorie  des  équations 
(notamment  une  méthode  d'élimination  générale);  5°  Quadratures  (origine 
du  calcul  intégral). 

La  langue  dont  s'est  servi  Fermât  et  la  désuétude  où  sont  toml)és,  même 
dans  le  latin  que  lisent  encore  les  mathématiciens,  un  grand  nombre  des 
termes  teclmiques  dont  il  se  sert,  ont  paru  rendre  désirable  une  traduction 
française;  la  Commission  a  jugé  qu'il  serait  préférable  de  ne  la  publiei'  (|u'à 
part  des  G'2uvres  de  Format  dans  un  Volume  spécial  de  Complément,  ofi  l'on 
donnera  également  des  traductions  :  d'une  part,  de  Vlncentum  iioviim  rédigé 
\r,M-  le  1'.  de  Billy  d'après  les  lettres  que  lui  avait  adressées  Fermât  et  publié 
dans  le  Diopliante  de  1670;  de  l'autre,  du  Commercium  epistolicum  de  Wallis; 
aucun  de  ces  deux  Ouvrages  n'a,  en  effet,  de  titres  suffisants  pour  figurer 
dans  les  Œuvres  mathématiques  ou  dans  la  CoiTcsjJondance  de  Fermât,  et 
leur  réimpression  n'offre  pas  d'intérêt  véritable  ;  leur  connaissance  est  cei)en- 
dant  indispensable  pour  l'histoire  scientifique  de  Fermât. 

Le  Coiuplâment  comprendra  encore,  dans  le  même  but  historique,  les  nom- 
breux extraits  que  l'on  peut  tirer,  relativement  au  géomètre  de  Toulouse,  des 
lettres  de  Descartes  et  divers  autres  témoignages  des  contemporains,  en  j)ar- 
ticulier  de  Mersenne. 

Enfin,  la  Commission  a  jugé  que  les  éditeurs  devaient  limiter  leurs  notes 
au  minimum  indispensable  pour  l'intelligence  du  texte  (renvois  compris)  et 
les  renseignements  bibliographiques;  mais  elle  a  décidé  la  rédaction  de  trois 
index  :  l'un  des  noms  propres;  le  deuxième  de  la  langue  mathématique  de 
Fermât;  le  troisième  des  matières. 


AVEKTISSEMENT.  xxxv 

X. 

Remarques  pour  la  lecture  du  texte. 

Le  présent  Volume  ne  conleiiant  que  des  écrits  latins,  nous  n'avons  à  parler 
aujourd'hui  (|ue  des  règles  ([ui  ont  été  admises  pour  la  constitution  du  texic 
en  celle  langue. 

L'édition  des  Varia  est  d'une  singulière  incorrection;  les  originaux  fonl 
défaut,  à  une  seule  exception  près,  ([ui  permet  d'ailleurs  {voir  page  iSg 
note  2)  de  constater  c|uc  Fermât  les  écrivait  assez  précipitamment  pour  ne 
pas  éviter  certains  lapsus  calami;  enfin  les  copies  laissent  également  plus  ou 
moins  à  désirer. 

Dans  ces  conditions,  on  a  supposé  que  le  texte  de  Fermât  devait,  avant 
toutes  choses,  être  correct,  soii  pour  le  sens,  soit  pour  la  langue,  et  partout 
où  il  a  paru  corrompu,  on  s'est  efforcé  de  le  restituer  en  se  conformant  le 
plus  possible  aux  indications  des  sources  et  aux  habitudes  de  l'auteur. 
Diverses  additions,  soit  de  mots,  soit  de  membres  de  phrase  omis,  ont  paru 
nécessaires;  elles  ont  été  faites  entre  crochets  d'intercalation  <  >.  Les  cro- 
chets []  indiquent,  au  contraire,  les  passages  suspects  d'interpolation,  genre 
de  corruption  auquel  les  copies  n'ont  pas  échappé  par  suite  des  notes  i|ui  y 
ont  été  ajoutées. 

On  n'a  tenu  aucun  compte  de  la  ponctuation  des  Varia,  (|ui  est  aussi  défec- 
tueuse que  possible,  ni  même  de  la  division  en  alinéas  que  comporte  cette 
édition.  Les  sources  manuscrites  ont  été  seulement  consultées  sous  ce  rap- 
port. On  a  cherché  avant  tout  à  rendre  la  lecture  facile,  en  adoptant  une 
ponctuation  régulière  et  conforme  à  nos  habitudes  modernes,  et  en  multi- 
pliant les  alinéas. 

Une  autre  innovation  a  été  introduite  dans  le  même  but  :  la  luise  à  la  ligne 
de  tout  ce  qui  est  équation  ou  jieul  être  considéré  comme  tel.  Il  est  à  peine 
utile  de  dire  que  cette  disposition  typographique  n'est  pas  en  général  indi- 
quée; par  les  sources;  mais  nous  n'avons  eu  aucun  scrupule  à  l'adopter,  et 
nous  pensons  qu'elle  pourrait  être  utileiuent  imitée  en  général  dans  les  réé- 
ditions des  anciens  auteurs  mathématiques. 

En  ce  qui  concerne  les  notations  et  abréviations,  nous  avons  cherché  à 
déterminer  pour  chaque  opuscule  le  mode  qui  semblait  avoir  été  le  plus 
généralement  suivi  par  Feriuat,  et  nous  y  avons  conformé  tout  ce  qui  en  dif- 
férait. Il  est  à  remarquer  que,  dans  les  anciennes  copies  et  dans  les  Varia, 


xxxvi  AVERTISSEMENT. 

on  n'a  attaché  aucune  importance  à  l'emploi  de  notations  que  Fermât,  fidèle 
aux  errements  de  Vièlc,  a  généralement  évitées;  mais,  d'autre  part,  on  ne 
doit  nullement  supposer  qu'il  ait  suivi  dans  tous  ses  écrits  régulièrement  le 
même  système  d'abréviations.  La  règle  que  nous  avons  adoptée  nous  a  yiaru 
concilier  ce  qui  était  dû  au  respect  des  anciennes  notations  et  à  la  facilité  de 
la  lecture;  car,  pour  celle-ci,  il  est  en  tout  cas  essentiel  que  l'on  ne  passe  pas 
brusquement  d'un  genre  d'abréviation  à  un  autre. 

Pour  l'orthographe  latine,  nous  avons  adopté  celle  (jui  est  encore  aujour- 
d'hui la  plus  usuelle,  malgré  les  dernières  tentatives  de  réforme;  tout  d'abord 
nous  avons  distingué  1'/  et  le  /,  Vu  et  le  c  comme  le  faisaient  déjà  les  Elze- 
virs  ('),  par  exemple  dans  l'édition  de  Vièlc  de  1646;  puis,  pour  ciiaque  mol 
particulier,  tout  en  ayant  grand  soin  de  restituer  certaines  formes  que  Fermât 
paraît  avoir  affeclionnées  et  ([ue  les  copistes  ont  d'ordinaire  négligées,  nous 
avons  adopté  l'orlbographe  la  plus  usuelle,  et  seulement  pour  les  cas  am- 
bigus, nous  avons  cherché  l'usage  le  plus  fréquent  dans  les  sources  relatives 
à  chaciue  opuscule.  Cependant,  pour  la  facilité  de  la  lecture,  nous  n'avons 
pas  hésité  à  substituer  partout  r/iitim  à  cum,  qui  semble  pourtant  bien  avoir 
été  l'orthographe  de  Fermai. 

Çii  tout  cas,  pour  que  l'édition  nouvelle  pût  entièrement  remplacer  les 
Varia  dans  toute  recherche  sur  ce  point,  l'orthographe  de  l'ancienne  édition, 
ainsi  que  celle  des  autres  sources,  a  été  notée  scrupuleusement,  en  même 
temps  que  les  corrections,  dans  les  variantes  rejetées  à  la  fin  du  Volume.  Ces 
variantes  contiennent  également  quelques  notes  critiques  et  remarques  qui 
complèlenl  les  annotations  mises  au  bas  des  pages  du  texte. 

L'accentuation  a  été  indiquée  partout  où  elle  a  paru  utile  pour  faciliter  la 
lecture;  on  a  suivi  à  cet  égard  le  modèle  donné  par  Friedrich  lltillsch  dans 
sa  traduction  de  Pappus. 

Les  pièces  qui  figurent  dans  l'Appendice  ont  été  réimprimées  sans  aucun 
changement,  à  part  quelques  corrections  indiquées  en  notes. 

M.  Paul  Tannery  s'est  plus  spécialement  chargé  de  rétablissement  du  texte 
et  de  la  rédaction  des  noies  de  ce  premier  Volume  :  M.  Charles  Henry  s'est 
plus  particulièrement  occupé  de  recueillir  et  de  collationnei'  les  documents. 

Sans  l'offre  gracieuse  du  prince  Haldassare  Boncompagni,  sans  sa  singu- 
lière complaisance  pour  nous,  la  préseule  édition   n'aurait  pu   être   enlre- 


(')  Le  Dloplianie  cl  les  yarla  de  Samuel  Fermai  olTrenl  à  cel  égard  des  divergences 
cl  des  irrégularités;  mais  en  général  la  distinction  n'est  pas  faite  dans  le  premier  de  ces 
Ouvrages  :  elle  l'est  au  contraire  dans  le  second. 


AVERTISSEMENT.  xxxvii 

prise;  le  monde  savant  lui  en  doit  une  reconnaissance;  dont  nous  ne  pouvons 
être  ici  (|ue  les  trop  faibles  interprètes;  nous  devons  aussi  un  tribut  de  remer- 
ciements il  nombre  de  personnes  (|ui  ont  bien  voulu  nous  [irèter  leur  concours 
et  nous  fournir  divers  renseignements;  nous  avons  tout  particulièrement  à 
nommer  M.  Léopold  Delisle,  administrateur  de  la  Ilibiioliiè(|uc  Nationale,  ipii 
a  facilité  nos  reclierclies  avec  tant  de  bienveillance;  M.  Henri  Omoni,  biblio- 
thécaire au  département  des  manuscrits  du  même  établissement,  à  (|ui  nous 
devons,  entre  autres  choses,  la  découverte  d'une  pièce  inédite,  imprimée;  dans 
l'Appendice;  M.  IJierens  de  Haan,  M.  Antonio  Kavaro  qui  dirigent  respecti- 
vement, l'un  à  Leyde,  l'autre  à  Padouc,  les  rééditions  tles  Œuvres  de  lluygens 
et  de  (lalilée  et  qui  nous  ont  assuré  leur  précieux  concours  pour  des  collations 
que  nous  ne  pouvons  faire  nous-mêmes;  enfin  M.  de  la  Ville  de  Mirmont,  de 
la  Faculté  de  Bonleaux,  qui  a  bien  voidu  rccberchei'  jiour  nous  la  provenance 
de  quel([ues  citations  classiques  faites  par  l'erinal  sans  nom  il'auleur. 


ŒUVRES  MATHEMATIQUES  DIVERSES. 


APOLLONII  PERGiEI 
LIBUI  DUO  DE  LOCIS  PLANIS  IIESTITUTI. 


<  LIBER  PRIMES.  > 


Loci  plani  qu\d  sint,  iiotiini  est  satis  superque  :  liac  de  l'c  scripsissc 
libros  duos  Apolloniiim  tcstatur  Pappiis  (' ),  eorumquo  propositioiies 
siiii^Lilas  iiiitio  lihri  septimi  Iradit,  vcrl)is  lamcn  aiit  ohsciiris  aiil  saiie 
interpreli  ininiis  perspectis  (gra'ciim  cnim  codiceni  (')  vidcre  non 
licuil).  Hanc  scientiam,  totius,  ut  videtur,  Geometriic  pulclierrimani, 
ab  ol)livione  vindicamus  et  Apollonium  de  lads  planis  dissercntoni 
Apolloniis  Gallis,  Batavis  (i  Illyricis  Ç)  audactor  opponinius,  ctM'lani 


(  I  )  Puppi  Alcxandrini  mailionialicic  collccliones  a  Federico  Commandino  Urbiiialc  in  lali- 
niuii  ccinvcrsa;  el  comincnlariis  illuslraUG.  —  Pi.saiiri,  apud  Hieronymum  Concoi'diani. 
MULWXViii.  —  (l)'aulres  tirages  à  Venise  npiid  Frnnciscnm  de  I'r(i/ici\ci\  Sciten.icin,  lOS;), 
ol  à  Pesaro,  1G02.) 

C'est  ù  celte  traduction  de  Commandin  (pio  Fermai  a  emprinilé  lextiieliemcnl  les  cnoii- 
ccs  (ci-après  entre  guillemets)  des  propositions  (pi'il  a  chcrclié  à  restituer.  l'oir,  dans  les 
variantes,  la  correspondance  établie  sous  la  rubrique  Co. 

(2)  Le  texte  grec  de  la  préface  du  Livre  VII  de  Pappus  a  été  édité  pour  la  première  l'ois, 
en  1706,  par  Hallcy  {.Ipiillu/iu  Vcrg<ci  dv  xcctioiw  ralioid.i  Ubri  duo  ex  Arnbico  MSin 
latine  versi,  etc.,  Oxford).  Mais  pour  apprécier  la  valeur  do  la  divination  de  Format,  il  faut 
recourir  à  l'édition  complète  :  l'oppi  Alcxandrini  Collcetioids  qua:  siipersunt  e  libri.i  iiiaiiii 
seriptis  edidil  laliiid  iiilerjiretoliiiite  et  eoinnientariif  instriixit  Friderieiis  WvvKc.n.  Boi'lin, 
VVeidmann,  187O-1877-1878  (Vol.  II,  pages  GG2-CG9  pour  le  texte  des  propositions,  el 
pages  852  à  8G5  pour  les  Icmmes  relatifs  aux  Lieux  plans  d'Apollonius). 

(')  Francise!  Viclœ  .-//>o//o///;o'  Galltis  seu  cxsuscitala  Apollonii  Pcrgœi  -;p''.  I-.i-m'j  (ieo- 


/i.  (i:  Il  vu  ES   DE   FERMAT.  -   1"   l'AUTlE. 

gerentos  fidiiciam  non  alibi  pra^clarius  qnani  hoc  in  opère,  Geometria- 
iniracula  elucere.  Qiiod  ut  statim  fatearis,  liic  exordior. 
Pi'opositiones  lihri  prinii  lia'  sunt  : 

PnoposiTio  I. 

«  Si  fhiœ  lineœ  agantar,  rcl  ah  iiiio  dalo  piinclo,  vcl  a  duohus.  cl  vcl 
1)  in  reclam  lincarn,  vcl  paralleUv,  rel  datiim  continentes  anguhim,  vcl 
n  inler  se  datani  proportionem  habcntes,  vel  daturn  compreliendenles  sjm- 
»  liiim  :  continuât  aulcm  terminus  itnius  locum  planum  positione  datum, 
»  et  altcriits  terminus  locum  planum  positione  datum  continget,  interduin 
»  quidem  ejasdem  generis,  interdit  m  vcro  diversum,  et  interdum  simili  ter 
»  posilum  ad  rectam  lineam,  interdum  contrario  modo.   » 

Ha'c  proposilin  in  propositioncs  octo  dividi  commode  potest,  et 
qii.Tvis  ex  iis  in  muUiplices  casns  :  ohscuritatem  interpreti  pra'buisse 
videtur  interpunctionum  defectus;  imo  et  Pappus  ipse  lioc  loco  propter 
nimiam  brevitateni  videtur  non  vacavisse  ol)scuritate.  Singula,  dum 
secamus  in  octantes,  ita  rovelamus  : 

l.  Pi'.OPOSiTio.  —  Si  a  (lato  puncto  in  rectam  lineam  duœ  linew 
agantur,  datam  hahentes  proportionem,  et  terminus  unius  contingat 
locum  <^  planum^  positione  datum  (/toc  est  :  aut  rectam,  aut  circum- 
ferentiam  circuli  positione  datam),  alterius  terminus  continget  rectam 
aut  circuli  circumfcrcnliani  positione  datam. 

Esto  datum  punclnm  A  (Jig-  i  ),  per  quod  agantur  in  directum 
rectœ  AB,  AF,  in  proportione  data,  et  sit,  verhi  gratia,  punctuni  lî  in 

melria.  —  Ad  V.  C.  Adrianiim  Romnnum  Bcl^am.  —  Paris,  I^cclorc,  lOoo.  —  (RepmdiiiL 
])ages  325-346  An  l'ciliiion  des  Œuvres  de  Vièle  |).ir  Schoolen.  Lcydc,  Kl/.c'virs,  iC4<)-  » 

Wilcbrordi  Slicllii    li(odolplli)    F(ilio)   :    r.io\    h'jjoj    àjtoxojir,;    /.al   ;::pi    -/fioio-j    à7:0T0;jif|: 

rosuscitiUa  Gcomclria.  Leydc,  l'ianlin,  1607.  —  .Ipolloiiius  JlaiavuMicn  oxsuscitata  Aiiollonii 
l'cr£;nci  j:;pt  î'.oip'.arxEvrj;  Tojjifi;  Gcometria.  I.cydo,  Dorp,  lOoS. 

Mariiii  Gliclaldi,  Palritii  Hagusonsis  :  .Ipolitmais  rcdiviviis  son  rcslilula  Apollonii  Per- 
gœi  inclinationuin  Geoniotria.  —  Suppleinciitiim  J/xilloiiii  Catti  scu  cxsiiscitala  Apollonii 
Pergœi  taclionum  Gcomctri;c  pars  rclicpia.  —  Venise,  1607. 

On  peut  ajouter  le  Siipplcmcntum  ApMonil  redivài  ]inblié  par  Alexander  Andcrson  à 
Paris,  en  1G12. 


LIEUX  PLANS  D'APOLLONIUS.  5 

recta  liiiea  HGBD  positione  data  :  Aio  punctum  F  esse  quoquc  ad  rectam 
positionc  datani. 

A  puncto  A  dcmissà  in  rectam  HD  perpendiculari  AC,  dahitiir 
l)unctuin  C.  Producatur  CA  ad  E,  et  fiât  ratio  CA  ad  AE  isequalis  data'; 
(lal)itur  ii,^i  tu  r  recta  AE  etpunctum  E.  Per  punctum  E.parallela  recta'  HI) 


H 

C 

B 

n 

A 

/ 

/ 

V 

/ 

F. 

G 

ducatur  GEF;  dabitur  positionc,  et  in  ea  erit  punctum  F,  (juia  omnes 
rect*  per  datum  punctum  parallelas  sécantes  in  eamdem  rationem 
dividuntur.  Patet  ergo  (juamcumque  rectam,  per  punctum  A  (rans- 
euntem  et  datis  positione  parallelis  tcrminatam,  in  datam  secari  pro- 
portionem. 

Esto  deinde  datum  punctum  V,  (ftg.  2)  et  circulus  positione  KLN, 

Fi-.  2. 


cujus  centrum  A.  Juiigatur  T5A,  in  puncto  I  circumferentiam  secans,  et 

producatur  IB  ad  15E,  ut  sit  ratio  IB  ad  BE  «qualis  data'.  Continuetur 

in  F,  et  fiât 

AI  ;kI  EF     ul  IB  ad  DE, 

et  centro  F.  intervallo  FE,  describatur  circumferentia  circuli  EDZ, 
(|uam  patet,  ex  construclione,  positione  dari  :  Aio  rectas  omnes,  p'er 
punctum  datum  B  transeuntes  et  utrimque  circumferentiis  daforum 
positione  circulorum  terminatas,  in  datam  secari  rationem. 
Ductà  enim,  verbi  gratia,  CBD,  jungantur  CA,  DF;  est 

m  115  ad  UE,     ila  AI  ad  EF; 


G  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I™  PARTIE. 

Ol'ffO 

ul  Iota  RA  ad  RF,     ila  AI  sive  A(^  ad  EF  sive  FD; 

el  sunt  œquales  anguli  ABC,  FBD  ad  verticcni.  l'atct  itaquc  trianiçula 
esse  similia,  atque  ideo 

ut  CR  ad  RD,     ila  RA  ad  RF,        lioc  est  in  ratione  dala. 

Quum  igitur  a  dato  puncto  B  ducantur  in  directum  dua  recta},  BC, 
BD,  verlii  gratia,  in  data  ratione,  quaruin  BC  tangit  circumferentiam 
positione  datani,  tanget  quoque  BD  aliam  circumferentiam  positione 
data  m. 

Si  producantur  rectai  donec  ad  concavas  circulorum  circumferentias 
pertingant,  idem  eveniet. 

Monemus  porro  nos  minima  qua?que  in  demonstrationibus  non 
docere,  quum  statim  pateant,  inio  et  casus  diverses  non  perseqni, 
(|iium  ex  adductis  minimo  possint  negotio  derivari. 

2.  PROPOSITIO.  —  5/  a  dalo  puncto  duca/itur  in  dirccluni  thiœ  rcctw, 
(fatum  continentes spatium,  continuât  autem  terminus  unius  locum  planuin 
positione  <^  datum  >  T  '  ),  tanget  paritcr  el  terminus  alterius. 

Ksto  datum  punctum  A  (fig-  3),  data  primum  recta  15C  positione,  in 
quam  deniittatur  perpendicularis  AC;  daijitur  ergo  et  punctum  C.  Pro- 
ducatur,  et  tiat  spatio  dato  ajquale  rectanguluni  CAE.  Super  diametro 
AE  dcscripto  circulo  ADE,  aio  rectas  omnes,  per  punctum  A  ductas  et 
illinc  rectà,  liinc  circumferentià  circuli  (  quem  patet  dari  positione) 
terminatas,  ita  ad  punctum  A  secari  ut  rectanguluni  suh  partions 
a*quetur  spatio  dalo. 

Nam  sit,  verbi  gratia,  recta  DAB.  Junctà  DE,  quum  sit  angulus  ADE 
in  semicirculo  reclus,  et  anguli  BAC,  DxVE  ad  verticem  a'quales,  erunt 


('j  1.0  mot  datum  a  élé  reslitiié  ici  cl  ailleurs,  partout  où  il  a  paru  improbable  que 
[•"ermal  l'ait  consciemment  sous-entendu.  Mais  il  faut  observer  que  Pappus  dit  souvent 
seulement  Ssas!  et  Commandin  pusitioiie,  pour  signifier  iloiinc  de  position  ;  Fermai  a\'ail 
donc  pu  prendre  la  même  liabilude. 


LIEUX   PLANS  D'APOLLONIUS.  7 

triangula  DAE,  ACB  similia,  atqiie  iilco  rectanguluni  BAI)  rectan- 
giilo  (L\E  dato  aiqualc. 


Quum  igitur  perpunctum  A  ducanturduacroctac  AB,  AD  in  directum, 
et  Icriiiiiius  uniiis,  ncnipe  AB,  tangat  rectam  BC  positione  datam, 
tanget  et  terminus  altcrius  locum  planum,  hoc  est  circulum  ADE,  posi- 
tione datuni. 

Sed  detur  punctum  V  {fig-  4)  Rt.  circulus  BIGH  positione,  cujns 


centi'uni  E.  Jungatiir  EV  et  pi'oducatur  in  B;  dabitur  VB.  l'rodueatnr 
in  F,  nt  sit  rectanguluni  BVF  ioquaic  dato,  cui  etiam  a-quetur  rectan- 
guluni GVX.  Super  diamctro  XF,  circulus  describatur  XKF,  (jueni 


8  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I-  PARTIE. 

quidcm  dari  positione  patet  :  Aio  rcctas,  pcr  piinctuin  V  Iranseuntes  et 
duobus  circulis  terminatas,  ita  secari  in  V  ut  rectangulum  sub  seg- 
mentis  dato  œquale  efficiant. 

Ducatur  enim,  verbi  gratia,  xVVKI  :  aio  rectangulum  AVK  ;equari 
dato. 

Sumatur  centrum  circuli  minoris  0;  recta  autemAVKIseceteumdeni 
circulum  in  R;  jungantur  recta?  RO,  AE.  Posuimus  reclani^ulum  (IVX 
;equari  BVF;  erit  ergo 

GV  ad  VB     ut  FV  ad  VX, 

et  coniponendo,  et  sumendo  antecedentium  dimidia,  et  per  conver- 
sionem  rationis, 

ul  EB  sive  EA  ad  EV,     iia  OX  sive  OU  ad  ()V. 

Et  liabent  duo  triangula  OVR,  VEA  communem  angulum  EVA;  erunl 
ergo  siniilia,  et 

Ul  AV  ad  RV,     iia  AE  ad  RO,    sive  EB  ad  OX,     <  et  >  VE  ad  VO. 
Quum  ergo 


ergo 


ut  EB  ad  OX,     ila  VE  ad  VO, 
ut  EB  ad  OX,     ila  reliqua  VB  ad  reliquaiu  VX, 


atque  idco 

ul  AV  ad  RV,     iui  BV  ad  XV. 

Similiter  probabiinus 

ul  HV  ad  VF,     ita  IV  ad  KV; 

erit  igitur  vicissim 

ul  GV  ad  VI,     ila  FV  ad  VK. 

Ut  auteni 

FV  ad  VK,     ita  VR  ad  VX 

(quia  rcctangula  KVR,  FVX  in  circulo  sunt  a'qualia  ),  et 

ul  VR  ad  VX,     ila  probavimus  esse  W  ad  VB; 


crit  igiUir 


LIEUX  PLANS   D'APOLLONIUS. 


ul  FV  ad  VK,     ex  una  parle,     ita  VA  ad  VB. 


Uectangiilum  igitur  KVA  rectangulo  FVB  dato  axjuale. 
Kx  alia  vero  parte  crit 

m  CV  ad  IV,     ila  VH  ad  VX, 

atqiic  ideo  rectangulum  IVR  rectangulo  GVX  dato  a'quale. 

Quum  igitur  per  punctuin  V  ducautur  dua*  line;e  in  dircctuni  AV 
et  VK,  oonipreliendentes  spatium  datum,  et  terminus  unius,  nempe  VA, 
contingat  circulum  posilionc  datuni,  tanget  et  terminus  alterius  locum 
planum,  hoc  est  circulum  XKF,  positionc  datum. 


.  3.  Propositio.  —  Si  a  dato  <^pii/iclo  ^  ducautur  duœ  lincw,  datum 
contineulvs  an^idum  et  datain  proportioncm  hahenlcs,  contingat  aittc/it 
terminus  unius  locum [danum positionc  <^datum^,  contiitgct  et  terminus 
alterius. 

j'^sto  primo  datum  punctum  II  {/ig.  /))  et  recta  linea  AF  positionc, 

Fis.  ■'). 


A     n 


in  quani  dcmissa  perpendicularis  IIB  dahilur.  Fiat  anguhi  dato  avjualis 
angulus  Bllt]  et  sit  BH  ad  HF  in  ratione  data;  dabitur  recta  111']  posi- 
tionc, et  punctum  K.  A  puncto  \l  ad  rectam  HF  cxcitata  perpendicu- 
laris iniinila  DEG  dabitur  positionc.  Sumatur  ciuodlibet  punctum  in 
recta  AF,  utC,  et  junctà  IIC,  fiât  angulo  dato  aiqualis  CIII  :  Aio  rectam 
lie  ad  III  esse  in  ratione  data." 

Nam,  (|uum  sint  a-cjuales  anguli  BIIF,  CHI,  dempto  communi  (^Ilh], 

I'ermat.  —  I.  2 


10  (EUVRES   DE  FERMAT.-   I-   PARTIE. 

erunt  a'qiuiles  BUC,  EHI;  et  sunt  anguli  ad  B  et  E  recti  :  sunt  igitur 
similia  triangula  HBC,  HEI  et 


et  vicissim 


ul  un  ad  lie,     ila  IIE  ad  HI, 
ul  lie  ad  HE,     ila  HC  ad  III 


liabet  ralionem  datain. 

Qiium  igitur,  a  dato  puncto  H,  ducta;  fuerint  duse  lineae  HC,  HI,  in 
dato  aiigulo  CHI  et  in  data  ratione,  et  altéra,  nempe  HC,  ad  punctum  C 
contingat  rectani  positione  <  datam  >,  continget  et  terminus  alterius 
locum  planum,  nempe  rectam  DG,  quam  dari  positione  probatum  est. 

Sed  tangatur  circulus  :  este  punctum  A  {fig.  G),  datus  circulus 

Tvi.  6. 


positione  lE,  cujus  centrum  F.  Jungatur  FA  secans  circulum  in  I,  et 
fiât  angulus  <  lAD  >  ;cqualis  dato,  et  ratio  IA<ad>AD  data; 
dabitur  AD  positione,  et  punctum  D.  Producatur  et  fiât 

ul  lA  ad  AI),     ita  IF  ad  DG. 

(>entro  (-  descriplo  circulo  DB,  quem  patet  dari  positione,  sumatur 
quodvis  punctum  in  priore  circulo,  ut  E,  et  junctà  EA,  fiât  angulo  dato 
sequalis  EAB,  et  sit  punctum  B  in  secundo  circulo  :  Aio  esse  AE  ad  BA 
in  ratione  data. 

Jungantur  FE,  BC.  Probabimus,  ut  supra,  iequalesangulos  FAE,  (L\B 


LIEUX  PLANS  D'APOLLONIUS.  H 

et  shnilitudinem  triangulorum  FAE,  CAB;  iisdem  lationibus,  quibus 
jam  in  priore  propositione  ejusque  secunda  figura  usi  sumus,  arguenuis, 
critque 


AF  ad  EA  ut  AC  ail  Ali, 


et  vicissim 


ul  AF  ad  AC,     hoc  est  iil  Al  ad  AD,     ila  AE  ad  AH. 

Dabitur  ergo  ratio  AE  ad  AB,  et  patet  tuni  sensus,  tum  consequentia 
propositionis. 


4.  Propositio.  —  Si  a  dato  puncto  ducantiir  ditœ  Itiiew,  datiini  ron- 
lincnles  angtdurn  et  dalum  comprehendcnles  spa/iiim,  con/ingat  autcin 
lermùiiis  iinius  lociiin  planum  positione  dalum,  conliugcl  cl  icrmi/iiis 
ail  crins. 

Sit  datum  punctum  G  {/ig-  7),  recta  positione  data  AC,  in  quarn 


A     n 


ducatur  perpendicularis  GB;  eslo  angulusdatusBGE,  et  spatiiim  datum 
sub  BG  in  GE.  Super  GE  describalur  semicirculus  GEF,  et  sumpto  in 
recta  positione  data  quovis  puncto,  ut  1),  junctâque  DG,  liât  anguio 
dato  a^jualis  DGF  :  Aio  rcctangulum  sub  DG  in  GF  a;quari  dato. 

Jungatur  FE.  Probabimus,  ut  in  propositione  priccedi^nte,  a^(juali- 
tateni  angulorum  BGD,  EGF.  Sed  rccti  ad  B  et  F  sunt  ;e(juak's;  non 
hitcbit  igitur  triangulorum  BGD,  EGF  similitudo,  ikmiuc  rcctangu- 
lorum  BG  in  GE,  et  GD  in  GF  leciuaFitas,  neque  veritas  propositionis. 

Si  igitur,  etc. 

Sed  sit  datum   punctum  A  {fig.  8),  et  circulus  positione  HGE. 


12 


ŒUVRES   DE  FEU  M  AT.  -  I-   PARTIE. 


Diicatur,  per  ipsius  ccntrum,  AEH  sccans  circumfercntiam  in  puncfis 
E,  H.  Sit  angulus  ilatus  HAB,  et  spatium  daluni  rcctanguhim  suh  HA 
in  AI,  vel  ■<siil)>  lîA  in  AB.  Super  recta  IB  dcscripto  seniicirculo  (  '  ), 
quem  qiiidem  patetdari  positione,  satisfiet  quœstioni  :  nam  ductà  GFA, 


Fis.  S. 


verhi  gratia,  et  facto  angulo  GADC,  dato  a>quali,  aio  rectanguliim  (J.M). 
vel  FAC,  a-quari  dato. 

Nam  quum  rectangula  HAI,  EAB  œquentur,  crit 

ut  HA  ad  AE,     ila  AR  in\  AI. 

Ex    propositionis   verù    supcrioris   ratiocinio   patct   œqualitas   angu- 
Inriim  IIAG,  BAC  et  ex  priore  propositione  facile  dedncetur  esse 


Sed 

cri^o 


ut  IIA  ad  GA,  ita  RA  ad  AC. 
ut  IIA  ad  r,\,  ila  FA  ad  AE; 
ut  FA  ad  AE,     ila  RA  ad  AC, 


reclangulumque  FAC  rectangulo  BAE  dato  est  lequale. 
Deinde  est 

ut  RA  ad  AC,     ila  AD  ad  AI, 

rectangulumque  CAD  rectangulo  HAI  dato  œqnale.  Constat  itaqne  ex 
oinni  parte  propositum. 
Si  igitur,  etc. 


(')  /-o;>  plus  loin  page  18.  ligne  7  en  rcmonlanl  :  «  Observandum  aiiteni,  etc.  » 


LIEUX   PLANS  D'APOLLONIUS.  l". 

Hoc  in  casu  sunipsimus  punctum  A  extra  circuluni  positionc  clatuiii, 
in  secundo  vero  casu  secunche  propositionis,  inlra  circuluni  posuera- 
mus. 

Qualuor  proposiLioncs  prœccdenlcs  puncluui  ununi  datuni  assu- 
nuint,  sequentes  duo. 


.).  Pr.oPOSiTio.  —  Si  a  duobus  punclis  dalis  duœ  lineœ  parallclœ.  agaïUur. 
ralioncni  hahenles  datant,  contingat  aulcrn  ternunns  imius  locian  planum 
posilionc  daUtm,  cunlingel  cL  teriniitiis  altcriits. 

Sunto  •<  data  >>  duo  puncta  A  et  H  (Jig-  9),  recta  posilione  (>I}DK, 
in  quani  demittatur  pcrpcndicularis  AB,  cul  parallela  dncatur  IIE,  et 


sit  ratio  AB  ad  HE  data.  Dabitur  punctum  E,  per  quod  ductâ  FEG  pcr- 
pendiculari  ad  HE  et  rectro  positione  data^  parallelà,  aio  omnes  paral- 
lelas,  a  punctis  A,  II  ductas  et  njclis  CD,  FG  positione  datis  terniinatas. 
esse  in  proportione  data  A13  ad  IIE. 

Erunt  eniin  anguli  BAD,  EIIG  tcquales,  et  rccli  ad  B  et  E;  siniilia 
ergo  triangula  BAI),  EIIG,  et  reli(|ua  facilia. 

Quuni  igitur  a  datis  duohus  punctis  A  et  H  ducta;  fuerinl  parallela' 
AD,  HG,  in  ratione  data,  quaruni  AD  est  ad  datam  rectain  position(;, 
erit  et  HG  ad  rectam  positione  datam,  idcoque  ad  locum  planum. 

In  liac  figura  {Jig-  10)  sint  data  puncta  A  et  Z,  et  circulus  positione 
BC,  eujus  centrum  E.  Jungatur  AE,  occurrens  circulo  in  B,  et  liuic 
parallela  ducatur  ZN,  fiatque  ratio  AB  ad  ZN  ;equalis  datie.  Produ- 
catur  ZN  in  I,  et  liât  ratio  BE  ad  NI  ccqualis  etiam  dat;e.  Centro  I,  inter- 
valle IN,  descriptus  circulus  daliitur  positione  et  quacstioni  satisfaciet. 


14  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I"  PARTIE. 

Nam,  ductis  parallelis  AC,  ZD,  circulis  ad  puncta  C,  D  occurren- 
tibus,  dit  ratio  AC  ad  ZD  œqualis  datœ;  esse  enim  angulos  BAC,  NZD 


Fi.'.  lo. 


a'quales,  jain  primushnjus  propositionis  casiis  evicit;  reliquum  pra^- 
stabit  secundum  <  tertiœ  >  propositionis  epitagnia. 

6.  Propositio.  —  Si  a  duohus  pitnclis  dalis  duœ  parallelœ  agantiir. 
dalurn  comprcheiidentes  spa/iiim,  contingat  aulem  terminus  uniiis  lonirn 
planurn  posilione  datitm.  cnnlingel  et  terminus  allcrius. 

Sint  data  duo  punclaA  et  H  {Jig.  1 1  ),  recta  positione  CE,  in  quam 
<demittatur>  perpendiciilaris  AB,   oui  parallela   ducatiir  IIG,  et 


rectangulo  dato  sil  wquale  roctangulum  sub  AB  <<  in  >  (')  HG;  dabi- 
tur  recta  HG,  super  qua  descriptus  semicirculus  (-)  HFG  qua^stionem 
perficiet. 


(  '  )  La  loculion  abrégée  «  siib  AB,  IIG  »  se  trouve  déjà  cticz  Vicie. 
(  -  ;  Fuir  la  Note  de  la  page  1 1. 


LIEUX  PLANS  D'APOLLONIUS.  13 

Ductis  enim  ubicunique  parallelis  AD,  IIF,  et  junclà  GF,  patebit 
demonslrationes  superiorcs  retractanti  trianguloruni  BAD,  GHF  simili- 
tudo,  iileoquc  rectangulum  sub  AD  iii  HF  aujualc  dato  sub  BA  in  HG 
concludelur. 

Quum  igitur  a  duobus  punctis,  etc. 

In  secundo  casu,  sint  data  puncta  A  et  B  {fig.  12),  et  circulas  posi- 
tionclFGH,  percujus  centruni  transeat  AIII,  cui  parallela  ducatur  BC, 


Fie;.  12 


et  sit  rectangulum  sub  AI  <  in  >  BC  œquale  dato,  eidemque  sequalc 
rectangulum  sub  AH  in  BO.  Super  recta  OC  descriptus  semicirculus 
praestat  propositum. 

Nam,  ductis  parallelis  AFG,  BED,  crunt  anguli  IIAG,  CBD  joquales, 
et  rectangulum  sub  AG  in  BE  iequale  dato,  eidemque  rectangulum  sub 
AF  in  BD;  ncc  absimilis  est  ei,  quae  in  secundo  epitagmatc  proposi- 
tionis  quartai  prodita  est,  demonstratio. 

7.  PiioposiTio.  —  Si  dnœ  lincœ  a  gant  ur  a  dalis  duobus  punctis,  dut  uni 
continentes  anguluni  et  dalain  habentes  proportioneni.  conlingal  aiilcni 
terminus  unitis  locum  planiun positionc  dutum.  contingct  et  terminus  ulte- 
rius. 


Sunto  <data>  duo  puncta  A  et  B  (fig.  i3),  recta  positionc  IGII. 


16 


ŒUVRES    DE   FEUMAT.  -  T'   PARTIE. 


Super  BA  describatin'  porlio  circiili  ALB,  copions  angulum  ;oqualem 
(lato.  A  punctn  A  ducatur  in  rectam  IH  pcrpcndicularis  AG,  (jiia  pro- 
ducta  dnncc  circumfercntiaî  occuvrat  in  L,  producatur  LBE,  et  fiât  AG 
ad  BE  in  ratione  data.  Perpendicularis  ad  BE  agatur  FEDC,  et  sumatur 
quodlibet  piinctiun  iii  portionis  circumfcrontia,  ut  K,  a  quo  ducantur 
pcr  puncta  A  et  B  reclœ  KAII,  KBD,  occurrentcs  redis  III,  FC  in  punctis 
H  et  1)  :  Aio  AH  ad  BD  esse  in  ratione  data  AG  ad  BE. 


Fis.  i3. 


Quurn  enini  lioc  ita  se  liabeat,  erunt  triangula  AGH,  BED  siniilia, 
ideoque  anguli  GAII,  EBD,  eisque  ad  vertieem  KAL,  KBL  lequales  ; 
(|Uod  quidem  ila  se  lial)etquum  cidem  circuli  portioni  insistant,  et  pro- 
clivis  est  al)  analysi  ad  synlliesin  regressus. 

Quum  igitur  a  datis  duobus  punctis  A  et  B  ductae  fuerint  du»  recta» 
AH,  BD,  datuni  continentes  angulum  HKD  •<  dataniquc  babentcs  pro- 
porlionem  >,  et  terminus  ipsius  AH  contingat  rectam  IH  positione 
(hitam,  conlinget  et  terminus  BD  rectam  FC,  quam  dari  positione  evicit 
constructio. 

Sed  sint  data  puncta  A,  B  {/ig-.  i.\),  circulus  positione  HF.  Super 
recta  AB  describatur  portio  circuli  AKB,  capiens  angulum  dalo  :equa- 
lem.  Centrum  circuli  HF  esloG.  .lungatur  AHG,  producatur  donec  por- 
tioni occurrat  in  K,  et  ducatur  KBE,  et  sit  ratio  AH  ad  BE  data.  Pro- 
ducatur BE  in  I),  donec  HG  ad  DE  sit  paritcr  in  ratione  data.  Centro  1) 
desci'iptus  circulus  dabitur  positione ,  et  dabit  solutiouem  (jua's- 
tionis. 

Duclis  (|uippe  lAF,  IBC,  erunt  anguli  ad  A  et  B  a(|uales,  et  i'eli(|uum 


LIEUX   PLANS   DAPOLLOMUS. 


17 


proposili  non  est  laboiiosuni;  statinique  patetAFatl  BC  esse  in  rationo 
data,  inio  et  ad  circumferentias  concavas  productas  idem  pryestarf. 
Qunm  igitur,  etc. 


Fi« 


8.  Puoi'Osrrio.  —  .sV  a  daobits ptinclis  datis  ducanlur  duœ  liitcœ,  daluni 
<-()iiluientes  angulum  et  datum  compi-ehendenles  spatium.  conlin^al  autcin 
Icnnimis  uniiis  locuin  planitm  positione  dalum.  contingcl  cl  Icnninus  dltc- 
rius. 

Sint  data  duo  puncta  A  etU  {/ig.  i  "i),  recta  positione  GI.  Super  AB 
descriliaturportio  circuli  capiens  angulum  datum.  Ducta  pei'pendicu- 


laris  Ail  iii  (il  contiiuiclur  in  F,  et  juncta  FB  producatur  in  (],  sitque 
spaliuin  datum  AU  in  B(^  Super  recta  BC  descriptus  circulus  l'aciet 
(|uo(l  |>rop()nitur. 

O/Ciii-ii-s  ilr  Fermât. —  I.  S 


IS 


ŒUV15ES    DE   FERMAT.  -  I-   PARTIE. 


lù'it  quippo,  sumpto  qnovis  puncto  in  portionc  E,  et  junctis  EAI, 
E\i\),  roctangnluni  sul)  AI  <  in  >>  BD  ;w[ualc  (lato;  noc  diircrt  ah  cx- 
positis  aliis  casilms  dcmonstratio. 

Seil  sint  data  duo  puncta  A,  15  (Jig.  iG),  datiis  posilioiio  ciiculiis 
IKL,  et  super  AH  dcscripta  portio  circuii  capiens  angulum  dato  ;e(|ua- 
leiii.  Ducatur  per  centrum  recta  ANI  et  producatur  in  G;  junctaque 


CiB  producatur,  et  liât  rcctangulum  sub  AI  in  BC  scqualc  dato,  cidem- 
(|uc  ie([uai('  rcctangulum  sub  AN  in  BD.  Super  CD  descriptus  scniicir- 
culus  satisfaciel  proposito. 

Hoc  est  :  sumpto  quolibet  puncto  ut  H,  et  rcliquis  ut  supra  con- 
strnctis,  ut  in  figura,  erit  rcctangulum  sub  AK  in  BF  ioqualc  dato, 
eidemquc  rcctangulum  sub  AL  in  BE;  nec  est  diversa  demonstratio  a 
pr;ecedcntil)us. 

(lonstal  ita(|ue  propositum,  caque  ratione  prior  Apollonii  seu  Pappi 
propôsitio  reddilur  manifesta. 

Observandum  autem  casus  quos  in  semicircnlis  tantuni  expressimus 
in  circulis  integris  locuni  liabere,  scd  et  casus  multipliées  ex  varia 
datoruni  positione  oriri.  quos  otiosiores  ex  prtecedentibus  facili  opéra 
et  proclivi  ratiocinio  deduccnt. 

Subjicit  l'appus  :  Locum  planum  (|ucm  secunda  ex  redis  contingit, 
inlcrdum  esse  cjusdent  i^cncris.  intcrdurn  rcro  dhcrsiim.  Hoc  patet,  (|uia 
in  prima  propositione,  verbi  gratia,est  ejusdeni  generis  :  nani,  si  prior 


LIELX  PLANS  DAl'OLLOMUS.  1!) 

sit  ad  rectam,  est  quoque  ad  rectani  posterior,  si  ad  circulum,  siiiii- 
liter  ad  circulum;  in  sccund;p  vcro  prioro  parte  et  aliis  (|uil)usdani 
casibus,  est  diversi  generis. 

Addit  deinde  aliciuando  siinilitcr  poni  ad  rcclarn  lincani.  inicnliim  roii- 
Irario  modo.  Quo  loco  vcrba  "  ail  rcctatn  Unram  »  (  '  ),  <liia'  nulliuri  scii- 
suni  admittunt,  ccnsco  delenda,  et  ita  loouiii  inlerpretor,  ut  ali(|uandu 
sccundus  lociis  priori  contrario  modo  ponatur  :  veri)i  i^M'alia,  si  piior 
sit  ad  couvcxurn  circuli,  secundus  ad  concavuiii,  etc.,  cujus  rei 
cxempla  priores  propositiones  suppedilahunt. 

PnoposiTio  II. 

«  S;  rccUv  Imca' posilioitc  daUr  anus  terminas  datas  sit.  cl  aller  circam- 
»   fcrcntiam  concai'am  posùionc  datam  ron(i/if(el.    » 

Hiecverbasi  ita  Icgaulur,  t'alsa  estpropositio  (-);  r(>ponenduin  igiUir 
loco,  verbi  gratia,  »  posilio/ic  datir  »  —  maff/titadinc  data':  —  erit(|Ue 
sensus  ut,  data  rtrndi  diaim-tro  et  cctitro,  e.vtrcmitas  diametri  sit  ad  cir- 
calani positioiie  dalam.  Cujus  rei  Veritas  quum  perse  pateat,  eurdiutius 
bic  immoremur? 

l'norosiTio  III. 

"  .SV  a  daohas  panetis  datis  injlectantar  reeta'  Iiihxv  datiiin  an^idani 
»  continentes .  commune  ipsoram  punctam  contin^et  circamferentiam 
»   concenam positione  datam.    » 

ll;ee  propositio  pcr  se  patet  :  (hu'i  enini,  super  recla  linea  diuj  puncta 
jungente,  portiouem  circuli  capientem  angulum  datnm,  docuit  Kuclides 
in  Elementis. 

Propositio  IV. 

«  Si  trianguli  spatii.  magnitadine  dati.  hasis  positione  et  magniladine 
»   data  sit.  rertex  ipsias  rectam  lincam  positione  datam  cont  m  get  ».  paial- 

(  '  )  Les  moLs  du  Icxlc  grec  -po;  iV'  cjO;îav  (IIullscli.  |i.  Gdj,  I.  "i  )  pcmciU  Olr(^  coiisi'r\cs 
avec  l'cxplicatioii  donnée  par  Fermât. 

(-)  Fermât  a  deviné  le  texte  s,ïoq,  (llullseli,  p.  00 (,  1.  lo).  Celle  prciposilion  el  les  deux 
suivanlos  no  sont  |)as  d'.Apolloniiis;  l'a|)[ms  les  donne  comme  ajoutées  par  Cliarmandre. 


20 


ŒUVRES  DE  FERMAT.-  V'  PARTIE. 


lelam  ncmpc  I)asi  data»,   cujus  inventione  ex  I  Elemcntorum  facile 
(lediices  omnia. 

Propositio  V. 

«  .SV  ix'ctœ  lincœ,  magniludinc  data'  et  ruipiam  positioni  dalœ  œqui- 
»  distanlis,  iiniis  terminus  cnntingat  rectam  lineam  posilione  datam . 
>.   et  alias  terminas  reetam  lineam  posilione  datam  continget.  » 

Datse  rectaî  lincae  DE  (yZ^'.  17)  magnitudine  et  rect?c  AC,  positiono 
dat.T,  sequidistanlis  uinis  terminus,  ut  D,  conlingat  rectam  AF  posi- 


lione datam.  Si  per  puuctum  E  duxeris  BEG  ipsi  AF  parallclam,  con- 
slabit  propositum. 

Erunt  quippe  recta*  omnes,  inter  lias  duas  parallelas  intercepta'  cl 
reclttî  AC,  posilione  dat;c,  ?cquidistantes,  inter  se  œquales  :  quod  ipsa 
constructio  manifestât. 

Si  igitur  aller  terminus  cujuslihet  sit  ad  rectam  AF,  erit  alius  ad  BG. 
ut  vul(  pi'opositio,  quam  etiam  liccl  porrigere  Icvi  ncgotio  ad  cir- 
culos. 

Sitenim  data  AB  {fig.  18)  posilione,  cui  a;quidislet  recta  NO  ma- 
gnitudine data,  cujus  punctum  N  sit  ad  circuniferentiam  circuli  CNM 
posilione  dati  :  Aio  punctum  0  esse  ad  circulum  posilione  datum. 

Esto  E  centrum  circuli  (^NM,  cl  ducta  diameter,  ipsi  NO  parallela, 
continuelur  in  F,  donec  recta  CF  œquelur  NO  data}  :  dabitur  recta  CF 
posilione  et  magnitudine.  Producatur,  et  fiai  FH  œqualis  CD.  Super  FH 
descriptus  circulus  pra\slabit  propositum. 

Erit  quippe  punctum  0  ad    ipsius  circumfcrenliani.   Quum    enim 


LIEUX  PLANS  D'APOLLONIUS. 


21 


punctum  0  sit  ad  circumfcrenliam  circuli  FOP,  crunt  rectœ  CN,  FO 
leqiiales  et  parallohe,  qiuim  a'quales  et  parallelas  Cl\  NO  conjiingaiil. 
l'ii'iint  igilLir  aiiguli  NCD,  OFII  anjualcs;  qiiod  qiiidein  i(a  se  liahel. 


Fk'.   „s. 


quuin    rectte  CD,  FH  sint   ;oqualcs,    et  a  roctis   NM,  OP   ;e(|iialitei' 
distcnt. 

Polei'it  igitiir  proposilio  Pappi  iiniversalius  ita  concipi  : 

.SV  rccUv  lincœ,  magniliidinc  dalœ  cl  ciiipiani  posilioiic  daUvccquidislan- 
lis,  uims  termiiiiis  contingal  locum  planum  posilione  daliim,  cl  aliits  Irr- 
miniis  locum  platinm  posilione  daltim  corili/tgcl. 

Propositio  VI. 

<(  Si  a  pii/iclo  (/iiodam  ad posilio/ie  datas  diias  rcclas  lincas  parallelas. 
»  vcl  mtcr  se  corn'eiucnles  ducanliirreckr  linea'  in  dalo  aiiisido.  rcl  dalani 
»  hahenlcs  proport ioneni  vcl  (ptaruin  iina  simiil  cum  ca,  ad  cpuun  altéra 
n  proportione/n  hahet  datain,  data  fueril,  contuiget  pancltini  rerta/n 
»   lincani  posittonc  datain.  » 

Hujus  propositioiiis  diuo  sunt  partes,  quariini/;/w/-  liœc  est. 

Siiitdiia'  rect;e  positioiie  dat;e  AE,  AF  (fig.  19),  iii  puneto  A  coii- 
eiirrcntes,  et  a  [)iiiicto  C  deiiiillantiir  rcctie  CB,  Cd),  in  datis  aiigulis 
CBA,  CDA,  et  siiit  rcctte  Bd,  CD  in  data  pioporlionc  :  Aio  punctum  C. 
esse  adrcctam  lineani  positione  datani. 

Junganlur  AC,  BD.  In  quadrangulo  ABCD  danlur  des  anguli  ABC. 
ADC,  BAD  :  datnr  igitur  anguliis  BCD.  Datur  eliaiii  ratio  BC  ad  Cl)  ex 
hypothcsi  :  ergo  datur  spccie  trianguluni  BDC  et  anguli  CBD,  CDB. 


22  (El  VUES   DE   FERMAT.-  1-   PARTIE. 

i'.eli(|ni  igitiii'  AIÎD,  AI)I3  dantur,  idcoquc  spccie  trianguluiii  ABD  : 
(laliir  igitiir  ratio  AB  ad  BD.  Scd  ex  domonstralis  datiir  ratio  BD  ad  BC 
(qnam  probatum  sit  trianguluni  BDC  spccie  dari)  :  ergo  datur  ratio  AB 


ad  BC.  Datur  autem  BA  positione,  et  piiiictum  A  :  datur  igitur  posi- 
lione  recta  AC,  et  in  ea  sumpto  (|uovis  puiu'to  et  al)  eo  demissis,  in 
datis  angulis,  rectis  in  rectas  datas,  probahitur  seniper  demissas  esse 
in  data  pi'oportione. 

Aller  easus  est  si.recta>  datœ  sint   paralleUc  :  Sint   recta'   C.\.  VM 
(//:;.  20;,  in  datisangulis  CAD,  CBF,  in  proportione  data.  Angulus  CNB 

Fi-.   2n. 


A 

1                  D 

¥           'sj                  B 

E 

/       / 

M 


datur;  est  enini  ;e((aalis,  propter  parallelas,  dato  CAD.  Datur  igilur 
specie  trianguluni  CNB  et  ratio  CN  ad  CB;  datur  autem  ex  hypothcsi 
ratio  (]B  ad  CA  :  ergo  ratio  CN  ad  CA  data  est,  i(le()(|ue  probatur  Cacile 
punetuni  C  esse  in  recta  data  positione. 

Corisiriirito.  —  Per  punetuni  quodvis,  ut  B,  trajiciatur  perpendicu- 


LIEUX    PLVNS    DAPOLLONIUS.  23 

laris  IBM  :  dabitiir  IB.  Fiat 

ul  AN  ad  NC,     ila  IB  ad  DM. 

Pcr  puncLum  M  cliicla  duabus  datis  parallela  salisfaciet  (|uœsLi()ni, 
iicc  est  opcrosa  dcmonstratio. 

Si  igitur  a  piincto  quodam  ad  positionc  datas  diias  l'cctas  lincas,  pa- 
rallelas  vel  intcr  se  coiivcnientes,  ducantiir  récite  liiiea?  <  in  >  datis 
angulis,  liabentes  datam  proportionem,  coiilinget  punctum  rectani 
lineani  positione  datam. 

Secunda  pars  ita  se  babet  : 

Dentur  rectie  AC,  AG  (Jig.  21),  in  puncto  A  concnrrentes.  Ponahii' 

Fi'',  il. 


AN  super  rectani  A(]  in  da(o  angulo  CAN.  Fiat  AN  tequalis  dat;e,  et 
ipsi  AC  pai-allela  ducatnrNG.  Angukis  alins  datus  sit  IlOG.  Per  priinani 
parlem  iinjus  ducatur  recta  GE,  in  qna  snmpto  (juovis  puncto,  ni  E, 
rect*  Kl),  EF,  ipsis  RO,  AN  parallcite,  sint  in  ralione  data  :  dabilnrGli 
positionc,  ex  superius  demonstratis.  Producatur  FE  in  B  :  dabitur  FB 
magnitudine;  est  cnim  œqualis  data;  AN,  propter  parallelas. 

Quodcnnique  igitur  punctum  sumpseris  in  recta  GI'],  ut  E,  a  (|Ui»  in 
rectas  AC,  xVG  demiseris  rectas  El),  EB  in  angulis  dalis,  l'ccta  BE  iina 
eum  EF,  ad  qnam  El)  Iiabet  ralioneni  datam,  data  erit  :  (|uod  vult 
propositio  ('  ). 

Si  igitur  a  puncto  quodam  a<I  positione  <  datas  >  duas  rectas  lineas. 
interse  convenienles,  ducantur  rectio  linete  in  datis  angulis,  (|narum 

('  )  Fermât  omet  ici  le  cas  du  i>arulléiismc  des  droites  données  AC,  AG. 


24.  OEUVRES  DE  FERMAT.-  1-  PARTIE. 

una  simul  cuni  ea,  ad  quam  altéra  hahet  proportionem  datam,  data 
fucrit,  continget  punctum  rectamlincam  positionc  datam. 

Propositio  VII. 

<c  Si  sint  quolcumque  rectœ  lincœ posidone  clatœ,  clique  ad  ipsas  a  qiio- 
»  dam  piincto  ducanlur  reclœ  lineœ  in  dalis  angulis,  sit  autem  qiiod  data 
M  linca  et  ducta  continctiw,  iinà  cum  cuntento  data  linea  et  altéra  duela. 
»  œqiiale  ei  qiind  data  et  alia  ducta  et  reliquis  (  '  )  continetur,  punctum 
»  rectam  lineam positionc  datam  continget.  » 

Hsec  propositio  est  ampliatio  prœcedentis  et  quod  do  duabus  lineis 
est  supcrius  domonstratum  in  prima  parte  propositionis  YI,  hic  in 
quotcumquc  locum  haberc  proponitur. 

Exponantur  très  rectse  positionc  datai  et  triangulum  constituentos 
Ali,  ]JC,  CA  (Jig.  ^l'i).  Est  invonicnda  recta,  EK  vcrbi  gratia,  in  qna 
sumcndo  qnodlibet  punctum,  ut  M,  et  ab  eo  ducendo  rectas  MR,  MO, 
Mf  in  angulis  datis  MRA,  MOB,  MIA,  summa  duarum  OM  et  MI  sit 
ad  MH  in  ralione  data. 

l'er  primam  partem  propositionis  pra'cedentis  inveniatur  recta  in 
(|ua  sumendo  qnodlibet  punctum  et  ab  eo  ducendo  recfas  ad  rectas  AB, 

(')  Ces  deux  mois  <:t  rcliquii  de  la  version  de  Commandia  soiU  incompréhensibles; 
llullscli  traduit  le  grec  /.a'i  xwv  Xo'.r.wi  o\j.ai<a;  (p.  666, 1.  5)  par  et  sic  in  cctcri.i,  re  qui  con- 
corde assez  avec  la  divination  de  Fermât.  Mais  le  sens  probable  est  jdus  vagnc  et  ne  per- 
met guère  de  préciser  à  (piel  ])oint  s'étaient  arrêtées  les  reelicrclics  d'Apollonius. 

La  généralisation  véritable  de  la  proposition  VI  est  évidemment  que  le  lieu  du  point  est 
une  droite  toutes  les  fois  qu'il  y  a  une  relation  linéaire  quelconque  entre  les  distances  (obli- 
ques) de  ce  point  à  des  droites  données  en  nombre  quelconque.  On  peut  donner  ce  sens  à 
la  ])roposition  VII  du  texte  del'appus;  mais,  à  entendre  ce  texte  littéralement,  il  semble  ([ue, 
d'une  part,  dans  cette  relation  linéaire,  il  ne  supposait  pas  de  terme  constant;  que,  de 
l'autre,  il  égalait  la  somme  de  deux  des  termes  à  la  somme  de  tous  les  autres.  Fermât  a 
bien  fait  la  |)renucre  hypothèse;  mais,  au  lieu  de  la  seconde,  il  a  supjiosé  un  ternie  égal  à 
la  somme  de  tous  les  autres. 

Dans  \'J(l  Idcoi  pliiiios  et  xolidox  I.frrgngc,  Fermai  remarque  la  possibilité  de  généra- 
liser la  proposition  de  Pappus,  telle  qu'il  l'a  restituée;  cette  généralisation  doit,  sans 
doute,  correspondre  à  l'hypolhèse  qui  égale  la  somme  d'un  nombre  quplcon(]ue  de  termes 
à  la  somme  de  tous  les  autres,  mais  toujours  en  ne  supposant  pas  de  terme  constant. 

Puis,  au  môme  endroit,  Fermai  égale,  aji  contraire,  à  un  lermc  constant  la  somme  de 
tous  les  termes  variables  ;  mais  il  ne  paraît  pas  avoir  coni;u  la  relation  linéaire  sous  sa  forme 
la  jdus  générale. 


L1EU\   PLANS   D'APOLLONIUS.  -io 

lu;,  diict;i'  siiil  iii  ralidiic  (hita  :  dabitui' positione  rccla  qusesita.  Piiiic- 
tiim  ii;itur,  in  qiio  coiicurrct  ciim  AC,  dahidir  :  esto  E,  a  qiio  ducan- 
liir  l'^V,  Kl)  ipsis  MO,  Mil  parallèle';  ergo  ex  coiistnaiionc  \E  ad  l']l) 
lial)oi)iL  ratioiiem  dalaïu.  lïadciii  mctliodo,  suniplis  AB,  AC  icilis,  invc- 
niatiir  piinctiim  K,  a  (|ii()  diicfye  KL,  KZ  iii  dalis  aiigulis,  ipsis  ncnipc 
MU,  Ml  païaHeko,  siiiL  iii  ralioiic  data.  Krit  igitiir  sioiilitci'KZ  ad  KLiii 


lalione  dala.  Jiiiigaliii'  EK  :  (|iiodcumquo  pimclum  in  ca  siiiiipscris 
pncstabit  proposituin. 

Siimatiir  M,  vcrhi  gratia,  ex  jam  conslriiclis.  Fiat  MF  parallela  BA. 
et  MH  parallela  BC.  Pi-ohandiim  est  siimmain  diianim  OM,  Ml  esse  ad 
MR  ut  YE  ad  ED.  in  ratione  nenipe  data. 

Fiat  adliiic  KG  parallela  BA.  Ponatiir  venim  esse  qiiod  iiitendimiis 
prol)are  :  ergo  vieissiiii  erit 

m  MR  ail  LI),     ila  siiinma  (liiariiiii  .MI,  MO  ad  EV, 

et,  dividcndo,  erit 

m  (iilTcreiilia  MR  cl  DK  ad  DE, 

ila  (lifferenlia  f|iia  diia»  OM,  MI  siipciaiil  EV  ad  E\. 

Qiuim  auteni  MF  sit  parallela  BA,  EF  erit  dillerentia  rectariiiii  .MR 
et  DE,  et  qiuuii  MH  sit  parallela  BC,  h]ll  erit  dilTerentia  rectariim  VE, 
MO,  ideoqiie  dillerentia  reelaruni  IM  et  l-lll  ;e(|iiabitur  exeessui  i\uo 
dua-  MO,  MI  superant  reetani  \K.  Vis.  denionstratis  igitiii'  erit 

EF  ad  DE     ul  dilTorenlia  rcclaruni  IM,  Eli  ad  E\', 

l'KiniAT.    —    I.  .1 


2C  ŒUVRES   DE   FERMAT.  -  1-   PARTIE. 

etvicissini 

EF  ciit  ad  difrcrenliam  rcctarum  IM,  Eli     ul  El)  ad  EV. 

Hrit  igitur,  convertcndo, 

difl'crenlia  rcclaruni  IM,  EH  ad  EF  in  rationc  dala  E\"  ad  ED. 

Ex  constructione  autem,  oxpositis  tribus  EH,  EF,  Ml,  est 

VE  ad  EH     ut  KE  ad  EM; 

est  etiam 

KZ  ad  MI  in  cadeni  ratione  KE  ad  EM; 

est  etiam,  qiuim  KG  sit  parallcla  B.\, 

GE  ad  EF  in  cadem  ratione  KE  ad  EM. 

Igiliir  très  rccla;  VE,  KZ,  EG  siint  in  ratione  trium  HE,  MI,  EF  :  est 
iiritur 

iil  diiïoreiilia  duarum  EV,  KZ  ad  EG,  ita  dilTerentia  duarum  MI,  EH  atl  EF. 

Sed  probavinius  differenliam  duarum  MI,  EH  ad  EF  liabere  rationrni 
datam  EV  ad  ED  :  igitur  difTorentia  duarum  EV,  KZ  ad  EG  babcbit  ra- 
tionem  datam  EV  ad  ED,  cl  vicissim 

differenlia  duarum  EV,  KZ  ad  EV  erit  ul  EG  ad  El), 

et,  componendo, 

KZ  erit  ad  EV     ul  GD  ad  ED. 

Sed  (  propter  parallelas  KG,  BA)  KL  ioqualur  DG  :  igitur  vicissim  erit 

ul  KZ  ad  KL,     ita  EV  ad  ED, 

(juod  quidem  ita  se  babcre  jam  ex  ipsa  constructione  innotuerat. 

Constat  itaque  vcritas  pulcberrim;e  proposilionis,  ncc  est  dilHeilis 
aut  absimilis  ad  uUcriores  casus  et  quotlibet  lineas  porrigenda  con- 
structio  et  demonstratio.  Semper  enim,  beneficio  constructionis  in 
duabus  lineis,  expcdietur  problema  in  tribus  lineis  :  beneficio  con- 
structionis in   tribus  lineis,  expctiietur  problema  in  quatuor  lineis  : 


LIEUX   PLANS  I)  APOLLONIUS.  27 

Itenelicio  conslruclioiiis  in  quatuor,  cxpcdiolur  problema  iu  (|uiu(iuc  : 
l'I  siuiili  oninino  ac  uuiformi  in  intinitum  metliodo. 

PllOPOSniO    Mil    ET    LLTI31A. 

((  si  ah  aliqno  pnncto  ad posilionc  datas parallelas  ducanlur  rectœ  linc<r 
»  //;  dalis  an^idis,  (jiuv  ad piincta  in  ipsis  data  ahscindanl  reclas  liitcas. 
»  vcl  proportioncni  liaheiUcs,  rd  spalinm  conlincntcs  dala/n,  rcl  i/a  iil 
»  specics  ah  ipsis  ductis,  rcl  crccssas  specicrum  ar/iia/is  si/  spalio  dalo. 
»  pancltim  contifi^ct  posi/ionc  datas  rcctas  lineas.    » 

Hujus  proposilionis,  si  vcra  ossel,  quatuor essent,  partes,  setl  eaiu/// 
rationc  data  veram  (Uni taxât  (')  deprehendimus.  Valeanl  igitur  reliqua 
de  spatio  contento  sul)  duabus,  et  de  summa  aut  differentia  quadrato- 
rum  ab  ipsis,  et  tanquam  commentitia  aut  liuc  aliunde  translata  l'eji- 
ciantur. 

Proponatur  itaque  sic  emendatum  tbeorema  : 

Si  ab  aliquo  puncto  ad  pusitionc  datas  parallelas  ditcantur  reclœ  lineœ 
in  datis  angalis,  (ptœ  ad  panda  in  ipsis  data  ahscindanl  reclas  lineas  pro- 
portinncm  hahcnles  dalani,  punctum  cunlingcl  positionc  dalarn  reclani 
lincani. 

L'onslruclio  sic  procedet  :  Sinl  data-  parallèle  AB,  G(]  {fig-  2'j  ), 
puneta  in  ipsis  data  A  et  F,  angulus  unus  ex  datis  BAII,  aller  (jFU. 
Qnuni  puneta  A  et  F  dentur,  et  anguli  ad  ipsa,  dabnntur  rcet;e  Ail, 
FH  positione,   ideoque  punctum  concursus  11;  dabitur  eliani  pnac- 

(')  La  traduction  da  Commandin  était  trop  peu  intcllii;ililo  pour  riuc  Fermai  ait  [m  ro- 
coiinaitrc  le  véritable  sens  du  texte  de  Pappiis  (Hullsch,  p.  GG(J,  1.  7  à  i3);  il  lui  aurait  fallu 
onlendre  les  mois  i>cl  spaliian  conliNCiilcs  daliiiii,  vcl  ila  ut  spccic<  ab  ipsis  iliicln,  vcl 
r.fcessus  specicrum  œ(pudis  sii  sptitin  ilalo  immma  se  rapportant  non  pas  aux  recuis  liiic:is. 
c'cst-à-dirc  aux  abseisses  AB,  lil'',  ruais  bien  aux  rcc/ir  ti/ictc  llî,  llï. 

Avec  l'inlerprétation  de  Fermai,  pour  les  trois  hypothèses  où  l'on  su|iposc  constant  ;  soll 

AB  X  tîF,  soit  AB'-+-  EF',  soit  EF    —  AU  ,  le  lieu  du  point  I  est  évidemment  une  cciniipie 
(hyperbole  ou  ellipse),  ainsi  que,  du  reste,  Fermai  l'a  indiqué  dans  Wld  locos  plaims  ci 

solides  Is(i(j<>gc. 

Avec  le  sens  qu'il  faut  donner  au  texte  de  Pappus,  que  IB  x  lE,  ou  IB  -+-  lE  ,  ou  IB  —  \\i 
soit  constant,  le  lieu  est  évidemment  une  parallèle  aux  droites  données  AB,  GC. 


28 


<EUVRES  DE  FERMAT.-  I'*  PARTIE. 


tiim  G,  iii  qiio  AH  seciit  parallelam  GC.  Recta  GF  in  piiiicto  I)  ila  socc- 
tiir  iil  GD  ad  DF  s'il  in  ralione  data  :  dabiturpiinctum  1).  JiingaturDU; 
dal)itiir  igitur  positione  J)H  :  Aio  rcctam  DU  pnoslarc  proposilnni, 
lioc  est  :  sumplo  in  ea  quolibet  puncto,  ut  I,  et  ab  eo  duclis  IIJ,  IK  in 
angulis  datis,  abscissam  AB  ad  datum  punctuni  A  ad  abscissani  EF  ad 
dalum  punctum  F  esse  in  l'atione  data  GD  ad  DF. 


SecetBI  parallelam  GF  in  C.  Erit  ex  constructione  IB  parallela  HA, 
quum  fucrit  demissa  in  angulo  dalo,  lioc  est,  ipsi  HAB  .T(|uali.  Erit 
etiam  lE  parallela  HF  :  GC  igitur,  prnpter  parallelas,  sequatur  AB.  Pro- 

bandum  superest 

m  GC  ail  EF,     ila  GD  ail  DF, 
et  vicissim 

ul  GC  ad  GD,     ita  EF   ad  DF. 

Hoc  auteni  perspicuum  est  : 

m  cniin  III  ad  HD,     ila  GC  ad  (il), 
ut  eadcm  111  ad  lU),     ila  EF  ad  FI). 


et 


Esse  igitur  GC  ad  EF  in  ratione  data  fit  perspicuum. 

Sunt  plures  casus  tam  istius  quam  praccedentium  propositionum  : 
quos  invenire  ctadderc  quum  sit  facile,  cur  iii  lus  diutius  i  m  more  mur? 


LIEUX   PLANS  D'APOLLONIUS. 


•29 


LIHEli  SECUNDUS 


(') 


Propositio  I  (^). 

c(  -SV  <i  datis  piinctls  recUv  liiica'  i/tjlecla/i/iir.  cl  sut/  giicr  ah  i/i.usjit//i/ 
»  (lato  snatio  (li(fcri'ntiu,  puiiclum  posittonc  datas  rectas  lincas  coii- 
»   lingel.    )> 

Sint  data  duo  piinela  A  el  \^{ftg.  ■i'\),  et  sit  datum  (|iiodlil)('l  spa- 
liiim  quadrato  AB  minus.  Dividatui-  AB  in  C,  ila  ut  quadratuni  AC  qiia- 


diatum  CB  superet  datospatio,  et  cducatur  perpendicularis  intinita  Cl<], 

{')  Il  semble  que  l'crmal  ait  composé  ce  second  Livre  avaiU  le  premier,  cl  même  assez 
longtcmi)S  avant  (voir  Leltrr  à  liol/crv/il.  du  ao  avril  1637).  C'est  ce  qui  pciil  explicpicr 
pourquoi,  dans  l'édition  des  l'aria,  on  Iroiive,  avant  J.ilirr  U,  un  litre  spécial  :  JpolloNu 
Pcrgaci  proptisilioiics  (te  locis  ji/a/iis  rcstitiiln\ 

VX  en  efTot,  pour  l'inlollii^cnce  dn  texte  obscur  011  l'appus  résume  l'objet  du  Traite'. 
d'Apollonius,  Fermai  devait  nalnrcllcmenl  chcrclier  à  s'aider  des  lemmes,  au  nondirc  de 
buil  (|)ropositions  119  à  \-lii  de  la  version,  par  Commandin,  du  Livre  VU),  donnés  comme 
relatifs  au\  fJcii.r  pltai.i ;  ov  cm  lemmes  concernenl  oxclusivemenl  le  second  Li\  re  li'Apol- 
lonius. 

('-)  Aux  indications  (pie  portent  les  lemmes  de  Pappus,  oji  reeoniiail  que  le  résumé  qu'd 
donne  ne  suit  pas  exactement  l'ordre  d'Apollonius;  ainsi  celte  proposiliim  I  devait  faire 
partie  du  second  lieu  du  Livre  IL  Mais  Fermât  ne  s'est  aucunement  ]iroposé  de  reslitner 
dans  sa  forme  l'œuvre  du  géomètre  de  l'crgo,  et,  en  cola,  le  but  do  sa  divination  diffère 
de  l'objet  des  travaux  plus  récents,  comme  celui  de  Robert  Simson  (Glascow,  1710)- 


30  ŒUVRES   DE  FERMAT.-  I™   PARTIE. 

in  qua  suinatur  quodiihet  punctum  D,  et  jungantur  DA,  BD  :  Aio  qiia- 
dratiim  AD  superarc  quadratum  DB  dato. 

Qiiod  quidem  patet,  qimni  quadratum  Al)  eodem  superet  quadra- 
tum DB,  quo  quadratum  AC  superat  (|uadratum  CB(  '  ). 

Si  spatium  datum  sit  majus  quadrato  AB,  punctum  C  extra  lineam  .\B 
cadcl. 

Ad  liane  propositioncm  pertincre  possunt  duse  scquentes  (-  )  : 

Sint  data  (juaUinr piincla  A,  B,  (",,  D  (Jig-  20  )  in  recla  linea.  cl  sit  AB 
œqualts  CD.  Siimatur  aliucl  quodcumquc  punclum.  ni  N,  et  jungantur 

Fis.  2'.. 


quatuor  rcclœ  NA,  NB,  NC,  ND  :  Ain  duo  (juadrala  AN,  ND  superarc  duo 
quadrata  BN,  NC  reclan gulo  suh  AB  in  BD  his. 

Nam  ducaliir  perpendicularis  NI,  et  primùm  punctum  I  extra  rec- 
lam lineam  AD  cadat.  Patet  igitur  excessum  (juadratorum  AN,  ND  su- 
per duo  quadrata  BN,  NC,  propter  omnibus  commune  quadratum  NI. 
esse  id  quo  duo  quadrata  AI,  ID  superant  duo  ([uadrata  BI,  Cl.  Sed 
quadrata  duo  AI,  DI,  per  /i"'"  11,  œquanlur  (|uadrato  Dl  his,  qu;i- 
dralo  AD,  et  rectangulo  ADI  his;  (juadrata  vero  BI,  Cl,  per  eamdem 
propositioncm,  œquantur  quadrato  Dl  his,  quadratis  BD,  CD,  ot  rec- 
langulis  suh  BD  in  DI  l)is,  et  (>D  in  DI  his,  sive,  loco  horum  duorum 


(  '  )  C'est  l'objcl  du  second  lemmc  de  Pappus  (prop.  120  de  Commandin). 

t  ■'  I  Dans  Wid  toco\  pla/Kx  et  solido.t  Isngo^'e,  Fermai  indiipic  la  généralisalion  dos  six 
premières  propositions  du  Livre  II  de  Loci\  plnni'i,  pour  un  nombre  quelconque  de  points 
donnés  choisis  sans  aucune  condition. 


LIEUX  PL\NS  D'APOLLONIUS.  31 

reclitnguloruin,  uni  rectangiilo  Al)  in  1)1  bis,  proplcrca  quod  A15  est 
jequalis  CD  :  exccssus  igitur  qnadralornni  AI,  ID  snpor  BI,  Cl  est  idem 
(|ui  xVD  quadrati  super  (|uadrata  BI),  CD  sivc  AB.  Sed,  pcr  4""  proposi- 
tioneni  11,  quadratuin  AD  duo  (juadrata  AB,  BD  supcrat  rectaiigulo 
sul)  AB  in  BI)  l)is.  Constat  ergo  propositum. 

Reliquos  casus  non  adjungo  neque  in  liac  propositione  neque  in  se- 
quentihus,  nam,  licet  sit  facile,  csset  ta*diosum. 

Si  a  tribus  piinctis  in  recla  linea  conslilnlis  injlectantur  rcclcv,  et  si/il 
duo  quadrata  tertio  majora  spaliodalo,  punclum  posilione  datam  circurn- 
ferciitiam  continget. 

Sint  data  tria  puncta  A,  B,  C  {/ig-  26)  in  recta  linea,  et  datum  quod- 


libct  spatium  rectangulo  ABC  bis  majus.  Fiat  AI  scqualis  BC,  et  spa- 
tiuui  datum  sit  œquale  rectangulo  ABC  bis  et  quadralo  IV.  Ccntro  I, 
intcrvallo  IV,  circulus  VNO  describalur  in  cujus  circumferentia  punc- 
tum  (juodlibct  sumatur,  ut  N,  junganturquc  NA,  NB,  NC  ad  data 
puncta  :  Aio  duo  (|uadrata  AN,  NC  quadratum  NB  dato  spatio  su- 
perarc. 

Nam  jungatur  IN  :  ergo  e\  superiorc  propositione  patel  duo  ([ua- 
drata  AN,  NC  a?quari  duobus  quadratis  IN,  BN  et  rectangulo  ABC  bis; 
ergo  duo  (|uadrata  AN,  NC  superant  quadratum  NB  quadrato  IN  et 
rectangulo  ABC  bis,  et  constat  propositum. 


Propositio  il 


«   Si  a  duobus  punct m  i/ijlectantur  recta.',  et  sint  in  proportiorw  data, 
»  punclum  contingel  vel  rectarn  lincainvelcircumferentiam.    » 


3-2  ŒUVRES   DE   FERMAT.  -  I"   PARTIE. 

Sint  Jala  duo  piincta  A  et  C  {Jig.  27),  et  sit  priimim  dala  ratio 
;o(|iialitatis.  Dividatur  AC  bilariam  in  B,  et  excitelur  porpendicula- 
ri.s  RD.  Patet  quodcumqiie  punctiim  in  ipsa  suniatiii',  ut  l),  loio  roctas 
Al),  D(;  œqualcs. 


Scd  sit  data  ratio  injc([aalitatis,  et  sint  duo  datapuncta  .\,  B  (Jig.  28  ), 
ratio  nt  R  ad  S.  Fiat 

ut  R  qnad.  ad  S  qiiad.,     ila  AN  ad  NR. 

Intel-  AN,  NB  sumatur  média  NO,  euin.s  intcrvalio  deserihatur  circii- 
lus  OVZ,  et  iu  ipsiu.s  circuniferentia  sumatur  quodcumcjne  punctum. 
ut  V,  junganturcjuc  VA,  VB  :  Aio  esse  in  data  ratione  H  ad  S. 

FiL'.   .s. 


Naui,  junetà  VN,  ipsi  VA  parallela  sit  BI  : 

ul  AN  ad  NO  sise  NV,     <  ila  N  V  >  ad  NI?, 


etsunteii'ca  eunidemaii"ulnm  ANV;  similia  ii-ilur  duo  (lianiïuia  ANA' 
BVN,  et  angulus  VAB  angulo  BVI  tequalis.  Sed  et  AVB,  VBI,  |)roptei 
parallelas,  a'(|uales  sunt;  ergo  similia  triangula  AVB,  VBI,  et  est 


AV  ad  VR     ul  VR  ad  RI, 


LIEUX    PLANS  D'APOLLONIUS.  33 

el 


ui  VU  ad  I5L     <  ita  NV  ail  Nl$,     el  AN  ad  NV, 


Est  iyiliir 


iil  \  P.  (|iKul.  ad  lî[  qiiad.  >,     id  csl  AN  ad  M!  ('), 
iil  est  I!  quad.  ad  S  qiiatl.,     ila  AV  (|uad.  atl  V'l{  (juad. 

Est  ei'1,'0 

AV  ad  VIS     m  1!  ad  S, 

(i  patct  proposiliini. 

PnOPOSlTIn    IlL 

(I  Si  siI  posiliuiic  dala  rccla  hnca,  cl  m  ipsa  duliun  ptiitcliiiii.  a  (/i/o 
»  diicd/iir  (piwdani  hnca  Icntuncila,  a  Icniiiiio  (iiilcrn  ipsiiis  diicaliir  <l  ((d 
>'  [>()sili()iicm  {'- ),  el  sil  (piod  fil  (t  diicla  (V<jualc  ci.  ipiod  ii  dala,  cl  dh- 
»  scissa,  vcl  cl  ctd piiiiciiini  daliirn.  vcl  ad  allcnim  daliini  in  liiica  dala 
»  posilioiic.  Icrminiis  ipsiiis  posilionc  dalani  circiimfcrciiliam  conlitigcl.  » 

Sit  data  \'Qc{a  i\]i  {Jig.  2())  positioiu',  et  in  ipsa  clatiim  piincluin  A. 
Oportet   iiiveiiirc  circuli  ciicamfcrentiam   in  (|ua  sninondo  (|iio(IIil)('t 


punctiini,  ut  K,  et  cIcmitteiKlit  porpcndicularcm  El,  ((iKulratuni  AK  sit 
icqualc  rectangulo  suit  data  qualihet  rocta  et  Al  (pei'cjuani  dehenius 
intolligcre  in  hac  propositions  ahscissam  ad  daltim puncliinï). 

Sit  recta  data  x\B.  Super  AB  describatur  semicircukis;  palet,  ex 
construclioue,  AB  in  Al  a'quari  quadralo  AE. 

Sed  alius  easns  est  diffieilior  ([uando  videiieet  recta  aliscinditur  ad 
aliud  puncluni  (|uani  A,  ut  in  hoc  exempio. 


(')  C'est  lii  réciproque  qui  esl  démontrée  dans  le  preniicr  Icmmc  de  l'appus  (prop.  1 1!)). 
eoncernanl  le  premier  lieu  d'Apollonius. 

(  '-)  Fermât  a  deviné  le  sens  do  ees  mots  inintelligibles  :  il  faudrait  «  cliiaiti/r  /ifrjji-ii<liiii- 
Ini-is-  od  pnsilioiic  (la tain   ». 

Ff.nMAT.    —    I.  ~> 


3't  ŒUVRES   DE  FERMAT.-  I-  PARTIE. 

Sint  data  duo  puncta  A,  15  {fig.  3o),  el  prœterea  punctuiii  E  in 
eadem  recta  linea;  recta  vero  data  sit  AB.  Oportct  invcnire  circiili  cir- 
ciiinferentiam,  ut  PIO,  in  qua  sumendo  quodiibet  punctum,  ut  I,  et 
deniittendo  perpendicularem  IR,  quadratum  AI  aequetur  rcctangulo 
sul)  recta  AB  data  et  recta  ER. 

Reclangulum  BAEad  rcclain  BA  applicetur  excedens  figura  quadra ta 
et  facial  latitudinem  AP,  cui  fiât  aequalis  BO.  Super  PO  descriptus  se- 
micirculus  prscstabit  propositum. 


E     p 


KB        0 


Nani  quadratum  AI  ;i'([uatur  quadrato  AR  et  (|uadrato  RI  ;  quadra- 
tum vero  RI  œquatur  rcctangulo  PRO,  et  rectaugulum  PRO  reclangulis 
ARB,  OAP  hoc  est  BPA  hoc  estBAE,  ul  inox  dcinnnstinhitur  :  quadratum 
ergo  AI  ;equatur(|uadrato  AR,  rcctangulo  ARB,  et  rcctangulo  BAE.  Sive 
(juadralum  Ala'qualur  rcctangulo  BAR(nam  luiic rcctangulo  aH|uantur 
(|aadratum  AR  et  l'cctanguluni  ARB)  et  rcctangulo  BAE;  et  adliiic  luec 
<luo  reclangula  faciunt  unum  rectaugulum  sul)  BA  in  ER,  quod  proinde 
quadrato  AI  est  ;cquale. 

Probandum  superest  rectaugulum  PRO  duohus  rcctangulis  ARB 
et  PBO  icqualc  esse.  —  Nam,  ducendo  intersc  partes,  rectaugulum 
PRO  est  îcquale  singulis  rectangulis  PA  iu  RB,  PA  in  BO  (hoc  est  BO 
quadrato).  AR  in  RB,  AR  in  BO  (id  est  PA  in  AR).  Sed  duo,  PA  in  AR 
et  PA  in  RB,  a,'(|uantur  PA  in  AB,  sive  AB  iu  BO;  una  cum  BO  qua- 
drato, aM[uantur  AOB  boc  est  PBO;  ergo  rectangulum  ARB,  una  cum 
rcctangulo  PBO,  facit  rectangulum  PRO.  Quod  erat  demonstranduui. 

Diversos  casus  uon  prose(juor,  sed  ex  jam  dictis  facillimum  erit  : 
vidctur  tamcn  alius  liujus  propositionis  casus  non  omittendus,  quando 
videlicct  punclum  E  ultra  A  ut  superius  non  invenitur. 

Sint  data  duo  puncta  A  et  E  {/ig.  3i),  et  recta  data  AB,  et  sit  inve- 


LIEUX   PLANS   DAl'OLLONIUS. 


m 


nienda  circuli  circiimferontia,  ut  NOR,  ita  ut,  sumendo  (|uu(llilict  in 
ipsa  puuctum,  ut  (),  t'tdoiiiitlcndo  01  perpcndicularem,  quadnilutn  A() 


sit  ;i;(|ual(;  rcctaiigulo  sub  BA  in  El. 


A       È    R 


Roclanguluni  BAEad  l'cctnni  BA  appliccturdeticicns  figura  quadrata 
in  R,  et  ipsi  AR  fuit  a^jualis  BN.  Super  RN  descriptus  scmicirculus 
prœstabit  proposiluin. 

Demnnslrafio  voro  non  est  a!)similis  o\  (|uani  in  priore  casu  attu- 

linius. 

I'ropositio  I\'. 

"  Si  a  (liiolnis  [junctis  dalis  rectœ  lincœ  inJJcclanlur,  et  sit  quod  iil)  iiiia 
»  efjiciliir  (().  (juod ah  altéra,  dato  majus  (jiiarn  in  proportionc,  pimcliint 
»  positione  dala/n  circiiinfrrentiam  coiititii^ct.  » 

Sint  duo  [)uiicta  A  et  B  (,///,'■.  ^)2),  ratio  data  Al  ad  lîl,  spatiuui  da- 
.  luin  BAN  (').  Inter  NI  et  IB  média  sit  IZ  (-),  cujus  iiitervallo  descri- 

Vh'.  3j. 


Iiatur  lirculus  ZVU,  iu  (|uo  suinatui' (juodliliet  punctuni,  ut  \,  cl  jiin- 
gantur  VA,  VB  :  Aio  quadratum  AV  ([uadi'ato  VB  majus  esse  (|uam  iu 
proportionc  data,  lA  ad  BI,  spatio  dato  BAN. 

(')  Le  troisicmc  lemiiio  de  l'ii|ipus  (|iro|>.  l^JI).  relalif  au  second  lieu,  a  pour  eiïct  di^ 
dénionli'cr  (pio  AN  doit  cire  plus  p(^lit  que  Al. 

(-)  r.os  Icmnics  î  cl  (i  do  Pappiis  (prop.  h2;(  et  121)  oui  pour  olijel  de  pnuucr  i\m;  le 
point  Z  ol  son  symétrique  par  rapport  au  centre  I  ap|iarliennent  au  lieu  clierelié. 


3G 


O'UVRE.S   DE  FERMAT. 


1™  PARTIE. 


Nuiii  fiat  ipsi  icquale  rcctanguluin  VAO,  et  junganfur  OB,  NV,  VI,  et 

ipsi  AV  parallola  BF.  Prohaiidum  est  reclangiihim  AVO  ad  quadradiiii 

VBesse  ut  Al  adIB. 

Est 

m  M  ail  IZ  i(l  csl  VI,     ita  VI  atl  IR, 

et  siint  circa  eumdcni  anguluin;  crgo  duo  triangula  ^'IV,  VBI  sunt 
similia,  <'X  angulus  VNB  angulo  BVF  a'qualis.  Sed  angulus  VNB  an- 
gulo  VOB  est  aîqualis  iu  cadeni  seclionc,  quum  quatuor  puncta  N,  B, 
V,  0  sint  in  eirculo,  pro[>lei'  icqualia  rectangula  BAN,  VAO;  crgo  an- 
gulus VOB  angulo  BVF  est  lequalis.  Sed  et  angulus  OVB  angulo  VBF, 
proptcr  parallelas;  ergo  duo  triangula  OBV,  BVF  sunt  similia,  et 

lU  OV  ad  RV,     ita  VR  ad  RF. 

Addalur  utriinquc  conimunis  ratio  AV  ad  VB;  ergo  ratio  oomposita 
ex  AV  ad  VB  et  ex  VB  ad  BF,  hoc  est  ratio  AV  ad  BF,  id  est  AI  ad  IB, 
(M'it  eadeni  rationi  ■<  conipositie  ex  >>  AV  ad  VB  et  OV  ad  VB,  hoc  est 
rectanguli  AVO  ad  quadratuin  VB.  Quod  demonstrare  oporlehat. 

Videlur  Pappus  omisisse  hoc  loco  propositioncm  liuic  similem  ([ua' 
ita  se  habet  : 

Si  a  (litohiis  punctls  datis  ivctœ  liiieœ  inficclautur,  ri  si/  quod  ah  mut 
rfjiciliir  co,  quod  ah  aUera,  dato  minus  quant  in  propor/ionc.  punriurn 
posilionc  dalam  rircuinfcrcntiani  con/i/ii^rl. 

Sint  data  duo  puncta  A  et  B  (//:;.  33),  ratio  AN  ad  NB,  spatiuni  BAT. 

Fi''.  33. 


Inter  TN,  NB  esto  média  NL,  cujus  inlervallo  dcscribatur  circuli  cir- 


LIEUX  PLANS  I)  APOLLONIUS.  37 

cumferentia  LYZ,  in  qua  siimpto  quolibet  puncto  Y,  jungantur  YA, 
YB  :  Aio  qiiadratiim  YA,  uiia  cum  rectangulo  HAT  dato,  ad  qiiadraUini 
YB  esse  ut  AN  ad  NB. 

Nam  tlat  YAU  œquale  BAT,  et  jungaïUur  TY,  UB,  Yi\,  et  ipsi  AV 
parallela  BV.  Propter  BAT,  YAR  œqualia  rectangula,  probabitur  aii- 
guhis  YTB  angulo  YRB  icqualis,  et  reliqua  ut  in  supcriorc  denionstra- 
tione. 

PiioposiTio  V. 

«  Si  a  quolcumquc  dalis  punctis  ad  puncturn  iiniun  iiijlcctùtitnr  rccUv 
i>  li/ira'.  et  siiit  sjK-cics,  (jua'  ali  omnibus Jîanl,  cltilo  spalio  (vqnalcs,  punc- 
n   turn  coatinget posilione  datam  rircumfcrcntiani.  » 

Siiit  data  diioprimuni  puncta  A,  B  (fig.'i[\),  qua'  pcr  rectam  ABcon- 
jungantur.  Bifariam  scindatur  in  E;  centre  E,  intervallo  (]nocumqui', 

FiK.  .V,. 


Ut  El,  circulus  describatur,  ut  ION  :  Dico,  quodcumquc  puncturn  in 
ipsius  circumfcrentia  sumpseris,  ut  0,  evenire  ut  ([uadrata  AO,  OB 
simul  quadratorum  lE,  AE  sintduphi  (  '  ). 

Nam,  junctà  rcctâEO,  in  ipsam,  BV,  AZ  perpcndiculares  deniittantur. 
In  Iriangulo  AEO  qnadratum  AO  œquatur  quadratis  AE,  EO  et  rectan- 
gulo OEZ  bis;  in  Iriangulo  OVJi  qiiadiata  OE,  EB  ;equantur  quadrato 
OB,  et  rectangulo  OEV  bis  sive  OEZ  bis  ((juuni  EV  sit  œqualis  EZ, 
propter  œquales  AE,  EB)  :  ergo,  jungendo  œqualia  .-«([ualibus,  (juadrata 
AO,  OB  et  rectangulum  OEZ  bis  icquantur  quadratis  AE,  EB  (sive  qua- 


(  ')  C'est  le  qualriènie  Icmme  do  Pappus  f  prop.  122),  sur  le  troisième  lieu  d'A[iolloniiis: 
la  domonstration  de  Fermât  est  difTérente. 


38  ŒUVKES   DE  FERMAT.-  1™   PARTIE. 

(IratoKA  bis),  et  quadrato  EO  bis(i(l  est  quadrato  lE  bis),  una  cum 
i'(!ctangulo  OEZ  bis.  Auferatur  utrimque  OEZ  bis;  supererit  vorum 
qiiod  asserebamus,  et  constat  proposituni  in  primo  casu. 

Sint  data  tria  puncta  B,  D,  E  {Jlg.  35)  in  recta  linea,  et  sit  recta  Bl) 
recfâ  DE  major;  difTercntise  inter  BD  et  DE  sit  tcrtia  pars  CD.  Centro  C, 

Fis-  ■'!'). 


intervalb)  qiiociimque,  ut  CA,  dcscribatiir  scmicirculus  AMF  :  Aio 
(juodcumqiie  piinetuni  in  ipsius  circumforentia  snmpseris,  ut  M,  enm- 
(b^m  semper  fore  siiininaTu  trinni  quadratoruni  MB,  1\ID,  ME. 

Nam  jungantur  MB,  MC,  MD,  ME;  ipsi  vero  CD  liât  lequalis  EN,  cl 
jungatur  MN.  Qiium  BD  supcrct  DK  tripla  CD  sive  tripla  EN,  ergo  DN, 
una  ciini  diipla  CD,  ;eqiiabitur  BD;  et  CN,  una  cum  CD,  ;equabiturl$D. 
Auferatur  utrimque  CD;  ergo  CN  «(juabitur  BC.  Quum  CD  sit  a-qualis 
EN,  per  secundam  lui  jus  Libolli  propositionem  ('),  idem  erit  semper 
excessus  ([uadratorum  CM,  MN  super  duo  ([iiadrata  DM,  ME.  Sed  CM 
«juadratum  est  semper  idem  :  ergo  duo  quadrata  DM,  ME  semper  vel 
(|ua(lrato  MN  sequalia  erunt  vel  in  idem  excédent  vel  in  idem  déficient. 
Addatur  utrimque  ([uadratum  MB  :  ergo  tria  ((uadrata  MB,  MD,  ME 
duobus  (|uadratis  BM,  MN  vel  semper  œqualia  erunt  vel  in  idem  excé- 
dent vel  in  idem  déficient.  Sed  BM,  MN  quadrata  idem  semper  confiant 
spatium,  ex  superiori  propositione,  propter  ;equalilatem  rectarum  iiC, 
(;N  :  ergo  quadrata  BM,    DM,  EM  idem  semper  spatium   conficiunt. 
Quod  erat  demonstrandum. 


(  ')  l'ermal  désigne  ainsi  sa  proposition  (p.  io,  fig.  ■?.')).  comme  s'il  avait  fait  lui  niiiiié- 
rota.ne  en  deliors  de  celui  des  propositions  de  Pappus. 


LIEUX  PLANS  D'APOLLONIUS. 


3!) 


Demonstratio  generalis  ejusdem  propositionis.  —  Exponantiir  primo 
iluo  puiicla  A  et  E  {Jtg-  36),  jungatur  AE  et  bifariam  dividatur  iii  V,\ 
planuin  datiun  sit  Z,  quod  nccessario  débet  esse  non  niinns  qnadralis 
duobus  AC,  (]E,  ut  palet. 

Si  sit  aiquale  illis  duobus  quadratis,  punctum  C  tantum  proposito 
satisfaciet,  nec  crit  aliud  punctum  a  que  junctarum  ad  puncta  A,  E 
quadrata  simul  sumpta  a.'(]uentur  Z  piano. 

Fi.'.  3(i. 


Si  sit  majus  duobus  (juadralis  AC,  CE,  excessùs  dimidium  ;e(|uetur 
(juadrato  CB.  Centro  C,  intervallo  CB,  descriptus  circulus  satisfaciet 
proposito.  Quod,  tanquani  a  Pappo  (')  demonstratum  et  ab  aliis  et 
proclive  nimis,  omittemus,  ne  in  facilibus  diutius  immoremur. 

Le.m.ma  Al)  c.ENERALEM  METiiODL'M.  —  Exponantur  iu  r\  2"  et  3-'  figura 
quotlibet  puncta  data  A,  B,  C,  E(/ig.  o^),  et  pro  numéro  punctorum 


Fi-.  3- 


A 

R  r 

D 

E 

A 

B 

1) 

€ 

E 

A 

I) 

r.    c 

^ 1 

F. 

I  '  Jt^urti . 


■\'  JÎL^nia. 


>  fleura. 


sumatur  rectarum,  |)uncto  A  et  reliquis  datis  terminatarum,  pars  con- 
ditionaria  AD,  quadrans  nempe  in  boc  exemple.  Sit  igitur  AI)  pars 
(juarta  rectarum  AB,  AC,  AE;  puncti  D  diversa  est  positio  prout  va- 
riant casus  :  Aio  reclas.  pii/iclis  datis  et  pniicio  1)  a  parte  jiiincti  \  lertni- 


('  )   Voir  la  note  de  b  |iaj;o  Z-. 


M  ŒUVRES   DE  FERMAT.-  l-  PARTIE. 

nalas,  œquari  redis,  piinriis  dalis  et  piincln  I)  a  parte  pimcli  E  termi- 
na lis  : 

In  i"  nempc  figura,  rectam  ED  a^quari  redis  AD,  BD,  CD; 

In  2"  figura,  roctas  ED,  CD  a^(|uari  rectis  BD,  AD; 

Et  in  3"  figura,  rcctasED,  (^D,  BD  a'quari  <  rcctse  >  AD. 

In  3"  figura,  ex  hypotliesi,  quater  AD  œquatur  rectis  AB,  AC,  AE. 
Dematur  utrimque  AD  ter  :  rcnianebit  illinc  AD  scmol  ;  sed  auferrc  AD 
1er  al)  ipsis  AB,  AC,  AE,  idem  est  atquc  auforre  AD  semel  ab  unaqua- 
(jue  ipsarum  AB,  A(],  AE,  quo  pcracto  remanebunt  istinc  BD,  CD,  ED 
;equales  AD.  Quod  erat  demonstrandum. 

Si  darentur  quinquc  puncta,  AD  quinquies  esset  conferenda  cuni 
quatuor  rectis,  punctisdatis  et  puncto  A  terniinalis  :  denique  uniformi 
procedcrctur  in  infinitum  metbodo. 

In  2-'  figura,  AD  quater  a^juatur  rectis  AB,  AC,  AE.  Aul'eratur  ulrim- 
(|ue  AD  ter  et  addatur  BD;  remanebunt  AD,  BD  anjuales  ED,  CD. 

In  r^  figura,  AD  quater  œquatur  rectis  AB,  AC,  AE.  Addatur  utrim- 
(jue  BD,  CD  et  dematur  AD  ter;  remanebunt  recta*  AD,  BD,  CD  a'qua- 
ies  rectœ  DE. 

Nec  dissimilis  est  in  quotlibet  in  infinitum  punctis  metbodus,  idem- 
(|ue  concludetur  quacumque  ratione  varient  casus. 

Lemma  ALTEUiM.  —  Expouatur  in  1^  figura  constructio  prœcedcns,  et 
suniatur  in  eadem  recta  punctum  lSl(/ig.  38),  utcumque  :  Aio  quadrata 


Fi-.  :îs. 
n   r     D  E 


1"  /r'i^urd. 


E 


■/^ 


''tfrn. 


B     C  E 


■)'  jtgtiru . 


reclarnm,  punctis  datis  et  piineto  N  lerrninatariirn ,  supcrare  (puni rata 
rcclanim,  punctis  datis  et  puncto  D  terminalarum,  quadrato  DN  tolics 


LIEUX   PLANS   D'APOLLONIUS.  kl 

sumpto  qiinl  sunt puncla  data,  quater  ncmpe  in  hoc  exemplo  :  —  ?.'  l'I 
3''  figura  varios  casus  rcprioscnlant. 

In  r""  figura,  quadrata  AN,  liN,  CNsiipcrant  (juadrata  AD,BD,  (]D,  si 
ununiquo(i(|uc  unicuiquo  conféras,  quadralo  DN  ter  et  rcctangniis  AD 
in  DN  bis,  BD  in  DN  bis,  CD  in  DN  bis;  quadrata  igitur  AN,  BN,  CN 
;cquantur  quadratis  AD,  BD,  CD,  quadrato  DN  ter,  ctrectangulis  AD  in 
DN  bis,  DB  in  DN  bis,  et  CD  in  DN  bis  :  ilhid  autcni  patet  ex  genesi 
(juadrati  a  binomia  radiée  affirmata  elfecli  (').  Ex  alia  autem  paile, 
(juadratum  EN  aîquatur  quadratis  ED,  ND,  minus  ED  in  DN  bis,  illud- 
(jue  patet  ex  gcnesi  quadrati  a  binomia  radiée  negata  cffccti.  Ergo 
(|ua(h-ata  quatuor  AN,  BN,  CN,  EN  ;equantur  quadratis  quatuor  AD, 
BD,  CD,  ED,  quadrato  DN  ([ualer,  reclangulis  AD  in  DN  bis,  BD  in  DN 
l)is,  CD  in  DN  bis,  minus  ED  in  DN  bis.  Si  igitur  probaverimus  rcctan- 
gula  negata  iequivalere  affirmatis,  mancijit  veritas  propositionis  stai)i- 
lita  :  nernpe  quadrata  AN,  BN,  CN,  EN  superare  quadrata  AD,  BD,  CI), 
ED  quadrato  DN  quater. 

Probandum  igitur  rectangulum  ED  in  DN  bis  aH[uari  rcctangniis  AD 
in  DN  bis.  BD  in  DN  bis,  CD  in  DN  bis,  et,  omnibus  ad  DN  <  bis  > 
applicatis,  rcctam  ED  «quari  rectis  AD,  BD,  CD.  Quod  (juidcm  ita  se 
haberc,  superius  lemma  demonstravit. 

Varios  casus  non  moramur.  —  Si  sint  quinque  puncta,  ([uadrata. 
punctis  (latis  et  puncio  N  terminata,  superabunt  quadrata,  punctis 
datis  et  puncto  D  terminata,  quintuplo  quadi'ati  DN  :  nec  dilïert  a  Ira- 
dito  casn  ulterior  demonstratio. 

Inde  patet  summam  quadratorum,  puncto  D  terminatorum,  esse  ini- 
nimani. 

Dum  tibi  loquimur,  scrupulosam  nimis  casuum  obscrvationem  non 
adjungimus;  conclusio  secundi  lemmatis  semper  eo  dcdueetur,  ut  pro- 
bentur  reclanguhi  omnia  ex  una  parle  aftirmata  ;equari  ncgatis  ex  al- 
téra, ideoque  res  ad  primum  lemma  deducetur. 

Proi'OSitio  prima  geneualis.  —  Exponalur  superior  figura,  et  sini  data 

(')  VlÈTii,  Ail  li)^i\ti(riin  ypaciofaiii  imlw  priorcs,  [irop.  XI  (éd.  ScliOOlCii.  p.  iG-iS). 
Fermât.  —   [.  G 


/f2  ŒUVRES  DK  FERMAT.  -  1"  PARTIE. 

quatuor  puncta  in  recta  AE  :  A,  B,  C,  E.  Esto  AD  quarta  pars  (coudi- 
tionaria  nempe)  rcctarum  AB,  AC,  AE,  et  sit  datuin  Z  planuin.  Propo- 
rnlur  invenivc  circnlum  in  qiio  sumendo  qaodlibel  ptinctum  et  ah  eu  jun- 
gendo  rectas  ad  puncta  data,  qiiadrata  j  unctaruin  si/nul  siiinpta  œqucnlur 
spalio  dalo. 

Z  planum  débet  esse  inajiis  (juatuor  quadratis  AD,  BD,  CD,  ED,  ut 
locuin  habeat  propositio,  ex  superius  demonstratis. 

.Equetur  igitur  quatuor  illis  quadratis  et  prœterea  quadrupb:)  qua- 
drati  DN.  Ccntro  D,  intervallo  DN,  descriptus  circulus  praestabit  pro- 
posituui. 

Nani  suniatiir  primo  punclum  N  ex  utravis  parte  { Jig-  09).  Demoii- 
stratuin  est  secundo  lemmate  quadrata  AN,  BN,  CN,  EN  œquari  qua- 


A  N    E 


dralis  AD,  BD,  CD,  ED  et  pra'terea  quadrato  DN  quater.  At  quadrata 

AD,  BD,CD,ED,  unaeuin  quailrato  DN  (juater,  ae(|uaiitiir  Z  piano;  ergo 

quadrata  quatuor  AN,  BN,  CN,  EN  ;vquantur  Z  piano,  boc  est  spatio 

dato.  Quod  erat  demonstrandum. 

Excitetur  deinde  perpendicularis  DM  et  junganlur  AM,  BM,  CM,  EM  : 

Aie  quatuor  iUa  quadrata  «"quari  spatio  dato  Z  phino. 

Nani 

qiiadralum  AM  ;i'r|iiaUir  (iiiadialo  AI)  cl  qiiadiali)   DM, 

quadraltiiii  RM  ;e(|iialiir  qiiadraio  RI)  cl  quadralo  DM, 

quadrnliim    CM  ;r(|iialiir  (|iiadi'ato  CI)  et  quadrato  DM, 

qiiadialum  li^M  .Tf|iiatur  (iiuidralu  Kl)  cl  (luadialo  DM; 

ergo  quatuor  quadrata  AM,  BM,  CM,  lîM  aMitianlur  quadratis  quatuor 
AD,  BD,  CD,  ED,  una  ctim  (}uadra(o  D.M(sive  DN)  quater.  Al  quadrata 
AD,  BD,  CD,  ED,  una  cuin  quadrato  DN  quater,  [fquanturZ  piano  seu 
spatio  dato;  ergo  quadrata  quatuor  AM,  BM,  CM,  EM  tequanlur  spatio 
dato.  Quod  erat  demonstrandum. 


LIEL'X    PLANS  DAPOLLOM US.  W 

Sed  sumatur  ubi('um(|iie  punctiim  M  (Jig.  /|o),  a  quo  demiKaliir 
perpendicularis  MO.  —  Siniilitcr  probabitur  quadrata  AM,  15M,  QI,  EM 
loqiiari  <[  qiiadrato  CM  ([iiatcr,  mia  ciim  >  quadratis  AO,  150,  CO, 
JiO  qiue,  ex  secundo  lemmalc,  te(jiianlur  quadratis  AD,  13D,  CD,  ED  et 
praUerca  quadrato  OD  ([uater.  Ergo  quadrata  quatuor  AM,  BM,  CM,  EM 
teqnantur  ({uadratis  AD,  BD,  CD,  ED,  una  cuni  quadrato  OD  ([uater  cl 


prœterea  quadrato  OM  qualer.  Sed  quadratum  OD  quatcr,  una  cuni 
(|uadrato  OiM  ([uatcr,  auiiiatur  quadrato  DM  quater,  sive  quadrato  DN 
quater  :  sunl  enini  DM,  DN  ex  ccntro  icqualcs  inter  se.  Igitur  qua- 
drata AM,  Bî\I,  CM,  EM  ie(|uantur  quadratis  AD,  BD,  CD,  ED,  una  cum 
quadrato  DN  quater,  ideoque  spatio  dato  Z  piano  sunt  ;equalia.  Qnod 
erat  demonstrandum. 

Si  compleanlur  circuli,  eadoni  demonstratio  in  aliis  scniicirculis 
locuni  babebit  et  ad  quotlibet  puncta  eadem  facilitatc  et  argunienta- 
tione  extcndelur;  semper  ciiim  toties  sumentur  quadrata  DM,  DN,  DO, 
quot  erunt  puncta,  nec  fallet  ratiocinatio. 

Inde  sequitur  corollarium  cujus  usus  in  sequenti  propositione. 

Exponantur  quotlibet  puncta  data,  verbigratia,  tria  A,  B,  E  (/ig.  4'^ 
el  inveniendus  circulus  <^sit  >  NM,  in  quo  sumendo  quodiibct  punc- 


A   N 


tuni,  ut  M,  et  jungendo  reclas  AM,  BM,  EM,  quadrati  AM  dupiutu 
(verbi  gratia),  una  cum  quadratis  BM,  E.M,  seqiietur  spatio  dato. 


W  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I-  PARTIE. 

Ko  casu  siimciula  est  ad  constructionem  recta  AD  pars  quarta  recta- 
rum  AB,  AE,  quia  hoc  casu  puncUim  A  gerit  vicem  duoruin  puncto- 
rum,  et  idem  est  ac  si  diccretur  :  dalis  punclis  quatuor  A,  A,  B,  E, 
invenire  circulum  NM,  in  quo  suuiendo  quodlibet  punctum,  ut  M, 
quadrata  quatuor  AM,  AM,  BM,  EM  a;quentur  spatio  dato. 

Ideui  est  intelligeudum  in  alio  quovis  puncto  et  alia  qualibet  ratione 
multiplie!.  —  Nani  proponatur  quadratum  AM  i^fig-  42),  una  cuni  qua- 


A    .N 


B  u 


drato  BM  bis  et  quadrato  EM,  iequari  spatio  dato,  sunienda  est  AD 
quarta  pars  rectarum  AB  bis  et  AE. 

Quod  advcrtissc  et  monuisse  fuit  necesse,  nec  indiget  rcs  majori  e\- 
plicationo. 

Pr.oposmo  alteua.  —  Exponantur  quollibct  puncta  data  in  recta  AI"] 
{fig-  43),  (juatuor,  verbi  gratia,  A,  B,  C,  E,  ci  punctum  Q  extra  reclam 


Fig. 

/,3. 

Q 

0 

\ 

M 

V 

X~~""^^\ 

/ 

^ 

fi 

N      \        \, 

/ 

\  \H 

D   U 


AE.  QnaM'itur  circulus,  ut  MI,  in  quo  sumendo  quodlibet  punctum. 
ut  I,  ([uadrata  Al,  BI,  Cl,  El,  Ql  sequentur  spatio  dato. 


LIEUX  PLANS  D'APOLLONIUS.  43 

DemittaUir  in  icctam  AE  perpcnilicularis  QR,  et  rectaruni  AR,  A\], 
AC,  \K  suiTiatur  pars  conditionariu  (quintans  ncnipc  in  liae  specic  in 
qua  dantur  quinquc  puncta)  AD,  et  cxcitata  pcrpendiculai'i  DO,  dcmil- 
tatui'  in  ipsani  pcrpendicularis  QO.  Roctai  QR  sumatiir  pars  c.onditio- 
naria  (([uinlans  ncmpe)  RF  sive  DN,  ot  sit  spaliuin  datuni  ;e((iiale 
quinquc  quadratis  AD,  RD,  BD,  CD,  ED  ot  pra^erca  Z  piano.  Z  pla- 
num  œquétur  •<  quadrato  >  DN  quatcr  (pro  numéro  nempe  puncto- 
ruMi  in  recta  AE  datoruni),  quadrato  NO,  et  prseterea  quadrato  NM  (') 
quinquies  (pro  numéro  omnium  punctorum  datorum)  :  Aio  circulum 
centre  N,  intervalle  NM,  descriplum  pr;ostarc  propesitum. 

Sumatur  in  eo  (piodliliet  punctum,  u(  I,  et  junctis  AI,  BI,  CI,  El,  01, 
ducatur  VIX  parallela  AE,  et  lY  pai'allela  OD.  Patet  (juadratum  1)1 
quater,  uiiacum  quadi'ate  01,  œquari  Z  piano,  ex  coroilario  prroceden- 
tis  prepositionis  :  punctum  enim  D  gerit  vieem  ([uatuor  punctorum. 
Quum  igilur  DN  sit  quintans  OD,  patet  ([uadratum  DI  quater,  una  cum 
(juadrato  01,  a-quari  quadrato  DN  quater,  quadrato  ON,  et  quintuple 
quadrati  NM.  Scd,  per  construclionem,  quadratum  DN  quater,  una 
cum  (juadrate  ON  et  quintuple  quadrati  NM,  a'(fuatur  Z  plane;  ergo 
quadratum  DI  (pialer,  una  cum  quadrato  01,  a^(|uaturZ  plane. 

Sed  quadratum  DI  quater  œquatur  quadrato  DX  (juater  et  quadrato 
XI  quater,  et  quadratum  01  ;equatur  quadrato  OX  et  quadrato  XI;  ergo 
Z  planum  œquatur  quadrato  DX  (sive  lY)  quater,  quadrato  XO  (sive 
VQ)  semel,  et  quadrato  XI  quin([uies.  Addanlur  ulriuKjue  quadrata 
quinquc  AD,  RD,  BD,  CD,  ED,  tict  indc  :  spatium  datum,  lucc  cnim 
quin(jue  (|uadra(a  cum  Z  piano,  ex  liypothesi,  œquantur  spatie  date; 
indc  vero  :  quin(|ue  quadratis  AI,  BI,  CI,  El,  QI,  quic  proinde  a-qua- 
buntur  spatio  date. 

Hoc  ut  constet,  ex  secundo  lemmatc,  quadrata  AD,  RD,  BD,  CD,  ED, 
una  cum  quadrato  DY  quinquies,  œquabuntur  ([uadratis  AY,  RY, 
BY,  CY,  EY.  Igitur  quadrata  AD,  RD,  BD,  CD,  ED,  addifa  quadrato  lY 
quater,  VQ  semel,  et  DY  quinquies,  œ([uabuutur  quadratis  AY,  RY, 

(')  Les  lunimcs  7  et  8  de  Pa]ipus  (iiro|i.  l^o  el  120)  peuvent  Cire  raiiporlcs  ;i  la  délcr- 
minaliun  du  point  M. 


lO  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I"^  PARTIE. 

BV,  (lY,  EV,  uiia  cum  lY  qiiater  et  VQ  semel.  Singiilis  quadratis  AY, 
BY,  CY,  EY  addatur  quadiatum  lY,  fient  quadrata  AI,  BI,  VA,  El  a'qua- 
iia  quadratis  AY,  BY,  GY,  EY  et  pr;eterea  ([uadrato  lY  qiiater;  ii];itiir 
quadrata  AD,  RD,  BD,  CD,  ED,  addita  qiiadrato  lY  quater,  VQ  semel, 
et  DY  (jiiinquies,  ;nqual)iintur  quadratis  AI,  BI,  CI,  lE  et  pricterea  qiia- 
drato  RY  et  qiiadrato  VQ  semel.  Sed  quadratum  RY  sive  YI,  iina  cum 
(juadrato  QV,  a'quatur  quadrato  QI;  igitur  quadrata  AR,  RD,  BD,  CD, 
<i  ED>,  addita  quadrato  lY  quater,  VQ  semel,  et  DY  quinquies,  a^pia- 
Inintur  quadratis  AI,  BI,  CI,  El  et  QI. 

At  prohatum  est  quadiata  illa  omnia  anjuari  spatio  dato;  ergo  qua- 
drata quinquc  AI,  BI,  (^I,  El  et  QI  œquantur  spatio  dato.  Quod  erat 
demonstrandum. 

Inde  l'aciUime  deducitur  spatium  datuin  anjuari  quadi'atis  AN,  B\, 
CN,  EN,  QN  et  quintuple  quadrati  NM,  quod  tanquam  facile  prœter- 
mittimus. 

lf//(>  cl  ad  quodlibct  puncta  producelur  arlificium  cadcin  ralionc. 

Si  enim  denturduo  punctaQetL  {fig.  44)  extra  lineam,  perfecta  con- 


Fig.  k\. 


A 


V 

L 

ç                                           / 

0 

\  z/' 

■^ 

V 

tj/ 

X 

K 

\ 

\ 

\ 

"■^"^^^ 

\ 

^ 

/ 

\, 

V 

^^ 

--^^^ 

structione,  ut  vides,  sumeturAD  sextansrectarum  AR,  AS,  AB,  AC,  AE; 
rcctarum  QR  et  LS  sextans  DN  sumetur.  Spatium  datuni  fiet  œquale 


LIi:U\   PLANS   D'APOLLONIUS.  M 

(juadnitis  AI),  RD,  SI),  IJD,  CD,  ED,  et  praUerea  quadralo  DN  (|iiatci', 
NO  seniel,  NP  seincl,  et  NM  sexics;  et  icli(jiia  perficiontiir  cadcin  la- 
tiono,  sciii|)er(|iic  punctuin  I)  viccm  gcrct  oiniiium  punctoi'um  in  ix'cla 
AE  (latorum,  cl  piincta  P,  0  viccin  gèrent  datoriim  piineloriini  Q  el  L; 
et  CiDtera  in  infinituni  unilbrmi  niclhodo  consciventnr,  et  demonstra- 
l)untur. 

Sed  (jiioniani  mnltiplices  casiis  oi'inntur  ex  diversa  reclac  assiimpla-, 
duo  vel  plura  puncta  eontingentis,  positione,  dutn  pniieta  rcli([na 
divei'sas  ex  parte  qualibet  reetto  assignalœ  sortiuntur  positioncs,  licel 
nnicuique  easni  sua  compctant  conipendia,  plaeet  in  artis  spei'imen 
i^eneralms  oslcndcre  cl  conslrucrc. 

Dentur  (|uotlil)et  puneta  A,  B,  C,  D,  E,  Y  (Jit^.  4> j.  sive  in  eadeni 
recta,  sive  in  diversis.  Suniatur  in  codeni  piano  recta  ([uiovis  SR,  ita 


r 


/^ 

C 

X 

\ 

/ 

I)\ 

( 

\    ^ 

I 

A  ..---- 

...-'--[--/.'-'-■'-'''ô 

ùz: 

^ 

f 

I 

H 

1 

K 

M 

N 



ut  omnia  puncta  data  sinl  ex  una  parte  récite  SR.  Demissis  perpendi- 
cularibus  AG,  lUI,  CI,  DK,  EM,  FN,  sumaliir  rectarnni  (;il,  (.1,  CK, 
(iM  et  GN  pars  conditionaria  <!  GL  >,  sextans  nenipe  iu  lioc  casu.  Ex- 
eitetur  perpendicularis  LO,  a  (juo  resecctur  LO  pars  conditionaria, 
SQxtans  nenipe,  reetaruni  AG,  RIl,  CI,  KD,  liM,  FN,  et  sil  spatium  datnui 
aMjuale  qnadratis  AO,  BO,  CO,  DO,  EO.  FO  et  sextupio  (|nadrali  ()P; 
circulus  eenlro  O,  intervallo  OP,  descriptus  satisfacief  proposition!.  — 
Nec  dilficilis  est  inventio  ei  qui  superiores  noverit. 


48 


ŒUVRES  J)E  FEIIMAÏ.  —  1-  PARTIE. 


Propositio  VI. 


«  Si  a  (hiobus  panclis  datis  injlectantur  rectœ  liricœ  ;  a  piincto  aiilem  ad 
»  posilione  duclam  lineam  ahscissa  a  recla  linca  posilionc  data  ad  daUirn 
»  punctum,  cl  sinl  species  ah  injlexis  œqnales  ei,  quod  a  dala,  et  ahscissa 
»  co/ili/icliir.  punctum  ad  injlexionem  posilionc  dalam  circumferentiam 


»   conlingcl.    » 


Descripsi  propositionem  quemadmoilum  reperitur  apud  Pappuni  ex 
vcrsioiie  Federici  Commandini,  sed  vel  in  toxtu  gncco  vel  in  interprc- 
tatione  mcndum  esse  non  dnbito  :  scnsum  propositionis  cxponam  ('). 

Sint  duo  puncta  A  et  B  (Jèg.  46).  Oportet  inveiiire  circumferentiam. 

Fis-  1G- 


ut  NOB,  in  qua  sumendo  quodlibet  punctum,  ut  0,  et  jungendo  rectas 
OA,  OB,  et  demittendo  perpendicularcni  01,  rectangulum  sul)  recla 
dala  in  AI  a-quetur  duohus  quadratis  AO,  OB. 

Sit  primuni  AB  recta  data,  (|ui  casus  satis  est  facilis. 

Sumatur  ipsius  AB  dimidium  BN,  supcrque  BN  semicirculus  des- 
crihalur  :  Aio  satisfacere  proposito  :  hoc  est,  si  sumatur,  verbi  gratia, 
punctum  0,  rectangulum  BAI  duobus  quadratis  AO,  OB  ;equale  esse. 

Nam  AO  quadratum  aîquatur  AI  quadrato  et  10  quadrato.  Si  a  rec- 
tangulo  BAI  auferatur  quadratum  Al  et  quadratum  10  sive  rectangu- 
lum •<  sub  >  BI  in  IN,  supcrest  rectangulum  snb  BI  in  AN  sive  in  NB, 


(  ')  La  version  do  Commaiidiu  est  iniiilclligililc;  le  sens  du  tcxlo  do  t*appiis  jiarail  A^-c 
le  suivant.  |iliis  général  que  celui  adopté  ici  par  Format  : 

Soient  donnés  doux  points  A  cl  B,  une  longueur  u.  une  droite  OX  cl  un  point  ()  sur 
celle  droite,  enfin  une  direction  telle  que  OY,  à  laquelle  soit  parallèle  iMP  passant  par  un 
point  P  do  OX,  lo  lieu  du  point  M  sera  un  cercle  si 

AM'  -t-  .ÛÎJ'  =  rt  X  OP. 


LIEUX   PLANS   D'Al'OLLOMUS.  W 

qiiod  probaiiduni  est  esse  ;o(jual('  (iiiadiali)  H(),  ol  patct  ox  coiisliiic- 
tioiiii  ita  se  habcre. 

Seeundus  casiis  est  (|uaiul()  recta  data  major  est  roctâ  AB,  cujiis  coii- 
slruclionem  dabiinus,  modo  recta  data  sit  miiior  duplà  AI3. 

Sint  data  duo  puncta  A  et  B  (_/?/,'•.  47).  et  recta  AI,  duplà  AB  miiior 
ex  liypolliesi.  O[)ortet  lacère  (|iiod  |)roponitur. 


B   1  z 


Becta  AB  l)ilariam  secctiir  in  N,  et  fiât  NE  ipsius  BI  diinidia,  ([uod  c\ 
conslructione  iicet.  Rcctangulum  IBN  ad  rcctam  BE  applicedir  excc- 
(iens  (igura  quadrala,  et  laciat  latiliidinem  rcctam  EV,  cui  liai  ;c(|iialis 
recta  BZ,  et  super  YZ  dcscrihatui'  semiciiruiiis  VLZ  :  Aio  satisl'accrc 
proposito. 

Nam,  junclis  LA,  IJ5  cl  dcmissa  pcrpendiculari  LO,  cujus  priiiius 
casus  sit  iulcr  K  et  B,  palet,  e\  dcmouslratis  ad  propositionem  III  Apol- 
louii  ('  ),  reclangulum  EOB,  una  cum  rectangulo  VEZ  sive  NBI,  ;e(|uari 
(|uadralo  OL.  Addatur  utrim(|uc  (|uadralum  ()B  :  rectangulum  EBU, 
una  cum  NBI,  acquabitur  (|uadrato  LO  et  quadrato  OB.  Duplieetur  : 
rcctangulum  EBO  bis,  una  cum  rectangulo  NBI  bis  sive  sob)  ABI,  :e(|ua- 
bnntur  quadratis  LO,  OB,  bis.  <;  Addatur  utrimquc  rcctangulum  sub 
NE  in  OB  bis  :  rcclangula  EBO  bis  et  NE  in  OB  bis>,  sive  AB  in  |{() 
semel,  una  cum  AB  in  BI,  a^i|uabuntnr  cpiadratis  LO,  OB,  bis,  una  cum 
rectangulo  sub  NI*]  in  01$  bis  sive  IBO  semel,  ex  constr'uctione.  Etrim(|iic 
aiileratur  quadratum  OB  :  supererit  AOB,  una  cum  ABI,  a'qualc  (|ua- 
drato  LO  bis,  (juadrato  OB  semel,  et  rectangulo  IBO.  Utrimquc  IB  in  B() 
aul'ciatnr,  ncmpc  illinc  ex  rectangulo  AIU  :  supererit  AO  in  015,  nna 
cum  AO  in  BI,  sive  soliim  rectangulum  lOA  aM[uale  quadrato  LO  bis  cl 
(juadrato  OB  semel.  Addatur  utrim([ue  (|uadratum  AO  :  erit  rectan- 


(')  Dans  le  pix'seiil  livre,  |i.  31. 
FcriMAT.  —  I. 


,;0  (EUVRES   DE   FERMAT.-   1      PARTIE. 

gulum  lAO  qiiadralis  .VO,  OH,  iina  cum  LO  quadrato  bis,  œqiialc,  id  csl 
duobus  tantuni  quadratis  AL  et  LB.'Quod  erat  facieiuluni. 
Casus  alios  prsctcrmitto. 

Propositio  VII. 

«  Si  l'ii  circula  posilione  data  sil  (laiurn  jninclum,  pcrquc  ipsuin  agalur 
»  qiKvdam  rccla  linca,  cl  in  ipsa  panel ttm  extra  siimaltir;  sil  aiilcni  qiiod 
»  ///  (t  linca  dada  asqac  <ul  panclam  inlra  dulam  œipialc  ci  ijinxl  a  Iota 
))  cl  cxira  sampta,  vcl  sali,  vcl  ana  cam  co  (juod  daalias,  qaa-  intra  cir- 
»  cularn.  piirtionihus  continctur  :  panclam  e.vlra  samptuni  pasilionc  dalam 
»   rccla/n  lincani  conlingct.   » 

Ha>c  propositio  duas  liahot  partes,  qiiarum  prior  est  apiid  ipsuiii 
Pappum  (  '),  propos.  159  lil)ii  YII,  secuiida  pcr  additioncni  aM[ualiiiiii 
ex  prioro  derivari  facile  pote.st  :  Pappi  igitur  dcmoiistralionein  taiitiim 
addiicemus. 

u  Sil  cii'cuhis  ciroa  diametrum  AI3  {Jig.  1^%),  et  A13  producatur. 


Fis.  /is. 


»  sit((iie  ad  qiiamliljet  rectam  lineain  DE  perpcndicaiaris.  llectaiiiijuld 
»  autem  AFB  a.Hjiiaie  ponatiir  (|iia(li'atum  ex  FG  :  Dico,  si  quodcumque 
))  siimatiii'  punctum,  ut  E,  alque  ah  eo  ad  punctiim  G  recta  linca 
»  (liicla  producatur  ad  II,  rectangulum  ctiain  HEK  quadrato  ex  EG 
»  ioquale  esse.  » 

(')  Celle  proposition  de  Pappiis  csl  le  33'  Icmme  sur  les  Porismcs-  d'Eiiclide.  Fermai  la 
rcprodiiil  te\liiollomenl  d'après  Conimaiidlii,  mais  en  y  inlorcalaul  le  commenlairo  de  ce 
doriiicr  [alinéa  mis  ciilro  crochets)  cl  sauf  une  simplification  apportée  par  lui  à  ce  com- 
menlaire  [loxte  en  italique]  :  iio(>  les  variantes. 


LIEUX  PLANS  DAI'OLLONIUS.  .il 

»  Jiingantiir  AE,  BL.  Erit  angiiliis  ad  L  reclus;  scd  et  loctus  qui 
»  ad  F;  rcctangulum  igitur  AEL  est  lequale  et  rectangulo  AFB  et  qua- 
»   drato  ex  VE.  » 

I  «  Quoniaru  ciiim  angidiis  ALB  rcctus  est  œqualis  recto  AKE,  sit/ii 
)'  qiialiior  panda  L,  B,  F,  E  in  circalo  ac  prnplcrca  rectanguluiii  FAI5 
»  ioqiialc  rectangulo  EAL.  Quadratum  autcm  ex  AE  est  ;equale  duobus 
»  (liiadralis  ex  AF,  FE;  sed  quadrato  ex  AE  lequalia  sunt  ulraque  rec- 
»  (angula  AEL,  EAL,  et  similiter  quadrato  ex  AF  œqualia  utra(|ue 
»  rectangula  AFB,  FAB;  ergo  rectangula  .VEL,  EAL  a-qualia  sunf  rec- 
»  taugulis  AFB,  FAB,  et  ([uadrato  ex  FE.  Quorum  reclangulum  FAB 
»  est  a'quale  rectangulo  EAL  :  rellcjunni  igitur  roctanguluin  AEL  l'cc- 
»   tangulo  AFB  et  quadrato  ex  FE  a'quale  erit.  »  | 

«  Bectanguluni  auteni  AEL  a'quale  est  rectangulo  HEK,  el  reclau- 
»  guluni  AFB  quadrato  ex  FG  :  ergo  rectanguluni  IIEK  quadratis  ex  EF, 
»  FG,  lioc  est  quadiato  ex  EG,  est  a'(|uale.  » 

PROPOSITIO    \']II    KT    LXTIMA. 

<i  ICI  SI  liOc  qaidcm  panel arii  conlingal  posilionc  dulani  reclam  lincain. 
»  circulas  aalem  non  ponalar,  (jaw  sanl  ad  atrascjac  parles  ditli  piineli, 
»   contmgenl  posilionc  canidcin  dalam  circamfcrenliarn.  » 

Ha'c  propositio  est  conversa  pra'cedentis  et  e\  ea  t'aeile  eliei  potesl 
liujus  denionstratio,  si  contraria  via  utanuir. 

Determinationes  et  casus  non  adjuiiginuis.  (|uia  ex  conslructione  et 
denionstrationc  satis  patent. 


DE  CONTACTIBUS  SPIItERICIS. 


Apollonii  Pcrga'i  doctrinam  ~ip\  ÈTia^wv  reslitiiit  cleganlei'  Apollo- 
nius Gallus  aut  suh  illius  nomiiiis  larva  Franciscus  illc  Vieta  Fonlc- 
n«>cnsis('),  cujus  mira>  in  Mathcmalicis  lucuhralioncs  Vcteri  Gooni*'- 
lria>  Iclicesprœstiteresiippetias.  Vcriim  qui  materiam  lianccontactiiuni, 
(|iia'  liactciuis  sulislitit  in  plaiiis,  ulferius  promoverit  et  ad  spha'rica 
prolilcmala  cvclici'f  sit  aiisiis,  adliiic,  qiiod  sciam,  oxstitit  ncnio;  pra'- 
l'Iara  tamen  indo  problcmata  dcduci  et  ad  clcganteni  sul)limiorum  pro- 
l)lematiim  constructionem  facillimc  derivari  patel)it  statim.  QiKTi'onda 
ilaqiic  spluora  qua'  per  data  piincta  Iranseat  aiit  splia-ras  et  data  plana 
coiiliiigat.  Quiiideciin  prohicmatrs  totiini  negotium  ahsolvetur. 

l'ROni,E>IA    I. 

I)a/is  r/tia/itor  piinctix,   spJuvram  imenirc  qiuv  per  data  Iranscnt. 

Dentiir  quatuor  puiicta  N,  0,  M,  F  {fig.  49).  pci"  (|ua'  splucra  doscri- 
Itenda  est. 

Sumptis  ad  libitum  tfihus  N,  0,  M,  circa  triangulum  NOM,  (juod  in 
iino  esse  piano  constat  ex  l'ilcmeiitis,  descrihalur  eirculus  NAOM,  (|iieni 
et  niagnitudinc  et  position!^  dari  pci's[(icuuin  est.  Esse  autem  circulntn 
NAOi\[  in  superficie  invenienda>  spluera'  patet  ex  eo  quod,  si  spluei'a 
piano  secctur,  scctionem  dat  circuiuin;  at  per  tria  punela  N,  M,  0 
unicus  tantuni  eirculus  dcscrihi  potest  queni  jam  construxiinus  :  quuni 
iiçilur  (ria  puncta  N,  0,  M  sint  in  supeilieie  splia'ra>  qiia\si(a\  ergo 

(')  Voir  plus  liaul,  pii^c  ">,  noie  3. 


CONTACTS  SPHÉUIQUES.  33 

plaiium  trianguli  N0.>[  splueram  quaisitam  sccat  sccundum  circiiliim 
NAOM,  qiiem  idco  in  superficie  spliaîraî  cssc  conclutlimus. 

Sit  ipsiiis  cciitrum  C,  a  quo  ad  planum  circuli  excitctiir  pcrpendicii- 
iaris  CEB;  patct  in  recta  CB  cssc  ccntrum  s[)lia'r;c  qn;esit;e.  A  puncto  F 
in  rectani  CB  dcmiltatur  porpcndiciilaris  FB,  qiiani  et  positionc  cl 
magnitudine  daii  perspicuuni  est.  A  puncto  C  ducatur  A(^l)  ipsi  FB 


parallela;  erit  igilui' angulus  BCA  rectus.  Sed  et  iccta  B(j  est  perpcn- 
diculai'is  ad  planum  circuli;  ergo  recta  AdD  est  in  |)lano  circuli,  et 
datui'  positionc;  dantur  ilaquc  puncta  A,  I),  in  ([uihus  cum  cii-culo 
concuvrit. 

Ponatur  jani  factum  esse,  et  ccntrum  invcnicn(KT  sphara;  cssc  H, 
quod  quidcni  in  recta  CB  repcriri  jani  dixinius  ex  Tlieodosio  (-). 
.luncta'  rectœ  FE,  AK,  ED  crunt  a-quales,  quuni  tria  puncta,  nempe  F  ex 
liypotlicsi  ctAet  Dcx  demonstratis,  sint  in  superficie  spha^rica.  Attrcs 
l'ccta'  FE,  AE,  El)  sunt  iu  eodcni  piano  :  (|uuni  eniiii  recta'  FB,  ACI) 
sint  parallclu',  crunt  in  eodcm  piano;  scd  et  recta  CB,  ideoque  très  Fl'>, 


(1)  On  a  conservé,  ]ionr  les  figures  do  ce  Traité,  qui  rei)r6sonlcnt  des  conslruclioiis 
dans  l'espace,  le  modo  do  traces  suivi  dans  l'éditinu  des  l'uria,  (|wel(|ne  dillcrentcs  (jne 
soient  à  col  égard  les  habitudes  modernes. 

(2)  Thcodosii  Tripolila;  Spliœricorum  Lil}ri  très,  nus(|uam  antehac  gnccc  cxcusi.  lidom 
latine  rcdditi  i)cr  Joannem  l'enam,  Regium  Malliomaticuni.  —  Ad  ilhislrissimum  princi|ieiu 
Carohim  Lotliaringiim  cardinuiom.  —  Paris,  André  Wccliei,  i5')8.  —  (Fermât  cite  ici  le 
corollaire  do  I,  2.) 


oi  ŒUVRES  DE  FERMAT.-  l""  PARTIE. 

AE,  DE.  Si  igitur  circa  li'ia  puncta  data  A,  F,  D  descrihatur  rirculus, 
(•jus  centruni  E  crit  in  recta  CB,  ac  proinde  et  spiia^rse  qusesitiP  centrum 
et  spiiaM'a  ipsa  non  latebunt. 

Problema  II. 

Dalis  Irihiis  punclis  cl  piano,  i/n'cnire  sp/iœram  qucr  pcr  dala  puncta 
Iranseat  et  planurn  datum  contingat. 

Dentur  tria  puncta  N,  0,  M  (Jig.  5o),  per  qusc  circulus  dcscriplus 
MEON;  eiit  ad  supcrticiera  splisoricam  quœsitam,  ex  jam  demonslratis, 
et  in  excitata  ad  planurn  circuli  recta  IBA  invenietur  centrum  spli;eru' 


quam  quserimus.  Concurrat  recta  IBA  cum  piano  dato  in  punctoA; 
dahitur  igitur  punctum  A  positione.  A  centro  circuli  MEON  deniiltatur 
perpendicularis  in  planurn  datum  ID;  dabitur  igitur  punctum  D,  ideoque 
et  recta  AD  positione  et  magnitudine,  et  paritcr  rectœ  ID  et  lA.  Dabitur 
igitur  planurn  trianguli  ADI  positione;  datur  aufem  et  planurn  circuli 
MON  positione  :  ergo  communis  illorum  planorum  scctio  FIE  dabitur 
positione,  ideoque  dabuntur  puncta  E  et  F  in  circulo. 

Sit  factum  et  centrum  spb;ora^  quasitiv  punctum  B.  Jungantur  recta- 
BE,  BF,  et  recta  ID  parallela  ducatur  B(].  Quum  triangulum  ADI  et  recta 
EIFsint  in  eodcm  piano,  ergo  rectai  EB,  BF,  BC  crunt  in  codem  piano; 


CONTACTS  SIMIÉniQLl^^-  'ôo 

seil  recta  ID  est  perpciuliuiihiris  ad  plaiiiim  daliim  :  ergo  rccla  B(],  ipsi 
parallela,  est  ctiain  pcrpeiidiciilaris  ad  plaiiuiu  datiini.  Qiiuiu  igiliir 
sphaM'a  describcnda  [ilanum  Al)  datuin  conlingcro  del)cat,  crgo  al) 
i[>sitis  centro  demissa  in  plaïuiin  perpondiciilaris  Bd  dal)it  pimcliiiii 
conlactus  C;  recta^  igitiir  B(],  BE,  BF  criint  aniiialcs  et  pi'ol)a(iiiii  csl 
l'as  esse  in  eodem  piano  posilione  dato,  in  qiio  et  recla  Al). 

Ko  itaque  dedncta  est  qiuestio  ut,  datis  duolms  pniietis  1"]  et  !•'  v\ 
recta  AD  in  codem  piano,  (pueratur  eiccnliis  (|ni  |>er  ilala  duo  pnncdi 
transeal  et  rectam  datain  contiiigat  :  cui  problemali  salisiecil  Aj)ollii- 
nius  Gallus  (  '  );  dahitur  igitnr  eentruni  spluera-  B  et  omnia  conslahunl. 

Problema  III. 

Datis  Irihus  piinclis  el  sp/iœra,  iiweiiire  sphœram  rjiuv  pcr  (hiUi  puiirUi 
iranseat  et  sphœram  datam  cunlingal. 

Dentui'  tria  puncla  .M,  N,  0  (Jig.  ji),  et  siilucra  \V,;   datnr  cir- 


cnlus  !\ION  in  spluera  qiuesita.  Ad  plannni  circnli  ereeta  pcipeiulicn- 
laris  KGB,  uf  snpra,  continehit  cenlrnin  S[(lia'ia'  (|iiani  (puerinuis.  A 
renlro  1  spli;ora'  dat;c  demitlatnr  in  reclam  FB  perpendirularis  ll{,  (piif 


(')  Probl.  II  (Vii:Ti:,  cdiliuii  Schootun,  juige  ViÇ,). 


oG  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  l™  PARTIE. 

(lahitur  positionc  et  magnitudino.  A  centre  F  ipsi  parallela  diicaliir  K\), 
(|iKV  oril  ex  jain  demonstratis  in  piano  circuli;  el  dahunlur  piincla  K 
et  I). 

Sil  facturn  el  cenlrLim  spliaîr;e  qiuesitiv  C  :  ergo  recta'  l(^,  CM,  VA) 
eriint  in  eodcm  piano,  ((uod  et  datuin  est,  quum  denfur  puncla  I,  E,  l). 
Conlactiis  auteni  duarum  sphserarum  est  in  recta  ipsarum  centra  con- 
ncctenle  :  ergo  tanget  splux'ra  quaesita  splueram  datam  in  puncio  (j  ; 
recta  igiturICsuperahit  rectasCE,  CD  radio  IG.  Centro  I,  inlervailo  radii 
spli;erici  dati,  describatiir  circuUis  in  piano  dato  rectarum  Kl,  Œ,  Kl); 
(ransibit  igitnr  per  punrluni  G,  et  circulas  ille  positionc  e(  magnilii- 
dine  dabitur;  sed  et  puncta  M  et  D  in  codem  piano. 

Ko  ita(iue  deducta  est  qiuestio  ut  ex  Apollonio  (lallo  (  '  )  qiKoraliir 

nicthodus  qua,  dalis  duobus  punctis  el  circulo  in  codcni  piano,  invc- 

niatnr  circulus  qui  per  data  duo  puncta  transeat  et  circuluni  daluni 

(•()nlini;at. 

Problkma  IV. 

Datis  t/ii(i/iit)r  p/niiis,  invc/ti/c  spluvirun  (/ikc  dala  (jiuiluor  plana  coii- 
n'/i^a/. 

Denlur  (pialuor  plana  AU,  AI5,  Bd,  IIG  (J/i^-  Su ),  (|u;c  a  spli;cia  (|ii;c- 
sila  conlingi  oporlcat. 

Fi-.  .-,.. 


Sint  duo  plana  \V,  Vï)(/fg-.  53)  quic  ab  cadeni  spluera  conlingan- 
(ur.  Risccelur  ipsonini  indinalio  per  planuni   RFIIC;  palet  ccnlruni 


(',)  l'rolil.  Vin  (  Vnhi;,  (Vliliuii  Scliocilcii.  p.  j3i  i 


<:()N TACTS    Sl'HÉRlQUES.  57 

spliaTPe  qufe  duo  plana  AF,  FD  contiiigil,  esse  in  piano  hisccanic,  n( 
vidoatur  inutile  in  re  tani  proclivi  dintius  imniorari.  Si  plana  AF,  FI) 
ossent  parallela,  sphaîra"  ccnlrum  cssct  in  piano  ipsis  paralkdo  cl  inlci- 
valhini  ipsorum  hisecanto. 

Fi-.  :is. 


Hoc  posito,  propter  plana  CB,  HA  (.//"i,'-  Ja)  posilionc  dala,  <  cs( 
ci'nlrnm  splia'ra-  ([ua^sila-  ad  plannm  positionc  daluin,  >  (juod  ncnq)!' 
daloiiiin  Cl$,  I5A  planorum  iiiclinalionem  dalani  hisocal.  Scd,  proptor 
duo  plana  BA,  AH,  est  idem  cenLrnni  spluera'  ([Uiesita'  ad  alind  plaïuim 
posilione  datiim;  ei'go  conimunis  sectio  duoruni  planorum  posilionc 
datoi'uin,  (juorum  alteruni  inclinationcni  planorum  VAi,  BA,  alteruni 
inclinationem  planorum  BA,  AH  bisocat,  dahit  reclain  positione  dalam, 
in  qua  invenienda'  spluera*  eentrum  erit.  Sit  illa  recla  FH;  sed,  [)ropter 
duo  plana  AFF,  H(J,  est  eliam  centrum  splia^r*  (juœsita'  ad  aliud  phinuni 
positione  datum,  eujus  concursus  cuni  recta  FE  posilionc  dala  dabil 
puncinm  l),  quod  patct  esse  spluera-  ([ua'sila'  centrum;  et  rcli(|iia  con- 
stahunl. 

l'iKini-KlIA    \. 

Ddlis  Inliiis [jhiitis  cl  /iii/nio.  iin-cnirc  sp/urra///  (jua' [Hipuiicliiin  dalum 
lidiiscdl  <l  plaiHi  dala  ronlitiu^al . 

Sinl  data  Iria  plana  AB,  BC,  (d)  (//i,'.  ,V|)  et  |Kinclum  H  :  (iiuerenda 
spluera  (|ua',  dala  tria  plana  conlingcns,  Iranseal  per  punclum  II. 

Sit  faclum  :  tria  plana  dala,  ex  pra'ccdenlis  proposilionis  raLi(»cini(). 
daliunl  rcctam  posilionc  dalam,  (pue  sedes  eril  cenlri  splia-rici  (|ua'sili. 

l'KHMA  1  .    —     (.  .  t> 


58  (ElIVRES   DE  FERMAT.-  1-   PARTIE. 

Si(  ilhi  (JE,  in  qiiam  a  piincto  dato  H  demiltatur  perpcmlicularis  Hl, 
(|iia'  et  positione  cl  magnitudine  dabitiir.  Producatur  ad  F,  ut  sit  IF 
a^(|ualis  III;  dahitur  punctum  F. 

(Jiuini  autem  splucni!  qiuTsita'  cciitrum  sit  iii  recta  (jE,  ad  (juaiii 
diicta  est  pcrpendicularis  HF  bifariam  secta  in  I,  cujiis  unum  ex 
extremis  H  est  ad  superficiem  spliscricam  ex  hypothesi,  eiit  et  altcrius 
extremuni  F  etiam  ad  spliaricam  superficiem.  Imo  et  circulus,  centro  I, 


inlei'valio  III  descriplus  in  piano  l'ccto  ad  rectani  GK,  crit  ad  supciti- 
cieni  splia'r;o;  datur  autem  ille  circnlus  posilione  et  magnitudine.  Dato 
autem  «irculo  spluerico  posilione  et  magnitudine  el  ali(|no  piano  ut  AH, 
datui',  ex  facili  propositionis  secunda'  luijus  conseclario,  spluera  ad 
(•ujus  superficiem  sit  circulus  datus  et  qua'  planum  datum  contingat; 
deducta  esl  itaqiu'  ([ua'stio  ad  secundam  luijus,  nec  reliqua  latehunl. 


PnonLKHA  VI. 

Dalis  Iribiis  phuiin  et  spluvra.  iiivcniir  spliœram  quiv  dalain  xpJurram  cl 
platKt  data  r()nlirip;al. 

Dcnliirlria  plana  El),  DR,  BC  [flg.  55)et  spluvra  RM.  Construenda 
est  splia'ra  qua^  dalam  spliaram  et  tria  pariter  plana  contingat. 

Sitf'aclum  et  spluera  EKC.\  satisfaciat  proposito,  splueram  nempe  in 
punclo  R  et  plana  in  punctis  E,  A,  C  contingens.  Splia'ra>  ER(LV  cen- 
trum  sit  ();  jnncta'  RO,  EO,  AO,  (^0  erunt  a-quales.  Sed  et  recta  OR 
Iransihit  per  data'  spluera'  centrum  .M,  et  recta>  MO,  OA,  OC.  erunt  pcr- 
pendiculares  ad  plana  data  DE,  DB,  BC.  Fiant  recta'  OM  a-quales  recta» 


CONTACTS  SPIIERIQUES.  5!) 

OV,  OG,  01,  et  pcr  pimcta  V,  G,  1   intelligantur  duci  plana  VP,  GH, 
IN,  datisED,  DB,  BC  parallela. 

Quiiin  recta  OU  aH|iialis  sit  OE,  et  ablata  OM  ablata'  OV,  ciit  reli- 
<|iia  KM  reliquat  VE  icqualis;  datur  auteni  magnitudiiie  KM,  (jiuiiii  sit 
radius  spliaTC  data":  datur  igitur  et  VE  magnitudino.  Ouiiin  aulcni  01] 
sit  pcrpeiidiruiaris  ad  planum  DE,  erit  ctiam  perpendicularis  ad  |da- 
iiuiii  i^V,  piano  DEparallelum  ;  recta  igitur  VE  erit  intcrvallum  plaiio- 
rdiii  Db^etPV.  Sed  datur  \\i  niagnitudine  ex  demonstratis;  ergo  datur 
planorum  DE,  PV  intcrvallum.  Sunt  autem  parallela  li;ec  du»  plana 


et  datur  DE  posilione  ex  hypothesi;  datur  igitur  et  PV  positione.  Sinii- 
liter  pr(djal)itui'  plana  GII,  IN  dari  positione,  et  reclus  OV,  0(j,  ()l  ad 
ipsa  esse  perpendiculares  et  anjualcs  recta' OM.  Spluera  igitur,  cenlro  (), 
intcrvallo  OM  descripta,  plana  PV,  GII,  IN  positione  data  coutingit. 
Datur  auteni  punctum  M,  (piutn  sit  centrum  spluera-  data;. 

En  ita(|ue  deducta  est  (|ua'stio  ut,  dalis  trihus  plaiiis  P\  ,  (ill,  IN  et 
piinclo  M,  inveuiatur  spluei'a  (pue  per  datuni  puuctuni  M  transeat  et 
data  plana  P\',  GH,  IN  conliiigat  :  hoc  est,  deducittir  (pnestio  ad  |)ra'- 
eedeuteni. 

Née  ahsimili  in  sequeiitil)us  artilicio,  (piuni  nulla  in  ilatis  |»uncta 
reperientui',  sed  splnerie  tautum  aut  [)lana,  in  locuin  unius  ex  splneris 
|»uuctuin  datuni  substiluetur. 


co 


(KUVP.ES   DE   FERMAT. 


1-   PARTIE. 


PllODI.I-lIA     VII. 

Ddlis  (liiohtis piincti.1  cl  (hiohiis plaiiis,  irncnirc  spliœram  qita> per  fhtia 
piutrid  iranscal  et  plana  data  continuai. 

Dontiir  (hio  plaiin  AB,  BC, (//.:?.  jG),  et  duo  piincla  H,  M.  Qua'rcnda 
splia-ra  <|ua'  pcr  piincta  H  et  M  transcat  et  plana  AB,  BC  rnnlingat. 

.1  unga tu r  recta  II.M  et  hisecetur  in  I;  pnnctum  I  dabitur.  Per  pune- 
fum  I  trajiciatur  planum  ad  rcctani  HM  rectum.  Quum  sphaM'ica  super- 
ficies puncta  II,  M  citnfineat,  certum  est  centrum  spha'ra"  esse  in  |)lano 
ad  reclani  IIM  normali  et  per  punctum  I  transeunte.  Datur  autem  I 
planuMi  posilione,  (|uuin  recla  H.M  et  punctum  I  sint  data  position 
ergo  cenirum  spluene,  propler  puncta  H  et  M,  est  ad  planum  datum. 


oc 
e; 


—  E 


Scd  (■(  pi'oplcr  |dana  AB,  BC,  ii(  jam  superius  demonstravimus,  esi  • 
ad  aliiid  planum  datum  :  crgo  est  ad  rectam  positi(»ne  dalam.  Sit  illa 
(il'>,  in  (|uam  demissa  al)  uno  ex  punctis  datisM  recta  ^FF  <^  perpendi- 
cuiaris  >  dahitur  positioiie  et  magnitudine;  et  continualâ  in  I),  ni 
sit  FI)  a'fjualis  'SWl,  eril  punctum  I)  dalum  et,  ex  superius  demonstra- 
lis,  eril<'liam  ad  splia-ricam  superticiem.  Dantur  itaque  tria  puncta  H, 
■M,  I),  [»er(|ua'  splia-ra  qua'sita  transit;  datur  ctiam  planum  AB,  (|U()d 
al)  eadem  splia'i'a  contingi  débet  :  deducta  est  ilaque  qmeslio  ad  |)ro- 
biema  sccuiidum  liujus. 

Priusquam  progrediamur  ulterius,  praemittenda  lemmata  quœdam  facil- 
lima. 


CONTACTS   SIMIKIUOUES. 


61 


]j'MM.\  I.  -  Sit  circuliis  BCH  (//i;.  57),  extra  (|ueiii  suiii|ito  (|ii(ili- 
bct  piincto  K,  trajiciaUir  per  Cfiitium  recta  EDOB.  Ducaliir  (|u;eli- 
hct  VA'.X;  patetexElcnientis  reetanguliim  AEC  ;e(|iiari  reetangulo  BEI). 

Sit  jam  spluora  eirca  centriim  (),  ciijas  iiiaximus  cii'culiis  sit  A(>DB: 
si  al)  eodem  j)iiiieto  E  per  quodlibet  puiictuin  siiperfieiei  spli;erica'  tra- 
iieiatiu'  reeta  l"^(]A,  doiiec  spluone  ex  altéra  paile  oeeurral,  reetaiigu- 
luiii  AEC  dit  similiter  a'quale  rectangulo  BEI). 


Si  eiiim  intelligatur  eirca  reetam  immoijilcni  I5I)E  converti  et  circu- 
lus  et  recta  ECA  siinul,  non  iininutal)iintur  recta-  l''C  et  IvV,  f|iium 
piincta  (iet  A  circulos  descrihaiit  ad  axem  rectos,  nec  idcirco  l'cclaii- 
giiliiiii  AEC;  erit  itaque  in  quocumque  piano  ;e(|iial('  rectangulo  BEI). 

Ekm.m.v  II.  —  Sint  duo  circuli  in  eodcni  piano  ADI'],  IILO  {^/ifi.  uS'. 
Pcr  centra  ipsorum  trajiciatnr  recta  ACMP,  et  liât 

Ml  radius  AC.  ad  radium  IIM,     ila  recla  Cl'  ad  reclaui  Ml', 

et  a  puncto  l*  dncatur  ad  lihituni  rccla  POLI'.I),  anihos  circnlos  secans 
in  punctis  0,  L.  !•],  I).  Uenionslravit  Apollonius  (iallus  (  ')  rectangula 
AI'O,  GPIi  esse  iequalia,  e(  ipsorum  cuiiiljct  aM|iiaii  icetangula  1)P(), 
EPL. 

In  spluericis   idem   ([uoijue  veruni   esse  se(|uentiiim   problematum 


(')  ViÈTr  (cdilioii  Sclioolen,   pa^'cs   3>4-ii5.  lemiiips  I  el  II)  (JOiiionlre  soiilemeiU,  (le 

fait.  .|ui'  AI'(J=D1'0  Cl  G1>II  =  E1'L.  Mais  l'é-ulilé  Al'y --- Ul'll   se   ilùduil  aiscmenl  du 

,,,  .,       AC         Cl' 

ll,ypoil,oscjj^  =  ^,. 


G2 


ŒUVRES  DE  FERMAT.-  I-  PARTIE, 


intcrest;  patctautem  ex  oo  quod,  si  circa  axem  AP  immobilem  tam 
circuli  (liio  quam  recta  POLED  eotlem  tenipore  convcrtantiir,  non  im- 
iiiutabiintur  rcct*  PO,  PL,  Vli,  PD,  propter  allatam  in  superiori  lem- 


Vv'.  .-.S. 


mate  rationem,  nec  idcirco  rectangula;  et  in  quocumque  piano  con- 
stahil  propositiim. 

Lkmma  III.  —  Sint  dua'  spliwrai  data»  YN,  XM  {^g-  5g),  per  quaruni 
centra  trajiciatur  recta  RVNXMV,  et  fiât 

ut  radius  YN  ad  radium  XM,     ila  recta  YV  ad  rectam  V\. 

A  pnncto  V  ducafur  in  quolibet  piano  recta  VTS,  et  sit  rectanguluni 


SVT  ;eqtiale  rcctangulo  RVM.  Si  describatur  spb;era  quaîvis  tjiia'  per 
punclaT,  S  transeat  et  unam  ex  duabus  datis  contingat,  alterani  (iiiu- 
(juo  continget. 

Sit  enim  splisera  OIS,  per  pnncta  T  et  S  descripta  et  spluerain  .M.\ 


m 

s 
s 


CONTACTS  SPIIÉRIOUES.  63 

m  punclo  0  contingcns,  aio  sphaM'am  YN  eliani  a  spha.'ra  OIS  conlac- 
(am  iri. 

Producatur  recta  VO,  iloncc  splia'ra^  OIS  occurrat  in  Q  :  reclangu- 
lum  igitur  QVO,  ex  primo  Icmmate,  est  œqualc  SVT.  Secl  rcctaiigiilum 
SVT,  exconstructione,  estiequalc  rectangulo  UVM  oui,  ex  secuiulo  Icm- 

ate,  est  ;equale  rectanguliim  siih  VO  et  rectâ  pcr  piincla  V  et  O  ad 
uperficiem  sphacricam  sphacra)  YN  productà  :  ergo  punctum  Q  est  ad 
superficiem  spha;ra3  YN;  commune  igitur  est  et  superficiei  splia?ra'  YN 
t  superficiei  sphœra^  GTS. 

Aio  lias  duas  spha'ras  in  puncto  eodeni  Q  se  contingere.  Ducatur 
enim  a  puncto  V  quiclibet  recta  in  ([uolil)et  piano  ■<  per  ({uodlibet 
punctum  >>  splui'ra"  OTS,  et  sit,  verhi  gratia,  VZ,  qu;e  productà  secet 
splueras  très  in  punctis  Z,  1),  H,  K,  P,  13.  Rectangulnm  Z\B  in  spluera 
OTS,  por  primum  et  secnndum  lemma,  est  œquale  DVP  rectangulo, 
sph;erisdual»usXiMet  YN  terminato.  Sed  l)V  est  major  rectà  \Z;  quum 
enim  spluvra  OTS  tangat  exterins  sphaM-am  X.M  in  puncto  O,  l'ccla 
secans  spliœram  OTS  prius  ipsi  occurret  quam  spluera'  .\M.  <^)uum 
ergo  probatum  sit  rectangulnm  DVP  œquari  reclangulo  ZVB,  et  recta 
ZV  sit  minor  rectà  DV,  ergo  recta  PV  cril  minoi'  rectà  15V;  puncluni 
igitur  B  extra  spluerain  YN  cadet. 

Simili  ratiocinio  concludetur  omnia  puncta  spliara  ambienlis  extc- 
rius  cadere,  prêter  punctum  Q.  Tangit  igitur  sphœra  OTS  spliaram  YN  ; 
quod  erat  demonstrandum. 

Nec  absimilis  aut  diClicilior  in  contactibus  interioribus  et  in  omnibus 
casibus  demonstratio. 

Lkmha  IV.  —  Sit  planum  A(".  {/ïg-.  Go)  et  spluera  DGF,  eu  jus  cen- 
truni  0.  Per  centrnm  O  ducutur  KODB  |>erpendicuiui'is  ad  planum,  ci  a 
puncto  F  ducatur  recta  (jua'vis  ad  planum,  spluoram  secans  in  (i  cl 
plannin  in  A.  Aio  rectangulnm  AF'tj  avjuari  reclangulo  BFI). 

Nam  sccentur  spluera  et  })lanum  datum  per  planum  triangiili  ABF, 
et  fiât  circulus  GFD  in  spluLM'a,  in  piano  autem  recta  AiJC.  Oiium  recta 
F'B  sit  perpendicularis  ad  planum  AC,  erit  eliam  perpendicuiaris  ad 


6k  Œl  VUES    DE  FElîMAT.        !■    PAriTIE. 

rectaiii  AC.  Hahoinus  igitiir  circiiliim  DGF  cl  recliun  Ad  in  eodem 
|)l;ino,(*t  rcctam  FDB,  per  ('(>n(rum  circuli  Iranseuiitein,  ad  AC.  perpcn- 
(licularem.  .lungatiii- (10;  angiili  ad  G  o(  ad  li  sunt  roc(i  :  ergo  quadri- 
latcriiin  ABDG  est  in  circulo,  idoo(|ue  roclangnlnni  AFG  loqnalc  esl 
icctangulo  15FI).  Qiind  cliani  in  (|uavis  alia  sphser.T  soclionc  siinililor 
dcnionsli'abilur. 


Lemma  V.  —  Si(  planum  ABl)  {/tg.  Gi)  i-t  spluoi'a  KGF,  cnjiis  ccn- 
Irnni  O.  Pcr  cc^ntrum  0  li'ajiciaUir  roda  FOKC  perpondicnlaiis  ad  |da- 
nnm,  cl  in  (jnovis  alio  piano  diicaUir  recla  FGllI,  sit([nc  rcclangninni 
IFH  ;c(|naic  rcclangnio  CFE.  Si  per  puncla  1,  II  dcscrihalnr  splwïra  (|iia_' 
piannni  AC,  conlingal,  cadcin  sph;vra  tanget  sphaîi'ani  KGF. 


Inhdligahir  constiiii  spluoi-i  IHI5.  qiKc,  pciptmcla  1  cl  11  Iransicns, 
lani^al  plannni  AC  in  pniiclo  U  :  Ain  spli;«rain  EGF  c(HUingi  a  splia-ra 
lllli. 

.liingaliii'  rccla  FU  cl  rcclangido  (^Fl']  liai  ;cqnaic  l'cclangnlnin  lîFN  ; 
piinclnni  N,  pci'  pruTcdcnlcni,  ciil  ad  snpcilicicni  splia-ra-  1-]GF. 


CONTACTS  SIMIÉRIOURS.  G3 

Sod  et  rectaiiguliim  CFK,  ex  coiistriictione,  est  XHjiiale  rectangiilo 
IFH;  rectangiila  igitur  IFH,  BFN  sunt  aH|iialia,  ideotiiie  |Hinctiiiii  N  est 
etiam  ad  siiperficiein  spliœrœ  I15H. 

Probandiiin  jani  sphœram  EGF  a  spluera  IBII  in  piiiicto  N  eoiUiiigi  : 
quod  quideni  facile  est.  A  puiicto  cnini  F,  per  quodlil)et  puiictinn 
splL-era?  EGF,  diicatiir  recta  V\{,  (\ux  splia'raiii  11511  iii  M  et  P  et  plaïuiiii 
Ad  in  K  secct.  Rectangninni  KFU,  ex  pra'cedcnle  lemmatc,  a'([ualnr 
rectangnio  CFK,  cui  ex  constinctione  ivqnatnr  reclangiilum  IFH,  ideo- 
(jue  PFM.  Rectangiila  igitur  KFR  et  PFM  sunt  a'cjiialia;  sed  recta  KF 
est  niajoi-  rectà  FP,  quiaspliaîra  IBHtangit  plannin  A(".  in  R:  ergo  recla 
FR  est  ininor  rectà  F'JM.  Punctum  igitur  R  est  extra  spliairani  11511. 

Idein  de  quocuni(|ue  alio  puncto,  in  quovis  piano,  spluera;  KGF,  ex 
utra(|ue  puncti  N  parle,  prohabitnr;  nianifestuni  i(a(|ue  spli;oram  EGF 
a  spluera  11511  in  puncto  N  contingi. 

H;ec  leniniata,  licet  sint  facilia,  pulclicrrima  tamen  sunt,  lertiuni 
priesertini  et  quintuni  :  in  tertio  quippe  iniinide  sunt  splia'ra'  qua*  per 
puncta  T  et  S  transeuntes  splueram  XM  contingunt,  sed  onines  illa'  in 
infinituni  tangent  (|UO(|ue  ex  denionstratis  splueram  YN;  in  qninlo  au- 
teni  leniinatc  iiitinitie  sunt  spluera'  (jua\  per  puncta  I  et  H  transeunles, 
pianuni  AC  contingunt,  sed  ouines  ilLe  pariter  in  infinituni  splueram 
EGF"  ex  dcmonstratis  contingent,  llis  suppositis,  reliqua  [)rol)lemala 
facile  exsequemur. 

PitOBLKM.l   VIII. 

/)a/is  diiobas piuirtis,  piano  et  sj>/iœni,  imciiirc  sphœrain  (jucv  jicr  ddix 
piiiicUi  Inuiscal  et  spluvrarn  ac pldniim  datum  rontiiigat. 

Sit  datum  planum  .VRC  {Jig.  G2),  spluera  DFl^  et  puncta  H,  M.  Per 
centrum  spluera'  data'  0  in  planum  ARC  datum  demiltalnr  perpcndicu- 
,  laris  F^ODR;  jungatur  HE,  et  rectangnio  RF^I)  liât  a'(|uale  rectangulnm 
llE(i;  dabitur  itaque  punclum  G. 

iJatis  tribus  punctis  H,  G  et  M  et  [)lano  ARC,  (juœralur  spluera,  per 
sccundum  probicnua  luijus,  qiue  per  data  tria  puncta  transeat  et  pla- 
num ARC,  datum  conlingat. 

FinsiAT.  —   1.  (1 


m 


<KUVI{ES   DE   FERMAT.  -  I'«   PARTIE. 


Sphu'ia  illa  salisl'aciet  proposito  :  transit  quippo  pordata  duo  pimcta 
H  cl  iM,  e(  plaïuim  AlîC  langitcx  constructionc;  sed  cl  splia'ratii  DFK 
contiii^il,  (>\  (|iiiiil(»  Icinniate.  Nain  ([uuni  rcctangiilnm  HI'^G  a-quchif 


l'i.'.  (i 


rcclani^ulo  I5K!),  oninis  spiiioia  qua',  per  data  duo  II  cl  (i  pniicla  lian- 
sicns,  planum  .VIJC  (angil,  splnerain  quoqiie  UEF  conlinj^il. 


l'nOBI.KlIA    l\. 


I)(i/is  (hioints pimrlis  cl  (luabiis  spha'iis.  i/ivc/iirc  spluvraiH  (jtKv  jivr  dold 
(liKi  jtiinrUi  Iniiisral  cl  sphrvrns  (htlds  ritnluip^nl . 


Fis.  03. 


Sintdala^  dua'  splia'rie  AB,  DE  [fig.  G3)  cl  puncla  data  II  cl  .M.  1" 


ra- 


CONTACTS   Sl'HÉRlQUES.  G7 

ii(i;iliir  iccla  AF  per  ccnlra  splui'raiiim  (lataruiii,  cl 

iil  iMdiiis   M!  ;ul  lailiiiiu  U\i,     ila  liai  l'ccla  IM''  ad  l'K; 

(lal)i(iir  |iun(iiini  F.    Fiai  reclant^iili)  NFA  ;o(|iial('  rcctaiii^niliiiii   IIFG; 
(lal)iliii'  |iuii('Uiiii  (î. 

.lain  ilalis  Irihus  M,  (j,  Il  |)iiiictis  i'[  S[)li;era  l)N,  (|iia'i'aLiir  splia'i'a 
(|iia'  per  data  Iria  puiicla  liaiiseat,  et  splia'raiii  l)N  datam  conlingal,  cm 
pi(jl)l('mati  satist'acicL  tei'liiiiii  proldeiiia  liujiis  :  continget  (jiiO(|iie  splue- 
laiii  <  AH  >  ex  tertio  lerninate,  ideociiie  proposito  salislaciel. 

l'iIfllU.F.MV    \. 

l)(i/() />ii/irt(>.  (liiohils [ilitiiis  cl  s[)lia'ra.  iincnirc  spluvram  (jiKiinr  ddliiiit 
pitnvltini  traitscal  cl  s])hœra/n  ac  dala  duo  plana  conliii^al. 

Sint  diKi  plana  Ali,  IJL)  {/ig.  64),  splia-ra  EGF,  piinclum  il.  Per  piiiic- 
liiiii  0,  centruiii  spluerx>  data\  inqiiodiiljet  ex  plaiiisdeniittaliir  perpeii- 
diciilaris  CEOF,  et  leelangiilo  CFH  fiât  a'(|ualo  rcctangiiliiiii  IIFI. 


Datis  duobiis  piinelis  II  el  I  et  diiolnis  plaiiis  A15,  Hl),  (|iiaTaliii',  |n'i 
scptimum  problema  luijiis,  splia'ra  (|iia^  per  dala  duo  piinela  liaiiseal 
el  duo  plana  data  conlingat  :  continget  ([noque  ex  (juinlo  Icininalc 
splia^ram,  et  proposito  satisfacict. 


68  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I«  PARTIE. 

Probi.ema  XI. 

Dalo puncto,  piano  ci  duahus  spliœris,  iiu'cnire  sphœram  quœ  per  datum 
piinrlum  transcat  cl  planiun  ac  sphœras  ditas  datas  contingat. 

Dediicetur  statim  quiestio  simili  praecedcntilnis  ratiocinio  ad  pro- 
l)lema  VIII,  Dalis  duuhus piinctis,  piano  et  sphœra,  idque  beneficio  lem- 
iiiatis  V.  Quod  si  libeat  uti  lemmate  III,  deducctur  quaestio  pariterad 
idem  problema,  alio  medio  et  alia  constriictione. 

PnOBLFMA    XII. 

Dalo  piinclo  cl  Irihus  sphœris,  invenirc  sphœram  quœ  pcr  dalitm  pitnc- 
liini  iranscal  cl  sphœras  dalas  conlingat. 

Huic  qiioque  figuram  non  assignainus  :  stalim  quippe,  bcneficio  1cm- 
niatis  III,  dediicetur  (jua'stio  ad  problema  IX,  Dalis  duol/iis  pn/iclis  el 
diiabus  sphœris  elc. 

Problema  XIII. 

Dalis  duobus  planis  el  duahus  sphœris,  invenirc  sphœram  (/iiœ  dala plana 
cl  sphœras  conlingal. 

Silfactum.  Si  crgo  spluoricte  superficici  iiivcnt»  imaginemui'  aliain 
<'jusdem  ceniri  supcrficicm  parallelam,  qiuo  a  qua\si(a  distct  pcr  l'a- 
diiim  minoris  c\  spbicris,  tangct  b;cc  nova  supcrlicies  spliœrica  plana 
qiia;  a  datis  distabnnt  per  intcrvalliim  ejusdcm  radii  minoris  ex  splia'- 
ris;  tanget  quoquc  splueram  cnjus  radius  distabit  a  radio  majoris 
spluerœ  data;  per  idem  radii  minoris  intcrvallum,  (juaH|uc  erit  major! 
spiiara'  concentrica.  Dabitur  ergo;  dabuntur  et  duo  plana  dalis  paral- 
lela  et  per  radium  minoris  ex.  spluoris  ab  ipsis  distantia.  Transibit  et 
lia'c  nova  superficies  splucrica  per  cenlrum  minoris  ex  spba^-is  datis, 
(luodquidem  datum  est;  pari  igitur  cpio  usi  jam  sumus  in  pro])lcnia(c  VI 
artificio,  deducctur  (jua^stio  ad  problema  X,  Dalo  punrio,  duobiis planis 
el  spha'ra,  iincnirc  etc. 


CONTACTS  SPHÉRIQLES.  GO 

Problema  XIV. 

Datis  Irihiis  spluviis  cl  piano,  iincnire  sphœram  cjuœ  sphœras  cl  planiun 
daliim  conlingal. 

Simili  qua  usi  sumus  via  in  praîccdcnte  et  sexto  proljleniate,  iledu- 
cetur  quaîstio  ad  problcma  XI,  Dalo  punclo,  piano,  cl  duabiis  spluv- 
ris  etc. 

Problkma  XV. 

Datis  qnaluor  sphœris,  uivcnirc  sphœram  cpiœ  datas  continuât. 

Sit  factum  :  et,  qua  usus  est  methodo  Apollonius  Gallus  (')  ut  pro- 
blema  de  tribus  circulis  ad  problema  de  puncto  et  duobus  circulis 
deduceret,  eadeni  et  simili  praecedentibus  famosum  hoc  et  nobilo  pro- 
blema ad  XII,  Datis  Irihus  spliœris  et  punclo,  deducemus. 

Constabit  ex  omni  parte  propositum,  et  illustre  accedet  Apollonio 
Gallo  complementum.  Casus  varios,  determinationes,  et  minuta  ne- 
gleximus,  ne  in  inimensum  excrcsceret  sphaericus  de  contactibus  trac- 
ta tus. 

(1)  Probl.  X  (Viiirii,  cdilion  Schoolen,  p.  35C). 


FRAGMENTS  GÉOMÉTRIQUES. 


SOLUTIO  PROBLEMATIS  A  DOMINO  PASCAL  PROPOSITI  <'). 


Proposait  Dominus  Pascal  hoc  proMema  :  Data  Iriangiili  angulo  ad 
vcrlicem  et  ralinnc  quam  hal)ct  perpertdiciiltim  ad  diffcrcnliam  lalcrum, 
imenire  speciem  trlanguli. 

Kxponatur  recta  qusevis  data  AC  {Jig.  65),  super  quani  portio  cir- 


FiR.  G5. 


luli  AIFC  capax  anguli  dati  descrihatiir.  Eo  qua'stionem  deduximus 
ut,  data  basi  A(^,  angulo  vcrticis  AIC,  et  rationc  quam  hahet  perpendi- 
rulum  ad  differentiam  laterum,  quieralur  triangulum. 

Ponatur  jani  factum  esse  et  triangulum  (|u.Tsitum  esse  AIC.  Demit- 
tatur  perpendiculum  IB  et,  diviso  arcu  AFC  hifariam  in  F,  jungantur 


(')  Celle  pièce  cl  la  siiivaiilc  oui  élé  |)iiblices  par  Bossiil.  rédiU'iir  dos  OEinTcs  de 
l'oncat,  1779  (1.  IV,  [).  4.19- 15,i),  avec  la  noie  siii\anlc  :  Ou  n  trouve,  parmi  /c\  pupicrx 
lie  Pavcnl,  ccx  (leur  porisme.K  cl  h  problème  tuivoul,  écrits  de  l/i  main  de  l'crmnt;  nii 
émit  que  le  lecteur  les  verni  ici  avec  d'uutiinl  plut  ilr  plaisir  (jii'its  n'dvitieiit  pas  eiicurr 
l'Ie'  iniprime'f. 

Nous  avons  iiilcrverli  l'ordre  des  deux  pièces,  pour  rapprociicr  les  deux  poiismcs  du 
Traité  de  Format  sur  ce  sujet.  Il  est  certain,  au  reste,  que  l'auleur  du  problème  est 
Èlieune  Pascal  (le  père). 


FRACMENTS    (.EOMHTUIQUES.  71 

AF,  FC  (')  et,  juiicta  IF,  deinittanLur  in  roclas  AI,  IC  perpendicularcs 
CO,  FK.  Deindc  ccntro  F,  inteivallo  AF,  describatur  circuius  AllGFC, 
oui  reclii;  CI,  IF  coiilinuatic  occiii'ranl  in  punctis  G,  II,  E;  déni(|iif 
jungatiii'  GA. 

Angulus  AFC  ad  cenlruni  du[)liis  est  anguli  AGC  ad  circunirorcn- 
liaiii;  sed  angulus  AIC  sequatur  angulo  AFC  in  eadem  portione  :  igiUir 
angulus  Aie  duplus  est  anguli  AGC.  Sed  angulus  AIC  itMjuatur  duolms 
angulis  AGC,  lAG  :  igilur  anguli  IGA,  lAG  sunt  a'(|ualcs,  ideocjut' 
rectae  lA,  IG.  Sed,  (|uuni  a  centre  F  in  rectam  GC  cadat  perpendicu- 
laris  FK,  icqualcs  suut  GK,  KC,  ideoque  Kl  est  diniidia  diirercntia  inter' 
rectas  Cl,  IG,  hoc  est  inter  rectas  CI,  lA. 

Data  est  autem  ratio  perpendiculi  113  ad  diireientiam  latcrum  Cl,  lA  : 
t'i'go  datur  ratio  Bl  ad  IK  et,  singulis  in  rectam  AC  ductis,  data  est 
ratio  rectanguli  sul»  AC  in  BI  ad  rectangulum  suh  AC  in  IK.  Sed  rec- 
tangulum  suh  AC  in  Bl  ;cquatur  rectangulo  suh  AI  in  CO;  est  eniin 
ulrumque  dupluin  triauguli  AIC  :  ergo  ratio  rectanguli  suh  Al  in  CO 
ad  rectangulum  suh  A(^  in  IK  data  est. 

Dalur  autem  ex  hypothesi  angulus  Al(^  et  reclus  est  COI  cxconstruc- 
tione  :  ergo  datur  specie  triangulum  (]0I;  ratio  igitur  CO  ad  CI  data 
est,  idcoque  rectanguli  suh  Al  in  CO  ad  riictangulum  suh  Al  in  IC 
ratio  datur.  Sed  prohavimiis  rationem  reclanguli  suh  AI  in  CO  ad  rec- 
tangulum suh  A(;  in  IK  dari  :  ergo  datur  ratio  rectanguli  AIC  ad  rec- 
tangulum suh  AC  in  IK. 

Jani  in  triangulo  AFC  datur  angulus  AFC  ex  hypothesi  :  ergo  an- 
gulus FAC  datur,  cui  ;ci|ualis  CIK  idcirco  dahitur.  Est  autem  rectus 
angulus  FKI  :  ergo  triangulum  FIK  datur  specie,  ideo(jue  recta'  Kl 
ad  IF  ratio  data  est,  idcoque  rectanguli  <i  suh  >  AC  in  IK  ad  rectan- 
gulum suh  AC  in  IF  datur  ratio.  Prohatum  est  autem  dari  rationem  rec- 
tanguli Al  in  \C,  ad  rectangulum  AC  in  IK  :  ergo  datur  ratio  rectan- 
guli AI  in  IC  ad  rectangulum  AC  in  IF.  I^^st  autem  rectangulum  CKi 
iequale  rectangulo  (^lA,  quia  recta'  IG,  lA  sunt  a'qualcs,  et  rectaii- 

(')  Dans  les  deux  figures  données  par  Itossut,  les  lignes  auxiliaires  AF,  t'C  soril  cdce- 
livcmcnl  U'acéos;  on  les  a  supprimées,  pour  rendre  moins  eompliipiées  Icsy?^'.  G5  el  (i(>. 


72 


ŒUVRES  DE  FERMAT. 


I"^  PARTIE. 


i,'iilo  CIG  iEqualur  rectangulum  HIE  :  ergo  ratio  rectanguli  HIE  ad  rcc- 
tangulum  suh  AC  in  IF  data  est. 

Sit  da(a  ratio  ED  ad  AC;  quum  igitur  AC  sit  data,  dabitiir  ED,  qua* 
ponalur  rcctte  HE  iii  directuni  ut  in  figura  prima.  Rectangulum  igitur 
HIE  ad  rectangulum  AC  in  IF  est  in  ratione  data  ED  ad  AC;  sed,  ut  DE 
ad  AC,  ita  DE  in  IF  ad  x\C  in  IF  :  igitur,  ut  rectangulum  HIE  est  ad  rec- 
tangulum AC  in  IF,  ita  rectangulum  DE  in  IF  ad  rectangulum  AC  in 
IF  :  rectangulum  igitur  DE  in  IF  anjuatur  rectangulo  HIE. 

Probatum  est  triangulum  AFC  dari  specic;  sed  datur  basis  AC  magni- 
tudine  :  ergo  datur  AF,  idcoque  dupla  ipsius  EH  datur. 

yE({uaIibus  rectangulis  DE  in  IF  et  HIE  addatur  rectangulum  sub  DE 
in  III  :  tiet  rectangulum  sub  DE  in  Fil  a'([uale  rectangulo  DIH.  Datur 
autem  rectangulum  sub  DE  in  FH,  (juia  utraque  rcctarum  DE,  FH 
datur  :  datur  igitur  rectangulum  DIH  et  ad  datam  magnitudinem  DH 
applicatur  deticiens  figura  quadrata;  ergo  recta  IH  datur,  ideoque 
reliqua  IF.  Datur  autem  punclum  F  positione  :  ergo  datur  et  punctum  I 
ot  totum  triangulum  AIC. 

Non  est  difficilis  ab  analysi  ad  syntbcsin  regressus;  sed,  ut  omne 
dubium  lollalur,  probatur  facillimc  triangulum  quœsitum  esse  simile 
invento  AIC  in  secunda  figura  {fg-  GG)  :  triangulum  autem  AIC  ox 


utravis  parte  puncti  F  verticein  habere  potcst  in  ai-quali  a  puncto  F 
utrimque  distantia;  erit  eniin  idem  specie  et  magnitudine,  et  positic 
variabit. 

Si  enim  triangulum  qutositum  non  est  simile  invento,  manente  eadem 


FRACMENTS  CKOMÉTUIOI  ES.  73 

hasi,  cjiis  vertox  vcl  il)il  iiiler  pniicla  V  cl  I,  vel  iiifcr  piiMcta  I  et  A;  ex 
iitravis  parte  iiihil  inU'rcst,  nain  de  parte  Tt]  idem  secnndnni  trian- 
i^uliim  Aie  pari  denionstralione  conclndit. 

Sit  prinuiin  veitex  inler  A  et  I  et  triangalum  (jii;e.silnin  ponaliir,  si 
lieri  potesl,  siniile  trianiçnlo  AM(".  .Inngatnr  F.M  et  dcniittatnj' pei'[)en- 
dicularis  FP.  Erit  talio  pei'pendiculi  MN  ad  Ml*  data  ex  liypotliesi, 
idcoquc  ,T(jnalis  ralioni  115  ad  IK  (|nani  prol)avinuis  dal;e  ;e(iiialeni  : 
(|nod  est  alisnidntn. 

Quum  enirn  in  liiangiilo  l'Ail*  angnins  ad  .M  :e(|iiatnr  angnin  ad  I 
(rianguli  IFK,  eiiint  siinilia  tiiangula  FIK,  VMV.  Sod  FM  est  major  FI  : 
ei'go  iMP  est  major  IK.  Est  antem  MN  minor  IIÎ  :  non  igitnr  eadein 
potest  esse  ratio  MN  ad  !\IP  (]n;e  IH  ad  IK. 

Si  pnnctuin  M  sit  inter  I  et  F,  prohaljitnr  aiigeri  perpendieninni 
et  niiiini  difFerentiam  laternm,  icNjne  eadem  argnmentatione,  ideoqiu' 
variarc  proportionem.  Si  [xinctiiin  M  sit  in  portione  FC,  ntenuir  secundo 
Irian^ulo  AlC  et  eril  eadeni  deniiMisti'alio,  ni  inniile  sil  diiilins  in  liis 
easilnis  immorai'i. 

(Constat  igitnr  triangiilnin  (|n;esilnni  invento  AKl  ess(!  siniile,  cl  [»alrl 
proposito  esse  salisfartum. 

Proponitnr,  si  placet,  tam  Domino  Pascal  «jnam  Domino  Hora.r.vAi. 
solvcndum  hoc  prohiema  : 

Ad  (Uilurn  puncliiin  in  liclicr  l'udiaiii  (  '  )  iiivcniir  /d/igr/t/ci/t. 

(Juu'iiam  aiilem  sil  luijnsniodi  hélix  novit  Dominns  Rora  r.VAi.. 

Hnjns  prohieinalis  a  iiohis  soluti  solutionem  a  viris  eriiditissimis 
exs|)ectamns  aut,  si  niaiuerint.  ipsis  impeitiemur,  inu)  et  gcneralem  de 
linciarnm  cnrvarnm  contacliliiis  melhodnm. 

Sed  ne  a  pr;esenli  niateria  triangniari  vaciiis  manihus  diseessisse 
videanuir,  i»rtiponi  possnni  Ine  (|ii;estiones  : 

/)(!/(/  Inisi ,  (i/ii;ii/<>  rci/icis.  cl  (i:j^grc<^(i/()  pcipciuliciili  <i  (lt//ci('iili(i: 
lalcnirn,  iincmrc  Irutnt^idtiin. 

(  '  )  /'<i;r  la  Ia'Ui'c  de  l'ci'inal  à  iMccsciuic,  du  J  juin  iliiG. 

F|;RH  \T.  —    I.  .Il) 


«KUVRES   DE  FERMAT. 


I"    l'AirriE. 


I)((ln  hasi .  nngiilo  vert  iris,  cl  di(f<'rcnlia  jicrpendinili  cl  (U/J'crciilKC 
l(tlci-iim.  imcnirc  triangidiim. 

Data  hasi,  angtdo  rciiiris.  et  reetangiilo  siih  differeiitia  laleriiin  in  pev- 
pendictdtim,  i/wenirc  triangulum; 

Data  hasi.  angidu  verticis,  cl  sumina  quadratoruin  perpendieidi  ri  diffc- 
renlia'  laterum.  i/wenirc  Iriamridiim  ; 

cl  imiU;o  siniiles,  (juariim  cnodationos  faciliiis  invcnturos  viros  doo 
tissimos  cxisliino,  quani  de  coiitactu  lielicis  lîaliani  prnpositiim  pro- 
I)lcma  aut  ihcorema. 

Sed  ohscrvandum  iii  (|iiKslioiii!)us  de  triangulis,  quoties  prohienia 
potei'it  solvi  per  plana,  non  recurrciuluin  ad  solida.  Quod  qiiiim  iiorinl 
viri  doctissimi,  supcrvaeuum  Portasse  suijit  addidisse. 


PORISMAÏA   DUO  (' ). 

Poi'.isMA  I.  —  Dalis  posilione  ditahus  redis  AK\L,  YIJC  (/ig-  67  )  scse  in 
piinrto  W  sccanlihiis.  dalis  eliain  piinrlis  A  et  I)  ///  recta  ABI%  epurriuitiir 

Fi-,  (i;. 


H, 

/ 

\ 

B./ 
/    1 

\ 

D 

E 

i 

\. 

/ 

^ 

M 

V 

u 

A 

0 

duo  piincia.  c.rempli  gratia.  0  et  N,  a  r/iiihiis  si  ad  ipiodldicl  recta'  VIU! 


I  ')  Celle  pièce,  conservée,  coniino  la  précéJciile,  dans  de.s  papier.s  de  Pascal  anjimnl'hui 
perdus,  esl  un  premier  essai  de  l'opuscule  suivanl,  où  l'on  relroiivera  les  deu\  nu'Mues 
proposilions,  comme  l'orisma  primuin  cl  Porimia  f/iiiiiliini. 


FUAGMKNTS   (lÉOM  hmilOUES.  75 

f)uncliim.  lit  H,  recla  OHN  injlcclalnr,  rcclain  AHD  ///  jniiicùs  I  cl  \ icaiiis, 
rcclaiii^iiliiin  xtih  Al  ///  DV  (Vfiiicliir  spatio  dato,  ridclicct  rccl(ini^ii/<>  stih 
AB  ///  BU. 

Ma  pi'oceclit  porismatica  Eiiclidis  coMsIructio  c(  ijencralissimain  pi'd- 
l)lcmatis  soliUioiicni  i'epi';escnUil)i(. 

SumaUir  punctum  (iiiodvis  0.  Jiingatur  recta  A()  sccaiis  icctani  Vl{(] 
in  puncio  P.  A  piinclo  0  diicaliir  iccla  00  ipsi  ABD  paiallela  et  iccla- 
YBC  occuri'ciis  in  Q.  Diicatur  etiain  inlinila  l'NM  eideni  ABD  parallcda, 
et  juiicla  01)  secct  rcctam  l'NM  in  puncto  N.  Aio  duo  pnncta  O  et  N 
adiniplcre  propositum. 

Suinpto  quippc  iil)iiil)ct  in  roda  YBC,  puncio  II,  et  duclis  redis  OU, 
NH  recta)  ABD  oecurrentibus  in  pundis  1  et  \  ,  rectanguluni  snh  AI 
in  DV  in  qnibnslihet  omnino  casihns  (  très  tantiitn  triplex  (  '  )  liguia 
repncsentat)  reetangulo  <<  sub  >  AB  in  BD  «([iiale  erit. 

PdiiisMA  11.  —  Dalo  circalo  ABDC.  ( fii^'-  08),  ciriis  (lidnirlrr  \(',,  rcii- 
Inini  M,  (iiurniiiliir  duo i>uncla,  ut  M  et  N,  (i  ijuiltus  si  ad  //ii(>d\-is  (■iiriiin- 
fcrciititv  jnutvtimi,  ul  1),  injlcclalnr  nrld  E\)i^,  dia///cl/ii/tt  in  piinctis  O 
cl  W  sccans,  sii/n/na  c/iiddidlon/ni  i)l)  cl  DU  iid  liian^idani  (JDII  Inihcal 
ralioncin  diiKim.  idcnviuc  in  (jualihcl  in/h.vlonc  L:;rncnilllcr  cl  pcipctuo 
conlin'^al. 


A  ceniro  M  excitetnr  ad  dianielruni  perpendienlaris  .MB.  Fiat  ralio 
data  eadein  (jua;  ([iiadrnpl;e  reel;c  BV  ad  redani  \  .M.  A  puncto  V  e.xci- 


(  '  )  ItossuL  a  reprodiiil,  cii  ciïct,  trois  fi^'ures  doiU  nous  ne  doiiiioiis  c.i-dcssiis  que  la 
promicTc:  les  doux  aiiLrcs  en  diltèrciU  eu  ce  ipie  le  poinl  aihilraire  II  est  pris,  tlaiis  la 
isccondc.  cnlre  P  cl  H;  dans  la  lioisième,  ciilrc  1'  et  (j. 


7(;  OUIVRKS   DE   FERM  Vl.  -  !■     PAiniE. 

Ictiir  \K  ;h1  (lianictrimi  porpcmliciilaris  cl  ipsi  YI5  ;c(|ii;ilis.  Suiii|)là 
icctii  iMO  i|isi  .M^'  ;i'(|ii;ili,  fiât  ON  a'quâlis  et  parallcla  recta'  VE  :  Dico 
pimcta  (|ii;osita  esse  puncta  E  et  N. 

Siiinpto  qiiippe  qiiovis  in  circuinlercntia  puncto,  iil  D,  et  jiinctis  !•]!), 
ND  roctis  diamctriiiu  in  punclis  Q  e(  II  secantil)us,  siimnia  (jnadia- 
torum  QD  et  DU  ad  triangulum  QDII  crit,  in  qiiocumqno  casn.  in 
ratione  data,  hoc  est  in  rationo  qnadrupla;  BV  ad  rcctain  YM. 

Non  sohiin  |)roponitnr  inquirenda  islins  porisinalis  dcmonsli'alio. 
scd  videant  etiani  snhliliores  mallieniatici  an  dno  alia  pnncla  pra-lcr  !■] 
cl  N  possint  pi'ohlemati  proposito  satisfacerc,  et  ulruni  solnliones 
qnaîstionis  sicul  in  primo  porismate  snppotant  intiniltK.  Si  niliil  res- 
pondcant,  ("iconietri*  in  liac  parle  lahoranti  non  dedignabininr  opi- 
t  II  la  ri. 


IM  )  lU  S  .M  AT  L  .M    K  l C  L 1 1)  1-:  0  U  U  M 

lil'.NOV.VTA    DOCÏUINA   F.f   Sll!   I-OllMV   ISACOC.l'.S  l'.EC.K.NTIOlinU  S  GEOMRTRIS   I.Xinr.IlA. 

Ennmeravil  Pappus  iuilio  lihri  scptinii  libros  veleruni  Geometrarnni 
ail  tÔ-ov  àvaX'j6a£vov  pertinentes  :  (|ni  omnes  qnnrn  leinporis  injniia 
perierint,  cxceiitis  nnico  Datoruin  Enclidis  liiteilo  et  (|nalu<)r  priorihns 
Conicoriini  Apcdionii,  elaliorandnin  neotei'icis  (îeomeiris  maxime  f'nil 
lit  danmnm  ()|iernm,  (pne  Icnlavit  <<  edax  aliolere  veinslas  »,  alicpian- 
lisper  l'csarcii'cnt.  l']t  pi'imo  (|nidem  snhtilissimns  ille,  iiec  nn(|uani 
satis  laudalns  Franciscns  Vicia  Apoilonii  llîpl  â-acpwv  liltros  nnico, 
(|neni  Apolioninm  Galhim  inscripsit,  libcdlo  leliciter  rcslitnil;  cnjns 
exemplo  se  ad  eanidem  provinciam  ^larinns  Cilietaklns  et  W'ilebi'oi'dns 
Snellins  accingere  non  dnl)ilarunt,  nec  deliiit  proposito  eventns  :  lihros 
enim  Apoilonii  Aôyo'j  à-OTOUt-f,;,  Xwcîo'j  à-OTOij/?;;.  Auoctc7a£vr,ç  Toy.?,; 
et  Nî'jTîwv,  illornin  lieneiicio  vix  amplins  dcsideiamiis.  Sc(|nel)anlnr 
Loci  plani,  Loci  solidi,  et  Loci  ad  superficiein.   At  iuiic  (|no(jne  parli 


FKAr.MENTS   G  KOM  KTUIQ  LIES.  77 

non  ignoti  noniinis  Gcomotr;o  (')  succiirreriint,  ooriinu|uc  opora,  nia- 

lUiscripla  lied  t-t  adluic  inctiita,  lalcic  non  potiicnuil. 

SluI  snpcirrat  tandem  intentala  ac  vi'liit  dospcrala  l'oiisniatiim  lùi- 

clideornni  doclrina.  Kani  (|nanivis  «  opns  ailificiosissinuim  m:  pcrnlile 

ad  rcsolntionem  ol)scnriornni  proMcnialnm  »  Pappns  asserat,  noc  supc- 

lioi  is  iHH'  fcccnlioris  a'vi  fjeonielru'  vcl  de  n(Jiiiin(î  cognovernnt,  ant 

(|uid  csscL  solnnimodo  siinl  suspicali.  NoLis  tanicn  in  tanlis  tcncliiis 

dinluni  cœcnlicnlihns,  (•(  qna  rationc  in  liac  inateria  Geomotria!  opiln- 

laicnuir  claborantihns,  (andcm 

se  clara  viilc'iidiiiii 
Obtiilit  cl  \nin  |)cr  iioctcm  in  liicc  refiilsil: 

noc  dcljnil  invenli  novan(i(|ni  spécimen  posleiis  invideri.  Poslcpiam 
enini  Sncvicnm  sidns  (-)  omnil)ns  disciplinis  illnxil,  fi'nsli'a  scien- 
liarum  arcana  tan(]uam  mysteria  qniiidani  abscondemus  :  niliil  (piippe 
impei-vinm  pcrspicacissimo  incomparahilisRci^nna'  ini^cnio,  neclaseen- 
semns  oecultare  doctrinam  (jnam  vel  nnico  dnntaxalaut  inspirantis  ant 
mandantis  nntn,  quandoeiini(jne  lil)nerit,  detectam  iii  vix  possninns 
duljitare.  Ut  autem  clarin.s  se  piodal   totuni    Porismatnm   negotinm. 


(  '  )  Kcniial  l'ail  ici  allusion  à  ses  |iro[ires  Iravaux,  ./jniZ/nnii  Pcr^nri  liliri  <liiii  de  hui-- 
jAiiiiis  rcslitiiti,  ,1(1  h)C<i\'  j>liiiio\  et  Milido.i  Isaj^df^c,  /Mi^a^e  iid  locos  ad  \i(j>crfi(  iriii.  OiianI 
à  eoii\  des  ixéoinèlrcs  aiUci'iciirs  (|u'il  niculioiiiie,  /'()//•  phis  lianl,  page  3,  noie  j. 

(-)  La  daU;  do  ccl  o|iiisciile  semble  indi(|iiéc  par  ce  cpi'cn  dil  Doullian  (hii/nc/ix  JSid- 
liiddi  Ji.irrcil'ilioi/c.s-  f^coiiu'triciv  Ifcv  :  1  cirtii  dr)ii<ni\/rtili()/ii"i  pcr  i/i\cnpliis'  cl  tircmii- 
\cripl<i\  fif^iirii\ ;  Il  circii  i-n/in/irniii  Kccini/i/iiii  {jiKndinii  iir<ip<i\iliii/n'i ;  III  dr  /i(iri\iiiiili- 
l"i\\  —  Jsirimoiiii(V  l'IiddUtica:  jiindinnciitii,  ric.  —  l'arisiis,  apiid  Sebasliannni  (',raniois\ 
Itegis  el  Iteginai  arcldlypograplinni  el  (iabrii'Ii'in  (li'anioisy,  via  .laeobiea,  suli  Ciconiis. 
MDCLV'II.  Cnin  privilcgio  Itegis).  an  débnl  do  siin  lîssai  sur  les  Porisnies. 

\"()iei  le  passage'  qui  en  a  élé  reprodnil  dans  les  l'urin,  douzième  page  mm  iHiiiirnilée  : 

«  Ilanc  de  poi'ismalibus  sci-ipliiniculam  dala  niilii  oeeasione  cuiupusul,  qnum  unie  hicii- 
iiiiiin  vir  illusUissiiuns  ae  aniplissinins  Dominus  de  [''erjual,  in  suprenia  (Uiiia  Tolosaua 
Senalor  inlegerriinus  cl  in  judieiis  exerccndis  pcrilissiniiis,  reruin  niallienialiearum  doc- 
lissimus,  proposilioiies  (piasdaui  sublilissimas  el  purisuiala,  (|ua^  lain  llieoreinalice  quaiu 
prublemaliee  pi'oponi  possunl,  ad  amicos  suos  hue  misissel.  Iî\  l'appi  nnius  inonumcnlis 
el  (àillei'lionibus  MalliiMM.ilicis  porismalnni  naluram  el  usum  discrre  pi);-s  iiiiiis.  (pjuin  e\ 
v(Uei-ilius  qui  liane  Gconielria;  parlem  alligerunl,  pnelei-  ipsuui  nullus  supcrsil.  Illins 
lanien  sonleiilia  Icgenli  slalim  obvia  non  est,  lexluscpic  corruplione  cl  applie.ilionis  po- 
risnialuni  defeclu  obscui-ior  procul  dubio  evadjl.  Inlerca,  dum  lanlo  viro  sua  cdere  libueiil. 
nosli-a.   qualiacuuitpie   laiulem  sinl,   publiei  juris   faccre   placnil,    ni  alios  ad  eoruindem 


78  M'CVRES   DE  FERMAT.-  I"  PARTIE. 

celobriorcs  quasdam  propositioncs  porismaticas  sclegimus,  (•as(jue 
GeoiiH'fris  oL  considerandas  cL  cxamiiiandas  confidenter  exliibenius, 
iil  inox  quid  sit  Porisma  et  cui  maxime  inserviat  usui  innolcscal. 

PORISMA    PRlMlfl. 

Sint  diKL'  rectae  ON, OC  {Jig-  G9  ),  (|na"angulum  constituant  in  pnncto 
0  et  sint  ipsœ  positione  datai;  dcntiii"  et  puncta  A  el  B.  A  piinctis  ]{  el 


A  dntanliir  recta'  151*],  AF  i|isi  OC  parallela;  et  occiirrenles  rectœ  NO 
prodiicde  in  pnnclis  I']  el  F;  jungatur  recta  AE,  quai  recla"  CO  producl;« 
oceurrat  in  D;  jungaliir  itidem  rec(a  F15,  qua>  eidem  recta>  CO  occnrral 


iiucsligatioiicm  impclli'remu.s,  ipsumqiic  amplissimiun  l>omiiiiim  de  Fcniuil  ad  sua  cdeiida, 
uliiiiim  f'I  ad  alla  sidjliiiiis  iiitcllcclus  siii  i\ir,r\<i.%-.^  ciiin  oniiiiljiis  oominimieaiida.  cxcila- 
rciiiiis.  I.s  onim  ost  ([iioin  omiies  Iiiii'i)|ia'  Mallieiiialici  siispii'iuiil;  i|iicin  a  subldissimis 
iPlalis  iioslrip  Gcomelris.  lioiiavciUiira  Cavaliero  lioiidiiia'  el  livaiii;elisla  Ti)i'k'cllo  Florcn- 
lia',  siiiiimis  laiidiljiis  iii  eœlum  ferri,  cjiisi|ue  iiivciila  mirabilia  pniHlicari  anribus  mcià 
aiidivi:  qiicm  cliam  \iruin,  lam  (ixiiniis  virliililnis  clanim,  midtarpio  criidiliono  (irnatiini 
i\c  lu  icbiis  niallieinalicis  oculalissiiiuim,  lolo  pcclorc  vcncror  ae  colo.  » 

L'opiiscidc  de  Fermai  sur  les  rnrismcs  n'aurail  donc  pas  été  connu  à  l'aiis  avant  i(iJ4. 
La  dédicace  à  la  reine  Clirisline  de  Suède  est  d'ailleurs  expliquée  par  le  passai,'C  suivant 
d'une  lellrc  du  -^j  septembre  i(')3i,  adressée  à  Nicolas  Ileinsius  par  Homard  Médon, 
conseiller  au  présidial  de  Toulouse  et  ami  do  Fermai  (Sfllngrt  cpislolariiin  n  virix  ilùi.r 
Iri/iin-  xiripiiiniiii  loiiii  (/iiiii/ji(c,  collccti  cl  digf.sti  pcr  Pclriiiii  litirmammm.  Leyde,  \~f~, 
t.  V,  p.  Oi3,  1.  24  )  : 

n  Salutat  te  amplissimus  Format,  a  i]uo  cirea  niatliematicas  scientias,  quas  mclius  quam 
(luisipiam  mortalium  possidot,  nil  oxtorqucri  un(piam  poterit,  nisi  Hcginaruni  pnestantis- 
sima  Cliristina  velit  aliquando  posl  liujus  ;L'vi  literatorum  omnium  vota,  posl  Francia' 
C.anccllarii  prccos,  sua  ctiam  jussa  adjungere,  quibus,  ui  puto,  non  surdus  esset.  Si  lua 
cura  posscl  id  fieri,  faccres  loti  Euroiiu'  rein  pergratissimam.  Valo  iteruui  el,  quod  lacis, 
me  couslantcr  ania.  » 


FRAGMENTS   GÉOMÉTRIQUES.  7!) 

in  (];  et  ad  (|iio(lvis  piinctiim  rocla^,  ON,  ut  V,  verhi  gialia,  intlcrlaiittii- 
rccUo  AV,  HV,  i(a  iil  recla  AV  occurcal  rect.T  OC  in  |)iinc(o  S,  rccla 
autem  liV  cidom  OC  occurrat  in  punclo  R.  Roclanguluin  sub  Clî  in  I)S 
a'(|nal('  sompcr  orit  rectangulo  snh  (]0  in  OD,  idcocpic  spalio  dalo. 


PoilISMA    SECII,M)UM. 


l'Aponatnr  paraliolc  (|u;rvis  NAB  (Jig-  70),  ciijus  diaincli'i  (|iia'lil)cl 
sint  BEO.  Suniantnr  in  curva  duo  qutcvis  puiicta  A  cl  M,  a  (juilius  in- 


Fi^'.  70. 


flcictanlur  ad  aliiid  (piodvis  cui'va»  punctum,  ut  D,  recta- ADN,  (pia'  in 
diamclris  puncta  E,  0,  G,  Q  signent.  In  eadeni  diamètre  abscindentur 
scinpcr  dua;  recta"  qua'  eamdeni  servahunt  rationein  :  erit  nempe  ut  015 
ad  BE,  ita  QB  ad  GB,  idque  in  infinitum. 


PORISMA    TERTIUM. 

Este  ciiculus  cujus  diameter  recta  AD  {/ig-.  71),  cui   parallela  u(- 

Fiir.  -.. 


(•unH|ue  ducaturNM,  eireulo  in  punclis  N  et  M  occurrens,  et  sint  data 
puncta  N  et  M.  Intlectatur  utcumque  recta  NBM,  (pia'  secet  diameti'uiM 


HO  ŒUVRES    DE   FERMAT.-  1-   l'AIJTIE. 

in  |»iinclis  0  et  V.  Aio  iliilani  esse  ratioiicin  roctangiili  suh  AO  in  l)\'  ail 
l'cclangnlnm  snh  AV  in  DO  :  idcoque,  si  iiillcctalur  NCM  secans  dianic- 
Inini  in  punctis  U,S,  cril  senipcr  ut  rectangulum  snhAO  in  DY  ad  loc- 
langulum  suh  AV  in  1)0,  ita  roctanguluni  snh  AH  in  DS  ad  rectangu- 
lum suh  AS  in  DR. 

Ncc  difficile  est  propositioneni  ad  ellipses,  hvpeiholas  el  opiiosilas 
seclioncs  extenderc. 

l'ORISMA    QLARTUM. 

Kxpouatnr  circulns  ICH  (fg.  72),  enjiis  diameter  IDII  data,  ccn- 


\ 

y^       1     M/    L 

/           K/ 

l                H 

f 

/                ^ 

/       I 

1 

Z          \ 

liUMi  D,  radins  ad  diametrnni  nornialis  CD.  Snniandii'  in  diainclro  pro- 

(linlà  puneta  15  et  A  data,  et  siiit  rec(:e  Ai.  \\\\  ,e(|nales. 

Kial 

ni  1)1  ad  lA,     ila   l)L  ad  Ll, 

cl  sil  recla  DR  lequalis  DL;  dalinnlnr  puncla  R  et  t..  .Inngaltir  recta 
(".A,  cni  uMpialis  ponatur  AF  ad  dianuHrum  perpendieularis,  eidem(|ne 
liai  R(i  a'(pialis  el  parallela.  Infleclatnr  quii'vis  recla  ad  circuliiin  a 
jinnclis  I'  et  (1,  ut  WA\,  (jua-  dianielniiu  secel  in  punctis  M  et  N.  .Vin 


FRAGMENTS   GÉOMÉTRIQUES.  81 

sunimam  diioriiin  quadratorum  RM,  LN  a'qiiari  semper  e'ulciii  spal'ui 
(lato. 

lisdem  positis,  in  secundo  casu,  jiingatur  recta  CL,  cui  sequalis  pona- 
tur  LP  ad  diametruin  perpcndiculai'is,  eideiTKjue  ;efiiialis  et  parallcla 
tiat  RZ.  Si  a  (Uiobus  punctis  Z  clP  inllectatur  qiuclibetad  circumlcren- 
tiani  rccla,  ut  PVZ,  secans  diametrum  in  punctis  K  et  T,  quadra- 
torum AT  et  BK  aggrcgatum  œquabitur  semper  altcri  spatio  dalo. 


PoniSMA    QUr.NTLSI. 

lîsto  circulus  RAC  {fig.  73),  cujus  diametcr  RDC  data,  cenlrum  I), 
radius  DA  ad  diametrum  normalis.  Sumaiitur  ulcumquc  puncla  Z  et  l> 
data  in  dianietro  a  centro  D  œquidistanlia,  et,  junctà  AZ,  tiat  ;e(|ualis 


ZM  ad  diametrum  perpendicularis,  eidemque  ;equalis  et  parallela  du- 
catur  BO.  Inllectatur  qua'vis  ad  circunil'erentiam  recta  MIIO  ((ua-  dia- 
metrum in  punctis  E  et  N  secet.  Erit  semper  ratio  (|ua(lratorum  EU, 
HN  simul  sumptorum  ad  triangulum  EHN  data,  eadcm  ncmpe  (|u;e 
recta!  AZ  ad  (|uartam  partcm  rect»  ZD. 

Ex  adductis  porismatibus  (quorum  propositiones  elegantissimaK  et 
pulclierrinias  esse  quis  dilfiteatur?)  Iiaud  diUlculter  iiulaganda  se 
prodit  ipsa  porismalum  natura.  Enunciari  nempe  posse,  secundnm 
Pappuni,  vel  ut  tlicorcmata  vel  ut  pi'oblemata  statim  palet;  nos  sane 
ut  llieoreinata  enunciavimus,  sed  niliil  vetat  (]uonnnus  in  probicniala 
translormentur. 

l'EnUAT.   —    I.  Il 


8-2  0:UVRES    \)\L  FERMAT.  -  I-   PARTIE. 

Exonipli  causa,  sic  quiiitiiiii  porisma  concipi  polcst  :  Dii/o  circiilo 
RAC  cujiis  (liameler  RC,  (juœrantur  duo  piinclo,  ut  M  et  0,  a  quihus  si 
i/ij!ccla/ur(/ii(vvis  ad  circuinfcrentiam  recta  ut  MHO,  facial  sernpcr  ratio- 
iirin  quadralorum  ah  ahscissis  EH,  HN  ad  triangulum  EHN  datam.  Nec 
latet  ex  supradicto  thoorcmate  constructio  :  si  enim  ponaliir  r(!cta  AZ 
esse  ad  qiiarfam  partem  ZD  in  rationc  data,  omnia  constahunt,  câ- 
doinquo  rationc  in  reliquis  et  omnibus  omiiino  porisinatihus  (iieorc- 
niata  in  problemata  facile  transihunt. 

Quod  auteni  innuit  Pappus  ex  sententia  juniorum  geonietraruni  po- 
risnia  deficerc  liypothesi  a  locali  tlieorematc  ('),  id  sane  totam  poris- 
niatis  naturam  spccifice  révélât,  neqne  alio  fere  auxilio  qnam  eo 
(|uod  lucc  verha  subministrarunt,  liujusce  abdita  matcris  penetra- 
vimus. 

Quuni  locuni  investigamus,  lineam  rectam  aut  curvani  inqnirimns 
nobis  tantisper  ignotarn,  doncc  locum  ipsuin  inveniendte  lineœ  designa- 
vcrimns;  sed  quum  ex  supposito  loco  dato  et  cognito  alinm  locum 
vcnanuir,  novus  iste  locus  porisma  vocatur  ab  Euclide  :  qua  ratione 
locos  ipsos  porismatuui  unam  specietii  et  esse  et  vocari  verissime 
Pappus  snbjunxit. 

Exemplo  uuico  definitioneni  nostrani  astrnennis  in  figura  qninli  po- 
risrnalis  :  Data  rectà  RC,  si  quîeratur  curva  quiclibet,  ut  RAC,  cujus  ea 
sit  pr(qiri('tas  ul  a  quolibet  ipsius  puncto,  nt  A,  demissa  perpendicu- 


(')  C.'csl-ii-dirc  que,  d'api'ès  cotte  définition,  le  porismo  serait  un  lliéorème  énonçant 
la  pro|»riété  d'un  lieu,  sans  que  la  détermination  complote  de  ce  lieu  soit  donnée  dans 
l'énoncé.  Cette  détermination  reste  donc  à  Irouver,  en  même  temps  que  la  propriété  est 
à  démontrer. 

Au  temps  d'Euclide,  le  nom  de  pnrifiiw  parait  avoir  été  employé  pour  désigner  spécia- 
lement les  propositions  où  il  s'agissait  de  trmwer,  tandis  que,  dans  les  théorèmes,  il  s'a- 
gissait de  dciiioiiirer,  dans  les  problèmes  de  cniistntirc.  Euclide  a  appliqué  ce  terme  de 
porisiiic  à  un  ensemble  de  propositions  relatives  à  la  matière  devinée  par  iMicliel  Cliasles. 
dans  sa  célèbre  restitution  {Let  troit  lU'res  de  Poriiincx  d'F.uclidc,  etc.  Paris,  Mallet-Ba- 
chclicr,  1860),  mais  il  ne  voulait  probablement  pas  spécialiser  particulièrement  le  sens  de 
l'expression. 

L'intention  (|ue  lui  prête  Fermât  un  ]ieu  plus  bas  est  donc  improbable,  et  elle  restreint 
trop  le  sens  général  du  nw\.  porisrnr,  sans  d'ailleurs  désigner  en  .^lueune  façon  la  nature 
réelle  des  propositions  traitées  par  Euclide. 


FRAGMENTS    f.EOMi:  TRI  OUI' S.  83 

lai'is  AD  faciat  quadratuin  AD  œqiiale  rcctangulo  IID(],  iiivcniomus  cur- 
vam  RAC  esse  circuli  circumfereiitiaiii.  Sed  si  ex  (lato  jam  loco  illo 
aliiiin  invesligcmus,  problcma,  verbi  gralia,  poiismatis  quiiiti,  noviis 
iste  locus  et  infiiiiti  alii  quos  pcriti  sagacitas  analystic  repi'a;seii(al)it  el 
ex  jaiii  cogiiito  cliciet,  porisma  dicetiif. 

Qiumi  aiileiii,  ut  jam  dixiiiiiis,  poiisiiiata  ipsi  siiilloci,  eirorcMi  lalini 
Pappi  iiilerpretis  ex  graeco  textu  emendabinius  eo  loco  iihi  iionsinaliun 
opits  pcralile  ait  (id  resolutionem  ohscurionun prohlernaliini  (te  connu  gc- 
ticrum  qiiœ  liaud  cornprclienditnt  cam  (puv  mulliltidittcni  pnvlwl  iKtliiidiii  : 
quae  ultima  vcrba  (jiium  nulliim  i'ere  seiisum  admiltant,  ad  i|)siiiii  aii- 
torem  lecurrendum  cujiis  verba  in  manuscriptis  codicibus  ila  se  lia- 
bcnt  :  -opî(T[j.aTa  iail  -riKhalç  aOpotcrpLa  c^CkoiiyvôiOLiov  stç  tt^v  àvàA'JUtv 
Twv  È[x6''ptO£(TT£pa)v-po6Xy][j.âTwv  xal  tcôv  ytvGiv  àTi£pi)^y]TiTOV  T"?iç  cpuaecoç 

-ap£-/_0[J.£vY]Ç  lïl-qOrjÇ  (  '  ). 

Ait  \g\lm'  porismala  con/erre  ad  aiialysin  ohscuriorum  prolihiiuanm 
cl  gcncruin,  lioc  est  probleiiiatuin  generalium  :  ex  dictis  eiiiiii  apparel 
poi'ismalum  propositiones  cssegeneralissimas.  Deindesubjiingit  :  (piiiin 
natura  inulliludincrn  (juœ  vlx pôles l  animo  comprcliciidi  sub/niiiisticl  ;  (| u i- 
l)us  verbis  iiifinitas  illas  et  miraciilo  proxiiiias  ejusdem  piobleiiialis 
iiulicat  solutiones. 

Huic  autcm  vel  tbeorciiialum  vel  probleinaliun  inveiitioiii  non  decsl 
pecnliaris  a  puriore  Analysi  derivanda  inetliodus,  enjus  ope  non  soliirn 
(Hrni(|ui'  praîcedcntia  porismata  sed  picraque  alia  cl  invenimus  el  con- 
strnxlnius  et  demonstraviinus,  et  si  Inec  j)ancula,  ([u:e  isagogiea  taninin 
et  aceuratioris  operis  prodrorna  eniittinius,  doelis  arrideaiil,  très  (olos 


(')  Voici  commciil  Chaslcs  (p.  i4)  traduit  ce  texte,  assez  obscur  cl  mal  assure  : 

(I  Les  l'orisnics. . .  collection  ingénieuse  d'une  foule  de  choses  qui  servent  à  la  solullnn 
des  jiroljlèmes  les  plus  difficiles  el  que  la  nature  fournit  avec  une  inépuisable  variété.  » 

Dans  cette  traduction,  les  mots  d'une  faille  devraient  être  snp[irimés.  Afirès  \civetil.  il 
fandrail  ajouter  à  hcniicotip  (par  op|iosilion  à  <'wv).  Enfin,  après  dijiicilcx,  il  faudrait  dir(^  : 
et  iiuni/jue  la  imltire  lei  joiirniise  avec  une  inépid'uilile  l'aricle,  en  liant  avec  ce  (pii  suil  : 
il  n'a  rien  été  ajoute  à  eet  Otn'ra'^e  d'EiicUde. 

Telle  est  du  moins  l'opinion  do  Heiberg.  Le  savant  cdileiir  de  l'appus,  llultscli  (p.  (i.ifi. 
1.  iK  à  '21),  regarderait,  au  contraire,  comme  inl('r]iolés  les  mots  à  ùcatieonp  et  ceux  qui 
sni\cnl  la  phrase  grecque  citée  par  l-'ermat. 


84.  tEUVHES  DE  FERMAT.  -  1™  PARTIE. 

Poi'ismaUuii  libi'os  aliquaiulo  i'estit,u(umis,  iino  et  Kiiclidem  ipsum 
lironiov('!)iiinis  et  porismata  in  coni  sectionihus  et  aliis  quibusciimque 
cui'vis  inirabilia  sane  ctbacteiius  ignota  detegcmus  (' ). 


PROPOSITIO  D.  DE  FERMAT  CIRCA  PARABOLEN  (^). 

Proposui  pcr  data  quatuor  puncta  paraholeti  descrihcrc.  Duplex  est 
casus,  utrique  lemma  scquens  prajmittcndum. 

Sit  parabole  in  i"  fig.  ECBAD  {fig.  ']^),  cujus  diametcr  AF  dotiir 
positione;  dcntur  ctiani  duo  puncta  B  et  C,  per  qua?  transit  parabole; 


dentur  denique  anguli  applicataruni  ad  diametruin  AF.  Aio  parabolen 
positioue  dari. 

Applicentui'  ordinatiin  BN  et  CM;  a  puncto  dato  B  in  AF  positionc 


(1)  Foir,  sur  cel  opuscule,  le  jugemoul  de  Ciiaslcs  (p.  3,  4i  '-ï)-  H  est  certain  que  l'es- 
sai (le  Fermât  doit  être  considéré  comme  tout  autre  chose  que  comme  une  tentative  de 
restitution  des  Porismcs  d'Euclide,  soit  dans  la  forme  des  énoncés,  encore  incertaine 
aujourd'hui,  soit  pour  le  fond  du  sujet  traité.  II  faut  y  voir  plutôt  une  indication  de  <pies- 
lions  olVraiU  quelque  aualoi;io  avec  celles  abordées  par  Euclide. 

Chaslcs  n'a  qu'un  seul  porismc,  CXXVI  (p.  aio),  qui  se  rapporte  à  l'un  de  ceux  do 
Fermât,  le  iroisièuie.  Comme  il  le  fait  remarquer  d'ailleurs,  le  second  porisme  de  Fermât, 
où  figure  une  parabole,  est  étrariger  à  l'ordre  d'idées  d'Euclide,  lequel  se  borne  aux  droites 
ot  aux  cercles.  Enfin,  avec  le  troisième,  il  n'y  a  guère  que  le  premier  que  l'on  pourrai! 
considérer  comme  rentrant  dans  un  des  \ingl-neuf  genres  énumcrés  par  Pappus. 

Au  lieu  donc,  comme  l'a  fait  (lliaslos,  de  chcrclicr  ici,  en  s'aidant  dcslcnimcs  do  Pappus. 
à  retrouver  des  propositions  rentrant  dans  ces  vingt-neuf  genres.  Format  a  voulu  plutôt, 
dans  ce  spécimen,  montrer  que  ces  genres  pouvaient  être  multipliés  indéfiniment. 

(2)  Cotte  pièce  est  insérée  dans  les  yaria  an  milieu  de  lettres  d'octobre  iCifi. 


FRAGMENTS   GÉOMÉTRIQUES.  85 

(latam  ducilur  BN  in  ilato  angulo  (positum  quippe  est  dari  angiilnm 
applicatarum)  :  crgo  datur  puiictiim  N;  similiter  datur  puncliiin  M  cl 
rcclaî  BN,  CM  positione  et  magnitudiiic.  E\  natura  paiabolcs  est 

ut  qiiadratum  CM  ad  quadralum  BN,     ila  M\  ad  NA, 

si  ponas  A  esse  verticcm  paraboles  sivc  extremum  diamctri  ;  ei'go  dalur 

ratio  MX  ad  NA,  et  dividende  datur  ratio  MN  ad  NA.  Datur  auteni 

recta  MN,  quia  duo  puncta  M,  N  dantur;  datur  igitur  NA  et  punc- 

tum  A.  Si  fiat 

ut  AN  data  ad  NR  dalani,     ita  NB  ad  Z, 

dabitur  Z  rectum  paraboles  latus.  Dato  igitur  vcrticc  A,  Z  recto  iatere, 
AF  diamètre  positione,  angulo  applicatarum,  datur  positione  parabole, 
ex  52,  1  Apollonii. 

Hoc  supposito,  facillime  construitur  primus  casus  in  2-''  fig.  (//g\  75), 
in  qua  dentur  ([uatuor  puncta  D,  B,  C,  F,  qua^  si  jungas  pcr  rectas  BC, 
CF,  FD,  DB,  vel  neutra  oppositarum  erit  alteri  parailela,  vel,  ut  in  lioc 
casu,  erit  BC,  verbi  gratia,  parailela  DF. 


Bifariam  utraquc  dividatur  in  punctis  1  et  E  et  sit  i'actum  :  ergu 
juncta  lE  erit  dianieter  paraboles,  quum  œquidistantes  bilariani  divi- 
dat.  Dantur  autcm  puncta  1  et  E  :  ergo  lE  positione  datur  et  angu- 
lus  DEI.  Quuni  igitur  dianieter  lE  positione  delur,  dentur  etiaiii 
angulus  applicatarum  et  duo  puncta  B  et  D  per  (|ua'  transit  parabole 
dabitur  positione  parabole  DBACF. 

In  secundo  casu  major  est  difficultas,  quum  neutra  rectarum  duo  ex 
punctis  datis  conjungentium  alteri  est  ie(|uidistans.  In  ]■'  lig.  sint  dala 


8G 


ŒUVRES   DE  FERMAT.-  1-  PARTIE. 


quatuor  puncta  X,  N,  D,  R  {Jig.  7G),  quac  per  rectas  XR,  RD,  DN, 
NX  conjungantur,  et  neutra  oppositarum  sit  alteri  aujuidistans. 

Ponatur  jam  factum  esse,  et  dcscriptam  parabolen  XANDBR  propo- 
sito  satisfaciontem.  Concurrant  productœ  XN,  RD,  in  puncto  V  et, 
hifariam  divisis  XN,  RD  in  punetis  ]M  et  C,  ducantur  ad  ipsas  dia- 
metri  MA,  (]B,  occurrentes  paraboht  in  punctis  A  et  R,  a  quilnis  recUv 
lx\S,  SRipsisXV,  VR  ducantur  œquidistantes  et  concurrant  in  puncto  S. 
.luncla  AR  l)ilariani  dividatur  in  P  et  jungatur  SP. 

Fis.  7C. 


llis  ita  conslructis,  patet,  quum  per  verticem  dianietri  MA  ducalur 
lAS  ;o(jnidistans  applicatae  XN,  rectam  lAS  tangere  parabolen  in  A; 
probal)itur  similiter  rectam  SR  tangere  canideni  parabolen  in  R  :  ergo, 
per  17,  III  Apolionii  eril 

ni  rcctongiiliim  XVN  ad  reclaiipiiIiMii  RVl), 
ila  qiiailialuni  AS  ad  qtiadralmn  SB. 

Dalur  autem  ratio  rectanguli  XVN  ad  rectanguluni  RVD,  quuin  dentni' 
quatuor  puncta  X,  N,  D,  R  :  ergo  datur  ratio  quadrati  AS  ad  qua- 
dratuni  SR,  ideoqne  rectœ  AS  ad  rectam  SH.  Datur  autem  angulus  ASR. 
quia  proptcr  parallelas  .Tquatur  angulo  XVR  dato  :  ergo  in  trian- 
gulo  ASR  datur  angulus  ad  verticem  S  et  ratio  latcrum  AS,  SR,  ideo(jue 


FRAGMENTS  G  KOMETIIIQUES.  87 

tiiangiiliim  ASB  datur  specic;  igiliir  clalur  angiiliis  SAB  et  lalio  SA 
ad  AB.  Qaiiiii  autom  AP  sit  dimidia  AB,  datur  ctiam  ratio  SA  ad  AP  : 
in  triangulo  igitur  SAP  datur  aiigulus  ad  A,  et  ralio  latenim  SA,  AP  ; 
datur  igitur  specie  et  angulus  PSA  datur. 

Hoc  posito,  quuni  recta  SP  rectarn  AB  puncta  contactuum  conjun- 
genteiii  bifariam  dividat,  crit  diameler  paraboles,  ex  29,  II  Apoilouii; 
in  parabola  autcm  omncs  diametri  sunt.  inter  se  aequidislanles  :  orgo 
dianieter  MA  rectœ  SP  œquidistabit,  ideoque  angulus  lAM  sequabitur 
angulo  ASP.  Probavimus  autein  dari  angulum  ASP  :  ergo  dabitnr 
angulus  lAM  et  ipsi  alternus  proptcr  parallclas  NMA.  Datui'  autein 
punctum  M,  quia  rectam  NX  positione  et  magnitudinc  datam  bifariam 
dividit  :  ergo  datur  diamctcr  MA  positione;  datur  etiam  angulus  appli- 
catarum  AMN,  et  danturduo  puncta  N  et  D  par  quae  transit  parabole  : 
datur  igitur  parabole  positione  c\  Icminate,  et  est  facilis  ab  analysi  ad 
synlliesim  régressas. 

Patet  auteni  duas  parabolas  in  lioe  secundo  casu  proposituni  adim- 
plere  :  concurrent  cnini  rectie  DN  et  XR,  quas  posuimus  non  esse  pa- 
rallelas;  lioc  casu  eâdem  argumentatione  nova  construetur  parabole 
proposito  satisfaciens. 


<  LOCI  AD  TRES  LINEAS  DËMONSTRATIO  >  {' ). 

Exponantur  très  recta;  positione  dalie  trianguluni  constituentes  :  AM, 
MB,  BA  (^/tg.  77),  et  sit  quodvis  punctum  0  a  quo  ad  rectas  datas  du- 
cantur  rcct;e  OE,  01,  OD  in  angulis  OEM,  OIM,  ODB  datis.  Sit  autem 


(  '  )  Co  morceau  inédit  est  publie  d'après  uiio  copie  du  xvii'  siècle,  classée  dans  la  clie- 
inise  «  Fermât  »  du  portefeuille  1848  I  de  la  collection  Asliburnham.  Celte  cojjie,  sur  une 
feuille  double,  sans  titre,  porte  à  la  fin,  d'une  autre  écriture  du  temps,  la  mention  :  Pour 
Mdiii''  Cdrcnvi  rue  Micliel  Lcconte  au  milieu,  et,  en  haut,  de  la  main  de  Libri,  l'altribu- 
lion  à  p-crmat.  Celte  attribution  est  corroborée  par  lu  Lettre  de  Fermai  à  llobcrval,  du 
9.0  avril  lO'iy,  d'après  laquelle  le  tilre  a  été  com|)Osé. 

La  question  traitée  est  énoncée  dans  Pappus  (éd.  llullsch),  page  G78,  lignes  i5  cl  sui- 
vantes. 


88  ŒUVRES  nE  FERMAT.-  I"  PARTIE. 

ratio  reclangiili  EOD  ad  quaciratum  01  data  :  Aio  punctuni  0  esse  ad 
nnam  ex  coni  scctionihus. 

Dividatur  MB  bifariam  in  Q  et,  junctâ  AQ,  ducantur  per  punctiim  0 
rectœ  FOC,  ON  ipsis  MB,  MA  parallelœ. 

Fig.  77. 


Tria  triangula  OEF,  ODC,  OIN  sunt  specie  data  :  nam  ex  liypotliesi 
dantur  anguli  OEF,  ODC,  OIN;  datur  etiam  EFO  quia,  propter  paral- 
leias,  dato  AMB  est  sequalis;  datur  et  OCD  quia  sequalis  dato  3FBA; 
deni(|uc  datur  ONI,  quuni  detur'  ONB  ipsi  AMB  propter  parallelas 
a'qualis.  Datur  igitur  ratio  OE  ad  OF;  datur  item  ratio  OD  ad  OC  : 
ergo  ratio  rectanguli  EOD  ad  rcctangulum  FOC  datur.  Datur  autem,  ex 
Iiypotlicsi,  ratio  rectanguli  EOD  ad  quadratum  01:  ergo  ratio  rectan- 
guli FOC  ad  quadratum  01  datur.  Datur  autem  ratio  quadrati  01  ad 
quadratum  ON,  propter  datum  specie  triangulum  OIN  :  ergo  ratio  rec- 
tanguli FOC  ad  quadratum  ON,  sive  FM  ipsi  ;cquale,  datur. 

Si  secetur  AQ  in  U  ita  ut,  ductâ  UR  parallelâ  MB,  quadratum  UR  ad 
(|uadratum  RM  sit  in  rationo  data  rectanguli  FOC  ad  quadratum  FM 
(hoc  autem  est  facile,  quum  angulus  MRU  detur),  et  per  punclum  U 
describalur,  circa  diamctrum  AQ,  coni  sectio  quam  rectic  MA,  AB  in 
punctis  M,  Bcontingant  (id autem  est  facillimum  et  ex  <  vario  >•  (') 
puncti  U  situ  crit  aut  parabole  aut  hyperbole  aut  ellipsis  :  superflua, 
pnesertim  tibi,  non  addimus)  :  Aio  coni  soctionem  sic  descriptam 
per  punclum  0  (ransire. 


(  '  j  Le  mol  vnrio  a  clé  resliUié  ù  la  place  (riiiic  lacune  de  ciiii]  lellrcs  environ  clans  le 
inaniiscrit. 


FRA(;MENÏS  (lÉOMKTlUQUES.  S!) 

Naiii  Iranseat  ex  alla  parle  per  punctuin  P.  Taiiget  recla  LU  scctio- 
ncni,  (|iuim  sit  parallela  ordinata-  MB;  ([iium  ii^itur  scctio  lianscal  per 
puneturn  0,  crit 

reclaiigulum  J*F()  ad  qiiadi'iiUiiii  l''M  iil  (|iiatlraliuii  L!l<  ail  iinadraliiiii  KM, 

ex  décima  sexta  propositione  III  Apollonii.  Ut  aiileiii 

f|uadraliim  LU  ad  (inadiatiim  ItM,  ila  esl  rectanguluin  FOC  ad  (|uatliaUiiii  FM, 

ex  constriiclioiie  :  recta iil'uI uni  i^itiir  PFO  rectanijulo  FOI!  a'fiiialc  eiil, 
ideoqtie  recta  FO  rect;e  PC. 

Quod  (|iii(lein  ita  se  hahet  :  iiam,  quum  AQ  dividat  iMlariaiii  .MB, 
eiil  recta  FX  lectîc  XC  a-quaiis;  proptcr  sectionem  vero,  recta  ().\  est 
a'tjiuilis  XP  :  reliqiia  igitiir  FO  reliqiue  P("  a'quatui'. 

Nec  est  difticiiis  al)  analysi  ad  synthesiiii,  per  deinoiistratioiieiii 
ducentem  ad  impossibile,  régressas. 


FtBMAI     —    I-  12 


AI)  LOCOS  PLANOS  ET  SOLIDOS 

ISAGOGE    '. 


De  lucis  quampluiima  scripsisse  vetercs,  liaud  (lul)iuiii  :  (cslis  Pap- 
pus  iiiitio  Lihri  seplimi  (-),  ([ui  Apollonium  de  locis  planis,  Arist.Tiiiii 
de  solidis  scripsisse  asseverat.  Sed  aut  falliniur,  aiit  non  proclivis  salis 
ipsis  fuit  locorum  invcstigatio  ;  illiid  augurannir  e\  oo  (|ih)(1  Iocos 
quamplui'imos  non  salis  generaliter  expresserunt,  ut  infra  palcliil. 

Scientiani  igitur  liane  propriie  et  peculiari  analysi  sul)jicinuis,  ut 
(leineeps  generalis  ad  Iocos  via  pateat. 

Quoties  in  ultinia  tequalitate  (hue  quantitates  ignol:e  reperiunlur, 
lit  locus  loco  et  terminus  alterius  ex  illis  (lescril)it  lineam  rectani  aut 
eurvam.  Linea  recta  unica  et  siniplex  est,  curv;e  iniinita'  :  circulus, 
paraI)ole,  hyperbole,  ellipsis,  etc. 

Quoties  (juantitatis  ignot;e  terminus  iocalis  (leseril)it  lineam  rec- 
tani aut  circulum,  lit  locus  planus;  at  qiuindo  desiriliit  paraholen. 
Iiypcrbolen  vel  ellipsin,  fit  locus  solidus;  si  alias  curvas.  dicilur  locus 

I  '  )  Le  lexle  de  cel  importaiU  Traité  est  très  défiguré  dans  l'édition  des  Var'ui  Opci-ii 
de  1C171),  eu  particidicr  ]iar  l'adciption  do  la  notation  cartésienne  des  exposants.  V,Isiv^i<^i\ 
<pii  renferme  les  éléments  de  la  (iéométric  analytique  moderne,  et  notamment  nue  dis- 
eussion  de  l'é(piation  générale  du  second  degré  à  den\  ineonnnes,  a  répondant  été  rédi- 
gée et  même,  d'après  l'article  dn  Joaninl  des-  ,SV(cm;/f  du  0  févriei'  Midi,  conimuniqnce  par 
t'ermat  avant  l'apparilion  de  la  (U-omctru;  do  Descartos.  J)'u]i  antre  côté,  il  est  aisé  de, 
se  convaincre  (|ne  Kerjuat  est  toujours  resté  fidèle  aux  errements  de  Vièto  et  n'a  jamais 
tait  usage  dans  ses  écrits  de  la  notation  des  exposants,  sauf  pour  des  cas  excepliomiels, 
comme  lorsiju'il  luisait  allusion  aux  travaux  de  Descartes. 

L'existence,  dans  le  portefeuille  iSJS  I  do  la  collection  Asliburnham,  d'une  ancienne 
l'opie  de  \'hii-^i>i:^c  a  permis  do  rétablir  en  toute  sûreté  la  notation  employée  par  hermat  et 
d'éliminer  certaines  additions  faites  à  son  texte  sur  le  manuscrit  (pii  axait  servi  pour  l'é- 
dition des  Voriii. 

(  2;  Pappus,  éd.  llultscli,  page  (')3ti,  lignes  22  et  23. 


92  ŒUVUES   DE   FERMAT.-  I"  l'AUTIE. 

linoaris.  De  lioc  niliil  adjiingcmus,  quia  facillimc  ex  planoruni  et  soli- 
(lorimi  iiivcsligatione  linoaris  loci  cognitio  (Jei'ival)itui',  inc(lianlil)us 
i'e(luctionil)iis. 

Commode  autem  institui  possunt  ;eqiiationes,  si  duas  ({uantitatcs 
ignotas  ad  dadim  anguliim  constitiiamus  (([uein  ut  plurimum  rectum 
sumemus),  et  alteriuscx  iilis  positione  dal;e  terminus  unus  sit  datus; 
iiiodô  lUMitia  quantitatum  ignotarum  quadratum  praetergrediatur,  locus 
erit  planus  aiit  solidus,  ut  ex  dicendis  ciarum  liet. 

Kr.cTA  data  positione  sit  NZM  {Jig-  78^  cujus  punctum  datum  N;  NZ 


loqueturquantitali  ignotîc  .1,  et  adangulum  datum  NZI  eievata  recta  ZI 
sit  aH|ualis  aiteri  quantitati  ignotœ  E. 

Z>in/1       ccqiioliir       l>\\\E: 


punctum  I  erit  ad  liiicam  reclarn  positione  datam. 

Krit  oui  m 

ul  1;  ad  D,     iia  .1  ad  /:". 

Ergo  ratio  A  ad  /:  data  est,  et  datur  angulus  ad  Z,  Iriangulum  igitur 
\IZ  specie,  et  angulus  INZ;  datur  autcm  punctum  N  et  recta  NZ  posi- 
tione :  ergo  dabitur  NI  positione,  et  est  facilis  conipositio. 

Ad  Iianc  sequalitatem  reduccntur  omnes,  quarum  liomogenea  partini 
sunt  data,  partim  ignotis  A  etisadmixta,  vel  in  datas  ductis  vel  sim- 

pliciter  sumptis. 

Zpl.  —  D  in  A       a>quelui'      B  in  E. 


LIEUX   PLANS   ET   SOLIDES.  93 

Fiat 

D\n  /}      ;t>quale       Z/j/.  ; 

erit 

m   /;  ad  D,     ila  /?  -   1  ml  E. 

Fiat  MN  aH|ualis  II  :  daliitur  punctuiu  iM,  idcoquc  MZ  a'(iiial)itiir 
A'  —  jl.  Dahiliir  eri^o  ratio  WA  ad  Zl;  scd  datur  an£;iiliis  ad  Z,  or^o 
triangulum  IZM  spocie,  et  coiicludctiu'  reclam  MI  jiinclaiu  dari  pusi- 
tionc,  i(l('()(jii('  piinctum  I  erit  ad  rcctain  positioiu;  datam.  Id('ni(|uc 
luillo  negotio  concliidetiu'  in  ([iialihet  ;iiquaiitate  ciijiis  liomogeiiea 
(jiKcdam  afficicntur  ah  A  vel  E. 

Et  est  siinplcx  luoc  et  prima  locoriim  iocjualitas,  ciijus  beiieticio 
invenieiitiir  loci  omnes  ad  lineam  rectam  :  verbi  gratia,  scptima  pro- 
positio  Libri  I  ApoUonii  de  lacis  planis  ('),  quae  generalius  jaiii  [tolerit 
eiuintiaii  et  construi. 

Huic  £e(|ualitati  siibcst  pulclierrima  propositio  sequens,  (jiiam  nos 
illiiis  ope  detexinuis  : 

Si  suit  (luolcumqae  rcclœ  liiieœ  positioiie  daUr  (Uijiic  ad  ijisas  <i  (fandain 
punclo  diicanlitr  recta'  i/i  datis  a/iga/is,  sit  aiiteni  (fitod  sait  ditctis  et  dalis 
efficilur  data  spatio  œ^uale,  panclnni  rectam  liiiea/n  positioiie  datam  eon- 
tinget. 

Infinitas  omittimus,  qiue  Apollonianis  merito  possent  opponi. 

Sec.uxdus  hujusmodi  a'qualitaUim  gradus  est,  ([uando 

A  in  E      xi\.      Zpl., 

quo  casu  piinctum  I  est  ad  hyperboleii. 

Fiat  NR  (y?i;-.  79)  parallelaZl;  sumalur  in  NZ  (|uodlibet  punctum, 
ut  >I,  a  qno  diicatiir  iMO  paraliehi  Zl  ;  et  fiât  rectangiilum  NMO  ieqnak' 
Zpl. 

Per  punctum  0,  circa  asymptotos  NR,  NM,  describatur  hyperbole  : 

(')  J'dir  [ilus  liaul,  page  24,  note  1. 


94 


ŒUVRES  DE  FERMAT.-  l^"  PARTIE. 


(lahitur  positione  et  transil)it  pcr  punctum  I,  quum  ponatur  rcctangu- 
liini  A  in  E,  sive  NZI,  œquale  NMO. 

Fis-  70- 


Ad  lia:ic  aîqualitatcm  rcducentur  omnes  quarum  liomo;j;enea  partiin 

siint  data,  vcl  ah  A  aiit  E  aut  A  in  E  aflecta. 

Ponatur 

Dpi.  -+-  A  in  /?       iiîfi.       /t  in   1    i-  5  in  A'. 

Igitur,  ex  aitis  pnceeptis, 

/>'  in  A  -h  S  in  /i  —  A  in  E      a-qualntur       Dpt. 

I-;rtingatur  rectangulum  abs  duohus  laterihus,  in  (put  homogenea 

n  in  A  -i-  S  in  E  ~  A  in  /t" 

reperiantiir  :  erunt  duo  latera 

A -S    el     /l-E 

et  rectangulum  siih  ipsis  «(juabitur  H\n  A -^S'in  E  —  A\» /<:  —  H'inS. 

Si  igitur  a  Dpi.  abstuleris  /fin. S,  rectangulum  suh  .4  —  .S'  lu  /{  —  /; 
;equabitur  Dji/.  —  R\nS. 

Fiat  NO  (/ig.  8o)  ;equalis  S,  et  ND,  parallela  Zl,  fiât  ;e(|ualis  ]<;  per 
punclum  D  ducatur  DP  parallela  NM,  ■<  per  punctum  O  >  OV  paral- 
lela ND,  et  Zl  producatur  in  P. 

Quum  NO  a^quetur  S,  et  NZ,  A,  ergo  A  —  S  ;equabitur  OZ  sive  YP: 
similiter,  quum  ND,  .sive  ZP,  tequetur  //,  et  Zl,  E,  ergo  H  —  E  a-qua- 


LIEUX  l'LANS  ET  SOLIDES.  95 

l)itur  PI  :  rcclaiigulum  igilursub  VP  in  PI  œqiiatur  dato  Dpi.  —  Il  in  S. 
Krgo  punclum  I  crit  ad  liyperholen,  cujus  asymptoti  PV,  V(). 


KiL'.  S,). 


Rcctangiilo  eniin  Dpi.  —  H  in  5  ie(jucUir,  sumpto  (juovis  punoto  X  et 
ductà  parallelà  XV,  roctangnluni  VXY,  et  per  punctnm  Y,  circa  asyni- 
ptotos  PY,  VO,  liy|)crI)oIc  describatur  :  per  punctnm  1  transihit,  nec 
est  difficilis  in  quil^uslibet  casibus  analysis  aut  constructio. 

Sequens  aiquaiilatum  localium  gradns  est,  ({unni  .le/,  vel  a;(|na- 
tur  Kf/.,  vel  est  in  ralione  data  ad  Juj.,  vel  etiani  Af/.  +  .1  in  /•;  est  ad 
E(/.  in  dala  ralione;  deni([ue  hic  casus  omnes  ;equationes  c()in|)re- 
licndit  intra  nietain  (juadratorum,  qnarum  liomogenea  omnia  vel  a  (|ua- 
drato  .1,  vel  a  ([uadrafo  /f,  vel  a  rectangulo  A  in  E  aniciuntur. 

Ilis  omnibus  casibus  punetum  I  est  ad  lineam  rcclani,  eujns  rei 
demonstratio  facillima. 

Sit  NZqnad.-f-NZ  in  Zl  ad  ZI  quad.  in  ratione  data  (Ji;^-   ^^i  )• 

Fiir.  8.. 


Ducatur  qn;evis  parallelà  OR;  qnadratum  NO  +  NO  in  OR  erit  ad  OR 
quadratum  in  eadcni  latione,  ut  est  l'aeillimum  demonsfrare.  Punetum 
igitui-  I  erit  ad  reclam  positionc  <  dalam  >. 

I  Sumatur  cnim  (j^nodvis  punetum,  ut  0,  et  tlat  tiata  ratio  (|uadrati 


!)G  (EUVRES  DE  FERMÂT.—   I"^  PARTIE. 

NO  +  NO  in  OR  ad  OR  (juadratum.  Juncta  NR  dabitur  positioiie  et 
satisfacict  proposilo]  ('),  idcmqiie  continget  in  quii)uslil)et  anjua- 
tionibus,  quaruni  omnia  homogcnea  a  potestatibus  ignotarum  vcl  rec- 
tangulo  sul)  ipsis  afficientur,  ut  inutile  .sit  singulos  casus  scrupulosiiis 
percurrei'o. 

Si  potestatibus  ignotarum  vel  rectangulis  sub  ipsis  adinisceantur 

bomogenea,  parti  m  oinnino  data,  parti  m  sub  data  recta  in  alterain 

ignotarum,  difticilior  evadct  constructio  :  singulos  casus  construinuis 

breviter  et  demonstramus. 

Si 

Af/.      «qualur      Dm  H, 

puiictum  I  est  ■Mlparaholen. 

Fiat  NP  parallela  ZI  {fig.%-i),  et  circa  diametrum  NP  dcscribatui' 


Fiï.  S2. 


parabole,  cujus  rectum  latus  recta  U  data,  et  applicata;  sint  paral- 
lèle NZ  :  punctum  1  erit  ad  parabolen  banc  positione  datam. 

Ex  constructione  rectangulum  sub  D  in  NP  sequabitur  quadrato  PI, 
boc  est,  rectangulum  subZ)inIZ  ;oquabitur  quadrato  NZ,  ideoque  : 

lJ\\\E      ;t?quabilur       A<j. 

Ad  banc  a-quationem  facillimc  reducentur  omnes  in  quibus  Aq.  mis- 
cetur  bomogcneis  sub  datis  in  E,  aut  f  </.  bomogencis  sub  datis  in  .4, 


(  '  1  La  déiiionstralioii  mise  ciUre  croclicis  est  suspecte  à  divers  litres;  si  elle  n'a  pas  été 
interpolée,  on  ne  peut  i,'iièrc  la  considérer  (pic  comme  nn  reste  d'une  i)remiére  rédaction 
de  Fermât. 


LIEUX    PLANS   ET   SOLIDES.  i)" 

i(ltMiu|iie  coiUingct,  licet  homogcnea  omiiino  data  a'qiiatioiiilms  iiiis- 

c'cantiir. 

Sit 

E<].       ;rf|ualc       A*  in    (. 

In  pnecedenti  figura,  verticc  N,  circa  diamctriiin  NZ,  dcscrilialiii- 

[)arabolt',  ciijus  rectum  latus  sit  I),  et  applicata*  recta*  NP  paralleho  : 

|ir;estal)it  proposilum,  ut  palet. 

l'oiiatiir 

/jfV.—    ly.        a-(|.        I)\i\  i:. 


l'irgo 


/II/.—  Dii\  h'       a'f|iialjiliii'         ly. 
Applicetur  Ji(/.  ad  D  et  sit  lequale  /)  in  //.  Ergu 

D\n  n  —  D\\\  Il       a'r|nal)iliir         ly., 
I)'n\{li — E)       a-quabinu'         ly. 


i(leo{|u 


Ideoque  liiïc  a'quatiu  reduceturad  pr;ecedenteui  :  recta  i|uippe  //  —  /■,' 
succedet  ipsi  E. 

Fiat  quippe  {Jîg.  83)  i\>[  parallelaZI  et  «xqualis  //,  et  per  pnuetuui  .M 
ilucatur  MO  parallela  NZ  :  dafur  punctum  ^F,  et  recta  AlO  positione.  In 


Fk'.  83. 


Iiac  constructione,  01  lequalnr  II  —  E  :  ergo  D  in  01  ;e(|ualnr  .\Z  <|ua(l., 

sive  MO  quad.  Vertice  .M,  circa  dianietrum  ALN,  descripla  paralnde.  cnjns 

rectum  latus  />,  et  applicala*  ipsi  NZ  parallela-,  praslahit  |ii(iposilnni, 

ut  patet  ex  constructione. 

Si 

yyy.-t-    ly.        a'i|.        ]J  in  /;', 

/>\nE --/!</.       a'i|iKil)lliir         ly., 
rjujuT.  —  [.  l'i 


98  (EUVRES  DE   FERMAT.  -  1=   PARTIE. 

etc.  ut  supra.  Similiter  omnes  œquationes  ab  E  et  .417.  affectai  con- 
sfruentur. 

Srd  Aq.  iniscetur  s;epe  Eq.  et  liomogeneis  omnino  datis. 
Jlq.— Arj.       a^qiielur      Erj.  : 

puiictuni  \  est  ad  circuhim  positione  datum,  quando  angulus  NZI  est 
rcctus. 

Fiat  NM  {fig.  84)  «qualis  D;  circulas  centro  N,  intervallo  NM,  des- 
ci-iptus  prsestaMt  propositum,  hoc  est  :  quodcumque  punctuni  sump- 

Fig.  8i 


seris  in  ipsius  circuinferentia,  ut  I,  quadratum  ZI  aîquabilur  qua- 

drato  NM  (sive/iy.)  —  quadrato  NZ  (sive.4<7.),  ut  palet. 

Ad  liane  aequationem  roducentur  omnes  affecta^  ab  Aq.  et  Kq.,  et  ab 

A  vel  E  \n  datas  ductis,  modo  angulus  NZI  sit  rcctus,  et  prseterea  coef- 

ticientes  .1«7.  a'quentur  coefficientibus  Eq. 

Sit 

ISij. —  /)  iii   1  liis  —  •((/.       ;equale       IIq.-\- n\n  Eh\i. 

Addatur  utiimque  llq.,  ut  /•;  -+-  R  succédât  E  :  fict 

/il].  -+-  !>(].  ~  D\\\  A  bis  —    (  ij.       .'equale       Eq.  +  lUj.  4-  /?  iii  /;'  bis. 

Ipsis  /?(■/.  et  Hq.  addatur  l)q.,  ut  I) -^  A  succédât  ipsi  .4,  et  summa 
quadi-atorum  liq.,  liq.,  et  l)q.  ;equetur  Pq.  Ergo 

f''l.  —  D(j.-~D\n  (l)is— .I7.       lïquabiliir       7?^. +  /?!■/.— /)  iii  1  l)is  —    f  7.  ; 

iiam  e.\  constructione 

Pq.~Dq.        .Tqualur        Rq.  +  liq. 


LIEUX  PLANS  ET  SOLIDES.  99 

Si  igitur  loco  ipsius  .4  +  I)  sumpseris  A  et  locn  H  4-  Il  siimpscris  /•,', 

fiet 

Pq.— Aq.       iL'quale       /?</., 

et  reducetu!"  œquatio  ad  prœceclenteni. 

Simili  ratiocinatione  similes  anjuaf iones rcducentur,  et  iiac  via  omnos 
propositioncs  securuii  Libri  Apollomi  De  locis  p/anis  (' )  coiistruxiimis, 
et  sex  priores  in  qiiibuslibct  punctis  habcrc  locum  denionstravitniis  : 
quod  sane  mirabile  est  et  ab  Apollonio  fortasse  ignorabatur. 

Sei) 

]iq.—  Aq.  ad  Eq.  Iialjcal  ralionem  dalam, 

punctum  I  crit  ad  cllipsin. 

Fiat  MN  tcqualis  //,  et  per  vertieem  M,  diametrum  NM,  centriim  N, 
describatur  ellipsis,  ciijus  applicalic  sint  rcctœ  VA  paraileiœ  et  (|iia- 
drafa  applicatarum  ad  rectangulum  sub  segmeiilis  diainetri  babcani 
ratioiicin  datam  :  punctum  I  erit  ad  bujusmodi  eliipsin.  Etenim  qua- 
dratum  NM  —  quadrato  NZ  œquatur  rectangulo  sub  diamelri  seg- 
nientis. 

Ad  hane  rcduccntur  similes  in  quibus  Aq.  ex  uiia  parte  opponelur 
Eq.  sub  contraria  alTectionis  nota  et  sub  coefficientibus  diversis.  Nani 
si  cocfticienles  sint  eœdem  et  angulus  sit  reclus,  locus  erit  ad  cir- 
culum,  ut  jatn  diximus;  licet  igitur  coclficientes  sint  e;edem,  modo 
angulus  non  sit  rectus,  locus  erit  ad  eliipsin,  et,  licet  immisceanlui' 
;equationibus  bomogenea  sub  datis  et  A  vel  E,  fiet  reduclio  eo  (]uod 
jam  usurpavimus  artificio. 

Si 

Aq.-\-  Hq.  csl  ad  Eq.  in  data  ralionc, 

puncfum  I  est  ad  hyperbulen. 

Fiat  NO  {Jig-  85)  parallela  VA;  data  ratio  sit  eadem  qua'  //y.  ad  ([ua- 
dratum  NR  :  daliilur  ergo  punctum  H.  Circa  diametrum  RO,  per  ver- 

Cj  finr  plus  haut,  piigcs  29  cl  3o,  note  2. 


100  ŒUVRES   UE  FERMAT.  -  1-   PARTIE. 

licoiii  l{,  cciitriim  N,  ilescrihatur  hyperbole,  ciijus  applicatae  sint  paral- 
lela-  NZ,  et  rcctangiihim  sub  tolo  diametro  et  RO  unà  cum  RO  qiia- 
(Irato  ad  quadralum  01  sit  in  data  rationo,  NR  quadrati  ad  llq.  Erpo, 
coniponendo,  rcctanguluni  sub  MOR  (posilà  MN  ;equali  NR)  uiià  cum 
quadrato  NR  erit  ad  quadratum  01  unà  cum  liq.  in  ratione  data,  NR 
(|ua(liati  ad  nq.  Sed  rectangulum  MOR,  unà  cum  NR  quadrato,  aîqua- 

Fi-.  8.J. 


lur  NO  quadrato,  sive  ZI  quadrato,  sive  /?</.;  et  quadratum  01  un;i 
<-um  Bq.  ioquatur  quadrato  NZ  (sive  Aq.)  unà  cum  llq.  :  crgo  est 

lU  Eq.  ad  }'>q.-\-  iq.,     ita  NRquail.  ad  /?</. 

t't,  convertendo, 

Bq.  +    Iq.  csl  ail  /i'/.  iii  ralioiie  dala. 

Punctum  igitur  I  est  ad  hyperbolcn  positionc  datam. 

l'^odem  (juo  jam  usi  sunuis  artificio,  ad  Iianc  iÇ(|ualitatem  rcducentur 
omnesfjuœab  .le/,  et  /sy.  affieiuntur  unà  cum  datis,  sive  simpliciter, 
sive  rniscoantur  ipsis  homogenea  sul)  .1  vel  li  in  datas,  modi)  Aq. 
babeat  caMuleni  ex  alteia  parte  allectionis  notani,  quam  Eq.  Nani,  si 
•<]\i{  divers;^,  proposilio  concludetui'  per  circubjs  vel  ellipses. 

Dii'iiciLLiMA  omnium  ;c(|uali(atum  est  quando  ita  miscentur  Aq.  el 

/'>/.  ni  nibilominus  bomogenea  <|n;cdani  ab  .1  in  /s  altlciantur  unà  cnni 

<lalis,  etc. 

/il/.        (7. bis       aviuolin-        lin /ibis -1- /r»/. 


LIEL'\    PLANS   ET   SOLIDES. 


101 


Ailtlaliif  utriinquc  Aq.,  \\{  A  -\-  E  sit  latus  alterius  ex  liomogeneis  : 

Cl'gO 

liij.—  Aij.  lequabitur  Aq.-\-F.t]^  A  \\\  /?l)is. 

Pro  A  +  E  siiiiialLir  K,  si  placet,  et  ex  pricccclentii)us  circiiliis  Ml 
ifig-  S6)  pnestet  propositum,  lioc  est  : 

MN  quad.  (sive  B<i.)  —  NZ  quail.  (sive  Aq.) 
ii-quelur  quadrato  Zl  (sive  quadrato  abs  A  +  li). 

Fiat  VI  sequalis  NZ,  sive  A  :  ergo  ZVjequaturZi'.  In  liacautcm  qiui'stione 
puiiclum  V,  sive  extremum  rectai  E,  tantiim  inquiiimiis  :  videndiini 
ergo  et  (lemonslrandum  ad  quain  lineam  sit  punctum  V. 

Fi-.  8G. 


Kiat  MU  parallela  Zl  et  ieqiialis  MN,  et  jungalur  NU,  ad  (|uaiii  pro- 

diicla  IZ  incidat  ad  pmictiim  ().   Qiiuin   MN   a'(|ueliir  MU,   ergo   NZ 

a'(|iiaiiiliir  ZO;  sed  NZ  aiqiiatiii'  VI  :  ergo  tota  VO  loli  Zl  est  a'(|iialis, 

ideoque 

il(iadr;iUiiii  MN  —  quadrato  NZ  leqiialup  ([iiadiMld  \'0. 

Datiir  auteiii  (riaiigulum  NMU  speeie  :  ergo  qiiadrati  NM  ad  qiia- 
dratum  NU  datiir  ratio,  ideoque  et  (|iiadrati  NZ  ad  (|iiadratiiMi  NO 
dabitiir  ratio.  Uatio  igitur 

qundrali  MN  —  quadrato  NZ     ad     quadialum  NU  —  f|iiadrato  NO 


102  fEUVRES   DE  FERMAT.-   I'   PARTIE. 

datui";  probaviimis  autem 

([iiailraluin  OV  »quari  fiuadralo  MN  —  quadralo  NZ  : 

orgo  ratio  quadrati  NR  —  NO  quadrato  ad  quadratum  OVdatur.  Dantur 
autem  puncta  N  et  R,  et  angulus  NOZ  :  ergo  punctum  V,  ex  superiiis 
demonstratis,  est  ad  ellip.sin. 

Non  ahsimili  melhodo  ad  superiores  casus  reducentur  rcliqui,  in 
quilius  homogenea  sub  A  in  E  homogencis  partini  datis,  partini  suit 
A(/.  aut  Eq.  inimisccbuntur,  aut  etiam  sub  ^  et  £"  in  datas  ductis, 
cujus  roi  disquisitio  facillima  :  semper  enim  bénéficie  trianguli  specic 
noti  construetur  qu;ostio. 

Rrevitor  igitur  et  dilucide  complcxi  sumus  quidquid  de  locis  planis 
et  solidis  inexplicatum  veteres  reliqucrc,  constabitque  deinceps  ad 
quem  locum  pertinebunt  casus  omnes  propositionis  ultimae  Libri  I 
Apollonii  de  locis  i)Ian{s  ('),  et  oninia  omnino  ad  banc  materiam  spec- 
tantia  nullo  nogolio  dctegentiir. 

Si:i)  LiiiET  coronidis  loco  pulcberrimam  banc  propositionem  adjun- 
gere,  cujus  facilitas  statini  innotescet. 

,SV,  posilionc  dalis  quolciiinque  lineis,  ah  iino  cl  codem  pnncto  ad  sin- 
gidas  dacantiir  rcctœ  in  datis  angulis,  cl  sinl  species  ah  omnihits  ductis 
dalo  spalii)  œqiialcs.  niinr/uni  conlingil  positione  daium  solidian  locitni. 

Unico  cxemplo  tit  via  ad  practicen  :  Datis  duobus  punctis  N,  iM 
{fig.  87),  invcniendus  locus  a  quo  si  jungas  reclas  IN,  IM,  quadrala 
rectarum  IN,  i.M  ad  (riangulum  INM  datam  babeant  rationeni. 

Recta  NM  œquctur  li,  et  recta  ZI,  ad  angulos  rectos,  dicatur  E  ter- 
minus; NZ  dicatur  A  :  ergo,  ex  artis  prœceptis, 

AqA)\i  +  lif].  —  B  in  .1  bis  -f-  /iy.ljis     ad  rectanguluni  Dm  E 

babebit  lalioncni  datani  et,  resolvendo  bypostascs  ex  jam  traditis  prie- 
ceptis,  ita  procedet  constructio  : 


(')  Voir  plus  haut,  \\.  27.  la  note  sur  le  sens  qu'il  faut  attribuer  à  cette  proposition 
d'Apollonius. 


LIEUX  PLANS  ET  SOLIDES.  103 

NM  bifariam  sccotui'  in  Z;  a  |)imcto  Z  exciteliir  porpendicularis  ZV, 
et  fiât  data  ratio  oadein  qiuc  ZV  (|uadrupla;  ad  NM;  dcscripto  seinicir- 
oulo  VOZ  super  VZ  (')  applicctur  ZO  œqualis  ipsi  ZiM,  et  jiiii(;lâ  VO, 
eentro  V,  inlcrvallo  VO,  describatur  circulus  OIH,  iii  (|uo  siiinatui' 


qaodlil)et  punctum,  ut  R,  et  jungantur  rcctie  UN,   RM  :  Aio  ([ua- 
drata  RN,  RM  ad  triangulum  RNM  esse  in  data  ralioue. 

Htec  iiivcntio,  si  libros  duos  de  lacis planis  a  nohis  dudum  restitutos 
pi'œcessissct,  elegantiores  sanc  evasissent  localium  tiieorematuni  con- 
structiones  :  nec  tamen  prœcocis  licet  et  immaturi  parlas  nos  adhuc 
pœnitet,  et  informes  ingenii  fœtus  posteris  non  inviderc  scientiœ 
ipsius  quadamtcnus  interest,  cujus  opéra  primo  rudia  et  simplicia 
novis  inventis  et  roborantur  et  augescunt.  Imo  et  studiosorum  interest 
latentes  ingenii  progressus  et  artcm  sese  ipsam  promoventem  penitus 
babere  pcrspcctam. 


APPENDLX  AD  ISAGOGEN  TOPICAM, 

(:(»:nti.m:ns  sollitiunem  i'kouli;.m.\tl'm  soliuoki'm  i'i;r  i.ocos. 

Patuit  metbodus  (|na  lineœ  loeales  deteguntur  :  in(|uirendnm  restât 
<|ua  ratione  problematum  solidorum  solutio  possit  ex  supradictis  eU^- 

(1)  Construisez  :  ZO,  ;ei|iuilis  ipsi  ZM,  apiiliceliir  scmicirculo  VOZ,  ilescriplo  super  VZ. 
Fermai  vcul  dire  que,  dans  le  demi-cercle  VOZ,  il  faul  inscrire  une  corde  ZO  éi,'alc 
à  ZM. 


lOV  (EUVllES   DE  FERMAT.    -  I "  PARTIE. 

içantissime  dcrivari.  Hoc  ul  fiat,  coarclanda  ilia  quantitatum  ignolarurii 
('xtra  limitos  siios  cvagandi  licontia;  infinita  enim  siint  piincta  ((iiihiis 
(jusslioni  proposita  satisfit  in  locis. 

(]ommodissiine  igitiir  pcr  duas  aH|iialilates  locales  qua^slio  deternii- 
iiatur  :  sécant  qiiippe  se  invicem  da;e  linc«  locales  positione  data^,  cl 
pnnctum  scctionis,  positione  datuin,  qua;stioncni  ex  infinilo  ad  tei-nii- 
nos  pra^scriptos  adigit. 

Excinplis  hreviter  et  dilucide  res  cxplicatur.  Proponatur 

•le. -t- /^  in -I7.       jï-quaii       Z/>/.\n/l. 

(lommode  ulraque  aN|iialitatis  pars  potest  trqiiari  solido  //  in  .1  in  /•;. 
ni  per  divisionem  istins  solidi,  illinc  por  .1,  liinc  pcr  B,  res  dedncatnr 
ad  locos. 

Oiuim  i"itur 

le. -h/)  in    ly.       ;ef|iioUu'       77  in    lin  Zi", 

erso 

!'/.  +  />' in    1        fDfuialiiliii'       />in/:\ 

l'I  dit,  nt  patet  ex  nostra  nietliodo,  exircniitas  ipsins  lï  ad  parabolcn 

posilione  dalani. 

Dcindc  (|iuini 

/.[iLiull       :i'(|ueUir       />'in    lin/;, 

crgu 

/pi.       a'quahilni'       - 1  in  l'\ 

et  erit,  ex  nostra  nietliodo,  exireniitas  ipsins  E  ad  livperholen  posilione 
datani. 

Scd  jam  prohavimiis  esse  ad  parabolen  positione  dalani  :  ergo  dal)i- 
lur  positione,  et  est  facilis  ah  analysi  ad  syntlicsin  regressus. 

Nec  dissimilis  est  methodns  in  omnihns  a-quationihus  cuhicis  :  con- 
slilntis  enim  ex  nna  parte  solidis  omnihns  al)  .1  allectis,  ex  altéra  so- 
lido oinnino  dalo  vel  eliam  cnm  solidis  al)  .1  vel  .ly.  allectis,  poterit 
tingi  a'qnalitas  snperiori  similis. 

Proponatur  excmplnm  in  a-(|uationil)ns  qnadralocjuadraticis  : 

A  qq.-.- l'ts.m  A  +  Z(].\\\   \  ij.       iiMjnelnr       l^p[>- 


Ergo 


LIEUX  PLANS  ET  SOLIDES.  loi 

Afjq.       îi'qualiiliir       />pp.  ~  fis.  in  A  —  Z//.\i\    \</. 


/Equontur  li;oc  iluo  lioinogenea  Zy.  in  /s'y. 

Quum  iLntur 

Arj//.       ?ef[ii('liir       Z//.\nh\/., 

ergo,  pei'  subdivisioiieiii  quudraticam, 

Aq.       ;L'(|ualjiliir       Zin  E, 

et  dit  cxtrcinitas  h'  ad  parabolen  positionc  dalani. 
Dt'iiidi',  ([iiiini 

Dpp.  —  /is.'in  A  —  Zq.in  A//.       icriueliir       Zf/.  ii\  Ei/., 

omnibus  per  Zy.  divisis, 

Bpp.  —  fis.  in  A 


Z.,. 


Aq.       irquabilur       £"7. 


et  erit,  ex  iiostra  metbodo,  extroinitas  /s  ad  circiiluin  posilione  (iaUiin. 
Sed  est  et  ad  pai'abolon  positione  datam  :  ergo  datur. 

Non  dissiinili  metbodo  solvenliir  qiiscstiones  omncs  quadiatoqua- 
dratie;e  :  expiirgabiintur  eriim,  metbodo  Vicl;e  ((Jap.  I,  De  cmcnda- 
lionc)  ('  ),  al)  afieclioiie  sub  cubo  et,  ({iiadratoquadrato  ignoto  al)  iiiia 
parle,  reliqais  bomogeneis  ab  altéra  constitiitis,  per  parabolen,  eireu- 
liim  vel  byporbolen  solvetiir  qua'stio. 

l'ropoiiatiir  ad  exeinpliiin  iin'cntio  dnarum  mediaritni  in  ronli/tiut  p/o- 
porlionc. 

Sint  diuc  rect.'c,  //  major,  D  minor,  iiiter  qiias  diue  meiliie  pro|)oitio- 
iiales  suiit  iiiveniendie.  Fiel 

Ac.       a)f|ualis       f'x/.  in  Z>, 

si  major  mediarum  poiiatur  A. 

(')  T'inr  pa.^c  i32  du  l'édilion  de  Scliootcn.  11  s'ni;il  du  la  mclhode  aujourd'lmi  \iilyeiire. 

l'EnHUT.    —    I.  I  4 


tOO  ŒUVRES   J)E  FERMAT.  -  1=   PARTIE. 

.lîqueiitur  singiila  homogonea  //  in  .1  in  E  :  illinc  fiet 
iq.       ;ci|iialo       II  in  /;', 


istinc 


I  in  /?       ;equ;iie       li  in  I), 


idcoquo   (|ii;v.slio    per  hyperboles  et  paraboles   intersectiononi   pcrfi- 
ciotur. 

l']xponatiir  enim  recta  qnaevis  positione  data  OVN  {fîg.  H8),  in  (|iia 
(li'Uir  |)nnctuni  0.  Sint  rcctie  data;  B  et  I),  inter  quas  du»  niedi;e  pro- 


Fi-.  SS. 


ipsi 


en, 
ipsi 


porlionales  inveiiiend;c  :  ponatur  recta  OV  a!(|iiari  .1,  et  recta  VM, 
OV  ad  reclos  angiilos,  «quari  E. 
\'.\  pi-iori  ;equalita(e,  qiia 

(  ij.       a-qiialnr       //  in  A', 

constat  per  puiictuin  0  tanquam  verlicem  describendani  paralto 
cujus  rectum  latus  sit  li,  dianicter  ipsi  VxAI  parallela,  etapplicata- 
()V  ■<  parallela;  >■;  transibit  igitur  lia^c  parabole  per  pnnefnni  M. 
Kx  secunda  a^qualitale,  qua 

Il  in  /'       ;ri|u;iUir         I  In  /i, 


suinalur  punetuni  iibi  libet  in  recta  OV,  ut  N,  a  quo  excitetur  perpen- 
dicularis  NZ,  et  liât  rectangulum  ONZ  œquale  rectangulo  II  in  I).  Kxei- 
lefiir  cliaui  perpendicularis  OR.  (]irca  asymptotes  RO,  OV  describenda 
hyperbole  per  punctnin  Z,  ex  nostra  metbodo  locali,  dabitur  positione 
cl  Iran-^ibil  jicr  |iunctnm  M. 


LiEUK  PLANS  ET  SOLIDES.  107 

Sed  parabole  etiam  (juam  supra  descripsinuis  dabitur  positioiio  et 
per  idem  punctum  M  transit  :  datiir  igitiir  punctum  M  positione,  a  (|U(» 
si  demittalur  perpeiulicidaris  MV,  dabitiir  punctum  V,  et  recta  OV, 
major  duarum  continue  proportionalinm  quas  quicrimus. 

Inventœ  igitur  sunt  dua;  médian  per  interscctionem  paraboles  el 
hyperboles. 

Si  ad  quadratot[uadrata  luljeat  quicstionem   exteadere,  omuia  dii- 

canlur  in  .1  : 

I77.       ;ei|iKiliilui-       /»'/.  iii />  in    I. 

.l{(|uentui'  singula  lioiiiogenea,  juxia  superioreni  metlioduin,  //(/.  m 
/w/.;  lient  duic  te(|ualitates,  nempe 

iq.       ;i'(|.       /Un /i         (H        /J  ïn /l       ivi\.       E'/., 

quœ  singul.T  dabunt  parabolen  positione  datam.  Fict  igitur  conslructio 
mesolabii  per  interseclionem  duarum  parabolarum  hoc  casu. 

Prior  constructio  et  posterior  sunt  apud  Eutocium  in  Arcliimc- 
dem  ('),  et  buic  melbodo  facile  reddunlur  obnoxitv. 

Abeant  igitur  climaclicœ  ilho  paraplcroscs  Vieta';e  ('■),  quibus  ;i'(|ua- 
tiones  quadratoquadraticas  reducit  ad  ([uadraticas  per  médium  cubi- 
carum  abs  radice  plana.  Pari  enim  elegantia,  l'acililate  et  brevitate 
solvunlur,  ut  jam  patuit,  perinde  quadratoquadraticse  accubicœ  (|uies- 
tiones,  nec  possunt,  opinor,  elegantius. 

Ut  patcat  elegantia  liujus  methodi,  en  constniciionem  ornniiun  [>n>- 
hlemaluin  cuhicoram  et  quadraloquadralicorum  per  parabolen  el  eirni- 
Itnn . 


onatur 


ergo 


.(c/7.  —  Zs.  in  ,1        ;ri|iiaii        l^l'P-'i 
Iqq.       f0(|iial)itur       Zs.  \\i  A -h  Dpp. 


(  '  )  Conimcnlairo  sur  lo  Tiailé  de  la  splièrc  cl  du  cylindre.  11,  2,  dans  les  (li'JiMCS  d'.Vii- 
ciiiMÉni;:  édition  Torclli,  page  1 1'^;  édilioii  llcilicrg,  vol.  III,  pages  ijî-'jo-  Ces  doux  coii- 
slruetions  sont  attribuées  par  Kulocius  à  iMcnechnie,  l'inventeur  présume  des  coni(pies. 

('•')  De  cmciubuionc  œtiiiiiiiiiiiiaii.  Cap.  VI,  pages  1(0  et  suivantes  de  l'édition  de 
Schooten.  Il  s'agit  de  la  solution  algébrique  des  éipiations  du  (piatricmc  degré. 


lOS  ŒUVRES  DI-:  FERMAT.-  I"  PARTIE. 

Fiiigaltir  (|uailratuni  al)s  .{(/.  —  ti(j.  aut  alio  quovis  ((iiadrato  :  fiot  qua- 
ilraliiin 

Aqrj.  +  Hqq.  —  Bq    \k\  \q.  I)is. 

Aildaiitiir  ad  supplomentiiai  singulis  sequalitatis  partil)iis 

liqq.  —  TUi.  in   ( q.  Ijis  : 

lier 

Aqq.  +  Bqq.  —  I!<].\\\  \q.\ns      ;equale 

liqq. —  Bq.  in  Aq.  l)is  -+-  Zs.  in  ,1  +  Dpp. 

Sit 

BqAn?:      a'i|ualc      Nq., 

et  singulis  lioniogcncis,  sivc  partil)us  a^qiialitatis,  œquclur  Xq.  in  lu/.  : 
ticl  illinc,  por  subdivisionem  quadraticam, 

.1'/.  —  ISq       ;eiiuale       /Viii /i", 

id('0(|iie  puncluni  extrciniini  Vi  erit  ad  paraholcn,  ox  noslra  inrtliodo; 

isljiic  iiet 

Bqq.        .  Zs.  in  .1       Dpp.  ,         „ 

i\q.  i\q.  /Vq. 

ideoquc,  ex  noslra  melliodo,  punctiim  extremum  E  erit  ad  circuluni. 

Descriptionc  igitur  paraboles  et  circuli  solvitur  quœstio. 

Ha?c  mctliodus  facilliinc  ad  nnines  casiis  tam  cubicos  quam  quadi-ato- 
(luadraticos  exteiiditur.  Cur'andum  enim  fanlum  ut  ex  una  paite  sit 
Aq'/.,  ex  altéra  quadibel  homogenea,  modo  non  afficiantui'  ab  .le.  ;  a(, 
pcr  expurgationem  Vietœam,  omnos  œqualiones  quadratoquadralica- 
ail  all'eetione  sub  eubo  libcrantui'  :  crgo  cadem  erit  in  omnibus  mc- 
(liodus. 

Quuiii  aulem  ;0(|uationes  cubiea»  liberentur  ab  alTecliono  sub  qua- 
diato  per  uiotbodum  Vietieam  ('),  bomogencis  omnibus  in  .1  duetis, 
ticl  aMjuatio  quadraloquadratica  cujus  nulluni  ex  bomogeneis  al'ficietur 
sub  cubo,  ideo([ue  solvetur  per  superiorem  metbodum. 

Id  solum  in  secunda  aqualitale  curandum  est  ut  A(/.  ex  una  parte, 

(  '  )  De  cinciidaiioiic  ivtjualioiiiiin,  Cap.  I,  |iages  i3i)  cl  suivantes  de  l'cdilio  i  de  Sclioolen. 


LIEUX   PLANS   ET  SOLIDES.  109 

ex  altéra  Eq.,  suh  contraria  adectionis  nota  reperiantiir,  (|iio(l  est 
semper  l'acillimum. 

Sitenim  in  alio  casu,  ut  omnia  perciuTainus, 

Âqq.       leriualc      Zpl.'xwAq.  —  Zs.'xwD. 

Fingatur  quodvis  quadratum  ahs  ^(7.  —  ([uovis  quadrato  dato,  ut 
liq.,  tiet 

J 'l'i-  +  t^qq-  —  ^q-  in  -^'i-  '"s. 

Adjiciatur  utrique  iwqualitatis  parti,  ad  supplementuni, 

Bqq.  —  Bq.  in  Aq.  Ijis 

liet 
[qq.-^  Bqq.  —  Bq.in  Aq.  Ijis     a;quale     Bqq.  —  Bq.  \n  Aq.  [)[%-{- Z pi.  in  .  J  q.  —  Zs.  in  />. 

Ut  igitui"  commoda  fiât  divisio,  in  secunda  sequalitatc  sumenda  dif- 
t'erentia  intei'  Bq.his  et  ZpL,  qu;e  sit,  verhi  gratia,  N(i.,  et  u(i'a(|ue 
icqualitatis  pars  ;equanda  Nq.\nEq.,  ut  illinc  liât 

Aq.— Bq.       ;c(|uale       N\nE, 

istinc, 

Bqq.        ,  Zs.  in  /)  ,         „ 

— r/-^ Aq. r, ieciuaic       h  q. 

Nq.  '  Nq.  '  ' 

Advei'tendum  deinde  Bq.his  debere  prsestare  Z piano,  alioquin  .ly. 
non  afficerctur  signo  defectus  et  pro  circulo  inveniremus  byperholen. 
Gui  pi'ompluni  remcdium  :  Bq.  eniui  ad  libitum  suminuis,  ideocjue 
ipsius  dupluni  majus  Z  piano  nullius  est  negotii  suniere.  Constat 
autem,  ex  metbodo  locali,  circulum  crcari  semper  ex  «([ualitale,  in 
cujus  parte  altéra  quadratum  unum  ignotum  afticitur  signo  4-,  in  al- 
téra aliud  quadratum  ignotum  signo  —  . 

Si  sumas  ad  boc  cxemplum  invontionem  duarum  mediarum,  erit 

Ac.       a^qualis       Bq.  in  D, 

et 

Aqq.       aniualc       B<].\\\  D\i\  A. 


110  <EUV1{ES   DE   FERMAT.  -   I-   l'Ar.Tll'. 

Adjiciytiir  utriniqiie  Ac/y.  —  llq.  in.4<7.  I)is  : 
I  qi/. -h  /iqf/.—  /It/. in  A//. h'is       iur|ualjiUii'       /l//q.-^ /trj.in  D'iu   l    -/!</. \\\    I7.  Iiis. 

Sit 

fl'j.  bis       ;B(]uale       /Vq., 

et  singiila-  ;i'(|iialitatis  partes  anjucntur  Nf/.  \n  lu/.  :  liot  illinc 

(7.  —  /!'/.       aM|iiale       /V in  /i, 

i<l('o(|iie  cxticiiuini  Ii  erit  ad  parabolen;  istiiic  tk-t 

/lq.\-h  Dym  A  —  Aq.       icqualc       /f'/., 

iilfoqui'  extreiiiuiii  /:  orit  ad  circuluni. 

Qui  lia>c  advcrterit,  fruslra  qiuestioncm  mesolabii,  Irisi'clionis  angii- 
laris  et  similcs,  tciitabit  dcducerc  ex  planis,  hoc  est,  per  rectas  et  oir- 
ciilos  expediro. 


LIEUX  EN   SURFACE.  III 


ISAGOGE 

AI)   LOCOS   AD   SlIPERFICIEM, 

(;ahissi>io   Domino   uk   (;.\HC.\\'1  ('). 


Isagogen  ad  locos pianos  et  solidos  perficit  Iradenda  tottwv  v.^oc,  i-'.- 
ziiviioiv  iTiŒti^i^.  Haiic  vetcres  indicarunt  taïUiim,  seil  ncquo  gencra- 
libus  praîceptis  docucriint,  neqiic  aliqiio  saltem  nohili  cxcmplo  adum- 
hrai'iint,  nisi  in  iis  forsitan  sepulla»  janidiu  Geometriie  nionumcnlis 
dolitoaiit,  in  quihus  tôt  praîclara  veteriim  inventa  cum  blattis  et  lincis 
coUuctantiir  duduni  aul  oninino  cvanueiiiMl. 

Gcneraieni  (aiiion  luiic  inatoria!  metlioduni  non  dcfiiturani  in'cvis- 
sirna  dissertalio  patcfacict  :  piuriltus  enim  singulas,  quas  siimmatini 
tradidinnis  Iiuc  usque  in  Goomctricis,  inventiones  aliquando,  si  sup- 
petet  otium,  ilkislrabimus. 

Qn;o  igitiir  in  lineis  topicis  symptomata  quîesivimns  et  demonslra- 
vimiis,  eadein  in  superficiehus  pianis,  spluericis,  conicis,  cylindiicis 
et  conoidcùn  ant  splueroideon  (|noinnilil)et  inqnirerc  niliil  vetat,  si 
|)ra'niittantnr  loinmata  singulorum  luijusmodi  locornm  constitutiva  (-). 

(')  Cet  opuscule,  jusqu'il  présent  inédit,  et  qui  couticut  le  premier  essai  connu  sur  l.i 
théorie  générale  des  surfaces  du  second  degié,  est  public  d'après  une  copie  d'Arbogast. 
laite  elle-même  de  seconde  main. 

(-)  Fermât,  dont  le  point  de  départ  est  le  Livre  d'Arcliimède  /'f  coiioà/iùiu  et  (p/iifnu- 
(libus,A  bien  reconnu  la  nécessité  de  généraliser  la  notion  de  la  surface  cylJndricpic,  ainsi 
ipic  celles  des  conoïdes  ( parabolo'ides  elliptiques  et  hyperboloïdes  à  deux  nappes)  et  splié- 
ro'ides  (ellipso'ides)  d'Arciiimcde,  qui  n'avait  traite  cpic  des  surfaces  do  révolution;  mais  il 
n'a  pas  soupçonné  l'existence  du  paraboloïdc  hyperbolique  ni  de  l'hyperbolo'ido  à  une 
nappe.  Son  erreur  apparaît  au  lemmo  'i. 


112  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  V'  PARTIE. 

Proponatur  ergo  pro  locis  ad  superficiem  planam  lemma  scqucns  : 

1.  Si  superficies  qucrpiam  planis  qitotlibet  in  infinitum  secelur,  et  com- 
munis  seclio  omnium  in  infi/iiliim  sccantium  planoram  <^  el  diclœ  siipcr- 
ficici^  sil  linea  rec/a,  superficies  primitm  posila  eril  plan  uni. 

Prn  locis  ad  superficiem  spha^ricam  : 

2.  Si  superficies  quapiam  planis  quollihet  in  infinilum  secelur.  el  com- 
rnunis  sectio  planorum  omniiun  seeanlium  cl  diclœ  superficiei  sil  circu/us, 
superficies  illa  eril  sphœra. 

Pro  locis  ad  superficiem  splucroidis  : 

3.  Si  superficies  quapiam  planis  quollihel  in  infinitum  secelur,  et  coin- 
mu/iis  seclio  omnium  seeanlium  planorum  el  diclœ  superficiei  sil  qiian- 
doque  ciiru/us,  quandoquc  ellipsis,  et  nilul  prœlerea,  superficies  illa  erit 
sphœr-ois. 

Pro  locis  ad  conoidcs  parabolicos  aut  hyperholicos  : 

4.  Si  superficies  quapiam  planis  quotlihcl  in  infinilum  secelur,  el  com- 
munes secliones  (ut  supra)  sinl  quandoque  circulas,  quandoque  ellipsis, 
quandoque  parahole  aul  Jivper'bole,  et  nihil  prcvlcrea,  superficies  primurn 
posita  eril  conois paraholicus  aut  liyperbohcus. 

Pro  locis  ad  coiiicas  superficies  : 

5.  Si  superficies  quapiam  planis  quotlibel  in  iifinilum  secelur,  et  com- 
munes secliones  sinl  quandoque  lineœ  reclœ,  (piandixjue  ctrculi,  quan- 
doque ellipses,  ipuindoipie  pamboUv  aut  liyperbolœ,  et  niliil  prœlerea, 
supcrficu'S  vnnuun  posila  enl  eonus. 

Pro  locis  ad  superficiem  cylindricam  : 

6.  Si  superficies  quapiam  planis  quotlibel  in  infinilum  secelur,  el  com- 
munes secliones  suit  quandoque  Imeœ  reclœ,  quandoque  circuit,  quandoque 
ellipses,  et  nihil  prœlerea,  superficies  primiim  posila  erit  cyliudrus. 

Quia  lamcn  sajpissime  occuriuut  loci  in  (juibus  secliones  sunt  lineœ 
recta-,  paraboUo  aut  liyperboUe  et  iiiliil  prteterea  ((|uod  ipsa  statim  quios- 


LIEUX  EN   SURFACE.  113 

tionisanalysisitidicabit),  convenions  <  est  >  et  necessariaomnino  liuic 
disputationi  nova  cylindroriim  consliltitio,  in  r/iii/nis  luises  i/iler  se  paral- 
U'Uv  sint  parabolœ  mil  hyperbolœ,  cl  Inicrct,  bases  hujiismodi  conncctcnlia, 
sini  liiieœ  reclœ,  inter  se  parallekv,  ut  accidit  in  cvlindris  comnumihus. 
Ita  enim  fiet  ut  nuUa  omnino  cylindrorum  hujusniodi  pcr  planuni 
soctio  det  circulos  aut  ellipses,  erunt(|ue  aut  scaleni  aut  recti  ad 
iniitationem  communium,  prout  analysis  topica  proposit?e  qua'stiouis 
exposcet. 

Hos  autem  cylindres  prohleniala  ipsa  topica  necessarios  innuuul  : 
(juod  addenduni,  ne  videatur  otiosa  hujusmodi  (7y^f,[jLaTC/ç  expositio  et 
invenlio. 

Imo  et  priusquam  ulterius  pergas,  non  omnino  satisf'acit  luiic  opci'i 
Ai'cliimcdca  sph;croidcôn  et  conoideùn  constructio  ('  )  :  scalenos  enini, 
perinde  ac  rectos,  quîesliones  ipssc  repra;sentalnint. 

Ex  prœmissis  soquuntur  pulclierrimi  primo  ad  superficie  m  splurricani 
ioci  : 

.'^/  a  qiiolcumque  pitnclis  datis  in  (jinhiislibcl  jdanis  ad  jmncliiiu  iinimi 
injlcclantur  reclœ,  cl  sinl  quadrala  (jiuv  ab  omnibus  Jlunl  dalo  spaliii 
œrpmlia,  piincliim  ad  injlcxionem  cril  ad  superjlcicm  sp/iœricam  i/cr 
spluvrain  positiune  dalam.  —  Spiueram  cnim  vocare  possumus,  ad  inii- 
tationem Euclidis  et  vetcrum  Geonietrarnm  ([ui  yJr/Xvi  non  ipsius  cir- 
cuii  -ô  éu.,3aoiv,  sed  circumferentiam  ipsam  appcllarunt  :  snperlîeiem 
sane  hujusmodi  pnnctum  qnampiam  describet. 

Exponatur  quodvis  plannm  positione  datum  et  in  illo,  juxta  pru'- 
ccpta  locorum  planorum  et  solidorum  alias  tradila,  qn;oratur  locus  ad 
quem  a  punctis  datis  inflexarum  quadrala  sequentur  spatio  dalo. 

Hoc  autem  est  facile  :  sit  factuin  et  locus  in  piano  cxposilo  sit 
curva  NIP  {fig-  89).  In  illud  planum,  a  punctis  A,  E,  G  datis  ex  livpo- 
tliesi,  demittantur  normales  AB,  EF,  GD.  Quum  igitur  planum  hoc  sit 
positione  datum,  dabuntur  in  illud  a  punctis  A,  E,  G  datis  demissa' 

(')  J'oir  la  iiiitc  2  de  la  |iai;c  1 1 1  et  la  Préface  du  Traité  d'Arcliimèdo  De:  avioidcc  et 
spliéruide.i  (éd.  Torclli.  pages  2J7  à  2j(j:  éd.  llcibcrg,  vol.  I,  pages  275  et  siiiv.). 

I'ebmat.  —  I.  1 5 


m  ŒUVRES  DE  FERMAT.-  l"  PARTIE. 

normales  AB,  EF,  CD;  dabuiUur  et  piincta  B,  F,  1)  in  quiluis  dieta' 
normales  piano  exposito  occurrunt.  Sumatur  in  quiesita  linea  locali 
NIP  (juodvis  puncLum,  ut  I,  et  jungantur  recta;  xVI,  BI,  El,  IF,  Cl,  DI. 
Quuni  igltur  a  punctis  datis  A,  C,  E  ad  punctum  1  linc«  localis  pcr- 
tingant  rectœ  AI,  El,  Cl,  earum  quadrata  comproliendunl  spatium 
datiim.  Si  igiturab  eis  quadratis  auferas  normalium  AB,  EF,  CD  qua- 
drata, quœ  jam  probavimus  data  esse,  supercnint  ([uadrata  Bl,  FI,  DI, 


(juorum  sumina  proinde  data  est.  Dantur  etiani  in  exposito  piano 
piincla  B,  F,  D,  ut  siniiliter  proi)alum  est.  Quum  itaque  a  punctis  B, 
F,  D,  datis  in  eodein  phiiio,  indectantur  rectœ  ad  locuni  in  oodcm 
ctiam  piano,  et  sint  quadrata  inflexaruin,  ut  BI,  FI,  DI,  aNjualia  spatio 
(lato,  patebit,  ex  Apolloniano  (')  pridem  restiluto  tbeorematc,  locuni 
NIP  esse  circulum  positione  datutn,  siniilisque  omnino  analysis  in 
quovis  alio  piano  exposito  locum  habebit. 

Quum  igitur  plana  omnia  exposita  dent  circulos  locales  in  infinituni, 
ergo  supcrticies  prinuim  qu;csita,  ex  vi  sccundi  lemmatis,  erit  spbaM'a. 

Quum  enim  snperlîcicm  localem  proposito  satisfacientem  quœranuis, 
quid  vetat  iniaginari  siiperficiem  quœsitam  piano  exposito  sectam?  At 
scctio  circuUis  esse  duntaxat  potest;  (]uuni  enim  circulus,  lit  jam  dc- 
monstravinius,  satisfaciat  loco  cui  etiam  superficies  intégra  satisfacerc 
débet,  patet  circulum  in  dicta  superficie  locali  necessario  collocandum. 
Constat  igitur  superficiem  localem  in  specie  proposita,  dum  planis 
sccafur,  daro  infinilos  circulos  ac  proinde  esse  spba'ram. 


I  ')  f'oir  plus  liiiiit  .Ipallimii  de  liicis  j>Uuiis  Libr.  11,  prop.  V,  page  37. 


LIEUX  EN  SURFACE.  n;; 

Eâdem  ratione  dcmonstrabuntur  et  sequentes  loci  : 

Si  a  qnolcuinque  puncUs  m  uno  rcl  (/iversis  planis  ad  piiiirturn  iina/n 
iiijlcclanliir  reclœ,  cl  quadrala,  quœ  ah  aliquihus  injlexariim  finit I.  ad 
qtiadrala  quœ  a  rcliquis,  siril  vcl  iii  data  ralionc  vcl  in  data  di/fcrcnda 
rcl  dato  tnajora  aul  minora  quani  in  ralionc.  panciuni  ad  injh'xiuncni 
cril  ad  spJuvrarn  posilione  datant. 

Non  ilissimili  aitilicio  pulclicrrima  iii  infinitum  superficici  spliœrica- 
symptoinata  dctcgcntiir. 

Si  sinl  qiiolli/jcl  plana  posilione  data,  cl  a  puncto  qiiodam  in  data 
plana  dcmittantar  rcclœ  in  angtilis  dalis,  quarum  quadrala  ornnia  sinnd 
sianpta  œquenturspalio  dato,  punctum  cril  ad  superficicin  sphœroidis  posi- 
lione dali. 

Fiat  analysis  et  cxponalur,  lit  tlocet  metliodus,  planuin  quoillibet 
positioiie  datum,  in  ([uo  (jiixta  praccepta  locorum  |)ianoMiin  ot  soli- 
doi'um  qiue  in  uno  dnnlaxat  piano  olim  cxpendehanuis)  qiiaM'atur 
linea  localis  a  cnjiis  puncio  (juolibct  in  plana  data  domissaruni  iu 
angulis  datis  quadrala  œqucntur  spatio  dato. 

Facillima  statim  cvadet  constructio  :  quum  onim  planum  exposituni 
detur  po.sitione  non  secus  ac  plana  data,  ergo  et  communes  plani  cxpo- 
siti  et  (latorum  secliones  similiter  dantur.  Commodam  igilur  in  analv- 
(icis  dcnominationem  accipiunt  récite  a  quovis  puncto  plani  expositi 
in  plana  data  deniissa-.  Ilarum  (jnadrata  si  jnngas  et  ;e(|nes  spatio  dato, 
exhibebit  analysis  in  piano  exposito  ciiculos  lanlum  aul  ellipses  lo- 
cales, neijuc  in  quovis  alio  piano  posilione  dato  alium  metliodus  locum 
potei'it  exliiberc,  ut  ipse  analyseos  progressus  indicabil. 

Palet  itaque,  ex  tertio  Icmmate,  locum  qucTsitum,  quum  circules  del 
tantum  aut  elli|)scs,  esse  splueroiden. 

Si  quadralonun  luijiisniodi  pars  qitaris  assignata  ad  rcliqiiam  sit  in 
data  dijfcrcnlia  vcl  m  data  ratione  vcl  dato  major  aut  ininor  quani  in 
ralionc.  ficnl  supcrjicics  aut  sphœroidis  aut  conoidis  aut  conicœ  aut  cylin- 
driccv  etc.,  prout  posilio  datorum  planuruin  cxpostidahit,  idque  statim 
solcrti  analyseos  filo  deprelicndetur. 


IIG  ŒUVRES  DE  FERMAT.-  ^'  PARTIE. 

Veibi  gratia,  si  sint  in  data  rationc,  fient  superficies,  ut  plurinimn. 
conoideôn;  si  vero  communes  sectiones  planorum  datorum  ad  ununi 
punctum  concurrant,  fient  superficies  mère  conica';  et,  si  sectiones 
planorum  datorum  sint  inter  se  paralleho,  fient  superficies  merc  cyiiii- 
drica%  hoc  est,  vel  nostrorum  vcl  communium  cylindrorum. 

Usus  omnia  slatim  patefaciet  :  generalia  (juippe  summatim  tradenda 
sunt,  nec  frequentibus  nimis  exemplis  methodi  perspicuitas  obruenda. 

Ultimum  piano  locali  destinavimus  exemplum,  quod  primam  fortasse 
sedem  debuerat  occupare. 


.SV  si/i/  (inotlihcl  plana  positionc  data,  cl  apunclo  qitovis  in  dirla  ph 


aiiii 


(lemiltantiir  rccUv  in  dalis  anglais,  et  sil  rectanim  omnium  dcmissariiiu 
siimrna  œqualis  rectœ  datœ,  punctum  crit  ad planum  positionc  datum. 

Secenlur  (juippe,  ex  superiori  nietiiodo,  i)Iana  data  a  piano  quoliixM 
positionc  dato,  et  in  eo,  juxta  methodum  locorum  planorum  jam  tra- 
ditam,  quaM'atur  locus  propositioni  satisfiiciens.  Erit  ille  linea  l'ccta, 
ut  constabit  ex  analysi,  et  in  quibuscumque  pcr  plana  sectionibus 
idem  contingct.  Patet  igitur,  ex  primo  lemmate,  locum  quœsitum  esse 
superficiem  planam. 

Si  liujusmodi  rcctarum  pars  quavis  assignata  ad  reliquani  sit  in  data 
diffcrenlia  vel  ratione,  vel  data  major  quam  in  rationc,  punctum  crit  simi- 
liter  ad  superficiem  planam  positionc  datant. 

Imo  et  in  superioribus  quaîslionibus,  si  plana  essent  intcr  se  paral- 
lela,  superficies  localis  esset  plana,  quod  vix  erat  ut  admoneremus. 

CoRO.Nn)is  loco  addere  libet  et  liuic  ctiam  aptare  operi  insigne  illud, 
de  loco  ad  très  <  et  >  quatuor  lineas  ApoUonii  ('),  £-i-/£(pY]aa. 


(')Pappi  Alcxandrini  CollecUonis  qu.x'  supersiinl  (éd.  IIiillscli,  Berlin,  187G-1X7S), 
Livre  VII,  pa^es  Oj.'i-OHi. 

Pappus  (p.  G78,  1.  lîà  ■>.'))  défiiiil  le  lieu  à  Irois  ou  quatre  lignes,  à  propos  d'un  passage 
de  la  Préface  des  ^'o/«Vy(fCf  d'Aimllonius,  (|u'il  reproduit  et  qu'il  discute.  Au  reste,  l'inven- 
liou  du  problème  est  antérieure  au  géomètre  de  Pergect  doit  remonter  au  moins  à  Aristéc 
l'ancien,  qui  en  avait  ju-obablement  abordé  l'analyse  dans  ses  Livres  jierdus  Des-  ticicr 


LIEUX  EN  SURFACE.  117 

Si  sinl  Irid  plana  posilione  data,  cl  a  punclo  (luodum  in  dicla  plana 
demillanlur  rcctœ  in  datis  a/igulis,  et  sil  quod  fil  a  duabus  dttclis  rcclaii- 
gulum  ad  quadralum  rcliqiuv  in  raliune  dala,  puncliua  erit  vcl  ad  planuni 
rcl  ad  splurrani  rcl  ad  spluvroiden  vcl  ad  conoidcs  vcl  cliam  ad  sapviji- 
ciex  conicani  ant  cylindricaui  (^vctcrcm  aul  lann/n).  pronl  plana  data 
positioncni  sorlila  fucrint. 

Nec  absimilis  ///  tpiaiaor planis  inventio,  ut  cuilibct  ohvium. 

Casus,  deterininationes,  infinita  probiemata  localia  seu  mavis  (hco- 
lomata,  qiia;  brevitatis  causa  omisimus,  leniniaUiin  pricmissoiuin  ilc- 
iiioustrationes,  et  reliqua-  (jiia^  diligentius  forsan  fucrant  cxplicaiula, 
sodiilus  et  accuratus  Geonietra,  ciii  lia-c  vcnerint  in  manus,  facillime 
supplelut,  nc(|U(!  latebit  dcinceps  ardute,  ut  vidcbatur,  matcii;e  pro- 

clivis  intelligeutia. 

ToloSiT,  (j  januarii  i()i3. 


\<i/ii/c.f;  Apollonius  rcprochaiL  à  Euclidc  de  n'avoir,  dans  ses  Cmiiqucs,  donné  (in'uno  syn- 
thèse incomplète. 

La  question  était  rcdcvonuo  cclèbro  depuis  l'apparition  de  la  Cdoniciric  de  Uescartes, 
où  clic  joue  un  rolo  capital;  voir  notamment  pages  S?.,'!  et  suivantes  de  l'édition  originale 
(  Discours  de  la  Mc'lliodc  pour  bien  conduire  sa  raison  cl  clicrclicr  la  vérité'  dans  les 
sciences.  Plus  la  Dioptrique,  les  Melc'ores  et  ht  Geonieiric  /[ui  sont  des  essais  de  cette  nié- 
tliodc.  A  Leyde,  de  l'imprimerie  de  Jan  Maire,  CD  l'JC  XXXVII.  Avec  privilège);  pages  ai 
à  iS  do  l'édition  de  Paris,  Ilermann,  1886.  Mais  Fermât  avait  lui-même  aborde  dès  long- 
temps ce  problème  :  voir  plus  liaut,  pages  87  à  89. 


118  ŒUVRES   DE  FEUMAT.  -  1"^   PARTIE. 

DE   SOLUTIONE 

PROBLEMATUM  GEOMETRICORUM 

PER   CURVAS   SIMl'LICISSIMAS 

ET    UMCllQli:    rnODLEM.VTU.M    U  K  N  E  R  I    P  R  0  P  R  I  lî    COX  V  E  X  1  K  N  T  E  S  , 

DISSEUTATIO  TRIPARTITA. 


PARS  I. 

Ul  constet  Cai'tesium  iii  Geomctricis  ctiam  lioniiiiem  esse,  qiiod 
])ai-a(loxum  inerito  forsaii  quis  dixcrit,  videant  subtiliores  Cartesiani 
ail  incnduni  contineat  lincarum  curvariim  in  ccrtas  classes  aiitgradiis 
(lailosiana  distribulio,  et  an  probabilior  etcommodior  sccundum  voras 
Analyscos  Geometric-c  Icges  dcbeat  assignari.  Quod  sine  dispcndio 
tainte  taiiti  et  lam  cclebris  viri  exsecuturos  nos  ccnseinus,  qiiuni  Cai'- 
tesii  cl  Cartesianoruin  omnium  intersit  veritatem,  cujus  faulores  se 
non  immerilo  jactant  acerrimos,  licet  ipsorum  pbicitis  aliqnantispci' 
advcrsetui',  omnibus  aut  (si  générale  boc  nimis)  Geometris  salleni 
el  Analyslis  fieri  manilestam. 

Problcmatum  geometi'icorum  in  ccrtas  classes  distributio,  non  soluni 

veteribus,  scd  et  recenlioribus  necessaria  visa  est  Analystis.  Propona- 

tnr  videlicct 

A  4-  1)  ïcquaii  15, 

aut 

A  quailialum  -+-  R  in  A       lequari       Z  piano. 

H;e  dua'  ivquationes  quarum  prior  radicem  aut  latus  ignotum  suis  ter- 


DISSERTATION  TRIPARTIE.  119 

ininis  iioncxcedit,  posteriorauLom  lalcris  ignoti  sccundam  potestatoiu 
sivc  quadratum  continet,  priimim  et  sinipliciiis  problematuin  gcmis 
constituunt.  Ea  vci'O  sunt  problcmala  qua;  plana  Geometris  dici  coii- 
suevcrunt. 

Secundum  proltlematuni  gcnus  illiid  est  in  qiio  quantifas  ignota 
ad  terfiam  vol  ad  qiiartam  polcstatem,  lioc  est,  ad  cubiim  vel  ad  qiia- 
draloquadratum,  |K'rtingit.  Ratio  aiiteni  cui'  dua3  poteslatcs  proxiinu*, 
licct  divcrsi  gradus  siiit,  uniiin  tameii  tantum  constituant  proble- 
niatiim  gonus,  liœc  est,  quod  ajquationes  quadratic;c  reducuntur  ad 
simplices  aiit  latérales  facili,  qu;c  et  vcteriltiis  et  novis  cognita  est, 
methodo,  ideoque  per  regulam  et  circinum  nullo  negotio  resolvuntuf. 
.Equationcs  autem  ([uaiti  gradassive  quadratoquadraticœ  reducuntur 
ad  œquationes  tertii  gradus  sivc  cubicas  beneficio  novae,  quani  Vieta 
et  Cartcsius  prodiderunt,  niclliodi.  Iluic  enini  operi  Vieta  subtileni 
illam  et  sibi  peculiarem  cliniacticam  paraplerosin  destinavit,  ut  apud 
euni  videi'e  est  cap.  G  libelli  De  emctulationc  œqualionum,  nec  absimili 
in  pari  casu  usus  est  artiticio  Cartesius  ('),  licet  aliis  verbis  illud 
enunciet. 

Simililer  (|uoque  cubocubicani  a;quationeni  ad  quadratocubicam 
sive  a>(|uationeni  sexti  gradus  ad  loqualioncm  quinti  dcprimct,  licet 
aliquanlo  diflicilius,  Vietœus  aut  Cartesianus  Analysta  (-).  Ex  co 
autem  ([uod  in  pr;ediclis  casibus,  in  ([uibus  una  tantum  ignota  quan- 
tilas  invenitur,  ;cquationes  graduum  pariuni  ad  aequationcs  graduum 
iinparium  proximc  minorum  depriniuntur,  idem  omnino  contingere  in 
iL'quationibus  in  quibus  duœ  ignot;c  (juantilales  repcriuntur  conliden- 
ter  pronunciavit  ("artcsius  pagina  jaJ  Geometriac  linguà  gallicà  ab 
ipso  conscripta'  (^). 


(')  ViÈTiî,  cdilion  ScliOdU'ii,  pages  i.jo  cl  suivani.es.  —  DEscvnTiis  (Ccmnc/rif),  édi- 
tion de  103;,  pages  383  cl  suivanles;  édition  de  18.SG  (l'aris,  lleimann),  pages  (ij  cl  sui- 
vantes. 

('-)  Cette  asscrlion  est  singulière  :  Fermât  a-t-il  cru,  d'après  le  passage  de  Dcscarles 
ra|)porlc  dans  la  noie  qui  suit,  que  son  rival  possédait  le  secret  d'une  pareille  réduction? 

(')  Descautes  (Gcimictrie,  édition  de  1037,  p.  323)  :  «  Au  reste,  je  mets  les  lignes 
courbes  (pii    font   monter   celte  équation  jus(pi'au  ([uarré  de  quarré,  au  mémo  genre  que 


120  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  P»  PARTIE. 

Hujusmodi  vero  sunt  œqiiationes  omnes  linearum  curvarum  consti- 
tativa)  :  in  his  enim  non  solum  pra^dicta  rcductio  vcl  depressio  non 
.succedet,  ut  Cartesius  affirmahat,  scd  eani  omnino  impossibilem  Ana- 
lysta>  cxpcricntur.  Proponatur,  vei'bi  gratia,  a'quatio  paraboles  qua- 
dratoquadraticsc  constitutiva,  in  (jua 

Aquadraloquadralum       a^qualur      Zsolidoin  E; 

qua  ratione  œquatio  bœc  quarti  gradiis  deprimetur  ad  tertium?  quo 
iitentur  remedio  climacticœ  paraplcroseos  artifices? 

Quantitatibus  autem  ignotis  cbaractcrcs  vocalium  juxta  Vietam  assi- 
gnamus  :  haîc  cnini  Icvia  et  prorsus  arbitraria  cur  immutarit  Carte- 
sius ('  ),  non  video. 

Ut  autcm  pateat  disquisitionem  liane  aut  aniniadvcrsionem  non  esse 
otiosam  et  inutilem,  snppctit  metliodus  universalis  qua  problemata 
(ju;rcuniquc  ad  certuni  curvarum  gradum  reducimus. 

Proponatur  namque  problcma  in  quo  quantitas  ignota  ad  tertiam 
vel  ad  quartani  potestateni  ascendat,  illud  pcr  sectiones  conicas  qua» 
sunt  secundi  gradus  cxpediemus;  sed  si  tequatio  ad  quintam  vel  ad 
sextani  potestatem  ascendat,  tune  solutionem  per  eurvas  tertii  gradus 
possunius  exliil)ere;  si  iecjuatio  ad  septimam  vel  ad  octavam  potesta- 
teni ascendat,  solutionem  per  eurvas  quarti  gradus  exiiibebimus,  et 
sic  unifornii  in  infinitum  metliodo.  Unde  evidens  fit  non  bicde  nomine 
(antiim,  sed  de  rc  agitari  quœstionem. 

Proponatur  in  exemplum 

\cub.  ctifj. -h  ]^pl.  sol.  in  \       irquari       'Asol.sol., 

aut,  si  velis, 

\'jii.  ciib.-^Mpl.  pi. in  \       rcquari       V.pl.soL; 

celles  qui  no  la  font  monter  que  jusqu'au  cube;  et  celles  dont  l'cquation  monte  au  quarrc 
de  cube,  au  mûmc  ireiirc  que  celles  dont  elle  no  monte  qu'au  sursolide,  et  ainsi  des  autres  ; 
dont  la  raison  est  qu'il  y  a  règle  générale  ])0ur  réduire  au  cube  toutes  les  difficultés  qui 
vont  au  quarré  do  ([uarré,  et  au  sursolide  toutes  celles  qui  vont  au  (luarrc  do  cube;  de 
iaijou  (|u'on  ne  doit  jias  les  estimer  plus  composées.  »  (Page  an  de  l'édition  de  188G.) 

(')  On  sait  que  Descartes  fut  le  premier  à  désigner  les  inconnues  par  les  dernières 
lettres  de  l'alphabet;  c'est  également  à  lui  que  remonte  l'emploi,  en  Algèbre,  dans  les  Ou- 
vrages imprimés,  des  mii\usculcs  italiques. 


DISSERTATION  TRIPARTIE.  121 

in  uti'oqiie  hoc  casu  problcma  solvcmus  per  curvas  tcrlii  gradiis  seu 
cubicas,  quod  et  fecit  Cartesius  (').  Scd  si  proponatur 

Kiiti.  ciib.  ciib.  -h  V>i>l. pi.  sol.  in  A       ;i'(|u;iri       7,pl.st)l.  sol., 

a  Ut 

A  'jii.  <jii.  ctil).  -H  1)  sol.  sol.  iii  A       iL'tiuari       7.pl.  pi.  sol., 

tiinc  prol)lcnia  solveiniis  per  curvas  qiiarti  gradus  scu  qnadratoijuadra- 
licas,  ([iiod  iR'C  t'ecit  ncc  tieri  posse  c\istiinavit  Cartesius  (-),  (jiuini  in 
hoc  casu  ad  curvas  (juinti  vel  sexti  gradus  nccessario  recurrenduni 
crodiderit.  l'urioreni  certe  Geoinetriam  olFendit  (jui  ad  solulionem 
cujusvis  prohlemalis  curvas  com|)ositas  nimis  et  graduum  ohilioruni 
assuuiit,  oiuissis  pi'opriis  et  siin[)licioi'ihus,  (luum  jaiu  saqie  et  a 
Pappo  ( ')  et  a  recentioi'ihus  deterininaluui  sit  non  k've  in  Geonielria 
peccatuni  esse  (juando  prolilema  ex  improprio  solvitur  génère.  Quod 
ne  aceidat,  eorrigendus  est  (Cartesius  et  singula  problemata  suis,  hoc 
est  propriis  et  naluralibus,  sedii)us  rcsiituenda. 

Sed  et  pag.  322 (')  idem  Cartesius  diserte  asserit  curvas  ex  intersec- 
lionc  regulic  et  alterius  aut  rcctœ  aut  curvic  oriundas  esse  scniper  ehi- 

(  ')  Gcmnctric  da  l)csc(iric\,  édition  de  iG'Jj,  piges  4'J^  et  suivantes;  édition  de  ly.sO, 
pages  8<)  cl  siiivuntes. 

(-)  Ccoiiwlrie  de  Dcscarics,  édition  de  iCi'i;,  page  jcSq  :  «  Si  la  (|nantité  inconnue  a  trois 
(jh  qnatrc  dimensions,  le  problème  ponr  lc(|nel  on  la  elierelie  est  solide,  et  si  elle  en  a  nM\ 
on  six,  il  est  d'un  degré  plus  composé,  et  ainsi  dos  autres.  »  (Page  71  de  l'édilion  de 
18WI.) 

Le  rcproalic  s|)écial  ailressé  ici  à  Descartes  par  l'erniat  n'est  certainement  pas  fondé  : 
Uescartes  a  bien  en  le  tort  do  considérer  comme  d'un  seul  gumiiî  h  les  conrbos  de  degré 
■j.ii  —  I  et  in;  mais,  ponr  rôsondre  nii  problème  de  degré  111  —  1  on  7.11,  il  ne  <lcmandail 
([ne  des  courbes  (L'  de-^rc  n.  f'oir  page  3o8  de  l'édition  de  la  Gc'oiiiclrie  de  idl);,  page  10 
(le  l'édition  do  iSSG.  Fermai  a  été  induit  en  erreur  en  cro\ant  retrouxer  partout  dans  le 
langage  de  Descartes  les  conséquences  de  l'idée  erronée  qu'il  se  [iroposait  de  relever. 

(■*)  Pvpi'L's,  Livre  IV,  jij;  édition  Ilultscli,  |)agc  .«70,  lignes  2701  suivantes. 

('•)  Édition  de  1S8G,  page  -20:  «  .Mais  si  au  lieu  d'une  de  ces  lignes  courbes  (In  prenn'er 
genre,  c'en  est  une  du  second  (pii  Icrmino  leplauCNKL,  on  en  décrira  par  sou  moyen  nue 
du  troisième,  ou  si  c'en  est  une  du  troisième,  on  en  décrira  nue  du  qualriènK;,  et  ainsi  à 
l'inrmi.  » 

Descartos  suppose  que  le  plan  CNKL  se  ment  parallèlement  à  lui-même,  le  point  L  |>ar- 
conrant  la  droite  fixe  Alt.  La  courbe  décrite  est  le  lieu  do  l'intersection  de  la  droite  GL, 
déterminée  par  lo  |)oint  fixe  G  et  le  point  mobile  L,  avec  une  courbe  CK  doiméc  sur  le 
plan  mobile.  Si  l'on  suppose  i[uc  les  ./■  soient  [larallèles  à  Alt,  les  y  à  AG,  que  ré([ualiou 
de  la  courbe  donnée,  en  prenant  L  pour  origine  des  axes,  soit  F(.r,j>-)=  o  ;  si  enfin  l'on 

Fermât.  —  \.  l6 


122 


(EUVIIES  DE  FERMAT.-  1'^'=   PARTIE. 


tioris  gradus  aut  generis,  quam  est  recta  aut  curva  in  figura  pag.  32i 
{Jig.  90),  ex  qua  derivantur.  ItUelligatur,  si  placet,  in  locuin  ipsius 
rectaî  CNK,  in  dicta  figura  pag.  32i,  substitui  paraholen  cubicam  ciijus 
vcrtexsit  punctum  K  et  axis  indefinitus  KLBA,  et  caetera  construantur 


Fig.  91. 


ad  nientem  Cartesii.  Patet  aîquatiouein  dictaî  paraboiœ  cubicaj  consti- 
tutivam  esse  sequenlem 

A  ciib.  ex  una  parle,     cl  B  f/aad.  in  /i"  ex  altéra. 

h]xperiere  aiitem  statiiii  curvam  EC  ex  luijusrnodi  positioiie  provenien- 
tem  ad  a;quationcm  tantum  quadratoquadraticam  ascendere  :  ergo 
curva  quadratoquadratica  est  eiatioris  gradus  aut  generis  quam  curva 
cubica,  secundum  pnedictam  Cartesii  dcfinitioncni,  quum  tanien  con- 
(rarium  pag.  ii'i  (')  expresse  idem  Cartesius  definierit,  curvam  nempe 


pose  Ati  =  «,  il  est  aise  de  voir  que  l'éiiualio:!  de  la  courbe  décrite  sera,  en  prenant  A 
|iour  origine, 

Or,  l'assertion  de  Doscartcs  revient  à  dire  que,  si  l'équation  do  la  courbe  donnée  est  du 
degré  i/i—i  ou  2«,rcqualion  de  la  décrite  sera  du  degré  2« -hi  ou  2.11 -h -i.  Il  est  singu- 
lier ((uc,  au  lieu  de  relever  ce  lapriis  évident,  Fermât  se  soit  au  contraire  attaché  à  mon- 
trer que,  dans  tel  cas  particulier,  le  degré  de  la  courbe  décrite  pouvait  être  encore  moins 
élevé  que  celui  indiqué  par  Descartes. 
(  ')  fuir  la  note  3  delà  page  119. 


DISSERTATION  TRIPARTIE.  123 

(|uadi'atoquadraticam  et  curvam  cubicam  esse  unius  et  cjiisdcm  gradus 
aut  generis. 

Methoduni  autcm  nostram  qua  omnia  in  infinitum  problemata,  ca 
ncnipe  quorum  sequationes  tertiam  et  quaitam  potestateni  continent, 
ad  secunduni  curvarum  graduni  :  quœ  quintam  et  sextani  potestatem, 
ad  tcrtium  :  quse  septimam  et  octavam,  ad  quartum  rcducinuis,  et  eo 
in  infinitum  ordino,  exhibere  non  difl'erenius  quotiescuniquc  id  volue- 
rint  quibus  piaculum  videtur  crrores  quoscumque  vel  etiam  Cartesianos 
in  pi'*judicium  vcrilatis  dissinuilare. 

Nec  movcat  problemata  quœ  ad  secundam  potestatem  ascendunt  et 
((uœejusdem  cum  problematisprimi  gradus  sint  speciei  cl  plana  diiun- 
lur,  circulis,  boc  est  curvis  secundi  gradus,  indigere;  suuni  enini  et 
proprium  Iniic  objcctioni  responsum  non  deerit,  quum  mcthodum  nos- 
tram generalem  omnia  omnino  problemata  per  ctirvas  convenientcs 
absolventem  profercnins. 

DISSERTATIOMS 
PARS    II. 

Ut  dataî  publiée  fidei  satisfiat,  metbodum  generalem  ad  solvenda 
(jusecumque  problemata  pcrcurvas  proprias  et  convenientes  exliibemus. 
Prœdictum  est  jam  in  prima  Dissertationis  parte  problemata  duorum 
graduum  inter  se  proximorum,  tertii  verbi  gratia  et  quarti,  quinti  cl 
sexti,  septimi  etoctavi,  noni  et  decimi,  etc.,  unicum  tanlum  curvarum 
gradum  respiccre  :  problemata  nempe  quai  ad  (crliam  vel  quarlam 
potestatem  ascendunt,  solvi  pcr  curvas  secundi  gradus;  ca  vero  (|ua' 
ad  quintam  vel  ad  sextam  potestatem  ascendunt,  solvi  per  curvas  tertii 
gradus;  etc.  in  inlinilum. 

Modus  aulcm  operandi  lalis  est  :  Data  quicvis  tcqualio,  in  qua  uiiica 
tanlum  reperitur  ignota  quantitas,  reducatur  primo  ad  gradum  elalio- 
rem  sive  parem  ;  deinde  ab  adfectione  sub  latere  omnino  liberetur. 
Quo  peracto  remanebit  a^cpiatio  inter  quantitatem  cognitam  vel  bomo- 
gencum  datum  ex  una  parle,  cl  aIi(|uod   bomogcncum   incognitum. 


121  ŒUVRES   DE  FERMAT.-  I«   PARTIE. 

eu  jus  singula  incmbra  a  quadrato  lateris  incogniti  aclficicntiir,  ex 
altora.  Ilomogencuui  istud  incognitum  a-quetur  quadrato  cujus  latus 
effingondum  co  artificio  ut,  in  a^quationc  ipsius  quadrati  cum  homo- 
gcnoo  incognito,  claliorcs  quantum  lleri  potcrit  lateris  ignoti  gradus 
evanescant.  Cavcndum  etiani  ut  singula  lateris  quadratici  sic  efiingondi 
homogenca  a  radice  vel  laterc  ignoto  adticiantur,  et  ultimum  tandem 
ex  illis  a  secunda  etiam  radiée  incognita  adfieiatur.  Oricntur  tandem 
heneficio  divisionis  simplicis  ex  una  parte,  et  extractionis  lateris  qua- 
drati ex  altéra,  duœ  ;i!({uationes  linearum  curvarum  problemati  dato 
convenientiuni  constitutive,  et  earum  interscctio  solutionem  proble- 
malis  exliibebit,  eà  qua  dudum  usi  sumus  in  solutione  problematuni 
per  locos  methodo. 

Exemplum  proponatur,  si  placet, 

\cub.  niib.  -t-  R  in  A'/M.  cub.  +  Z/>/.  iii  A 7//.  c/(/. 

-\-\)sol.\\\  \ciib.-\-^\  pi.  pl.'in  \riii.       reqiiari       fi.so/.soi.  : 

problcmala  quippe  omnia  qua'  ad  ([uinlam  vel  ad  sextam  potestatem 
ascendunt  ad  banc  formam  reduci  possunt.  Nibil  cnim  boc  aliud  est 
(|nnni  vel  ([uintam  |)0testatem  ad  sextam  evebere  vel  eam  deindc  ab 
ultima  adfectionc  sub  A  vel  latcre  liberare,  qa;«  omnia  et  Vieta  (  '  )  et 
(]ar(esius  (-)  abunde  docuerunt. 

Eftingatur  itaque  (juadratum  a  latere 

Xciib.-\-  R  iii  A  in  E 
et  iO([uetur  priori  primum  illius  ;equationis  parti.  Fiet  itaque 

A  cub.  cub.  -+-  R  iii  A'/ti.t/n.  in  E  bis  -+-  Ti//ii.  in  \rjii.  in  Equ. 
lequalc       Acub.cub.-^  R  in  Xrjii.  cub.  -+-  7^pl.  in  Aiju.  qn. 
-\-\isol.  in  Ac«Z;.  +  Wpl.  pi.  in  Arju. 

et,  deleto  ulrimque  Aciib.ciih.  et  rcliquis  per  Ar/u.  divisis,  quod  ex 

(')  ViÈTE,  De  emeiidatiolic  ivqiiaticnum,  cap.  1  (éd.  Solioolen,  p.  iSa). 

(-)  Descmitcs,  Céomciric,  page  383  do  IV'dition  de  1637,  page  C5  de  l'édiiion  do  i88(). 


DISSERTATION  TRIPARTIE.  12,1 

cautione  atljccta  metliodo  scniper  liherum  est,  remanebit  œquatio  inter 

]i  in  \cub. -Y-  y.j)/.  in  \'jii.+  Usol. ni  \  -h}i\pl.  pi.       ex  iiiia  parte, 
et 

n  in  \'/(i.  in  E  bis  +  R'/«.  in  E  y«.       c\  allcra. 

HaiC  autcin  a.H{uatio,  ut  palcl,  dat  curvam  tertii  giadiis. 

Quia  autem,  ut  coMstiUiaLur  duplicata  loqualitas  et  commode  ail 
soliitionem  prolilemalis  dcvoniatur,  ;cquaiiduin  etiam  es(  ([uadratuiii 
a  latei'c  Aa/Z/.  +  B  in  A  in  I']  posteriori  prioris  aquationis  parti,  hoc 
est  '!ssoLsoL,  ergo,  per  eKti-actioncm  latei'is  quadrati,  latus  quadrati- 
cum  yso/.sol.,  quod  lacile  datiir  et  dicatur,  si  placet,  l^soL,  a'quabilur 

A  ciih.  -+-  ]i  in  A  in  E, 

(|uod  est  latus  quadrati  priori  sequationis  primumdaUe  parti  ;cqualis. 
Habcmus  igitur  liaiic  secundam  loquationem 

ialci'N.vo/.       cl       A  c«/>.  H- B  in  A  in  E, 

quio  dabit  pariter  curvam  tertii  gradus.  Quis  deinde  non  videt  inter- 
scetionein  duarum  curvarum  jani  inventarum  dare  valorem  ipsius  A, 
lioe  est  problematis  propositi  solutionem? 

Si  problema  ad  septimain  vel  ad  octavam  potestatem  ascendat,  sta- 
tuetur  primo  sub  forma  octavte  potestatis,  deinde  a!)  adfectione  suli 
latere  omnino  liberabi(ur.  Hoc  peracto,  esto  itaquc,  post  Icgitimam  ex 
jam  pracscripta  mctbodo  rcductionem, 

A  '/i/.ctib.cii//.  +  R  in  \t/ii.ijti.ciiO.  -+-  \) pi.  in  Xcub.  cub. 
-T-  N  fsol.  in  A  i]ii.  cub.  -+-  MpL  pi.  in  A  qii.  qti. 
-h  Gpl.  sol.  in  A  cub.  4-  R  sol.  sol.  in  A  '///.       œquale       'Api.  sol.  sol. 

Effingctur  quadratum  euilibet  istius  iequationis  parti  œquandum  a 

latere 

A  rju.  ipi.  +  IJ  \  in  A  cub.  -+-  \) pi.  in  A  in  E. 

Secundum  autem  hujus  lateris  quadratici  homogeneum  eo  artificin 
effinximus  ut  duœ  elatiorcs  lateris  vcl  radicis  A  potestates  iu  tequationc 
omnino  evanescant,  (]uod  perfacile  est.  Quadratum  igitur  illius  lateris 


I2G  ŒUVRES   DE  FERMAT.—  V"  PARTIE. 

si  îeques  priori  œquationis  propositae  parti,  dcletis  communibus  et 

roliquis  per  Agit,  divisis,  orietiir  anjualio  ciirvpe  quart!  gradiis  consti- 

lutiva  ox  una  parte. 

Deinde,  post  extractionem  lateris  quadrati  ex  altéra  œquationis  pri- 

imim  propositse  parte,  latus  Z/)/.  W.  W.,  quod  Ppl.pl.  dicere  licet, 

rt'quabitur 

A  (]ii.  qu.  +  R  j  in  A  ciib.  -+-  ]) pi.  in  A  in  E; 

lia^c  vero  aequatio  dabit  etiam  aliani  quarti  gradus  curvam,  et  barum 
duarum  curvarum  interseetio  dabit  valorem  A,  boc  est  problematis 
propositi  solutionem. 

Notanduin  porro  in  problematis  quae  ad  nonam  aiit  decimam  potes- 
tatem  asceiidunt,  ita  effingondum  latus  quadrati  ut  in  eo  sint  quatuor 
ad  minus  bomogenea  quorum  beneficio  evanescant  très  elatiores  laleris 
ignoti  gradus;  in  problematis  autem  quœ  ad  undecimam  aut  duodeci- 
mam  poteslatem  ascendunt,  latus  effingendi  quadrati  constare  debere 
(|uinque  ad  minus  bomogeneis,  ita  formandis  ut  eorum  beneficio  qua- 
tuor elatiores  lateris  ignoti  gradus  evanescant.  Perpétua  autem  et  facil- 
lima  metbodo,  banc  lateris  quadrati  effingendi  formam  per  solam  et 
simplicem  divisionem  vel  applicationem,  ut  vcrbis  geometricis  et  in  re 
pure  geomelrica  utamur,  cxpcdiri  Analystœ  experiendo  deprebendent, 
et  cbaracterum  +  et  —  variatio  nullum  metbodo  pnejudicium  est  alla- 
tura. 

Quum  autem  problemata  quse  ad  secundam  potestatem  ascendunt  per 
extractionem  lateris  quadrati  reducantur  ad  primam,  ut  notum  est,  per 
lineas  primi  gradus,  boc  est  rectas,  expedientur,  et  vana  evadet  quam 
in  prioreDissertationis  istius  parte  metueramus  objectio,  quum  extrac- 
tionem radicis  quadraticœ  tanquam  notam  et  obviam  in  quolibet  pro- 
blematum  génère  ex  nostra  metbodo  usurpandam  supposuerimus. 

Non  latebit  igitur  deinceps  accurata  et  simplicissima  problcmatum 
geometricorum  per  locos  proprios  a  curvis  varia;,  prout  expedit,  spe- 
ciei  oriundos,  resolutio  et  constructio.  Variare  autem  curvas  salvo 
semper  et  retento  naturali  problematis  génère,  liberum  erit  Anaiystis, 
et  semper  problemata  octavi  aut  septimi  gradus  per  curvas  quarti, 


DISSEUTATION   TRIPAUÏIE.  127 

problcmata  decimi  aut  noni  per  curvas  quinti,  problcmata  duodecimi 
et  undccimi  per  curvas  sexti  et  sic  uniformi  in  infiiiitum  iiictliodo  ex- 
pedicntiir;  (juum  contra  per  Cartesiuin  problcmata  oclavi  aut  septimi 
gradus  curvis  quinti  aut  sexti  indigeant,  problcmata  decimi  aut  noni 
curvis  septimi  aut  octavi,  problcmata  duodecimi  aut  undccimi  curvis 
noni  aut  decimi  et  sic  in  infinitum.  Quod  quam  longe  a  siniplicitate  et 
veritate  geometrica  absit,  videant  ipsi  Cartesiani,  aut,  si  ita  visuni 
l'uerit,  contradicant. 

Veritatem  cnim  tantum  incjuirimus  et,  si  in  scriptis  tanti  viri  alicubi 
delitescat,  eam  libenti  statim  anime  et  amplectemur  et  agnoscemus. 
Tanta  me  sane,  ut  verbis  alienis  utar,  biijus  portentosissimi  ingenii  in- 
cessit  admiratio,  ut  pluris  faciam  Cartesium  crrantem  quam  multos 
/.aTopOoûv-aç. 

DISSKRTATIONIS 

PARS    III. 

Ilaec  ad  generalem  doctrinam  fortasse  suffîciant  :  quae  enim  problc- 
mata Cartcsius  per  gradus  curvarum  elatiores  déterminât  cxpedienda, 
ca  nos  generali  metbodo  ad  curvarum  gradum  duplo  minorem  féliciter 
dcpressimus.  Quod  ita  tamen  intelligi  deberc  pronunciamus,  ut  id  sal- 
tem  auxilium  omnes  omnino  quaestiones  admittant  :  majus  quippe  infi- 
niti  casus  spéciales  non  récusant.  Juvat  itaquc  ulterius  cxspatiaii  el 
Analysin  Cartcsianam  non  solum  ad  tcrniinos  duplo  minores,  sed  ad 
quadruple,  sextuple,  décuple,  centuplo,  etc.  in  infinitum  aliquandd 
minores  deprimere,  ut  tante  magis  errer  Cartesianus  detegatur  et  pro- 
prium  statim  ab  Analysi  remcdium  conscquatur  :  potestates  autem  per 
numéros  ipsarum  expenentes  designare  in  gradibus  clatioribus,  dein- 
ceps  commedius  erit. 

Proponalur  im'cnirc  sex  continue  proporlionales  inler  duas  datas. 

Sint  duîc  data;  B  et  D;  prima  inveniendarum  penatur  A  :  fiet 

sequalio  inler  A'  el  B'D. 


128  ŒUVRES  DE  FERMAT.-  1"^  PARTIE. 

Ihcc  sequalio  sccundiim  Cartesiuni  pcr  ciirvas  qiiinti  tantum  aut 
soxti  graclus  solvi  potest.  Nos  eam  per  curvas  quarti  gradns  in  seciiiida 
liiijus  Disscrtationis  parle,  sicut  rcliquas  etiani  ejiisdcm  natunc,  gcnc- 
ralilcr  resolvimus.  Scd  niliil  vctat  quoniinus  cam  per  curvas  tcrlii  gra- 
dua; rcsolvamus. 

.Tiqucntur  quippe  singuli  aequationis  tcrmini  liomogeneo  scquonli 
A'E-D  :  a3qiialjitur  ex  iiiia  parle  A'  el,  divisis  oniiiihiis  per  A',  ma- 
ne!)it  iwquatio  iiilerlvD  el  A'  qiiœ  dat,  ut  palet,  curvain  teilii  gradus. 
K\  altéra  vero  parle  A'E^D  a}qual)ilur  B^D,  cl,  omnibus  per  D  divisis 
et  reliquis  suhquadratice  dcpressis,  nianehit  ;cqualio  inter  A-E  et  B^ 
(juie  dabit etiani  curvam  tcrlii  gradus.  Ilarum  autein  duarum  curvaium 
inlerseetio  dabit  valorem  A,  boc  est  problematis  propositi  [)er  curvas 
lerlii  gradus  solutioneni. 

Scd  proponalur  ifilcr  duas  datas  i/we/iire  diiodccirn  mcdias  propoiiio- 

iiales  continue, 

rc(]ualio  erit  iiiler  A"  cl  B'-I); 

eam  autcm  Cartesius  tantum  pcr  curvas  undecimi  aut  duodecimi  gra- 
dus solvi  posse  cxistimavil.  Nos  gencralilcr,  ut  similcs  quasvis  ejus- 
dem  gradus,  eam  in  secunda  bujus  Dissertationis  parte  per  curvas  sep- 
timi  gradus  solvi  possc  docuimus.  Scd  ultcrius  inciuircnli  occurrit 
slatim  clcgans  pcr  curvas  quinti  gradus  solutio,  imo  et  dalur  pcr 
cui'vas  (juaiii,  ut  infra  videre  est. 

.'E(iucntur  primum  singula  bujus  ;c(iualionis  membra  bomogenco 
AMiM),  e\  nna  parte  nempc  A",  et  ex  altéra  B'-'D.  In  prima,  omnibus 
per  A"  divisis,  fiel  icquatio  inter  A'  et  l^l'D  quaj  dat  curvam  (|uinli  gra- 
dus, ut  |)alet.  In  secunda,  omnibus  pcr  I)  divisis  cl  pcr  ([uartani  poles- 
tatcin  sive  quadraUxjuadraluni  dcpressis,  rcmanebit  tc<|uatio  inlcr  X-\\ 
cl  B\  qua."  dat  curvam  tcrlii  gradus.  Pcr  duas  ila(|ue  curvas  (juarum 
una  est  ([uinti  gradus,  altéra  tcrlii,  problema  propositum  cxpcdimus. 

Scd  idem  eliam  problema  facilius,  boc  est  pcr  curvas  quarti  gradus, 
conslruere  possumus  :  aMjucntur  singula  ;c(|uationis  membra  A'Mv'D. 
Fiel  illinc,  post  divisionem  pcr  A\  A'  œquale  E^I),  quœ  acquatio  dat 
curvam  quarti  gradus;  islinc  vero,  omnibus  per  D  divisis  el  dcindc  pcr 


DISSERTATION  THIPAUTIH.  129 

tertiam  potestatem  sivo  cubum  depressis,  fiel  a>quatio  inter  A^E  et  H' 
quae  dahit  ctiam  ciirvam  (|uarti  gradus.  Prohieina  itaijiie  por  duas 
quarti  gradus  curvas  facillime  construimus. 

Qui  liaic  cxenipla  videril,  non  polerit  dubitare  qiiin  iimmiio  frigintn 
mcdiariim  continue  propoiiionalium  pcr  curvas  septimi,  inio  cl  pcr 
curvas  sexti  possit  oxpcdiri.  /Equatio 

iiempe  iiitcr  A"  cl  B"]» 

communi  termine  A-''E'''D  tcquabitur,  undc  probicina  pcr  curvas  sep- 
timi gradus  expedictur;  aut  communi  tcrinino  A-"lv'l)  a'([uabitur, 
undc  manabit  solutio  per  curvas  sexti  gradus. 

Sic  inventio  72  mediarum  solvctur  per  curvas  noni  gradus,  et  patet 
ex  prœmissis  posse  assignari  rationem,  inter  gradum  probicmalis  et 
gradum  curvarum  iilud  solventis,  omni  data  ratione  majorom.  Ouod 
quum  vidcrint  (lartesiani,  non  dubito  quin  necessitati  et  admonitionis 
et  emendationis  nostra*  subscribant. 

Advcrtcndum  autem  immutandam  sa;pe  esse  ipsam  ;)C(juationis  l'or- 
mam,  ut  commodam  per  partes  aliquotas  divisioncm  bomogenca  ipsa 
recipiant,  quod  semel  monuisse  sufficict. 

Proponatur  videlicct  im-cntio  dcccm  mediarum  et  sit 

.'ciiiKilio  itilor  A"  cl  B'H). 

Ducatur  quodiibet  ex  bomogeneis  in  rectam  datam,  verbi  gratia  Z,  ul 

sit 

;c(iualio  inler  A"Z  cl  H'^DZ; 

ita  cnim  ad  numeruni  12  pervenictur  cujus  ope  facillima  per  partes 
aliquotas  evadet  reductio  aut  dcpressio.  jE  juctur  videlicel  quodiibet 
ex  bomogeneis  A"E'  :  iliinc  orietur 

icqualio  iiilcr  A^Z  cl  E', 

quie  dat  curvam  (|uarti  gradus;  istinc  vero,  benelicio  extractionis  lateris 
quadratoquadi'atici,  inter  A- E  et  hitusquadratoquadralicum  bomogenei 
dati  IVDZ,  quod,  si  piacet,  sit  N  solidum,  qu;c  a-quatio  (bit  curvam 

Kebmat.  —  I.  1  ~ 


l:$0  Œi;VnES  DE  F  Eli  MA  T.  -  1'^   l'AUTlE. 

tertii  gradus,  atquc  ita  invenientur  decein  niediœ  pcr  duas  curvas  ((ua- 
rum  altéra  est  quarti,  altéra  voro  tcrlii  gradus  :  quod  per  levem  illaiii 
prioris  ;oqualionis  imimitationem  facillime  sumus  exsecuti. 

Nec  irioror  infinita  alia  qua;  Analystis  ars  ipsa  abunde  suppc<lital)it 
compcndia;  lioc  tantiim  adjungo  ea  omiiia  qii;o  superiiis  dixiiiuis  non 
soliim  locum  habere,  (iiiiini  potostas  ignota  nullum  aliud  sub  gradibus 
inferioribus  adfcctnni  continet  bomogenoum,  scd  etiam  si  aliqiia  ex 
bomogeneis  a  gradibus  potestati  proxiniioribus  adficiantur  :  ut,  si 

A'^+NA'^-+-MA"-hRA'»  ?equelui-  R'M), 

solutio  iinjus  quaîstionis  perinde  facilis  rcddotur,  commun!  adsumpto 
a'quationis  liomogeneo  quo  supra  usi  sumus,  nempc  A'K'D,  ac  si  in- 
veniend;e  duodccim  média'  inter  duas  datas  proponerentur.  Simili 
autem  in  œquationibus  ab  altioribus  gradibus  adleetis  utemur  arti- 
ticio. 

Notandum  tamcn,  in  œquationibus  in  quibus  una  tantum  reperitur 
ignota  <|uantitas  ex  una  parte,  exponentcm  poteslatis  illius  purte 
(lebere  esse  numerum  primum  ut  ab  eo  gradus  illius  problemalis  desi- 
gnetur.  Si  enim  exponens  illc  sit  numerus  compositus,  problema  ad 
gradus  numerorum  qui  eum  metiuntur  statim  devolvetur. 

Quterantur,   exempli  gratia,  octo  medi*  continue  proportionales 

inter  duas  datas,  fiet 

a^(]iiiiIio  inler  A'  cl  B'I), 

(|uo  casu,  quum  numerus  9  sit  compositus,  a  numéro  3  bis  mensura- 
tus,  inferetur  problema  esse  tertii  gradus  :  quod  quidem  ita  se  babet. 
Si  enim  inter  duas  datas  reperiantur  du;c  mcdia\  et  rursus  inter  pri- 
mam  et  secundain,  secundam  et  tertiam,  tertiam  et  quartam  reperian- 
tur similiter  dua'  média',  lient  octo  mediie  inter  duas  primum  propo- 
sitas  linoas. 

Si  qua'ranlur  (juatuordocim  meditv  inter  duas  datas,  a'quatio,  qua' 
est  inter  A'*  et  B'''l),  indical)it  problema  devolvi  ad  alia  duo  problc- 
mata,  (juorum  unum  est  tertii  gradus,  alterum  (juinti. 

Unde  apparct  exponentem  pura'  potestatis  dcbere  esse  numerum 


DISSERTATION  TIIIPVRTIE.  131 

|)iiiiiuni  ut  vere,  gradum  problematis  exprimât  et  desigiiol.  Qiiuiii 
autem  numerus  a  hinario  (juadralicc  in  se  duc/os  cl  uni  talc  aiirlos  cssc 
scmper  niuncros  primos  (')  apud  me  constat  et  jamdiidiun  Analystis 
illius  tlicorcmatis  verilas  fuerit  signiticata,  nempe  esse  piitims  S,  "i, 
17,  207,  G5537,  etc.  iii  iiifiiiitum,  nullo  negotio  indc  derivahiliir  inc- 
tliodus  cujus  beneficio />ro/>/r//i«  constriieiiuis  ciijiis  gradus  ad  <^r(iduin 
(■nivanun  ipsiiix  solulloni  inse/vicnlium  ralionem  hahcat  data  quavis  nia- 
jDrein. 

Proponatiir  nam([ue  iiiter  diias  datas  iiivenire  liSG  médias  contiiuie 
proportionales  :  tiet 

a'i|uatio  inter  \-"'  cl  l$"''l), 

et  singiili  termini  a'quabimtur  sequenti  A-'"E"''I),  et  mox  qiia'Stii)  per 
eiirvas  17'  gradiis  expedietur. 

Si  (jua.M'antur  medi;c  G5  53G,  <|Uiestio  perciirvas  2J7'  gradus  solve- 
liii-,  et  sic  in  infinitum  gradus  majoris  numeri  deprimetur  ad  giaiiiin 
nunieri  proxime  minoris.  Inter  dnos  autem  proximos  ralionem  in  i 
nitum  augeri  (juis  non  videt? 

An  vero  errasse  Cartesium  ulterius  Cirtesiani  dissimulabunt?  (;g(i 
sane  i-éyco  et  ([uid  stalnendum  liac  de  re  sit  sollicitus  et  (aeitns  ex- 
s|)ecto. 

(')  C'csl  la  célèbre  proposilion,  que  i-^-^-y  osl  un  nombre  paMiiicr,  doiU  liiik'i-  ;i  rc- 
ooiimi  la  faiissclé  pour  //  —  j,  c'csl-à-dire  pour  le  nombre  qui  snil  iinmérlialeincnl  le  ilci- 
nicr  donne  par  Fermai. 


I 
nn- 


METHODUS 


DISaillRE^DAM  MAXIMAM  ET  MINIMAM  "'. 


Omnis  de  invcntione  maxima>  et  niinima*  doctrina  duabus  positioni- 
bus  in  notis  innititur  et  hac  unica  prœccptione  : 

Statuatur  quilibct  qua;stionis  terminus  esse  A  (sive  planiim,  sive 
solidiim  aiit  longitiido,  pi'out  proposito  satisficri  par  est)  et,  inventa 
maximâ  aut  miniinâ  in  tcrminis  sub  A,  gradu  <  aut  gradibus  >,  nt 
lil)et,  involutis,  ponatur  rursus  idem  qui  prius  terminus  esse  .4  -h  /r,', 
iterunique  inveniatur  maxima  aut  niinima  in  terminis  sub  A  et  E  gra- 
dibus, ut  libet,  cocflieientibus.  Ad;equentur,  ut  loquitur  Diopl)an- 
tus  (-),  duo  bomogenea  maxini;e  aut  mininia'  a'qualia  et,  demptis 
eommunibus  (quo  peracto,  bomogenea  omnia  ex  parte  alterutra  al)  E 
vel  ipsius  gradibus  afficiuntur),  appliccntur  omnia  ad  /i"  vel  ad  ehitio- 
rem  ipsius  gradum,  donec  aliquod  ex  bomogeneis,  ex  parte  utravis, 

(  I  )  Cet  écrit,  envoyé,  par  l'iiUcrmédiairc  de  iMcrscnnc,  à  Descartos,  qui  le  reçut  vci's  !o 
10  janvier  iG38,  devint  dès  lors,  entre  ['"erniat  et  l'auteur  do  la  Gùomciric,  le  principal 
théine  de  la  polémique  déjà  ouverte  à  propos  do  la  Dioptrir^iw . 

Le  second  alinéa  se  retrouve  intégralement  vers  la  fin  de  l'écrit  IV  suivant.  Les  additions 
entre  crochets  —  unt  i^rndihiis  {\\s,no  3  de  l'alinéa);  xttb  (page  i34,  ligne  2)  —  sont  emprun- 
tées à  cette  seconde  rédaction  et  ne  doivent  pas  avoir  figuré  dans  la  première.  Les  seules 
autres  divergences  correspondent  aux  lerons  suivantes  du  texte  postérieur  :  page  i34. 
lignes  I,  2,  3  «  Elisi.i. .  /inmni^nncà- iiivi)lutis,  reliijiia  n  —  ligne  4  •  "  "'''«f  iiltiiiuv  n. 

(■')  Diophante  emploie  (V,  il  et  17),  dans  un  but  spécial  et  pour  désigner  une  égalité 
approximative,  les  termes  de  -apnoTi];  et  do  7:ip:m,  que  Xylander  et  Bacliet  ont  traduits 
par  ndœqualita.i  et  adœijiialc. 


13i  «EUVUES   DE   FEllMAT.  -  1"    PAllTIE. 

affcctione  sub  E  omnino  liberetur.  Elidantur  deinde  iitrimque  homo- 
£;eiica  sub  E  aut  <  sub  >  ipsius  gradibus  quomodolibot  involula,  el 
reliqiia  .Tqiientur,  aut,  si  ex  iina  parte  niliil  supcrest,  icquentur  saiic, 
quod  eodeni  recidit,  ncgata  afllrmalis.  Resolutio  ultinui"  istius  a-quali- 
talis  dabit  valorem  .1,  qiià  cognitâ,  maxima  aut  niinima  ex  repetitis 
pi'ioris  resolutionis  vestigiis  innotescet. 

Exemplum  subjicimus  :  Sit  recta  AC  {fig-  91)  iin  dividrnda  in  R  iil 

reclanmdum  AEC  sit  maximum. 

o 

A  E 


Rocta  AC  dicatur  IL  Ponatur  pars  altéra  ipsius  5  esse  A  :  crgo  reliqua 
erit  ]i  —  A,  et  rectaugulum  sub  segmentis  erit  fimA  —  Aq.,  ([uod 
débet  iiiveniri  maximum.  Ponatur  rursus  pars  altéra  ipsius  B  esse 
.4  +  /s  :  ergo  reliqua  erit  U  —  A  —  K,  et  rectangulum  sub  segmentis  erit 

]i  il)  ,4  —  y\t].  -t-  /)'  iii  E  —  A\n  E  bis  —  E(i., 

quod  débet  adsequari  superiori  rectangulo 

/,'in    (  -    (y. 
Dcmptis  communibus, 

li  in  E      acl;Br|uabilur      .1  in  E  bis  -1-  Efj., 

(•(,  omnibus  per/i  divisis, 

/-'      aila'quabllui-        1  l)is  +  E. 

Klidatur  /:", 

Il      ;e(iiiaijitur       A  l»s. 

Igitur  li  bifariam  est  dividenda  ad  solutionem  propositi;  noc  potest 
generalior  dari  metbodus. 

DK    TANr.E.NTIBUS    LINEAHUM    CURVARUM. 

Ad  superiorem  metbodum  inventionem  tangentium  ad  data  pumta 
in  lineis  quibuscumque  curvis  reducimus. 


MAXIMA  ET  MINIMA.  133 

Si(  datii,  verbi  gratia,  parabole  BDN  {fig-  92),  cujus  vcrlcx  I),  clia- 
eter  DC,  et  puncliim  in  ca  datuiii  B,  ad  (|iiod  duccnda  est  rccLa  \\V. 
taiigcns  parabolen  et  in  puncto  E  cuni  diametro  concurrcns. 

Fig.  .p. 


m 


Krgo,  siimcndo  quodlibet  punctum  in  recta  BK,  et  ah  co  duccndo  01- 
dinatain  01,  a  puncto  autem  B  ordinatam  BC,  major  crit  proportio 

CD  qid  DI  quam  qiiadiati  lîC  ad  qiiailratiim  01, 

<|uia  pnnctuni  0  est  extra  parabolen;  sed,  propter  similitudineni  trian- 
gulorum, 

m  I5C  quadrauim  ad  01  quadraluin,  ila  CE  quadralum  ad  TE  quadralum  ; 

major  igitur  erit  proportio 

CL)  ad  1)1  (|iiam  quadrali  CM  ad  quadralum  lE. 

Quum  autem  punctum  B  detur,  datur  applicata  BC,  ergo  punctum  (\\ 

datur  etiam  (]D  :  sit  igitur  (\[)  toqualis  I)  dats.  Ponatur  CE  esso  .1  ; 

()onatur  CI  esse  E. 

Ergo 

D  ad  D  —  E  lial3ol)it  majorcm  proportionem 

(|uani  Aq.  ad  .(7.  h-  /Ty.  —    1  in  K  bis. 

\'A,  ducendo  intcr  se  médias  (;t  extremas, 

/^in.-I'/.-f-  JJ\nEi].  —  Dmi'mlH  bis      majus  cril  ((uam       Z'in.Iy.  —  Iry.  in  /;'. 

Adiequentur  igitur  juxta  supcrioreni  mcthodum  :  dcmptis  itaqiie  com- 
munibus, 

I)  in  lùj.  —  D  in  .1  in  E  \V\s       adiequubilur       —    (y.  in  E, 


136  (i:UVRES   DE  FERMAT.-  I-   PARTIE, 

aut.  quod  idem  est. 

/>\n  h\/. -h   Iq.  in  E      ailœquabilur       /)iii   (  in  ^bis. 

Omiiia  dividantur  pcr  /:  :  ergo 

D'in  E  -^  Afj.       adiuquabilur       />  in -Ibis. 

Klidatiir  D  \n  E  :  ergo 

yi(/.       iiiqualjJUir      />in.-II)is, 

ideoqiie 

A       ipquabitur       />bis. 

Ki'go  Π probavimus  diiplam  ipsius  (ID,  quod  quidem  ita  se  liahet. 

Ncc  unqiiain  fallit  mctliodiis;  inio  ad  plerasque  quaistiones  pulclier- 
l'imas  potest  extendi;  ejus  enim  beneficio  centra  gravitatis  (')  in  figu- 
l'is  lineis  curvis  et  rcctis  comprehensis  et  in  solidis  invenimus,  et 
multa  alia,  de  quibus  fortasse  aliàs,  si  otium  suppetat. 

De  quadraturis  spatiorum  siil)  lineis  curvis  et  rectis  contentorum, 
inio  et  de  proportionibus  solidoruin  ab  eis  ortorum  ad  conos  ejusdem 
basis  et  altitudinis,  fuse  jam  cum  Domino  de  Roborval  egimus  (-). 


II. 

CENTRL'M  GRAVITATIS  PARABOLICI  CONOIDIS, 

EX    EADE.M   METUODO  i^). 

Ksto  parabolicus  conois  CBAV  (Jig.  ç)'i),  cnjus  axis  lA,  basis  circu- 
lus  circa  diametrum  CIV.  Quicritur  centrum  gravitatis  perpétua  et  con- 

(')  Fiiir  ci-après  sous  le  numéro  11. 

(-;  P7)ir  les  lettres  de  Format  à  Itoberval  des  22  sopicinbrc,  4  novembre  et  ifi  dé- 
cembre ifiBfi. 

(^)  Cet  écrit  parait  être  celui  que  Format  adressa,  pour  Roborval,  à  Merseune,  avec  sa 
lettre  du  m  avril  iG3S.  iMersenne  on  envoya  l'énoncé  à  Descartes,  lo  i"  mai  suivant,  sans 
prendre  soin  de  supprimer  les  derniers  mots,  malgré  l'allusion  directe  qu'ils  renfer- 
maient. 


MAXIM  A  ET  MINIMA. 


137 


s(anli,  qua  maxiinani  et  ininiinam  et  tangentes  lincarum  curvarum  in- 
vestigavimiis,  nictliodo,  ut  novis  exemplis  et  novo  usu,  eoque  ilhistri, 
paleat  f'alli  eos  qui  fallere  nietlioduni  existinianl. 

Ut  [lossct  parari  analysis,  axis  lA  dicatur//;  ponatur  ceulruin  gravi- 
(atis  esse  0,  et  rectani  AO  ignotain  dici  .1;  secetur  axis  lA  (|uovis 
piano,  ut  BN,  et  ponatur  IN  esse  tJ  :  crgo  NA  erit  A'  —  K. 


Constat  in  liac  figura  et  similil)us  (parabolis  aut  paraholicis)  rentra 

gravitatUMt,  in  porlionilnis  ahscissis  per  parallelas  l)asi,  in  eadeni  pro- 

porlione  dividere  axes(quod,  iii  parabole  ah  Areliimede  (')  denioiistra- 

tuin,  porrigitur  non  dissiiniii  ratioeinio  ad  paral)oIas  omnes  et  parabo- 

lieos  conoides,   ut  patet)  :  ergo  centrum  gravitatis  portionis  cujus 

axis  NA,  baseos  semidianieter  BN,  ita  dividet  AN  in  puncto,  verbi  gra- 

tia,  E, 

ul  ralio  NA  ad  AE  sil  cadem  ralioni  lA  ad  AO. 

i-j'it  iiîitur,  in  notis, 

(Il  /)'  ad  -1,       ila  />' —  /i  ad  [lorlioncm  a\is  Ali, 

(jua'  idcirco  iecjuabitur 

/lin   i  —A  in  h' 


II 

cl   ipsa  CE,  (jua'  est  intervalluni  inter  duo  eenlra  gravitatis,  iecjua- 

l)ilur 

■  1  iii  E 
II 

l'onatur  portionis  reliqua'  CBRY  centrum  gravitatis  esse  M,  quod 


(')  AitciilMlioL",  De  n-ijuijio/ic/crn/ililiii.K,  II,  |iru|i.  vu. 
Fkhmat.  —  I, 


138  ŒUVRES  DE  FEllMAT.  -  1'"   PARTIE. 

necessario  débet  esse  intcr  puncta  N  et  1,  intra  figiiram,  per  petilio- 
nem  9  Archimcdis  De  œquipondcraiitilnis  ('),  quuin  figura  CBRV  sit  in 
easdem  partes  cava.  Scd 

lit  poilio  CRRV  ad  porlioneni  RAR,       ila  est  EO  ad  OM, 

(|uum  0  sit  centruni  gravitatis  lotius  figuraî  CAV,  et  puncta  1']  et  M 
sint  centra  gravitatis  partiuni;  porlio  autcni  CAV  ad  porlioneni  BAR 
est,  in  nostro  eonoide  Arcliimcdeo  (-),  ut  quadratuni  lA  ad  quadratum 
NA,  hoc  est,  in  notis, 

ul  II'].      ad      Bq.  +  E(].  —  li  in  E  ))is  : 

ergo,  dividcndo, 

poilio  CRRV  est  ad  poitioncni  l!AR 

lU  /;  in  E  l)is  —  Et],      ad      f!'/.  +  E(j.  —  B  in  E  his. 

Demonstravimus  auteni 

ul  porlio  CnHV  ad  porlioneni  RAR,       ila  esse  OE  ad  OM  : 

erit  igitur  in  nolis 

ul  B,  in  E  bis  —  E<i.  ad  Bq.  +  Eij.  —  //  in  E  j»is,       ila  OE  sive  '■ — 77—^  ad  OM, 

(|UiO  proinde  tequabilur 

Bq.  in  A  iti  E  +  A  in  Ec.  —  li  in   (  in  Eq.  his 
Bq.  in  E  iiis  —  B  in  Eq. 

Quum  autem  pnnclnni  IM,  e\  denionstratis,  sit  inter  pniicla  N  et  [, 
ergo  recta  CM  erit  niinor  reclâ  01;  recta  auteni  01  in  notis  est  B  —  A  : 


(  ')  ic  Pltit.  IX.  Ciijiisctiinqiic  figurœ  si  fuoril  ambitus  in  casdem  pai-tes  cavus,  ccnlrum 
»  gravitatis  figurai  intus  esso  »,  page  i58  de  l'cdil-lon  Archimedis  Upcra  quœ  cctont,  nmna 
ilcnwnstratiouilnti  comnwntarusijiie  illaslrnln  jier  Davidcm  Kivaltuni  a  Fliiranlia  Cacnc;- 
maniim  etc.  —   Parisiis,    apiid    Claudluni    Morollum,   via   Jacobtca ,  ad   insigne  Fontis, 

.M.  ne.  w. 

(-)  .\RCin.MÈDE,  De  CDiwïdibtis  et  sphœrindil)us,  prop.  xxvi. 


MAXIM  A   ET  MINIMA.  13!) 

(Icducla  est  igitiir  (iiucslio  ad  iiietliodiim  et  adanjuanda 

„        ,  li>].  in  .  (  in  /i"  +    (  in  /fc.  —  /.'in  A  in  lui.  liis 

/>*  —    (  eu  m  -i- >,— -^T'-n TT — r 

cl,  omnibus  diicfis  in  dciiominatorem  et  abs  IC  divisis,  adyequabuntnr 

Jlc.  his  —  llf].  in  -f  jjis  —  Hij.  in  /i"  -h  />  in  .1  in  /i 
cl 

A'y.  in  .  1  +    I  in  /ù/.  —  /.'  in    (  in  A"  iiis. 

Oiiaiidoqiiideni  iiiliil  csl  iiliiin(|uc  eommune,  elidantur  lioinogcnt^a 
oiiiiiia  abs  E  alFecta.  ot  .rquentui'  reli(iua  :  fiet 

//e.  I)is  — /j'/.  in    (bis       ;i'r|ualis       //y.  in.l, 

ideo(|iic 

-(  1er       ;e(]ualjilnr       />'  l)is. 

lùil  igitur 

lA  ad  \0  ul  3  ad  ■?. 

et 

AO  ail  01  ni  ?.  ad  i. 

Qiiod  erat  iiiveniendum  ('). 

Non  dissimili  mcthodo  in  quibuslibct  parabolis  in  intinituni  et  païa- 
bolieis  eonoidil)Us  inveniuntiir  centi'a  gravitatum.  Queinadmoduni 
anlcm,  verbi  gralia,  i/i  noslro  coninilr  jxiralHiliru  circa  appUcalain  axi 
cDiivcrso  indaganda  sint  centra  gravitatis,  non  vacat  in  praisens  indi- 
ean;  :  snl'licit  aporuisse  nie  in  boc  noslro  conoide  centi'um  gravitatis 
dividere  axem  in  portiones  qiiœ  servant  proportionem  1 1  ad  S  (-). 

(')  Ces  relations  cuiicnt  coii[incs,  d'après  AiicinMiiiiR,  De  iis  i^mv  vcliuninv  lu  uqiui. 
Livre  H.  |)rop.  2  et  suivaiUes.  Elles  claiciit  d'ailleurs  démontrées  dans  la  |iro|iosilinn  29  de 
I  Omfage  :  l'cdcrici  Ciiininandiiù  TJrhuialix  lilicr  de  ccntro  ^rmùlalis  id/idoriiiii.  Ciimpri- 
vllc^ii)  m  aiiiii)^  X.  Jiiinojiuv  ex  o'Jieuui  Alcxandri  Bcnacii.  M.  l).  LXV,  imbllé  cil  même 
lemiis  que  la  reslitulion,  |iar  Coinmaadin,  du  Traité  précité  d'Arcldméde.  où  elles  sont  seu- 
lement supposées. 

(-)  Ce  rapport  avait  déjà  été  iiidiiiué  à  ttolierval  dans  la  lettre  de  Fermai  du  4  no- 
vembre iG3G. 


IW  (F.UVRES  DE  FERMAT.—  1"=  PARTIE. 

III. 

AI)  EAMDEM  METIIODM. 

Volo  mcà  m elh otlo  secare  lineam  \(\  (ftg.  91)  datam  ad  piincliim  13, 
ila  lit  solidam  content itm  suh  quadrato  AB  el  linea  ]}(>  sit  maximum  om- 
nium solidoriim  eodem  modo  doscriptonim  secundo  lineam  A(",  in 
quovis  alio  piincto. 

A  B.  C 


Ponamus  in  notis  algebraicis  lineam  AC  vocari  li,  et  lineam  AB  in- 
cognitam  .4;  BC  erit  // —  .1  :  oporlet  ii,'itur  solidum  A(i .\n  li  —  Ar . 
salisfaccre  quaîslioni. 

Sumamus  iterum,  loco  A,  A  -+-  E  :  solidum,  quod  fiet  ex  quadrato 
.4  -h  /•;  et  ex  B  -  E  —  A,  erit 

B  iii  -  ('/.  4-  Il  in  Eq.  -\-  li  in  .1  in  E  ])is 

—  ,  If.  —  ,1  in  lu],  1er  —  Arj.'in  E  ter  —  Ec. 

Id  comparo  primo  solido 

Aq.  in  I!  —  .If., 

lanquam  essent  iequalia,  licet  rêvera  a'qualia  non  sint,  el  hujusmodi 
eom|)arationcm  vocavi  adœqualitalem,  ut  loquitur  Diopliantus  (sic 
enini  interpretari  possumgra'cam  voeem  TiaptfrÔT-/];  (')  qua  ille  ulitur). 
Deinde  e  duobus  solidis  démo  qnoil  iis  est  commune,  scilicet 

y/ in  Al/.—  /le; 
(juo  peracto,  nihil  ex  una  parte  superesl,  et  superest  ex  alia 

/)'  in  Eq.  -h  /)'  in    I  in  /:'  i)is  —    I  in  /•,'</.  1er  —  .1'/.  in  E  Ivv  —  Ec. 
(lomparanda  sunt  crgo  liomogenca  notala  signo  +  cuni  iis  qua^  notan- 

(  I)  t'vir  \i\  note  1  de  la  paye  ij  i. 


MAXIMA   ET  MIMMA.  141 

tiir  signo   —,  et  ilcrare  coinparatioiieiii  [ada3(|ualitaloni  ]  (')  oporlet 

intor 

//  iii  /fy.  -+-  Il  iii    (  in  A'  liis  c\  ima  pailo, 

et     (in  /v/.  1er  +    1'/.  iti  It  lei-  +  Ec.  ex  altéra. 
Totiiin  (livilainus  per  IC  :  coiiipai'alio  [ad;equalitas  |  crit  intcr 
Il  il)  /f  4-  /l  in  .1  l)is       et         (  in  h'  1er  +  Ai/.  1er  -+-  A'/. 

Ilac  divisioiic  peracla,  si  oiniiia  liomogenea  dividi  possiiiit  pcr  /s, 
itei'aiida  erit  divisio  por  E,  donec  reperiatiir  aliquod  ex  homogeiieis 
qiiod  liujusmodi  divisioneni  non  admiUat,  id  est,  ut  Vieta'is  (-)  verbis 
iitar,  (juod  non  affieiatiir  ab  fJ.  Scd  quia,  in  exeniplo  proposilo,  com- 
perimus  divisioneni  iterari  non  posse,  bic  standuni  est. 

Dcinde  utrimqnc  delco  boniogenea  ([lUC  aniciuntur  ab  /i  :  superest 

c\  nna  parle       />'in.li)is,       el  ex  a,lia       A'/.lev, 

inter([ii;e  non  aiiiplius  lacère  opoi'tet,  ut  antca,  comparationcs  tictas 

et  adœqualitates,   scd  vcrain  a'(|iiatioiieMi.   Dividainus  totum  per  .-I  : 

ergo 

A' Inscrit       ier|nalis       .4  1er, 

et 

fJ  crit  ad  .1  ut  3  ail  n. 

Redcamus  ad  nostrain  (|ua'stioiieiii  et  divi(himus  AC  in  puncto  15 

ita  ut 

A("  sit  ail  AH  ni  3  ad  2  : 

dico  soliduni  quadrati  AH  in  lU]  esse  maximum  omnium  (|iia'  desciibi 
possunt  in  eadcin  linea  A(],  in  qualibet  alia  sectionc. 

(')  Le  tfxte  véritable  est  doiiieiix  :  Fei'inal  n'a  dû  écrire  i|iie  l'un  des  deux  mots,  nm/- 
piiralidiicin  ou  adivqualitalvin,  i.\\\\\  ciiiployail  couiinc  synonymes;  l'aulrc  serait  mie  glose 
du  copiste  ou  du  possesseur  de  l'original.  Même  remarque  pour  compnratlo  et  adirijnali- 
tas,  quatre  lignes  plus  bas. 

(-)  En  réalité,  l'"crnutl  étend  singulièrement  ici  le  .sens  donné  au  mot  olfcctio  par  Viélo 
[  vitir  notamment  In  Artcin  Aiudyiiccn  Itn<^o<^c,  cap.  111,  9,  p.  J  de  l'édition  de  Scliooteii). 
Viètc  en  elTet  entend  par  là  la  présence,  à  la  suite  do  la  potcsia.i  (puissance  de  l'inconnue, 
sans  coelTicient),  de  termes  de  degré  moins  élevé.  Aii\si,  pour  lui,  x"  serait  une  polcsini 
para  (si  -r^a);  tout  iiolynômc  entier  en  .r  (ayant  l'unité  pour  coeiricicnt  du  terme  de 
degré  le  plus  élevé)  et  s'aunulanl  avec  .r,  uno  polcsini  njfccui. 


142  (EUVHES   UE  FERMAT.-  !■'=   PAUTIE. 

Ut  patcat  luijus  mctliodi  certitudo,  dcsumam  cxemplum  e  libro  Apol- 
lonii  De  (lelcrminata  scclionc,  qm,  ut  relcrt  Pappiis  initio  scptimi  lihri, 
dif'ticilcsdctcniiinationes  lial)ebat(');  eteam  quîc  scquiturdifficillimam 
esse  cxistimo,  quani  ut  invcntani  supponit  Pappus  septimo  lihro,  noc 
enim  illaiu  vcrani  esse  demonslrat,  sed,  ut  veram  suppoucns,  alias  inde 
consequentias  deducit.  Hoc  loco  Pappus  vocat  miniuiam  proporlioneni 
[j.ov7.yov  xat  l'ky.yiŒTOv ,  minimam  cl  singiilarem,  ideo  scilicet  quia,  si 
propouatur  quœstio  circa  magnitudiucs  datas,  duohus  scmpcr  locis 
satisfit  qu;ostioni,  sed,  in  miuimo  aul  maximo  tcniiino,  unicus  est  qui 
salislaciat  locus  :  idcirco  Pappus  vocat  minimam  cl  singiilarem,  id  est 
uuicam,  proportionem  omuium  qua?  proponi  possunt  minimaui.  Coui- 
uiaudinus  lioc  loco  duhilat  (|uid  per  [xovayéç  iutelligat  Pappus,  et  veri- 
tatcm  quaui  modo  explicui  iguoravit  (-).  Sed  ecce  propositioneni  : 

Sit  recta  data  (J.MID  (Jig.  9')),  et  in  ca  (/iiattior  j>uncta  0,  IM,  I,  1) 
data.  JJividenda  est  port io  MI  in  pnncto  N  ita  ut  rectanguli  OND  sit  ad 
rectangultiin  MNI  proportio  rninor  (piam  proportio  citjaslibel  rectanguli 
l>aris  OND  ad  quodns  aliiid par  MNI. 

0  Tit,  ,  1,     "n 


Supponamus  in  notis  liueam  OM  datain  vocari  U,  liueani  DM  datam 
/,  et  Ml  datam  G;  fingamus  nunc  MN,  quod  (ju;erimus,  vocari  .1  :  ergo 
rectangulum  OND  in  notis  eril 

JS\nZ  —  Ii\nA  +Zin.l  —  Aq.; 

('  )  1'ai'i>us,  m.  ConiiiKindiii,  foi.  1  jy  recto,  li^ne  \\  ;  cd.  Iliiltscli,  page  (ii4,  ligne  3. 

('^)  r.vi'i'LS,  cil.  Coinmandin  (cr.  cil.  Ihiltscli,  iiage7>S,  ligne  1)1  pi'op.  CI  : 

l''ol.  iijC)  rcclo  :  n  i.R.MM.  XXI.  Tribus  dalis  redis  liiieis  AB  B(".  CD,  si  fi.it  ut  rectangu- 
li luni  AI!I)  ad  ruclanguhim  MM,  ita  qnadratum  ex  Dli  ad  quadratum  ex  EC,  singnlaris 
11  propurtio,  et  minima  est  rectanguli  AIÎD  ad  rectangulum  1!EC.  » 

l'"iil.  i()(j  verso  .\  :  n  commicNTAUIUS.  Gro-'cus  codex  h  |jLOva/o;  Xo^o;  za:  èXi/WTo;  Î<jtiv 
1)  <i  ToCi  ûno  a:o  -yj;  -Ji  CiTio  fj:-)'-  <Jli'l"i^  verhi.t  ijiiid  .li'^nijîcctur,  qnidtittc  pcr  iiioii<icli(i\, 
u  cl  cpita'^inn  in  /lis  Iciiimnliliun  iiilclligct,  sati\  pcrcipi  non  pittcst,  cuni  Apidlonii  liliri.f 
Il  irirciinni\,  in  ijiin\  en  con^cripln  snnt.  ii 

I.cs  lettres  A,  B,  E.  C,  \)  de  Commandln  correspondent  respectivement  aux  lettres  0,  M. 
N,  I,  I)  de  Fermât. 


(!t  rectangulum  MNI 


MAXIMA  ET  MINIMA.  IW 

G  in  /(  —   I7. 


Opoilct  igiUir  proportioneni 

J'>\n  Z  —  li\v\  j{ -\- Z\\\  A  —  A'j.       ad       G  in    I  —  .-I7. 

osso   minimam   omnium    qiuc   ticri    possiiiit   qualihct   alia    divisioiic 
iine;e  MI. 

Sumamus  itorum,  loco  .4,  A  -4-  K,  et  habcbimus  proportioneni 

/;  in  Z  —  /;  in  A  —  fi  \n  E  -\-  Z  in  .1  -+-  Z  in  /i  —  .-I7.  —  Eq.  —  .-(  in  E  his 
ad       G  in  .  (  -t-  G  in  E  —    (y.  —  AV/.  —  .1  \n  E  IjIs, 

([tiani  piinne  comparare  per  ada'fiiialitatem  oportcbit,  iil  est  :  miiilipii- 
cai'c  piiinuiii  terminum  per  quartum  ex  una  parte,  et  secundum  per 
tertiuin  ex  alia,  et  simul  liaic  duo  producta  comparare. 
Productum 

fJ  in  Z  —  /j  in  A  -h  Zin  .1  —  -I7.,       qui  prier  est  terminus, 
per 

G  in  .1  -h  Gin  E  —  Ai/.  —  E'/.  —  .1  in  Z?  his,       qui  est  ullimus  terminus, 

iacit 

/l  in  Z  in  G^  in  A  —  G  in  II  in  .Iq.  -+-  G  in  Zin  Aij.  —  G  in  Ac. 
-h  II  in  Z  in  G  in  E  —  Il  in  - 1  in  G  in  E  -+■  Z  in  A  in  G  in  /:'  —  Aij.  in  G  in  /■-' 

—  />'  in  Z  in  Aq.  -t-  />'  in  /le.  —  Z  in  le.  +  Ayy. 

—  //  in  Z  in  Eq.  -h  11  in  ,1  in  Eq.  —  Z  in  _  (  in  Eq.  -\-  Aq.  in  Eq. 

—  //  in  Zin  .1  in  E  jjis  +  Il  in  Aij.  in  E  bis  —  Zin  Aij.  in  E  bis  +   Je.  in  /fbis. 

l'roductum  autem 

G  in  A  —  .I7.,       sccundi  termini, 


|)ei 


11  in  Z  —  Il  in  yl  —  A'  in  E  -t-  Z  in  ,1  +  Z  in  /i  —  Aq.  —  £"'/.  —    (  in  E  Ijis, 

terliuni  lerminuni, 


lU  ŒUVIIES   DE   FEIIMAT.  —  I"  PAUTIE. 

facil 

H  in  Z\i\G\i\   \  —  G  iii  11  in   le/.  —  ^7  in  fl  in  1  in  E  -+-  G  in  Z  in  .  ly. 
-H  G  iiiZin  .(in  É"  —  G  in  Ac.  —  G  in  .  l  in  /T'/. —  G  in   l'y.in  E  Ijis 

—  li  in  Z\u  Aij.  +  n\n  Ac.  +  fl'in  A/j.  in  /T  —  /f  in   (c. 

—  Zin   ifj.  in  /?  +  Aqq.  -\-  Aq.  in  Eq.  -+-  .le.  in  £"  i)is. 

Comparo  li;«c  duo  prodiicla  pcr  adsequalitatein;  deinamus  qiiod 
ipsis  commune  est,  et  residum  dividamus  pcr  E  :  siipercrit, 

ex  una  parle,       7/ in  Zin  G  ~  Aq.'in  G  —  li  in  Zin  E  +  D  in  A  in  E 
—  Z  in  -1  in  E  —  //  in  Z  in  .1  bis  —  Zin  .  \q.  bis  -i-  li  in  Aq.  I)is, 

ex  aiin,       —  G  in  -1  in  £"  —  G  in  .ly.  l)is  +  Il  in  .1'/.  —  Zin    I7. 

Dclcamus  omnia  homogcnca  iuler  quio  iterum  repcritur  /:  :  super- 

eril 

//in  Zin  G  —  Aq.  in  G  —  /^  in  Zin  .(  i)is  —  Zin  Aq.  bis  +  /iin  .i^.  bis 
œqualo       —  G  in  -I7.  bis  +  />'  in  .1'/.  —  Zin  Aq., 

el,  transponcndo, 

—  />'  in  .4(/.  +  Zin  yliy.  —  G  in  .le/.  +  H  in  Zin  y/  bis 
eiil  .'Equale      liinZ'inG. 

Istius  .Tqualionis  rcsolutione  rcperiemus  valorem  lineai  A,  id  est  va- 
lorem MN,  et  conscquenter  punctum  N,  et  inveniemus  veritatem  pro- 
positionis  Pappi  ('),  qui  docct,  ad  reperiendum  punctum  N,  oporterc 

fuccre 

ut  reclanguluni  OMI)  ad  rcctangulum  OlD, 

ila  qnadratuni  MN  ad  qiiadraluni  NI; 

a'quationis  enim  resolutio  nos  ad  camdem  constructioncm  dcducit. 

Ut  tandem  tangeniibus  applicetur  liaec  methodus,  sic  procedere  pos- 
sum  : 

Sit,  verbi  gratia,  cllipsis  ZDN  {fig-  9G),  cujus  axis  sit  ZN  et  cen- 

(  ' )  J'oir,  dans  la  note  0.  de  la  pa^e  il'!,  la  traduction  par  Commandin  du  texte  de  Pappiis 
et  la  correspondance  indiquée  pour  les  lettres. 


MAXIMA  ET  MINIMA. 


Uo 


tpum  R.  Sumamus  punctum,  ut  D,  in  cjus  circuinferentia,  a  quo  duca- 
imis  liiieam  DM  quae  tangat  cilipsin;  ducamus  prseterca  applicalain 
DO  et  supponamus  •<  in  >  iiotis  algehraicis  OZ  datam  vocari  II,  et  ON 
datam  vocari  G;  fingamus  OM,  (|tiaiii  (|ua'rimus  incognitam,  vocari  A 


(iiitelligimus  autem  per  OM  portionem  axis  contentam   inter  punc- 
tum 0  et  concursum  tangcntis). 

Quoniam  DM  tangit  ellipsin,  si  ducamus  lineam  lEV,  parallclam  DO, 
pcr  punctum  V  sumptum  ad  libitum  inter  0  et  N,  cerlum  est  lineâ  lEV 
secari  tangentcm  DM  et  ellipsin  quoque,  ut  in  punclis  E  et  I;  et,  quia 
linea  DM  tangit  ellipsin,  omnia  puncta  praeter  D  erunt  extra  ellipsin  : 
ergo  linea  IV  erit  major  lineâ  EV.  Erit  igitur  major  proportio 

c|iiadrali  DO  ad  quadiutum  E\'  (|uaiu  quadi'ali  UO  ad  iiuadratum  IV; 

sed 

m  (|u;ulralum  DO  ad  quadratum  EV, 

ita,  proprietate  ellipsis, 

rectangulum  ZON  csl  ad  rcclaiiyuluiii  ZVN, 
et 

ul  i(iiadratiiiii  DO  ad  quadialuin  1\',       ila  (|uadraluiii  OM  ad  quadraluin  VM  : 

major  est  igitur  proportio 

rectanguli  ZON  atl  reclangulum  ZVN 
quam  (|uadrati  OM  ad  fiuadralum  VM. 

Fingamus  <  OV  >,  sumplam  ad  libitum,  asqualem  E  : 

reclangulum  ZON  erit  A'iiiG; 

reclangulum  ZVN  eril  II  in  G  —  Il  in  E  +  G  in  E  —  /:'</.; 
quadratum     OM    eril  .I7.; 
quadratum     VM    ciil  Aq.  -t-  Eq.  —  A  in  E  bis. 
l'iRsiAT.  —  I.  19 


lie  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I™  PARTIE. 

Erit  igitur  major  proportio 

B in  G  ad  limG  —  li in  E  +G\nE  —  Eq. 
quam  yiq.  ad  Aq.  -4-  £"7.  —  A  in  £"  bis, 

et  consequcnter,  si  multiplicetur  prior  terminus  per  ultimum  et  secun- 
dus  per  tertium, 

B  in  G  in  Aq.  +  7?  in  G  in  £"7.  —  /<  in  G  in  A  in  £"  bis, 

productum  scilicet  prioris  termini  por  ultimum,  erit  majus 

7?  in  G  in  Aq.  —  B'in  E  in  Aq.  -\-  Gin  E  in  Aq.  —  Aq.  in  Eq. 

Oportet  igitur,  juxta  meam  methodum,  comparare  hiEC  duo  producta 
per  adaequalitatem  ;  demamus  quod  iis  commune  est  et  dividamus  resi- 
duum  per  £"  :  supererit, 

ex  una  parte,        /?in  Gin  E  —  7?  in  Gin  A  bis, 
et,  ex  alia,         —  Fi  in  Aq.  +  G  in  Aq.  —  Aq.  in  E. 

Deleamus  homogenea  quae  aliquid  habent  lineae  E  :  supererit, 

ex  una  parte,      —  6  in  G  in -4  bis,      et,  ex  alia,      —B\nAq.-{-GinAq. 

Quos  duos  terminos  juxta  methodum  œquare  oportet;  et,  transpo- 
ncndo  terminos,  ut  par  est,  inveniemus 

BinA  —  G  in  A       jequale       /?inGi)is. 

Vides  hanc  resolutionem  eamdem  esse  cum  Apolloniana  (-)  :  nam , 
mea  constructione,  ad  reperiendam  tangentem,  oportet  facere 

ui  H— G  ad  G,      ita  /ibis  ad  A, 

id  est 

ut  ZO  —  ON  ad  ON,      ila  ZO  bis  ad  OM; 

sed,  Apolloniana,  oportet  facere 

ut  ZO  ad  ON,      ita  ZM  ad  MN  : 
du«  autem  illae  constructiones,  ut  patet,  in  idem  recidunt. 

(')  Apollonius,  Coniques,  I,  34. 


MAXIMA  ET  MINIMA.  IW 

Plura  possem  alia  cxempla  adderc,  tum  primi,  tuin  secundi  casùs 
meae  mcthodi,  scd  ha!C  sufficiunt  et  cam  esse  generalem  ac  niinquam 
fallero  satis  probant.  Demonstrationcm  regulae  non  adjicio  nec  pleros- 
qne  alios  usus  qui  illius  pcrfectionem  confirniare  possent,  nec  inven- 
tionem  centrorum  gravitatis,  asymplotôn,  (juoruni  exempkim  niisi  doc- 
tissimo  Domino  do  Roberval  ('). 


IV. 

METIIODUS  DE  MAXIMA  ET  MINIMA  ('\ 

Duni  syncriseos  et  anasirophcs  Vietaîse  (^)  nictlioduni  oxpenderem, 
oarunique  usum  in  depreliendenda  ;cquationuni  correlataruni  consli- 
tiitioiic  accuratius  explorarem,  subiit  animuni  nova  ad  inventioneni 
inaxim;e  et  niinima;  exinde  derivanda  methodus,  cujus  ope  dubia  quœ- 
libet  ad  Stoptaf^ov  pertinentia,  quœ  veteri  et  novai  molestiam  exbibuere 
Geometriae,  facillime  profligantur. 

Maximai  quippe  et  minimal  sunt  unicaî  et  singulares,  quod  et 
Pappus  (*)  monuit  et  jain  veteres  noriint,  licet  Commandinus  quid 

(')  Fermai  semble  no  faire  allusion  ici  qu'à  l'Écrit  II  qui  prcccdo.  Cet  tcril  fui  oiïccli- 
vemcnt  envoyé  à  Iloberval,  par  l'inlennédiairo  de  Mersennc,  en  avril  i638;  il  n'y  a  au 
contraire,  dans  la  corresi)ondance  connue  do  F'crmat,  aucun  indice  sur  une  application  de 
sa  méthode  à  la  rcclierclio  des  asymptotes. 

(2)  Cet  important  morceau  a  été  conservé  par  une  copie  de  Mersennc,  aujourd'hui  perdue 
elle-même,  mais  dont  il  subsiste  deux  transcriptions  de  la  uiain  d'Arbo^'ast  :  l'une  au  nel 
(Manuscrit  du  prince  Boncompagni),  l'autre  en  brouillon  (liibl.  Nat.,  Fonds  français,  3280, 
nouv.  acq.^,  qui  a  servi  à  M.  Cli.  Henry  pour  le  texte  (]u'il  a  donné  :  Rcclieichcs  sur  les 
manuscrits  de  Pierre  de  l'ermat  (Rome,  1880),  pages  i8o-i83. 

(■■)  ViÉTE,  De  reco^nitione  erijiiatio/iuni,  ca[).  16,  et  De  emendalionc  œqimlionum, 
cap.  3  (éd.  Schooten,  p.  104  et  suiv.,  i34  et  suiv.).  La  syncrisis  do  Viète  correspond  à  la 
recherche  de  la  composition  des  coelTicients  d'une  équation  en  fonction  des  racines  de 
cette  é(|uation;  Yan<istrop/ie  a  pour  objet  l'abaissement  du  degré  (impair)  d'une  équation, 
quand  on  connaît  [une  racine  do  la  transformée  obtenue  en  changeant  le  signe  de  l'in- 
connue. 

Dans  tout  ce  fragment,  au  reste.  Fermât  emploie  les  expressions  techniques  de  Victe  et 
applique  les  procédés  de  ce  dernier. 

(')  /'o/r  plus  haut,  page  i4''-. 


U8  ŒUVRES   DE  FEKMAT.  -  1=   PARTIE. 

per  [Aovayoç  intelligeret  Pappiis,  ignorare  se  non  diffitctur.  Inde  seijui- 
tur,  al)  utraqiie  puncti  determinationis  constitiitivi  parte,  possc  sunii 
;equationem  unam  ancipitem  et,  ex  duabus  utrimque  sumptis,  effici 
duas  a3quationcs  ancipites  correlatas  aequales  et  similcs. 

Proponatur  in  exempUini  recta  B  ita  secta  al  reclangulum  siih  ipsiiis 
segmentis  sil  marirnum  (').  Punctum  proposito  salisfaciens  rectam 
datam  bifariam  secat,  utpatef,  et  maximum  rectanguliim  aîqnatur  qua- 
dranti  B  quadrati;  nec  ex  alia  quavis  rectse  illius  sectione  orietur  rec- 
tanguluni  «quale  quadranti  B  quadrati. 

At,  si  recla  eadcm  B  proponatur  secanda  eâ  conditionc  ul  rcclanguittrn 
siib  ejus  segmentis  sil  œquale  Z  piano  (quod  supponendum  n)inus  qua- 
drante /^quadrati),  tune  duo  puncta  proposito  satisfacient,  qux'quidem 
a  puncto  maxinii  roctanguli  intercipiuntur. 

Sit  enim  alicujus  rectae  B  segmentum  A,  fiet 

BmA — ^1  quad.       sequale      Z  piano, 

quae  œquatio  est  anceps  et  rectam  A  de  duobus  lateribns  explicari  possc 
indicat.  Sit  igitur  a^quatio  corrclata 

BmE  —  Zî'quad.       œquale      Z  piano; 

ex  metbodo  Vietsea  comparentur  hae  duœ  aequationes  : 

B\nA  —  B'\nE      œquabilur      .1  (juatl.  —  i^quad., 

et,  omnibus  per  A  —  E  divisis,  fiet 

B      œqnalis       ,1  -t-  E, 

ipsseque  A  ai  E  erunt  inœqualcs. 

Si  sumatur  aliud  plannm,  ioco  Z  plani,  quod  sit  majus  quani  Z  pla- 
num,  sed  minus  quadrantc  B  quadrati,  tune  rcct;e  A  et  E  minus  intcr 
se  dilTercnt  quam  superiores,  quum  puncta  divisionis  magis  accèdent 
ad  punctum  rectanguli  maximi  constitutivum,  semperque,  auctis  divi- 
sionum  rectangulis,  ipsarum  A  cX  E  dififerentia  minuetur,  donec  per 

(')  fuir  plus  haut  la  mt^me  question  traitée,  page  i34. 


MAXIMA  ET  MINIMA.  li!> 

ullimam  maximi  rectanguli  divisionem  cvanescat,  quo  casu  u-ovayr, 
vel  unica  continget  soUitio,  qiiuin  iliia;  sequales  <^  fient  >  quantilatos, 
lioc  est,  .1  lequabitur  E. 

Qiiiim  igitur,  in  duabus  superioribus  aequationibus  correlatis,  pei- 
nictbodiim  Vietaeam,  li  a;qiiabitur  A  -\-  E,  si  E  aiquetur  ipsi  A  (qiiod 
contingere  semper  in  puncto  niaxima»  vel  niiniin;c  constitulivo  appii- 
ret),  ergo,  in  casu  proposito, 

It      iequaliiUir        (  bis  : 

lioc  est,  si  recta  D  bifariam  secetur,  rectangulum  sub  ipsius  segmentis 
erit  maximum. 

Ksto  aliud  exemplum  :  Uecta  U  ila  secanda  csl,  iil  solidum  suh  (fiui- 
drato  unius  ex  segmentis  in  alterum  sit  maximum  ('  ). 

Ponatur  unum  segmentum  esse  A\  ergo 

//  in  ,1  (|iiaci.  —   i  cul),  eril  maximum. 

.Equatio  correlata  a^qualis  et  similis  est 

B  in  ZTquad.  —  E  cub. 

Comparentur  juxta  methodum  Viet*  :  ergo 

B  in  .1  quad.  —  B  in  E  quaci.       ii;quabitur      A  cub.  —  E  cub., 
et,  omnibus  per  A  —  E  divisis, 

Il  in  A  +  D\n  E      ie(iuaijitur       yl  quad.  +  A  in  E  +  E  quad., 

quaî  est  constilutio  iequationum  correlatarum. 
Ut  qua^ratur  maxima,  fiât  E  a^qualis  ipsi  .1  :  ergo 

B  in  A  bis       a3qual)ilur      A  quad.  1er, 

lioc  est, 

/f  bis      ;e(iuabilur       .1  lei-. 

Constat  propositum. 

Quia  tamen  operosa  nimis  et  plerumque  intricala  est  divisionuni 

M)  J'oir  plus  haut  la  même  question  traitée,  page  i4o. 


130  ŒUVRES   DE  FERMAT.—  I™  PARTIE. 

illa  per  binomia  practice,  conveiiiens  visuin  est  latera  aequationum  cor- 

relatarum  inter  se  per  ipsoriim  difTcrentiam  comparari  ut,  ea  ratione, 

unicà  ad  diirerentiain  illain  applicatione  totum  opus  absolvatur. 

Esto 

Bq.  in  A  —  Ac.  œquandum  maximo  solido. 

Correlata,  juxta  superioris  prœcepta  methodi,  aequatio  debuit  sumi 

Bq.m  E  —  Ec. 

Sed,  quoniam  E  (perindc  atque  ^1)  est  incerta  quantitas,  nihil  vetat 
quominus  vocetur  A  -h  E  :  crit  igitur 

Bq.  in  .1  -h  Bq.  in  E  —  Ac.  —  Ec.  —  Aq.  in  E  ter  —  Eq.  in  A  ter, 

ex  una  parte  ;  ex  altéra 

Bq.  in  .1  —  Ac. 

Demptis  sequalibus,  patet  a^qualioncm  inlegram  in  homogenea  al) 

E  adfecta   iri  devolutam,  quia  in   utraque  œquatione  repcritur  A   : 

nempe 

Bq.'mE      içquabilur      ^f.  + ^7.  in  £"  ter -+- £"(7.  in  .1  ter, 

et,  omnibus  ipsi  E  applicatis, 

Bq.       3efiuai)itur      ^y.  +  ^17.  ter -1- ^  in  £"  ter, 

quœ  est  constitutio  duarum  bujusmodi  aequationum  correlatarum. 

Ad  inveniendam  maximain,  latera  duarum  ii'quationum  inter  se 
debent  œquari,  ut  satisfiat  metliodi  pr;edictie  praîceptis,  ex  qua  poste- 
rior  hœc  et  niodnm  et  rationem  ipsam  operandi  desumpsit. 

iEquanda  igitur  suiit  inter  se  ^  et  ^  +  ^  :  ergo  E  dabit  nibilum. 

Quuni  igitur  ^y.,  ex  jam  inventa  aequationum  correlatarum  constitu- 

tione,  «quetur 

Eq.  -f-  Aq.  1er  +  A  in  E  1er, 

ergo  elidi  debent  bomogenea  oninia  ab  E  adfecta,  utpote  nibilum  re- 
prœsentantia  :  ctmanebit 

Bq.      sequale      Aq.  ter, 
quœ  aequatio  dabit  maximum  solidum  quaesitum. 


MAXIMA   ET  MINIMA.  151 

Ut  autem  plenius  innotescat  utriusque  hujus  nostrae  mcthodi  usuiii 
esse  gencraleni,  dispiciamiis  novas  œquationum  correlatarum  species 
(le  quibus  <]  tacct>  Vieta,  ex  libro  Apollonii  De  dclcrminala  seclione 
(propositione  apud  Pappum  Gi  Libri  VII),  cujus  determinaliones  ipse 
Pappus  innuit  et  profitetiir  difficiles  ('). 

Su  recta  BDEF  {fig.  97),  in  quâ  datapuncta  B,  D,  E,  F.  Inlra  puiicla 
D  e/  E  siimendum  punclttm  N,  M  rcclangulum  BNF  ad  reclanguluin  DNE 
liaheat  minimam  ralioncm. 

Fig-  97- 
B_ P, ^ r^ 

Recta  DE  vocetur  D,  DF  vocetur  Z,  BD  vocetur  D  ;  ponatur  DN  esse  A  : 
ei'go 

ratio    D'inZ — D  in  A -{- Z'in  A  — /iq.     ad    DmA  —  Aq.     csl  niinima. 

Ratio  correlata  similis  et  sequalis  esto 

D\nZ~D\nE +  Z\nH  —  Eq.     ad     D\nE~Eq., 

juxta  priorem  metbodum.  Factuni  itaque  sub  mediis  aiquabitur  facto 
sub  extremis  :  boc  est,  ex  una  parte, 

D\nZ'\nB\n  E  —  D\nZ'\n  E<j.  —  Dm  Ain  B\n  E  -\-  D  in  A  in  Ei/. 
-h  Zin  A  in  DmE  —  Z  m  A  iiiEq.  —  Aq.  \i\B'mE  -+■  Aq.  iwEq., 

ex  altéra  parte, 

7?  in  Zin/?  in  A  —  D\n  Zin  Aq.  —  DinEinBin  A  -i-  Din  E  in  Aq. 
-h  Z  in  E  in  B  in  ,1  —  Zin  E  in  /Iq.  —  Eq.  in  f!  in  .1  +  Eq.  in  Aq. 

Demptis  communibus  et  facta  congrua  mctatbesi, 

L>  in  Zin  B  in  A  —  D  in  Zin  Bin  E  +  Din  Ein  Aq.  —  Z>in  A  in  Eq. 
—  Z  in  £■  in  Aq.  +  Zin  A  in  Eq.  -h  Aq.  in  B  in  E  —  Eq.  in  B  in  A 
sequabilur       D  in  Z  in  Aq.  —  Din  Z  in  Eij. 

(  '  )  Vmp  plus  haut  la  mCmc  quoslion  Iralléc,  page  142. 


13-2  ŒUVRES  DE  FERMAT.-  1"   PARTIE. 

Singulis  œquationis  partibus  per  A  —  E  divisis  (quod  quidom,  bina 
ox  bomogencis  correlata  sigillalim  inter  se  conferendo,  facillimum  :  ut 
pu  fa 

/>in  Zin /^in /l  — /^inZiri /?in^  abs   A—E  divisum       dut       D\nZ\i\H; 

siiTiiliter 

D\n  E  \n  A(].  —  D\n  A\n  Eq.  abs  A — E  divisum       dat      Dm  A  in  E; 

et  sic  de  cîeteris  :  bomogenea  enim  inter  se  correlata  satis  facile  dispo- 

nuntur  ad  bujusmodi  divisioneni  admittendani),  fiet  igitur,  post  divi- 

sionem, 

D  in  Z  in  H  h-  /)  in  .  1  in  £"  —  Z  in  A  in  E  ^  B\n  A  in  K 

acquaie      D'mZ'xn  A -\- D\n  Z\nE, 

quai  tandem  aequalitas  aequationum  correlatarum  constitutionem  exbi- 
bebit. 

At,  si  ex  bujusmodi  constitutione  quœratur  minima,  débet  E,  juxta 
metbodum,  œquari  .4  :  igitur 

/>in  Zin  B  -+-  D\n  Aij.  —  Z\n  Aq.  -t-  B  in  Aq.       irquabilur       D'in  Z  \n  A  bis  ; 

bujus  aiquationis  resolutio  dabit  valorem  A,  ex  quo  minima  ratio  quœ- 
sita  statim  patebit. 

Nec  morabitur  Analystam  ultinuo  istius  aîqualitalis  ambiguitas:  pro- 
det  quippe  se,  vel  invito,  latus  utile.  Imo  et  in  aequationibus  ambiguis 
qua;  plura  duobus  babent  latera,  non  décrit  solitum  ab  utraque  bac 
nostra  metbodo,  sagaci  tantisper  Analystae,  praesidium. 

Ex  supradictae  qusestionis  processu,  patet  priorem  illam  metbodum 
iutricatam  nimis  ut  plurimum  evadere,  propter  crebras  iihis  divisio- 
num  per  binomia  iterationes.  Recurrendum  ergo  ad  posteriorem,  qua* 
tamcn,  licetex  priori,  ut  jam  dictum  est,  deducta,  miram  certe  Hicili- 
tatem  et  compendia  innumera  peritioribus  abunde  suppeditabit  Ana- 
lystis,  imo  et  ad  iuventioncm  tangentium,  centrorum  gravitatis,  asym- 
ptotôn,  aliorumque  id  genus,  longe  expeditior  altéra  illâ  evadel  et 
elegantior. 


MAXIMA  ET  MIMMA.  153 

(^onfulentcr  itaqiic  sicut  olim,  ita  et  nuiic  pronuntianrius  sempcr  et 
Icgitimam,  non  aiilcm  forliiitam  (iil  quihusdain  visum)  ('),  maximale 
l't  minimae  disquisitionem  hoc  unieo  et  gcncrali  conL'mei-i  opitagmate  : 

Statuatur  etc.  {voir  page  i33,  ligne  7,  à  page  i34,  ligne  G;  comparer 
page  i33,  note  i)  ...  innotescct. 

Si  qui  adliuc  supersiiiit  ([iii  nietliodum  liane  nostram  dcbitani  sorti 

pronuntiant, 

llus  ciipiain  siiiiilcs  Icnlaiido  cxcudere  sortes  {''-). 

Qui  hanc  metlioduni  non  probaveril,  ci  proponitur  : 

Dalis  tribus punclis,  (itiartum  repaire,  a  qiio  si  ducantur  Ires  reeUv  ad 
data  puncla,  sunirna  trium  haium  rcclanun  sil  miiùina  quanlilas. 


V. 

AD  METIIÛDLIM  IIE  MAXIMA  ET  MINIMA  APPENDIX  (^'. 

Quia  plerunique  in  progressu  qusestionum  occurrunt  asyninietria', 
non  dubitahit  Analysta  triplicatas  aut  ulterioris  etiam,  si  libeat,  gra- 
(iùs  positiones  usurpare  :  earuni  quippe  beneficio  multiplicos  et  intri- 
cati  ut  pluriinuin  vitabuntur  ascensus.  Hujusce  artiticii  metbodus  ita 
procedit  ut  exenipla  infra  sci'ipta  dcclarabunt. 

Sil  scinicirrulas  ciijtis  dianietcr  AW  {Jig-  9B)  et  iii  eain  perpe/idindaris 
I)(j.  Qiueritur  maxintiini  reetanim  AC  et  CD  aggregatum. 

Diametei'  vocelur  />';  [(onalur  recta  AC  esse  A  :  ergo 

Ci)    dit     liUiis{lj\\\  A  —  A\\\.\,yt\.). 

(')  Allusion  à  la  lettre  de  Descartes  à  Mcrscnnc  pour  Fermât,  du  18  janvier  i(i38  :  «  ('.ai- 
premiéromeiU  la  sienne  [la  rè.^lo  do  Fermât]  est  telle  (|uc,  sans  industrie  et  par  liasanl, 
on  peut  aisément  tomber  dans  lo  chemin  qu'il  faut  tenir  pour  la  rencontrer.  » 

(2)  Ce  vers  latin  n'est  tiré  d'aucun  classique;  pcut-ôtre  est-il  de  Format  lui-niOmc. 

(■')  Morceau  inédit,  publié  sur  la  copie  d'Arbogast,  qui  porte  la  mention  «  d'après  le 
manuscrit  (te  Fcriritil  «. 

l'EHMAT.    —    I.  20 


154.  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I»  PARTIE. 

Eo  itaque  deducitur  quœstio  ut 

A  -h  lat.{B  in  A  —.1  quad.) 

sit  maxima  quantitas. 

Quia,  ex  praîceplis  mcthodi,  œquationcs  adaequandae  nimiiim  sunt 


scansurœ,  ponatur  maxima  illa  quantitas  esse  0  :  Vieta?am  enim  igno- 

tarum  quantitatum  per  vocales  cxpressionem  cur  respuamus? 

Ergo 

A  -+-  lat.  [D  in  .1  —  .1  quacl.)       ircjuabiliir       0, 

ideoque 

0  —  A       aîquabilur       lateri{Ii  in  A  —   l  qtiatl.), 

et,  omnibus  in  quadratum  ductis, 

Oquad.  +  A  f|ua(l.  —  Oinl  bis       a;quai)ilur       /?  in  A  —  A  quacl. 

Hoc  peracto,  ita  inslituenda  est  transpositio  ut  maxinius  sub  O  gra- 

dus  unam  aequationis  partem  solus  occupet,  ut  eà  ncmpe  ratione  possit 

de  maxima  deterniinari,quo  tendit  artificium.  Per  translationem  bujus 

modi, 

/;in  .1  —  .4  quad.  bis  +  O  in  .-J  bis       ;T;qiiai)itur       Oquad. 

Quum  igitur,  ex  bypothesi,  Osit  maxima  quantitas,  ergo  O  quadra- 
Uim  erit  quadratum  maximœ  quantitatis,  ideoque  maximum  :  ergo 

/i  in  A  —  A  quad.  bis  +  0\n  A  bis  (quse  omnia  spquatiUir  O  qiiadralo) 

sunt  maxima  quantitas;  quœ  sequatio,  quum  vacet  asymmetriâ,  perinch' 
ex  mctbodo  resolvatur  ac  si  0  quantitas  esset  nota.  Ergo 

/>'  in  A  —  A  quad.  Ijis  -+-  O  in  A  bis 

adsequal)itur 

B  \n  A  -k-  B  \n  E  —  A  quad.  i)is  —  E  quad.  Ims 

—  .1  in£'qualer+  0  in  -1  bis  +  0  in  /ibis. 


MAXIMA  ET  MINIMA.  155 

Sublatis  coniinunibus,  et  reliquis  ipsi  E  applicatis, 

/y  +  Obis       adicquabilur      Zf  bis  +  ^1  qualcr. 
Ijlxpungatur  Ebis  ex  methodo  :  ergo 

/?  4- O  bis       îpquabilur       /l  quater, 

ideoque 

/l  qualer  — //      œf|uabitur      Obis, 

ot 

y4  bis  —  (liiiiid. /)(       ;equabilur       O. 

Hac  œqualitate  ex  methodo  stabilita,  redcundum  ad  priorcin,  in  qua 

ponebamus 

A  +  lal.{Jl  in  A  —  A  quad.)       œquari       O. 

Quuni  iiîitur  inventa  sit 

o      .'pquaiis      .1  bis  —  diniid. /;, 

ergo 

^  bis  —  diniid. /y       œquabitur       ,'1  + /a<.(i/in  ^1  —  ^I  quad.), 

ideoque 

.1  — diinid./y       ;i>quabilur       /a^  (/?  in  v-l  —  ^i  quad.), 

omnibusque  in  quadratuni  ductis, 

yl  quad. -+- /iquad. -^  — /iin  .'(       eequabitur      Z(in  ^  —   1  quad.. 


't  tandem 


/?in  yl  —  .1  quad.       œquabitur      /Jquad.n; 


qua;  ultinia  ioqualitas  dabit  valorem  A  in  quiesita  determinalione. 

Hoc  artilicio  nti  possumus  ad  invenlionem  coni  maxirni  ambilûs 
spliœrœ  inscribciuli  (  '  ). 

Sit  sphaïrœ  dat;e  diameter  AD  {fig.  99).  Conus  quaesitus  babeat  alti- 
tudinem  AC,  bitus  AB,  semidiametrum  baseos  BC.  Rectangulum  AB 

(')  Question  proposée  par  Fermai  à  Mersennc  dans  sa  lettre  du  2G  avril  ir>3(i. 


loG  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  1"  PARTIE. 

inBCuna  cum  BC  quadrato  continchit  maximum  spatium,  ex  Archi- 

medc  ('). 

Diameter  vocetur  li;  recta  AC,  A  :  ergo 

XWcfMlatus  {B  in  A)       et      BC  erit /«f«s  (/?in  ^1  — -1  quad.). 

Rectanguliim  AB  in  BC  una  cum  B(]  quadrato  crit 

lfiliis{l}  (\\idLi\.  in  .t  quatl.—  Bm  A  euh.)  +  li'm  A  —  A  qiuid. 

Hsec  omnia  a?quantur  maximo  spatio  :  esto  0  piano.  Ergo 

Opl.-H-t  quad.—  B\\\A     icqiiabilur     lalcri{Bt\unf\.\i\  A  qiuul.—  />' in   1  cul).). 

Omnia  ducantur  quadratice,  etc.  ;  tandem  dcvcnietur,  ex  superiori 
methodo,  ad  sequationem  OpUmi,  ciijus  bencficio  prima  a^iualitas  jani 
exposita  resolvetur. 


Non  décrit  tamen,  hoc  in  exemplo,  solutio  ex  methodo  ahscjue  tri- 
plicala  ;cqualitate  :  eo  enim  potost  deduci  qu.Tstio  ut,  data  rcctà  AB  in 
triangulo  (^BA,  (jiuoratnr  maxima  proportio  reclanguli  CBA  una  cum  CB 
(|uadrato  ad  quadratum  AD,  qno  casu  methodus  vulgaris  sufficit. 

Recta  AB  data  vocetur  //;  |)ûnatur  CB  esse  .1  :  ergo  AC  erit  potentiâ 
li  quad.  —  A  quad.  Sed 

ut  AC  quadralum  ad  AH  quadratum,        ila  AR  quadratum  ad  Al)  quadratum  ; 


ergo 


.  ^    ,  P>  quad.  quad. 

AI>quad.   cnt      '     '    - 


A' quad.  —  .1  (piad. 


ad  qu;e  rectangulum  Z^in^l  +  .1  quadrato  dei)et  haberc  maximam  pro- 
[)ortionem  :  iioc  enim  quserimus. 

(  ')  AnciuMiiDii,  De  spliœrn  et  cylindrn,  I,  i5,  donne  la  mesure  de  la  snrface  latérale  (hi 
cùnc. 


MAXIMA  ET  MINIMA.  157 

Omnia  ducantur  in 

iîquad.  —  A  qiiad.; 
ei'go  ratio 

/?c|uaiJ.qua(l.  ad  /?cul).iii  .1  -t-ZJquad.  in  .1  quad.— B  in  Aciil).— Aqiiad.c|iiad. 

est  minima.  Sed  B  quad. quad.  est  quantitas  data  :  icctic  enini  li  data' 
potestas  est  :  ergo 

/>  cuIj.  in  .(  +  /i  quad.  in  .Iquad.  —  /J\n  ^Icul).  —  At|iiad.qua(l. 

est  inaxiuia  quantitas. 
Ex  metliodo 

/;  cul).  + /?  quad.  in  .(  i)is        fcquabilur        //in  ,1  quad.  ter -t-    (  cul>.  qualei, 

qua;  a'quatio  ad  sequenteni  statim  depriniitur 

^  quad.  qualer  — /iin/l       ictiuaie       //quad., 

ideoque  patehit  solulio  (fua\stionis. 

Ncc  pkiribus  in  rc  perspicua  immoramur  :  constat  nompe,  per  tri- 
plicatas  aut  quadruplicatas,  imo  et  ulterius  etiam,  si  liheat,  prouiotas 
hypostases,  evanescere  omnino  asymmetrias  et  si  qua;  alia  romorantiir 
Analystam  impedimenta. 

Elegautius  tamen  et  fortasse  magis  Y$oja£Tpiz.w;  quiestioiics  de 
maxiina  et  minima  spéciales  tangentium  bénéficie  rcsolvuntur,  licet  et 
ipsae  tangentes  ait  universali  mcthodo  dcriventur. 

Hujus  rei  uiiicuui,  (|iiod  multorum  instar  erit,  proponatur  exem- 
plum  : 

In  semicirculo  FBD  {/ig.  i  oo)  duclâ pcrpendiculari  BIÎ,  ifiuvrilur  niaxi- 
jnuni  siih  FE  <^  in  ^  \l\\  reclangidum. 

Si  quœratui'rectangulum  FEB  œqualc  date,  ex  nostra  metliodo,  qua^- 
rcnda  esset  hyperbole  sub  angulo  AFC  eâ  conditione  ut  rectangnla 
similia  FEB  esseiita^qualiadato,  punctaque  interscctionum  liyperbcdes 
et  semicirculi  qua;situm  adimj)leient;  sed,  quoniam  rectangulum  FEB 
maximum  quicrimus,  quairenda  hyperbole  sub   angulo  AFC  (asym- 


138  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  1™  PARTIE. 

ptotis  AF,  FC),  quae  semicirculiim  non  jam  secet,  sed  tangat,  u(  in  R  : 

puncta  eniin  contactûs  maximas  et  minimas  déterminant  quantilates. 

Sit  factuni.  Quiim  igitur  hyperbole  in  puncto  B  tangat  semicirculum, 

ergo  recta,  in  puncto  R  semicirculum  langens,  tanget  et  hyperholen. 


Sit  illa  recta  ABC..  Quum  in  hyperbole  pci' B  transeuntc  ducta  sit  (an- 
gens  cum  asymptotis  inpunctis  AetCconcurrens,ergo,ex  Apollonio('), 
recta'  AB,  BC  sunt  acquales,  ideoque  aîcjualos  rectœ  FE,  EC,  et  AF  dupla 
BE  sive  AN.  Est  autem,  propter  circulum,  BA  sequalis  AF  :  ergo  RA  est 
dupla  AN  et,  in  triangulo  simili,  posito  cen(ro  M,  semidiameter  MR 
dupla  ME.  Datur  autem  semidiameter  :  ergo  et  punctum  E. 

Et  generalis  ad  invcntionein  maxinnc  et  minimaî  gcometrica  es( 
(|ua"stionum  ad  tangentes  abductio;  nec  idco  minoris  facienda  univcr- 
salis  methodus,  quum  ejus  ope  et  maxinia  et  minima  et  ipsa3  tangentes 
indi  géant. 


VI. 


AD  EAMDEM  METIIODUM  ('\ 


Doclrinam   tangentium   antecedit  jamdudum    tradita   Methodus  de 
iiH'entionc  maximœ  et  mi/iimœ,  cujus  beneficio  terminantur  qua^stiones 


(')  Ai'OU.OMi;s,  Cniiiqiwf,  II,  3. 

(-)  Cotte  pièce,  imprimée  dans  les  rnrirt  (p.  Oçi  ù  y'i),  est  la  seule  pour  hKiuellc  il 
subsiste  un  original  de  Fermai  (Bibl.  Nal.,  l'aïuts  franraii,  n°  3280.  nouv.  ac(]..  fol.  ii' 
à  IÎ7),  d'ailleurs  sans  litre. 


MAXIMA  ET  MINIMA.  159 

omnes  dioristicae,  et  famosa  illa  problemata,  quae  apud  Pappum  ('), 
in  prsefatione  Libri  VII,  difficiles  determinationes  liabcrc  dicuntur, 
facillime  detcrminantur. 

Linese  curvœ,  in  quibus  tangentes  inquirimus,  proprietates  suas 
spccificas  vel  pcr  lincas  tantiim  rcctas  absolvuiit,  vcl  [)er  curvas  rectis 
aut  aliis  curvis  quomodo  libet  implicatas. 

Priori  casui  jam  satisfactiim  est  prœcepto  quod,  quia  concisum 
nimis,  difficile  sanc,  sed  tanien  <  legitinuim  >  (^)  tandem  reper- 
tuni  est. 

Consideramus  nempein  piano  cujuslibetcurvœ  rcctas  duas  positione 
datas,  quarum  altéra  dianieter,  si  libeat,  altéra  applicata  nuncupctur. 
Deinde,  jam  inventam  tangentcm  supponentes  ad  datuni  in  curva 
punctum,  proprietatem  spccificam  curva),  non  in  curva  amplius,  scd 
in  invenienda  tangente,  per  adaequalitatem  consideramus  et,  cdisis 
(quœ  monet  doctrina  de  maxima  et  minima)  homogeneis,  fit  dennim 
œqualitas  quse  punctum  concursùs  tangentis  cum  diametro déterminât, 
ideoque  ipsani  tangentcm. 

Exemplis,  qua;  olim  multiplicia  dedimus,  addatur,  si  place!  tangens 
cissoidis  cujus  Diodes  (')  traditur  inventor. 

Esto  circulus  duabus  diametris  AG,  BI  {flg.  io[)  normaliter  scctus, 
et  sit  cissois  IHG  in  qua,  sumpto  quolibet  puncto,  ut  H,  ducenda  est  a 
puncto  H  tangens  ad  cissoidem. 

Sit  factum,  et  ducta  tangens  HF  secet  rectam  CG  in  F.  Ponatur  recta 
DF  esse  A  et,  sumpto  quolibet  puncto  inter  D  et  F,  ut  E,  ponatur  recta 
DE  esse  E. 


(')  T'oir  plus  haut,  page  142,  note  i. 

(-)  Lo  mot  k'i^iiinmm  manque  sur  l'original  de  Fermât,  ce  qui  prouve  assez  que  cet  ori- 
ginal est  lui-même  défectueux.  L'éditeur  des  Varia  a  restitué,  pour  l'adjectif  man([uant, 
siiffwiens,  expression  qui  n'est  guère  de  la  langue  de  Fermât  et  dont  l'omission  s'explique 
moins  bien. 

(')  L.a  courbe  connue  sous  le  nom  de  ci.wtoïde  se  trouve  dcfinie  et  donnée  comme  em- 
ployée par  Dioclès,  dans  le  eommenlaire  d'Eutocius  sur  la  proposition  d'Arcliimùdo,  De 
xpliœra  et  cjlindro,  II,  2,  éd.  Torelli  =  11,  i,  éd.  Ilciberg  (Vol.  m,  p.  78  et  suiv.).  Lv  nom 
de  cissolde  est  emprunté  à  Proclus  {Commentaire  sur  le  premier  livre  d'Euclidc),  ipii  en 
parle  comme  d'une  courbe  fermée  et  présentant  des  points  de  rcbroussement. 


100  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  l'<^  PARTIE. 

Quum  igitur,  c\  proprictalc  specifica  cissoidis,  recta 

MDsit  ad  DG     ni     DG  ad  DU, 

liât  jam  in  tonninis  analyticis  per  ada'qualitatem 

m     NE  ad  EG,      ila  EG  ad  porlioiiem  recUe  EN 

(|UH'  inlercipitur  inter  punctum  E  et  tangentein  et  est  liO. 

Vocetur 

AI)  dala,  Z\         DG  dala,  A';        1)11  data,  7.'; 

DE  qusesila,  ul  diximiis,  ,1;         DE  suini)la  ad  liljiUim,  E  : 

ergo 

EG  vocabitur    N  —  /•-'; 

/.'in/l  —  R\nE 


E()  vocahitui' 


A 


EN  vocabitur     latus{Z\\\  N  —  ZmE  ^  N\\\  E  -  Kq.). 
Quum  igitur,  ex  prasccpto,  proprietas  specitica  debeat  coiisiderari, 

FiL'.   101. 


non  ainpiius  in  curva,  sed  in  tangente,  ideoque  faeiencluni  sit 

m     NE  ad  E(!,       ila  EG  ad  EG,       qua'  api)llcalur  langeiili, 

ergo,  in  Icrniinis  analyticis,  l'aciendum 

m     lalus{Z\\\N —  Z\\\E  +  N\nE—Eq.)     ad     N—E, 

li\\\A  —  n\\\E 


ila     N—E    ad 


A 


MAXIMA  ET  MINIMA.  l«t 

et,  quadratis  singulis  terminis  ad  vitandam  asymmetriam,  fiet 

ut    Z\nN-Z\nE  +  l\inË- E,].     ad     Nq.-\- Eq.  — N\nEh\i, 

Rq.  iii  Aq.-h  Rq.'m  Bq.—  liq.  in  A  in  fi"  l)is 


i la  /Vq.  ^-  Eq.  —  ^V  in  ^  b\s     ad 


Aq. 


Oucantur  singula  liomogenea  in  .1  quadratum,  et  deinde  quod  tit 
sub  extremis  ada-quetur,  ex  praeceptis  artis,  ei  quod  fit  a  niedio.  Elisis 
deinde  superfluis,  ut  monet  mctliodus,  tandem  orietur  ajqualitas  intcf 

Zin  .1  ter  H- A^in  .1     ex  uiia  parle,     etZinA'bis     exaltera. 

Construcfur  igiturlangens  hoc  pacte  :  Producatur  semidiameter  cir- 
culi  dati  CA  ad  punctum  U,  et  fiat  AU  recta  aequalis  AC.  Rectangulum 
ADG  ad  rectam  UD  applicetur  et  faciat  latitudinem  DF.  Juncta  FH 
tanget  cissoidem. 

Indicemus  ctiam  modum  agendi  in  conchoide  Nicomedea,  sed  indice- 
rnus  tantum,  ne  prolixior  évadât  sermo. 

Esto  conchois  Nicomedea,  ut  construitur  apud  Pappum  et  Eulo- 
cium  (')  figura  sequens  {Jlg-  102).  Polus  est  punctum  I,  recta  KG  esl 


Fi 

■y' 

A 

;o2. 

1-^ 

^^ 

E 

D                ^^ 

JJ^ 

■^v 

\ 

-.„^ 

\  \ 

^~~     — ^r 

\M 

K 

1\ 

\\ 

\ 

11 

( 

^ 

I 

asymptotos  curvœ,  recta  IHE  perpendicularis  ad  asymptoton,  punc- 
liiniN  datuni  in  curva,adquam  abeopuncto  ducendaest  tangens  NBA, 
concurrens  cuui  lE  in  puncto  A. 

Sit  factum,  ut  snpra.  Ducatur  NC  parallela  KG.  Ex  proprietate  spe- 
cifica  curvœ,  recta  LN  est  aequalis  rectsc  HE.  Sumatur  ([uodiibet  punc- 

(')  Pappus  (cd.  Ihdtscli),  livre  III,  pages  58  et  suivantes,  livre  IV,  pages  ■il\i  et  sul- 
vanlcs;  Eutocus,  Commentaire  sur  Arciiimècio  De  sp/i.  et  cyL,  11  (éd.  lloiberg,  vol.  III, 

l'F.RMAT.    —    I.  21 


162  ŒUVRES  DE  FERMAT.-  I''  PARTIE. 

Iiim  iiiter  G  et  E,  ut  D,  a  quo  rectseCN  parallela  ducatur  DB,  occurrcns 
tangent!  in  puncto  B.  Quia  igitur  proprietas  specifica  débet  considerari 
in  tangente,  jungatur  BI,  occurrcns  rectœ  KG  in  M  et,  ex  prseceptis 
artis,  recta  MB  adœquetur  rectio  HE  :  orietur  tandem  quaîsita  œqua- 
litas. 
Quod  ut  procédât, 

(>\,  ulsiipra,  vocelur^l;       recla  Cn  vocetur  ZT;       rccla  EII  data  voceliii' Z, 

cl  reliquae  data;  suis  nominibus  dcsignentur. 

Invenictur  facillimc  recta  MB  in  terminis  aualyticis,  qua;  si  adte- 
quctur,  ut  dictuni,  recta>  HE,  solvetur  quœstio. 

H;ec  de  prière  casu  vidcntur  sufficcre.  Licet  cnim  praxes  intinita' 
suppetant,  quae  prolixitates  évitant,  ex  iis  tanien  nullo  negotio  deduei 
possunt. 

Secundo  casui,  quem  difficilem  judicabat  Dorninus  Descartes  ('), 
cui  nibil  difficile,  clegantissiniâ  et  non  insubtili  metliodo  fit  satis. 

Quamdiu  rcctis  tantum  lineis  bomogenea  implicabuntur,  quœranlur 
ipsa  et  dcsignentur  per  prau^edentem  formulam.  Imo  et,  vitandai  asyni- 
inetriic  causa,  aliquando,  si  libucrit,  applicatse  ad  tangentes  ex  supe- 
riore  inetbo(b)  inventas  pro  applicatis  ad  ipsas  curvas  sumantur;  e( 
ib'nuiin  (quod  opéra*  pretium  est)  portiones  tangentium  jani  inventa- 
runi  pro  portionibus  curvœ  ipsis  subjaccntis  sumantur,  et  procédai 
ada'qualitas  ut  supra  monuimus  :  proposito  nulle  negotio  satisfiet. 

Exemplum  in  curva  Domini  de  Roberval  assignamus. 

Sit  curva  HRIG  {fif^.  loi),  cujus  vertex  G,  axis  (]F  ;  et,  dcscripto 
semicirculo  GOMF,  sumatur  punctum  (juodiibct  in  curva,  iit  R,  a  (|no 
dncenda  est  tangens  RB. 

Ducatur  a  puncto  R  recta  RMD,  pcrpeudicularis  in  (jDF,  qua'  seccf 
semicirculum  in  M.  Ea  igitur  curvœ  proprietas  specifica  est  ut  recta  RI) 
sit  ;equalis  portioni  circuli  CM  ctapplicataî  DM.  Ducatur  in  puncto  M, 


(')  Comparer  la  lettre  de  Ilolierval  à  Fermai,  du  4  août  1640,  et  celle  de  Descartes  ■ 
Format  (éd.  Clcrselier,  III,  Oi),  du  25  septembre  i638. 


MAXIMA  ET  MINIMA.  103 

ex  précédente  metliodo,  laiigcns  MA  acl  circiiUiin  :  eadom  nempc  pro- 
l'odercnt  si  ciirva  COM  osset  alk'fiiis  natiiriv. 

Vf'.     lO.l. 


Ponatur  factum  qiiod  quœritur,  et  sit  : 

recta  DB  quicsila  a^qualis  A; 

1)A,  invenla  ex  conslruclione,  œqualis  Ji; 
MA,  ilidcm  inventa,  vocelur/); 
MD  data  vocctiir  /?;       RI)  data  vocetur  /; 
CM,  portio  circumfcrenlke  data,  vocetur  /V; 
DE,  recta  utcunique  assumpta,  vocetur  li, 

et  a  puncto  E  diicattir  EOUIN  parallela  recta>  RMD. 
Fiat 


ut  A  ad  A  —  r:,       ila  Z  ad 

(|Lia'  idcii'co  îcquabitur  l'cctie  NIUOE. 
Z  in  A  —  Z  in  lH 


Z  in  A  —  Z\n  E 


A 


Igituv  recta 


.  débet  adicquari    (proptcr    pi'oprietatein 

spccificam  ctifVieqii;c  in  tangente  considei-anda  est)  recta* OE  una  ciiin 
euvva  CO;  curva  autcia  CO  aiqnatur  curva*  CM  minus  cnrva  .MO  :  ergu 


recta 


Zin  A  —  Z\nE 
A 


débet  adaniuaii   recta'   OE  et   cuiva'   CM   niiniis 


ciirvaMO.  Ut  anteni  bi  très  terrnini  ad  terininos  analyticos  reducantur, 
|)r()  lecta  OE,  ad  vitandaia  asyninietriani  ex  superiori  cautione,  suina- 
tui'  recta  EU  applicata  tangenti,  et  pro  curva  MO  sumatur  portio  taii- 
gentis  MU,  cui  ipsa  MO  adjacet. 


161  ŒUVRES   DE   FERMAT.--  I"   PARTIE. 

.\d  inveiiiendam  aiitem  EU  in  terminis  analyticis,  fie( 

Ut  B  ncl  B  —  E,      lia  R  ad . , 

«nia;  idcirco  «quabitur  ipsi  EU. 

Ad  inveniondam  deinde  MU,  fiet 

T^      .    r.        .       r,      ,  D\n  E 
ut  B  ad  D,      lia  E  ad  — ^^ — , 

quso  idcirco,  proptcr  similitudinem  triangulorum,  ut  supra,  lequabitur 
ipsi  MU. 

Curva  aiitem  CM  vocata  est  A'^:  igitur  in  terminis  analyticis  fiet  adîe- 
qualitas  inter 

Z\\\A—Z\nE  RinB  —  BinE       „      Bin  E 

, ex  una  parte,       el -5 h/V „ —  e\  altéra. 

.'I  n  D 

Ducantur  omnia  in  B'mA,  consistet  adsequalitas  inter 
Z\\\B\nA—Z\nBn\E    el    /?  infiin/1  — /?iii  1  iiiÊ'-+-«iii/Vin  4  -  Oin  4  in /i. 

Quuin  autem,  ex  proprietate  curvse, 

Z      rcquetur      B+N, 
rrgu 

Z'mB'in  A  ex  una  parte      aiqualur      /?iii  R\n  A  +  /;  iii  /Viu  A  ex  allera; 

ideoquc,  aMatis  communibus,  reliqua  coniparentur, 

Z\n  B\n  E  nempe  cum  /?in    (  in  E  +  D  in  A  in  E. 

Fiat  divisio  per  E;  et,  quia  nulhiin  est  boc  casu  hoiuogeneum  super- 
flunni,  nulia  fieri  débet  elisio.jEquetur  igitur 

Z  in  B  cum  B  in  A  +  D  in   1  : 

fiet  igitur 

ni  B  +  D  ad  B,       ita  Z  ad  A. 

Constriictio  :  Ad  construendum  igitur  proldcnia,  si  fiât 
ul  aggregatum  rectarum  MA,  MI)  ad  rcclaui  DA,       ila  RI)  ad   DR. 
juncla  BR  tanget  curvam  CR. 


MAXIMA  ET  MINI  MA.  165 

Quia  vero 

ut  summa  reclarum  MA,  MD  ad  DA,      iia  MD  ad  DC, 

ut  facile  est  demonstrarc,  ideo  faciendum  erit 

ut  MD  ad  DC,       ila  RD  ad  BD, 

sive,  ut  elegantior  évadât  constructio,  junctae  rectae  MG  ducenda  erit 
parallelaRB. 

Eadem  methodo  species  omncs  illius  curvaî  tangentes  suas  nancis- 
centup  :  constructionem  generalem  olim  dedimus  ('). 

Quoniam  vero  quaesitum  est  de  tangente  quadralariœ  sive  quadra- 
tricis  Dinostrati  (-),  ita  construimus  ex  praeceptis  praicedentibus. 

Sit  quadrans  circuli  AIB  (Jig-  io4),  quadrataria  AMC  in  qua,  ad 
datum  punctum  M,  ducenda  est  tangens. 

Fig.  104. 


N        C      D   0       B 


Junctà  MI,  centro  I,  intervallo  liVI,  quadrans  ZMD  doscrihatur  el, 
ductâ  perpendiculari  MN,  fiât 

ut  MN  ad  IM,       ita  porlio  quadranlis  MD  ad  i-ectam  10  (^); 

juncta  MO  tanget  quadratariam.  Haec  sufficiant. 

(')  En  i638  (voir  plus  haut  la  noie  i  de  la  page  162)-  Celle  conslruclion  géiicriile,  .ip- 
plicablc  aux  cycloïdes  allongées  ou  raccourcies,  est  perdue. 

('^)  PAPl>i:s(cd.  Ilultsch),  livre  IV,  pages  250  cl  suivantes.  l'roclus  {  Commentaire  fui- 
te premier  lii're  d'Euclide)  atlrilmo  à  Ilippias  l'invenlion  de  la  quadriilrice. 

(^)  L'original,  comme  les  Varia,  donne  : 

<i  ut  IM  ad  MN,     ita  porlio  quadranlis  MD  ad  reclam  NO  u; 

mais  toute  la  ligne  se  trouve  en  surcharge  d'une  autre  main,  qui  a  corrige  le  texte  de  t'cr- 
miit,  en  sorte  qu'on  ne  peut  plus  le  discerner. 


106 


ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I™  PARTIE. 


Quia  tamcn  ssepius  curvatura  mutatur,  ut  in  conclioide  Nicomedca, 
quœ  pcrtinet  ad  priorem  casum,  et  in  omnibus  speciebus  curvse  Domini 
do  Roberval  (prima  excepta)  quœ  pertinet  ad  secundum,  ut  pcrfecte 
curva  possit  delinoari,  invcstiganda  sunt  ex  arte  puncta  inllexionum, 
in  quibus  curvatura  ex  convexa  fit  concava  vel  contra  :  cui  negolio  dé- 
ganter inservit  doctrina  de  maximis  et  minimis,  hoc  prœmisso  leni- 
mate  generali  : 

Eslo,  in  sequenti  figura  {fig-  io5)  ('),  cun^a  AHFG,  ciijus  cnn'atiira 
in  punclo  H,  vcrbi  gralia,  mutctur.  Ducatur  tan  gens  HB,  applicata  HC. 
Angulus  HBC  crit  minimus  omnium  quos  tangentes  cum  axe  ACD,  si^r 
infra.  sive  supra pimctnm  H,  efficiunt,  ut  facile  est  dcmonstrare. 

Fig.  io5. 


Sumalur  enini,  supra  H  punctum,  punctum  M;  tangens  occurrct  axi 
intcr  A  et  B,  ut  in  N  :  igitur  angulus  ad  N  major  erit  angulo  ad  B.  Simi- 
liter,  si  infra  punctum  H  sumatur  punctum  F,  punctum  D,  in  quo  con- 
currit  tangens  FD  cum  axe,  erit  inferius  puncto  B,  et  tangens  DF 
occurret  tangenti  BH  ad  partes  F  et  H  :  igitur  angulus  ad  D  erit  major 
angulo  ad  B. 

(]asus  onines  non  persequimur,  sed  modum  tantum  investigandi 
indicamus,  quum  curvarum  formœ  infinitas  species  exliii)cant. 

Ut  igitur,  verbi  gratia,  in  cxposito  diagrammate,  punctum  H  inve- 


(')  La  ligure  maïKiuo  dans  les  f'aria. 


MAXIMA    ET  MIMMA.  IG7 

niatur,  quairatur  primuni,  ex  supciiorc  metlioilo,  ad  |)iincluiii  quocl- 
lil)et  cui'ViC  utcumqiic  suiiipliiin,  proprictas  tangentis.  Ilac  inventa, 
quaeratur,  per  doctrinain  d(i  inaxiinis  et  iiiiniinis,  punctum  II  a  quo, 
ducendo  perpendicularem  HC  et  taiigentem  lllî,  recta  HC  ad  CB  liaheal 
ininiinam  proportionem  :  ca  onim  statione  anguliis  ad  B  cril  ininimiis. 
Dico  punctum  H,  ita  invcntum,  esse  initium  mutationis  in  cnrvatura. 

Ex  pra'dicta  methodo  de  maximis  et  minimis  derivantur  arlilicio  sin- 
gulari  inventiones  cciUi'orum  gravitatis,  ut  alias  indicavi  Domino  de 
Roherval('). 

Sed  et  coi'onidis  loco  possunt  etiam  et,  dalà  rnirà,  iinciiiri  tpsiits 
asymplofi,  quic  in  cnrvis  inllnitis  miras  exliil)ont  i)ropiMelates.  Sed 
liaîc,  si  liituerit,  fusius  aliqiiando  explicabimus  et  dcmonstrabimus. 


Vil. 

PllOHLEMA  MISSUM  AI)  RRVERENDUM  PATREM  MERSENNUM 

10^  (lie  Noveinhris   iQ^^  (-). 

//nr/iirr  cyliiidruin  rnaxiini  ambilùs  in  data  sp/iœni. 

Detur  spluei'a  cujus  dianieter  AD  (//i,'.  loG},  cenLiuin  C.  Qua-nlur 
cylindrus  maximi  amhitùs  in  ca  inscrihendus. 

Sit  l'actum,  et  cyliiulri  (|u;esili  l)asis  esto  Dl^,  latus  IvV  (iinic  eniin 
positioni  aptari  potcsl  cylindrus,  propter  angulum  in  semicirculo  rec- 
lum).  Aml)itus  cylindri  similis  est  quadrato  DE  et  rcctangtilo  DEA  i)is  : 

(')  /'«iV- plus  liaul,  page  1 30. 

(2)  Ce  litre  est  lire  du  maïuiserit  île  la  Uibliotlioquo  Nationale,  Fonds  latin,  IllliT;  il 
n'existe  pas  dans  les  manuscrits  du  prinee  lioncumpagni,  où  l'on  trouve  une  ancienne  copie 
du  morceau,  en  dehors  de  celle  d'Arbogast.  l'"ermat  avait  pro|iosc  à  .Mcrseniie  ce  problème, 
liés  le  50  avril  iG3G,  en  mémo  temps  ipio  celui  du  cène  inscrit  de  surface  maximum  (vo/;- 
ci-dessus,  p.  i55).  I^a  solution,  envoyée  six  ans  après,  est  d'ailleurs  [uirement  syntlioliipie. 

Tout  lo  morceau  a  été  publié  par  iM.  Cli.  Henry  (/{ec//crc/(ev  sur  les  innnificnts  de  l^u-n-r 
de  FcniKit).  liages  igS-igO,  d'a[)rès  la  première  source  seulenicnt. 


1GS  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I"  PARTIE. 

Quaerendum  itaque  maximum  quadrati  DE  et  rcctanguli  DEA  bis  aggre- 
gatum. 

QiiadratumDEa.'quaturrectangaloADB(demissâ  perpendiculariEB), 
et  rectangulum  DEAœquatur  rectangulo  sub  AD  in  BE.Quœrimus  igitiir 
maximum  rectanguli  ADB  et  rectanguli  sub  AD  in  BE  bis  aggregatuni 
et,  omnibus  ipsi  AD  rectœ  datse  applicatis,  quseritur  maximum  rec- 
tarum  DB  et  BE  bis  aggregatum. 

Hoc  autem  est  facile  :  fiât  enim  CB  dimidia  BE  aut,  quod  idem  est, 
sit  BC  quinta  pars  potentià  quadrati  CE  dati,  punctum  E  satisfaciet 
proposito. 

Fig.  loG. 


Ducatur  enim  tangens  EF  cum  diametro  produclà  in  puncto  F  con- 
veniens  :  Aio  summam  rectarum  DB,  BE  bis  esse  maximam. 

Quum  enim  CB  sit  dimidia  BE,  crgo  BE  erit  dimidia  BF;  ergo  BF 
(•rit  a^qualis  duphe  BE  :  tota  igitur  DF  rectis  DB  et  BE  bis  erit  œqualis. 
Sed  et  patet  aggregatum  roctarum  DB,  BE  bis  esse  maximum. 

Sumatur  enim  quodvis  punctum  in  semicircuio,  <ut>I,  a  quo 
(lemittatur  perpendicularis  IN. 

A  puncto  autem  I  ducatur  IG  parallela  tangenti,  occurrens  diametro 

in  puncto  G.  Punctum  G  erit  inter  puncta  F  et  D  :  alioqui  parallela  GI 

non  occurret  semicircuio. 

list 

ut  FB  ad  BE,      ila  GN  ad  NI, 

|)ropter  parallelismum;  sed  FB  est  dupla  BE  :  ergo  GN  est  dupla  NI, 
ideoque  GN  est  a;qualis  NI  bis,  et  Iota  GD  aggregato  rectarum  DN  et 
NI  bis.  Quum  igitur  GD  (cui  aequatur  aggregatum  DN,  NI  bis)  sit 
minor  reclà  DF  (cui  aequatur  rectarum  DB,  BE  bis  aggregatum),  ergo 
rectarum  DB,  BE  bis  aggregatum  est  maximum,  et  cylindrus  (juœsitus 
babet  basim  DE  et  latus  EA. 


MAXIMA  ET  MIMMA.  169 

Piobahitur  ex  supra  dictis  rectam  DE  ad  EA  ita  esse  ut  niajus  seg- 
nieutum  rectœ  extremà  ac  incdià  rations  secta;  ad  iiiiiuis. 

Scd  et  cylindrum  clati  ambilùs  eàdcm  via  invenire  cl  coitslruerc  pos- 
sunius. 

Slatim  quippc  deducetur  quicstio  ad  quœrendain  rcctarum  DN,  NI  bis 
summam  œqualcm  datai  rectic.  Sit  recta  data  DG  (qu;e  quidcm  ex  supe- 
rioi'i  (lelcrniinationc  non  potest  esse  major  rectâ  DF).  Fiat  rcctîc  Fli! 
parallcla  recta  GI  :  punctuin  I  satisfaciet  quaestioni  et  quando(|ue  duos 
cylindros  cxhibebit,  quandoque  unicuin,  propositioni  saLisfacicnles. 

Ouinn  enini  piinctum  G  erit  inter  F  et  A,  duo  cylindri  praestabunt 
propositum;  si  vero  punctuni  G  sit  in  A  aut  iilterius,  unions  laiituni 
cylindrus  prœstabit  quœstionem  ('). 

(  '  )  Le  manuscrit  Fands  lalin  11197,  seul  des  trois  sources,  ajoulc  ù  coUc  solution  les 
trois  corollaires  suivants,  qu'on  doit  attribuer  à  iMersenno  plutôt  qu'à  Format  : 

n  CoitoLLvniL.M  PiUMi.M.  —   'l'ct/igcns  Ep  fvfjiialis  c.ft  clianielro  XI). 

Il  Quia  enim,  in  triangulo  CEF  rectangulo  ad  E,  ex  angulo  E  deducla  est  ad  basiiii  CF  per- 
pcndicularis  EU,  crunt  similia  triangula  CEF,  CEI!  cl  EFB;  sed  liC  est  dimidia  ipsins  liE. 
ex  conslructionc  :  crgo  CE  dimidia  est  ipsius  EF.  Est  autem  et  CE  dimidia  diametri  AD  : 
ergo  EF  fcqualis  est  ipsi  Al). 

»  ConoixAuiuM  SEcuxDLM.  —  Ex  pneccdcnto  corollariodeducitur  cio^^mis  comiruciio pm- 
lilciiiaiis  et  multo  facilior,  quiT!  lalis  est. 

»  Sumatur  in  circunifercntia  circuli  AED  punctum  quodcumqucE,  ex  quo  deducalur  rccla 
EF  tangens  circulum,  ipiae  sit  iequalis  diametro  circuli  AED;  et  sic  dabitur  punctum  F,  ex 
quo  per  ccntrum  C  ducatur  F'CD  secans  circumferentiam  in  A  et  U  punctis.  Jungantur  EA, 
ED;  eril  AE  altitudo  cylindri  maximi  quajsiti  et  DE  diametcr  basis  ipsius  cylindri. 

u  Domonstralio  facilis  est. 

>)  ConoLLAnilM  TEUTIL'M.  —  Notatu  digHum  CSl  DE  ev.ic  «(/ EA /«  ratiunc  nnijoris  sctimciiti 
ad  minus  reclœ  mcdid  ac  exlrcind  val'mnc  dn>isœ. 

«  Fiat  eiiira  CN  {/g.  107)  cequalis  CD  :  ergo  ND  œquabitur  BA,  et  UN  ipsi  BE.  Porro  qua- 


dratum  ex  DE  ;pqualo  est  rectangulo  ADR  sive  duobus  reclangulis  :  [triino  ADN  (hoc  est 
DAB),  et  rectangulo  ex  AD  in  NB  (hoc  est  ex  AD  in  BE);  sed  rectangulum  DAB  œqualur 

Feumat.  —  I.  2  2 


170 


ŒUVRES  DE  FERMAT.-  I"  PARTIE. 


Mil. 

.  ANALYSIS  AU  REFRACTIONES  o. 

Eslo  cii'culus  AGBI  {fig-  lOiS),  cujus  diameter  AFDB  scparct  (km 
merlia  ilivei's;o  natiira',  (juorum  rai'ius  sit  ex  parle  ACB,  densius  ex 
parte.  Ail?.  Ponatiir  centrum  circiili  punetiim  D,  in  (juoil  ineidat  i"i- 
diiis  CD  a  puncio  C  dato.  Qiucritur  radias  diaclasticus  DI,  hoc  esl 
piincdim  I  ad  quod  vergit  radius  rcfractus. 

Fi-.    .nS. 


Dueanliir  ad  diamctriim  perpendicidares  rect;«  CF,  IH.  Quum  daliini 
sit  [iiinctiim  C  et  diameter  AH,  ncciion  et  cenlriiiii  1),  daliir  paritei' 
punctum  F  et  recta  FD. 

Sit  ratio  medioriiin,  sive  ratio  rcsistcnti;e  niedii  densioris  ad  resis- 
lentiam  iiicdii  rarioris,  ut  recta  data  DF  addatain  extrinsccus  rectam.l/, 
(|ua'  quidem  minor  crit  rectâ  1)F,  quum  resistentia  medii  rarioris  sit 
minor  resistentia  medii  densioiis,  ex  axiomate  plus  (|uam  naturaii. 

Mensuraiidi  igitur  veniunt  motus,  (jui  tiunt  per  reelas  CD  et  DI,  heiie- 


i|iiadrato  ex  Ali;  rcclangulum  vcro  c\  AD  iji  DE  .viiiatur  roclangulo  AED.  Hoc  est  rectan- 
L'iilii  ex  liiioa  eoinposita  AED  in  AE;  crit  igiUir 

ut  tota  linea  \\i[)  ad  DE,     ila  DE  ad  SV.  : 

l'i-gt)  .\E1)  roda  soda  esl  in  E  in  cxtrcma  ac  média  ralione,  cslqiio  DE  inajus  segrnonliiiii. 
.\E  vcro  minus.  Onod  erat  prolianduin. 

"  De  lioe  protilcmato  vide  Traclalum  Domini  do  lioherval  De  roiùt  ci  irli/utrif  splunur 
iinirijjii.t  et  (ircuitfiiriptix  :  ibi  cnim  vcrus  est  ejiis  locus.  » 

l.i^  litre  (In  Traite,  an(|uel  il  est  ainsi  renvoyé,  se  retrouve  dans  une  Lettre  de  Iîolii'r\al 
.1  lloveliiis,  de  Hiio,  (|n'a  publiée  .M.  C.  Henry  {hliif^ens  et  Roher\-al,  Lcyde,  1871),  p.  is  ). 

(  '  )  (le  morceau,  tiré  do  la  Correspondance  do  Descartes,  fut  envoyé  par  Eernial  à  M  <li- 
la  Clianilire.  on  uiéuie  temps  que  la  Lettre  du  1"  janvier  iGC-2. 


MAXIMA  ET  MINIMA.  171 

ticio  rectarum  il/ et  DF  :  hoc  est,,  motus,  qui  fit  pcr  iluas  rectas,  ropra'- 
sentatui'  comparative  per  summain  diiorum  roctaiigulorum,  quorum 
uruim  fit  sul>  CD  et  lecfa  M,  et  alterum  siil)  1)1  et  recta  DF. 

Eo  itaque  (leduceturquaestio,  ut  ita  secetur  diauicter  AB  in  puiicto  II 
ut,  (luctâ  al>  eo  perpendiculari  HI  et  junctà  Dl,  summa  duorum  rectau- 
i^ulorum  sul>  CD  et  M  et  sub  DI  et  DF  coutiiieal  minimum  spatium. 

Quod  ut  secundum  nostram  metliodum,  (jua;  jam  apud  Ceometras 
invaluitetab  llerigono  (')  in  Ctirsu  suo  rnallicinalico  ante  annos  |»lus 
minus  viginli  relata  esl,  investigemus,  radius  CD  datus  vocetur  A'; 
radius  Dl  erit  item  A';  recta  DF  vocetur  //  et  ponatur  recta  DH  esse  A. 
Oportet  igitur  A'in  J/+  A^in  B  esse  minimam  quanlitatem  (^). 

Intelligatur  quiovis  recta  DO,  ad  lil)itum  sumpta,  esse  a'(|iialis 
ignotœ  E,  et  jungantur  rect;e  CO,  01. 

Quadratnm  rectie  CO,  in  terniinis  aiialyticis,  erit 

Nq.  +  E(].  —  /)'  iii  R  bis; 

(  '  )  Dans  le  Siipplcmcntuin  Cursus-  midlieiivitici  de  Pierre  IIéri|^oiie  (  Paris,  1642  ;  cleiixième 
édition,  iG4i),  cjui  forme  le  sixième  Volume  de  l'Ouvrage,  on  Irouvo  en  eH'ct,  comme  pro- 
position XXVI  et  sous  le  titre  De  m/ixiniix  et  iiiiiiinii.t,  l'application  de  la  méthode  do  For- 
mat à  la  solulioii  dos  questiims  suivantes  ; 

1 .  Invejiire  iiKi.niiiuin  rccltiii^iiliiiii  ronlcntuin  sali  ihiuhiis  \c^nif/iti\  /)nip<)iil<f  rcihv 
Lliwœ  {voir  plus  liaul,  p.  i34). 

2.  Iinhi'^arc  ntn.riinuin  rcctaiit^iihiin  comprcliciisuni  sitli  inrdid  cl  (lijfcrciitiu  exlrciim- 
riiin  Iriam  prnporlioiiolmin. 

3.  Dnliiin  Itncaiii  sccarc  iii  duo  sc^fnciilii  ijmc  /mlifiinl  <i^'^'rc.^alaiii  suoruni  ipiridrulo- 
riiiii  oiiiiiinm  iniiiiiiiiiin. 

i.  Jin'cnire  iiiiixtiiuini  ro/ioruin  rccloruiii  sub  (fqindil/us  cnincis  supcrfîcicbiis  conlciiuiiii. 

\L\\  outre  de  ces  solutions,  dans  lesquelles  llérigone  emploie  d'ailleurs,  comme  dans  tout 
Sun  Ouvrage,  son  système  particulier  de  notations  algébriques,  il  donne,  toujours  d'après 
h'ermat,  la  construction  de  la  taiigeiUe  en  un  point  donné  de  la  par<diolc  (voir  plus  liaul. 
p.  1'!")),  de  \  ellipse  (voir  p.  I  jj)  et  de  Vliypcrhole.  Il  ajoute  enfm  (p.  C8)  ; 

n  Née  unquam  fallit  melliodus,  ut  asseril  ejus  inventor,  qui  est  doctissimus  Kormal. 
consiliarius  in  parlamento  Tolosano,  cxcnllens  gcomctra  ncc  ulli  socundus  in  arte  ajiah- 
tica  :  ([ui  oplime  etiam  rostilnit  ouinia  locn  plaint  .-Ipolloidi  l'er^iei,  qua^  in  liac  urbe  vidi- 
mus  manu  scri|)la  in  manibns  plurimorum,  (pubus  subuexa  est  eliani  ab  eodom  aucloro 
./(/  loeos  pianos  et  sitUdos  Isn-^o^e.  » 

Ce  passage  d'Ilérigono  a  été  roproduit  par  Samuel  Format  dans  l'édition  dos  liiini  (à 
la  dernière  des  pages  non  numérotées  du  commencement);  mais,  dans  sa  préface,  il  lui 
assigne  à  tort  la  date  de  i<i3i,  qui  est  celle  du   premier  VoUune  du  C'iirsit\-  iiuakeiiiatuiis. 

('-)  Dans  tout  oc  morceau,  on  a  rétabli  la  notation  do  Vièto  au  lieu  de  celle  de  Dos- 
cartes  suivie  par  Clersclier. 


17-2  ŒUVRES  DE  FERMAT.-  1=  PARTIE. 

qiuidratiim  vcro  rectœ  01  orit 

Nq.  +  Eq.  +  A  in  E  bis  : 
ergo  rcctangulum  sub  CO  iii  J/crit  in  iisdem  terminis 

latin  quad.{Mq.  in  Nq.+  Mq.  in  Eq.^  Mq.  in  B\n  /Tbis); 

roctangiiluin  vero  suh  10  in  //  crit 

latus  quad.lyfîq.  in  Nq.  -+-  Bq.  in  Eq.  -f-  Bq.  in  A  in  E  l)is). 

HiPc  fliio  roctangula  debcnt,  ex  praîceptis  artis,  adœquari  diiohiis  vac- 
(angulis  M\nN  ai  B  in  N. 

Ducantur  omnia  quadratico,  ut  tollatnr  asynimctria;  deinde,  ahlatis 
communibus  cttermino  asyrnmctro  ex  una  parte  colloeato,  liât  novus 
ilnclus  quadraticus.  Quo  peracto,  demptis  communibus  et  reliqnis 
per  E  divisis,  ac  tandem  elisis  liomogeneis  ab  E  alFectis,  jiixta  pra-- 
ccpta  niethodi  quœ  dudum  omnibus  innotuit,  et  fiicto  parabolismo. 
fit  tandem  simplicissima  sequatio  intcr  A  et  M  :  lioc  est,  a  primo  ad 
ultimum  abruptis  omnibus  asymmetriarum  obicibus,  recta  DH  in  figura 
lit  ;equalis  recttv  M. 

Unde  patet  punctum  diaclasticum  ita  inveniri  si,  ductis  rectis  Cl) 

et  CF,  fiât  ut  resistentia  niedii  dcnsioris  ad  resistentiam  medii  rarioris, 

sive 

m  l{  nd  M,       ila  recla  FI)  ail  reclam  DII, 

et  a  puncto  H  excitetur  recta  Hl  ad  diametrum  perpendicularis  et  cir- 
cnlo  occurrens  in  puncto  I,  quo  relVactio  verget  :  idcoque  radius  a 
inedio  raro  ad  densum  pertingens  frangetur  versus  perpendicularem. 
(|uod  congruit  omnino  et  gcneralitcr  invento  tlieoremati  Cartesiano, 
cujus  accuratissimam  demonstrationcm  a  principio  nostro  derivatam 
exliibet  superior  analysis. 


MAXIMA  ET  MINIMA.  173 

IX. 

<SYNTnESIS  AD  REFRACTIONES  >  o. 

l'roposuit  doctissimus  Cartcsius  refractionum  rationem  experientia;, 
ut  aiuiU,  consentaneam;  scd,  eam  ut  demonstraret,  postulavit  et  nc- 
cesse  omniiio  fuit  ipsi  conccdi,  luminis  motiim  facilius  et  expcditius 
fiori  pci-  mcdia  densa  quam  pcr  l'ara,  quod  lumini  ipsi  naturali  adver- 
sari  videtui". 

Nos  ita({ue,  diini  a  contrario  axiomate  —  motum  nempc  luminis 
facilius  et  expeditius  per  média  rara  quam  per  densa  proccdere  — 
veram  refractionum  rationem  deducere  tentamus,  in  ipsam  tamen  Car- 
tcsii  proportionem  incidimus.  An  autem  contraria  omnino  via  eideni 
veritati  occurri  possit  àuapaXoYÎo-Tcoç,  videant  et  inquirant  subtiliores 
et  scveriores  Gcometrœ;  nosenim,  niissà  mataîotechnià,  satius  existi- 
mamus  vcritate  ipsa  indubitanter  potiri,  quam  superfluis  et  frusta- 
toriis  contentionibus  et  jurgiis  diutius  inbœrere. 

Dcmonstratio  nostra  unico  nititur  postulato  :  naluram  operari  per 
modos  el  vins  faciliores  et  expeditiores.  Ita  cnim  aî'xYjULa  concipienduni 
ccnsemus,  non,  ut  pleriquc,  naluram  per  lineas  hrevissimas  scmper  ope- 
rari. 

Ut  enim  Galilaîus  (-),  dum  motum  naturalcm  gravium  spcculatur, 
rationem  i[)sius  non  tam  spatio  quam  tempore  metitur,  pari  ratione 
non  brevissima  spatia  aut  lineas,  sed  quai  expcditius,  commodius  cl 
breviori  tempore  pcrcurri  possint,  consideramus. 

(  '  )  Ce  second  morceau  sur  la  loi  do  la  rélraclioii,  confondu  avec  le  prcccdcnt  dans  la 
Correspondance  de  Descartes,  en  esl  cvidemmcnl  dislinct  :  c'est  le  travail  que  Format  pro- 
met à  M.  de  la  Chambre  à  la  fin  de  sa  lettre  du  i"  janvier  1G62.  si  celui-ci  le  lui  réclame, 
et  c'est  é,;;alemcnt  à  cotte  pièce  que  se  réfère  |)articulièrcment  Clersclicr,  dans  sa  lettre  à 
Format  du  20  mai  1OG2.  D'après  la  copie  de  Clerselier,  l'envoi  à  M.  de  la  Chambre  anrail 
eu  lieu  en  février  iGG.»,. 

(2)  Discorsi  e  dimoitrazioid  inalcmatirhc  iutoriKi  à  due  nm<e  sciciizc  oticiicnti  «Ihi  jM<- 
ra/iica  cd  i  movimenti  loccdi,  dcl  Sig'  Galilco  (ialiloi  (Leyde,  EIzévirs,  iG3S).  —  Les  nou- 
velles pensées  de  Galilée,  etc.,  traduit  do  l'italien  en  français  (Paris,  Pierre  liocolcl 
ou  Henry  Guenon,  iG3ç)). 


174  ŒUVUKS   DK   FERMAT.  -  I  -   l'AUTlE. 

Hoc  siipposito,  stipponaiiUir  duo  iiieilia  divL'rsff  natiira'  in  [)i'ima 
figura  {/ig-  109).  in  fl":!  cireuiiis  AlIUM,  cujus  diametcr  ANB  séparai 
illa  duo  média,  (|uoi'uni  unuui  a  parle  M  est  rarius,  allerum  a  parte  II 
est  densius;  et  a  punelo  M  versus  II  indectautui'  quadihel  rectœ  MNII, 
MRH  occui'i'eutes  diamètre  in  punctis  N  et  R. 

\'\'f.  109. 


Unum  velocitas  mohilis  pcr  MN,  qua*  est  in  metlio  laro,  sil  major, 
ex  axiomate  aut  poslulato,  velocitate  ejusdem  mohilis  per  Nil,  et  mo- 
tus su|)ponanlur  uniformes  in  quolibet  videlicet  medio,  latio  tem|»oris 
mollis  per  I\IN  ad  lempus  moins  [)er  Nil  componiliir,  ut  iiolnni  esl 
omnil)us,  ex  ralione  M.\  ad  Nil  et  ex  reeiproca  r.ilione  velocilatis  per 
\II  ad  veloeilatem  per  MN. 

Si  liât  ii^'ilur 

ul  velocitas       iicr  MN  ad  veloeilatem       per  Ml.       ita  rccla   MN  ad   M, 
leiii])iis  iiioiris  pcr  MN  ad  tempiis  inoiris  per  Ml        eril  ut       IN    ad   Nil. 

l'a'ri  ralione  <lemonstral)itiir.  si  liai 

ul  VL'lucilas  pcr  iiiediiiin  rai  iiis  ad  V(d(icilalciii  per  inediiiiii  deiisiiis, 

ila  Mlî  ad  HP, 

teiM|)iis  inolûs  per  MU  ad  lempus  molùs  per  lill  esse  ul  l'I!  ad  liil. 

IJnde  sequitiir 

lempus  molùs  per  diias  MN,  Nil  esse  ad  lempus  molùs  per  diias  Mli,  Ull 
ul  siimiiia  cluarum         IN,    NU  ad  summam  diiarum  l'It,  1(11. 

Qiium  igitiir  naliira  lumen  a  puneto  M  versus  |)unetum  II  dirigal, 
débet  investigari  puiieliiiii,  ut  N,  per  (|iioil  pcr  injh'.vu>iiciii  mil  refrac- 


MAXIMA  ET  MINIMA.  173 

lioncrn  hrcvissi/no  /r>//f)i>rc  a  |iimct()  .M  ad  piincliini  II  [icivcniat  :  prolja- 
liilc  iiaiiiqiie  est  natiiram,  qiiii!  nporatioiics  suas  qiiaiii  (•itissinic  iii;;!'!, 
eu  spoiite  collimalurani.  Si  ita(|iH'  siimma  rcctaniiii  IN,  Nil,  qiuo  est 
mensui'a  motùs  pci-  infk'xam  MNH,  sit  mininia  (]iiaii(itas,  consfahil 
pi'opositiim. 

Hoc  aiitcni  ex  llicoi'crnate  (lartcsiaiio  dcduci  vcra,  non  lucala,  (U;u- 
mctria  statim  dcnionslraltlt;  |)roposaU  qiiippc  Cartcsins  : 

Si  a  punclo  IM  (Iticaliir  nidius  I\1N,  cl  ah  cudcni  piiiiclo  M  (IcimlUiliti 
f)e.rpcndicularis  MM,  fiai  autem 

ut  vclocilas  ma/Dr  ad  iniiiorein.       ila  I)N   lul  NS, 

a  pmicln  aalcin  S  cxcilclar  perpc/idicularis  SH  cl  jungaliir  radius  NH, 
liuiicn  a  incdio  raro  in  pitnctii/n  N  iiicidcns  rc/riiiL^i  in  nicdio  dcitso 
rcrsus  pcrpcndicidarcin  ad piindiini  H. 

Unie  vero  tlicoi'eniati  Gconietria  noslra,  ni  c(uistal)it  ex  seqncnti 
[U'oposiliono  pnro  geomeh'ica,  non  refragalur. 

Eslo  cirenlns  AilBM,  cnjns  diamctci'  ANlî,  cenLctini  N,  in  cujiis  cii- 
cunii'erentia  siiinpto  quovis  piincto  M,  jnngaUir  railins  MN  et  dcniil- 
taliir  in  dianietruni  perpcndicnlarls  .MD.  DcUir  paiiler  ratio  DN  ad  NS 
v\  sit  DN  major  ipsà  NS.  A  pnnclo  S  cxcitctur  ad  dianictrum  pcrpen- 
dicularis  SH  occiirrens  circiMnt'erentiîc  in  puncto  H,  a  tiuo  jiingalm 
CLMitro  N  radius  HX.  Kiat 

ni  l»N  ail  NS,       ita  radius  MN  ad  i-eclain  M  : 

Aio  suinniani  roclarinn  IN,  NH  esse  ininiinani  :  hoc  est,  si  suniatur, 
('\('ni[)li  gfalia,  {|nodlil)('t  punclutn  \\  ex  parte  semidiann-tri  NI5,  cl 
jnngaiitiir  rect;e  .MU,  Uli,  liât  auteni 

m   DN  ad  NS,       ila  Mit  ail   Iîl>, 

suniniani  rectarnni  PU  et  lill  esse  inajoreni  sununà  reclaruni  IN  et  NU. 

(Jnod  ni  (lenKinsti'ennis,  liai 

ni  radins  MN  ad  reclaiii   DN,       ila  rocla   l{N  ad  rcclain   NU, 


17G  ŒUVRES  I)E  FERMAT.  -  I'-  PARTIE. 

ot 

ul  I)N  ad  NS,      itu  fiât  NO  ad  NV. 

Iixconsti'uctionepatetrectam  NOminorem  esse  rectâNR,  quia  recta  DN 
est  minor  radio  MN;  patet  etiani  rectam  NY  minoreni  esse  recfà  NO, 
quuni  recta  NS  sit  minor  rectà  ND. 

His  positis,  quadratum  recta'  MR  œquatur  quadrato  radii  MN,  qua- 
(Irato  rectœ  NR  et  rectangulo  sul)  DN  in  NR  bis,  ex  Euclide;  sed,  qiuiin 
sit,  ex  constructione, 

ul  MN  ad  DN,      ita  NR  ad  NO, 

ergo  rectanguluni  sul)  MN  in  NO  scqualur  rectangulo  sub  DN  in  NR, 
ideoque  rectanguluni  sub  MN  in  NO  bis  œquatur  rectangulo  sub  DN 
in  NR  bis  :  quadratum  igitur  recta'  MR  a'(juatur  quadratis  MN  et  NR  et 
rectangulo  sub  MN  in  NO  bis. 

Quadratum  autcm  recta;  NR  est  majus  quadrato  recta*  NO,  quum 
recta  NR  sit  major  rectà  NO  :  ergo  quadratum  recta^  MR  est  majus  qua- 
dratis rectarum  MN,  NO  et  rectangulo  sub  MN  in  NO  bis.  Al  ba'c  duo 
quadrata,  MN,  NO,  una  cum  rectangulo  sub  MN  in  NO  bis,  sunt  a^qualia 
quadrato  quod  fit  ab  MN,  NO  tanquam  ab  una  recta  :  ergo  recta  MR  est 
major  sunimâ  duarum  rectarum  MN  et  NO. 

Quum  aulem,  ex  constructione,  sit 

ul  J)N  ad  NS,      ita  MN  ad  M      ot      iia  NO  ad  NV, 

ergo  crit 

ut  DN  ad  NS, 

ila  surnma  rcclaruin  MN.NO  ad  summani  rectarum  IN  et  NV. 

Kst  auteni  etiam 

ut  DN  ad  NS,       ila  MR  ad  \\V  : 

ergo 

ul  sunima  rectarum  MN,  NO  ad  summam  rectarum  IN,  NV, 

ita  recta  MR  ad  RI>. 

Est  autem  recta  MR  major  suminà  rectarum  MN,  NO  :  ergo  et  recta  PR 
est  major  summâ  rectarum  IN,  NV. 


MAXIMA  Eï  MINIMA.  177 

Siiperest  pi'obandum  lectam  RH  esse  majorem  rectà  HV;  quo  per- 
aelo,  constabit  suminam  rectarum  PR,  RH  esse  majorem  summâ  rec- 
tariiin  IN,  NH. 

In  triangulo  NHR,  quadratum  RH  ;equatui'  quadratis  HN,  NR  iiiulc- 
tatis  rectangulo  sub  SN  in  NR  bis,  ex  Euclidc.  Quum  autcm  sit,  ex  con- 
structionc, 

ut  MN  radius  (sive  Nil  ipsi  fCfiualis)  ad  DN,      ila  NK  ad  NO, 
m  autem  DN  ad  NS,  ila  NO  ad  NV, 

ergo,  ex  a-quo,  erit 

ul  HN  ad  NS,       ila  NK  ad  NV. 

Rectangulum  ergo  sub  HN  in  NV  œquale  est  rectangulo  sub  NS  in  NR, 
ideoque  rectangulum  sub  HN  in  NV  bis  jequatur  rectangulo  su!)  SN 
in  NR  bis  :  quare  quadratum  HR  a'quatur  quadratis  HN,  NR  mulctalis 
rectangulo  <  sub  >  HN  <  in  >  NV  bis. 

Quadratum  vero  NR  probalum  est  majus  esse  quadrato  NV  :  ergo 
quadratum  HR  majus  est  quadratis  HN,  NV  mulctalis  rectangulo 
<  sub  >  HN  <  in  >  NV  bis.  Sed  quadrata  HN,  NV  mulctata  rectan- 
gulo <  sub  >•  HN  <  in  >  NV  bis  ;cqualia  sunt,  ex  Euclide,  (|uadrato 
recta!  HV  :  ergo  quadratum  \U\  quadrato  HV  majus  est,  ideoque  recta 
HR  major  rectà  HV.  Quod  secundo  loco  fuit  probandum. 

Quod  si  punctum  R  sumaturex  parte  semidiametri  AN,  licet  recta'  .MR, 
RH  sint  in  directum  et  rectam  lineam  constituant,  nt  in  secunda  liguia 
(Jig-  iio),  —  demonstratio  cnim  est  generalis  in  (juolibet  casu  ~ 
idem  continget  :  lioc  est,  rectarum  PR,  RH  summa  erit  major  summà 
rectarum  IN,  NH. 

Fiat,  ut  supra, 

m  MN  radius  ad  DN,      ila  RN  ad  NO, 

et 

ul  DN  ;id  NS,  ila  NO  ad  NV  : 

patet  rectam  RN  esse  majorem  rectà  NO,  rectam  vero  NO  esse  majorem 
reclà  NV. 

l'EBMAT.  I.  2i) 


178  ŒUVRES   DE   FERMAT.-  I-   PARTIE. 

Qiiadratum  MR  sequatur  quadratis  MN,  NH  imilctatis  rectan- 
gulo  DNR  bis  sivc,  ex  superiori  ratiocinio,  rectangulo  MNO  bis.  Qiiiim 
autem  quadratum  NR  sit  majus  quadrato  NO,  ergo  (|iia(lratiim  .MR 
orit  majus  quadratis  MN,  NO  iiuilctatis  rectangulo  MNO  bis;  sed  (|ua- 
drata  MN,  NO,  niulrtata  rectangulo  MNO   bis,  ;equantur  (juadrato 

Fiff.  iio. 


recta!  MO  :  ergo  quadratum  recta;  MR  quadrato  recta>  MO  majus  erit, 
ideoque  recta  MR  crit  etiam  major  rectà  MO. 
Quum  autem  sit,  ex  constructione, 

ul  DN  ad  NS,      ita  MN  ad  IN      el      ila  NO  ad  NV, 

ergo 

ut  MN  ad  IN,       oril  NO  ad  NV, 

ul  MN  ad  NO,      ila  cril  NI  ad  NV, 
ut  MU  ad  ON,      ila  IV  ad  VN, 


et,  vicissim, 
cl,  divideudo. 


et,  vicissim, 
m  MO  ad  IV 


ila  ON  ad  NV,       sive  DN  ad  NS,       sive  MR  ad  RI'. 


Probatum  est  autem  .MR  ipsà  MO  esse  majorem  :  ergo  PR  rectà  IV 
major  erit.  Supcrest  ergo  probandum,  ut  ex  omui  parte  eoustet  propo- 
situm,  rectam  RII  esse  majorem  summâ  duarum  rectarum  HN  et  NV; 
quod  ex  pncdictis  est  facillimum. 

Quadratum  enim  RH  ;cquatur  quadratis  HN,  NR  una  cum  rectan- 
gulo sub  SN  iu  NR  bis  sive,  ex  pr;edemonstratis,  una  cum  rectangulo 
sub  HN  in  NV  bis;  quadratum  autem  NR  est  majus  quadrato  NV  :  eri^o 


MAXIMA  ET  MINIiMA.  171» 

qiuulraUiin  HR  iiiajus  est  qiiadratis  HN,  NV  ima  cuin  rectangulo  sub  HN 
in  xNV  l)is.  Unde  seqiiitur  rectain  RH,  e\  siiperius  demonstratis,  esse 
inajoreiii  siimniâ  rcctarum  HN,  NY. 

Palet  ilaqiu'  rectas  PR,  RH  (sive  miicaiii  rectam  PRH  qiiaiidu  id  con- 
tingit)  esse  sempcr  majores  diiahus  rcctis  IN,  NH.  Quod  eral  denioii- 
straiidiiiii. 


NOVUS  SECUNDARUM 

HT 

ULTERIOKIS   ORDINIS   RADICUM 

IN    ANAIA'TICIS    T  S  U  S. 


UeiliicLio  secunclarum  et  ultcrioris  oiilinis  radicuiii  ad  |irinias,  (|iia' 
maximi  est  in  Algebraicis  niomcnti,  iinicaiii  pro  fundaiiieiito  agnoseit 
duplicata-  a'(|iialitatis  analogiaiii,  eamquc,  quoties  opus  fuerit,  itei'aii- 
dam  progressus  ipse  qiuestioiiis  ostendit. 

Proponatur 

A  cuhus  +  EcuIjo       ;uqiiai'i       Zsoiiilo; 

item 

15  in  A  H- Efiua(I.+ D  inE       ;equai-)       N  (juail. 

Ut  seciiiida  ladix  dcvoivatur  ad  primaiii,  liiec  siuilo  pra'cepta  : 

Qua'cumque  a  secunda  radiée  adticicntui'  homogenca  in  iinani  auiiia- 
tionis  partem  traiiseuiito  :  ut,  in  superiori  cxemplo,  (puini 

Ac. +  Ec.       a'(|aelur      Zv., 
ergo 

Zv.  —  \c.       iequabidir       Er. 

Similiter,  qnuni 

I!  in  A  4   Iv/.  +  I)  in  li       ;e(|iielur       Nf/.. 
N17.  —  IJinA       ;eqiialjiUu-      Ei/. -i- i>  in  E. 


ergo 


lu  iitraque  igitur  a'(|uatione  homogenca  ahs  K  (sive  alts  seeunda  ra- 
diée) adf'ceta  unam  iequationis  partem  constituiinl;  si  igitur  duplieala 


18-2  ŒUVHES    ])]L  FERMAT.-  I"   l'AUTlE. 

cjusinodi  scqualilas  ad  analogiam  revocetur,  eril 

ulZ.ç.  —  Ac.    ad     Ec,       ilaNr;.  — BinA     ad     E^.  +  DinE. 

Quuin  itaque  factiiiii  su!)  extremis  comparabitur  facto  suh  inediis, 
tanquam  ipsi  a;qualo,  omnia  liomogenea  divisionem  admittent  por  K 
(sive  per  secundain  radiccm);  ut  patet,  quia  secundus  et  quartus  ter- 
minus ahs  E  adficiuntur. 

Eril  ncmpe 

Zs.  in  E^.  —  Af.  in  Eg.  -+-  Zs.  in  U  in  E  —  \c.  in  1)  in  E 
ïequale       Ni;,  in  Ec.  —  I?  in  A  in  Ec. 

Omnia  dividantur  totios  per  E,  donec  aliquod  ex  homogeneis  adfec- 
lione  sub  E  omnin»  liberetur  :  erit 

Zs.  in  E  —  Ac.  in  E  -+■  7,s.  in  1)  —  Ac.  in  D 
sequale       N-7.  inE^.  —  B  in  A  in  Er/. 

Quo  peracto,  nova  h;pc  a'quatio  uno  ad  minus  gradu  depressior  erit 
(quoad  secuudam  radicem)  quani  elalior  ex  duabusprimumpropositis  : 
patet  nempe  elatiorem  ex  duabus  primum  propositis  adtici  sub  cubo  E, 
istius  vero  nullam  abs  E  adfectioneni  exccdere  Ey. 

Nec  tamen  sic  quiescendum,  sed  iteranda  duplicata'  a'qualitatisana- 
logia,  donec  adfcctio  secunda;  radicis  fiât  tantum  sub  latere,  ut  asym- 
mctria  omnis  evancscat. 

Prteparetur  itaque  iiltima  bœc  aequatio  juxta  modum  prscscriptum, 
ut  bomogenea  sub  E  quomodocumque  adfecta  unam  œquationis  partem 
faciant.  Erit  itaque 

Zi.  in  1)  —  Ac.  in  I)       a-quaie 

N7.  in  E^.  —  B  in  A  in  Eq.  —  Zs.  in  E  +  Ac.  inE. 

Sed,  e\  duabus  primum  propositis,  qua*  depressior  est,  exhibet 
ajquationem  sequcntem,  ut  diximus  : 

Ni/. —B  in  A       .Tcquale       E'/. -i-DinE. 


MÉTHODE  D'ÉLIMINATION.  183 

Revocetur  rursurn  ad  analogiani  duplicata  isla  toqualitas  :  eri( 
itacjue 

'/.s.  iii  I)  —  Ac.  in  I)       ad  N'/.  in  K^/.  —  B  iii  A  in  Ef/.  —  VjS.  in  E  +  Ac.  in  E 
ul  Nr/.— DinA         ad  E^/.+  DinE. 

Oiuiiii  itaqiie  lactiim  sub  extreinis  a'quahiLur  facto  sub  nicdiis, 
taiiqiiani  ipsi  icquale,  oninia  homogeiiea  poteriuit  dividi  per  K,  iif  supra 
demoiistratum  est  :  crit  nempo 

Z.v.  in  I)  in  Iv/.  +  Z.v.  in  1)'/.  in  E  —  Ac.  in  1)  in  E</.  —  Ac.  in  l)^.  in  E 
aviuaie       N-y^.  in  E7.  —  N7.  in  B  in  A  in  E7.  —  Ny.  in  Zv.  in  E 
+  N'y.  in  Ac.  in  E  —  B  in  A  in  N'y.  in  Ey. 
-f-  B7.  in  Ay.  in  Ey.  -h  B  in  '/.s.  in  A  in  !■]  —  B  in  A'/y.  in  E, 

et,  omnibus  abs  M  divisis,  tict  tandem 

Z.S-.  in  U  in  E  -t-  7.s.  in  Dy.  —  Ac.  in  I)  in  E  —  Ac.  in  Dy. 

aM|iiale   Nyy.  in  E  —  Ny.  in  B  in  A  in  E  —  Ny.  in  '/.s.  -+-  Ny.  in  Ac. 

—  H  in  A  in  Ny.  in  E  +  By.  in  Ay.  in  E-i-B  in  Z.ç.  in  A  — B  in  Ayy. 

Quo  peracto,  nova  ba'c  sequatio  unius  adbuc  gradùs  depressiononi 
(({uoad  secundam  radiccin)  lucrata  est,  ut  bic  patet  :  quum  cnini  honio- 
genea  sub  E  adl'ecta  in  unam  a'quafionis  |)arteni  traiisierint,  tict 

Zv.  in  l)y.  —  Ac.  in  l)y.  +  Ny.  in  Zv.  —  Ny.  in  Ac.  —  B  in  7.s.  in  A  -¥  B  in   \  yy . 
a'f|uat('       Nyy.  in  E  —  Ny.  in  B  in  A  in  E  —  B  in  A  in  Ny.  in  E 
+  lîy.  in  Ay.  in  E  —  Zv.  in  D  in  E  +  Ac.  in  I)  in  E. 

Ncquc  ultcrius  [)rogrediendum,  (|iiiim  jam  sccunda  radix  sub  lalcic 
fantuin  apparcat,  idcoquc,  solo  applicationis  beneficio,  ipsius  1']  iclalio 
ad  priinam  radiccm  manifestabitur  :  ut  hic 

7.x.  in  Dy.  —  Ac.  in  Oy.  -t-  Ny.  in  Z.v.  —  Ny.  in  \c.  —  B  in  Zv.  in  \  -1-  B  in  Vc/y. 
Nyy.  —  Ny.  in  15  in  A  —  Ny.  in  I!  in  A  -+-  l!y.  in  A  y.  —  Zv.  in  I)  -(-  \c.  in  I) 

a'i|nal)iUir  E, 

quo  tendendum  crat. 

Ut  igitur  dua'  pritnum  proposit;c  radiées  in  unam  tiauscanl,  rcsu- 


184  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I-  PARTIE. 

inatur  ex  duabus  prioribus  lequationibus  qiiam  volueiis;  deprcssior 
lamen  idonea  magis,  ne  altius  ascendat  aequatio. 

Ouum  itaque  in  una  ex  a'quationibus  primum  propositis 

B  in  A -t- E7. -h  U  inE       œquetur      N-/., 

loco  i  psi  us  E  subrogetur  jam  agnitus  ejus  valor  per  relationein  vel  ad 
terniiiios  cognitos  vel  ad  priorem  radicem,  quœ  in  exemple  proposilo 
est  A;  et  rursum  sub  bac  nova  specie  ordinetur  œquatio.  Manifestuni 
est  evanuisse  omnino  secundani  radicem  et  in  sequationem  ab  omni 
asymmetria  liberam  ituin  esse,  metbodumque  esse  generalem. 

Si  onim  phires  duobus  terminis  proponantur  incogniti,  metbodiis 
ilerata  tertias,  si  opus  fnerit,  radiées  ad  primas  et  secondas,  deinde 
secundas  ad  primas,  etc.,  eodem  prorsus  artificio  reducet. 


APPENDIX  AD  SLÎPERIOREM  METHODUM  ('). 

Siiperiori  mctiiodo  debetur  perfecta  et  absoluta  asymmetriariini  in 
Algebraicis  expurgatio  ;  neque  enim  symmetrica  climactismus  Vie- 
t;ça  (-),  quas  unicum  bactenus  ad  asymmetrias  fuit  remedium,  eftkax 
satis  et  sufficiens  inventa  est. 

Proponatnr  quippe 

lut.  cMb.(15  in  A'/.  —  Ac.)  -t-  lai.  quad.(A7.  +  Z  in  A) 

-+-  lai.  quad.  quad.(l)c.  in  V  —  Ar/y.)  +  lat.  (luad.  (G  in  A  —  \q.) 
aiquari       recla?  N. 

Qua  rationc  ab  asymmetriis  bujusmodi  extricabit  se  et  quaestioncm 
suam  analysta  Victseus?  An  non  potins,  dum  crescet  labor,  crescet  dif- 

(1)  /'(H>  la  lettre  de  Formata  Carcavi,  du  >o  août  iGJo,  lettre  qui  accompagnait  l'envoi 
de  tout  le  Traité,  f'oir  également  le  billet  de  Fermai  dans  la  lettre  de  Descartes  (éd.  Cler- 
sclier,  III,  83)  du  18  décembre  i6.'|8,  billet  qui  semble  aussi  avoir  été  adressé  primitive- 
ment à  Carcavi. 

(-)  ViÈTE,  De  einciulatinnc  œquationum,  cap.  V  (éd.  Scliooten.  p.  M»)- 


METHODE  D'ELIMINATION.  185 

ficultas,  et  tandem,  fatigatus  etdclusus,  novum  ab  Aiialylice  lumen  cx- 
poscet? 

Hoc  sane  luculentcr  superior  methodus  submiiiistral  :  uniciim  cxcm- 
l>lum,  uhjue  brevissimum,  adjiingimus;  recluso  cnim  scmol  fiinda- 
in(Mi(o,  ca'tora  apertissime  manifcstantur. 

l'roponatur 

liil.  cub.(Z  in  A'/.  —  Ac.)  +  lat.  cuIj.{Ac.  +  Dy.  in  A)       lequaii       I). 

lia  piinuim  ordinotur  œqualio  ut  iinica  ex  asymmetriis  unam  illius 
parlcm  facial  :  fiai  nempe 

I)  —  lai.  cu1j.(Ac.  +  Mf/.  in  A)       ipquaiis       lat.  c,ub.(Z  in  A'/.  —  \c.). 

IIoc  peracto,  omncs  termini  asymmetri  a  secundis  cl  ullerioribus,  si 
opus  fnerit,  radicil)us  denominenliir,  exccplo  co  queni  iinicum  in 
unam  a^qualionis  parlem  rejccimus  :  lingalur,  vcrbi  gralia, 

lai.  cub.(Ac. +■  Biy.  in  A)  esse  E. 

Hac  enim  viaadeam,  quam  injungit  superior  methodus,  duplicata; 
a;([ualila(is  analogiam  deveniemus  :  cril  ncmpe 

1)  —  E       lequaiis       lat.  euh.  (Z  in  Ay.  —  Ac), 

cl,  omnibus  in  cubum  ductis. 

De.  -4-  D  in  ¥.'/.  ter  —  Dr/,  in  E  1er  —  Ef.       icquabilui-      Z  in  A7.  —  Af. 

Scd,  ex  bypotliesi, 

Ef.       requatnr      Af.  4- H»/,  in  A. 

JM'go  orilur  duplicata  aiqualitas  et  in  utraque,  juxta  niclliodum,  Icr- 
mini  abs  secunda  radice  adfecti  in  unam  ;equaliouis  parlcm  sunl  con- 
jiciendi  :  erit  nempe 

Z  in  Aq.  —  Af.  —  l)f.       iequalis       D  in  Er/.  ter  —  l)q.  in  E  1er  —  Ef.; 

ilcm 

Ac. +  15-/.  inA       ;e(|uii!is      Ef. 

Iteretur  loties  operalio  douce  secunda  radix  ad  [)rimam  rcvocelur; 

Fermât.  —  I.  24 


186  ŒUVRES  DE  FERMAT.-  I^"  PARTIE. 

quo  pcracto,  loco  ipsius  E,  novus  ipsius  valor  usurpetur  et  sub  liac 
nova  specie  qusevis  ex  prioribus  œqualitatibus  ordinetur  :  oninia  con- 
slabunt. 

Ncc  inutilia  adjungo,  aut  moror  in  superfluis  :  qiiis  enim  non  videt 
singulos  terminos  asymmetros  posse  eadem  ratione,  si  non  sufficiant 
secundie  radiées,  tertiis,quartis,  etc.  in  infuiitum  insigniri?  Quo  easu, 
qiiartam,  sive  ultimam,  radicem  tanquam  secundam  considerabis  ; 
reliquas  vero  tantisper  vel  pro  primis  vel  pro  terniinis  cognitis  babo- 
bis,  donec  ultima  illa  omnino  evanuerit  sive  ad  primas,  secundas  et 
tertias  reducta  fuerit.  Simili  prorsus  artifieio  tertias  reduces  ad  secun- 
das et  primas,  ac  denique  secundas  ad  primas,  ut  jam  sœpius  incul- 
cavimus. 

Nulla  est  ergo  asymmetria  quam  non  cogat  exsuhire  bœc  metbodus, 
cujus  usas  prgesertim  eximius,  imo  et  necessarius,  in  numerosa  potes- 
tatum  resolutione.  Statim  enim  nompe  atque  asymmetri»  evanuerint, 
non  décrit  Victœum  (')  in  aritbmeticis  qnitstionibus  artificium  et,  si 
veris  explicari  numeris  quaîstio  non  possit,  proximte  quantumvis 
libuerit  suppetent  solutiones,  qaum  tamen  proximas  veris  solutiones 
nullo  pacto,  quamdiu  duraverint  asymmetriœ,  consequi  possis. 

Sed  et  ulterius  inquirenti  obtulit  se  mira  ad  locorum  superficialium 
plenam  et  perl'ectam  notitiam  exindc  dcrivanda  mctiiodus,  qute  et  iis 
problemalis  inservit,  in  quibus  dantur  ab  initio  plura  quam  requirat 
ipsa  problematis  construendi  determinatio. 

Quod  ut  clarius  intelligas,  sunt  quajdam  problemata  qu?e  unicam 
tantum  agnoscunt  positionem  ignotam,  (ju;e  vocari  possunt  dctermi- 
nata,  ad  difTerentiam  inter  ipsa  et  problemata  localia  constituendam. 
Sunt  aiia  quœdam  qua;  duas  positioncs  ignotas  babent  et  ad  unicam 
tantum  nunquam  possunt  reduci  :  ea  problemata  sunt  localia. 

In  prioribus  illis  unicum  tantum  punctum  inquirimus,  in  istis 
lineam;  sed,  si  problema  propositum  très  ignotas  positioncs  admittat, 

{')  Fermiil  f.iil  allusion  au  Trailé  De  immerosn  putcs-tatum  purarum  alqnc  adfccidruin 
ad  excge.iin  resolatioiic  de  ViÉTE  (  éd.  Sclioolen,  |).  iG-2-228). 


MÉTHODE  D'ÉLIMINATION.  187 

pi'oblema  luijusmodi  non  jaiii  ptiiictiun  duntaxat,  aut  lineam  tantum, 
sod  intcgram  superficicm  qiucstioiii  idoneam  invostigat  :  indequo 
oriuntiir  loci  ad  superficiem,  etc.  in  rclicjuis.  Sicut  autein  in  prioribus 
data  ipsa  sufficiunt  ad  detcrminationem  quœstionis,  i(a  in  secundis 
uniim  datum  dcest  ad  detcrminationem,  in  tertiis  vero  duo  tantum  data 
determinationem  possunt  complere. 

At  contra  potost  fiori  ut,  quemadmodum  in  liis  casibus  data  aut  suf- 
ticiant  aut  dcsint,  ita  in  plerisque  aliis  data  ipsa  supeiflua  sint  et 
abundent  :  exemplo  res  fiet  cvidens. 

In  recta  AC  {fig.  94)  data,  datur  rectangulum  ABC;  datur  eliam 
diffcrentia  quadratorum  AB  et  BC. 

A       B,  C 


In  boc  casu  plura  patet  oiïerri  data  quam  determinalio  ideoquc  so- 
lutio  ipsius  quœstionis  cxposcat.  Frcquentissimus  tamen  borum  pro- 
l)lematum,  in  Pbysicis  prœserlim  et  apud  artifices,  est  usus,  eaque 
oninia  per  applicationem  simplicem  bcneficio  nostrai  meliiodi  expe- 
diuntur,  nequc  recurrendum  ad  extractionem  radicuni,  licet  «qua- 
fioncs  ad  quasvis  potcstates  ascendant. 

Proponatur,  verbi  gratia,  in  quadam  quœstione, 

kciib.  +  \\(juad.\n  \.       iequari       Zywflrf.  in  1); 

item  etiam,  quum  ex  bypolbesi  quiestio  supponatur  esse  abundans 
(lias  cnim  quwstiones  aimndantcs,  sicut  locales  dcjicicnlcs,  appellare 
consuevimus), 

Cl  sol.'xn  A  — \'/uad.i]uad.       a^quari       ]]  rjti ad.  in  "^ pi. 

Duplicata  base  œqualitas  ad  analogiam  revocetur  et,  ex  prœscripta 
melbodo,  consideretur  unica  nostra  radix  ignota,  quie  in  boc  exemplo 
est  A,  sicut  in  prsecedentibus  secundam  aut  ulterioris  ordinis  radicem 
consideravimus,  et  toties,  juxta  mctbodum,  iteretur  operatio  donec 
adfectio  sub  A  per  simplicem  applicationem  possit  cxpediri,  sive  non 


188  ŒUVRES  DE  FERMAT.-  V'  PARTIE. 

tam  ad  primas  radiées  quam  ad  terminos  oninino  notos  rcduci.  Patebit 
solutio  problematis  simplicissima,  nec  analystam  deinccps  œquationes 
quadratica\  ciibica;,  quadratoquadraticae,  etc.  remnrabiintur. 

LuiîF.T  et,  coronidis  loco,  famosi  illius  problcmalis  : 

Dalis  cllipsi  el  punclo  cxlra  ipsius  planum,  siiperficiem  conicam,  nijus 
verlex  sit punctum  daliim  el  basis  cllipsis  data,  ùa  piano  secare  ul  sectio 
sil  circulus, 

solutioncm,  qiige  buic  metbodo  debetur,  iiidicare,  eamquc  simplicis- 
simam. 

Eo  deducuiit  quœstionem  Geomctrœ  ut,  sumptis  quiiiquc  punctis  ad 
libitum  in  cllipsi  et  junctis  rcctis  a  verticc  conic;v  supeiTicici  ad 
puncta  illa,  pcr  junctas  quinque  reclas  circulum  describant;  invo- 
niuntque  problema  boc  pacto  esse  solidum.  Sed,  quum  puncta  in 
cllipsi  sint  infinita,  si  loco  quinque  punctoruni  sumantur  scx,  fiet 
problema  abundans  et  orictur  necessario  duplicata  aiqualitas,  quae 
tandem  ignotam  quantitatcm  per  simpliccm  applicationem  patefaciet. 

Eadem  rationc,  si  dctur  quaecumque  linea  curva  in  piano  aut  cliam 
superficies  localis,  cujuscumque  tandem  gradùs  sint,  invenientur  dia- 
mctri  et  axes  tigurarum;  imo  et  in  superficie  locali  exbibebuntur 
omnes  omnino  curvœ  loci  superficialis  constitutivae,  etc. 

Exponatur,  verbi  gratia,  superficies  conica,  cujus  vertex  sit  punctum 
datum,  basis  vero  parabole  aut  ellipsis  cubica  aut  quadratoquadratica 
autulterioris  in  infinitum  gradus.  Potest  bujusmodi  superficies  conica, 
beneticio  istius  mctbodi,  ita  secari  ut  in  ea  exbibeatur  (ju;elibet  curva 
quœ,  ex  constitulione  figura",  in  ca  superficie  potest  describi,  et  pro- 
blematis solutio  semper  evadct  simplicissima. 

Nibil  addimus  de  tangentibus  curvarum  (')  et  plerisque  aliis  liujus 
metliodi  usibus  :  fient  quippc  obvii  nec  sedulam  indagatoris  aualytici 
meditationem  cfTugient. 

(')  Ftiir  plus  liaut,  page  i53. 


PROIÎLÉME  D'ADRIEN  ROMAIN.  ISî) 


<  AD  ADRIANI  ROMANI  PROBLEMA  > 


(') 


ViRO  Clarissimo  Christiano  HUGGENIO  P.  F.  S.  T.  (-). 


111) 


Diim  Francise!  VicUo  (■')  ccicbre  illiul  Ad pruhlema  Adriani  Rornaiii 
rcsponsum  accuratius  aniio  superiore  exaininarcni,  et  in  verba  capitis 
SL'xti  incidissc.m  quibus  profiteUir  sublilis  iile  malboniaticus  baud  scire 
se  «  an  ipsemet  »  Adrianus  «  ejiis  qnam  proposuit  ;equalionis  gcncsi 
(!t  symptomata  pcrnoverit  «,  subvenire  copit  an  ipsemet  quoquo  VieU 
iL'qualioiiis  illius  lamosio  satis  gcncralem  tradiderit  aut  iiivenerit  solii- 
tionem. 

Proponcntis  quippe  Adriani  Romani  verba  luoc  sont,  emendantc 
Vieta  (■')  : 

Dctnr  in  numeris  algebricis 

45  0-  3795®+  9  5G34  0—       ii3  85oo0 

+  7811 375  0—  3451  2075  0 -I- I  o53oCo75  @  —  2  32G7  G280  0 
H-  3  849/4  2375  0  —  4  S849  4 1 23  0  4-  4  8384  1800  0  —  3  7S65  8800  @ 
-i- 2  3Go3o653  0  —  I  17G791OO0  M-  4G95  5700  0—  i494  5o4o0 
4-       376  4565  0—        74  0209  0+         iiii5o0—  i23oo0 

+  945  0  —  45  0  -+-  I  0  ar/ualis  numéro  (lato; 

f/iiœrilur  valor  radtcis. 

(')  Ce  morceau,  qui,  comme  lo  précédent,  concerne  les  travaux  do  Formai  sur  Vii'te.  a 
été  publié  par  M.  Cli.  Henry  { Hcc/wrc/icx,  etc.,  p.  2ii--2i3)  d'après  lo  manuscrit  Iluy- 
^ens  30  de  l'Université  do  Lcyde. 

(  ■^)  Lisez  :  Petrus  Fcrmatius,  senator  Tolosanus. 

(')  ViÈTK,  édition  Schooton  ou  dos  Elzévirs,  payes  3o5-3-2i. 

(*)  Do  fait,  Fermât  ne  cite  exactement  ici  ni  l'énoncé  d'Adrien  Romain,  dont  il  a  toute- 
fois conservé  les  notations,  ni  la  formule  adoptée  par  Victe,  page  3o8. 


190  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I-  PARTIE. 

Sanc  perquam  déganter  et  doctissime,  suo  more,  quœstionem  pro- 
positam  abduxit  Victa  ad  sectiones  angulares  et  tabulam  féliciter  con- 
struxit,  pag.  3i8  editionis  Elzevirianse  ('),  ad  quotlibet  iti  infinitiim 
terminos,  methodo  qua  usus  est,  facile  extendendam,  cujus  beneficio 
dignoscitur  quœnam  aequationes  ad  spéciales  angulorum  sectiones  per- 
tineant. 

Si  cnim,  in  scdibus  numerorum  imparium,  sumatur  primo 

iC  — 3N      œqualis      numéro  dalo 

(lui non  sit  major  binario,  reducitur  qusestio  ad  trisectionem  anguli.  Si 

deindo 

iQC  — 5C-t-5N      œquelur      numéro  dalo 

qui  non  sit  eliam  binario  major,  reducitur  quseslio  ad  quintusectioneni 

anguli.  Si 

1  QQC  —  7QC  +  14C  — 7Î\       a'queliir      numéro  dato 

qui  non  sit  item  binario  major,  reducitur  qufcstio  ad  septusectioncm; 
et  si  tabulam  in  infinitum  extendas,  juxta  methodum  a  Vieta  prae- 
scriptam,  terminus  ;vquationis  ab  Adriano  proposita;  erit  quadrage- 
simus  quintus  tal)ul;e,  et  quaîstionem  ad  inveniendam  (juadragesimam 
quintam  anguli  dati  partem  dcducet. 

Ycrùm  observanduni  est  in  bis  omnibus  aequationibus  contingere,  ut 
iis  solum  ipsarum  casibus  inserviant  sectiones  angulares  et  methodus 
Vietye,  in  quibus  numerus  datus,  cui  proponitur  sequandus  quilibct  in 
numcris  algebricis  tabula;  terminus,  binarium  non  excedit,  ut  jam 
dixinius  :  si  enim  numerus  datus  sit  binario  major,  silet  statim  omno 
scctionuni  angularium  mysterium  et  ad  quœstionis  proposita'  solu- 
tionem  inefficax  dignoscitur. 

Proposucrat  tamen  gencraliter  Adrianus  dato  lermi/io poslcrio/r,  inve- 

(')  Tlicorèmc  V  du  Traité  do  Viête  :  la  Table,  poussée  seulement  jusqu'au  neuvième 
terme,  et  qui  se  trouve  à  la  page  3 19,  donne  en  fait  le  développement  de  2Cos//.r  sui- 
vant les  puissances  de  2sin.r,  si  «est  pair,  ou  de  2Cos.r,  si  n  est  impair.  Le  premier 
membre  de  l'équation  d'Adrien  Uomain  est  précisément  le  développement  de  2COs45.r 
suivant  les  puissances  de  îcos.r. 


PROBLÈME  D'ADRIEN  ROMAIN.  191 

niendum  esse priorem  :  aliundc  igitur  quam  a  Vieta  et  a  sectionibus  an- 
gulai'ibus  petendum  auxilium. 

Propoiiatur,  in  primo  casu,  iC  — 3N  œquari  numéro  qui  non  sit 
binario  major,  reducitur  qua^^stio  ad  trisectionem,  ut  jam  indicavi- 
mus.  Sed,  si  iC  — 3N  œquctur  4  vcl  alteri  cuilibet  numéro  binario 
majori,  lune  œquationis  proposita;  solutioncm  per  metbodum  Cardani 
analysta;  expediunt.  An  autem,  in  ulterioribus  in  infinitum  casibus, 
solutiones  per  radicum  extractionem  ficri  possint,  nondum  ab  ana- 
lystis  tcntatum  fuit;  quidni  igitur  in  bac  parte  Aigcbram  liceat  pro- 
movere,  tuis  praecipue,  Huggeni  GUu'issime,  auspiciis,  qucm  in  iiis 
scientiis  adeo  conspicuum  eruditi  omnes  merito  venerantur  (')? 

Proponatur  itaquc 

iQC  — 5C  +  5N      a;quari      numéro  4 

vel  alteri  cuilibet  binario  majori.  Obmutescet  in  hoc  casu  metbodus 

Viet;c;  hoc  itaque,  ut  generaliter  Adriano  proponenti  satisfiat,  conii- 

denter  pronuntianius  :  in  omnibus  omnino  tabuho  praidicta^  casibus, 

quoties  numcrus  datus  est  binario  major,  solutiones  proposita'  quœs- 

tionis  per  extractionem  radicum  conimodissime  dari  posse. 

Observavimus  quippe,  imo  et  demonstravimus,   in   omnibus   illis 

casibus,  quœstiones  posse  deduci,  sicut  in  cubicis  ad  quadraticas  a 

radiée  cubica,  ex  méthode  Cardani  et  Vietae  (^),  sic  in  quadratocubicis 

ad   quadraticas  a  radiée  quadratocubica,  in  quadratoquadratocubicis 

ad  quadraticas  a  radiée  quadratoquadratocubica,  et  ita  uniformi  in 

infinitum  progressu. 

Sit 

I  C  —  3N  acqualis  4. 


(')  Lors  de  l'envoi  par  Fermât  de  ce  travail  (en  i6Gi?),  Huygcns  était  déjà  cclèbre, 
non  seulement  pour  ses  découvertes  astronomiques  et  son  application  du  pendule  aux 
horloges,  mais  pour  ses  travaux  de  Mathématique  pure,  quoiqu'on  n'eût  imprime  de  lui 
que  les  Theoremata  de  quadratura  hypcrholca,  elUp.ns  et  circuit  (iG5i)  et  le  Traité  De 
ratiociniif  in  ludo  aleœ  (1657). 

(')  On  sait  (ju'en  fait  la  méthode  de  Viéte  (De  cinciidatiunc  œqtiatioinwi,  cap.  VI)  n'est 
(las  ])récisémcnt  identique  à  celle  de  Cardan  ou  plutôt  de  Ferrari  {Hieroiijiiii  Cardani  j4r\- 
magna  sive  de  rcgnlis  algchraicis,  i5j5). 


192  ŒUVRES   DE   FERMAT.-  r»  PARTIE. 

vorbi  gratia.  Norunt  omnes  radicem  quajsilam,  ex  melliodo  prjedicta, 
a'quari 

radici  cubicae  binomii  2+^3  -f- radice  cubica  apolomes  2 — \^ï. 
Scd  proponatur,  in  exomplo  Vietae  et  Adriani, 
IQC-5C  +  5N      œquari      4, 

vel  alteri  cuilibet  numéro  hinario  majori. 

Fingemus,  perpétua  et  ad  omnes  tabulœ  casus  producendâ  in  infi- 

nitum  metbodo,  radicem  quœsitam  esse  -^^r — >  cujus  beneficio  resol- 

vendo  bypostases,  cvanescent  scmper  bomogenea  simplici  pcr  extrac- 
tinnem  radicum  qusestionis  résolution!  contraria;  et,  in  boc  casu  ad 
excmplum  priocedcntis,  radix  proposita  œquabitur 

radici  quadratocubicœ  binomii      2-i-\/3 

-+-  radice  quadratocubica  apotomes  2  —  y/3. 

Si 

1QQC-7QC  +  1/IC-7N, 

qui  est  numerus  tabulaî  septimus  apud  Vietam  (ad  exponentem  namquc 
maximae  potestatis,  qui  est  in  boc  casu  7,  respicimus),  ajquetur  simi- 

liter  numéro  f\,  fingatur,  ut  supra,  radix  qua;sita  esse  -^r —  :  evanes- 

cent  pariter  in  boc  casu  bomogenea  omnia  solutioni  per  extractioncs 
radicum  adversa,  et  radix  quaîsita  icquabitur 

radici  quadratoquadralociibicae  binomii      2  +  y/3 
+  radice  quadratoquadratocul)ica  apotomes  2  —  y/3; 

et  sic  in  infinitum. 

Quod  tu,  Vir  Eruditissime,  non  solum  exporiendo  deprebendes,  sed 
i:[  demonstrando,  quandocumque  libuerit,  assequeris  :  ca  enim  est 
îequationum  ex  tabula  Vieta.'  derivandarum  specifica  proprietas,  ut 
semper  ipsarum   solutiones,  in  iis  casibus  in   quibus  bomogcneum 


PROBLÈME  D'ADRIEN  ROMAIN.  193 

comparationis  est  binario  niajus,  simplices  omiiino  extractionis  radicum 
bencficio  évadant. 

Vcl  igitur  numerus  datiis,  tcrmino  tabuUc  analyticœ  sequandus,  est 
l)inariiis  vel  minor  binario  vel  codem  l)inario  major. 

Primo  casu  semper  radix  proposita  est  ipsc  binarius. 

Secundo  dcvolvitiir  (jiueslio  proposita  sccundum  Victam  ad  angii- 
lares  sectioncs. 

Tertio  por  nostram  metiiodiini  jam  cxpositani,  boc  est  pcr  extrac- 
tioneni  radicum,  facile  cxpcditur. 

Sit  itaque  nuuicrus  iilc  analyticus  Adriani  superius  exposilus 

45  (T)  —  379.5  (â)  cic.        œqualis        numcro  '\, 

radix  quicsita  erit 

lailix    quadragesima;  quinte'  potoslalis  binomii      n  -h  \fî 
-t-  radicc  fiiiadraj^'csim.'e  qiiintîL"  polestalis  apoloiiies  2  —  ^3. 

Nec  amplius  in  rc  pcrspicua  et  jain  satis  excmplificata  immorandum, 
nisi  quod  nioncndum  supercst  :  extractionem  radicis  quadragesima- 
(|uin(a'  potestatis,  sive  inventioiicm  quadraginta  quatuor  mi'diaruiii 
proporlionalium  inler  duas  (|uanli(ates  datas,  expcdiri  t'aciilinie  pcr 
extractionem  radicis  cubicie  bis  lactam  et  extractionem  radicis  qua- 
(h-atocul)icaî  semel  :  quod  numcri  5  et  9,  qui  numcrum  /p  metiuntur, 
satis  indicant  :  5  cnim  ad  radicem  quadratocubicani  rcfertur  et  9  ad 
radicem  cubicam  bis  sumptam  :  ternarius  enim,  (]ui  est  cubi  exponens. 
l)is  ductus  novenarium  producit. 

Ideoque,  per  invcntionem  duarum  mediarum  piopoitionalium  intcr 
duas  bis  lactam  et  invcntionem  (juatuor  mediarum  inler  duas  semel, 
invcniuntur  quadraginta  quaUior  média'  et  qu;estioni  nostrie  satistit, 
(|uemadmodum  Vicia  invcntionem  sectionis  auguli  in  /|5  partes,  qu:e 
est  quœstio  vel  ;cquatio  Adriani,  ad  a'quationem  cubicam  bis  lactam 
et  ad  (juadratocubicam  semel,  sive  ad  duplicem  trisectionem  et  ad 
unicam  (|uintuseclinnem,  abduxit. 

Kr.iiMAT.  —  I.  2J 


19i  (KUVUES   DE   FEHMAT.    -  I  ■    l'ARTlE. 

Niliil  (le  multiplicibus  aiquationis  vcl  qun'stionis  proposihr  solutio- 
niljiis  adjungimus;  primogenitani  tanUim  rcpriesenlamus,  ilo  reliquis, 
<[iiaruiii  operosior  est  disqiiisitio,  aliàs  fortasso,  si  otiuni  suppetat, 
f'iisiiis  acfiiri. 

Vale,  Vil"  (llarissiiiie,  et  me  ania. 


AD  BON.  CAVALIERII  dU/ESTlONES  RESPONSA  > 


i'; 


Dudum  est  ox  (nio,  ad  similitiidincm  paraboles  Archiincdca',  /r/it/iKis 
in  uifmiluin  (juadravunus  m  (juilnis  ahscissœ  a  dianiclro  siinl  iiilcr  se  ut 
f/iiart's  applicalanim  polcslatcs.  Hanc  sciontiain,  priinis  jam  olini  a 
iioliis  adinvciitam.  Domino  de  Beaiigrand  aliisqiie  cominunicaviiiuis; 
fatenduin  tamen  Doinimiin  de  Koberval,  qui  nobis  indicantilnis  liiijiis- 
modi  (jiuostiones  est  aggressus,  eariiiii  solutiones  suopte  ingcnio,  ([uod 
perspicax  et  in  liis  scicntiis  felicissinuim  habet,  reperiisse. 

Sed  et  pariter  qiio(|iu'  ceiilra  gravilatuiii  in  liis  figuris  et  al)  ipsis 
eompositis  detcxinuis,  idcjne  metliodo  nobis  peculiari  (-'),  eujus 
eliani  l)eneticio  tangentes  in  lineis  quibuscumque  ciirvis,  ipsarnmqui! 

(')  Inédit,  d'après  deux  ci)|)ics,  sans  tilrc  (l'une  ancienne,  l'autre  d'Ai'bu.^ast),  dans  les 
manuscrits  du  prince  Bonconipagni.  —  Ce  morceau,  adressé  à  Cavalim-i  par  l'intcnnédiaire 
do  Merscnnc  avant  iG4i,  résume  les  premiers  travaux  de  Format  sur  les  quadratures  et 
cubalures,  travaux  dont  il  n'a  d'ailleurs  développé  plus  tard  qu'une  partie  dans  son  der- 
nier Traité  :  De  ir<jiiulii>ninii  Idcaliitin  Iransnnitntioiif,  de. 

Mersenne  a  reproduit  presiiue  textuellement  la  [dus  grande  jiarlie  de  ce  morceau  dans 
la  Privjaliii  tid  Mccliaiiicii,  IV,  de  ses  Cogildla  l'Iijsicdiiuitlicinnlica,  où,  venant  de  parler 
des  (piadraliires  obtenues  par  Koberval,  (pi'il  appelle  imsicr  Ccnincii-ti,  il  s'exprime  ainsi 
sur  les  travaux  de  Fermât  ; 

0  Generalem  eliam  regulam  vir  alins  summus  invenit  quâ  pra'dicta  suivit,  non  soliun 
([uando  partes  diainetri  cum  applicatarum  polestalibus  eonferuntur,  sed  etiam  ei'im  qua'- 
libel  parlium  diametri  potestates  cum  quibuslibct  |)olcstatibus  applicatarum  comparantur  : 
«pi.T  quia  satis  commode  figura  prœccdenti  possunl  co  modo  intelligi  quo  ipso  \oluit,  me 
re([uirente,  BonavcnturiD  Cavalliero  Ueometr;n  subtiiissimo  innotescerc,  iisdem  Leclor 
noster  perrruatur.   » 

Il  tcrinino  comme  suit  la  reproduction  du  texte  de  Fermât  (d'ailleurs  sur  la  niénu' 
figure) : 

'I  Si  \ero  figura  circumvolvatur  circa  EF,  solidum  qu;cralur,  non  sinqilex,  uti  superiora, 
sed  compositum,  cujus  rationem  ad  cybndrum  ambiens,  et  cenlrum  gravitatis  \\t  idem 
summus,  et  noster  Geometra  dudum  eruérc  :  a  quibus  tam  omnium  curvarum  tangentes, 
quàm  areas,  solida,  et  centra  gravitatis  omnium  ligurarum  curvis,  et  redis  comprelicnsa- 
runi,  posses  acciperc.  » 

(-)  l'ulr  plus  haut,  [lage  l30. 


196 


ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I"  PARTIE. 


asymptotos,  imo  et  quœcumquo  ad  iiiventionem  maximae  et  minima' 
perlinent  prohlemata,  féliciter  construximus. 

Sed  ad  rem  :  qu;orit  eruditissimus  Bonaventura  Cavalieri  quid  de 
juxi'dicùs  quadralionibus  sit  definicndum.  Huic  operi  regulam  generalem 
aptavimus,  cujiis  ope  non  tanlum  quando  partes  diamelri  cuni  potesta- 
libns  applicatarum  conferiintur,  solulionem  damus,  sed  et  qiuim  qu;e- 
lijjot  partiiun  diametri  potestates  cum  quibusliljet  applicatarum  potes- 
tatihus  comparantur  :  ita  enim  gencraliter  pronuntiamus. 

Sit  figura  quœvisparabolica,  si  placet,EAF(y?o-.  1 1 1),  sitque.exempli 

causa, 

ut  cuIkis  CA  ad  ciihum  BA, 

ila  c|uaclraloqua(lratum  EC  ad  quadialoquadialum  DU. 

Sumo  exponentes  potestatum  tam  in  applicatis  quam  in  diamètre. 
Kxponeiis  quadratoquadrati  est  4  in  applicatis,  exponens  cubi  in  dia- 
mètre est  3. 

Aio  igitur  parallclogianimum  EH  esse  ad  tiguram  EAF  ut  sunima 

Fi-.   111. 
I  A  H 


Tl/ 

B          \ 

/ 

exponcntium  ambarum  potestatum  ad  exponentem  potestatis  applica- 
tarum. Erit  igitur  iu  hoc  exemplo 

parallelogramniuni  aml)icns  ad  figuram  EAF  ul  7  ad  '4. 

Ilinc  patct,  si  sit,  verbi  gratia, 

ul  (luadraloqiiadratuiii  EC  ad  quadraloquadralum   Dit, 
ila  CA  simplicilcr  ad  AB, 

quum  exponens  lateris  sit  unitas,  ideo 

parallelogi'amniuin  ad  figuram  hoc  casu  esse  ut  5  ad  4- 


QUESTIONS  DE  CAVALIERI.  197 

Ncc  est  dissimilis  in  omnibus  omnino  liujusmodi  figuris  in  infmitum 
progressus. 

Veriim  igitnr  est  qnod  dubitantcr  proponebat  Vir  doctissimus,  nempe 
(|num  potestatcs  applicatarum  ciim  longitndinc  tantum  portionnm  dia- 
mctri,  sivc,  ut  lo(|uuntiir  analystie,  cum  latere  conferunlnr  : 

lrinnf,'iili  (liipliiin, 
;i(l  iKiraboliMi  ul  3  ad  2, 
parallelogrammum  esse  i  ad  parabolcn  cul)icam  ul  4  ad  3, 

)  ad  (luadraloquadraticam  ni  5  ad  /i, 

\  etc.,  in  iiiliiiiUiin. 

Sed  si,  maneiiU'  recta  (Ik,  Jlgitra  circumditcalur  uL  fiai  solidiiin,  i/ivc- 
nielur proportio  cyh/n//i  Eli  ad  Inijiismtxh  sohdiim,  hoc  pacte  : 

Summa  dupli  exponentis  potostalis  in  dianictro  et  cxponcnlis  potes- 
tatis  in  applicatis  semcl  sumpti,  ad  cxponentem  potcstatis  in  applicatis 
est  ut  cylindrus  ad  sorKhun. 

]*]xeniplnm  :  este 

ut  cuIhis  EC  atl  culniiii  DB,       ila  (luadralum  CA  ad  quadralum  BA. 

Exponens  quadrati  in  diametro  est  2,  cnjus  dnpium  /j;  junctum  '^, 
cxponenti  potcstatis  in  applicatis  semel  sumpto,  lacit  7  :  est  igitnr 

ul  7  ad  3  (exponenlem  potcstatis  in  applicatis),       ita  cylindrus  ad  soliduni. 

Quo  posito,  secundic  qusestioni  fit  satis. 

Centra  gravitatarn,  iii  omnibus  hujusmodi  figuris,  tam  phinis  ([uani 
solidis,  sécant  dianietros  in  proportione  vcl  parallclogrammi  ad  liguram 
planam,  vel  cylindri  ad  soiidum. 

Sed,  si  figura  circumvok'aliir  rirca  EF,  tit  jam  soiidum  non  simplcx, 
ut  su(icriora,  sed  compositum.  Kjus  tamcn  proportio  ad  cylindriim 
ambientcin  facillimc  ex  simplicibus  accuralus  Gcomctra  dcrivabit. 
imo  et  ipsam  centri  gravitatis  positionem.  Qu;e  (amen  oninia,  si  pla- 
ceat  Domino  Bouavcntur;c,  démonstrative  et  proiixius  exsequemur. 


198  (EUVRES   I)K   FKIIMAT.  -   I"    l'ARTIE. 

Diini  (|ua'rit  <in  rtnxiv  ttllni  Irinnguliun  et  paraholcn  ( ')  possi/i)  esse 
(■(>iiic(c  scriioiics.  non  videdir  ineminissc  singiilanim  proprielalis  :  taiii 
enini  lior  <  rst  >•  impossihilc  ((uaiii  soctionom  splurra'  p(M'  plaïuiiii 
ilare  paraltolas  aut  liyperholas  aut  ellipses. 

[Jt,  lioriim  vice,  prol)lemata  (|ua'(!am  ex  Italia  communicet,  ex  aniino 


(  '  )  Cnvalieri   ii'avail  sans  iloiilo  posé  la  ijuestion  que  sur  les  courbes  dont  il  ist  parlé 
plus  haut. 


PROPOSITIONS   A   LALOUVEUE. 


19!» 


<  AD    LALOYERAM    PUOPOSITIONES 


\    (M 


1. 

S'il  (/ig.  112)  parabole  15AD,  cujus  axis  AC,  ai)plicala  BC,  l'ocUim 
latus  AE.  QuaM'itiir  ratio  ciirva^  AB  ad  lectam  BC. 


Fi-,    ri 3. 


Esto  liypei'i)olc  MLO,  cujus  ceutruni  G,  transvcrsum  latus  VL  te([uak' 
recta;  AE  quœ  est  rectum  data'  paraboles  latus;  axis  liyperbolcs  sit  LN, 


(  ' )  Ce  morceau  fimirc  comme  Pars  priai-  de  \' .Ippcudix  scciiihIh  (p.  '\{]\  l\  3<)))  dans 
rOuvrai,'e  :  Vctcriiin  Gcninetrui  pnimuta  in  scpicin  de  Cjcliiidc  liliris-,  cl  iii  dinilms 
(idjcclii  Jppciidkdius.  —  Aiilorc  ANTONIO  Lvt.ovicii v  Socictatis-  /cmi.  —  '/'a/our,  npiiit 
.Irntddinn  Culiiincruiin,  l{ct;i'<  et  Jradcnuic  'J'ulnsniiiv  'J'/pd^raplinm.  M.DI', .LX.  Cinn 
privdc'^Ki. 

L'allrdjiilioii  à  Kcrniat  csl  jusUfiée  |iar  le  préamlmlo  ci-après  do  \ Jppciidix  scciiiidu 
(p.   Jijo-Soi  )  : 

»  (Jiiod  olim  fecit  Coiioii  illc  a|iud  Areliiincdoui  laiidalissimiis,  cùm  alicpiol  ii;coiidila' 
Unie  Geomelri;e  llieurciiiaLum  à  se  [)]iiiu'iin  reperlonim  midam  [imposilioucm  ail  Ainici).s 
pi'ivalim  misil  deiiioiislralioiio  peiios  su  pressa;  forlasso  qiua  (quod  s;ppe  cvonit)  illain  0 
mentis  arcano  iii  adversaria  nondiim  Iranstuleral  :  hoc  ipsiim  aller  secidi  iiostri  Coiioii 
U.  de  l'ermat  cùm  siepe  allas,  lum  niiperrimè  de  aryumeiUo  sumino  arduo  praïslilil.  Pos- 
Ifcmas  ego  islas  pro|iosilionps,  (pioiiiam  mirificc  illustrant  oa  qu;c  de  (|uadratioilnis  \\\\%\.\- 
laribus  in  ipiiiilo,  et  de  spinddius  lincis  iii  sexto  libro  scripsi,  lune  operi  alte\(M'e  (ipiod 
siliLîulari  cjiis  modestiie  inopiiialuin  profeetn  aceidol)  non  duljito  :  (ieri  enini  neiput  ipiln 
iis  inspcctis,  iiuilibct  aluis  mois  ausis  f.ive.it  et  do  publie.'i  hac  ad  Gcomotrica  iiivenla  accès- 


■100  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I"'  PARTIE. 

rectum  vero  illius  latiis  sit  icquale  lateri  traiisvcrso,  ut  ncmpc  rpctan- 
gulum  quodvis  FNL  sit  îcqualc  quadrato  applicatœ  MN.  Ad  punctum  G 
cxcitelur  perpeiidieularis  GH  œqualis  rect;o  15C  in  parabola;  doindc, 
(luctis  rectis  HM  et  LI,  ipsis  GN  et  GH  parallclis,  per  punctum  M,  in 
quo  l'ccta  HM  occurrit  liyperhol*,  dncatur  applicata  jMN. 

Aio  quadrilaterum  ^IHGL,  cujus  tria  latcra  sunt  recta;  MH,  HG,  GL, 
(|uartum  vero  latus  curva  hyperboles  IML,  esse  ad  rectangulum  IG  ut 
curva  parabolica  AB  est  ad  rectam  BC. 


II. 

Data  sit  (/ig.  1 13)  parabole  BAD,  cujus  axis  AC,  applicata  BC,  rec- 
tum latus  AE;  circa  applieatam  BC  volvaturspatium  parabolicum  lîAC. 
Qua^ilur  dimensio  superficiel  curva"  illius  solidi. 

Kxponatur  hyperbole  iMNH,  cujus  axis  IH,  transversum  latus  HF 
wqnale  quart;c  parti  lateris  recti  paraboles,  sive  recta;  AE;  rectum  vero 
illius  hyperboles  latus  sit  œquale  transverso,  ut  nempo  rectanpulum 

siuiic  non  summo|)erc  i;aiirk';it.  Ista  si  pro  mois  oviil^'aro  dccrcvisseni,  Vir  qiiidpm  iiicidcs- 
tijsiimis,  qui  non  silii  sod  GcoinclriiC  fainaiii  qiiicrit,  .Tqiiissinio  rcni  lulissol  animo  :  id 
lameii  alionissimiiin  à  me  scnipor  fuit;  iicc  cxistimo  Gcrimctr.T  graviiis  qiiii'qiuim  oljjici 
possc.  quàm  qnod  alieui  exprobai'i  aliquando  aiidivi,  loiiit  im/i  et  liiai,  tutus-  c\  nUciim  ; 
rt  linr  ip.vn  ratioiic  qiia  Gcciinctra  es, 

Ciih'iis  ciiiii  fiicrif,  cri<  comnliiv. 

lluiic  aiitom  jamdiii  esse  morom  Viro  Ciariss.  iil  sua  pcr  .^micorum  maniis  Gcomclriea 
lacilé  spai-gat,  luculcnlcr  Icslalur  H.  P.  Morscnn.  prop.  i~.  Ilydi-.,  pag.  193  :  tnicu, 
mquil,  vririos-  iUox  -ly.  i-ccjwv.  (/c  iiia.ririiit  et  inuiiinh,  de  taii^ciilihii\-,  de  locis-  plniiif, 
yiilii/is  cl  ad  sphœrain,  quos  Clarixs.  Seiiatnr  'l'iditsaiins  D.  Fcniuititis-  litic  <id  ikik  inifit. 
l'iura  alia  ejus  invoiila  commémorai  in  pncfat.  ad  .Mcclianica  n.  -i,  in  Ballislicis  pai;.  O-, 
in  .Analysi  pag.  3S5.  Hinc  factuni  est  ut  in  orc  sumniorum  ctiani  in  Ilalia  Gooindranim 
Toi-riceilii  et  Cavalerii  scmpor  fuorit,  quod  tcstatur  doclissimus  liullialiius  in  pra'l'nlione 
opuscidic/f  l'oriuiirtiibiif  {").  Crcterùm  non  res  lantum,  scd  vcrba  eliam  ipsa  sunt  inte- 
gcrrimi  Senaloris;  quibus  omnibus  de  meo  adjicio  in  postcriore  parte  innumeras  cur\ili- 
ncarum  figurarum,  in  quibus  est  Nicomedca  conclioides,  fpiadraturas  :  qu:c  omnia  si  vcra 
esse  comprobaliuntur,  c\  tolâ  istà  appendice  confirmabiUir  illud,  qnod  (piidam  dixit  :  //«<■ 
tciiipcstalc  in  Ccoinctrlcis-  i/n'ciitiiin  et  supcralttiit  féliciter  e\\'e  /lima'  Spei  proinniiti>riiiiii 
illiid,  iindc  cipcditn  c.titlat  iiavi^/it/d  nd  iiiciece\\in-  /dite  tetrti'j;onisnioriiiti  priv\ertini 
rei^iitiies.  x 

(»)  t^oir  plus  haut  (p.  ;3)  In  noie  3  île  In  p.iic  t;. 


PROPOSIT[ONS   A   LALOUVERE. 


201 


(juodvis  FIH  sit  icquale  quadrato  applicata;  IM.  Fiat  recta  Hl  a'(|iialis 
recta;  AC  axi  paraboles,  et  ducatur  applicata  IM.  A  rcctangulo  sub  CA 


Fi" 


ii3. 


in  cuivnin  parabolicaiii  HA  auleiadir  spatium  bypei'boliciim  I.MU;  icli- 
quuiu  quadrctur. 

Diagonia  illius  quadrati  erit  radius  circiili  <a'qualis>>  supcrficiei 
ciii'v.T  solidi  qiiod  lit  a  rotalionc  spatii  ABC  circa  applicatam  BC. 


III. 

Sit  seiniparabole  f[ua'vis  AC  {Jii^.  i  i4)'  ciijus  vcrlex  A,  axis  Ali;  ab 
ea  curva  roiiiieiiliir  alia-  cur\ie  infinita;,  ut  AF,  AK,  AD,  oie. 


fi-. 


Ita  autcm  ibruiautur  :  in  curva  AF,  applicata  \\V  est  a'qualis  curva; 
parabolicœ  CA  ot,  suinpto  siniiliter  quovis  puncto  N,  a  quo  ducalur 
applicata  NP,  applicata  NP  est  etiam  œqualis  curvœ  parabolica?  x\().  In 
curva  EA,  applicata  EB  a'quatur  curva^  secundi  gradùs  FA,  et  illius 
applicata  QN  a'qualur  portioui  <cjusdein  curva^>  secundi  gradùs  l'.\. 
Iteui  in  curva  AD,  applicata  BD  aquatur  curva'  tcrtii  gradùs  HA,  appli- 

I']  nJiAT.  —  I.  oG 


202  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  1"  PARTIE. 

rata  voro  NR  portion!  ejusdem  curvtc  tertii  gradùs  QA  :  et  sic  iii  infini- 
I  11  m . 

Aio  oinnes  hujusmodi  in  infinitum  curvas  rationem  liaberc  datani  ad 
parabolas  primarias,  hoc  est  simplices;  enuntiari  quippe  potest  géné- 
rale tlicorema  hoc  pacto  : 

(]ontinuetur  paraboh;  primaria  AG  in  intinituni  pcr  puncta,  verhi 
gratia,  M,  L,  K,  et  illins  axis  siiniliter  ad  puncta  quotlihet  G,  H,  [  pro- 
ducalur;  liant  rectœ  BG,  GH,  HI  singula;  aîquales  axi  AB,  et  ducantur 
applicatœ  GM,  HL,  IK. 

('iirva  parabolica  AM  est  ad  curvam  secundi  gradùs  AF  ut  applicata 
GM  ad  applicatam  BC. 

Curva  parabolica  AL  est  ad  curvam  tertii  gradùs  AE  ut  recta  HL  ad 
BC  recta  m. 

Curva  parabolica  AK  est  ad  curvam  quar(i  gradùs  AD  ut  applicata  Kl 
ad  rectam  BC. 

Et  sic  in  infinitum. 

Si  vero  intelligantur  AMG,  AFB  circa  applicatas  GM,  BF  rotari,  su- 
perficies curva  ex  rotationc  spatii  AMG  circa  rectam  GM  erit  ad  super- 
liciem  px  rotationc  spatii  AFB  circa  rectam  BF  ut  cubus  rcctse  GM  ad 
cubum  rcctac  BC. 

Siniiliter  superficies  curva  ex  rotationc  spatii  ALH  circa  HL  erit  ad 
superliciem  curvam  ex  rotationc  spatii  AEB  circa  rectam  BE  ut  cubus 
rcctîv  HL  ad  cubum  recttc  BC. 

Et  sic  in  infinitum. 

IV. 

Esto  figura  semicycloides  BA  (Jii^.  ii5,  i  iG),  a  qua  formetur  alia 
curva  DA  cà  conditione  ut  applicat;e  BG,  CD;  FO,  EO  sint  inter  se 
seiiipcr  in  eadem  ratione  data.  Dcmonstrarunt  Geometrse  (')  semicy- 

(  ')  Fermât  et  Uoberval  sur  l'énonré  de  Wrcii  (fli'.tuirc  de  la  Houlette  dans  les  OEiivrcy 
i/c  Pascal,  t.  V,  p.  ij.^-ijj).  La  démonslratiou  do  Fermât  est  perdue;  Lalouvère  (p.  iS'J) 
on  dit  :  «  IIujus  roi  demonslrationem  more  auiiipiorum  à  Gcomctra  celeberrimi  noniinis 
Tolosano  sublilissimc  elaboratam  leei.  » 


PROPOSITIONS  A  LALOUVKUE.  2U:i 

cloklem  BA  esse  diiplam  recta;  AC,  qiue  est  diarneter  circuli  cycloiilcni 
producentis.  Quieritur  relatio  curvarum  AD  ad  alias  lineas  aut  ciirvas 
aut  roctas. 

Ita  aiitein  gciieraliter  definimus  :  Si  Iiœ  nova;  curva'  siiil  iiida  oy- 
cloideni  et  diametrum  circuli  generantis,  ut  contingit  in  figura  (|uarta 
{ftg.  ti5),  omnes  lue  curva;  AD  earumque  portiones  erunt  a-quaios 


curvis  parabolicis;  quod  si  nova;  curva;  sint  exteriores  cycloidi,  ul  in 
figura  quinta  {fig.  ii(3),  omnes  ha;  curva'  AD  earumque  portiones 
datam  liabehunt  rationem  ad  summam  rectarum  et  circumf'erentiarum 
circularium. 

Knuntiari  potest  in  figura  quarta  {fig.  ii5)  generalis  propositio  lioc 
pacto  :  Fiat 

ul  differcntia  quadralorum  BC  et  CD  ad  qnadratum  Cl>, 
ita  quadrupla  recta;  AC  ad  rectam  AM, 

et  per  punctum  A  tanquam  verticem  describatur  parabole  cujus  rec- 
tum latussit  AM  et  axis  AC;  occurrat  autein  parabole  recta'  BDC  pro- 
ducta;  in  puncto  G,  rectse  vero  FEO  in  puncto  H.  Ratio  curva-  AG 
parabolicœ  ad  curvam  AD  erit  data,  eadem  nempe  potestate  qua'  es( 
quadrati  BC  ad  dillercntiain  quadratorum  BC,  Cl). 

Eadem  vero  erit  ratio  portionum  AH  et  AE. 

Ratio  vero  superficierum  curvarum  qua;  oriuntur  ex  rolatioiie  spalii 
ACG  circa  applicatam  CG  et  ex  rotationc  spatii  ADC  circa  rectam  DC 
eadem  est  quœ  curvarum  AG  et  AD.  Similiter  in  portionibus  AOH, 
AEO  circa  rectas  OH  et  OE  rotatis. 

In  ligura  autem  quinta  (fig.  i  rG),  in  qua  curva  AD  est  exterior  cy- 
cloidi AB,  fiât 

ul  differenlia  quadralorum  CB,  CD  ad  quadralum  CD, 
ila  recta  AC  ad  AM 


■10'4  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  l"  PARTIE. 

rertiiî  AC  in  directum  positam;  super  rectà  AM  describatur  semicir- 
culus,  qiiem  rcctœ  DBC,  EFO  seceiit  in  punctis  G  et  H.  Ratio  curva' 


Fig.  iiC 

r  r 

0                  V 

D         B                       C 

M 

AD  <  ad  >  summam  curvae  circularis  AG  et  recta;  GC  dahitur  :  erit 

nenipe 

ul  quadralum  1$C  ail  difFerenliam  quadralorum  1)C,  CB, 
itn  polestalc  summa  linete  circularis  AG  et  recla;  (IC  ad  curvam  Al), 

et  siiniliter  sumina  lineaî  circularis  AH  et  rectae  HO  in  cadem  iM'it  ra- 
lione  a(!  curvam  AE. 


Sil  in  '^viyww  scxta  {Jig.  117)  parabole  A(j,  cujus  vertex  A,  axis  AB, 

p  Fig.  117. 


applicata  (^B;  a  curva  parabolica  CA  deriventur  ali;e  in  infinituui  curva- 
Cd),  CE,  CF,  simili  ([ua  in  tigura  tertia  i^fig.  ii4)  usi  sumus  mctbodo. 
nisi  (|nod  in  bac  lerniinum  applicat;e  servamus.  in  illa  vero  terniinuui 
axis  eumdem  semper  retinemus. 

Ducatur  nempe  GHIOM  {jig-  117)  axi  AB  paralieia  :  ea  crit  nafura 


PROPOSITIONS  A  LALOUVÈRE.  205 

curvariim  hujus  speciei,  ut  recta  BD,  ([i\x  secat  in  D  ciirvain  CID  sociindi 
gradùs,  sit  sequalis  ciirvœ  parabolicœ  AC,  recta  item  GI  sit  œqualis  Cil 
portioni  parabolicaj;  recta  autcm  BE  quai  secat  <in  E>  curvam  tertii 
gradùs  COE,  sit  aujualis  curvaî  DIC  secuiuli  gradùs;  et  sic  de  ctctoris  in 
infinitum,  earuinquc  portionibus. 

Aio  omncs  bujusmodi  curvas,  CD,  EC,  FC  in  infinitum,  iequales  esse 
curvis  parabolicis  primariis  seu  simplicibus,  diversis  tamen  a  parabo- 
lis  (|u;c  ai((uantur  curvis  juxta  metbodum  terti;e  figurœ  generatis.  En 
itaque  Ibcorenia  générale  : 

Exponatur  parabole  IIP,  cujus  axis  RQ  a-cjualis  axi  AB  prioris  para- 
boles, rectum  vcro  latus  RU  sit  duplum  recti  lateris  AN  :  Aio  parabo- 
Icn  RP  ita  dcsciiptam  lequalem  esse  curvae  CID. 

Si  vero,  mauente  axe  RQ  ;e((uali  AB,  rectum  latus  RU  fiat  Iriplum 
recti  lateris  AN,  tune  curva  parabolica  RP  erit  œqualis  curvœ  COE. 

Si  vcro,  manente  scmpcr  axe  RQ  tcquali  axi  AB,  rectum  latus  RU 
liât  ((uadruplum  recti  lateris  AN,  tune  curva  parabolica  RP  cril  aequalis 
curvie  CiMF. 

VI. 

Si  autem  circa  rcctas  AB,  BD,  BE,  BF  rotentur  spatia  ACB,  DCB,  ECB, 
FCB  in  intlnitum,  dantur  circuli  œquales  omnibus  et  singulis  super- 
ticiebus  curvis  solidorum  Inde  oriundoruni,  càdem  omnino  facilitate 
(|(ia  in  conoide  parabolico,  ex  parabola  AC  circa  axem  AB  descripto, 
circulum  curvtc  ipsius  superficiel  œqualem  repricsentamus.  Ejus  vero 
constructionem  non  adjungercmus,  quum  jam  ab  aliis  (')  invenlam 
audierimus  (licet  coruni  scripta  bac  de  rc  ad  nos  non  pervenerint), 
nisi  quod  nostra  luec  constrnctio  ad  metbodum  generalcm  in  omnibus 
conoidibus  circa  axes  BD,BE,BF  novarum  istarum  curvarum  in  intini- 
(nm  producendis  facillimc  producitur. 

(')  Uoborval  (d'après  Mcrsciino,  Co^'imi^t p/iy^ico-niai/wnialicfi,  iC44,  P-  99);  Iliiygens, 
dans  une  Lettre  à  Carcavi  du  iG  janvier  iG5;)  (coin|iaror  (W.nvrcs  de  Pascal,  édition  de  1/79: 
t.  V,  p.  4o3  et  iV)\  Lettre  de  .•/.  DeltoiH'ille  à  Monsieur  llu<^^iiens  de  Zidicheni,  eu  liiy 
cin'oyaitt  la  diineiisii)ii  des  Lignes  de  toutes  sortes  de  Houlettes,  lesquelles  il  montre  astre 
égales  à  de';  Lignes  lUiptiqucs.  A  Paris,  M.DC.LIX). 


206  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I'^'^  PARTIE. 

In  figura  sexta  i^fig-  117)  circa  rectani  BD  rotetur  curva  CD,  super- 
ficies curva  inde  oriunJa  hoc  pacto  invenitur  : 

Fiat,  ex  superiore  methoflo,  curva  parabolica  RP  aequalis  curvae  CID; 
circa  rectam  RQ  rotetur  parabole  RP.  Superficies  conoidis  parabo- 
lici  RPQ  ad  superficiem  conoidis  DICB  erit  ut  applicata  PQ  ad  appii- 
catam  CB. 

Si  PR  parabole  juxtaprœcedentem  methodum  fiatœqualiscurv«COE, 
conoidcs  parabolicum  RPQ  dabit  superficiem  curvam  qua^  ad  superfi- 
ciem curvam  conoidis  EOCB  erit  ut  applicata  PQ  ad  applicafam  (]B. 

Et  sic  in  infinituni. 

VII. 

Sitin  figura  septiiTia(y7g-.  1 18)  parabole  FBAD,  cujus  axis  EA,  appli- 
cata FE.  Quaeritur  dimensio  superficiel  curva;  solidi  quod  fit  a  spatio 
ABFE  circa  axe  m  AE  rotato. 


Fiat  AC  ajqualis  quart;e  parti  rccti  lateris  et  applicetur  CB;  fiât  EH 
;equalis  AC  et  applicetur  GH;  quadretur  CBGII  (hoc  autein  est  facile  ex 
Arcliimede). 

Diagonia  quadrati  spatio  CBGII  œqualis  est  radius  circuli  iequalis 
superficiel  curvai  conoidis  FAD  circa  axem  AE. 

VIII. 

Videat  subtilis  illc  Geometra  ('),  qui  nuper  a'qualitatem  hclicis  et 
paraboles  demonstravit,  an  potuerit  universalius  concipi  tlieorema  et 


(  '  )  Lettre  de  A.  DettonvUle  à  Moii.iicur  A.  li.  D.  S.,  eu  lui  ctn'ojaiit  la  dâno/tftratioii 
à  la  manière  def  a/wie/is  de  l'égalité  des-  ligne!  Spirale  et  Parabolique.  A  Paris,  M .  L)C .  LVIII. 
—  OEuvres  de  Pascal,  t.  V,  pages  42C  à  452. 


PROPOSITIONS  A  LALOUVÉRE.  207 

hélices  infuiita;  cuiii  infinitis  parabolis  déganter  comparari,  sequentis 
propositionis  bcneficiogcneralitcr,  si  libucrit,  cnuntiaiula;  etexcmpli- 
ficaiulK. 

Proponatui-  {fig.  119)  helix  cujuscumque  in  infinitum  speciei  in 
figura  38  lihelli  Dcttonvillani  ('),  in  qua  potestas  quaevis  radii  AB  ad 


Fis. 


'")• 


potestatem  similem  rectse  AC  sit  in  rationc  potestatis  cujuslibct  cir- 
cuinferentia'  totius  lîESH  ad  potestatem  similem  portionis  pcriphe- 
ricieESB. 

Exponatur  separalini  parabole  cujus  semibasis  sive  ultima  applica- 
lariim  RP  a'quetur  radio  AB,  axis  vero  AR  portioni  circunifcrentia' 
totius  BE8B,  cujus  numcrator  œquetur  exponcnti  potestatis  diamctri 
AB,  denominator  vero  aujueturaggregato  exponentium  potestatum  dia- 
metri  AB  et  circumferentise  BE8B;  deniquc  potestates  applicatarum  in 
parabola,  quarum  exponens  œquatur  aggregato  exponentium  potesta- 
tum diamelri  AB  et  circumferentise  BE8B,  sint  inter  se  ut  potestates 
|)orlionum  axis,  quarum  exponens  est  ;equalis  exponcnti  circumf'e- 
renti«BE8B. 

Aio  helicem  ita  eirictam  parabola;  ita  constructa'  fore  scmper  et  in 
([uocunique  casu  iequalem. 

Exempli  gratia,  proponatur  primum  helix  Archimedea  et  parabole 


(')  La  figuru  que  nous  reproduisons  d'après  Laluuvèro  ne  présente  pas  toutes  les  com- 
plications de  celle  de  Pascal.  Fermât  cite  d'ailleurs  le  Volume  :  Lettres  de  A.  DcHniiv'dlc 
contenant  quelques-unes  de  ses  Inventions  de  Gconictrlc,  —  ù  Paris,  chez  Guillaume  Dcs- 
prez,  rue  Saint-Jacques,  à  l'Image  Sainl-Prosper,  M.DC.LIX,  —  Volume  qui  réunit,  sous 
neuf  |)aginations  successives,  mais  avec  des  planches  de  figures  formant  une  seule  série, 
les  diirércnts  écrits  publiés  sous  le  nom  de  Detlonvillc. 


208  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I«  PARTIE. 

simplex  et  sit 

ut  ratliiis  AB  ad  reclam  AC, 

ila  circuml'erentia  tota  RE8R  ad  cjusdem  porlioncm  ESR. 

Construatur  separatim  parabole  AQP,  cujus  ultinia  applicatarum 
sivo  basis  RP  sit  a^qualis  radio  AB;  axis  autem  AR  sit  icqualis  portioni 
circumfercntia?  BE8B,  cujus  numerator  sit  a'qualis  cxpononti  potos- 
tatis  diametri  AB,  qui  in  iioc  casu  est  i;  denoniinator  vcro  œquetur 
summ;e  oxponentiuni  potestatuin  diametri  et  circuni-ferentia',  boc  est 
binario  :  nam  exponens  potcstatis  périphéries;  in  boc  casu  est  eliam  i . 
Sit  itaquc  AR  axis  aîqualis  diinidio  circumferentiae  iielieis  constitu- 
tiv;c;  sit  autem  in  parabola  ut  potestas  applicatœ  RP,  cujus  exponens 
jequatur  summte  exponentium  diametri  et  circumf'erentiœ,  boc  est,  in 
lioc  casu,  numéro  2,  ad  potestatem  similem  applicatœ  GQ,  ita  po- 
testas rectœ  AR,  cujus  exponens  aqualur  exponenti  circuml'erentia' 
BE8B,  sive  i  in  boc  casu,  ad  similem  potestatem  recta'  AG,  boc  est  : 

sit 

ut  fjuadralum  rccUe  RP  ad  quadialuin  recUc  6Q, 

ila  recta  RA  ad  reclam  GA. 

(Airva  parabolica  PQA  erit  œqualis  beiici  BCDA. 

Esto  jam 

ut  quadraluni  AR  ad  f|uadraluni  AC, 

ila  lola  circumfercnlia  BE8R  ad  porlioncm  E8B  : 

exponens  potestatis  diametri  AB  in  boc  casu  est  2,  circumferentia" 
vero,  I.  Parabole  ita  construetur  juxta  pranlictum  canoncm  : 

Applicata  RI'  a>quabitur  radio  AB,  axis  AR  a-quabitur  bessi  vcl  duo- 
bus  trientibus  circumferentia'  BE8B  et  erit 

ut  cubus  RP  ad  culnim  60,       lia  rccla  RA  ad  roclain  6A. 

Hujusinodi  vero  parabole  beiici  correlata;  ajqualis  erit. 

Esto  deinde 

ul  rccla  AR  ad  reclam  AC, 

ita  cujjus  circumfercnlia"  BE8R  ad  cubum  porlionis  E8B. 
In  parabola.  applicata  RP  aquabitur  radio  AB,  axis  vero  \l\  ;e(|uabilur 


PROPOSITIONS  A  LALOUVÉRE.  209 

quadraiili  circumfcrcntise  BE8B,  et  orit 

ut  quadraloqnadralum  lU*  ad  ciuadralofiiiadraliim  6Q, 
ila  cubus  [\\  ;ul  cubuin  6A. 

llicc  autem  parabole  liuic  lielici  ciit  a'(|ii;ilis. 
Deriiqiic  sit  in  liclico 

ul  i|iiailialuiii  radii  AI5  ad  (luadralum  recta;  AC, 
ita  culnis  circuinrerentia'  HE8IÎ  ad  cuLuin  portioiiis  l'^SIî. 

In  jKiiahola  liuic  liolici  cori'clahi  et  aMjuali,  applicata  IIP  crit  a.'(|iialis, 
ut  sonipei',  radio  AB,  recta  vero  RA  erit  ;oqualis  duabus  quiiitis  par- 
tihiis  circuinferentiio  BE8B,  et  erit  in  parabola 

ul  quadratociibiis  applicatie  lU'  ad  i|uailratocubuiii  applicat;e  60, 
ita  rocla^  AR  cuIjus  ad  cubum  recta'  GA. 

Nec  dissiniilis  in  iieliciliiis  et  paral)olis  ciijuslibet  speciei  iiiviceni 
comparaiidis  in  infmitum  erit  indliodus.  llelicis  autem,  sive  deminiita' 
sive  ancta',  portiones  cuin  porlioniljtis  paral)olcs  correlata'  niillo  nc- 
L,'()tio  comparabiintur.  Unde  siMpiitnr  dari  inlra  circiiliini  infinitas  nu- 
méro Iieliees  specie  et  ([uantilale  diversas;  imo  danlar  inlinit;e  ipsà 
eireumferentiâ  majores  :  (piod  iiilei'  mii^aciiia  geoniclrica  potest  nunie- 
rari.  NuUa  tamen  datur  ([UU)  non  sit  minor  a!^grei,^ato  circnml'erenlia' 
et  radii,  et  nulla  etiani  qua'  non  sit  radio  major  ('). 

(')  Après  ce  fruL;inenl,  le  texte  de  Laluiivére  continue  par  un  Siliolin/n  coninicnr.int 
par  CCS  mots  :  «  Haclciius  Vin  Cliiriwimi  prDpiisitionci  mm  miiiiit  ardiuu  ijuitiii  iKJvir  « 
et  finissant  par  ceux-ci  :  «  iitsi  /wjai  piilarciuu.f  ijiiicquarn  Ikkic  in  locn  clcntcrc  vcl addcrc 
tant  prœcld ris  Firi  dnclissiiiù  iitwiitis  ». 

On  lit  encore  dans  le  mémo  Ouvrage  (Livre  II)  : 

Pa^C  n  :  <i  Cj'diicytindriifiDi  f^urani  priiiii  iiDininis  vocamus  eain  ipue  inlclii.;,'iUn-  lu 
superficie  c)  lindri  rccti  <lcscrilji  ou  moilo  quo  circulus  in  pl;mo,  nein|)e  si,  pcdc  circini 
(îxtremo  maneute  in  date  snperlicici  cylindricic  puncto,  ipse  circinns  circumducatur  nolans 
in  superficie  cylindricà  liucam  doncc  ad  idem  punctum  circuitu  pcraclo  rcdeat,  quoties 
iste  rcditus  l'iierit  possibilis.  Circini  autem  crura  si  dcducta  fuoriut  intervalle  diametri 
l)aSCOS  cylindri,  vocetur  cyclocylindrica  prinmria  cl  antoaomasticô  cyiiocyUndriva;  si  alio 
(|novis  intervalle,  dicatur  cyclocyliiidricn  xeciiiidarlti.  Quod  si  ligalnr  extra  ilhuii  superli- 
cicm,  iioiiHiiis-  sfdiiidi  appellabitnr. ...     ji 

l'âge  11)  :  «  De  liac  llgurâ  ipiadrandà  ut  cogitarcm  fccit  Clarissimus  l).  de  l'crmal  ;  poslcii 
Flrmat.  —   I.  •>.7 


210  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I-  l'AUTIE. 

(;nim  (iiiiim  primiim  liiijiis  opcris  librum  vuli^avi  ("),  noscio  qiia  so  daiUe  occasionc  si.^ni- 
(icavit  milii  iiivenisse  se  solidi,  motii  cujiislihel  cyclocylindricœ  primi  nomiiiis  circa  basim 
i;cnili,  proportioncm  ciiin  cylindro  circa  candem  basim  gcnito  moUi  rectangiili  cujiis 
iinum  latiis  sil  cadeni  basis,  allerum  .Tfiiiet  a\cm  cyclocylindric:p.  Ubi  prinu'im  soins  fui, 
cœpi  mocuni  co;^itare  quid  istud  roi  foret,  repcriquo  tandem  post  ali(iiiot  dics  non  taïUùm 
proportioncm  illam,  quam  milii  vir  optimus  non  expresscrat,  sed  ctiam  quadraturam  cyclo- 
cylindric.D  primarine  primi  nominis.  Iloc,  cîim  iterum  illum  alloqucrcr,  ipsi  dcnuntiavi. 
dequo  meo  iiivciito  pro  sua  cpia  me  licol  immoronlom  comploctitur  bcnovolentia,  e!  |)ro 
studio  illo  qiio  artium  omnium  incromonta  mirificè  fovet,  mihi  amplô  gratulatns  est.  Ali- 
i|uot  post  diobus  btoris  ad  1).  Carcavi  datis  inscrui  quantum  liac  in  re  del)erem  inlcgcr- 
l'imo  illi  Senatori,  quanti  facercm  subtilissimam  i]uam  mihi  tnuo  communicarat  dcmonslra- 
tioncm  circa  proportioncm  cylindri  et  solidi. . .  u 

El  toujours  sur  le  môme  sujet,  pagc'i4  •'  "  Doclissimus  D.  do  Fermai,  mclliodo  subtililatis 
prorsus  mirabilis,  istam  proportioncm  in  quaeunipio  primi  nominis  eyclocyliudricà  mihi 
demonslravit  :  quam  quidcm  molliodum  suis  in  operibus,  quaî  tolâ  Europâ  cnixé  cxpotun- 
tur,  cdol,  uti  spes  est,  Amicorum  omnium  prccibus  tandem  victus.  » 

("  I  (l'psl-a-iliro  .ipr(>s  lo  i:î  juillet  if.-.g,  mais  avant  Ip  ï  scptetiiliro  16.8.  ilatc  ilc  la  ri'jionse  failp  par  l'jscal  a  la  tellro 
l.ulouïère  a  Caiiavl    II  faut  eiiternJre  au  re?le,  puiir  la  fiucstion  iiuafîiiiét'  par  Kerniat,  rjuc  In  surface  du  cylindre  est 
développée  ^ur  un  [ilaii 


DE  LINEARUM  CURVARUM 

CUM    LINEIS    RECTIS    COMPARATIONK 

DISSERTATIO  GEOMETRICA  ('K 


Nondum,  quoil  sciani  ('-),  lineam  curvaiii  pure  geomelricani  recta' 
(lalio  geometra;  ad;equanint.  Qiiod  enim  a  siihlili  illo  rnalhcmatico 
Aiigio  nuper  inventum  et  demonstratuin  est  :  cycloidcm  ncmpc  priina- 
riam  diameln  circiih  ipstim  gc/icra/i/is  cx.U'  (/uadrtiplam,  lioc  suaiii,  ex 
sententia  doetissimorimi  geometraïuin  ('),  videtur  liabero  liinitatio- 

(')  Celte  Disserlalioii,  comme  l'A|ipen(lice  qui  suit,  ;i  élé  im|)rim(:e  du  viv;itU  de  FeiMiuU. 
snus  le  iiK^uic  titre,  suivi  des  indieulions  «  Auloro  M.P.E.A.S.  — Tolosic,  «piid  Arnalduiii 
Colomcriuui,  lîcgis  et  Academia;  Tulosaïuc  T\pogia|)luiMi,  MDCLX.  «  cl  a\cc  une  pagina- 
tion spéciale,  à  la  suite  du  Traité  de  Lalouvère  sur  la  cycloïde  {voir  plus  haut,  p.  nji), 
note  i).  La  réimpression  des  Faria  ne  dillére  que  par  la  correction  des  fautes  indiquées 
par  les  errata  de  l'édition  anonyme  et  par  la  substitution  do  majuscules  aux  minuscules 
pour  les  lettres  des  ligures. 

(-)  On  ne  peut  mettre  en  doute  l'assertion  de  Fermai;  au  moment  de  l'impression  de  cet 
Écrit,  il  connaît  donc  la  reclification  de  la  cyclo'ide  par  Wrcn,  rendue  publique  en  iGJ8  à 
l'occasion  des  problèmes  proposes  sur  cette  courbe  par  Pascal  ;  au  contraire,  il  ignore,  non 
seulement,  bien  entendu,  la  découverlc  de  William  Ncil  (reportée  à  l'année  \k'>-;,  mais 
publiée  en  1G73  seulement  jiar  Wallis,  l'Iulo.uipliical  Transdctioif;,  p.  Cu.iCi-Gi.l;)),  mais 
encore,  ce  ijui  peut  surprendre  réellemenl,  la  Lettre  de  Henri  Van  lleuraet  insérée  pages  5 17- 
V'o  de  l'édition  latine  de  la  Gcomctrie  de  Descaries  par  Scliooten  (Amsterdam,  EIzévirs. 
iOj(j  ).  11  n'est  guère  douteux  que  Fermât  n'ait  eu  bientôt  après  connaissance  de  celle  Lettre 
et  ([u'il  ne  soit  alors  ap|>laudi  d'avoir  caché  son  nom  en  publiant  un  travail  pour  leiiuel  il 
avait  incunteslablenienl  été  devancé.  11  ne  s'agit  pas  d'ailleurs  ici  d'une  ancienne  décou- 
verte que  Fermai  aurait  tenue  secrète  plus  ou  moins  longtemps;  sa  Dissertation  esl  defail 
une  réplique  au  (letit  Traité  de  Pascal  (  Dettonville),  do  VÉ^alilc  des  lignes  spirale  cl  jxi- 
rnl)oli<itic,  du  10  décembre  i6J8.  Cependant  F'ernial  n'en  semble  pas  moins  ôlro  le  premier 
qui  ail  considéré  la  courbe  j»  =  ax^,  en  généralisant  la  notion  de  i)arabole.  l'oir  plus  haut, 
page  193. 

(^)  Lettre  de  A.  Dettoin-dlc à  Monsieur  Huggueiis  de  Ztdiehein;  Paris,  iGiij.  —  OEiares 
de  Paurd  ((-il.  de  1770),  tome  V,  page  4i3  :  «  A  quoi  M.  de  Sluze  ajouta  celle  belle  re- 


212  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  1=  PARTIE. 

nom  :  ii  quippe  liane  esse  legcm  et  ordinem  natursc  pronunliant  ut  non 
sinat  inveniri  rectam  curv*  œqualem,  qnin  prius  supposita  fiioritalia 
recta  altori  curvœ  acqualis.  Quod  qnideni  in  exemple  cycloidis  ab  ipsis 
allato  ita  se  liahere  depreliendunt,  nec  nos  diffîtemur,  (|uuni  constct 
dcscriptionem  cycloidis  indigere  œqiialitate  alteriiis  curv;e  cum  rocta, 
hoc  est,  circumferen(i;e  circuli  cycloidem  generantis  cum  recta  (jiia' 
<'st  l)asis  ipsius  cycloidis.  Sed  quam  vera  sit  luec,  quam  statuunt.  Icx 
naturic,  et  quam  periculosum  ab  uno  aut  altero  cxpcrimcnto  statini  ad 
axionia  properare,  infra  patcbit  :  nos  onim  ciin'am  rcre  geomctricam . 
cl  ad  ciijiis  ronslnirtioncm  niilla  talis  altcriits  riirvœ  cum  rccla  œ(/iia/ilas 
prœrcssisse  siipponalur.  recta-  data;  œqiialrm  esse  demonsirabinius  et 
paucis,  qiianlum  fieri  potuoi'it,  (otum  negotium  absolvcmus. 


Propositio  1. 


Sit,  in  figura  prima  {Jig.  \io),  cinra  quœvis  AHMG  in  casdem  parles 
eava,  exemph  causa,  una  ex  paraholis  injinilis  in  qua  tangentes  extra 


Fi-.  130  ( 


cuivam  cum  base  AF  et  are  l'G  concurrant,  et  sumatiir  in  hujtisniudi 
cun'â  quodK'is  puncliim  \l  per  quod  duealur  tangens  WIK.,  in  qua  sumptis 
ex  iilraque  i)arte  punctis  K  e!  I,  dcmitlantur  pcrpendiculares  IB,  KD  in 
hasini  AF,  (piœ  seeenl  cunam  in panriis  R  et  ÎM  :  Aio  jxntionetn  tangcntis 
Hl  portu)ne  cuivœ  UH  esse  minorent,  porlionem  autan  ejusdetn  tangen- 
lis  HK  portione  cunœ  H  M  esse  nmjorem. 


iiuiriiiic  dans  sa  réponse  du  mois  do  scptcmlirc  dernier,  ([u'on  devoil  encore  admirer  snr 
cela  l'ordre  de  la  nature,  qui  no  permcl  point  qu'on  trouve  une  droite  égale  à  une  courbe, 
([u'après  qu'on  a  déj^'i  supposé  l'égalité  d'une  droite  à  une  courbe.  i> 


DISSERTATION  M.  P.  E.  A.  S.  213 

Qiiuni  tMiim,  ex  hypothcsi,  tangens  Kl  occurrat  basi  AF  extra  cui-- 
vam,  cigo  anguliis  CHI,  (|iii  lit  ah  intersectiono  perpendiciilaris  in 
I)asim  HC  et  tangentis  HF,  erit  miiior  recto,  iilco(juo  a  piincto  H  demissa 
perpendiciilaris  in  rectarn  BI  cadet  in  punctum  V  supra  puncta  B, 
\\,  I.  Patet  ita(|ue  rectam  HV  minorem  esse  rectâ  111;  item  rectani  Hl 
ininorcm  esse  rectâ  qu;e  puncta  H  et  R  conjungit  :  ergo,  a  fortiori, 
recta  Hl  minor  erit  portione  curvtc  IIR,  quam  recta  ab  II  ad  I{  ducta 
subtendit.  Quod  primo  loco  fuit  den)onstrandum. 

Aio  jam  portioncm  Kll  portione  curva;  HiM  esse  majorcm. 

A  puncto  K  ducatur  ad  eamdem  curvam  tangens  KN,  et  deniillatui' 
perpendicularisNE.  Ex  pracdcmonstratis,  probatum  est  rectam  KN  esse 
minorem  portione  curv;e  NM;  scd,  ex  Arcbimede  ('),  summa  langen- 
tiuin  HK,  KN  est  major  tolà  portione  curva;  HN  :  ergo  poitio  tangentis 
HK  portione  curva;  IIM  major  erit.  Quod  secundo  loco  fuit  ostenden- 
dum. 

Nec  moveat  tangentem  a  puncto  K  ultra  punctum  G  ali(|uando  occur- 
rere  curvic  :  boc  enim  casu  aliud  punctum  inter  K  et  M  sumi  poterit, 
et  omnia  ad  prœcedentcm  demonstrationem  aptari. 

Indf,  sEoiiiTur.,  si  a  punctis  K  et  1  ducantur  perpendiculares  ad  axcni, 
urvam  in  punctis  0  et  P  sécantes,  boc  casu  tangentem  111  ciuvà  HO 
esse  majorem,  tangentem  vero  HK  curvà  HP  esse  minorem. 

Si  enim  imagincmur  inverti  figuram  ita  ut  axis  in  locum  baseos, 
basis  in  locum  axis  transferatur,  non  solum  similis  in  boc  casu,  sed 
eadcm  oinnino  erit  demonstratio. 

PATr.r  ALTEiM,  cx  ipsa  conslructione,  si  recta;  BC  et  CD  sint  aîquales, 
portiones  tangentis  Hl  et  HK  esse  itern  inter  se  lequales,  quod  tanien 
summopere  notandum. 

Propositio  II. 
Ad  dimensionem  linearuni  curvarum  non  utimur  inscriptis  et  cir- 

(')  AnciUMÈuii,  De  sp/iivra  et  nUiidrn,  1,  Àa;x6av(i[iôvov  2  :  édilion  llcibcrg,  volume  I, 
liages  <S-io. 


C 


21V  ŒUVRES   DE   FERMAT.-  I-  PARTIE. 

cuinscriptis  more  Archimedeo  ('),  sed  circumscriptis  (aiitum  ex  por- 
lionihus  tangentium  conipositis  :  duas  enim  sorios  tangentium  exhibo- 
imis.  quarum  uiia  major  est  curvà,  altéra  minor.  Demonstrationcs  au- 
(ciii  miilto  faciliorem  cl  elcgantiorem  per  circumscriplas  solas  evadcre 
analysta'  expeiientur. 

Possihile  igilur,  ut  vult  metliodiis  Arcliiincdea,  pronuntiamus  cuilibet 
ex  curvis  j'arn  prœdiclis  circumscrihere  duas  Jiguras  ex  redis  constantes, 
f/uaritm  iina  siiperel  ciin'am  inlervallo  (jmwis  data  minore,  altéra  autem 
superetur  a  ciin'a  intervallo  etiam  data  minore. 

Expoiiatur  ciirva  aliqua  ex  pra'dictis  in  secunda  figura  {fig.  121). 
Seeetur  basis  AG  in  quollibet  portiones  aniuales  AB,  BC,  CD,  DE,  EF, 


Fi-.  121  (3). 


M       1 


KG,  et  a  punclis  B,  G,  D,  E,  F  erigantur  pcrpendiculares  ]5Q,  GV,  l)Z, 
EH,  FM,  quœ  occurrant  curvœ  in  punctis  P,  T,  Y,  N,  0;  ducanlur  item 
fangentcs  AQ,  PV,  TZ,  YR,  NM,  01. 

Ex  prima  propositione  patel  tangenteiii  \(^  portione  curva^  AP  esse 
majorem;  item  tangenteni  PV  portione  ciirva»  PI  esse  majorcm,  et  sie 
de  reliquis,  landemqne  etiam  ultimam  01  portione  eurvœ  OH  esse  ma- 
jorem. Ergo  figura,  constans  ex  omnibus  islis  lansentinm  AQ,  PV,  TZ, 
YU,  NM,  01  portionibus,  curvà  ipsà  major  erit. 

At  exponatnr  eadem  curva  in  tertia  ligura  {Jig-  1 22  ),  eujus  basis  AG 
in  eumdein  portionum  ajqualinm  numerum  dividalur  in  punclis  B,  G, 
I),  1'^,  F;  a  punctis  B,  G,  D,  E,  F,  ut  sujjra,  erigantur  perpendiculares 
BR,  GQ,  DO,  EL,  FI,  qua^  occurrant  eurva*  in  punctis  S,  P,  N,  M,  K;  a 
puncto  autem  S  (in  bac  tertia  figura)  ducatur  tangens  ST,  occurrens 


(')  AiiciiiMÉDE,  Ctrculi  dimeiisin,  proj).  1;  mais  la  nicthoiio  d'Aicliinièiie  csl  siirloul 
développée  dans  le  Trailé  De  spliœra  et  criuidrn,  où  elle  est  appliquée  à  la  mesure  des 
surfaces  du  cône,  du  cylindre  et  de  la  sphère. 


DISSERTATION  M.  P.  E.  A.  S. 


21a 


perpeiuliciilari  AT;  deiiulc  a  |ninclis  P,  N,  M,  K,  H  ducantur  tangentes 
PR,  NQ,  MO,  KL,  Hl,  oceiirrentes  pcrpcndicularibus  BS,  CP,  DN,  KM, 
FK  in  piinctis  K,  Q,  0,  L,  1. 

Es  prima  propositionc  palet  tangcntem  ST  portionc  eurv;e  AS  esse 
ininoreni;  item  tangentcm  PU  portione  curva'  PS  esse  minorem,  et  sic 
dcinceps,  landemi|iie  ultimam  Il[  ((iiuo  parallcla  est  basi)  porlione 
curvai  KH  esse  minorem.  J<>go  figura,  constans  ex  omnil)US  istis  (aii- 
gentiiim  ST,  PU,  NQ,  MO,  KL,  III  porlionibus,  cnrvà  ipsà  minor  erit. 

Quum  autem,  ex  corollario  propositionis  prima\  partes  tangcntium 
al)  eodem  puneto  ciirvie  utriincjue  produclarum  et  portionibiis  baseos 
bine  inde  iO(inalibus  oppositarum  sint  inter  se  a^cjualcs,  palet  (([nnni 


FhA 


(■>)• 


0 

^ 

M 

K. 

^ 

N 

^A 

p 

/ 

s 

A      B 


secunda^  et  tertia;  ligiirœ  curvte  siipponantur  œquaies  aut  eadem 
potius,  licet  vitandaî  confiisionis  causa  duas  figuras  descripserinnis) 
tangentem  ST  lerliœ  flgurœ  teciualeni  esse  tangenti  PV  secimdœ  Jigurœ. 
Quum  enim  punctum  S  in  tertia  ligura  idem  omnino  sit  cum  puneto  P 
secundie  figura;  et  portioncs  basées  AB,  BC  in  utraque  figura  sint  inter 
se  aujuales,  portiones  tangcntium  ex  utraque  parte  ipsis  oppositarum, 
nempe  recta  ST  in  tertia  figura  et  recta  PV  in  secnnda,  inter  se  a-quales 
erunt. 

Pn)i)abitur  similitcr  tangcntem  PR  tertia;  figure  squalem  esse  tan- 
genti TZ  secunda\  et  sic  de  cateris;  quo  perac^to,  constabit  primant 
tantuin  secund;e  figurie  et  ultimam  tertiie  nulli  ex  portionibus  figura- 
contraria"  iequalem  esse  :  execssus  igitur,  (juo  figura  secunda  superat 
tertiain,  est  idem  (|uo  tangens  AQ  secunda'  figura;  superat  tangentem 
III  tertia-  figura'.  Sed  recta  111,  propter  pai'alielas,  a-quatur  poitioni 
baseos  VG  sivc  AB  (supponuntur  enim  omnes  baseos  portiones  a-(]iial('s 
in  ulra(jue  figura)  :  ergo  figura  secunda,  ex  tangentibus  curvà  majori- 


21G  (EUVRES   DE   FERMAT.  -  1«  PARTIE. 

ItiKS  coinposita,  supcrat  figuram  tcrtiani,  ex  tangcntibiis  curvà  miiiori- 
l)Lis  compositam,  co  ipso  ([iio  in  secunda  figura  tangcns  AQ  supcrat 
portioncm  baseos  AB,  ipsius  oppositani  inlorvallo. 

Si  igitur  velinius  duas  figuras  curv;c  circumscriberc,  alterain  majo- 
rcm  curvà,  alterain  verb  minorem,  (ju;e  se  invicem  excédant  intervallo 
minore  quocumque  dato,  faciliima  crit  constructio.  Quum  enim,  exMc- 
iJkhIo  langcntiiim  jam  cognifa,  detur  tangcns  ad  punctum  A  (fig.  121), 

V\S.    lU   (2). 


yA 

■r 

M       1 

/ 

/ 
1' 

ï 

dabitur  angulus  OAH;  scd  angulus  Q13A  est  reclus  :  crgo  datur  trian- 
i;uliini  QAB  speeie,  datur  itaque  ratio  recta;  AQ  ad  AB.  Cavendum 
ila(|ue  est  ut  divisio  baseos  ita  instituatur  ut  differentia  rcctarum  AQ  et 
AB  sit  ininor  quàcumque  rectà  data  :  quod  ita  asse(iueinur,  si  (jutera- 
inus  duas  rectas  in  data  rationc  qu;e  se  invicem  excédant  rectà  data 
([ua'  sit  ininor  eà  qute  data  est.  Hoc  autem  prol)iema  est  facile,  et  cu- 
randum  deinde  ut  portio  quielibct  l)ascos,  AB,  non  sit  major  minori' 
duarum  (|ua'  dicto  problemati  satislaciunt. 

Quum  igitur  bac  ratione  invenerimus  duas  figuras  curv;c  circuin- 
scriptas,  alteiam  majorem,  alteram  minorem  dicta  curvà,  (pue  se  invi- 
cem excedunl  intervallo  minore  quocumque  dato,  a  fortiori  major  ex 
circuniscriptis  superabit  curvain  intervallo  adliuc  minore,  et  minor  ex 
circumscriptis  superabitura  curva  intervallo  adliuc  minore. 

Patct  itaque  ex  nostra  bac  melbodo  per  duplicem  circiimscriptionem 
commodum  pra-bcri  aditum  ad  metboduni  Arcbimedeam,  (]uuin  agitur 
de  diinensione  liiiearum  curvarum.  Quod  semel  moiiuisse  cl  deiiion- 
strasse  sulficict. 


His  positis,  secure  pronuntio  inveniri  posse  curvam  vere  geometricam 
datae  rectae  aequalem  :  ea  vero  est  una  ex  infinitis  parabolis,  quas  olim  spe- 


DISSERTATION  M.  I'.  K.    \.  S. 


217 


culati  sumus  (  '  ),  illa  nempe  in  qua  cubi  applicatarum  ad  axem  sunt  iiiter 

se  ut  quadrata  portionum  axis.  De  quo  ne  dubitent  geometrae,  ita  breviter 

demonstro. 

Piioi-osnio  III  (-). 

Si/   in  (juaiia  Jigum  {Jii^-    y?. S)  parabole,   quain  jain   indicaviinas. 
Ml  VA,  nijas  vcrlex  A,  axis  AN,  cl  in  qua,  sumplo  (jinwis  punvlo  I  cl  ducUs 


M      R 


pcrpcndicularihiis  xcit  d/i/i/iidlis  ad  axc/n  redis  MX,  11',  cidnis  rccUr  .MN 
s  il  ad  riihiim  rcckc  IV  al  (juadraluin  rccUv  NA  ad  (juadraliini  rccUv  FA. 
idcjuc  senijicr  co/i/i/ii^al  ;  prohandain  csl  cannm  MI  A  rcclœ  dala-  œr/ualcni 


liai 

iil  i|iiailrcitiiiii  axis  AN  ai!  quailiaUim  applicata-  NM, 

ila  ic'cla  NM  ad  leclaiii  AI)  ipsi  AN  p(M'poiuliciilareni. 
Pali't  rcctam  Al)  esse  rectum  diilic  paralioU's  ladis,  lioc  est  : 
siilidiiiii  siiii  AI)   in  (|iiailialnai  rccho  AN       a^puii-i       ciihn  apitlicala-  NM, 

ilciii,  suiii[>(o  (luovis  alio  |iuiirt(»,  iiL  I, 

sojiiliiin  su!)  AI)  in  f|ua(lralnrn  AF       a-ipuiri       cubo  applicata'  IF"; 
(luiid  non  c'get  dcmoiistralidiic  :  in  facililjus  enini  non  inunoianiur. 

(')  Fuir  plus  haut,  page  igj. 

(  -)  L'i'iKincc  (pii  suit  est  en  réalité  celui  ilo  la  pioposiliuii  IV  ;  l'objet  de  la  [iropositiou  III 
se  borne  a  un  lenime  déterminant  la  longueur  de  la  tangente  dans  la  parabole  i'  =  a.r-. 

Im  rnuT.  —  1.  '■'■'^ 


•218  ŒUVRES   DE  FEUMAT.  -  I-  PARTIE. 

Ducatur  tangens  ad  punctuin  I,  et  si(  illa  lOE,  qii»  ciim  axe  AN  in 
puncto  E  concurrat.  Ex  Mcthodo  langenlinrn  constat  reclani  FA  recta^ 
AE  esse  duplam,  ideoque 

rcclam  FE  atl  reclain  AF  esse  ul  3  ad  ■>, 

(|iia(]r;ilum  vero  roctte  EF  esse  ad  quadraUini  recla;  AF  ul  9  ad   '\. 

A  recta  AD  abscindatur  nona  ipsius  pars  CD,  et  reliqua  CAhisecctur 
in  B  :  erit  igitur 

\)k  ad  AU  ul  <)  ad  4>       sive  ul  quadratuin  EF  ad  quadiatuui  AI". 

Solidum  itaquc  suh  AD  in  quadratum  AFavjuale  erit  solido  sub  qua- 
(h'ato  FE  in  rectani  AB;  sed  solidum  sub  AD  in  quadratnm  AF  est 
icquale  cnbo  rectic  IF  :  ergo  solidum  sub  recta  AB  in  quadratnm  EF 
est  œquale  eidem  cnbo  rectse  IF.  Est  ergo 

ul  quadratnm  \IV  ad  quadralum  II",       ila  rccla  II'  ad  reclain  AR, 

et,  componendo,  summa  quadratorum  EF  et  FI,  boc  est  unicum 

(liiadralum  laiiLcoiilis  lE  osl  ad  quadraluui  11", 
ul  sunuiia  rcclaruin  IF  cl   VI!  ad  AR. 

Si  autem  ducatur  a  puncto  I  pcrpendicularis  ad  basim,  recta  III  et 
alia  quœvis  perpendicnlaris  GQVO  occurrens  applicat;iî  IF  in  Q,  cnrv:c 
in  V  et  tangenti  in  0,  propter  similitudinein  Iriangnloruni,  erit 

Ml  10  ad  10  sive  ipsi  œqualciii  11(1, 
ita  laugens  lE  ad  applicalam  IF, 
et 

Ml  quadratum  10  ad  quadralum  IIG,       ila  (|MadralMni  lE  ad  qnadraiMm  1!'. 

Ut  autem 

quadratum  lE  ad  iiuadralum  IF, 

ita  summa  rectarum  IF  et  AR  ad  rectam  AR. 


Ergo 


quadralum  10  ad  (juadraLum  IIG  crU  scmper 
ul  summa  reclaruin  IF  cl  AR  ad  reclam  AR. 


Quod  demonstrare  oportuit. 


DISSERTATION   M.  V.  K.  A.  S.  219 

Lndi:  sr.ouiTUK,  si  rcctœ  MN  poiiaUir  in  dirccttiin  recla  NX  rectic  AH 
iLMjualis,  esse  semper 

ni  quatlraliiiii  langeiilis  10  ad  (|uailraUiin  recla-  IKi, 

vcl  ul  (juadiatiin)  tangentis  IV  ex  allera  jiaiie  ad  qiiadratuiii  recUe  0|)- 
j)osita'  RH  (uti'obiqiie  enim,  proptcr  parallelas,  oadeni  est  ratio), 

ila  reclam  MX  ail  rectani  NX. 

Uccla  enim  HX  a'(|iialis  est  siiiiiniai  l'eclaniiii  IF  et  A15,  et  recta  NX 
est  ;e(|ualis  AB.  Hoc  autem  patet  ex  constriictione  :  recta  cniiii  UN, 
propter  parallelas,  iCfiualis  est  rectio  IK,  et  reliqiia  NX  lacta  est  ;eqiialis 
rcc(;e  A 15. 

l'noPosiTio  IV. 

l']x|)Oiiatiir  in  quinta  figura  (/'ff.  lal)  nostra  luec  parabole  AXE, 
(iijiis  sil  ea,  ut  dixiiniis,  natura  ut  cubi  applicatarum  sint  infer  se  in 
lalione  quadratorum  portionum  axis.  Sit  ejns  axis  AI,  basis  aut  semi- 
basis  Kl. 

V 


\i\  datis  axe  AI  et  a|)plicatà  \E  invenitur,  ut  supeiius  dixiinus,  rec- 
tum latus  Al),  a  (|uo  ai)scissà  noua  ipsius  parte  VA),  et  reli(iuà  AC  bii'a- 
nam  divisa  in  15,  secetur  basis  El  in  quotlibet  libuerit  portiones  a;quales 
KF,  Fd,  GII,  III,  et  a  |)unctis  F,  G,  Il  excitentur  perpendiculares  F'X, 
(IV,  HZ,  curv.T  occuri'entes  in  puiictis  X,  V,  Z.  Ad  puncla  aulem  E,  X, 


(leniquo 


220  OEUVRES  DE  FERMAT.  -  l-  l'ARTlE. 

Y,  Z  (liicanliir  Uiiiiçentcs  ER,  XS,  YT,  ZV,  occurreiiles  porpeiuliculari- 
hiisFX,  GY,  HZ,  lA  produclis,  iti  puiidis  R,  S,  T,  V.  Ponaliir  recta'  El 
iii  diroctuiu  recta  IK  scqualis  rectiu  AB. 

Patct,  ex  praicedeiitc  propnsitione  et  ipsiiis  corollario, 

qtiadralum  taiigeiitis  ZV   ad  quadraluiii  reçue  III 
esse  ul  reclaiii  IIK  ad  rcclain  Kl; 
si  militer 

ul  quadraluin  laiigeiilis  YT  ad  qiuidraliim  rcclai  (ill, 
ita  rectam  (îK  ad  rcclam  Kl; 

item 

(]iia(liatiiin  langeniis  \S  ad  ([iiadraUini  recla^  l"(i 

ul  reclaiii  l'Iv  ad  leclani  Kl; 

ul  i|uadral(UTi  langeulis  ER  ad  qiiadratuni  recla;  l''l'\ 
ila  reclani  EK  ad  rcclam  Kl. 

His  positis,  a  piiiicto  K  excitetur  KL  perpcndicularis  ad  rectam  EK, 
et  fiât  recta  KL  tequalis  rect;«  Kl  sive  AH;  intelligatur  jam  pcr  punc- 
tiim  K,  tanqiiam  verticem,  axem  autem  KE,  descril)i  parahole  siiiiplex 
sive  Arcliimedca,  ciijus  rectum  latus  sit  KL,  et  sit  illa  parabole  K.MO. 
ad  (juam  cxcitcntar  perpcndicularcs  EQ,  FP,  GO,  IIN,  IM,  qu;e  eriiiit, 
ul  patct,  applicatic  paraboles  et  in  diiccluin  positie  pcrpendiciilaribus 
IX,  G  Y.  etc. 

Quadralum  tangcntis  ZV,  ut  jam  diximus,  est  ad  (|uadi'a(uui  recta' 

ill, 

ul  rccla  IIK  ad  reclani  Kl; 

scd,  ut  recta  IIK  ad  rectam  Kl,  ita,  singulis  in  rectam  KL  diictis, 
reiluuguluni  suIj  IIK  iu   kL  ■m\  rccliuiguluui  suli  IK   in   KL: 

rectangulum  vero  su!)  IIK  in   KL,  ex  natura  paraboles  Arcliimedea', 

a^quatur  quadrato  applicata;  HN,  et  rectangulum  sub  IK  in  KL  a>([uatur 

(luadrato  rcclie  KL,  (|uum  rect;e  IK,  KL  i'act;e  l'ucrint  a'qualcs.  Eiil 

igitur 

ul  quadralum  UN  ad  quadraliuu  KL, 

ila  quadialuin  langeulis  ZV  ad  (luadialum  reclre  III. 


DISSERTATION  M-  P.  E.  A.  S. 


•221 


uieoque 


ul  rccla  UN  ad     KL,      iia  langcns  ZV  ad  rcclam  III. 

Simililcr  piobaMmus  esse 

ul  lanj^ciileiii  YT  ad  ruclaiii  (ill,       ita  applicalaiii  (iO  ad  kL; 

item 

ul  laiigeuluiii  \S  ad  reclaiii  l'G,       ila  applicalam   FI'  ad  kL; 

de  nique 

ul  laugculoui  EK  ad  rcctaui  V.V,       ila  esse  applicalani  EO  ad  KL. 

Oiiuiii  ii,ntm-  sit 

ul  laugcns  ZV  ad  rectaui  III,       ila  applicala  UN  ad  KL, 

rectan;;iiluiii  suij  cxlrciiiis  iOcjuabiUir  rcctangulo  siil)  niediis,  i(l('()(|ii(! 

reclaiiguluni  sul)  Ml  iu  III       a-quabilur 
rcctau^ulo  sub  KL  iu  laiigcnlcin  ZV. 


Siiiiililer 


lie  m 


(liMiMiiir 


reclanguluin  sub  ()('•  in  (îll       :equai)iUir 
reclaugulo  su!)  KL  in  laiii;eiileiu  \T; 

ro(lauij;uluui  sub  l'K  iu  Fli       a'i|nalnlni- 
reclan;,'ulo  su!)  KL  iu  lang(Mileui  \S; 

reclangubiui  su!)  Ki)  in   I^l''       ;ei|nabiliii- 
rcclaugulo  sul)  KL  iu  tangculcin  EK. 


Ouiil  aiik'iii  plurilms  iu  re  proclivi  et  jaiii  ad  metlioduiii  Aicliiiue- 
deain  spontc  sua  vergeiile  immoramui"?  Per  inscriptas  eiiim  et  eiicuni- 
scriptas  iu  segiiiento  [jarabolico  figuras,  rcclangula  omiiia  Q\'A\  l'Hi, 
OGll,  Mil  segniciituiii  ipsaiu  |)arabolicum  EQ.MI  dcsignal)uut.  Oiuiies 
autem  tangentes  l']ll,  XS,  Yl',  Z\',  per  iteratain  secunduui  nosti'a'  pra-- 
eepta  inetlioili  eireuiiiseri[)lion('iii,  eurvaiu  ipsaui  l'LXYZA  etiain  (b'si- 
gnal)iiMt  :  ergo  segmcntum  parabolicuin  KQMI  u'(jualur  rectaiigiilo  sub 
KL  in  curvam  EXA.  Dalurautein  in  rectilincis  segnientuiu  parabolieiini 


222  ŒUVRES   J)E  FEUMAT.  -  l"  PARTIE. 

EQMI  (quadravil  onim  paraholen  Archimcdcs  ('),  ideoquc  ipsius  sc",'- 
mcnta)  :  orgo  rectangulum  sub  KL  in  curvam  EXA  etiam  datur.  natiir 
aiilem  recta  KL  :  ergn  datur  ciirva  EXA  et  ipsi  alia  recta  potcst  consti- 
tui  a!c[ualis.  Quod  crat  dcmonstranduni. 

Si  quibusdam  tamen  haec  demonstratio  brevitate  nimiâ  laborare  vi- 
deatur,  eam  integram,  insistendo  vestigiis  Archimedeis,  non  gravamur 
separatira  adjungere,  ut  eam  legant  et  examinent  qui  superiora  non  suffi- 
cere  existimabunt. 

I'ri)l)aiiilam  est  segmentiun  paraholicum  EQMI  rectangulo  sub  data 
KL  in  cnrvani  EXA  œ(|ualc  esse. 

Kiat,  ex  Arcbiinede,  segmcntum  iliud  paraboiicuni  EQiMI  icquale 
reclangulo  sub  (bitu  recta  KL  in  (bitam  reetam  [3.  Si  probaverimus  rec- 
lain  |3  a'([iiab'm  esse  curvœ  EXA,  constabit  propositum. 

Aio  itaque  reetam  ^  carv;x;  EXA  esse  œqualem  :  si  enini  a-qualis  non 
est,  erit  vcl  major  vcl  minor. 

Sit  primo  recta  ^  major  cuiani  cnrva  EXA,  et  sit  earum  excessus,  si 
Jieri  j)otest,  recta  o. 

\i\  pro])Ositione  secumbï  bujus,  possumus  curvaî  EXA  circumscri- 
bere  figuram  ex  portionii)us  tangentium  compositani,  quae  superet 
curvam  intcrvallo  minore  rectà  o.  Fiat  igitur  iUa  circumscriptio  et  in 
iigura  separata  (/iff'.  i^")),  quam  etiam  quinlam  romane  cbaractere 
notavimus,  circumscripta  ilbi  constet  ex  portionibus  tangentium  ER, 
XS,  YT,  Z\ . 

Circumscripta  ilbi,  ex  priedcmonstratis,  est  major  curvâ  EXA;  sed 
et  recta  ^  posita  est  major  eàdem  curvâ  :  quum  ergo  circumscripta  su- 
peret curvam  minore  intcrvallo  quani  recta  [3  superet  eamdem  curvam, 
(>rgo  circumscripta  minor  est  rectà  '^.  Rectangulum  ita([ue  sub  recta 
KL  in  circumscriptain  est  minus  rectaiigulo  sub  KL  in  reetam  p;  at 
rectangulum  sub  KL  in  [i  factum  est  sequale  scgmcnto  parabolico 
EQMI  :  ergo  rectangulum  sub  KL  in  circumscriptam  est  minus  dic(o 
segmente  parabolico  EQMI. 

I  ')  ArtciilMÈDE.  Quadraliira  paraboles,  prop.  17;  édition  Ueiborg,  vul.  H,  page  334. 


DISSERTATION  M.  P.  E.  A.  S.  223 

Probaviimis  aiitcm  rcctangulum  sub  KL  in  portionem  lani,'ciilis  EH 
;equari  rcctangulo  sub  QE  in  EV;  item  rcctangulum  sub  KL  in  XS 
;rquari  rcctangulo  sub  PF  in  FG;  item  rcctangulum  sub  KL  in  YT 
;cquari  rcctangulo  sub  OG  in  GH;  denique  rcctangulum  sub  KL  in  ZV 

Fis- 125  (v:). 


; 

s 

/ 

1 

Y 

Z 

A 

K 

^ 

F 
0 

G 

) 

n 

l                         1 
L 

V 

;equari  rcctangulo  sub  NH  in  III  :  eigo  rcctangulum  sub  KL  in  (olani 
circuniscriptam  est  a;((uale  sumnne  rectangulorum  sub  QE  in  EF,  sub 
l'F'in  FG,  sub  OG  in  GH  et  sub  NH  in  HI.  Si  autcm  in  rectas  FP.  GO, 
HN,  I.M  (qua;  sensini  decrcscunt  ([uo  propius  acccdunt  ad  verliccm 
paraboles)  conlinuatas  deniittantur  pcrpcndiculares  (seu  paralleUe 
basi)  a  punctis  Q,  P,  0,  N  rcctic  Qy,  PO,  OX,  No,  palet 


leclangiilum  OEF-/ 
item  i-L'claiiguluiii  OK 
rcctaiijîuluiii  >.(i 
(iL'iiifiuL'  rcclniii^iiluin  oll 


;equaleessc  reclaiigiilo  sub  (JE  in  l'^F; 

a'iiuari  rectangulo  sulj  FF  in  F(i, 

aiquari  reclangulo  suIj  0(î  in  (!ll, 

aM|naii  rectangulo  sub  MI  in  III. 


JM'go  rcctangulum  sub  KL  in  cii'cumscriptam  est  aequale  rectangulis 
yE,  OF,  AG,  cpll. 

Scd  probavimus  rcctangulum  sub  KL  in  circumscriptam  esse  minus 
segmcnto  parabolico  F]QMI  :  crgo  sumnia  rectangulorum  yE,  OF,  AG, 
Ç.H  crit  niinor  dicto  segmcnto  parabolico  EQMI.  Quod  est  absui'diini  : 
illa  cnim  rectangula  conslituunt  lîguram  ex  rectangulis  conipositam 


22'i.  ŒUVIIES   DE   FERMAT.-  1-   l'AUTIE. 

o[  scgmcnfo  paraholico,  ut  patet,  circuinscriptam,  idcoquc  ipso  seg- 
iiionto  majoroin. 

Uccla  Uaqnc  [i  non  est  major  curvà  EXA;  sed  iiequc  niinorem  esse 
pi'obahinius. 

S'il  enim  recta  p  minor  curvà  EXA,  si  fieri  potest,  et  curva  superct 
rectam  p  intcrvallo  o. 

("ircumscrihatur  in  ilgura  separata  (//g-  r2()),  quani   etiaiu  (|uiu- 

Fig.  I  :*G  (^-^Tiixa  s  ). 


T^ 

L 

A 

'r^ 

^ 

Y 

y 

X 

/ 

K. 

t. 

T' 

& 

H 

1                       / 

Y 

o_ 

>. 

f 

M                       J 

< 

^^^ 

1 

\-^'\ 

) 

laiii  cliaractcrc  gi'aîco  uotaviinus,  figura  coiislans  ex  porlioiiii)iis  lan- 
gciiliuni  curvà  EXA  niinor, sed  quam  tanien  ipsa  eurva  superci  intervallo 
minore  ipso  o;  et  sit  illa  figura  constans  ex  poriionilius  tangenliuni 
Xll,  VS,  ZT,  AV. 

Qiuim  ilaque  cui'va  sit  major  p  intervallo  o,  et  eadein  curva  superet 
(;ircumscriplam  intervallo  minore  ipso<5,  ergo  circumscripta  erit  major 
reclà  p,  ideoque  rectangulum  sul)  KL  in  eireumscriptam  erit  majus 
segmente  parabolico  EQ.MI. 

Sed  rectangulum  sub  KL  in  eireumscriptam  ;equatur,  ex  pr;eilemon- 

stratis,  rectangulis  sub  l'F  in  FE,  sub  ()G  in  GF,  sub  NU  in  IIG  et  sub 

.Ml  in  111  :  est  <'nim 

m  \U  ad  FE,       ila  FI'  ad  KL, 
ideoque 

reclanj;iiliiiii  suIj  IvL  lit   \It       ;c(itiaUn'       reilaiij^'iilo  siil)  IM''  in   FIl, 

i>t  sic  de  reii([iiis. 


DISSERTATION  M.  P.  E.  A    S.  22o 

Quum  igitiir  rcctangiilutn  siib  KL  in  circumscriptam  sit  majus  sog- 
mento  parabolico  EQMI,  crgo  siimma  rcctangulorum,  siil)  IT  in  FE, 
sub  OG  in  GF,  sub  NH  in  HG  et  sub  MI  in  HI,  est  major  ilicto  sogmento 
parabolico.  Setl  omnia  illa  rectangula,  ductis  perpendicularibus  (^seu 
basi  parallelis)  rcctis  Py,  OO,  N>.,  Mcp,  (\ux  onincs  cadcnt  in  appli- 
catas  intra  parabolen  (proiit  cnim  applicat;e  inagis  distant  a  vortice, 
eo  niagis  semper  augentur),  crunt  :equalia  rectangniis  PE,  OF,  NG. 
MH;  ergo  summa  omnium  illornni  rectangulornm,  PE,  OF,  NG,  MH, 
erit  major  segnieiito  parabolico.  Qnod  est  absurdum  :  rectangula  enini 
illa,  PE,  OF,  NG,  MH,  componunt  figuram  ex  rectangulis  compositam 
et  ipsi  segmento  parabolico  inscriptam,  ideoque  ipso  niinorem. 

Recta  itaque  ^  non  est  minor  curvà  EXA;  ([uuni  igitur  nec  sit  major, 
nec  minor,  erit  ipsi  curv;e  a-quaiis.  Quod  prolixins,  nt  omnis  renio- 
veatur  scrupulus,  fuit  dcmonstrandum. 

Ex  .i.\M  DKMONSTUATis  putct  càdcm  facilitatc  demonstrari  posse  seg- 
nientum  parabolicuni  quodvis  EQPF,  a  priore  abscissum,  reclangulo 
sub  data  KL  in  curvani  l'^X  fCijuale  esse;  ideoque,  si  detur  in  i)asi 
(|uo(lvis  ))unctum,  ut  F,  (|uum  ex  Archimede  segmcntum  parabo- 
licuni EQPF  in  rectilineis  detur,  dari  etiam  et  rectangulum  sub  KL 
data  in  portionem  curvte  EX;  datur  autem  recta  KL  :  crgo  et  curva  EX. 
Dato  itaque  quovis  puncto  in  base,  ut  F,  dari  portionem  curv;e  ipsi 
oppositam,  et  rectam  posse  assignari  huic  lequalem,  manifestum  est. 

Nkc  movu.vt,  ad  rectam  illani  curv;e  EXA  ;equalem  inveniendam, 
construendam  videri  parabolen  simplicem,  quo  casu  problema  solidnni 
evaderct.  Quum  enim  supponatur  ad  veritatem  tantum  inquirendam  et 
denionslrati.onem  rite  conliciendam  paraboles  iUius  descriptio,  nibil 
vetat  quoininus  calculnm  ipsuin,  dissimulalâ  illà  imaginarià  parab(des 
descriptione,  per  rectas  et  circulos  et  expedlamus  et  exliibeamus.  Is 
auteni  calculus,  nisi  l'alloi",  (alis  est  : 

Esto  in  figura  sexta  {Jig:  t-i~)  curva  parabolica  DA(",  ejus  iiatura- 
nt  cubi  applicatarum  DR  et  XM  sint  inlcr  se  ut  cjuadrata  portionum 
axis  BA   et  AM;    deiitiir   autem   altitudo   AR  et  semibasis   RI),   aut 

Fermât.  —  I.  29 


226  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -   1"    PARTIE. 

tota  DBC  :  Aio  dari  rectam  curvéo  DAC  aiqiialcni  ((|uo(l  jam  prohatum 
est)  in  calculo  verc  gcometrico. 

Sit  rectum  istius  paraboles  latus  recta  x\0,  qnam  datam  esse  ex  datis 
axe  et  applicatà,  ex  supra  dictis,  constat.  A  recta  AO  auferatur  nona 
ipsius  pars  EO;  reliquac  vero  AE  fiat  ;o(jualis  recta  YK,  cui  in  directuni 
ponatur  KX  a^qualis  scmibasi  (seu  applicafaî)  DB.  Super  recta  YX  tan- 
quani  diametro  describatur  semicirculus  YTX  et,  reclà  YK  bisectà  in 
puncto  R,  excitetur  perpendicularis  RT,  scmicirculum  secans  in  T. 


Fiï 


.7  (C). 


Rectai  RT  fiat  aequalis  recta  RY,  et  super  recta  VX  tanquam  diametro 
describatur  semicirculus  VQX,  ad  cujus  circumfcrcntiam  a  puncto  R 
excitetur  perpendicularis  RQ.  Super  rectis  TR,  RQ  desciibantur  senii- 
circuli  TPR,  RGQ,  et  ipsis  applicentur  reclœ  TP,  RG,  i\u;v  singuhe  sinl 
ipsi  RY  a'(|uales.  Junctis  autcm  rectis  RP,  QG,  aio  ralioiicm  cni'va- 
parabolicœ  DAC  ad  basini  DR(]  esse  eaindeni  (pue  est  dupli  (]uadrali 
recta'  QG  ad  Iriplum  quadratum  recla  RP,  ide()(jiK'  esse  datam. 

Fiat  itaque  ut  triplum  quadratum  recta  RP  ad  duplum  (]uadratum 
recta  QG,  ita  recla  DG  ad  rectam  111;  rccla  illa  111,  ([ua*  data  est  e\ 
constructione,  aequalis  erit  curva'  parabolica  DAG. 

Quod  si  cum  pracedente  demonstratione  non  conveniat,  ah  ipsa  erit 
emendandum. 


Si  ii.iîc  NON  suFFici.VNT  ad  obtinenduiM  a  geometris  ut  nostra  bac  curv; 


DISSERTATION  M.  P.  E.  A.  S.  227 

parabolira  inter  admiraiula  Geometriœ  collocetiir,  illiul  fortassc  ah 
ipsis  qiKC  mox  sequciUiir  impctrabunt.  Quid  (Miiiii  tniiahilius  quaiii  ex 
iina  liac  curva  dérivai  i  et  Ibrmari  alias  uuiueri)  infinitas,  non  soluni  ab 
ipsa,  sod  inter  se,  specie  diiïerentcs,  ((11:0  tamen  singula-  reetis  dalis 
a'(fnalcs  esse  deinoiislrenlnr?  Proposilio  generalis  luec  est  : 

Su.  III  scplima  Jigura  {Jig.  128),  cun-a  nustra  paraholica  C.MA,  cujus 
alliliido  AI5,  scmihasis  CB,  cl  ah  eu  cuiva  furmcittttr  idiœ  iit  infinilum 


.   12S 

i 

(7)- 

â 

K 

G 
A 

f 

M 

liar  ralioliv  ni,  dtirlis  pcrpcndiciilaribusad  hasirn  redis  DMNL,  EKIH  ul- 
caijupic.  sccaiilihiis  riinain  iii  piinclis  M,  K,  «otr;  riiiva  (]NIG,  ex  liac 
forrnanda.  su  ejus  nattirœ  lU  rccla  1)N  sil  scmpcr  avpialis porUoni prions 
curva-,  iicmpc  CM,  ipsam  respicienli;  ilem  recla  El  sil  œqmdis  porlioni 
prions  ciina'  Ci\IK  cl  sic  in  omnibus  aliis  quibuslibcl  /lerpe/idicularibas  : 
liœc  n<n(i  cima  CMG  cril  diursœ  a  priore  speciei ( '  ). 

h'oniiclur parilcr  ah  ipsà  iciiia  curai  (^LUF,  iit  qua  rccla-  DL,  EH  sinl 
sernper  a-c/ualcs  ponionibus  cuivis  CN  et  CNI  sccunda-  cuiva-;  cl  a  Icrlia 
jHiri  ralioiic  forinclur  qaarla,  a  (puirla  (juinla.  a  (pniila  sexla,  cl  eo  prit- 
grcdui/i/ar  i/i  i/i/i/u/n/u  ordi/ic. 

Aïo  oiniH-s  islas  curvas  (LNIG,  (]LHF  cl  rc/if/uas  iit  injinilum,  pcrindc  ac 
priiiiaiii  paraboliidiii  (IMKA,  redis  dalis  (ci/uatcs  esse. 

Xotaiuluni  aiiteni  istas  onincs  iii  inlinilnin  curvas  esse  pure  geonie- 

(')  Fermai  n'a  pas  reconnu  (|iio,  loin  d'Olrc  diliérentcs  do  la  parabole  primitive,  toutes 
les  courbes  ipii  en  sont  ainsi  dérivées  successivement  peuvent  lui  ôtrc  superposées  ù  la 
suite  d'une  simple  translation. 


228 


ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  T»  PARTIE. 


tricas,  nec  in  illis  itaquc  ad  legem  illam  et  ordinem  natiii\T  de  ({uibtis 
initio  hujiis  Dissertationis  locuti  sumus  recurrendum.  Licet  cnim 
rectœ  DN  et  El  ciiivis  CM  et  CMK  supponantiir  a>qualcs,  eœdem  tamen 
ipsa'  non  tam  supposita^  sunt  quam  ex  pr;edictis  demonstrat*  esse 
pariter  lectis  œqualcs  :  dato  quippc  quolibet  puncto  D,  quum  ex  prœ- 
cedentibus  detur  recta  a^qualis  portioni  curva;  CM,  ergo  recta  DN,  qua' 
curva-  CM  ex  constructione  ponitur  a^qualis,  ut  recta  vere  data,  non  ut 
a^qualis  curvœ,  considerari  débet;  et  sic  de  reliquis.  Curva  igitur  supra 
descripta  CNIG  vcre  geometrica  est;  quam  postquam  ;equalem  esse 
recta'  datse  demonstraverimus,  sequetur  tertiani  curvani  ab  ea  i'or- 
mandam,  nempe  CLHF,  esse  quoque  pure  geometricam,  et  sic  ouines 
alias  in  infinitum. 

Demonstratio  difTicilis  non  erit,  si  prius  prœmiscrimus  generalem, 
quœ  huic  operi  omnino  inservit,  propositioneni  : 


I'ropositio  VI. 


Esto,  in  figura  oclava  {Jig-  129),  quœlibel  cun'o,  cjusdem  ciim  prcv- 
cedcntibus  naturœ,  ONR,  ciij'iis  i^erlex  0,  axis  vel  applicala  OVI  {cadcm 


29  (S)- 


enim  scmper  est  démons Lralio);  cl  ah  ea  formelur  alia  ctina  OAE,  (7////.V 
ca  sit  proprie/as  ni  applicatcv  sinl  crz/iia/es  jiorlionibus  ahscissis  a  priorc 
runa  :  exempli gratia,  applicala  Vx\  sil  œt/ualis  curvœ  ON,  applicala  lE 
sil  œqualis  curvœ  OR,  cl  sic  de  rclupiis.  Ad  daluin  punclum,  m  nova  liac 
curva,  ducclur  tangens  Itoc  pacto  :  sil  daluni  punclum  E;  ducalur  appli- 


DISSERTATION  M.  P.  E.  A.  S.  229 

cala  El,  sccans prioreni  ciiivam  m  R;  ducalur  recla  RC  langeas  in  diclo 
puncto  IXpriorern  cun^am  el  occurrens  axiin  puncto  C\fial 

ut  RC  ad  CI,       ita  recla  lE  ad  recla  m  lïi, 

L'ijungaliirim  :  Aio  reclam  EB  tangcrc  no^rirn  ciuvani  l'LVO  in  piuiclo  ]*]. 

Sumpto  enim  quovis  puncto  in  axe,  ut  V,  et  duclâ  applicatà  VNA, 
quie  seect  priorem  curvam  in  N,  tangentem  RC  in  S,  secundaiu  curvani 
in  A,  rectam  vero  EB  in  Y,  si  probaverinius  rectam  VY  semper  esse 
majorcni  applicatà  VA,  recta  EB  non  secabit  novani  curvani  a  parte 
verticis. 

Hoc  autem  facillime  prohamus  :  Recta  VA  est  a'qualis  curv;e  ON  sive 
dilTerciitia'  iiiter  curvas  OR,  NR;  al  recta  RS  est  minor  curvà  RN,  per 
consectarium  prinue  propositionis  :  ergo  dilferentia  inter  curvam  OR 
et  rectam  RS  est  major  dilTerentiâ  inter  eamdem  curvam  OR  et  cur- 
vam RN.  Sed  recta  VY  est  œqualis  difFerentiie  iiiter  curvam  OR  et  rec- 
tam RS,  ///  m().r  prohabimiis  :  ergo  recla  VY,  occurrens  recta-  EB,  erit 
major  rectà  VA,  occurrente  curva;  OAE.  Undc  palet  omnia  puncta 
rectio  EB  versus  verticem  esse  extra  curvam,  idcoque  recta  EB  curvam 
ab  ea  parte  non  secabit. 

Imo  nec  inferius  :  Sumatur  enim  quodvis  punctum,  ut  H,  a  qun 
ducatur  applicatà  HZ,  secans  priorem  curvam  in  D,  tatigentem  RC  pro- 
ductam  in  F,  secundam  curvam  in  Z,  el  rectam  EB  productam  iu  Q.  Si 
probemus  rectam  HQ,  in  quocumquc  casu,  majoreui  esse  rectà  HZ, 
patebit  oinnia  puncta  recUe  EB,  etiam  inferius  sumpta,  extra  curvam 
jacere,  unde  patebit  diclain  rectam  l'.B  tangcre  secundam  curvam  in 
dicto  puncto  E. 

Recta  HZ  est  œqualis,  ex  constructione,  curva;  01),  iioc  est  summa- 
curvarum  OR,  RD;  (juum  autem  recta  RF  sit  portio  taugenlis  RC  infe- 
rius sumpta,  erit,  ex  consectario  prima'  hujus,  recta  HF  major 
curvà  RD,  idcoque  summa  curvai  OR  et  rect;e  RF  erit  major  summà 
cjusdem  curva*  OR  et  curvam  RD.  Summa  autem  curva'  OR  et  recta;  RF 
est  icqualis,  ///  niox prohahimus,  rect;e  HQ;  summa  vero  cuivarum  OR, 
RD  est  a'(|iialis  recta;  HZ,  ex  constructione  :  eigo  recta  HQ  semper 


230  ŒUVRES   DK  FERMAT.-  I-   PARTIE. 

et  in  oinni  casii  major  eiit  npplicatâ  HZ,  ideoquo  roda  KB  in  dicto 
puncto  E  tanget  seciinilam  curvam. 

Punr.ANDUM  aiiteni  reliquimus  differontiani  curv;o  OR  et  rccta^  RS 
ypqiiari  rccUe  VY. 

Ducatur  recta  EM  parallela  axi  et  occiirrat  rect;e  VV  ijroilucta'  in  M. 
Ex  ronstructionc  est 

m  El  ad  IR,       ila  RC  ad  CI; 
sed 

ut  El  ad  llî,       ila  VV  ;id  VR,       cl  ila   V.M  ad  ME; 

lU  aiiUMii  RC  ad  CI,       ila   l'.S  ad  M  : 

(Tgo 

ut  YM  ad  ME,      ila  RS  ad  VI. 

SiiPit  autcm  rccfse  ME,  VI  a^qiiales,  proptor  parallclas  :  crgo  recta"  YM, 
US  oruiit  «quales.  Suiit  aiitem  a>quales  etiam  recta>  El,  VM  :  ergo  dif- 
ferentia  iiiler  rectas  El  et  MY  crit  recta  VY.  Sed  recta  El,  ex  constriic- 
tione,  iequatur  curva"  OR  :  ergo  diiïcrentia  intcr  curvam  OR  et  rec- 
fam  MY  (sive  ipsi  lequalem  RS)  ;equal)itur  rect;e  YV.  Quod  primo  erat 
prol)an(liim. 

Nec  dissimili  ratiociiiio  procedel  demonstratio  iiilra  applicataiii  l-ll  : 
l)nct;i  enim  rcctà  EP  parallela  axi,  prol)al)inuis  reetam  QP  a'qiialem 
esse  rectse  RF. 

Est  enim 

ut  El  ad  IB,      Iioc  est  QII  ad  HR,      iioc  est  QP  ad  PE, 
ila  recta  RC  ad  CI,       lioc  est  RF  ad  III; 

sunt  auteni  aM|ualcs  PE,  IH  :  ergo  et  recta'  OP,  RF.  Recta  autem  IIQ 
a^quatur  rectis  HP,  PQ,  quariim  prior  HP  œquatur  recta^  lE  sive  curva- 
OR,  posterior  auleni  PQ  ;e([uatur,  ex  demonstratis,  recta>  RF  :  ergo 
summa  curva'  OR  et  recta'  RF  est  iequalis  recta'  HO.  Quod  secundo 
loco  fuit  proltandum. 

Patet  ita([uc  reetam  EB  in  puncto  E  secundam  curvam  tangere,  quod 
erat  demonstrandum. 


DISSERTATION  M.  P.  E.  A.  S.  231 

Srr  lA.M  (  '  ).  in  noua  figura  {Jîg.  ù\o),  curva  nostra  |iaral)olica  GKA, 
cujus  altitudo  AK,  somil)asis  GE,  recUiin  latus  AD,  cujus  nona  [lais.  ut 
supra,  sit  CD,  et  rccla  A(]  hilariaiii  socctur  iii  B.  A  [iriori  Iiac  curvà  lor- 
metur  alla,  versus  punctuin  G,  quu'  sit  GNS,  occunens  axi  prioris  iu 
S,  ot  nova'  liujus  curva'  pro[)rictas  Ikl'c  sit  ut,  suniplo  (|U()vis  |)uiicto. 


H    l     G 


ut  F,  et  erectâ  pcrpondiculari  FKN  occurronte  duabus  cui'vis  in  K  et  N, 
recta  FN  sit  semper  yc([ualis  curvie  prioris  portion!  GK.  Ducatur  paral- 
lela  basi  KM,  et  ad  idem  punctuni  K  ducatur  recta  TKH  tangens 
priorem  et  occurrens  axi  iu  T  et  basi  in  H;  per  |)unctum  vero  N,  in 
secunda  curva,  ducatur  tangens  HNXl  occurrens  basi  in  I,  et  a  punctis 
([uibuslibet,  in  ea  ex  utra(|ue  parte  suinptis,  ut  11  et  X,  demittantur  in 
basim  perpendiculares  XY  et  \\\ . 

Ex  praicedentibus  palet  (|ua(lratuni  tangentis  KT  in  piiore  curva  ad 
quadratum  FE,  sivc 


sed 


(liKulrutinn  KL  ail  (|ua(lralijin  FV  esse  semper 
ul  rectam  FE,  iiuii  cum  recta  AU,  ad  ipsam  AI5; 

lU  fpiadralnm  KT  ail  (piadiuluiii   FE  sivc  ad  quadraUmi   KM, 
ila  (luadralnm  KII  ad  (|iiadralum  IIF  (()ropter  parallelas)  : 


(')  Ici  comraeuco  lu  dcmonslralion  d'un  nouveau  lcnime([ui  devrait  ôtrc  complu  cûmmu 
[jroposition  VII,  ce  i|in  fi.^urc  ci-jiprès  sous  co  dernier  litre  n'étant,  au  fait,  que  la  dénion- 
slralion  ajournée  de  la  proposition  V  (paye  a^;  ),  dont  le  numérotage  a  été  omis. 


232  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I"  PARTIE. 

crgo 
quadralum  KH  est  ad  quadralum  HF  ul  recla  FE,  iiiia  cum  AB,  ad  AB. 
Ul  auleiii  quadratutn  KH  ad  riuadiatum  HF, 

ita,  ex  pnoccdciitc  propositioiie, 

quadratum  recliç  FN  ad  quadralum  recla?  FI  : 

quuiii  cnim  latera,  ex  vi  illius  propositionis,  sint  proportionalia,  erunt 
proportionalia  et  ([iiadrata.  Ergo 

quadralum  NF  ad  quadratum  FI  csl  ut  recla  FE,  una  cum  AB,  ad  AB, 

et  componendo,  qiiadrata  duo  NF  et  FI,  sive  unicuin 

c|uadralum  M  cril  ad  quadralum  FI  ul  FE,  una  cum  AB  bis,  ad  AB. 

Sed 

ul  quadraluni  NI  ad  quadratum  FI, 

ita  quadralum  RN  ad  quadratum  recla?  FV  ex  una  parle, 

ol  ita  quadralum  recUe  N\  ad  quadratum  recUc  FY  ex  altéra  : 

ergo,  sumpto  (piovis  puncto  in  secunda  liac  curva,  ut  N,  erit  seiiiper 

ut  quadralum  portionis  tan|:;entis  ail  illud  punclum  ducla?  ex  allerutra  parte 

ad  quadialum  portionis  basis  i|)si  opposila', 

ita  suinma  recta;  FE,  una  cum  AB  liis,  ad  AB. 

Si  igitur  basi  GE  ponatur  in  dii'cctum  recta  EO  recl;e  AU  dupla,  et 
ad  puuctum  0  erigatur  pei'pendiciilarisOP  ipsi  Ali  a>qualis,  erit  semper 
ut  quadratum  portionis  NR,  in  liac  secunda  curva,  ad  quadratum  por- 
tionis basis  FV,  vel  ut  quadratum  portionis  tangentis  NX  ad  quadratum 
portionis  liasis  FV,  ita  recta  FO  ad  rectain  OP. 

His  ita  se  liabentihus,  patct  cscteras  in  inlinituni  curvas,  modo  quem 
sujtra  indicavimus  (b'scril)en(his,  ejus  esse  natune  ut  : 

In  Icrtia,  verbi  gralia,  quadraluni  portionis  tangentis  ad  quadratuiu 
portionis  basis  ipsi  opposiUe  sit  ut  portio  basis  FE  initium  suniens  a 
puneto  F,  in  (jiio  cadit  perpendicuiaris  a  puncto  contactas  in  l)asini 
(lemissa,  una  cum  recta  AB  icr  suniptà,  ad  ipsam  AB; 


DISSERTATION   M.  I'.  E.  A.  S.  2:53 

In  qiiaila  curva,  crit  ut  ([uadraliiin  portionis  tani^nnitis  ad  (|iiadi'atiiin 
portiouis  i)asis  ipsi  opposita^  ut  rocta  FK,  una  cum  Alî  y«rt/fv  siiinptà, 
ad  ipsam  AU; 

Va  sic  do  reliquis  in  infinitum. 

liladcni  enim  semperdemonstratio,  ut  evidensesl,  inomnihus  casihiis 
locuni  liahct. 

Nec  difficilis,  lioc  supposito,  a<l  tlicorema  générale  erit  aditus. 

I'ropositk)  Vil. 

Ksto,  in  figura  décima  (Jiii'-  i3i),  cnrva  nostra  paraI)olica  KA,  cnjus 
axis  AI,  seniii)asis  lE.  AI)  ea  tbrmetui'  secunda  cnrva  EXYZO,  cuins  ca 


sit  natnra,  nt  supra  diximus,  ut  quanis  applicata  F.X  sit  a-ipialis  por- 
liiini  prioris  cnrv;o  al)  applicata  illa,  scu  inavis  vocai'c  perpcndicn- 
larcni,  al)sciss;e.  Dividatur  basis  in  ([notlihct  partes  aujualcs  V.V,  KCi. 
GH.  m,  el  ducantur  a  punclis  F,  (1.  H  perpendiculares  sécantes  novani 
liane  secundani  eni'vam  in  pnuctis  X,  Y,  Z.  Sit  prioris  cnrvie  rectuin 
latns  AD,  a  (|un  abscindatnr  nona  pars  CD,  et  reli([na  AC  biseeetnr 
in  H.  Keclu'  A15  l)is  sunipta-  tiat  ;e(|nalis  recta  IK  quu'  sit  in  direetnin 
hasi,  et  ad  punctuni  K  erigatnr  per[)endicularis  K[.  .'e(jualis  recl;e  Al$. 

ll.ll^UT.    —    1.  'O 


234  <i:ii\  HKS   l)K  FEU  MAT.        I-  PARTIE. 

Pcr  piiiictum  K  et  axem  Kli  intcllig;itiir  doscril)!  parabole  siniplex 
(sivo  Archimcflea),  ciijiis  rectum  latiis  KL,  et  sit  illa  parabole  KMOQ. 
A  pimctis  E,  F,  G,  H,  I  (lucantiir  perpeiuliculares  ad  axcm  et  oeciir- 
rentes  luiic  parabohe  in  piinctis  Q,  P,  0,  N.  M. 

K\  eorollai'io  piîi'cedeiitis,  (|iitini  eurva  EXO  sit  secunda  eurva  a 
pi'iorc  derivala  seii  formata  eà  ratione  (|iiam  jaiu  sa^pius  explicuiiiuis. 
seqiiitiir,  suinplo  in  ea  (iiiolibel  punclo.  ut  Y,  et  dnctà  portione  tan- 
gentis  YT,  esse 

ni  i|ii;i(lrnliirii  Y'I'  nd  (]iin(lrnlimi  (111,       il;i  reclain   Iv(!  ad  reclaiii   KL. 

Sed,  ni  reela  GK  ad  reclam  KL,  ila,  singiilis  in  rectani  KL  ductis. 

roclaniriilMiii  (iKI.  ail  qiiniiialmn  KL; 

ex  iiatura  antem  paraboles  simplicis,  rectanguhini  GKL  a'()natur  (|na- 
drato  applicata."  GO  :  ergo 

(HiailiuUiiii   YT  est  ad  f|iiadi'alimi  (ill  ni  (|iia(linliini  GO  ad  qiiadialuiii  Kl., 

ideo([ne 

ul  recla  YT  ad  lectani   (ill.       ila  rcrla  (îO  ad  rertam   KF.. 

Hectangukim  itaqne  snb  extremis  :e(|ualiir  reetangiilo  snb  niediis  : 
rectanguluni  ergo  snb  GO  in  Gll  a'(iiiatiir  icclangnlo  snb  KL  in  VT. 

Si  igiinr  ducantiir  alia-  tangentes  EH,  XS  et  ZV,  occnrrentes  per[)eii- 
dicularibus  in  punclis  1{,  S,  V,  probai)ilur  similiter 

reclangnlum  su!)  (jEiril'^F      a'i|niiri       reclangiilo  su!)  KL  in  EH: 

item 

reclaiigulum  sni)  IM'inl'"('i       :ei|uari       reclangulo  snli  KLinXS: 

et  sic  de  reliquis  in  intinitnm. 

Unde  tandem,  per  abdnctionem  ad  metliodiim  Arcbimedcam  pari 
(|nod,  in  qnarta  [)ro|)Ositione  linjiis,  indicavimus  arliticio,  contieietnr 
et  conelndetur  segmeiitnm  paialxdicnni  EOMI  aeqiiari  rectangulo  snb 


DISSi: UTVTK^N  M.   I*.   !•.   \.  S.  iX.i 

KL  in  sccundani  ciirvain  IvKO;  siciit  et  siiigula  sei^nnoiita  [)araljolica, 
EQPF  verbi  gralia,  roctangulo  suh  Kli  in  portiononi  ciirva'  EX,  vol  scg- 
mcntuin  EQ0(1  rectangiilo  siil)  KL  in  poitionctii  curvflR  KXY,  ot  sic  in 
infinitum. 

Dantur  auteni  in  rcctilinois  li;ec  omnia  segmenta  pai'al>olica,  ex  vi 
qnadratnra"  paraboles  ab  Arcbinietlc  denionslralaî,  et  daliir  etiani  rccla 
KL  :  ergo  tlantur  tam  tota  secunda  cnrva  E\()  quani  ipsins  portiones 
EX,  EY  etc.,  pcr  reclas  perpendiculares  ad  puncta  F,  G  •<  etc.  >  data 
al)scissa'. 

.\(l  t<'f(i;e  curva'  cnin  reclà  data  aN|nalitateiii,  similis  bel  consli'iic- 
tio,  nisi  ([nod  recta  IK  ponehir  /ripld  reche  Ali;  in  ipiaita  cnrva,  cadeni 
IK  \)onvluv  //uft(/ru/)/(i  rt'c(;e  Ai?,  et  tandem  gcneialis  inlcr  omncs  islaa 
in  intinituni  cnrvas  a  piioie  derivandas  ila  statnetni'  ratio  :  ernnt 
nempe  singnhe  inler  se  ut  segmenta  parabolica  ejnsdem  paiaboles  et 
(rjusdem  altitudinis,  qua'  a  vcriice  paraboles  distabniU  pcr  rectum 
latns  toties  snmptnm  (|nota'  ernnt  in  ordine  cnrva-  inlcr  se  compa- 
randa». 

l'kempli  gratia,  sit,   in   nmlecima  iignra  (//:,'.   l'h.),  cnrva   nostra 


|)arabolica  EMA,  ciijiis  axis  AI",  semibasis  EK,  rcctnm  lalns  Al),  a  (|n() 
denq)tà  nonà  parte  Cl),  ri'ii(|na  Ad  bisecetnr  in  B;  et  a  |)riinà  illà  cnrvà 
formelnr  secnnda  l'iOS  cjus   nainra'   nt,  siimpto   (piolibct  pnnclo  in 


230  (KUVRES   DE  rEllMAT.  -  1™  l'AKTlE. 

base  N,  rect;i  NO,  pcrpendicularis  ad  liasiiii  et  occurrcns  ciirvis  in  M 
et  (),  sit  .Tqualis  portion!  prioris  curvse  EM.  A  secunda  fornietiir  tiM'tia 
EVR,  iii  ([lia  recta  NV  sit  a-qualis  portioni  secunda;  cur\\T  KO;  item  a 
tertia  EVR  formctur  qiiarla  EXL,  in  qua  recta  NX  sit  lequalis  portioni 
tertia'  ciirva'  EV.  Exponatur  separatini  parabole  simpicx  sivc  Arclii- 
medea,  cujus  axis  intinitus  GKQY,  vertex  G,  rectum  hitus  GH  ;i;(|uak' 
recta-  AH.  Quieritur  ratio,  verbi  gratia,  quarto;  curva'  EXL  ad 
primam  IvMA. 

Ouia  prior  ex  i|)sis  est  quarta  ordine,  ab  axe  abscindenihi  est  GY 
(|uadiiipla  recti  biteris  GH,  deinde  ponenda  ipsi  in  direclum  recla  VO 
H'qualis  semibasi  KF,  et  dm^enda"  applieata^  recta-  YT,  0"a.  Ouia  vcrb 
posterior  ex  duabus  comparandis  est  prima  ordine,  abscindcnda  est  al) 
axe  recta  GK  recto  lateri  seniel  tantum  ;e([ualis,  deinde  ipsi  ponenda 
in  directiim  recta  KO  semibasi  etiam  EF  lequalis,  et  ducendic  appli- 
cata>KI.  OP. 

Erit,  ex  demonstratis  et  canonc  eteiierali  ab  illis  dediicto,  ut  se;;- 
menUini  parabolicum  YTaO  ad  segmenluni  parabolicum  KIPO,  ita 
(juaita  curva  EXL  ad  [)rimam  EMA.  Sed  ratio  segmentorum  paraholi- 
coriim  inter  se  data  est,  ex  Arcbimede  :  ergo  et  ratio  curvarum  ijitcr  se 
data  erit.  Data  est  aut(-ni  prima,  ex  demonstratis  :  datur  igitur  (-t 
quarta,  et  ipsi  recta  data  ie(|ualis  assignari  polest,  et  perpétua  il  la 
ratio,  i-emolà,  si  libet,  parabolà,  ad  plirasim  geometricam  ope  rc-guhr 
lanlum  e(  circini  accommodari. 

Ouod  autem  de  totis  jam  probatum  et  in  canonem  dcduetum  est. 
idem  de  portionibus  illarum  curvarum  inter  se  comparandis  contin- 
gere,  IteueJicio  segmentorum  parabolicornm  portioues  semibasis  ipsis 
curvarum  portionibus  oppositas  pro  altitudiuc  Iiai)entium,  (|uis  non 
Nidet? 

Niiui,  autem  nec  de  solidis  ex  dictis  in  intinitum  curvis  conficiendis, 
nec  de  superficiebus  ipsorum  curvis,  nec  de  ccnlris  gravitatum  aut 
linearum  istarum  aut  dictorum  solidorum  aut  supcrticierum  curvarum, 
adjungimus,  quum  methodi  bac  de  re  générales  a  summis  et  insignibus 


J)ISSE1\TATI0N  M.  I'.  E.  A.  S.  2:37 

geonietris  (')  jaiii  vulgàlic  ista  oiiniia,  post  cognilani  specificam  ciirva' 
dala-  proprictatem,  ignorari  non  siiiant,  lied  in  multis  casihus  pro- 
priani  al)  iiiiocjuoqiio  adjungi  operi  inJiisLriam  non  iniililc  Ciiliiriini 
cxistinicmus. 

Sed  antequam  nianuni  de  tabula  tollain,  succiirrit  exaniinanda  so- 
(|iiens  proposilio  : 

Si'l,  lit  Jt^iiia  (luodccinia  {fig-  i33),  cmva  iioslra  jxiraholica  C.OA, 
ciijiis  rcrtcx  A,  axis  AU,  scinibasis  ("d{.  Ah  ca  foinwnUir  alkv  ctirvd'  iiiji- 
lutd'.  iiKxto  (jiu'in  jam  (vplicinnms,  non  c.v  parle  bascns  ni  sitpra,  sed  ex 

iM-.  i3:i  (11!). 


parle  rcrlicis.  Si/il  ilhv  ri/rva'  a  prima  cfjingcnda'  AIF,  A(jE  de.  in  infi- 
nilum  eà  eondilume  al,  snnjplo  (puwis  panelo  in  axe  I)  el  dticlà  (ul  axein 
perpendiculari  DOIG  secanle  ciuvas  in  panelis  (),  1,  G,  recla  1)1  ,s7/  ///  se- 
cunda  ettrva  scniper  œtjttalis porlio/ii  priniœ  citrva'  A(),  ilcni  rcela  i)G  in 
lerlia  eiirva  sil  scrnper  aupiahs  porlwni  secumkv  ennrr  Al,  el  xie  m  infini- 
liini.  llnptsinudi  onines  eiina'  non  solnni  specn;  mlcr  se  el  a  prima  AOG 
dijferenl,  sed  eliam  ah  iis  <pias  ex  parle  haseos  supra  effinxitnas.  Qiiwn- 
Inr  er^o  an  eunn'  ilhe  o/nnes  WV,  \CiE  elc,  sic  m  infiniliim  efjingenda'. 
datis  réélis  an  rero  (dus  eiuvis  sinl  Wipiak's. 

iiKjuirant  illiid  Gconictr;c  et  iniracukini  aiigeri  cxperieiitiii'  :  saiie, 
si  incthodi,  qiiibus  utuiidir  ad  diinensionem  rurvaiiiiii,  siiit  geiicialcs 


(')  KoniKiL  fiiil  ici  allusion  aii\  tr;iv;uix  de  l'ascal  el  de  linbervnl,  aussi  bien  (|u'au\  sious 
prop  es.  (Juaiil  aux  courlies  dont  il  \a  parier  désormais,  elles  dillL'renL  bien  de  la  parabole 
j3—  „.,;2  (dcvoloppéo  de  la  parabole  ordinaire),  mais  elles  peiivout  encore  loulcs  (^ire  su- 
perposées à  une  seule  d'entre  elles  par  une  simple  translation.  En  tout  cas,  la  rectilicalion 
de  cette  nouvelle  courbe,  qui  est  la  développée  do  l'iiyperbole  équilalèrc,  appartient  sans 
contcslc  à  l-'erniat. 


•238 


(Kl  VUES    \)E   FKKMAT.  -   ["■   ['AHriK. 


ot  sufficientos,  ciiioil  ipsis  aCfirmantihiis  in  diibiiim  revocaro  non  ausini, 
primo  slatim  oblutii  rem  faclani  liahebunt  ot  a  labore  superfluo  goo- 
mctram  jam  fa(igalum  liherabunt. 

Si  quid  autem  in  superioribus  demonstrationibus  concisiim  nimis 
invenorinl,  id  aiit  suppléant  rogo,  ant  condoncnt. 


APPENDIX  AD  DISSERTATIONEM 

DE    LINEARUM    C.URVAUIÎM    CU.M    LINKIS    RECTIS    COMI'.VRATIONE. 


Ut  ultima\  qiiam  in  Dissertatione  proposuimus,  qiuestioni  satistiat, 
praemiltendte  videntur  propositiones  sequentcs  : 

Propositio  I. 

Sifi/.  in  fignra  prima  (/ig.  i3'i),  diiœ  cunrr  AIF,  3ZS,  quariim  ares 
AE,  3  7  sint  inter  se  œqiiales.  Ducanlur  aittcm  ad  axes  appheatœ  f/uol- 
libet  qiiœ.  in  iitraqiie  figura,  a-qna/i  a  verlire  inlcn-al/o  distenl. 

Fi,?.   i31  (i). 


Sint,  cxonipli  gratia,  applicat;e  prioris  IJM,  Cl.  DH,  EF;  poslerioris 
verb  applicat;e  sint  '|T,  'iZ,  G ç),  7  8;  et  sit  rectiP  AB,  qiia^  désignât  in- 
lei'valinm  applicatae  BMa  vertice,  seqiialis  recta  4  3,  qnie  désignât  inter- 


DISSERTATION  M.  P.  E.  A.  S.  239 

valliim  eliam  applicattc  4 T  'i  vorticc.  Sit  pariter  CA  aequalis  5  3  ;  itein 
l)A  a'qiialis  6  3;  denique  EA,  qiiod  jam  supposueramus,  a'qualis  7  3. 

Si  sini:;iila'  ex  applinilis  sinl  sc/n/icr  ad  abscissas  per  la/igcnles  ab  axe 
in  ratione  correlatannn, 

lioc  est  :  si,  iluctis  tangcnliliiis  ad  piincta  Y,  II,  I,  M  ox  iina  parle  el 
ad  puncla  8,  9,  Z,  T  ex  allcra,  seiiipcr  contingat  ut  applicata  FK,  veilii 
gratia,  sit  ad  rcctam  Kli,  (|iiam  tangcns  FK  al)scindit  al)  axe,  in  eadeiii 
ratione  qiiœ  est  appiieala'  cS  7  ad  leelarn  7  2,  qiiaiu  laiigens  8  2  ali  axe 
paiitcr  abscindit;  item  applicata  DU  sit  ad  abscissam  ab  axe  per  tan- 
gciitem  qiiœ  ducitur  ad  piinctuin  H  lit  applieata  G9  ab  abscissam  al» 
axe  per  tangentem  ad  puiu-diin  9  duclam;  el  sie  de  reliquis; 

(lia  (huis  islds  ciirras  A\V\  3Z8  esse  intcr  se  arjua/es ,  iino  et  siniiles 
idcoque  easdein,  et  (ipjdicaUis  iiniiis  Jigurœ  applicatis  alleriiis  (piw  a  rer- 
lice  a'qualiler  disUinl  esse  pari/cr  œtptales. 

Ductis  eniiii  ad  piincla  11.  1,  M,  iii  prima  figura,  porlionibus  taiigen- 
tium  HO,  IN,  MR,  i\\\x  occiiirant  applicatis  iii  punclis  (),  N,  R;  item, 
ductis  porlionibus  tangciilium,  in  secunda  figura,  9V,  ZY,  TX.  qiue 
occurrant  applicatis  in  punctis  V.  Y,  X,  ex  suppositione 

(Il   FE  ad  EK  (in  piiina  lii;ura),       ita  est  87  ail  7  a  (in  secunda). 

Sod   anguli   ad  [iiincla  \\  et  7  sunt  recti  :  ergo  triangula  FFK,  872 

sunt  similia; 

Ml  ('i-;;o   l'K   ad   Kl%       ila  S  ?  ;ul  7  !. 

Sed 

ni  Fk  ad   KE, 

ita  (prodnclà  a[)i)licalà  DU  ad  piincUim  (î)  recta  FG  ad  reclam  DE, 

et 

nt  S  ■>  ;id  7  2, 
ita  ([iroduclà  applicalà  i'<<)  ad  punclnni  P)  recta  SP  ad  G  7  : 

ergo 

ul  recta  l'"(i  ad  recUnn  Dli,       lia  recla  8P  ad  G7. 

Sunt  autem  recta'  Dl'],  G  7  ;e(|uales,  (|uum  recta;  KA  et  7  3,  item  rect;o 


•2.0  ŒUVRES   DE  FERMAT.  -  I-  PARTIE. 

I)A  et  G  3  sint  intcr  so  .fquales  :  crgo  et  pnrtioncs  fangeiitium  K(i,  81' 
enint  Infor  so  .Tquales. 

Siniiliter  probabimus  portionom  tangenlis  HO  soqualem  esse  por- 
(ioni  (angentis  ()V;  item  portioneni  tangentis  IN  ;equalem  esse  portioni 
tangonlis  ZY;  deniquo  portionem  tangontis  MR  wqualom  osse  porlioni 
tangentis  T.\. 

Oiium  ergo  séries  tangentium  in  prima  tigura  sit  ;cqnalis  soriei  lan- 
gentiiim  in  secunda,  per  abductionem  ad  impossibile  more  Arcbi- 
niedeo  facile  conoluditur  cnrvam  AlF  curv;e  3Z8  œqualem  esse,  (]uod 
pi'inio  ioco  fuit  probandum;  imo  et  parifer  conckiditur  pnrtiones  curva; 
corrclalas  esfso  inter  se  lequales  :  portioneni  nempe  FH  porlioni  Sç). 
jiorlionem  cnrvx'  HI  [)ortioni  r)Z,  et  sic  ib;  reli({uis. 

Siiperesl  probaïuUiin  applicatas  paritcr  uniiis  tigurge  applicalis  alte- 
rius  osse  fecjnab^s. 

Qiinm,  ex  snppositione,  applicata'  sint  semper  ad  abscissas  ab  axe 
per  tangentes  in  eadeni  utrobi(]ue  ratione,  ergo  anguli  GFK,  P  (S  7,  (|ui 
tluiit  al>  inicrseclione  tangentium  et  applicatarnni,  erunt  inter'  se 
;o(juab's;  item  anguli  OlID  et  V<)G;  ilom  anguli  NIC  et  YZ  "î  ;  deniqne 
anguli  RMIJ  et  XT.'|.  Quum  ergo  portiones  omnes  prioris  çurv;e,  Fil. 
HI,  IM,  MA,  sint  loquales  portionibas  posterioris,  .S(),  qZ,  ZT,  T3,  sin- 
guhe  singulis,  imo  et  earumdom  portionum  siteadem  utrobi([ue  incli- 
nalid  (  indinationem  onini  curvarum  metiuntur  tangentes,  (\uiv  in 
ulra(|U('  tigura  ie(|uales  semper,  nt  probavimus,  conficinnt  angulos), 
orgocurv;e  AMIHF,  3TZ98  non  solum  sunt  inter  se  ;e(iuales,  sed  etiam 
similes  :  unde,  si  intelligantur  altéra  alteri  suporponi,  congruent  om- 
ninii,  ideoquo  non  solum  axes  sed  applicatas  ;equales,  aut  easdem 
potius,  lial)(d)unt.  Quod  secundo  Ioco  fuit  domonstrainlum. 

PnoposiTio  11. 

Si/ii  <hiœ.  in  secunda  figura (y7i;.  \'i^)), pnrabniœ ejusdem  nalurœ XOD , 
NIC,  (jnai'um  axes  sint  A(],  XF,  somiltases  Dd,  (iF,  et  sit,  vorbi  ^l'atia, 

lit  iiilins  \)C.  nd  ciiliinn  appjicalie  R(^, 
ita  (|ii;iilnilinii  il\  ad  qiiadrnliun  R.\, 


't  similiter 


DISSEIITATION  M.  I'.  E.  A.  S.  241 

iil  culnis  (il''  ;t(l  ciibuui  a|)plical;c  l\, 
ila  quadralui»  F\  ad  (luadialum  "^  \ 

(^licet  (Miim  |)ro[)osilio  sit  generaiis,  ;i  parabola  iioslra  non  tliscedimus); 
sit  a  11/ cm  lit  axis  iiiniis  ad  scmihasem,  ila  cliam  axis  allcrius  ad  scrniha- 
sern,  nenipe 

ul  axis  (!\  ad  semibaseiii  I)C,       ila  axis  XF  ad  scmibascin  (iF  : 

Aïo  (liais  hascc  parabolas  esse  i/itcr  se  i/i  ralione  axium  vcl  sctnibasiuni. 
hoc  est 

ciMvaiii  xVOl)  esse  ad  cmvaiii  XKi  ul  est  axis  AC  ad  axeni  XI'", 
vLd  ul  semibasis  CI)  atl  seiiiiljaseia  <!F  : 

lia'  quippo  diuu  rationes,  ex  suppositione,  sunt  eaedeni. 

Demonslralio  osl  in  proriiptu. 

Secetur  onini  utei(|iie  axis  in  quoilibet  parles  a;quales.  Diias  lan- 


tinn,  ad  vitandam  confusioncm  et  prolixitatem,  assiiinomus  :  secetiii' 
ei'go  hil'ariani  axis  yVC  in  H  et  axis  FX  in  Y  et,  dnctis  appiicatis  BO, 
YI,  ducantur  ad  puncta  D,  0  tangentes  l)N,  OM,  (|iiarum  prior  occurral 
a|»plicat;e  BO  in  puncto  \\,  posterior  vero  rect;e  AV.  appiicatis  paral- 
U'he,  in  pnncto  V;  item,  in  altéra  figura,  ducantur  ad  puiicla  G,  \  lan- 
gentes  GK,  IS,  occurrentes  applicatai  YI  et  ipsi  parallehc  XR  in  punctis 
II,  I{. 

FinMAT.  —    I.  3  I 


242  (EUVUES   DE  FERMAT.-  1-   PARTIE, 

lîx  siippositione  est 

lit  DC  ad  (A,       il  a  (ÎF  ad  FX; 

scd,  ex  iiatura  islius  paraboles, 

recla  CA  esl  ad  CN  abscissam  per  langeiilem  iil  2  ad  3; 
item 

rerta  FX  esl  piiam  ad  reclain  FK  per  langenlem  abscissam  ul  2  ad  3  : 

crgo,  ex  aHjuo,  est 

(Il  DC  ad  CN,       ila  (iF   ad  FK. 

Siintergo  a?quiangula  triangula  DNC,  GKF  :  ergo 

ul  DN    ad  NC,       iia  (,K  ad  KF. 

Sed 

ul  DN   ad  NC,       ila  DF   ad  Clî, 

et 

ut  r.K  ad  KF.       ila  Cil  ad  FV  : 

ergo 

ni  DE  ad  Clî,       ila  (ill  ad  FV. 

Siiniliter  pî'ol)al)iliii'  esst; 

m  OV  ad  RA,      ila    IR    ad  XY. 

Quuin  ergo  portiones  axium,  AB,  BC  ex  11  na  parte  et  \Y,  Y  F  ex 
altéra,  sint  inler  se  ;cquales,  ergo 

ul  omnes  langenliuui  portioucs  DF,  OV  ad  loltiui  axeiii   AC, 
ila  omnes  langenliiiin  poiliones  OU,  IR    ad  toliini  axem  XF. 

Omnes  aiitem  portiones  tangenliiim  1)1']  et  OV  et  pliires,  si  opus  sit, 
ijenefieio  ahiliictionis  ail  impossibile,  ut  jain  s;epius  et  indieatiini  et 
prohatum  est,  désignant  tolam  curvam  DOA  ;  item  omnes  portiones 
tangentium  GH,  IR  et  plurcs  etiain,  si  opus  sit,  désignant  lotam  cur- 
vam GIX  :  ergo 

ul  curva  DOA  ad  axcm  AC,       ila  curva  GIX  ad  axoni  \l'. 


DISSERTATION   M.  1'.  E.  A.  S. 

ot,  vicissim  et  convcrtendo,  cril 

axis  A('  ;ul  axcin  XI-"  sive  i)asis  l)C  (ex  supposilioiic)  ail  basim  (ïE 
lit  curva  DOA  ad  ciirvam  GIX. 


2^3 


Qiiod  oral  (lenionstramluin. 


PRorosirio  III. 


Esln,  in  teilia  ligura  {fig-  i3G),  a/na  AO,  ciijiis  axis  AC,  liasis  (10, 

c/  rt/y  fYf  i/ilcllii^atiir  forinan  alui  ritiva  cjusdcni  cl  axis  el  vcr/icis.  in 

quel  (ipplicaUf  si/il  scinpcr  in  ratione  applicalantm  prions  curvw  :  sit 

uempo 

ulbasis  (10  ail  basini  C\, 

ila  applicata  BP  prioris  c'urv;e  ad  applicatani  HIl  poslerioris  ciirvx 

cl  ila  applicala  DE  ad  applicatam  DN, 

ol  sic  in  infmituni;  si  ad pii/u/ii/n  (/tiodlibel  prions  cunœ.  ut  (),  diiai- 
lur  langens  OU  cuin  are  co/we/iiens  in punclo  H,  cl  continitcliir  C()  douce 
occnrrat  seciindcc  ciuxa'  in  V,  aïo  reclam,  (fitœ  pitnela  V  cl  H  conjungil , 
langerc  seeitndam  cnn'am,  cl  scmpcr  conlmgere  ni  langenles  eorrelalœ 
in  alraque  ciiiva  ad  idem  ptincliim  n.ri  oeeurranl. 


Fi-.   i3(3  (3). 


Ducaiidir  l'iiiiii  a[)[ilical;c  BPH,  DEN,  occiirreiiles  cuivis  in  jtundis 
I',  H,  l-:.  N  et  rectis  OH,  VH  proiluctis  in  piinctis  Q.  S,  V ,  M. 

Si  prohaverimiis  rcctam  US,  supra  rectain  (;\'  diirtarn,  seinpcr  majo- 
leiii  esse  reclâ  BR,  item  rerlani  DM,  inlerius  duclam,  esse  etiam  seni- 
per  rnajorein  applicata  DN,  patebil  rectam  MVSH  tangerc  secundani 
ciirvain  in  punclo  V. 


•244.  ŒUVRES   DE   FERMAT,  -l"   l'ARriE. 

Kx  conslructionc 

ut  CA)  ;ul  C\',      iia  est  applicala  RP  ad  applicalam  BR; 

sod,  pi'opter  parallelas  COV,  HQS,  qux  secantiir  a  tribus  rectis  (]H,  OH. 
VH  ad  idem  piinctnm  vergentihiis,  est  etiani 

ut  CO  ad  C\,       ila  recta  RQ  ad  rectam  RS  : 
ergo 

ut  recta  DP  ad  rectam  Rit,       ita  est  recta  RQ  ad  reclam  RS. 

et,  vieissim, 

lit  recla  RP  ad  roctaui  RQ,       ita  est  recta  RR  ad  rectam   RS. 

Quiim  antem  recta  OQH  tangat  priorem  curvain  in  piincfo  0,  recta  BQ 
ei'it  major  rectâ  BP  :  ergo  etiam  recta  BS  erit  major  rectâ  BR.  Quod 
primo  loco  fuit  probaiidum. 

Nec  dissimilis  in  applicata  inferiiis  sumptâ  erit  demonstratio  :  ex 
suppositionc  enini  est  * 

ut  CO  ad  CV.       ila  DE  ad  DN, 
et,  propter  parallelas,  est  etiam 

ut  CO  ad  CV,       ila  DF  ad  DM  : 

ergo 

m  DE  ad  DN,       ila  esl  J)F  ad  DM. 

Kst  autem  DE  minor  DF  :  ergo  et  DN  ipsà  DM  minor  erit. 
Recta  ilaque  MVSH  in  piincto  V  tangit  secundaiii  ciirvam. 

Lemma  ad  id  quod  sequitur. 

Sit,  in  qiiarta  figura  (/is(.  i37),  parabole  iiostra  (ilA,  cnjiis  axis  AK. 
semihasis  EFG,  tangcns  GH.  Constituatur  ad  etimdem  axcm  AE  alia 
parabole  ejusdem  natiinc  FNA,  cnjiis  semibasis  EF  sit  potestate  xiih- 
diipla  |)rioris  semibasis  EG,  et  semper  contingat  applicatam  (juamvis, 
lit  NO,  applicala' 01  ad  priorem  curvain  esse  pariter  potestate  siibdu- 
plam.  Sit  rectum  priorisGIA  paraboles  latus  recta  AD,cujus  nona  [lars 


DISSERTATION  M.  l>.  K.  A.  S.  245 

sil.  CD,  et  reliqua  AC  l)isccc(iir  iii  H.  Ducatiii"  ad  secundam  paraboleii 
fangcns  ad  punctiiin  F  recta  Fil,  (|iia'  in  codem  puiieto  II  cum  axe  coii- 
veniel,  non  soluni  ex  vi  propositionis  praicedentis,  scd  quia,  ex  natuia 


G        F 


istaruni  paraholarnin,  in  utràcjne  recta  EA  est  ad  rcclani  Eli  ut  2  ad  3, 
ex  superius  demonstratis. 


Aïo 


(|Li;ulr;Uuin  VE  esse  ad  quadraUim  EH 
Ml  est  (limidia  recta'  Al!  ;ul  rectani  Efi. 


Jam  cnini,  in  pi-opositione  III  IVisseitationis,  demonstratuni  est 

(|uaili'aliiiii  (!E  esse  ad  qiiadratiiin  EH  ut  est  recta  AH  ad  rectani   E(i  : 

i'ri;(),  suinptis  antecedentiuin  diinidiis,  eiil 

ut  (|iiadialinn  EF, 

(juod  supposuimus  esse  dimidiuin  quadrali  GVl, 

ail  f|iiadraluiii  EH,       ita  iliiiiidia  reçue  AH  ad  rcclani  (iE. 

l'rohahimus  pariter,  si  recta  FE  sit  poteslate  sui)tripla  recta'  (iE. 
Iioc  est,  si  (juadratuin  YE  sit  sui)ti'ipluni  quadrati  GV],  essi' 

ul  quadratuni  FE  ad  (|nadratuni  Eli, 
ita  Icrliani  partoin  rccla'  Al!  ad  rectani  (iE; 

et  sic  de  suhquadruplo,  subquintupio  et  reliquis  in  intinituin. 
QuiiM  aiiteni,  in  v.iùonc  su/x/ap/d,  pioliaveriinus  esse 

ut  (|uadiatuin   l'I'^  ad  (luadratinn  EH,       ita  diniidiaiii  AI!  ad  rcclani  til'^. 


246  ŒUVHKS   l)K   FERMAT.-  1-   PAKTIK. 

crgo.  coinpoiieiulo,  erit  ut  siimma  quadratorum  FE,  EH,  sivc  ul  uni- 
ru  m 

(luadialuni  FH  ad  quatlralum  EH, 
iln  diniidia  AU  una  cum  (ÎE  ad  ipsam  (iE. 

Si  vero  recta  EF  sit  potestate  subiripla  reclae  GE,  oiit 

(Il  (|iiadfatutn  Fil  atl  (|uadi-atinii  EH, 
ila  teilia  pars  AB  una  cum  (HF]  ad  ipsain  (lE. 

Si  recta  EF  sit  potestate  subquadrupla  recta'  GE,  erit 

ul  quadraluni  V\l  ad  (puidraluui  EH, 
ila  quarla  pars  AB  uiia  cum  Efi  ad  ipsam  YA\  ; 


et  sic  in  intiiiituui  et  in  (juacunique  applicata  idem  conlingel. 


l'iiorosmo  1\'. 

His  praemissis,  theorema  générale  haud  difficulter  detegimus. 

Sit,  in  figura  (|uinta  {fig.  i38),  parabole  nostra  A(\  cujus  axis  AR, 
seniihasis  15(",  et  al)  ea  fornieutur  alia'  in  infinifuiu  curvie  AI),  AE,  AF, 

l'ig.   i38  (5). 


FED 


qtiaruui  ea  sit  proprietas  ut,  ductà  (juàlibet  applicata  HGDEF,  recta  HI) 
sit  semper  ;e(|ualis  priori  curva;  CA,  recta  BE  a'qualis  secunda;  curva" 
AI),  recla  BF  a'qualis  terlia'  curva-  AE,  idque  semper  in  omnibus  ad 
illas  curvas  ap|)licatis  contingat  :  Aio  omnes  illas  et  singulas  in  infini- 
tuui  curvas  AI),  AE,  AF  etc.  esse  semper  datis  lineis  recfis  aiquales, 
periude  ac  curvas  quas  in  Dissertatione,  diversà  et  dissimili  ex  parte 
baseos  luelbodo,  consiruximus. 


DISSERTATION   M.  V.  K.  A.  S.  247 

Thoorenia  goiicrale  ita  se  liabcl  : 

lilxponalui*  separatim  (Jii(-  i3f))  eadcin  parabole  0  3M  aiqualis  oiii- 
iiiiio  (ît  similis  ipsi  AC,  ciijiis  iilco  axis  IMN  aîqualis  est  axi  AH  el  s(Mni- 
basisON  semibasi  BC  (separatiin  ciiiiii,  ad  vilaiidam  confiisioiieiii,  iigii- 
ram  conslruendain  diixiinus).  Fiat  recta  NP  iTcl;e  NM  potestate  dtipla, 
recta  NQ  ejusdem  NM  potestate  tripla,  recta  NU  cjusdem  NM  potestate 
(|iiadriipla,  et  sic  in  iniinitmii.  Maiieiite  aiitem  eadeni  semibasi  ON, 


coustruaiitiir  parabobo  |>er  vertices  1',  Q,  R  ejusdem  eiiiii  [tarabola 
03M  vel  AC  iialiira-,  et  siiit  illtc  0 'i  I',  OjQ.  0  (>  U  etc.  Aio  parabo- 
leii  0  4  P  curvie  Al)  esse  œqualem,  parabolen  vero  0  5  Q  curv;e  AI"]  esse 
îequalein,  deiii(|iie  parabolen  OGU  ciii'vu!  AI"  esse  ;equalem,  et  sic  in 
intinitum. 

Qiuiiii   in   nostris  parabolis   Ol\V,   OjQ,   OGU.    ductà    applieatà 
■1  '6  i  ^6,  sit  seinper,  ex  natura  dictarum  parabolarum, 

ni  cul)iis  rccUe  ON  ail  ciibmu  rcclaî  l-», 
iia  (luaiiraluni  recla-  sive  axis  NI'  ad  quadraluin  1'  '. ; 
it(un 

ni  cul)us  ON  ail  cubnni  5-!,       ila  (luailiaUnn  NO  ad  (luadruUun  Q  >.; 

déni  que 

m  cuIjus  on  ad  cnhuni  62,       ila  quadraUim  NH  ad  qiiadrulinn   K  >., 

patet,  ex  pryedemonstratis  in  Dissertatione,  singulas  ex  istis  parabolis 
rectis  datis  squales  esse  :  ergo,   post  demonstrationem   tbeorematis 


248 


ŒUVRES  DE  FERMAT.  -   1'^   PARTIE. 


nostri  goneralis,  oonstabit  singulas  quoque  ex  ciirvis  AD,  AE,  AI' 

rectis  datis  a^quales  esse. 

Demonstratio  autcm  Uiebrematis  generalis  liacc  est  : 

Sit  rcctiiiii  paraholes  istius  latus  recta  AS  {fig.  1 38),  a  qua 

nonam  partem  SY,  reliquam  biseces  in  puncto  \,  et  ad  piiiicf 

Fi-.  i38  (5). 


si  dénias 
a  C,  1),  1-: 


FED         C 


(liicantiir  tangentes  ad  novas  ciirvas.  Cl,  DU,  EG,  qiia^  occurranl  axi  in 
jjunctis  I,  H,  G. 

Ex  demonstratis  in  teilia  Dissertationis  propositione, 

quadralum  RC  est  atl  iiuadi'aliim  RI  ut  recla  AV  ad  rcctam  R(;, 

et,  coniponendo, 

ijuadraluin  CI  csl  ad  quadraUini  RI  ul  recla  .\V  uiia  ciiiii  R(]  ad  IM]. 

Sed   ex  propositione  VI  Dissertationis, 

ul  csl  (juadraliiin  tangeiilis  Cl  ad  (|uadraliini  RI, 
ila  quadralum  reclœ  RI)  se  lialjcl  ad  (juadratum  recla-  RII, 

quani  abscindit  tangens  DH  :  ergo 
ul  (|uatlraUini  RI)  ad  (|uadralum  RII,       ila  recla  A\    una  cuiii  RC  ad  RC, 

et,  coniponendo, 

ul  quadralum  langenlis  DU  ad  ([uadralum  RH, 


Sed 


ila  recla  AV  una  cum  RC  bis  sumplà  ad  ipsam  Ri], 
ul  quadralum  laiigeulis  DII  ad  (luadralum  IIR,       ila, 


DISSERTATION  M.  P.  E.  A.  S.  2W 

v.\  cadom  Dissorlationis  propositionc, 

quadralum  liE  esl  ad  f|iia(lraluni  recl;c  TUî  a  tanf^enle  Efi  ahscissa'  : 

Cl'go 

ul  (|iia(lraUim  rccl;c  HE  ad  quadiatuin  recla;  BG, 

ita  est  recla  AV  una  ciim  BC  his  sumplà  ad  ipsam   BC. 

Similiter  probabitur,  si  diicatur  ;ul  ciirvam  EA  applicataZTK  secans 
curvam  AC  in  T,  et  intclligaUir  ad  |)iinctiiin  K  dnci  langens  ad  ciirvain 
AKK,  esse  paritcr 

ut  qtiadralum  KZ  ad  quadralum  rcclie 

(|uain  tangens  per  punctum  K  diicta  ab  axe  abscindit, 

ila  reclam  AV  una  cum  ZT  his  sumplà  ad  ipsam  ZT, 

et  sic  semper  continget. 

Exponatiir  separatiii)  ad  vitandam  conl'usionein  eadeni  ciirva  AKE, 
quic  sit  in  figura  separata  (/ig.  i4o)  pcpX.  Basis  Ào  sit  ilaqiie  sequalis 


l-'ig.  ..iM  (:,). 


Fii;.  lîlo  (,' 


FED 


basi  EU,  tangens  'h[  langcnti  EG,  axis  Sji  axi  UA,  abscissa  per  taiigen- 
(eiu  ab  axe  oy  absciss;o  HG,  applicata  v^  applicat;e  ZK.  AI)  bac  cnrva 
A!p[i  forinclur  alia  ipsà  minor  O-p,  ca  conditione  ut  applicalie  nova' 
istius  curva'  sint  semper  subduplai  potestate  applicatarum  prioris  : 
verlii  gratia,  recta  oO  sit  subdupla  potestate  recla>  oX;  item  applicata 
V-  sit  subdupla  potestate  recta'  vcp;  et  sic  de  reliquis.  Ducantur  in  bac. 
nova  curva,  tangentes  ad  puncta  0,  tï,  recl;e  Oy,  -  ■y. 

K\  pra'cedente  tertia  propositionc  patct  tangentes  Oy,  Xy  ad  idem 
punctum  y  cum  axe  concurrcre;  item  tangentes  ad  puncla  '^,  -  ductas 

Ff.RMAT.   —    I.  J2 


2oO 


ŒUVRES    l>K  FEUMAT.  -  1=  PARTIE. 


nd  idem  cliam  punctum,  vcrhi  grat'm  7,  cum  axe  concurrcrc,  qiuiiii 
a|iplicala'  utriiisqiie  figura'  siiil  in  eadein  scmpcr  inter  so  ratione. 
Exponatui"  adliiic  separatim  {Jig-  iV)  parabole  ejusdem  cum  païa- 


l'iS-  l'ii  ('■>)■ 


holis  OM,  OP  etc.  {fig-  iSq)  natura",  cujus  axis  9  8  sit  a^qualis  axi  .AIN 

sive  AB  sive  [3o,  scmibasis  autcm  8  •/  sit  suixlupia  potestate  semihaseos 

NO  sive  BC;  et  sit  illa  •/  I  i  9,  a  qua  loi'metur  alia  9  12  'j/,  cujus  idem  sit 

axis  98,  applicala  vcro  8];  sit  a3quaiis  curvai  •/  i  1  9,  item  appiicala 

it)  1112  sit  a'qualis  nirv;e  1 1  9,  et  sic  de  l'eliquis. 

Prohaudum  primo  ciirvas  OttS  et  'ji  1  2  9  esse  easdem,  lioc  est.   om- 

nini)  a'quales  et  sirniies.  Quod  sic  demonstrahitur  : 

l'robavimus 

qnadratimi   WY.  esse  ;iil  f|ua(lratmn    \\C>, 

sive  quailraUim    >.o  ad  quadralum  oy, 

u(  rcclain  AV  iina  cum  CR   bis  smiiplTi  ad  icclani   ('.H: 

ergo,  sumptis  autecedenlium  dimidiis,  (puim  posuerinnis  rectam  Oo 
(;sse  potestate  subduplam  recta>  oX,  quadratum  recta'  Oo  erit  dimidiiim 
quadrati  Ao,  ideoque 

ni  qiiadratiun   Oo  ad  quadralum   oy, 
ila  diiiiidia  AV   una  cum  CR  ciil  ad  ipsam  CR. 

Similiter  prol)al)iiuus  in  alia  (|ualil»ct  applicata,  ut  -v,  esse 

(|iiadralum  rv  ad  quadralum  vj 
ul  dimidiatu   AV   iiiin  cum  ZT  ad  ipsam   ZT  ; 

et  sic  de  reliquis. 


DISSERTATION  M.  P.  E.  A.  S.  -iol 

Disf|uiren(liiiii  jarii  an   cadein  proprictas  ciirva'   '|  i  2  9  convciiial. 
Uiiod  ila  lict  : 

In  ciiiva  •/_  1  I  9,  riijiis  scniihasis  ■/  8  est  potcslale  subilniila  scinilia- 


Fis.  i:i8  {:,). 


Fi},',   l'i"  ( 


r     E      D        c 


scos  ]]{]  et  axis  89  a'(|ualis  axi  AB,  ox  lonimatc  snpciiiori,  tliiclis  lan- 
i^cnlihiis  ail  piiiicla  /,  'l  l'crlis  yp,  'j^cr, 

f|ua(li;Uiiin  78  csl  ad  (|iuulialinn  8p  iil  dimidia  recta-  AV   ad  letlani  (Mi; 

ii'L'ta  oiiim  y  S  est  polcslatc  siilxliipla  iecl;c  Π :  ergo,  coniponciuld, 

(|iiadiaUini  yp  csl  ad  quadi'aluiii  So 
ul  dimidia  AV  una  cuni  C15  ad  i|)sani  CAi. 

Similitor,  si  intclligatiir   rocta  9  10  a'inialis   recta'  AZ,  lioe  est  si 
piincta  10  et  Z  uMpialitei'a  vertice  distenl, 

(|iKidi'aUnn  taiigciilis  ad  piiiiclum  1 1  diicla"  eril  ad  qtiadraluni  abscissa-  ali  a\c 
ul  dimidia    W    iina  ciiin  i-oiia  ZT  ad  ipsam  /.T. 
Scd, 

ul  (iiiadraliim  yo  ad  (|uadialum  80,       ila, 

(■\  |)i'npositione  VI  Disserlalioiiis,  est 

quadialum  appiicala-   i;  8  ad  (juadralum  a  langcule  abscis.saî  81-, 

(et,  siniiliter, 

ul  quadralum  langeiitis  ad  puiictum  i  1  diicla' 

ad  (piadraluin  ahscissa-  ab  axe, 

ila  ipiadraUim  applicata'   ir>,  lu 

ad  fpiadialum  ahscissa'  ah  axe  pcr  lanu;eiilcm  ad  pimclum   r^  (hiclam)  : 

er^u 


ul  fpia  IraUim  'l/S  ad  quadralum  85,       ila  dimidia   \\    uiia  cuiu   liC  ad   UC. 


232  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  P"  PARTIE. 

Sod  in  alla  figura  {fig-  i/jo)  prohavimus 

quadralum  applicala^  05  esse  ad  quadralum  abscissœ  a  tangente  oy 
ut  est  dimidia  AV  una  ciim  I?C  ad  Clî  : 

crgo,  in  duaijus  curvis  '\  129,  0-[ii,  crit 

lU  tjvS  ad  abscissam  80-,      iia  applicata  Oô  ad  abscissam  oy, 

et  in  omnibus  aliis  punctis  idem  sempercontinget,  cteodcm  modo  prn- 
liahimus  nempe  applicatam,  vcrbi  gratia, 

10  12  esse  ad  abscissam  a  tangente  ad  punctum   \x  diicta  ut  est  ttv  ad  v  7, 

v\  sic  do  reliquis. 

Per  primani  itaque  propositionem  liujus  Appendicis,  quum  curva^ 
9  i2'j/,  0-j3  habeant  eumdom  axoni,  et  applicata^  sint  ad  abscissas  ab 
axe  per  tangentes  utrobique  in  eadem  correlatarum  ratione,  ilhie  curvae 
crunt  intor  se  aîquales,  et  ipsa^  etiam  ipsarum  semibases,  el  omnos 


Fig.   ,38  (5). 


Fis.  '4"  (■')• 


simililer  ap[dicata'  a  vertiee  ;cquidistantes.  Kx  consliuctione  auteni 
semibasis  '\  8  est  a^qualis  curv;e  •/  1 1  9  :  ergo  curva  '/  1 1  9  est  a'qualis 
rectœ  Oo.  Recta  aulcni  05  est  potcstatc  sultdupia  recUe  oK  ex  construc- 
lioiie  :  ergo  curva  parabolica  /  \  1  9  est  potestate  subdupla  recla*  oA. 
Recta  autem  o\  est  ;equalis  rect;ie  BE  et  recta  BE  supposila  est,  in  con- 
structionc  curvarum  a  primaria  AC  dcrivatarum,  a>(jualis  esse  curv;e 
AD  :  crgo  parabole  y  1 1  9  est  subdupla  potestate  curva;  AD.  Sed  eadem 
curva  71 1  9  est  subdupla  potestate  paraboles  O4  P  :  basis  enim  /  8  est 
liK^ta  potestate  subdupla  baseos  BC  sive  NO,  et  simililer  axis  89  sive 
AB  sive  N3I  est  potestate  subduplus  axis  NP;  quum  ergo  parabola' 


DISSERTATION  M.  P.  E.  A.  S.  253 

()/|P,  ■/,  1  I  9  sint  ejusdern  naturaî  et  tam  axis  {[iinin  hasis  paraholcs 

/  I  I  ()  sint  potestatc  siibdupl;o  axis  et  l)asoos  paraboles  0  1  P.  ov^o  et 

ipsa  paial)ol('  /  i  i  9,  ex  propositione  II  liiijiis  Appeiulicis,  ciil  sulxlii- 

pla  paraboles  O4P.  Quuin  ergo,  ut  jain  probavimus,  eadeiii  parabole. 

-/Il  9  sit  siibdupla  Lain  |)ai'al)olcs  0  4  T*  (|iiam  eurva.-  Al),  ciirva  AI) 

(!t  ipsa  parabole  0  4  '*  criiiit  inlei'  se  tecuiales.  Quod  erat  demoiislraii- 

diiin. 

Nec  dissimili,  ad  probandiini   curvam  A\\  a'qiialem  esse  parabola- 

0  5Q,  utendum  artilieio. 

Quum  enim 

quadratum  BE  esse  ad  (|iia(liMtiiiii  F!(i 

lU  est  recla  AV  una  ciiin  BC  Ijis  siiinplà  atl  i|isarn   I5C 
probatiim  fiierit,  ergo,  componendo  et  ulterius  progredicndo,  eril 

quadralum  langentis  EG  ad  (iiiadrauim  recla^  B(; 
ut  recla  AV  una  cnm  \U]  1er  siiniplà  ad  ipsam  UC. 

I']st  aiiteni,  ex  pnodcmonstratis  in  sexta  propositione  Dissertalionis, 

ut  (piadraluiu  E(i  atl  quadraluni  lîd,       iia  (|iuidraUuu   lîl'" 
ad  quadraUun  aliscissa;  al)  a\e  per  lauj^'euteui  ad  piincluiii   T  ductairi  : 


er"o 


quadraUun  BF  eril  ad  quadialuin  illius  aljscissa- 
ulcsl  recla  AV  una  cuni  \\C  1er  ad  fîC. 

In  reliquis  iiiiitabimur  oninino  et  sequcmiir  vestigia  denionstialionis 


Fijj.  I  '.()  (5 


Kig.  i'|i  ['')■ 


pi'fecedentis,  nisi  ([uod  \\\  figura  separata  (J/g.  l'io),  post(iuam   Ao 


•>.Hi 


rKUVRES  ni:  fehmat.  -  i=  PAinn:. 


lïieiil  fada  ioqiialis  ipsi  \iV,  recla  oO  fie(  suljtripla  polcslalc  ipsiiis  ]W 
vcl  oX,  ciirva  Aç.^  curva'  KA  fict  ;oqualis,  curva  0-[ii  cjiis  t'iit  natura'  ni 
oiniics  applica(;c  sequanUir  rationcm  hasiiiin  Ao,  Oo.  In  alia  aiiloni 
ti^iira  separata  (,Aa''.  '1')  '"  ^I^'-'^  curv;c  f)  1 1 '/  et  9  ii>'|,  l'ccta  9b)  dit 
a'qualis,  ut  siipra,  recta'  MN  vel  AU  vel  ^O,  basis  vcro  8y_  tiet  siihtripla 
p()lestal(!  haseos  ON  vel  CB,  et  fiet  /  1 1  9  parabole  ejusdem  cuin  païa- 
bolis  (ITA  vel  03M  natura»;  a  (jua  quuni  formabitur  curva  '^i-iQ. 
ciiiiis  applicatic  8  'ji,  10  i  2  siut,  ut  supra,  iequalcs  curvis  •/  9,  11  9,  pro- 
babiinns,  ul  supra,  curvani  p-0  et  curvam  911/  esse  iutcr  se  «qualcs 
cl  siniilcs,  boc  csl,  casdeiu. 

Liulc  concludilur  bases  OS  et  •j' 8  esse  a^juales,  i(lco(|uc  basiui  {/S 
sivc  curvam  9  1  1  /  esse  polestate  subtriplaui  recta'  oX  sive  BF  sivc 
curv;c  AI'];  csl  auleui  eliaui,  e\  proiileuionstratis,  parabole  7^9  sub- 
tripla potestalc  [)araboles  0  ">  Q  :  ei'^o  curva  AE  et  paraboii'  0  ")  O 
crunl  iutcr  se  a'ijualcs. 

Kodeui  raliociuio  in  ulteriorijjus  cusibus  uleniur  cl  1,'eueraleni  uostri 
llieorematis  veritateiu  evincemus. 


Oui  auteui  superioreui  Dissertatioucu)  cl  banc  ad  ipsani  Appcndi- 
ccui  accuralius  Ici^eiinl.  pra'cipna  uietbodi  uoslra- l'uudanienla  staliin 
ai;nosceul,  cl  <'\  cis  dcduci  facilliuiaiu  curvaruui  dimensiouein  dcprc- 
licudcnl. 


METHODES  DE  QUADRATURE.  255 

DE  7EQUATI0NUM  LOCALIUM 

TRANSMUTATIONE  ET  EMENDATIONK 

.\n    MULTIMOHAM 
CURVILINEOnUM    INTEii    SE    VEL    CUM    RECTILINEIS    COMPALATIONEM, 

CUl    AXNECTITIR 

PROPORTIONIS   GEOMETRIC/E 

IM    QUADRANDIS    INFINITIS    PARABOLIS    ET    DYPERBOLIS 

usus. 


In  unica  paraboles  quailratura  proporlionem  gcometricani  usurpavit 
Ai'chimedus  (');  in  rcliquis  quantUatiini  liolerogcncarinn  com parai io- 
nihus,  arithmctica}  duntaxat  proportion!  scso  ailstrinxit.  An  itico  (|uia 
proporlionem  geomelricani  minus  TcTpayojvi'Co.'jaav  est  cxperlus?  An 
vcro  quia  peculiarc  ab  illa  proportione  petitum  artilicium,  ad  quadraii- 
(lam  primariam  parabolen,  ad  ulterioros  derivari  vix  potest?  Nos  ccrti' 
Imjusmodi  proporlionem  quadrationum  feracissimam  cl  agnoscimus 
et  cxperti  sumus,  et  inventionem  nostram,  ([u;e  eâdeni  omnino  nie- 
ihodo  cl  parabolas  et  iiyperi)olas  ([uadrat,  reeenliorilms  geometris 
haud  iliibenter  impertinnir. 

IJnico,  quod  notissiuuim  est,  proporlionis  geomelrica'  attrii)ulo  lofa 
liîcc  melhodus  innilitur;  tiieorenia  boc  est  : 

Data  qitfhi.'!  proporiioric  gcometricà,  ciijus  Icrmini  dccrcscant  in  infini- 
iHin,    est    al   di(fcreiUia  lernunorain   progressio/icrn  conslilneultuni   ad 

(')  AnciiiMÈDE,  Quadraturii  ptiraholcs,  prop.  2ii  cl  2f. 


•25(1  ŒUVRES  DE  FERMAT.-  I-  PARTIE. 

ininorcm  Icrrninurn,   ila   maximtis  progressiums   terminus  ad   rcluiuos 
oinries  in  inflnilum  sumplos. 

Hoc  posito,  proponnntur  primo  liypcrholae  quadrancho. 

Hypcrbolas  autem  tlefinimus  infinitas  diversa»  specici  curvas,   ut 
DSRK  {fig.  \\-2.),  quaruiii  hivc  est  proprictas  ut,  positis  in  (|uolil)ot 


V\z-  l'i-'- 


C        T 


angulo  dato  RAC-  ipsaruni  asymptotis  roctis  AR,  AC,  in  infinitum,  si 
placcl,  non  socus  ac  ipsa  curva  extendcndis,  et  ductis  uni  asymptolon 
parallelis  rectis  quihusiihot  GE,  HI,  ON,  MP,  RS  etc.,  sit  ut  potestas 
([ua'dam  rect;«  AH  ad  potestatem  similcm  recta'  AG,  ita  potestas  recta* 
GK,  vel  similis  vel  diversa  a  praîccdcnte,  ad  potestatem  ipsi  homoi^e- 
neam  recta'  HI.  Potestates  autem  intelligimus,  non  solum  qnadrala, 
cubos,  quadratO(|uadrata  etc.,  quarum  cxponenles  sunt  2,  3,  l\  etc., 
sed  etiam  latera  simplicia,  quorum  exponens  est  unitas. 

Aio  ilaquc  omncs  in  infinilani  luijitsmodi  hypcrbolas,  iinicâ  dcmptù 
f/iin-  Apolloniana  ('  )  est  sivc  primaria,  benèjicio  proportionis  geometncœ . 
iiniformiel  perpétua  rnelhodu  (piadrari  posse. 

lîxponntni',  si  placet,  hyperbole  cujus  ea  sit  proprietas  ut  sit  semper 

ut  quadralum  recl;e  IIA  ad  quadratum  rccUe  A(î, 
ila  recla  GE  ad  reclani  HI, 


(  '  )  Le  nom  tï lijpcrbolc,  comme  ceux  d'cllipte  cl  de  paralnilc,  n'a  pas  clé  adopté  avaiU 
Apollonius. 


MÉTHODES  l)K  OLADUATUKK.  257 

et 

ul  quadralum  0\  ad  (|iKi(lial(iiii   Ail,       ila  roda  111  ad  ipctani  ON, 

etc.  Aio  spalium  iiilinitiini  cujus  hasis  Gli,  (U  ciirva  RS  ex  iino  lalere, 
ex  alio  verb  asymptotes  intinita  GOR,  seqiiari  spatio  rectilineo  dalo. 

Fingantur  tennini  progressioiiis  geoinctricio  in  infinitiuii  exleii- 
(Icndi,  (iiioriiii)  priiriiis  sit  AG,  seciiiidus  AH,  terlius  A(),  etc.  in  iiitiiii- 
tiiiii,  et  ad  sosc  pcr  approximationeiii  (aiiliim  acccdant  (|iiaiilimi  salis 
sit  ut,  juxta  mellioduin  Arcliimedeam,  parallclogramnuini  rectilineiiiii 
smI)  G\l  in  GH  quadrilinco  mixlo  GHII']  ada'f|ii('tiir,  ut  loiiuiluf  Dio- 
plianlus  ('),  aut  IVu-e  ;o(|iietur;  item,  ut  priora  ex  iutervallis  rcclis  pro- 
poi'tionaliuui,  GH,  HO,  OM  et  similia,  siiit  fere  iiilcr  se  a;((aalia,  ut 
commode  per  7.~7.^(My'r^'j  îî;  ào'jvaxov,  per  circumscriptioncs  et  inscrip- 
tiones,  Archimedea  demonstrandi  ratio  iiistitui  possit  :  quod  scmcl 
monuisse  sufficiat,  ne  artificiuin  quihuslilict  geometris  jam  salis  no- 
lum  inculcare  s;e[)ius  et  iterare  cogamur. 

His  positis,  quum  sit 

(Il  \(;  iid  AH,       ila  AH  ad    VO,       cl  ila  AI)  ad  AM, 
d'il  pari  ter 
m  Ali  ad  Ail,       ila  iiileivalluin  (ill  ad  110,       cl  ila  inlervalliiiii  110  ad  OM, 

etc. 

Paraiielograminiiiii  auteiii  suh  l'^li  in  (ill  ciil 

ad  iiaralielogiainiiiiim  siil)   111    in   HO 

ul  ]>araliel(ii;i'ainiuiiiii  snli   111    in   HO 

ail  pai'alli'IdLci'aniinniii  siil)   NO   in   OM  : 

quum  enim  ratio  [)arallelogi-ammi  siili  (IR  in  GH  ad  [taraUelogram- 
mum  sul)  Hl  iii  HO  componatur  ex  rationc  lechc  GK  ad  l'cctaru  Hl  et  ex 
ralione  recta;  <!H  ad  rcctaiii  HO,  sit  auteui 

lit  en  ad   IlO,       ila  AC.   ad   AH, 
Ut  pra^monuimus,  ergo  ratio  paraHelogrammi  sub  KG  in  tiHad  parai- 

(I)  P'dir  plus  haut,  jiage  i33.  note  i. 

FtnMAT.  —   I.  33 


238  (KlîVUES    DE   FERMAT.-  I-   PARTIE. 

lelogrammum  sul)  HI  in  HO  coniponitiir  c\  ralione  GE  atl  III  et  ox  ra- 
tiono  AG  ad  Ali.  Scd 

m  (iE  ;ul  III,       ila,  ex  conslructionc,  IIA  (|iia(Jr;Uiim  ad  quadraliini  (iA, 

sivc,  proplor  proportionalcs, 

ila  roda  AO  ad  reclain  (îA  : 

crgo  ralio  pai'allclogramiiii  siib  KG  in  GII  ad  parallelogrammiini  siili 
HI  in  HO  coinponiLiir  i-x  i-ationc  AO  ad  AG  et  AG  ad  AH.  Scd  l'atio  A() 
ad  AH  componitur  ex  iilis  diiaijus  :  ergo  paraUelogranimum  sul)  (iK  in 
GH  est  ad  parallclogrammuni  siih  HI  in  HO  lit  OA  ad  HA,  sive  iit  HA 
ad  AG. 

Siniiliter  piidialiilui'  parallclogrammuni  sub  HI  in  HO  esse  ad  paral- 
Iclogramnmm  sul)  ON  in  O.M  ut  AO  ad  HA. 

Sed  très  rectœ  (juje  constitunnt  ralinnes  parallclogrammorum.  recta- 
nempe  AO,  HA,  GA,  sunt  proportionalcs  ex  constructione  :  crgo  paral- 
lelogramma  in  infinitum  siimpfa,  sul)  GE  in  GH,  sul)  HI  in  HO,  siih  ON 
in  O.M,  etc.,  crunt  seinpcr  continue  propnrtionalia  in  ratione  rejeta- 
H.\  ad  GA.  Est  igitur,  ex  llieoremate  hujus  melhodi  constitntivo, 

nt  fill.  diirercnlia  leriniiioruiii  ralionis, 

ad  minorciii  Icniiiiuim  GA, 

ila  primus  paralleiogrammorum  i)ro^rcssioiiis  terminus, 

lioc  est  paralleloLrraniiniini  suli  E(i  in  (ill, 

ad  reli(|iia  in  infiiiilum  parallelograninia. 

hoc  est,  ex  aihcquatione  Archimcdea,  ad  figuram  sul)  HI,  asymptoto  HU 

el  curva  IND  in  infinitum  extcndeiula,  contentam. 

Sed  ut  HG  ad  GA,  ita,  sumpfâ  coinniuni  latitudinc  rectâ  GE.  paral- 

lelogrammum  sul)  GE  in  GH  ad  parallelogrammuin  sul)  GE  in  G.\  :  est 

igitur 

ut  paralicloirianimuin  suii  (lE  in  (ill 

ad  ligurani  illani  iiiliniumi  ciijus  hasis  III, 

ila  idoni  parailelogrammum  sul)  GE  in  GH 

ad  parallelogramimnii  suti  GE  iii  G\. 


WÉTdODES   DK  Ol' ADRATUllK.  -io!> 

Krgo  parallclogramimiiii  siih  (JE  in  GA,  (|iiotl  est  spatiuin  iccliliiiciiiu 
dalmii,  ada'quatur  figura-  pnedicta-;  cui  si  addas  paiallolograiiiiiuiiii 
su!)  VAi  iii  Giï,  qiiod  proplcM'  niinulissiiios  ztjj.Cf.yi'jij.'j'jç  cvaiicscil  cl 
aiiil  iii  iiiliiluiii,  siipcrost  verissiinum  et  Arcliiiiicdeà  (licet  pro- 
li\i(ire)  denioiistrationc  l'acillime  firmanduin  :  paraliciograinimiiii  AK, 
in  iiac  iiyppi'bolcs  spccic,  a'qiiari  figura'  siil)  base  (jl-;,  asviiiplnlo  (iil  et 
ciirva  l"]D  in  infiniLiun  producenda,  contenta". 

\cr  operosuni  ad  onincs  oninino  iinjusniodi  hvjicrlMdas,  iiiià,  lit 
dixinuis,  deinptà,  invcnlioncni  cxtcndcrc.  Sit  cniin  ca  dllcriiis,  si  pla- 
cct,  ItypcrbitUs  propr'ictas, 

ul  sil  (iE  ad  111  ut  cuIjus  recUc  UA  ad  culiiiiii  iccla-  (i.\, 

et  sic  do  roliquis. 

Kxposità  ex  more  intinità  proportionalinin,  nf  supra,  série,  lient  pm- 
poi'tionalia  pai-alielogramina  \\\\,  10,  MN,  ut  supra,  in  inlinituni  :  in 
lioc  veri)  easu,  parailelogramnuiin  primuni  crit  ad  secunduin,  secun- 
diini  ad  lertiuni,  etc.  ut  recta  AO  ad  GA;  (juod  statiin  couiposilio  pro- 
portionuni  inanifeslahit.  I*]i'it  igitur 

m  paraIleioj;raniMiuru  Eli  ad  li^'uram,       ila  rccla  ()(i  ■m\  (IV 

et,  suniptà  comnnini  iatitudinc  GI'], 

it;i  iiarallelo^qaininiui)  siili  (Ml  ia  K\\\  ad  |)arallelogramininn  siih  (iK  in  <iV  : 

est  igitur 

ni  parallelograinmuni  suIj  ()(i  in  (II-:  ad  paralitdograinniinu  siiN  (iK  in  (;\, 
lia  itaiallcloyrainniuui  su!)  (iK  in  (ill  ad  (ii;inam, 

et,  vicissiin, 

ni  paraiielogrammum  snli  (Xi  in  (M-:  ad  parallelogramnnun  sidi  (iK   iu  <lll, 
ila  paraiielogrammum  siili  (iK  lu  (iA  ad  figuram. 

Ut  autcm 

paraiielogrammum  snii  (Ml  in  (IK  ad  paraiielogrammum  snh  11(1   in  (iK, 
iUi  (Xi  ad  (ill,  sive   y.  ad    i,  ex  adicqualioiic  : 


2G0  ŒUVRES   DE  FERMAT.    -  I"  PARTIE. 

intorvalla  cnim  basi  proxiina  facta  sunt,  ex  constructione,  fere  œqualia 
inler  se.  Imcjo,  in  liac  hyperbole,  paranelograminutn  EGA,  qiiod  est 
œqiialc  spatio  rectiliiieo  (lato,  est  duplum  figiiraî  sub  base  GE,  asym- 
ptoto  GR,  ciii'va  ESD  in  infînitnm  prodncenda,  conteii(a\ 

Similis  in  (|nibiislibet  aliis  casibiis  liabebit  lociim  deinonstratio, 
nisi  quod  in  primaria  (sive  Apolloniana  etsimplici)  hyperbole  déficit 
e;'i  solâ  ratione  methodus,  quia  in  bac  [)arallelogramma  liH,  10,  NM 
sunt  semper  inter  se  a'qualia;  atque  ideo,  (|UMm  termini  progrcssionis 
constitutivi  sint  inter'  se  icquales,  nulla  inter  eos  est  difTerentia  qu;e 
toluin  in  hoc  negolio  eonfieit  mysterium. 

Demonstrationem,  qua  probatur  spatia  in  hyperbole  communi  paral- 
lelogranimis  contenta  esse  semper  inter  se  <T(|ualia,  non  adjunginuis. 
quum  statim  per  se  ipsa  se  prodat  et  ex  bac  unica  proprietate,  qua'  as- 
serit  in  ea  specie  esse 

nt  r.E  ad  III,       ila  HA  ad  GA, 

(acillime  derivelur. 

Eadcm  raliniie  parabolœ  omncs  omnino  quadrantur,  nec  est  alla  qitœ 
(th  arlificio  nostrcv  niclJiodi,  ut  fit  m  /lyperho/is,  possit  esse  imniii/iis. 

IJnicum  in  parabole,  si  lubet,  primaria  et  Apolloniana  adjiciemus 
exeniplum,  cujus  exemplo  reliqu;c  omnes,  in  qnibusiibet  in  intinitum 
parai)olis,  demonstrationes  expedientur. 

Sit  seniiparabole  primaria  AGRG (y/ij'.  i/|3),  cujus  diamctcr  CB,  semi- 
basis  AB;  sumptis  autem  applicatis  lE,  ON,  GM  etc.,  sit  semper 

ul  (juadralum  AH  ad  quadraluin  lE,        ila  recta  I!C  ad  Œ, 

Cl 

ni  (luadralum  lE   ad  qiiadralum  ON,      ila  recla  (^E  ad  ('N, 

et  sic  in  intinitum  ex  proprietate  specifica  parai)oles  Apollonian.T. 

Intelliganlur,  ex  more  methodi,  reetae  BC,  EG,  NG,  MG,  HG,  etc.  in 
intinitum  continue  proportionales  :  erunt  cliam,  ut  superius  probatum 
est,  proportionalia  parallelogramma  Ali,  IN,  O.M,GU,  etc.  in  infinilum. 
Ut  cognoseatur  ratio  parallelogrammi  AE  ad  parallelogrammum  IN, 
recurrendum  ex  methodo  ad  composilionem  proportionum. 


METHODES  DE  QUADRATURE.  261 

Gomponitur  autem 

ralio  pai'allclogrammi  AE  ad  paiallelogrammiim  IN 
ex  ralionc  AB  ail  lE  cl  ex  ratioiic  HE  ad  EN. 

Quum  auleni  sit 

iil  AU  f|iiailralmn  ad  lE  quadraliiiu,       ita  15C  ad  CE, 

si  iiilor  BC  cl  CE  sumatur  nicdia  [)roportionalis  CV,  item  intcr  EC  cl 

l''ig.   .'|3. 


Nd  iiKîdia  proporlionalis  YC,  criint  continue  proporlionalcs  ro.cla'  liC 
VC,  EC,  YC,  NC  et 


scd 


crgo 


et 


lit  ne.  ad  Ed,       ila  eiil  RC  quadralum  ad  V(>  fiiiadraliim  ; 

iil  UC  ad  E(;,       ila  fiiiadtalnni  AR  ad  <|iiadialnni  El: 

iil  Alt  fiuadraluni  ad  El  (juadraluin, 
ita  d'il  RC  quadratum  ad  VC  quadralum, 

ut  AR  ad  lE,       ila  eiil  RC  ad  VC. 


Ratio  igitnr  parallelogrammi  Al*]  ad  parallelogrammuni  IN  coinpone- 

lur 

e\  ralioiie  HC  atl  VC,  sive  VC  ad  CE,  sivc  EC  ad  VC, 

cl  ex  ralionc  RE  ad  EN,  sivc,  ex  supcrius  demoiislralis  ('),  \U]  ad  CE. 
('  )  roir  plus  liiuit  la  dùmonslration  pour  les  hyperboles. 


-202  ŒLIVIIES   DE   lEIlMAT.  -  I-   PARTIE. 

i-atio  auk'in  qux  compoiiitnr  ex  liis  diiabiis  rationihiis, 

]{(;  ncinpe  ad  CE,  cl  (lE  ad  i',\ 

est  eatlom  qiur  ratio  BC  ad  CY  :  igitiir 

paralkdo,i;rainimiin   \E  csl  ad  pai-allcloi;ramimim  IN  lit  lîC  ad  Y(], 

ideoquo,  ox  llieorematc  niclliodi  constitutivo, 

parallelogrammum  AE  eril  ad  li^'uram  lUClIE  ut  recla  I5Y  ad  rectam  \i], 

ideocjue 

ut  idcui  parallelogrammum  AE  ad  lotam  figuraui  AUlKCli, 
ila  recla  FJY  ad  totain  diametrum  1$C. 

UtaiituniBY  ad  totain  diametrum  B(],  ita,  siimptà  commuiii  latitiidiiK! 
AB, 

paialIcdogrammuMi  sub  Alt  iii  KV  ad  pai'allelogramuiuui  sub  Al!  in  ]\V., 

sivc  parai leiograMimuiii  BD  (diietà  Al),  diainelro  parallclà,  occurreiife 
tangent i  (A)  in  D)  :  ergo 

iil  paialluiograuHiiuui  AE  ail  lolaiu  ligurain  soiniitaraliolicaui  AUCH, 
ila  parallelogramuiuui  suIj  AH  iu  BY  ad  paralbdogratnuiuui  lîi), 

ft,  vicissini, 

iil  |)arallelogiauiuuim  ,\E  ad  parailelogi-aniuium  sub   \\l  iu  \i\  , 
ila  ligura  ad  paiallclogramuiimi  IU). 
lit  autem 

parallcdograuimuin  AE  ad  paiaiicdograuiiuuui  su!)  AI5  iu  1!Y, 
ila,  proptiT  comnuinoni  latitndinom, 

recla  l!E  ad  HV; 

ergo 

ui  HE  ad  \\\ \      ila  ligin-a  ad  parallelogrammum  <  Hl)  >, 

et,  convcrtendo, 

ut  HY  ad  HE,       ila  parallelogrammum  Hl)  ad  liguraui  AlidH. 


MÉTHODES  DE  OUADRATURE. 


263 


Esl  autcni  BY  ad  Bli  (propter  a(laM{Lialitateini  et  sectioncs  iniiuilissi- 
mas,  quod  rt'ctas  BV,  \E,  liY,  intervalla  proportionaliuiii  repra'seii- 
tanfes,  ïcvc  iiitcr  se  supponil  a'qualcs)  ut  '\  ad  2  :  ci'go 

pariilk'lograiiiimim  l!D  ad  ligiirani  est  iil  3  ail   ^ 

([LiH'  ratio  congriiit  ■zz^.py.^ftovi'ju.ù  pai'abolcs  Arcliiiiicdco,  licot  al)  co 
geonictrica  proportio  alià  ratioae  fiierit  usiirpata;  inelliodiini  aiiteni 
variai'c  et  diversaiii  al)  Ai'chimodc  viam  sectari  neccssum  liahiiiiniis, 
(]iiia  sterilcm  proportioiiis  geometrica>  ad  ([uadi'aiidas  ca-toras  in  iniiiii- 
tiim  parabolas  applicalioiuîtii  deprelionsain  iri,  insisleiido  vestigiis  (anti 
viri,  non  dubitaiiius. 

Demonstratio  autein  et  rcgulœ  générales  ex  nostra  nictliodo  W'vc,  in 
omnibus onininoparaholisstatim  patebunt  :  sitenim,  ut  luiUusaniplins 
supersit  dubitandi  locus,  parabole  ea  de  qua  inentionem  fecit  Dissciintio 
nosti'a  (le  hncarum  ciuvanim  cum  lincis  redis  companitioiir  (  '),  curva 
AIGC  {fig.  141).  cujus  basis  xVB,  diainetcr  BC,  et  sit 

iil  ciiljus  applicala^  AD  ad  ciil)um  applicala-   lE, 
ila  qiiadiulum  rccla>  WV,  ad  quaflialnm  vccV.v  EC, 

et  l'cliqua  |)onantur  u(  snpia,  séries  nenipe  proportioualiuni  reetaruni 


M 

"\ 

\c 

\ 

N 

\ 

\o 

■T 

• 

•S 

\l 

R 
-V 

BC,  EC,  NC,  MC,  etc.,  item  séries  proportionalinm   paiallelogranimo- 
rum  AK,  IN,  OM,  etc.  in  iiifinitum. 


(I  \  f'dir  plus  liant,  (lagc  217,  ligue  i. 


■2G'*  GÎUVRES  DE  FERMAT.-    I-  PARTIK. 

Inler  BC  et  EC  sumantur  diiye  mediie  proportionales  VC,  IlC;  item 
intpr  \iC  et  CN  sumantur  etiam  duse  mediac  proportionales  St],  TC. 
Constat,  ex  constructione,  quum 

liitio  HC  ad  CK  sil  ca(icni  raiioni  VA',  ad  N'C, 

fore  quoque  continue  proportionales  rectas  liC,  VC,  RC,  EC,  SC,  TC, 
NC.  Est  auleni 

m  AB  cubiis  ad  cnhiim  lE,       ita  B(^  qnadraliiin  ad  E(^  (|iiadraluin, 
sivc  recla  l?C  ad  reclaiu  N'(]; 

quuni  autein  sint,  ut  supra  proliavinuis,  septein  continue  proportio- 
nales, RC,  VC,  RC,  EC,  SC,  TC,  NC,  ergo  prima,  tertia,  qiiinla  et  sc])- 
tima  eruni  etiam  continue  proportionales,  ideoque  eril 

HC  ad  Rr,       u[  ]U:  ad  SC      cl       ul  SC  ad  NC  : 
Ut  igitur 

prima  UC  ad  qiiarlam  NC,       ila  cnhiis  prnn.-p  BC  ad  ciihiiin  seiiiiid;c  RC. 

Sed 

ut   BC  ad  N*;,       ila  prohavimiis  esse  ciibiini  AB  ad  ciiiiiim  lE  : 

ergo 

ut  ruliiis   Al?   ad  fuliuin  \K,       ita  cnlius   lîC  ad  culiuni   RC, 

ideoque 

ut  AR  ad  lE,       ila  RC  ad   RC. 

Quum  igilur  ratio  parallclogrammi  AE  ad   parallelogrammum   IN 
componatur 

ex  ralionc  AR  ad  11']      cl      ex.  ralioiic  RE  a<l   EN,  sive  RC  ad   E(], 
ergo  cadem  parallelogrammorum  ratio  coniponetur 

ex  ratioiie   RC  ad  RC       et       RC  ad   EC. 

Ut  autem 

RC,  iiiinia  |)ropoitionaliiim,  ad  Et]  (|uartam, 

ita  R(]  tertia  ad  TC  sexlain  : 


MÉTIIODES   DE  QUADRATURE.  265 

ergo  parallelogramnii  A\i  ad  parallelogrammuiii  IN  ratio  componihir 

ex  ratione   RC  ad   RC       iM       RC  ad  ÏC, 
lioc  est 

parallelogrammum  AE  est  ad  parallelogrammuin  IN  m   Rd  ad  TC. 

Parallclogramnium  igitur  AE,  ex  pntdemonstratis,  est  a»l  tiguram 

IGCIÎ 

ul  recta  BT  ad  ÏC, 
ideofjuc 

m  iiaralIeloRrammuin  AE  ad  totam  (ij;iiraiii  AICB, 

ila  recta  RT  ad  reclani  RC, 

sive,  siiinpta  commuiii  latitudiiie  AB, 

ila  iiarallelogrammum  siili  AR  in  RT  ad  parallelogrammuin  suh  AR  in  RC  ; 

et,  vicissim  et  convertendo, 

parallelogratiiiiium  Ri)  est  ad  liguiam  AI(]R 
m  paralleldin'aiiiinuni  sdh  AR   in   RT  ad  [larallelogramiuuiii  sub  Al!   in   RE, 

sive,  pntpter  commiineni  hititudineiii  AH, 

lit  recta  RT  ad  lectain  RE. 

iiecta  autem  BT  continet  quinque  intervalla  :  TS,  SE,  EU.  I\\ ,  VR. 
(|u;e  inter  se,  pi'opter  nostraiii  methodum  logaritlimicain,  censenlui- 
aM|ualia:  recta  auteni  BE  continet  tria  ex  iis  intervallis,  nempe  EH, 
HV,  VH  :  ergo 

parallelof^iainnuiiii  Rll  (■>!  ad  l(ila>n  li,t;ui'ain  in  hoc  casu  ni   '>  ad    !. 

(]anon  vero  unn'crsalis  imle  nnlio  negofio  elicietur  :  /xitct  /icnipc  fort- 
scm[)cr  piirallrlogrammiim  BU  ad  Jiguram  \\(A\  ut  (iggrcgatunt  cxpo- 
ninlium  potcslatu/n  applicaliv  cl  (liamclri  ad  cxponcntcm  polcslalis  apjdi- 
ra/œ  :  ut  in  iioc  exernpio  videre  est,  in  quo  potestas  applieat;e  AB  est 
eubus,  ciijus  exponens  3;  potestas  autem  diametri  est  qiiadiatuin, 
cujus  exponens  ■?.  :  ergo  débet  esse,   ut  jani  demonstravimus  el  per- 


2()«  0:UVRES   DE  FEHMAT.  —  1°   PAHTIE. 

pctiio  conslabit,  ut  suiiima  '^  et  2,  lioc  est  j,  ad  3  exponeiilem  ap[)li- 
cata'. 

lu  liyperholis  aiitem  canon  non  minori  focilitate  invenictur  iiniver- 
salis  :  eritenim  semper  in  qiiacumque  hyperbole,  si  reciirras  ad  pri- 
niam  figuram  {Jig-  ^Iti),  parallelogrammumBG  adjiguram  in  infinitiim 
prolcnsain  RGED  ut  diffcrenlia  exponcnthun  potcstatum  applicaUv  cl  diu- 
inrtri  ad  exponcnlcm  potcslatis  applicatœ. 

Fis-  i^-?. 


Sif  enim,  exempli  gratia, 
m  ciiliiis  H\  ad  ciiliiiiii  ("lA,       ila  (iiiadintum  (lE  ad  i|uadraUiin  HI. 

Dillerentia  exponentiiim  cul)i  et  quadrati  (haec  est  i  et  2)  erit  i;  ex- 
ponens  autem  potestatis  applieat;e,  hoc  est  qnadrati,  est  2  :  ergo,  in 
hoc  casii,  parallclogramminn  erit  ad  tigiiram  ut  i  ad  2. 

Quod  attinet  ad  centra  gravitatis  et  tangentes  tam  liyperbolaruni 
quam  parabohiruni,  inventio  duduiu,  ex  nostra  Mcl/ioda  de  f/ia.ii//n's  rf 
mini/nis  derivata,  geometris  recciitioril)us  innotuit,  hoc  est  ante  vi- 
ginti,  plus  minus,  annos  (');  quod  celehriores  totiiis  Gallia^  mathe- 
niatici  non  gravabuntur  fortasse  exteris  indicare,  ne  liac  de  re  in  pos- 
terum  dubitent. 


Ex  supiiADicTis  inirum  qnantam  opus  tetragonismicum  conse(]uatur 
accessionem  :  infinita^  enim  exinde  tigura-,  curvis  contenta'  de  quihus 

(1)  Fuir  plus  haut,  page  171,  noie  1. 


MÉTHODES   DK   OU  A  l)K  ATUUi:.  ^267 

luliil  adhuc  ncc  veterihus  nec  iiovis  geoineliis  iii  mentcin  vciiit,  liicil- 
limam  sortiuntur  (|iia{Iraturam;  qiiod  iii  quasdaiii  régulas  brcviter 
contrahemus. 

Sit  eiirvu  ciijiis  propriclas  dct  anjuationem  sequentcm  : 

JSr/.—    i(j.       iïinuilc       /i'y. 

(apparet  aiitoiu  slalini  liane  curvaiii  esse  circuluiii);  ccrtuiii  est  potcs- 
tatem  ignotam,  /se/.,  posse  reduci,  [terapplicalionem  seu  paral)olisiiuim, 
ad  latus. 

Possiimus  enim  siippoiicre 

/w/.       ;i'(|ii;iii       I!  in  U, 

(|iiiiiii  sit  lilieruiii  <|iiantita(em  ignotam  U,  in  notain  II  diictaai,  ;e(|nare 

quadralo  K  etiam  ignota-. 

Hoc  posito, 

Hil-—    {(j.       a'i|ualiiliii        li'xwlS; 

iiomogcneuni  autcni  U  in  U  v\  tôt  quantitatibus  liomogencis  componi 
polest  quot  sunt  in  parte  ;eqiiationis  correlativà;  iisdcni([iic  signis 
hujnsmodi  liomogenea  dehent  notari.  Siip|ionatnr  ii,'itiir 

ll\nH       iL'(|iiari       II  \\\  I — /.'in  F; 

e\  niore  enim  Vieta'o,  vocales  semper  pro  (|iiantitatil)iis  igiiotis  siinii- 

nius;  ergo 

H<l.~    [ij.       ;L'(|ii;tUii        l!\nl — //iiiJ'. 

yEqiientnr  singLila  memltra  partis  iinius  singuiis  niemliiis  partis  al- 
terius  :  sit  nempe 


erLH)  (lal)itur 


/>'/.        aM|u;il('        />'  in  /; 
/       a-iioalis       /;. 


/Equetiir  deinde 

—  A(],,       —  //in  \  , 

lioc  est 

Al].,  I!  in  i  ; 


208  (EUVllES   DE   FERMAT.-  1"   l'AHTlE. 

i-rit  t'xtrcmum  punctum  rectie  Tad  parabolen  primariam.  Omnia  igilur 
in  hoc  casu  ad  quadratum  reduci  possunt,  ideoquo,  si  omnia  Equu- 
(IralaMl  rectani  lineam  datam  applices,  fietsolidum  lectilineiim  (latiiin 
cl  cognituni  ('  ). 

Proponatur  deinde  curva  cujus  ha^c  sit  œquatio  : 

Ac.  +  B'm  Aq.       aequalis       Kc. 

Ec.  applicetur  ad  planum  datum  et  sit,  verbi  gratia,  iequalis  Bq.  in  U. 

Quia  autem  recta  U  ex  pluribus  quantitatibus  ignotis  componi  potest. 

sit 

Ac.+  li\nAq.       ;iH|ualis      liq.  \\\  1  +  li  (/.'xn  Y. 

yEquentur  singubi  intcr  se  membra,  hoc  est 

Ac.       ipquetiu'       /J'j.'inJ; 

orietur  inde  parahoh'  sub  cubo  et  latere. 
^quetur  deinde 

Ji  in  A'j.       secundo  niembro       /Iq.  in  F; 

orietur  inde  parabole  sub  quadrato  et  latere,  hoc  est  primaria. 

Quadrantur  autem  singula;  ex  bis  parabolis;  ergo  aggregatum  Ecii- 
horttin  ad  rectam  datani  applicatorum  producit  planoplanum  quantita- 
tibus ejusdem  gradus  rectilineis  commode  îequandum. 

Si  sint  pUira  in  ;e((-uationil)us  membra,  imo  et  sub  plerisquc  uti'ius- 
quc  qnanlitatis  ignota>  gradibus  involuta,  ad  camdcm  ut  plurimuni 
methodum,  reductionum  legitimarum  ope,  poterunt  aptari. 

Ex  bis  patet,  si  in  priori  œquatione,  in  qua 

/{q.—  -iq.       ;e(|uaviniMs       /;''/., 

(  '  )  C'csl-à-ilire  que,  si  l'on  a 

,•2=  b-'-a', 

r'' 

cl  (luo  II,  par  exemple,  soit  la  rcctti  liiicii  dnin,    I     c-iln  csl  une  quaiililé  (du  troisicmc 

degré)  ([uo  l'on  sait  déterminer.  C'est  dans  le  mOmo  sens  qu'il  faut  inlorpréler  les  expres- 
sions analogues  qui  suivent. 


MÉTHODES  DE  QUADRATURE.  -269 

loco  ipsius  /:'(/.,  ponanius  liinU,  possc  nos  aggregatuni  omnium  i'. 
ad  rcctam  datam  applicatarum,  considerare  (anquam  planum  et  qua- 
diare  :  omnes  enim  U  nihil  aliud  sunt  quam  otnnia  Equadrala  divisa 
per  //  recta  m  datam. 

rtem,  in  secunda  icquationc,  omnes  U  nihil  aliud  sunt  quam  omnes 
Ectihi  divisi  per  H quadralum  datum. 

Igitur,  tam  in  prima  quam  in  secunda  figura,  omnes  U  f'aciunt  figu- 
ram  tequalem  spatio  rcctilineo  dato. 

Hoc  autem  opus  fit  per  synseresim  et  expcditur,  ut  patet,  per  para- 
bolas;  sednon  minus  quadralionum  ferax  est  opus  per  di;eresim,  quod 
per  hyperbolas,  aut  solas  aut  parabolis  niixtas,  commode  pariter  expe- 
ditur. 

Proponatur,  si  placet,  curva  ab  œquatione  sequenti  oriunda  : 

Bec.  +  ltt/c.'\n  A -\- Ace. 

-, iLHiualis       h(i. 

A  qq.  ' 

Ex  jam  suppositis  /:</.  potest  fingi  aequale  B in  U,  sive.  ut  tria  liinc 
et  inde  mcmbra  sint  in  utraque  parte  lequationis, 

li\\\U      poleslaiciuari       />' iii  O  + /^  in /+ />' in  J'. 

Quo  peracto, 

lice. 4-  B(ie.  in  A  +  Ace. 

—, œquabilm       li  \\\  O  +  B  \n  I  -\-  H  \{\  Y. 

A  q,j. 

et,  œquando  singula  membra  singulis, 

Bec. 

—, ;E(|uabilur      BiuO: 

et,  omnibus  in  Aqq.  ductis. 

Bec.       ;e(|uaijitur       A  r/i/ .  in  U  \i\  O ; 
et,  omnibus  abs  IJ  divisis, 

Bijc.       œqtiuliilur       A/jq.\uU, 
qute  est  a'quatio  ad  unam  ex  hyperbolis,  ut  patet  :  a'qualiones  enim 


270  ŒUVRES   DE  FERMAT.-  I'   PARTIE. 

Iiypcrliolarimi  constitutiva*  continent,  ex  iina  parte,  quantitatein  da- 
tani;  ex  alla  vero,  id  (juod  lit  su!)  potestatilnis  duarum  quantitatum 
ignotaruni. 

S(!cundum  membrum  a^quationis  dal 

Bqc.'inA  liijc. 

Afjii.  Ac. 

et,  omnibus  in  Ac.  ductis  et  abs  /?  divisis,  fit 

liqq.      éequalo      Ac.\nl, 

quifi  est  icquatio  alterius  hyperboles  a  priorc  diversic. 
Deniquc  tertium  membrum  est 

I  ce.  ,  ,  ,  ,.  •     ,. 

hoc  esl       A<i.       iciiiiale       li\nl. 


'  '  '/'/• 


(fiiae  est  fcquatio  ad  parabolen. 

Patet  itaque  in  pra;cedentc  œquatione  omnes  U  ad  rectani  datam 
applicatas  ;çquari  spatio  rectilineo  dato  :  summa  enim  duaruni  bypei- 
bohirum  (juadrationi  obnoxiarum  et  unius  parajjoles  (hit  spaliiiui 
a'(|uale  rectilineo  vel  quadrato  dato. 

Nibil  autem  vetat  quominus  singuia  membra  numeratoris  separatim 
denoniinatori  applicemus,  ut  jam  factum  est  :  eodem  enim  res  recidit 
quo  si  integrum  numcratorem  ex  tribus  membris  compositum  eidein 
denoniinatori  semel  applicemus.  Ita  enim  singuia  a'qualionis  nicmbra 
singulis  liomogenei  correlati  possunt  commode  comparari. 

Proponatur  etiam 

yVyc.  in  A  —  Ucc. 


Ac. 


a;(|uaii       A'( 


Fingatur  7?('.  a^quari  Bq.  in  U,  sive,  propter  duo  mimibra  liomogenei 

correlati, 

!>(].  in  /  —  Ittj.  in  i  . 

Fiet 

B(]c.  in    (  lific  ,,  I 

— —. sive      —r —      a'iiuahs       lui.  m  /, 

Av.  A)/. 


MÉTHODES   DE  QLADH\TURE. 

et,  oinnihiis  in  .ly.  diiclis  ot  ahs //</.  divisis,  lict 

lie.       ;equalis       Aq.  iii  /, 
(jiiaî  est  teqiiatio  ad  iinam  ex  liyperbolis  quadrandis. 


Ponadii'  d(>in(le  seciindiim  liomogcnci  membrum 


271 


Il  ce. 
Ac. 


a'quari       llq.  iii  i  . 


li^ilur.  (iiiiiiihus  in  Ac  diictis  et  abs /jfiy.  divisis,  liet 

Hqfl.       iBqualc         (  c.  in  J', 

([lue  est  ;eqiia(iii   luiiiis  c\   liy[»eibolis  quadrationi  obn()X.iis  consti- 
tnliva. 

Datai'  igitur,  reciirrendo  ad  primani  iecjiiationeni,  in  reclilincis 
summa  oniniiiin  K  cuborain  in  liac  spccie  ad  certain  rectam  dataiii  ap- 
plicatornni. 

Sf.i)  et  iilterins  progredi  et  opns  tetragonisniieuni  pronioveie  nihil 
vetat  (  '  ). 

Sit  in  quarta  ligiira  (/4'.  i43)eurva  (|Uiclibel  ABDN,  cujus  basis  HN. 

Fig.   l'i''. 


dianicter  IIA,  applieatîe  ad  diametrum  CB,  FD,  et  applicata'  ad  basini 
BG,  DE;  et  decrescaiit  scniper  applical;e  a  base  ail  verticeni,  ut  liic  HN 
est  major  FD  et  FD  major  est  CB  et  sic  semper. 

(  '  )  Ce  qui  suit  correspond  i'i  rouseigucmenl  de  i'iniégration  par  parties  et  do  l'iiUégra- 
tiou  par  chaiigenienl  de  variable. 


272  ŒUVRES   DE   FERMAT.-  l'  PARTIE. 

Figura  composita  ex  quadratis  HN,  FD,  CB  ad  rectam  AH  applicatis 
(hoc  est  solidum  sub  CB  quadrato  in  CA  et  suh  FD  quadrato  in  FC  et 
siib  NH  quadrato  in  HF)  ;equalis  est  semper  figurœ  sub  rectangulis  BG 
in  GH,  DE  in  EH,  bis  sumptis  et  ad  basim  HN  applicatis  (hoc  est  solide 
sub  BG  in  GH  l)is  in  GH  et  sub  DE  in  EH  bis  in  EG)  etc.  utrimque  in 
infinitum. 

In  reliqnis  autem  in  infinitum  potestatibus,  eâdem  facilitate  fit  re- 
ductio  liomogeneorum  ad  diametrum  ad  homogenca  ad  basim.  Qux 
observatio  curvarum  infinitarum  hactenus  ignotarum  detegit  quadra- 
tionem. 

Omncs  enim  cubi  HN,  FD,  CB,  ad  rectam  AH  similiter  applicati, 
;equales  sunt  aggregato  productorum  ex  BG  in  GH  (|ua(lralum  et  ex  DE 
in  EH  quadratum,  ad  rectam  HN,  similiter  ut  supra,  applicatorum  et 
fer  sumptorum  :  hoc  est  planoplanum  sub  CB  cubo  in  CA  et  sub  DF 
cubo  in  FC  et  sub  HN  cubo  in  HF  aequatur  summae  planoplanorum  ex 
BG  in  GH  quadratum  in  HG  et  ex  DE  in  EH  quadratum  in  EG,  ter 
sumpt*. 

Aggregatum  vero  quadratoquadratorum  HN,  FD,  CB  ad  rectam  AH 
applicatorum  ;eqaatur  quadrupl»  sumnne  planoplanorum  sub  BG  in 
GH  cubum  et  sub  DE  in  EH  cubum,  ad  rectam  HN,  similiter  ut  supra, 
a])plicatorum. 

Inde  émanant  inlinita»,  ut  statim  patebit,  quadratura*. 

Estoenim,  si  placet,  curva  illa  ABDN  ejus  natura-  ut,  data  base  HN 

et  diametro  HA,  diameter  data  AH  vocetur  in  torniinis  anal\  ticis /y, 

ipsa  verb  HN,  basis  data,  vocetur  />,  (|iia'lil)et  applicata  FD  vocetur /i 

et  (juailibet  HF  vocetur  A;  et  sit.  verbi  gratia,  «qualio  curVa'  consti- 

tntiva 

Jl(].  —  Al/.       ;im|m;i1('     /iV/., 

(|uod  in  circulo  ita  se  babet. 

Quum  ergo,  ex  pra^dicto  tbeorcmate  universali.  omnia  E  quadrata 
ad  rectam  li  applicata  siiit  a'qualia  omnibus  produclis  ex  HG  in  GB 
<  bis  sumptis  et  >  ad  basim  HN  sive  ad  I)  applicatis;   sint  autem 


MÉTHODES   DE  QUADRATUUE.  273 

omnia  E quadrala,  ad  II  applicata,  œqualia  [spatioj  (')  rectiliiico  dalo, 
ut  superius  probatum  est  :  ergo  omnia  producta  ex  HG  in  GB,  lus 
sumpta  et  ad  hasim  I)  applicata,  continent  [spaliumj  rectilineuni  da- 
tum.  Ergo,  sumendo  diniidium,  omnia  producta  ex  HG  in  GB  ad 
basim  D  applicata  erunt  iequalia  [spatioj  rectilineo  dato. 

Ut  autcm  faciliima  et  nullis  asymmetriis  involuta  tiat  translatio  |)rio- 
ris  curvse  ad  novam,  ita  constanti  artificio,  qua;  est  nostra  metliodus, 
operari  debenuis. 

Sit  quodlibct  ex  prodactis  ad  basim  applicandis,  UE  in  ED.  Qnum 
igitui'FD  sive  UE,  ipsi  parallela,  vocetur  in  analysi  E,  et  FM  sive  DE, 
ipsi  parallela,  vocetur  A,  ergo  productum  sub  HE  in  ED  vocabilur  E 
in  A.  Ponatur  Jllud  productum  E'in  A,  qiiod  subduabus  ignotis  et  inde- 
finitis  rectis  comprebenditur,  œquari  H  in  U,  sive  producto  ex  B  data 
in  U  ignotam,  et  intelligatur  EP,  in  directum  ipsi  DE  posita,  lequari  U. 
Ergo 

— j, —       ;eqii:il)ilur       .1. 

Quum  autem  liq.  —  Aq.  ;cquetnr,  ex  proprietate  specifica  prioris 
curvse,  ipsi  E(j.,  ergo  subrogando,  in  locum  A,  ipsius  novum  valorem 

B\nU 

fiet 

Bq.  in  Eq.  —  Dq.  in  6' 17.       œquale       Eqq., 

sive,  pcr  antitbesim, 

Bti.\\\Eq.  ^  Eqq.      œqualc      Bq.xnUq., 

quaî  est  ;equatio  novae  HOPN  curvaî  ex  priore  oriand;e  constitutiva,  in 
qua,  quum  omnia  producta  ex  B  in  i/dentur,  ut  jani  probatum  est,  si 
omnia  ad/?  appliccntur,  dabitur  summa  omnium  f/ad  basim  applicala- 
rum,  lioc  est,  dabitur  planum  HOPN  •<  in  >  rectilineis,  ideoque 
ipsius  quadratura. 

(  '  )  U  faiidniit  sdluh).  Le  niul  spntio  a  pu  (îlre  écrit  par  inadvertance  ou  ajouté  a  tort  sur 
l'original.  De  niOnic  pour  les  répétitions  rpaiium  et  spatio  (]ui  suivent. 

Fermât.  —  I.  35 


274  ŒUVRES   DE  FERMAT.—  1-   PVRTIE. 

Sit.  secundi  exempli  gratia,  ;c([uatio  prioris  curvœ  constitiitiva 

IllnAq.  —  Ac.       a'(|ii;ile       Ec. 

Siimma  omnium  E  cuhoriirn  ad  (liamelruni  II  applicatorum  dabitiir, 
ideoque  siimma  omnium  produclorum  ex  quadralis  HE  in  ED  ad  basim 
applicatorum.  Productum  autcm  ex  HE  quadrato  in  ED  fil,  in  terminis 
analyticis,  Eq.  in  A,  ([uod  iingatur  îcquaii  liq.  in  U,  et  recta  EP,  ul 
supra,  îcquatur  U.  Ergo 

/la.  in  V 

^:; ^fiiiiUJiUir       A. 

Eq. 

Si  isritur,  in  locum  A,  sal)rogemus  iam  agnitum  illius  valorem 

nq.\n  u 

Lq. 

et  omnia  juxta  .\naiyseos  pr^cepta  exscquamnr,  fiel 

Hijc.  in  Uq.  in  Eq.  —  Eccc.       arpiah"       Bec.  in  Vc, 

quœ  est  aîquatio  nov;e  HOPN  curv»  ex  priore  oriundse  constiluliva,  in 
qua,  (]uum  omnia  producta  liq.  in  f/ad  basim  />applicata  dentur,  om- 
nibus per  Bq.  daluni  divisis,  dabitur  summa  omnium  t-^ad  basim  D  ap- 
plicalarum,  ideo((ue  quadratura  figura)  HOPN. 

Et  est  geueralis,  ad  omnes  omnino  casus  extendenda  in  infmitum, 
metbodus.  Notanduin  porro  et  accuralc  advertcudum  in  Iranslalioni- 
bus  curvarum,  quarum  applicala;  ad  diametrum  versus  basim  decrcs- 
cunt,  aliam  omnino  viam  analystis  ineundam,  a  prsRCcdenti  diversam. 

Sil  enim  in  (|uinta  ligura  {fig.  i4^i)  prior  curva  IVCBTYA,  cujus 
diameter  AI,  applicala;  MV,  NC,  OR,  PT,  QY,  et  ejus  curv;e  ea  sit 
natiira  ul  applicaUe  versus  basim  semper  decrescant,  douce  ad  basim 
perveniant,  ita  ut  MV  sitminor  quam  NC;  rursus  autem  ila  curva  ver- 
sus A,  per  Iramitem  CBYA,  intlectatur,  ul  CN  sit  major  quam  150,  BO 
major  quam  Pï,  PT  major  quam  QY,  etc.;  ita  ut  omniuiu  applicatarum 
maxima  silCN. 

Si  in  hoc  casu  quœramus  translalionem  quadiatorum  MV,  NC  a<l 


MÉTHODES  DE  QUADRATURE.  273 

l)asini,  ea  non  coniparabinuis  productis  sub  111  in  KV,  iil  supi-i,  quia 
jaiii,  ox  tlieoremate  gencrali,  supposilum  est  omnia  quadrata  MV,  NC 
loquari  productis  suh  YG  in  GN,  quuni  GN,  niaxinia  applicataruni, 
possit  et  del)cat  considerari  ut  l)asis  respectu  curva;  cujus  vertex  I. 


Quadrata  igitur  MV,  NC,  in  curva  quaruni  applicatœ  dccrescunt  vci- 
sus  l)asini,  comparabunlur  in  hoc  casu  productis  <^  ex  >  GV  in  GN, 
lioc  est,  u(  ad  terniinos  analyticos  ;equatio  in  liac  figura  perveniat,  si 
Ml  vel  RV  vocelur  .4,  et  ipsa  MV  sive  RI  vocetur  A',  ipsaque  CD  sive  GR 
(qua'ductai,  pcr  tenninuni  maximœ  applicataruin,  ipsi  diainetro  pa- 
rallel;o,  est  yequalis  ideoqne  facile  ex  nostris  xnetliodis  invenienda) 
recta*  datie  Z  a'qualis  suppouatur,  liet 

productuni  c\  GV  in  (iN       aMpialc       prodiicto  ox  Z\v\E  —  A  in  E, 

ideoilue  omnia  (|uadrala  MV,  NC,   usque  ad  niaximani    applicatam, 

coniparabuntur  productis 

Z  in  E  —  A  in  E 

ad  basitn  ID  applicandis. 

Reliqua  vero  quadrata  CN,  BO,  PT  coniparabuntur  productis  ex  YF 

in  FN,  qua»  in  terminis  analyticis  ;cquivalebunt 

A\nE  -Z\\\E. 

Quibusita  stabilitis,  l'aciUinM'  ex  |)riore  curva  nova  versus  basini  de- 
rivabitur,  idein([ue  in  aliis  oinnino  applicataruin  potestatibus  eril 
observanduni. 

LU  autein  pateat  novasex  nostra  bac  melbodo  cmergere(|uadralnras, 


276  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  1=  PARTIE. 

(le  quihus  nonduni  recentiorum  quisquam  est  aliquid  subodoratus, 
proponatur  priecedens  ciirva,  cujus  sequatio 


riqc.  in  A  —  Bec. 
Xc. 


œqualis       Ec. 


Dantur  omnes  E cubiin  rectilincis,  ut  jam  prohatum  est.  Quibus  ad 
basim  translatis,  fict,  ex  superiori  methodo, 


B>j.  in  U 
—Eq.-' 


?pquale      A, 


et,  omnibus  secuiidum  arteni  novo  ipsius  A  valori  accommodatis,  eva- 

det  tandem  nova  aequatio  qua;  dabit  curvam  ex  parte   basis  ;   cujus 

tcquatio  dabit 

Ec.  +  Uc.       rcqualis       BinEinU, 

quœ  est  cui'va  Scbotcnii  ('),  cujus  constructionem  tradit  in  Sectione  25 
Miscellancarum,  pag.  493.  Figura  itaque  curva;  AKOGDLA  {fig-  i47) 
([uœ  apud  illum  autorem  delineatur,  ex  superioribus  prœceptis  qua- 
drationem  suani  commode  nanciscetur. 


Fin 


■47- 


Notandum  autem  ex  curvis,  in  quibus  aggregatum  potestatum  ap- 
plicatarum  datur,  formari  non  solum  curvas  ad  basim  quadrationi 
obnoxias,  sed  etiam  alias  curvas  ad  diametriun  facile  quadrandas. 

(')  FnvNCisci  A  SciiooTEN  Exercitntinimm  Malliem/iticitriiin  lihrl  quinqite  (Levde,  .loan 
Elzevir,  1657).  La  fig.  l'^-j  esl  rcprodiiilo  d'après  Sciioolcn,  qui  donne  sur  cette  courbe, 
d'après  J.  Iludde,  une  construction  do  la  plus  grande  largeur  KL.  Il  est  singulier  que  ni 
Schooten  ni  Format  n'aient  fait  mention  do  Dcscarlcs  comme  ayant  ])ropos6  le  (iremier 
celle  courbe,  à  laquelle  Roberval  donna  lo  nom  àa  galand  (nœwà  de  ruban)  et  ([ui  esl 
ordinairement  désignée  maintenant  sons  celui  do  filiiim  de  Dacortci. 


MÉTHODES  DE  QUADRATURE.  277 

Si  cnim  in  quarta  figura  {fig.  i45)  supponatur  yequatio  curvai  ooii- 
stitutiva,  ut  superius  diximus, 

Bq.  —  Aq.      a^quale      E<j., 

non  solum  ex  eaderivahitur  nova  curva  ad  basini,  cujus  œquatio  est 

Bq.  in  Eq.  —  Eqq.       ff'qualo       Bq.  in  f/(/., 

scd  etiam  nova  curva  ad  diametrum,  aîquando  potestatem  applicatœ, 

(jua;  est  Eq.,  producto  B  in  U. 

Dabuntur  cnim  omnia  producta  B  in  U  aà  diametrum  applicata  et. 

omnibus  per  B  divisis,  dabuntur  omnes  f/diametro  applicat;v,  ideoque 

quadratura  curvae  novae  ex  priore  versus  diamclrum  oriundœ,  cujus 

iequatio  erit 

Bq.  —  Aq.       œquaic       B\nU; 

unde  statim  apparct  novam  illam  curvam  versus  diametrum  esse  para- 
bolen. 

Hujusmodi  autem  transmutationum  beneficio,  non  solum  ex  priori- 
bus  curvis  oriuntur  novae,  sed  itur,  nuUo  negolio,  a  parabolis  ad  hyper- 
bolas  et  ab  byperbolis  ad  parabolas,  ut  experientiâ  constabit. 

Sicut  aute[)i  a  curvis,  in  quibus  dantur  potestates  applicatarum,  fit. 
praeccdentis  ope  analyseos,  transiatio  ad  curvas,  in  quibus  latera  ap- 
plicatarum in  rectilineis  dantur,  ita  ex  curvis  in  quibus  dantur  bâtera 
applicatarum,  devenitur  facile  ad  curvas,  in  quibus  potestates  appli- 
catarum dantur. 

Cujus  rei  exemplum  esto  curva,  cujus  aequatio 

Bq.  in  Eq.  —  Eqq.       icqualc       Bq.  in  U(i. 

In  bac  enim  aequationc,  ut  jam  probatum  est,  dantur  omnes  U.  Po- 

natur 

,,  ,.  A\nE 

U      icqiialis  esse      ■ — j — , 

et,  subrogando  in  locum  ipsius  U,   novum  ipsi  assignatum  valorem. 

A\nE    ,.   , 
-^,fiet 

Bq.in  Eq.  —  Eqq.       œquale       A</.  in  Eq. 


278  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  1°  PARTIE. 

et,  omnibus  ahs  ]-!q.  divisis,  rcmanebil 

Bq.  —  Eq.       œquale       Aq. 

.sivc 

Bq.  —  Aq.       .Tqiiale       Eq. 

Dabuiitur  igitiir  in  bac  nova  curva,  quam  apparet  esse  circulum, 
oninia  E  quadrata. 

Quod  si,  ex  prima  curva  in  qua  dantnr  latera  applicatarum,  qiispra- 
tur  nova  in  qua  dentur  cubi  applicatarum,  eàdem  metbodo  iitcndum, 
modo  potestates  ignotarum  conditionarias  usurpemus. 

l'roponaturenim  curva  quam  supcrius  ex  alia  deduximus,  et  sitillius 

«quatio 

Bqc.\n  Uq.\n  Eq.  —  Eccc.       rc(iuaiis       BccmUc. 

Probatum  est  in  iila  dari  aggregatum  omnium  U,  boc  est,  latera 
applicatarum.  Lit  itaquc^  ex  eà  nova  curva  derivetur,  in  qua  omnes  cubi 
applicatarum  dentur,  ponatur 

Bq. 

et  in  locum  U  substituatur  novus  isle  quem  ipsi  assignavimus  valor, 
fîet  tandem,  operando  secundum  prœcepta  artis,  ;equatio 

iiilcr     fthiiq. —   le.     cl     Ec, 

quje  dabitcurvam  in  qua  omnes  Ec,  cubos  applicatarum  reprsesentan- 
tes,  dabuntur. 

Ex  bac  autem  metbodo  non  solum  dantur  et  inveniuntur  quadratio- 
nes  intniita\  nondum  geometris  cognita\  sed  miiltac  eliam  pariter  inli- 
nita'  deteguntur  curva\  qnarum  quadratur»,  supponendo  simpliciores 
quadraturas,  ut  circuli,  ut  byperboles,  nt  aiiarum,  expediuntur. 

Exempli  gratia,  in  a'quatione  circuli,  in  qua 

Bq.  ~  Aq.        îcqiialur        Eq., 

dantur  quidem  in  rectilineis  omnes  applicatarum  potestates,  qnarum 
exponentes  signantur  numéro  pari,  ut  omnia  quadrata,  omnia  quadra- 
loquadrata,  omnes  cubocubi,  etc.;  sed  potestates  applicatarum,  qua- 


MÉTHODES  DE  QUADRATIIUE.  279 

riim  cxponcntes  signantiir  numéro  impari,  ut  omnes  E  cubi,  oiiiuos 
E  quadratocubi,  dantur  tantum  in  rectilincis,  supponendo  ipsain  cir- 
culi  quadraturam.  Quod  non  est  operosum  demonstrarc  et  in  piaxin 
redigerc,  'anquam  corollarium  nietliodi  prsecodcntis. 

Pierum(|uc  autem  usuvcnit  ut  iterandte  vel  bis  vel  eliam  s;epius  sint 
opcraliones  ad  in(|uii'cndam  curv;e  pi'0|)osita'  dimensionem. 

Proponatur,  exempli  gratia,  curva  cujus  a'qiiatio  sequens  specioin 

deterniinet  : 

Bc.       aM|iialis     Aq.m  E -i- Bq.'in  E. 

Si  dantur  omnes  E,  ergo  dantur  omuia  sub  rccla  data  ( li  videlicet) 
in  A' rectangula.  Rcctangulum  II  in  E,  invertendo  superiorem,  de  qua 
ogirnus  in  principio  Disscrtationis,  nietliodum,  a'quelur  quadralo, 
Oq.  Ergo 

-~      œquabuur      h 

et,  subslitucndo,  in  locum  E,  novum  liunc  ipsi  assignatum  valorem, 

liet 

B//(j.       leqmtle        Iq.  in  Oq.  -t-  flq.  in  Oq. 

Et  ha^c  sit  prima  operatio,  qu;c  est  inversa  ejiis  quani  initio  luijns 
Disscrtationis  pr.Tmisinnis,  et  qua;  novani  curvain  expriniit,  in  ([ua 
in([uircn(luin  restât  an  denlur  oninia  Oq.  Recurrendum  igitur  ad  se- 
eundam  nietliodum,  eujus  Ijenelicio  ex  quadratis  applicatarum  latera 
nova'  curvïc  in(|(iirinuis. 

Ponatur  -q— ^  ex  superiore  quam  secundo  loeo  (^xliibuimus  nie- 
tliodo,  ;equari  A  et,  suljstitueiido,  in  locum  .1,  ipsi  jam  assignatum  ex 
nostra  methodo  valorem,  fiet 

/>''/'/.  —  /Iq.  in  Oq.       a'iiiiiile       /Iq.  in  Uq. 

et,  omnibus  per  /iq.  divisis,  evadet  tandem 

/iq.—  Oq.       aî(]uale       Vq., 

(|ua^  ;e(|natio  dal  circulum,  et  in  ea  omnes  6^  dantur,  supponendo  qua- 
draturam circuli. 


280  ŒUVRES  DE  FERMAT.-  I-  PARTIE. 

Kecurrcmlo  igilur  ad  priorem  curvam,  in  qu.i 

Bc.       poniluc  œquari       Atj.lnE  -k-  Bq.mE, 

patet  spatium  ah  ca  curva  oriundum  per  quadraturam  circuit  posse 
quadrari,  idque  per  duas  ciiivas  a  priorc  divcrsas  analysis  noslra  bre- 
vitcr  et  facile  cxpedivit. 

Hœc  vero  omnia  et  ad  inventionem  rectarum  curvis  aequalium  et  ad 
plcraque  alia  non  satis  hactenus  indagata  proljlemata  iiiservirc  statiiti 
experiondo  ày^îvouç  analysta  dcprelicndet. 

Sit  in  sexta  figura  {fig.  i48)  parabole  primaria  ADB,  cujus  axis  CB, 


K   0 


Fig.   .48. 
S  X 


l 

N 

R 

V 

^-^y 

1 

/^ 

D 

/\\ 

M 

C 

r 

applicata  CD  œqualis  axi  CB  et  recto  lateri  BV,  fiantque  BP,  PL,  LG 
singulœ  aequales  axi  CB  et  ipsi  in  dircclum.  Sumatur  in  curva  quodvis 
punctum,  ut  F,  et,  datis  infinitis  BX,  PS,  LO  ipsi  CD  parallelis,  ducatur 
FXSOK  parallola  axi,  occurrcns  rectis  <;  BX  >,  PS,  LO  in  punctis 
■<  X  >,  S  et  0;  et  fiât  ut  sunima  rectarum  FX,  XS  sive 

ni  tola  FS  ad  SO.       ila  SO  ail  OK; 

et,  sumptis  similiter  punctis  D,  E,  liât 

m  DR  ad  RN,      ila  RN  ad  NI, 

ut  EQ  ad  QM,      ila  QM  ad  MH; 


et 


et  intelligatur  curva  infinita  per  puncta  G,  H,  I,  K  etc.  incedens,  cujus 

asymptotes  erit  recta  infinita  LO. 

Curva  bœc  GHIK  est  ea  cujus  spccies  a  superiori  cTquatione  determi- 

natur,  in  qua 

Bc.      œqiiatiu'      A  q.  in  E  -\-  Bq.  in  E. 


METHODES  DE  QUADRATURE.  2S1 

Aio  Uaque,  ex  jani  tradita  opcratioiuim  analytica  iteralionc,  spatiuin 
KIHGLMNO,  iii  intinitum  versus  piincta  K,  0  cxtendenduin,  ;i'(|iiale 
esse  circulo,  cujus  diameter  est  axis  BC,  <  bis  sunipto  >-. 

liane  vero  (jiuestionem,  al)  erudito  geometra  nobis  pmpositam,  ita 
statim  expedivimus  :  eadem  mothodo  spatiuin  a  Dioclea  conipielien- 
sum  quadravimus,  vel  ad  circuli  quadraturam  rcduximus  ('). 

Scd  elegans  imprimis  operationum  iteratio  evadit,  ([uuni  ab  altiori- 
bus  applicatarum  potcstatibus  ad  dcpressioros,  vel  contra  a  dcpressio- 
ribus  ad  altiorcs,  analysis  ipsa  transcurrit  :  eui  niethodo  pr;i'scrtini 
debeatur  inquisitio  summ*  applicatarum  in  quacumfiue  curvâ  |)ropo- 
sitâ,  et  nuilta  alia  problemata  tetragonismica. 

Proponatur,  vcrbi  gratia,  curva  cujus  aiquatio 

Bq. — Aq.        îL'qiKllc        £"'/., 

quam  statim  apparet  esse  circulum.  Quœritur  summa  cuborum  appli- 
catarum, lioc  est,  summa  E  cuborum. 

Si  dantur  omnes  E  cubi.  crgo,  par  précédentes  secundum  pofesta- 
tis  conditioncm  metbodos,  ex  ca  curva  potest  alia  ad  basini  dcrivari, 
in  qua  dabifur  summa  applicatarum.  Ponatur  igitur  ex  metliod» 

Bn.\nO 

— -= ie(|uaii       A  : 

Eq. 

ergo,  substituendo,  in  locum  .4,  jam  assignatum  ipsi  valorem,  tiet  ex 

metbodo 

Bq.\i\Eq(l.  —  Ecc.       nef|uali'       Bqq.'mOq., 

quaï  est  tcquatio  curva\  in  qua  omnes  O  dantur  ex  suppositiono  quam 
fecimus,  in  prima  curva  dari  omnes  E  cubas. 

Quum  igitur  in  bac  nova  curva  omnes  O  dcntur,  ex  ea  derivetur  ter- 
tia,  in  qua  qua'rantur  quadrata  applicatarum,  non  vero  cubi,  ut  in 
priore  curva  jam  suppositum  est.  Fingatur  igitur  ex  nostra,  qua'   in 

(')  l'air  le  fragment  qui  suit  lo  prcsciU  Traité.  Quant  à  la  (|ucstion  qui  précède,  on 
ignore  quel  géomètre  l'a  proimsée  à  Format. 

I'frmat.  —  I.  y6 


282  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I-  PARTIE, 

quadratis,  ut  jam  supra  diximus,  usurpatur,  methodo, 

— j- —       ;ïqiiaii       O: 

h 

ei'go 

Bq.mEqq.  —  Ecc.       feqiialjiliir      Hq.m  Eq.hx  Uq. 

et,  omnibus  abs  Eq.  divisis,  fiet 

liq.  in  Eq.  —  Eqq.       ;cr|uale       Hq.  in  Uq.  ; 

et  in  bac  curva  omnia  E  quadrala  dantur. 

Si  igitur  ex  bac  curva  quaîramus  aliani  in  qua  onincs  applicatœ  den- 
tur,  ponatur,  si  placet, 

Eq.       aiquale       li  in  Y  : 

t 

ergo,  in  uUima  bac  ;cquatione, 

IS\nV—Vq.       mqualiilur       U<i. 

et,  quum  in  superiorc  dentur  omnia  E  quadrala,  dabunlur  in  ista 
omnia  rectangula  B  in  Y,  ideoque  omnes  Y. 

Quuui  ergo  omnes  Y  dentur  in  liac  ultima  curva,  qua-  est  circulus, 
ut  patet  (igitur  eâ  tantum  conditionc  dantur,  si  supponas  (biri  circuli 
quadraturam),  regrcdiendo  igitur  ab  bac  ultimà,  in  (|ua  (b-sinit  iiostra 
analysis,  curvà  ad  priorem,  patet  omnes  applicatarum  ad  eireulum 
cubos  dari,  supponcndo  circuli  quadraturam. 

Idem  (b-  ([uadratocubis,  de  quadratoqua(h'atocubis  et  ca^teris  in  infi- 
nitum  gradùs  imparis  potestatibus  demoustrarc  est  in  promptu;  sed 
muitiplicatur  numerus  curvarum,  prout  altior  est,  d(î  qua  inquirimus, 
potestas. 

Nec  est  difficilis  a!)  aualysi  ad  syntbesin  et  ad  verum  quadranda' 
figura^  calculum  regressus. 

Sicpius  autem  contingit  et  miraculi  instar  est  per  plurimas  numéro 
curvas  incedendum  et  exspatiandum  esse  analystte,  ut  ad  simplicein 
a^(|uationis  localis  propositaî  dimensiouem  perveniatur. 


MÉTHODES  DE  QUADIIAÏUIIE.  283 

ProponaUir.  cxompli  causa  ('), 
JfniA  -//" 


A'' 


X(\unr\       lit]. 


Quuin  siipponatur  dari  quadratiira  figurie  ox  liac  aîquationo  oi  iuii(l:c, 
ilahuntiir  omncs  A,  ergo  omnia  liinA,  ([ua-  si  arques  ([uadralo  igiioto, 
Oc/.,  (lal)unturomiiia  Oy.,  ot 


A        ;L'(|ualjitiir 


iil('0(|iR'  fiet  a-quatio 


ir-xnOn.-n'''       .     ,, 
mter     rrp; el     /i'/. 

Kx  Iiac  nova  curva,  alià  inetliodo  de  qua  totios  egimiis,  deducotiir 
tertia  in   ([ua,  quia  dantur  omnia  O  (juadrala.  ponatur 

limU 

— -^ —       ;ec|unri       h  : 

ergo  ik't  ;e(juatio 

/)"»  in  Oq.  —  H'"-  ,, 

""f"'    ^0 '■•■     ^'Z-' 

undc  deducetur  fcru'a  curva  ('-),  in  qua  dabnntur  omnes  O,  idoo([ue 
omnes  U. 

Si  dantur  omnes  (l,  ergo  ex  prima  nietliodo  dantur  omnia  sui)  J!  i/i  U 
rectanctula.  Sit 


's 


Jl  in  U      ;i'(iiialc       }'(j.. 


(' )  Pour  ce  qui  suit,  jusqu'à  lu  lin  du  TraiLé,  on  a  reproduit  l.i  notation  e\|>onciiticllc 
telle  ([u'clle  se  trouve  dans  les  Varia,  où  d'ailleurs  elle  n'ci|i|)arait  pas  plus  tôt.  Il  est 
cependant  douteux  que  Fermât,  après  avoir  alTecté  jus(iue-là  de  c.nnserver  la  notation  du 
Victe,  l'ait  abandonnée  sans  faire  une  roiiiar([ue  analogue  à  celle  qu'il  a  inscrite  dans  un 
Traité  de  la  môme  époque  {voir  pins  haut,  p.  iv.y,  lignes  4  à  C  en  remontant)  (lonr  une 
occasion  où  l'emploi  des  exposants  s'imposait  davantage  à  lui;  il  est  surtout  doutcu\  qn  il 
ait  apiiliqué  ici  la  nouvelle  notation  aussi  systématiquement  (pic  l'indiqueraient  les  l'anti. 
En  outre,  dans  celle  lin  du  Traité,  on  peut  siiupronner  d'autres  remaniements  du  te\le. 
fair  la  note  qui  snil- 

('-)  Les  Vtiria,  an  lieu  de  icrlia,  portent  qiiarta;  tous  les  noms  de  nombre  qui  siiivent, 
el  ([ui  sont  inscrits  en  italiques  dans  le  texte,  sont  de  même  angmenlés  d'une  unité.  Un 
peut  adETiettro  une  inadvertance  do  Fermât;  mais  il  est  également  possible  ipie  son  texte 
ait  été  corrigé  à  tort  et  même  défiguré  par  l'addition  de  gloses  dont  l'auleur  aura  \oulu 
numéroter  successivement  les  dillérentes  courbes  dont  il  est  question. 


-281  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I"^  PARTIE, 

ideoquo 


et  tict  œquatio 


-T-      œquabilur      U, 


n''-\nOn.~/l''' 
>"'(>'•     (JTo et    r% 


undo  oriotur  quarta  curva,  in  qua  dabuntur  omnia  Y quadrala. 
\\\  illà,  solità  methodo,  dcducatur  alia  curva  et  fiai 

Bml  ..        .^ 

Oninil)us  secundum  pr^ocepta  Analysées  peractis,  fiet 
Ji'' in  V' \n/rj.~  H' m  V"      ;rf|ualo       /'», 

inidc  orietur  (/iii/i/a  curva,  in  ([iià  dahuntur  onines  Y,  ideoque  omnes  /. 
Kx  ea,  contraria  (|uam  jam  sœpius  inculcavimus  methodo,  quéeratur 
alia  curva  in  (jua  dentur  quadrata  applicataruni,  et  sit 

/in.'l  ,.        ^ 

— jj—      .'pqualrs       V 

(niliil  onini  vetat  defectu  vocalium  ad  priores  supra  usurpatas  recur- 

rcre)  ;  iiet 

/!//.  \n  A'—  A"      !B(|iiale       Jlrjinl-, 

undc  oi'ietnr  curva  scxla  in  qua  omnia  /  (/itadrata  dabuntur. 

Reducantur  ad  latora,  nota  et  su'pius  iteratà  supcrius  methodo,  et 

fiât 

Iq.       :ef|tiale       II  in  E  : 

or^o  omnia  DmE  dabuntur  et  inde  deducetur  septima  curva,  in  qua 

AV/.  in    ('—    1''       ;L>(|iial)ilui'       /!■  in  h'//., 

in  caque  dabuntur  omnes  E,  ideoque  omnes  A. 

Ex  ea  dcducatur  alia  curva,  in  (|ua  dentur  quadrata  ajtplicatarum,  et 

ex  methodo  ponalur 

A\n() 

— Y —      ;L'(|iiaii       h  : 


METHODES   DE   OUADIIATURE.  285 

ergo 

Hrj.  in  A''—  A''       \v(\\va\\'\\w       Bq.  in  Aif.  in  Or/. 

t't,  omnibus  abs  Aff.  divisis,  fiet  ;iu[uatio 

inlei'      //r/.  in /!'/.  — .1'       cl       /!'/.  \n  Oi/., 

in  (jua  omnia.'l  r/uadrata  dabuntur  elcritocmra  cui'va  ab  oa  icqualionc 
do  termina  ta. 

Quum  if^itnr  in  oa  omnia  .1  (jitadrala  Aonliiv,  doducatur  ex  oà  alla 
tandem  curva,  in  qua  dentur  latera,  ef  sit 

ylq.       ;c(|iiale       II  in  U; 

fiet 

Il'in  U  —  Ufj.       ;ef(ualc       0'/ , 

qii;e  nitima  sequalitas  dabit  nonam  curvam,  in  qua  omnes  IJ  dabun- 
tur. 

At  lia'c  ultima  curva  est  circulus,  ut  patet,  et  in  ca  oninos  U  non 
dantur,  nisi  supposita  circuli  quadratura  :  ergo  recurrendo  ad  primam 
ciirvai  proposittc  constitutionem,  dabitur  illius  quadratura,  suppo- 
nendo  ipsam  uUim;o  istius  curv;o  sive  circuli  quadraturain.  Beneficio 
igitur  «(MY'w  curvarum  inter  se  divcrsarum  ad  notitiam  prioris  poivo- 
ninuis. 


<  DE  CISSOIDE  FI\AGMENTUM>  ^''. 

Esto  cissoisEAPS(y?^'-.  i49)in  semicirculo  LVAIJli],  cujuscentrum  il, 
diamoter  LE,  perpcndicularis  ad  diametrum  radius  HA,  asvniptolos 
infinita  cissoidis  recta  LU  ad  diametrum  perpendicubiris. 

Aio  spatium  contentum  sub  EL,  cissoide  iniinita  EAPS  et  asym[)lol() 

(')  Fragment  publio  |iar  M.  Cli.  Henry  {Pierre  de  Carcm'y  etc.,  p.  ;i8-4<i),  d'uprcs 
lo  manuscrit  de  la  Bibliotlicipio  de  Leyde,  fonds  Iluj'gens,  n°  ItO.  11  snit  la  lotirc  de  Carcavi 
à  lluyi;ens  du  i"  j.mvier  i(i(i),  et  porte  comme  titre  :  De  M.  de  Carcuiy,  qui  l'ai'oil  de 
M.  de  Fermât,  avec  la  remar([iie  de  lliiygens  :  «  ./'a/  deinonstré  cette  l'ropositioit  \  (dis- 
mipann'aiit.  u  La  coiiio  ne  parait  pas  très  fidèle. 


280  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I-  PARTIE. 

infinita  LR,  esse  triplum  semicirculi  LAE,  ideoque,  si  altéra  semicirculi 
parte  eadem  fiai  coiistructio,  ambo  spatia  culminantia  in  puncto  E  esso 
tripla  totius  circuli. 

Demonstratio  non  est  operosa,  imo  satis  elegans. 

Sumantur  duo  puncta  1  et  G  in  diametro,  utcumque  sequaliter  a 
centro  distantia,  ita  ut  rectse  Hl,  HG  sint  œquales,  ideoque  rectœ  LI, 
Gl'].  A  punctis  I  et  G  excitentur  perpendiculares  occurrentes  cissoidi 


*-ig. 


>:\'.)- 


C        KE 


in  punctis  P,  Y  et  circule  in  punctis  V  et  B.  Jungantur  radii  HV,  HB  et 
a  punctis  V  et  B  ducantur  tangentes  VM,  BD,  occurrentes  diametro  in 
punctis  M  et  D.  Sumatur  minima  quanis,  ultra  punctuni  I.  recta  IK  et, 
ultra  punctuni  G,  recta  GF  ipsi  IK  ;e(jualis,  et  a  punctis  K  et  F  exci- 
tentur perpendiculares  a<l  diamctrum  recta'  KN,  FC  occurrentes  tan- 
gentiluis  in  punctis  N  et  C,  a  quihus  demittantur  perpendiculares  NO, 
CQinrectas  VI,BG. 

His  ita  constitutis,  patetspatiuni  cissoidale  œquari  omnibus  rectan- 
gulis  sub  P[<iu>'lK  et  sub  YG<;in>GF,  utcumque  iibilibet 
sumptis,  bases  ipsis  Kl,  GF  ;equales  babentibus  et  altitudincs  an- 


MÉTHODES   DE  QUADHATURE.  287 

giilis  l'ectis  ad  cissoidem  similitcr  applicatas.  Est  autem,  c\  naturn 

cissoidis, 

III  VI  ad  lE,       ilu      ;IE  ad  IP; 

sed  lE  est  a-qualis  recLis  IH  et  IlE  sive  IIV  :  crgo  est 

lit  IV  ad  suminam  rectaruiii  III,  IIV,       ila       lE  ad  IP. 

Sed,  propter  similitudinem  triaiigulorum  HVI,  VMl,  VNO,  est 

lit  IV  ad  suinmaiii  leclaruin  III,  IIV, 
ila  recta  NO  ad  suinmam  reclariiiii  NV,  VO  : 


ei'go 


ut  NO  sive  Kl  est  ad  NV  [lins  VO,      ila  esl  recla  lE  ad  roclam  IP. 

Rectanguhim  igitur  sub  IP  <  in  >  IK  œquatur  rectangulo  siib  lE  in 
NV  pins  rectangulo  sub  lE  in  VO. 

Ex  alla  autem  parte,  est,  ex  natura  cissoidis, 

ul  liG  ad  GE,       ila  GE  ad  GY; 

sed  GE  est  «qualis  recta^  HE  sive  HB  minus  HG  :  crgo  est 

ul  HG  ad  HII  niimis  IIG,       ila       GE  ad  GY. 

Ut  autem  liG  ad  BII  minus  IIG,  ita,  propter  similitudinem  triangulo- 
rum,  ex  jam  dcmonstratis, 

recta  OC  sive  GF  esl  ad  BG  minus  BQ, 

ideoque  rectangulum  sub  YG  in  GF  squabitur  rectangub)  sub  GE  in  WC 
minus  rectangulo  sub  GE  in  BQ. 

Ex  constructione  autem,  quuin  rectse  HT,  HG  sint  ;o(|uales,  item 
rectaî  Kl,  GF,  patct  reliquas  œquari,  ncmpe  VN  ipsi  BC,  VO  ipsi  BQ  ; 
undc  patet  duo  rectangula  correlativa,  sub  PI  in  IK  et  sub  YG  in  (îF  sive 
in  eamdem  IK,  ;o(|ualia  esse  rectangulis  sub  lE  in  NV,  pins  GE  in  BG 
sive  LI  in  NV,  plus  lE  in  VO,  minus  GE  in  BQ  sive  in  VO.  Rectangula 
autem  duo  sub  lE  in  NV  et  sub  LI  in  NV  a'quantur  unico  rectangulo 
sub  diamctro  LE  in  NV;  rectangulum  vero  lE  in  VO  minus  GE  in  VO 


288  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I'  PARTIE. 

nîquatur  roctangulo  sub  IG  in  VO  sive  rectangulosub  IH  sive  VX  in  VO 
liis  :  eigo  summa  rectangulorum  sub  PI  in  IK  et  sub  GY  in  camdem  IK 
îcquatui"  rectangulo  sub  diamotro  EL  in  VN  et  rectangulo  sub  VX  in 
VO  bis. 

Reetangula  autem  omnia  sub  diainetro  et  portionibustangentium  VN 
in  cjuadranto  circuli  LVA  ductarum  l'epra^scntant  reclangulum  sub 
diametro  in  quadrantom  LVA,  hoc  est  duplum  semicirculi  LAE;  lec- 
tanguhi  autcni  omnia  sub  VX  in  VO  bis  sive,  ductâ  OZQ  parallelà 
diametro,  reetangula  omnia  sub  VX  in  XZ  l)is  repraesentant  totum 
semicirculuni  LAE. 

Ergo  spatium  cissoidale,  quod  aiquatur  duobus  iliis  reetangulorum 
sei'icbus,  ;equatur  triplo  semicirculi,  ut  patet. 


OBSERVATIONS  SUR  DIOPHANTE. 


l'KRMAT.    —    I. 


OBSERYATIONES  DOMIM  PETRI  DE  FERMAT. 


I  (i>.  5',). 
(Ad  definitionem  VI  Cl.  Gasparis  Bacheti  Forismatum  Libr.  III.) 

A  (luobiis  (juibuscuini|iic  iiiiiiicris  l'orinari  dicilur  IriaiiguUiin  rccUiiigulum,  quum  e.\ 
aggrcgalo  cl  ex  inlervallo  quadralorum  ub  ipsis  et  ex  duplo  plani  sub  ipsis  nunieris  con- 
tcnti  conslaiit  latcra  Irianguli. 

A  tribus  numeris  in  proportione  arillimetica  possunius  foriiiarc 
triangulum,  si  sccunduin  liane  dcfinilionem  sextam  l'ormenuis  illiul 
a  nu'dio  et  difTerenlia.  Nam  solidum  sub  tribus  duetum  in  difleren- 
tiam  faciet  aream  dieti  trianguli,  atque  ideo,  si  diderentia  sit  unitas, 
solidum  sub  tribus  erit  area  trianguli. 

il   (p.  6i). 
(Ad  question.  VIII  Diophanti  Alexandrini  Arithmeticorum  Libr.  II.) 

Proposilum  qiiadralum  dividoro  in  duos  quadratos. 

Cubuni  autem  in  duos  cubos,  aut  quadratoquadratuni  in  duos  qua- 
dratoquadratos,  et  gencraliter  nullam  in  inlînituin  ultra  qiiadratuiii 
potestatem  in  duas  ejusdein  noniinis  las  est  dividero  :  eujus  rei 
dcmonstrationem  niirabilem  sane  detexi.  Hanc  marginis  exiguitas  non 
eap(;ret. 

III  ([>.  (i.>). 
(Ad  qusstion.  X  Libr.  II.) 

Dalum  numeruiii,  qui  ex  duubiis  coiiqiuiiiuir  (|ua(iialis,  in  alius  <  duos  >  quadralos 
parliri. 

Nuni  vcrb  nunierum  ex  duobus  enbiseornposituin  dividcre  poterinius 
in  alios  duos  eubos?  ll;ec  quteslio  dil'licilis  sane  nec  Baebeto  aut  Viehe 


292  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  I^  PARTIE. 

cognita,  fortassc  nec  ipsi  Diopiinnto;  ejus  tamcn  solutionem  dedirnus 
infra  in  notalis  (')  ad  qusestioiioni  secundani  Libri  IV. 

IV  {p.  ."7). 
(Ad  question.  X  Libr.  III.) 

OiiU)  nlii|iio  numcro,  invciùre  tros  alios,  uL  coiiipositiis  ex  binis  qLiibusIilipl  ndsuiiiplu 
clnlo  niiiiicro  faciat  fiiiadratiim,  scil  cl  sumina  Iriiiin  (lato  minicrn  adjcclo  facial  (iiiadra- 
liiiii. 

Quomodo  invcniendi  siiU  ([uatuor  numeri  ut  compositiis  ex  l)inis 
(jnibuslibet  adsumpto  dato  numéro  conficiat  quadratum,  invcninius  ad 
propositionom  30  Libri  V. 

V  (r-'"S)- 

(Ad  question.  XI  Libr.  III.) 

Dalo  aliqiio  niiincro,  invcuirc  1res  alios,  ut  coinpositiis  ex  diiobiis  qiiibiislibcl  demplo 
dali)  iuiiiiei-o  facial  qviadraUim,  sed  cl  Irium  siiinma  dctraclo  dalo  mimci'o  facial  qiiadra- 
liim. 

Qiise  notavimus  ad  31^'"  Libri  V,  docebunt  quomodo  inveniendi  siut. 
(juatuor  numei'i,  quorum  l)ini  (piilibot  suuipti  dompto  dato  numéro 
conficiant  ([uadratum. 

VI  (p.  mS). 

(Ad  quœstion.  XVII  Libr.  III.) 

hiveiiire  Ires  numéros  ut  produclus  ex  binorum  nudliplicalioiie,  adsum|ità  eoruindeni 
suuiiuâ,  (pjadraUim  facial. 

Exstat  liujus  (|utcstioni.s  Dioplianti  problema  (-)  in  Libro  V  ((lues- 
tionc  5.  Num  verb  problema  scquens  ipse  Diopbantus  sciens  pr;eter- 
misit,  an  polius  in  aiiqiio  fredecim  iibrorum  couslructum  erat,  nesci- 
mus  : 


('  )   Vi)ir  ci-aiircs  l'observalioM  l.\. 

C^)  J)inph.,  p.  '210  :  n  bivciiii'O  très  qua(h'atos,  ul  quem   biui  faciinU  plauum,  sive  ad- 
sciscal  anibyruin  suiniuam,  sive  rcliquum,  facial  quadratum.  » 


OBSERVATIONS  SUR  DIOPIIANTE.  293 

■    fnvenire  1res  quadralos  ut  productiis  ex  bi/iorum  multiplicalione ,  u<l- 

surnptà  conimdeni  siir/i/nà,  quadralum  facial. 

Hujus  tamcn  qua^stionis  itifinitas  solulionos  darc   possumus.   En, 

vorbi  gralia,  scqiientcm  solutioncm  :  satislaciunt  nempe  prohiemati 

très  quadiati  scquentcs 

3  5o4  381  a  oig  94i  . 

2o3  4oi  2o3  !\o\ 

l'rinius  ([iiadratus,  Socundiis  ([iKidratus,  Tertius  {[uadratus. 

Iino  et  iiUcriiis  progredi  et  Dioplianteani  qiKESlioncin  promovcre 
niliil  velat.  Sequeiis  eniin  problema  generaliter  et  intinilis  niodis  coii- 
sti'uxiimis  : 

Invenire  quatuor  numéros  sub  (juibus  biais  quod  fil  pUinuin,  adseilà 
amboruin  sitinmà,  facial  (juadralum. 

Inveniantiir,  per  S'""  propositionem  Libri  V,  très  quadrati  ut  qiieiii 
bini  faciunt  planuni  adsciscens  amborum  summam  faciat  quadratiini, 
et  simto  illi  luimcri  ([uadrati 

9.5       64       196 
9  '      9  '       9 

Sunt  ei'go  très  isti  quadrati  très  primi  nostrsc  quœstionis.  Ponatur 
quartus  iN;  fient  tria  producta  unà  cuni  summis  aH|uaiia 

—  N  H ,     ^—  N  +  — ,     —  N  +  ^^  • 

9  9         9  9  9  9 

rriiiiiini,  Sociindinu,  Turtiiiin. 

Ilœc  igitur  tria  3e([uarula  quadrato,  et  oritur  triplicata.sequalitas, 
cujus  explicationeiu  dedimus  ad  ([ua3stioiicm  24  Libri  VI. 

VU  (p.  127-128). 

Ad  commentarium  (in  quaastion.  XXII  Libr.  III),  praecipue  ad  locum  illum  : 

Aih'crlc  tcrùo  etc.  (  '). 

Numcrus  priuius,  (|ui  su|)eral  uiiitate  (|ualeruarii  niultipiicetn,  seuiel 

(')  Ce  rein oi,  indique  par  Samuel  Kermal,  ii'esl  pas  exact;  l'observaliu!!  île  Fermai 
porte  surtout  sur  la  lin  du  cumuiculairo  de  Itaeliel,  à  partir  de  «  C;elcrum  uniinadversioiie 


29i  ŒUVRES   DE   FERMAT.  -  11"   PARTIE. 

tantum  est  hypotcnusa  trianguli  rectanguli,  cjus  qiiadratus  bis,  cubus 
ter,  quadratoquadratus  qualer,  etc.  in  infmitum. 

Idem  numcrus  priimis  et  ipsius  quadratus  componuntur  semel  ex 
duobiis  quadratis;  ejus  cubus  et  quadratoquadratus,  bis;  quadrato- 
cubus  et  cubocubus  ter;  etc.  in  infinitum. 

Si  numerus  primas  ex  duobus  quath'atis  compositus  ducatur  iii 
alium  primum  etiam  ex  duobus  composituin  quadratis,  productum 
componetur  bis  ex  duobus  quadratis;  si  ducatur  in  quadratumejusdeni 
prinii,  productum  componetur  ter  ex  duobus  quadratis;  si  ducatur  in 
cubum  ejusdcm  primi,  productum  componetur  quater  ex  duobus  qua- 
dratis; et  sic  in  infmitum. 

Hinc  facile  est  determinare  quolies  numerits  datas  sit  hypotcnusa 
trianguli  rectanguli. 

Sumantur  omnes  primi,  quaternarii  multiplicem  unitate  supcrantes, 
qui  datum  numcrum  meliuntur  :  verbi  gratia,  5,  i3,  17. 

Quod  si  potestates  dictorum  primorum  metiantur  datum  numeruni, 

(liioqiie  (ligimni  esl,  elc.  (p.  ['27,  1.  7)  ».  En  fait,  le  problcinc  de  ttiophanlc  consisle  à 
irouver  quatre  nombres  tels  que  la  somme  de  leurs  carrés,  augmentée  ou  diminuée  de 
ciiacun  de  ces  nombres,  fasse  toujours  un  carre.  Dans  son  couunenlaire,  Bacliet  remarque  : 

i"  Comment  Diopliante  ramène  ce  problème  à  celui  de  trouver  quatre  triangles  rectan- 
gles en  nombres  ayaiU  une  même  hypoténuse; 

2"  Comment  ce  nouveau  problème  se  résout  en  nombres  entiers  par  le  clioi\  do  deux 
triangles  rectangles  non  semblables,  et  on  multipliant  les  côtés  de  chacun  d'eux  par  l'Iiypo- 
Icnusc  de  l'autre. 

C'est-à-dire  que  si  l'on  a 

ci-  +-  //-  —  c-         et         '(';  +  /j^  =  c; , 
on  aura 

I  I  )  icx  =  at'i  -(-  Ijc\  —  n^c  -\-  h^c  . 

■>"  Si  d'ailleurs  les  hypoténuses  sont,  chacune  respectivement,  somme  de  deux   carrés, 

leur  ])ro(hiit  peut  être  décomposé  en  deux  carrés  de  deux  manières  dillërentes. 

Si  l'on  a 

(•  =  3-^-4-p2        et        c,  =  a^  +  p';, 

m\  aura 

Hachot  ajoute  (pie,  toutefois,  les  deux  carrés  composant  chaque  hypoténuse  doivent  être 
inégaux,  et  ipi'il  ne  doit  pas  y  avoir  de  proportion  entre  les  ipiatre. 

("  Comme  maiiilenaut,  si  un  nombre  esl  décomposé  en  deux  carrés  (soit  p'^  et  c/-),  on  en 


OBSERVATIONS  SUR  DlOPllANTR.  295 

disponanfur  iinà  ciim  reliquis  loco  latcriim  :  vcrbi  gratia,  mctianlur 
tlatiim  niimoriiin 

5  pcr  ciiljiim,       i3  per  quadralum,      cl   17  pcr  lalus  simplicilcr. 

Sumantur  cxponentes  omnium  divisorum  :  nempe  numcri  5  expo- 
ncns  est  3  propter  ciibiim;  numeri  i3  exponens  est  2  proptcr  quadra- 
tiim  et  numeri  1  7  unitas  tantnm. 

Oi'dinentur  igitur,  ut  voUieris,  dicti  omnes  exponentes  :  ut,  si  velis, 

3.2.1. 

Ducatur  primus  in  sccundum  his  et  producto  adjicieudo  summam 
primi  et  secundi,  fit  17.  Ducatur  jam  17  in  tcrtium  bis  et  producto  ad- 
jiciendo  summam  17  et  terfii,  fit  52.  Datus  igitur  numerus  erit  hypote- 
nusa  52  triangulorum  reclangulorum;  nec  est  dissiiiiilis  in  quotcum- 
que  divisoribus  et  ipsorum  potestatibus  mctbodus. 

Rcliqui  numeri  primi  qui  quaternarii  multiplicem  unitate  non  supe- 

dédiiit  qu'il  est  l'Iiypotéiiusc  d'un  liiaii.L;le  rcclaiiglc  en  nniiibros,  car 
(  //^  +  q^  y-  =(p''~<i^y-^(  ;.  pq  )'- , 

on  aura  ainsi  le  moyeu  de  coiistruiro  deux  nouveaux  triangles  reelangles  aviuit  rc,  pour 

hypoténuse,  et  le  problème  sera  résolu,  sous  la  réserve  que  les  opérations  ne  seront  t)as 

illusoires,  comme  cela  arriverait  si,  dans  la  double  dccomi>osiliou  (a),  on  tombait  sur  une 

,     1               -     .                 .  •                .                  ,        ,            .  «1        51  +  3 
somme  de  deux  carres  ccaux;  on  doit  eu  conséquence  exclure  le  cas  ou  75-  = • 

5°  liacliet  indique  les  corrections  qu'il  a  apportées  au  texte  grec. 

6°  Il  montre  comment  le  procédé  de  Diopliante  peut  être  généralisé,  en  prenant  deux 
nombres  sommes  de  deux  plans  semblables;  le  produit  de  ces  nombres  peut  en  elTet,  s'il 
n'y  a  pas  iiroporlion  entre  les  com|)osants,  être  divisé  en  deux  carrés  de  quatre  manières 
différentes. 

Enfin,  il  soulève  la  question  que  Fermât  a  complètement  résolue  dans  son  observation, 
à  savoir  de  trouver  un  nombre  déeompxjsable  en  deii\  carrés  de  tant  de  manières  que  l'on 
voudra.  Si,  dit-il,  on  multiplie  un  nombre  (pii  est  i  fois  seulement  somme  de  deux  carrés 
par  un  nombre  jouissant  do  la  même  propriété,  le  produit  sera  somme  do  deux  carrés 
■f.  fois  seulement.  Un  tel  nombre,  multiplié  par  un  autre  décomposable  i  seule  fois,  don- 
nera un  produit  décomposable  3  ou  4  fois  seulement  ('5  fois  si  le  multiplicateur  a  un  fac- 
teur comuum  avec  le  multifilicande,  4  fois  dans  le  cas  contraire).  Un  nombre  décomposable 
j  fois  seulement,  multiplié  par  un  ((ui  no  l'est  que  1  fois  seulement,  donnera  (en  excluant 
le  cas  de  facteurs  communs)  un  produit  décomposable  0  fois  seulement. 

On  peut  continuer  ainsi  indéfiniment  :  Un  nombre  décomposable  4  fois  et  un  qui  l'est 
I  fois,  ou  bien  deux  décomposabics  2  fois  seulement  donneront  un  produit  8  fois  décom- 
posable. Un  nombre  G  fois  décomposable  par  un  ■>.  fois  décomposable  donnera  un  produit 
■i.\  fois  décomposable.  Bacliet  donne  des  exemples  sans  démonstration. 


290  ŒUVRES   DE  FERMAT.  -  IP   PARTIE. 

rant,  iiiliil  aut  addunt  quœstioni  aiit  detrahunt  nequc  ipsoriim  potcs- 
tatcs. 

Invenirc  numerum  qui  qiiotics  quis  relit  sil  hypolenusa. 

Qua>ratur  numerus  qui  sit  septies  liypotenusa. 

Numcrus  7  datus  dupletur  :  fit  14.  Adjicc  uiiitatem  :  fit  i5.  Sunio 
omncs  primos  qui  0iensurant  i5  :  sunt  lii  3  et  5.  Ab  unoquoque  demplâ 
unitatc,  sume  reliqui  dimidium  :  fiunt  i  et  2.  Quœrantur  tôt  prirrii 
divcrsi  quot  hic  sunt  numcii,  iiempc  duo,  et  secundum  exponentes  i 
et  2  intcr  se  multiplicentur,  nenipe  unus  in  quadratum  alterius;  in  hoc 
casu  satisfiet  quœstioni,  modo  primi  quos  sumis  supcrcnt  quaterna- 
riuni  (')  unitate. 

Ex  liis  constat  facile  possc  iiiveniri  numorum  minimum  qui  quoties 
quis  velit  sit  liypotenusa. 

J/n'cnirc  itumcrum  qui  quoties  quis  velit  cowponalur  ex  duohus  qua- 
dratis. 

Sit  datus  numerus  10.  Ejus  duplum  20,  cujus  omncs  partes  prima- 
sumantur  :  2.2.5.  Ab  unaquaque  toile  unitalem  :  liunt  i.i.4-  Suman- 
tur  igilur  très  numeri  primi,  qui  nempe  unitate  supcrcnt  quaterna- 
rium  (')  :  verbi  gratia,  5,  i3,  17;  et  quadratoquadratus  unius,  propter 
exponenlem  4,  ducatur  in  reliquos  duos,  fiet  numerus  quwsitus. 

Ex  bis  facile  potest  inveniri  minimus  numerus  qui  quoties  quis  velit 
componatur  ex  duobus  quadratis(^). 

Ut  autem  dignoscatur  quoties  datus  numerus  ex  duobus  quadratis 
compointur  : 

Sit  datus  numerus  325.  Numeri  primi  qui  eum  coniponunt,  nempe 
(juaternarium  (')  unitatc  superantes,  sunt  :  5,  i3,  bic  semel,  illc  pcr 
(]uadratum.  Exponentes  disponantur  :  2.1.  Productum  multiplicatione 
jungatur  summœ  :  fit  5,  ciii  adjunclii  unitate,  fit  G,  cujus  dimidium  3. 
Toties  igitur  numerus  datus  coinponitur  ex  duobus  quadratis. 

(  ')  Lisez  «  (inaleriiarii  miiUiplicein  u. 

(-)  l);ins  l'cililion  du  SaïuuL'l  Fcrnial,  lo  luxlo  ilc  ccl  alinca  so  trouve  après  celui  des 
trois  suivaiils. 


OIJSEHVATIONS  SUU  DIOPIIANTE.  207 

Si  cssent  très  exponentcs,  ut  2.2.1,  ita  procedenclum  :  Productuin 
sub  prioribiis  adjunclum  summ;o  lacit  H.  Diicatur  8  in  tertiiini  et  jim- 
i,'a(iir  productum  siimma;  :  fit  17,  cui  jiingc  iinitatcm  :  fit  iS,  ciijiis 
diiiiidiiim  dat  9.  Toties  iste  secuiidus  numeriis  coiiiponetur  ox  diiolius 
quadralis. 

Si  iiltiimis  luimeriis  hifariaia  dividciidus  es.seL  iiiipar,  (une,  deinpià 
unitalc,  ndiqiii  diniidium  sumi  dchet. 

Sod  proponatur,  si  placol,  scquens  quicslio  :  I/ncnirc  nuinvmm  in 
uilcgris  f/iii  adstimpto  dalo  nitincro  confîcial  <ma(lraluin  cl  sil  Itypolcniisa 
(liiotHhet  triangulortun  rcctangulorum. 

Haec  qua?stio  ardua  est.  Proponatur,  verhi  gratia,  invcniendus  nn- 
merus  qui  sit  bis  liypotenusa  et  adsumpto  hiiiario  conficiaf  (piadra- 
tum. 

Erit  quaesitus  luimerus  2023,  et  sunt  alii  infiniti  idem  priestantes, 
ut  3362,  etc. 

VIII  (p.  .33). 

(Ad  commentarium  in  question.  II  Liir.  IV.) 

yu.KSTio  DiopiiVNTi  :  Invenirc  duos  niimcros,  ut  illorum  iiUcrv;illum  daUim  fiici;it  1111- 
nierum  et  cuborum  quoquc  ab  ipsis  ortorum  sit  quod  pra^scribilur  iutci'vallum. 

Qu.ESTio  i-niMA  B.vciiRTi  :  Ualis  duubus  cuhis,  iiiver.ire  duos  alios,  quorum  siimuia 
a'qualis  sit  datorum  intervallo.  Oportct  autem  dupluin  niinoris  cubi  non  suporarc  ma- 
jorem. 

Caiwii  :  Ulrumquc  daloruin  cuboruni  ducito  ter  in  latus  alterius,  j>roductos  dividc  pei- 
sumniam  cuborum,  a  majore  quolicntc  aufer  minus  latus,  cl  minorem  quoticntem  aufcr  a 
majore  latere;  rcliiii[uentur  cuborum  quœsitorum  lalcra. 

Detcrminationem  operalionis  iteiatione  facillinie  toliinuis  et  gene- 
ralitcr  tum  liane  quœstionem,  tutn  sequentes  quœstiones  construinnis, 
quod  ncc  Bachetus  née  ipse  Vieta  (  '  )  expedirc  potuit. 

Siiit  dati  cubi  G4  et  12.G,  inveniendi  alii  duo  (|noruin  suinnia  a'(|ua- 
lis  sil  daloruui  intervallo. 


(  ')  Vicie  avait  déjà  traité  comme  Baclicl  les  trois  questions  sur  lesquelles  portent  celle 
ob.servation  de  Fermai  et  la  suivante.  Voir  Zktictic.  IV,  18.  ig,  -hi  (  |iages  71-75  de  l'édi- 
tion de  Scliootcn). 

KbBMAT.  1.  38 


•iOS  ŒUVRES   DE   FERMAT.-  Il-   l'AKTlE. 

Ex  ([uaistione  tcrtia,  folio  scquciiti  ('),  quaM-antiir  duo  alii  cul)'! 
(|uorum  diiïerentia  œquet  diiïorentiam  datorum.  Illos  HaclieLus  iiivcnit 
et  sunt 

.r-^-      Ci.       ~ -• 

•2.)o  o:j7  l'.jo  olf-] 

[sti  duo  ciibi  ex  constructione  habont  inlervalluni  .Tequalc  intervallo 
datorum;  sed  isti  duo  cubi,  inventi  per  quœstionis  tcrtia;  opcrationeni, 
possunt  jain  transferri  ad  quaeslioncm  primam,  quuni  duplum  ininoris 
uoii  superel  iiiajorem.  Datis  ilaque  bis  duoI)US  cubis  qu;erantur  alii 
duo  quorum  summa  a.>quctui'  intervallo  datorum;  id  ([uidem  licel  per 
determinationem  bujus  quaîstionis  prim».  At  intervallum  datorum 
borum  cuI)orum  est  pcr  qutustionem  tertiam  iequale  intervallo  cubo- 
rum  i)rius  sumptorum  G/j  et  12:');  igitur  construcre  nibil  vetat  duos 
cubos  quorum  summa  ;equalis  sit  intervallo  datorum  (i'i  et  12), 
(|uod  sane  miraretnr  ipse  Baclietus. 

imo,  si  très  ist;e  qua^stiones  eant  in  cireulum  et  itercntur  in  inlini- 
tum,  dabuntur  duo  cubi  in  infinitum  idem  pr;estantes;  ex  inventis 
(mim  ultimo  duobus  cubis  quorum  summa  a'quet  dilTerentiam  dato- 
rum, pcr  quœstionis  secundic  operationem  quœremus  duos  alios  quo- 
rum diflerentia  a?quet  summam  ultimorum,  iioc  est  intervallum  prio- 
rum,  et  ex  bac  differentia  rursum  qu;eremus  sumniam  et  sic  in 
intinitum. 

IX  (p.  >-sr,). 
(Ad  eumdem  commentarium.  1 

Ol'.estio  seclnda  B  vkmiîti  :  Dalis  duobus  cubis,  iuvciiirc  liuos  abos,  (luoruiu  ililïereutii.1 
tU(|uct  sunimam  dalorum. 

Cniiiin  :  Uli'uuu|uo  (hitoi'um  ciiborum  (hicitci  lor  in  biliis  allei'iu?;,  iiroduclos  divldc  per 
iulci'valhiui  culjorum,  et  niinori  quolienti  adde  uuijus  lalus,  alqiie  a  majore  quotienlc 
auTcr  uiiiius  hitus;  summa  cl  rosiibiuui  exbibebuiU  qu.L'silorum  bitera  cuboruui. 

Ol'.estio  tertia  Haciiiîti  :  Datis  duobus  cubis,  iuvcuirc  alios  duos,  quorum  diU'orculia 
a;(|uel  datorum  dilterentiam.  0|)ortot  autcm  dupUim  minoris  excederc  majoroni. 

Cation  :  l'roductum  ex  utro(]uocubo  teriu  latus  allcrius  dividc  per  summam  cuborum: 

(')   r<i/>  i'observaliou  suivante. 


0  H  s  1-:  R  V  AI'  IONS   S  [J I!    1)  I  ()  1»  Il  A  N  T  i:.  2!)!) 

a  juajore  (Hiolicnlc  aulcr  iniiuis  lalus,  a  minore  (iiiuLieiUc  aufer  iiiajiis  lalus.  rclim|iJciUui- 
latora  qunfsitoninr)  ciibonini. 

Ilnjiis  qiia'stioiiis  dolerininalioneni  non  ossc  Iciçitimani,  simili  (|ii;"i 
nsi  in  prima  quîcstionc  sumus  operationc,  apcricnuis. 

Imo  ex  siipiadiclis  (|niuslionem,  quam  IJacliclus  ignoiavit,  Iclicilcr 
consliiicmiis  : 

IhUuin  /iiirneriun  ex  diiolnis  citbis  compositiini  in  duos  alios  cuhos  divi- 
dcre , 

idquc   infini(is  niodis  por  o[)eralionum   contiiiuatam ,    nt   supra   mo- 
niiimus,  itcralioneni. 

SiuL  duo  cuhi  quil)us  alii  duo  ii'([ualcs  iuveniendi  8  cl  i.  Primùm 
ex  (|u;os(ionc  sccuutia  (ju;crantur  duo  cuiti  ([uorum  dillercntia  icqucI 
sumniam  datorum,  cruntquc 

8ooo  ,'în  '  3 

Quia  duplum  minoris  excculit  majorem ,  res  deducitur  ad  lertiam 
([u;estionem,  qua-  dcmum  reducelur  ad  pi'imam,  clconslahil  pi'opo- 
sitid. 

Si  velis  secundam  solulioiicm,  rursus  qmostio  redil)i(  ad  secun- 
dam  etc. 

UL  autem  pateat  (|ua'sti()uis  terli;e  determinationem  non  esse  le^iti- 
niam,  datis  duohus  cubis  8  et  r,  inveniemli  alii  duo  (|uoruni  dillerentia 
a'quet  diircrentiam  dalorum. 

Sane  Haclietus  impossibilem  hanc  (ju;esti(ineni  pionuntiaret  ;  eul)i 
lamen  duo  per  nostiani  methodum  invenli  sunt  scquentes  (juorum 
nempe  dillerentia  a'(|uatur  7,  dillerentia'  S  et  r.  Cuhi  auteni  illi  duo 
sunl 

9.  CK>4   ^81   Cr'.:>  I    (,Sr    ?>8',   aiC) 

latera  i[)sorum 


300  ŒUVRES   DE  FEIIMAT.  -  1^  PARTIE. 

X  (p.  .'|fi). 

(Ad  commentarium  in  question.  XI  Libr.  IV.  ) 

Ql'.estio  DiopiivNTi  :  Inveiiiro  duos  cubos  suis  œqnalcs  latcribus. 
Ou.F.STio  B\ciiETi  :  Iiivcnire  duos  cubos  quorum  suinma  ad  siimmani  laterum  sit  iu  dala 
ratione,  dummodo  deuominalor  rationis  sit  quadralus  vel  triens  quadrali. 

E.xlerii  adJcrula  liuic  tleterminalioiii  ([lue  in  notis  soqiicnti  (')  addi- 
diiiuis,  et  niiror  Baclietum  non  quod  mctliodiini  generalem,  (juœ  sano 
est  diffu'.ilis,  non  viderit,  sed  (|uod  saltcm  non  admonuerit  lectorem 
liane  qua^  ah  ipso  traditur  non  esse  generalem. 

XI  (|..  l'iS). 

(  Ad  quaestion.  XII  Libr.  IV.  ) 
Invcnire  duos  cubos  quorum  inlervallum  aequalo  sit  iulervallo  laterum  ipsoriim. 

Utrum  vero  invcnire  liccat  duos  iniadralnquadralns  quorum  i/iletval- 
lum  a'qualc  sil  inlervcdlo  laterum  ipsnrum.  de  hoc  inquiratnr  et  tontetnr 
artificiuni  nostra;  mcthodi,  quod  haud  dahie  siiccedet. 

QiKerantiir  enim  duo  qiiadrato(jiiadrati  ita  ut  difTcrenlia  hUcruin 
sit  1,  et  diirerentia  quadratoquadratorum  sit  cuhus.  Erunt  latera,  per 

priniam  operationcm, 

o  1.3 

—  ^     et     —  • 
■11  11 

Sed,  quia  primus  numerus  notatur  signo  —,  iteretur  operatio  juxta 

(')  Voir  Observation  XII.  Soit  à  résoudre 

.r'  -t-  r' 
'—  ="\ 

lo  procédé  de  Dacliet  revient  à  éliminer/  en  posant  .r  +  >-  =  z.  On  a  alors 

3.r- —  3.r;  -h  z^  =  a, 

équation  qui  se  traite  facilement  par  les  méthodes  de  Diopliantc,  si  a  est  carré  ou  triple 
(l'un  carré. 


OIJSEIIVATIONS   SUH  DlOl' HANTE.  301 

iiostram  rncthodiim  pt  ponatiir  primum  latiis  i  N  —  77!.; 

sociiiuliim  crit  1  N  +  ;^:|, 

cl  incidetiii'  in   iiovani  oporationem  qiue  in  vuris  nuuioris  quiestioni 
satisfaciet. 

XII  (p.  ./i8). 

(Ad  commentarium  in  eamdem  quxstionem.) 

Qu.ESTio  lt\ciiiiTi  :   Inveiliro  duos  culw^,  quonun  inlcrvallum  ad   inlervalhim  latcniiii 
(lataiii  habcal  ratioiicm,  diiminoilo  dciiumiuator  ratioriis  sil  quadraliis  vcl  Irions  (|iuidi-ati. 

D('tcrmina(io  est  illegitima,  quia  non  gencralis.  Atldenduni  igi[iir 
«  vel  muUipIex  per  numéros  primos  qui  superant  unitale  teniaiii 
inuUi|)licL's  aut  ab  ipsis  compositos  »,  ut  7,  i3,  19,  ^7,  etc.,  vcl  21, 
91,  etc.  Denionstratio  et  construclio  ex  nostra  metliodo  petenda\ 

XIII  ([1.  i5/|). 
(Ad  quaestion.  XVII  Libr.  IV.) 

Invciiii'o   1res  luimoros  aequales  qiuidrato,  ila  ul  qiiadraliis  cujiislibcl  ipsoruni  adscilo 
scquciilc  numéro  facial  quadraUini. 

Elcgantius  fortassc  ila  solvetnr  ha'C  quœstio. 
Ponatur  primus  nunierus   1  N, 

sccundus  -jN  -t-  I,  ul  cum  quadratu  primi  conficial 

quadratum; 
ponatur  tcriius  (juilihct  unitatuni  et  numerorum  numerus,  eà  condi- 
tione  ut  additus  quadrato  secundi  conficial  quadratum;  vcrbi  gratia, 
sit 

:',N-+-3. 

lia  igitur  dualius  propositi  partibus  fit  salis;  supcrcst  ut  suinma 
trium,  scd  et  quadratus  teriii  unà  cum  primo,  conficial  quadratum. 

Summa  trium  est  4  -1-    nN; 

summa  vero  cjuadrati  teriii  et  primi  est  9  4-  25l\  +  iGO, 


•M-2  (EUVIIES   DE  FE[{MAT.  -  11^    PARTIE. 

()riliii'(liie  (liiplicala  .XHiualitas,  ciijiis  solutio  in  pidiiiplii  si  imitâtes 
<|u;>dralas  ad  euiiHlom  luimcrum  qiiadratum  in  ulrovis  iuiiiumo  qua- 
(irato  ail;o(|uando  revoccs. 

l'^àdoinquu  via  facillime  cxtendetur  quœstio  ad  (iiiatuor  iuiiiktos  et 
iniinitos;  cavcndum  ciiiin  solummodo  erit  ut  siimma  unitatum,  qua>  iii 
singiilis  luinioris  |)Oiuintiir,  confuiat  quadratiiin  :  quod  qiiidcin  lacilli- 
iniiiii  est. 

XIV(r.  i56). 

(Ad  quaestion.  XVIII  Libr.  IV.) 

Invoiiii'c  ti'CS  iiuineros  a^qiial<"s  qnadralo,  iil  eujiisvis  ipsnrum  quadraliis,  dcniplo  qui 
riiin  ordiiic  sequitur,  facial  quadraluin. 

liodein  qiio  in  stipcriore  qu;estione  iisi  sunius  vatiocinio,  liane  qiio- 
qiie  solvcnius  et  ad  qiiolliiiet  luimcros  extendenuis. 

XV  (p.  I.KJ). 

(Ad  quaestion.  XX  Libr.  IV.) 

Iiiveuirc  ti'cs  numiu'us  iiiddiiiilc,  ul  ([uom  bini  prodiiciiiil  iiuilua  midli|ilicaLiono,  adscilù 
iiiiitaLc,  racial  qiiadraliiin. 

Proponatiir  inveiiirc  très  minieros  ut  queru  liiiii  prodiuunl  uiiitiià 
multiplicatioue,  adscilà  unitate,  faeial  ([uadratuni,  et  pneterea  unus- 
(|uis(|ue  tiiiini,  adseità  unitale,  faeiat  (|uadratuni. 

Ilujus  (juaîslionis  solutioucm  sulqungcmus  et  jam  confeeta  est  ('). 
lia  liât  solutio  iiideiiiiita  pr;rsentis  quyestionis  (-)  ut  unilates  prinii  et 
lertii  nuuieii,  addilà  unitate,  eoufieiant  quadiatos  :  verhi  gralia,  sint 


(  ')  Dioijhanlc  (V,  '5)  a  doiiiK'  une  soUilion  de  ce  problème  dans  le  cas  général  on  le 
nombre  A  ajniiler  (ici  l'unité)  csl  (piclconqnc. 
1.^)  La  solution  sv  àap'!'îrr;)  de  Dioplianle  |icul  Olrc  représentée  par  les  trois  nombres 

//(-N -t- ?.'«,     N,     («i -h  i)-N -i- ■>(/« -i- I  ). 


OTÎSEUVATIONS  SUU  DIOIMIANTE. 

trt'S  luiiiuM'i  iiiileliiiito 


[iiimiis . . . 

seci indus  ...  i  N, 


à.  8', 


3G 


■jJ.J 


l*atet  solulioucm  liane  indefinitam  salisfacero  conditionilnis  luijtis 
([uaestionis  vigesimie;  superest  ut  singiili  ex  illis  luimeris,  adscilà  iini- 
tatc,  conficiant  quadratos  et  orictiu-  triplicata  icqualitas,  cujiis  solnlio 
dit  in  proniptii  ex  nosti'a  nicthodo,  qiuim  nuincrus  unitatnni  in  (iiinli- 
l)et  ex  istis  luimoris  uiiitate  aiictis  sit  qiiadratiis. 

XVI  (p.  .li.). 

(Ad  quaestion.  XXI  Libr.  IV.) 

liivcniro  ([iiaUinr  luiiiiord.s.   lU  (|iii  lU  c\  biiiiiniiu  iimlua  iniilliplicaliDiie,  ailsrilà  iiiii- 
UUe,  facial  qiiailratuiii  (  '  ). 

Inveniantur  ti'e.s  niuneri  quilihet  ut(|iii  lit  l)iiioriiin  iiintiià  niiiltipli- 
catioiic,  adscitâ  unitate,  i'aciat  (juadratnni  :  verhi  gralia,  sint  illi  nn- 
nieri  3,  i ,  8. 

Qua-ratur  jam  quartus  eà  condilione  ut  qui  lit  suli  ti'ii)us  inventis 
sigillatini  in  quarluni,  adscitâ  unitalc,  sit  (luadratns.  l'onatur  invc- 
niendus  esse  i  N;  ergo 

i)\  +  i,     item   I  X -r- i ,     item  8N -i- i 

a'quantur  (|uadiato  et  oritur  tii[)licata  ;equalitas  (Uijns  solutio  invcii- 
lioni  iiostra-  debetur.  Vide  (luu'  adnotaviinus  ad  (|ua'sli()noiii  '2\ 
Libfi  VI. 


(')  i'cnnat  duiiiic  de  ce  |ii'oi)leiiic  une  suluLion  tlilléieulc  de  celle  de  l)ii)|)luiule 


304  a:UVRES   DE  FEHMAT.  —  H"  PARTIE. 

XVII  (r-  >«■-). 
(Ad  quaestion.  XXIII  Libr.  IV.) 

Iiivenirc  trcs  numéros,  ut  solidus  sub  ipsis  coiitentus  adscito  quolibol  ipsorum  fucijil 
fiuailralum. 

Non  soliini  absqiie  lemmatc  Diophanti  ('),  sed  eliam  ahsque  tlupli- 
cala  a'qualitate  (-),  solvetur  quœstio. 

Ponatiir  solidum  sul)  tribus  iQ  — 2N, 

pi'imus  numcroriim  sif  imitas, 

secundus  2N. 
lia  namqiie  duobus  partiltus  proposilioiiis  satisfit. 

Pro  tertio,  dividatur  solidum  sub  tribus,  iQ  — 2N,  per  rectangu- 

(')  Soient  .r,,  .r.>,  .rj  l(^s  trois  nombres  clierciiés.  La  solution  de  Diophante  revient  ii 

|)OSor 

.r,  =  i,         .7,.r2.r3=  .r5-+- 2.r,         .ri.i^.Vj-h  .r,=  {.r -^  m )-; 

d'où 

.r,  =  -?.{iii  —  \).v  +  ni"         et         .'"3=  „• 

1(111  —  I  ).r  -i-  in' 

Il  reste  ainsi  à  satisfaire  à  une  dernière  condition,  à  savoir  que  .r^.^■,,.l■^-^  .r^  soit  carré. 
Le  Icmnic  employé  par  Diophante  consiste  de  fait  à  déterminer  m  en  sorte  que  i:,  soit 
linéaire  en  .r,  c'esl-à-<lire  à  satisfaire  ù  la  relation 

■>.{ni  —  I)  =  iw2; 

d'où 

;«=■).  et  .r,  — .  i.r,  avec  .<j  =  jt .2' -H  4 , 

et  enfin 

•''i  ■'•s''3  H-  ■'■3  =  ■'■-  --  I  ■'", 

expression  (pi'il  est  facile  de  rendre  carrée.  Il  est  aisé  de  voir  (|uc  la  solution  de  l'crniat 
est  au  fond  la  même:  car  on  la  retrouve,  si  l'on  change  .'■  en  >.'  —  2. 

(-)  L'emploi  de  la  (/«tt/jfc  ('(/««/«w  était  indiqué  par  Dachet,  d'après  la  marche  suivie 
[lar  l)io|)liante  lui-même  dans  le  problème  suivant,  qui  ne  diffère  de  celui-ci  que  parce  que 
chacun  des  nombres  cherchés  doit  ûlre  non  pas  ajouté,  mais  retranché  du  produit  de.*; 
Irois.  pour  former  les  expressions  à  éi-aler  à  des  carrés.  Iri  lîachcl  [)0sait  de  fait 

.r,  =  .r,         x,  =  I ,         .7-3  =  .r  —  1 , 

et  il  ramonait  le  problème  à  la  (tatihle  cqiiatian 

.r-  —  .»■  -I-  1  =  a-,         .1-  —  I  =  p'^. 


OBSERVATIONS  SUR   DIOI'HANTE.  30a 

lum  sub  primo  et  secundo,  quod  est  2N;  orietur  ex  liac  divisione  ter- 
tius,  '  N  —  I,  qiio  addito  ad  solidum  sub  triltus  fit 

iQ  —  f  N  —  I,     (|uod  icriuari  (ioltcl  quadralo. 

Oportet  autem  valorem  numori  majorem  esse  l)inario,  proptcr  posi- 
tiones  jam  factas;  «quetur  igitur  (|uadrato  cujus  latus  iN—  aliquo 
unitatum  numéro  binario  majori.  Oninki  constabuut. 

XVIIl   (|..  .Sn). 

(Ad  commentarium  in  quaestion.  XXXI  Libr.  IV  ) 

(JU/ESTio  :  Invenirc  quatuor  nuinoros  quadratos,  quorum  sumuia,  cum  sunimà  laUîruui 
conjuncta,  numcruni  inipcratum  facial  (  '  ). 

Imo  proposilionem  pulcberrimam  et  maxime  generalem  nos  primi 
deteximus  :  nempe  omnem  numerum  vel  esse  triangulum  vel  ex  duo- 
bus  aut  tribus  triangulis  compositum;  esse  quadratum  vel  ex  duobus 
aut  tribus  aut  quatuor  (juadratis  compositum;  esse  pentagonum  vel  ex 
duobus,  tribus,  quatuor  aut  quinque  pentagonis  compositum;  et  sic 
deinceps  in  infinitum,  iu  liexagonis,  beptagonis  et  polygonis  (|uibus- 
libet,  enuntiandà  videlicet  pro  numéro  angulorum  generali  et  mirabili 
propositione. 

Ejus  autem  demonstrationem,quœ  ex  multis  variis  et  abstrusissimis 
numerorum  mysteriis  derivatur,  liic  apponere  non  licet  :  opus  cnim  e( 
libruui  integrum  buic  operi  destinare  decrevimus  et  Aritbmeticen  bac 
in  parte  ultra  vetercs  et  notos  terminos  mirum  in  modum  promo- 
verc. 


(')  Ce  problème,  comme  le  remarque  Uacliel,  se  ramène  facilement  à  déconqioscr  uu 
nomljrc  donne  en  quatre  carrés,  question  que  Dioplianle  n'a  soumise  à  aucune  règle,  mais 
(]u'il  semble  considérer  comme  toujours  possible.  Itacliet  affirme  qu'en  effet  tout  nombre 
entier  doit  être  ou  carré  ou  somme  de  2,  3,  ou  4  carrés  entiers;  il  n'en  a  pas  lii  dcmou- 
stniliou,  mais  il  s'en  réfère  à  l'induction,  donne  le  Tableau  de  la  composition  pour  tous  les 
nombres  de  i  à  120,  et  ajoute  qu'il  a  poussé  l'expérience  jus(|u'à  j>.i. 

I'eumat.  —  I.  3() 


306  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  II"  PARTIE. 

XIX  (p.  .ss). 
(Ad  quaestion.  XXXV  Libr.  IV.) 

Datum  numerum  dividerc  in  très  numéros,  ut  qui  fit  primo  in  secundum  ducto,  sivc 
acWito  tertio,  sive  detracto,  quadratum  faciat.  Esto  datiis  G. 

Ita  facilius  fiet  operatio:Datus  numerusG  utcumque  dividatur,  verbi 
gratia  in  5  et  i.  Productus  demptâ  unitatc,  hoc  est  4.  pei'  6,  datum 
numerum,  dividatur:  evenietf.  Qucm  si  tum  a  5,  tum  ab  i  abstuloris, 
duo  residua  ^  et  ~  erunt  dua^  priores  partes  numeri  dividendi;  tertia 
igitur  erit  f  (')• 

XX(p.  303). 

(Ad  commentarium  in  qnaestion.  XLIV  Libr.  IV.) 

Qu.ESTio  —  Invonire  très  numéros,  ut  compositus  ex  tribus  multiplicatus  in  primiini 
faciat  triangulum,  in  secundum  faciat  quadratum,  in  icrtium  faciat  cubuni. 

BAciiiiTus.  —  ...  Advcrte  postremo,  in  fingcndo  laterc  ultimi  quadrali,  talem  adhiben- 
dam  esse  caulionem,  ut  valor  Numeri  reperiatur  in  integris  numeris,  quum  numorus 
Iriangulus  non  posset  esse  nisi  inleger.  Id  autem  semper  succedel  opérande  modo  a  Dio- 
pbanto  tradito,  si  quadrati  latus  Qngalur  a  tôt  Numeris  qui  sinl  latus  quadratorum  in 
numéro  quadrato  aequando  contcntorum  —  i .  Caîterum  vix  abter  id  ficri  possc,  salis  ex- 
pcricndo  deprehendes  ('). 

Experientiam  non  satis  exactam  fecit  Bachctus.  Sumatur  quilibet 

(')  La  solution  do  Fermât,  fondée  sur  une  identité  facile  à  reconnaître,  est  essentielle- 
ment différente  de  celle  de  Diophantc. 

('-)  La  solution  do  Diophante,  avec  les  généralisation-;  de  Bachot,  peut  se  représenter 
comme  suit. 

Soient  ./"i,  j-2,  .r3  les  trois  nombres  cherches.  Posons 

.r,  -u  .fj  -!-  .3:3  =  .1- 

ct 

_  a(a  -H  T)  _  p2  _  •(•' 

il  vient 

'2 

Posons  maintenant 


OBSERVATIONS  SUR  DIOPHANTE.  307 

cubus,  verbi  gratia,  cujus  latus  multiplici  ternarii  superaddal  uiiita- 
tom.  Erunt,  vcrbi  i^natia, 

2Q—    314      iequanda  triangulo  : 

ergo 

16Q  —  i-Si       iRquabunlur  quadralo, 

cujus  latus  tinges,  si  libet, 

4N-3. 

Etc.;  nihil  enini  vetat  quominus  generali  niethodo,  loco  etiam 
ipsius  3,rcliquos  in  infinitum  impares  usurpcmus,  variando  cubos. 

XXI  (p-  Mg). 
(Ad  commentarium  in  qusestion.  XLV  Libr.  IV.) 

(Ju.ESi'io  DiopiiANTi.  —  Invcnii'O  1res  numuros,  iil  inlorvallum  inajoris  ot  niudii  ad 
iniervalliim  mcdii  cl  minoris  dalam  tiabcat  ralionem,  scd  et  bini  sumpli  qiiadratuni  confi- 
cianl. 

liAciiETUs.  —  ..\)iicniadniodiiin  ergo  in  liac  ([uacsliono  Diophaiilusducel  modum  ([iioduo 
numeri  simul  acquentiir  ([uadralo,  quuin  uler((uo  componitur  ex  Numéris  et  unitalibus,  cl 
mimeri  Numerorum  sunt  iii;oqualcs,  110c  habeiil  ralionem  ([iiadrali  ad  quadralum.  numeri 
aulem  unitatum  sunt  inaequales  et  qiiadrali  :  sic  aio  modum  dari  posse  rosolvcndi  dnpli- 
catam  œqualitatem,  quum  utcrquc  propositurum  numerorum  quadrato  ;cquandorum  com- 
ponitur ex  Numéris  cl  unitalibus,  et  numeri  Numerorum  suni   iniuquales,   nec   liabenl 

on  a 

"(i-i-i)  ,    ,        .         , 

=,.;2j;2_34_^,.^ 

d'où  l'on  posera 

(-2  2-1-1)-         ou  r03-.f- — 8;*— 8y''-i- I  =  (43.(:  —  0)- 

_  8;t-i-S-c3-(-  g2_, 


et 


8;4_(_  ^y' —  (0  -1-  1)- 
Mais  il  faut  que  a  soit  cnlicr  et,  par  conséquent,  que   —^ le  soit. 

Si  l'on  [irend  S  =  t,  comme  l'a  fait  Diopliante,  et  comme  liaclict  l'a  cru  nécessaire,    on 
peut  prendre  tout  à  fait  arbitrairement  les  entiers  c  cl  -y- 

Fermai  prend  3  =  1,  comme  l'avait  fait  Diopliante;  il  fait  d'ailleurs,  dans  l'exemple  iiu'il 
choisit, 

7  =  7,        0  =  3. 


308  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  11=  PARTIE. 

raiionem  quadrali  ad  quadratum,  sed  eL  niimcri  iinilalum  inaequales  sunt,  sive  quadrati  sinl, 
sive  non.  Id  aiileni  prœstabimus  in  diiplici  casu. 

Prinius  casns  est,  quum  niiniororum  qiiadrato  asquandorum  intcrvallum  lalo  est  iil,  eo 
per  aliquem  unitatum  nunicrum  multiplieato  vcl  divise,  et  i)rodiicto  vel  (|uotiente  a 
minore  propositonim  numcrorum   detraelo,    supersil  unitatum  numerus  solus  quadra- 

IliS.... 

Secundiis  casus  est,  quum  numcrorum  quadrato  ;pquandorum  intervallum  laie  est  ut,  co 
per  aliquem  unitatum  nimicrum  multiplieato  voldiviso,  et  prodiicto  vcl  quotiente  a  minore 
propositornm  numcrorum  detracto,  deficiat  unitatum  numerns  solus,  qui  ad  nudliplicato- 
rcm  vel  divisorem  raiionem  haboat  (juadrali  ad  qiiadratum... 

S(^d  proponatur,  si  placet,  hœc  duplicata  a'qualitas,  nempe 

2N-1-5       (M       fiN -1- 3       a-quaiidi  f|uaclralo. 

Quadralus  a-quandus  tNh-">       erit       16, 

et 

quadralus  iEquandus  6N  +  .->      eri(      3(5, 

et  invenientiir  alii  in  iiilinidim  quaîstioni  satisfacientes.  Nec  difticilc 
est  regulam  generaleni  ad  hujusmodi  qutestionum  solutionom  propo- 
ncrc,  ut  vix  limitatio  ista  Bacheti  sittanto  virodigna,  quum  ad  iniiiiitos 
casus  oxtcndi  quod  iu  duo!)us  lantum  adinvenit,  facillime  possit,  imi» 
et  ad  casus  omnes  possibiles. 


XXII  (p.  ^.5). 
(Ad  quaestion.  III  Libr.  V.) 

Date  numéro  apponere  1res  numéros,  ul  quilibel  i[)sorum  et  qui  a  hinis  producitur  qui- 
busvis,  datum  adsumens  numerum,  facial  quadralum. 

Ex  liac  propositione  facile  deducetur  sequens  quœstio  : 

hncnirc  qiialitor  numéros  ca  conditione  ut  quod  siih  hirus  prodiiraUir. 
adscito  dalo  numéro,  facial  quadralum. 

Inveniantur  très  quaîstioni  satisiacicntes  ita  ut  singuii  dato  numeio 
aucti  couficiant  (juadralos  juxta  hanc  propositionem.  Ponatur  quartus 
inveniendus  esse  iN-i-i.  Orietur  triplicata   a'qualitas  cujus  solutio 


OBSEKVATIONS  S>\]\\  DIOPHANTE.  309 

nostrae  niethodi  beneficio  orit .  in  promptu.  Vide  adnotata  ad  21"'" 
quîestionem  Libri  VI. 

Solvetur  itaque  qu;estio,  (|iiam  proposuit  Bacbetus  (')  ad  qu;estio- 
neiii  12  Libri  III,  pcr  liane  moUiodum  qua%  quiini  multo  sit  gcncra- 
lior,  boc  prscterea  amplius  babet  quani  metbodus  Bacbeti,  quod  très 
priores  numcri  aucli  dato  numéro  eonficiant  quadratos  in  nostra  solu- 
tione. 

An  vero  ita  soivi  possit  quœstio  ul  ctiam  quart  us  aucliis  dalo  numéro 
conjîciat  quadralum,  boc  sane  bactenus  ignoramus  :  inquiratur  ita(|ii(' 
ulterius  (-). 

XXIII    (p.    .2,,). 

(Ad  quaestion.  VIII  Libr.  V.) 

Iiwenirc  trin  triangiila  rectangiila  (|iiorum  areui  sint  œciiiales. 

Num  vero  inveniri  possunt  quatuor  aul  ctiam  pluru  ininjîniturn  trian- 
^ula  œqualis  areœ,  niliil  videtur  obstarc  quominiis  quaîstio  sit  possi- 
bilis  :  inquiratur  itaque  ulterius. 

Nos  lioe  problema  construxinius,  imo   et  data   (juâlibet  trianguli 

(')  Page  MO.  —  Soient  .r,,  x^,  .C3,  x\  les  (jualre  nombres  clicrcliés,  cl  a  le  nombre 
donne. 

La  solution  de  iiacliet  revient  à  poser 

II-  —  n                      i'-  —  n 
.r,  =  t  j-.,  = ,  .r3=  ■2(j:,  +  .fo)  —  ('' — n), 

ce  qui  satisfait  aii.\  conditions  pour  trois  nombres.  Si,  pour  le  ijuatrième,  on  pose 

X;  =1'  II, 

on  n'aura  évidemment  qu'à  satisfaire  en  outre  à  la  condition  bien  facile  que 

x^.T:,-^  a    ou     (i' -+-(()■- — 3« 

soit  un  carré  indéterminé. 

Bachot  l'a  résolue,  en  fait,  do  deux  fagons  différentes  :  1"  par  rapport  à  v  —  11,  en  se 
donnant  u;  2°  par  rapport  à  «,  en  se  donnant  v  —  u,  iju'il  suppose  inutilement  devoir  être 
un  carré. 

(^)  Dans  l'Observation  .W'I,  Fermât  a  donné  une  solution  |)uur  le  cas  où  lo  nombre  a 
ajouter  est  l'unité. 


310  (EUVRES   DE   FERMAT.  -  II-   PARTIE. 

areâ  infinita  trianguhi  ejusdeni  are»  exliibemus  :  verhi  gratia,  rlat; 
arcâ  G  trianguli  3./|.5.,  en  aliud  triangulum  ejusciem  area' 


7  120  1201 

lo  7  70 

aut,  si  placct  cadem  denominatio, 

49        1200         1201 


70  70  70 

Perpétua  et  constans  niethodus  hîec  est  :  Exponatur  quodlibet  trian- 
gulum, cujus  liypotenusa  Z,  basis  //,  perpendiculum  D.  Ab  eo  sic  f'or- 
niatur  aliud  triangulum  dissimile  cjusdem  areai  :  nempe  fornietur  al)s 
Z  quadrato  et  B  in  D  bis,  et  planoplana  lateribus  similia  applicentur 
Z  in  li  quadraliim  bis  —  Z  in  D  qitadralum  bis.  Hoc  novum  triangulum 
babebit  arcam  œqualem  areœ  praccedentis. 

Ad  boc  secundo  eâdem  mctbodo  formetur  tertium,  a  tertio  quartum, 
a  quarto  quintum,  et  fient  triangula  in  infinitum  dissimilia  ejusdeni 
areœ. 

Va  ne  dubites  plura  tribus  dari  posse,  inventis  tribus  Diophanti 

40.42.58.,      24.70.74.,      et       i5. 1 12. I i3., 

quartum  adjungimus  dissimile  ejusdeni  tamen  area»  : 
I  412  881 


..89 
4l2  880 
>>89 
1681 
1189 


liyi)otenusa, 

Ijasis, 

perpendiculum, 


et,  omnibus  in  eumdem  denominatorem  ductis,  tient  quatuor  triangula 
in  intogris  a'qualis  areai  qu;e  sequuntur  : 

Prinuini 4?  ■jGo. 

Secunduni ....  28  536. 

Tertium 17  835. 

Ouarluni 1   681 . 


49  938 . 

(J8  962. 

83  23o. 

87  986. 

i33  168. 

.34  357. 

4l2  880. 

î    412  SSi. 

OBSERVATIONS  SUR  DIOPHANTE.  :lll 

câdemque  mcthodo  invenicntur  triangula  ejusdem  area'  in  infinitiini 
et  qua'stio  sequens  ultra  Dioplianteos  limites  progredietur. 

En  etiam  alià  metliodo  (')  triangulum  cujus  area  facit  sextuplum 
quadrati,  sicut3.4-5.;  nempe 

2  896  804.       7  TiC  8o3.       7  77G  48'>- 


(')  J.  DE  lîiLLV  { Doclriitœ  analyticœ  iin'ciitum  noviim,  I,  3S.  p.  11)  :  n  DiopluinUiS  L.  V, 
(j.  8  Iradit  arlem  invcniendi  Iria  triangula  roctangiila  ([ua;  sint  îcqualia  f[iioafl  arcam.  Qui 
vero  plura  ab  ipso  expetct,  nunquani  obtinebit;  praclerca  n»iu]uani  tradidit  Diopliantiis 
methoduni  invcniendi  triangulum  dato  triangulo  œquale  tiuoad  arcam.  Fermatius  utrumcpic 
niox  at(iuo  eàdcm  operatione  pra?stabit.  » 

"  Sil  verbi  gralia  invenicndum  triangulum  cujus  area  sil  G,  <]ualis  est  area  Irianguli  rec- 
tanguli  3.4.5.  1) 

"  Eslo  unum  lalus  cujuspiam  Irianguli  rcctanguli  3,  et  aliud  latus  sit  1  X  -h  \.  llorum 

quadrata  simul  sumpta  exhibent 

25^iQ-i-8N 

pro  cpiadrato  hypotenusœ  :  quare  isle  numerus  œqualur  quadrato.  » 

u  Dcindc  area  istius  Irianguli,  |N  ■+-  0,  débet  esse  sextupla  alicujus  quadrati  ((|uia  pos- 
tulatur  areain  esse  r>)  :  ergo  cjus  areœ  scxtans  quadratus  est,  ac  proinde  ille  ductus  in  30 
eOiciei  (piadralum.  Efficit  autcm 

<jN  +  36  : 

igitur  liic  numerus  aequandus  est  quadrato. 

»  En  igitur  duos  termines  duplicattc  œqualltalis  : 

(jN  -f-  36      et      au  +  I Q  -h  SX. 

In  liis  autem  unitatum  numerus  (|uadratus  est:  ergo  valor  radicis  facile  repcrictur,  critqui.' 

Go  53o  400 
•.>.i  G5o  409 
ac  proinde 

2  .S()<J  «04 


I N  -*-  4      crit 


■X  4oii  (101 


Aliud  autcm  lalus  circa  rectum  est  3.  Igitur  horum  quadrata  simul  sumpta  laciunt  quadra- 
tum  cujus  latus 

7  7-6  485 

2  40 J  Coi 

crit  hypotenusa.  Ergo  liabes  triangulum  rectangulum 

7  77G  485         2  SqG  Soi 
2  40 J  Goi  2   io'3  Goi 

cujus  area  est  sextupla  cujuspiam  (|uadrali,  ncm[ic 

724  201 
2  4o5  Coi 


312  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  \Y  PARTIE. 

XXIV  (p.  2.,). 
(Ad  qusstion.  IX  Libr.  V.) 

Invenirc  très  niinioros  ut  uniuscujusquo  quadraUis,  summâ  Iriiim  sive  addilâ  sivo  de- 
iraclà,  facial  quadralum. 

l'A  siipradictis  patot  posso  nos  construero  generaliter  problema  : 

Inwnirc  quotcumquc  numéros  iil  uniusciijusfjiw  (/uadralus.  summâ 
omnium  sivc  additâ  sn'c  detraclà,  quadralum  facial  ('). 

Hanc  qusestionem  forte  Bachetus  ignoravit  :  Diopliantuni  quippe  pro- 
inovisset,  ut  supra  31"  quœstione  Libri  IV  et  aliis  in  locis,  si  qusestionis 
hujus  solutionem  detexisset. 

XXV(p.   22/i). 

(Ad  commentarium  in  question.  XII  Libr.  V.) 

QtjyESTio  DiopiiANTi.  —  Unitatem  dividero  in  duas  partes,  et  utrique  scgmento  datiim 
numcrum  adjicere  e't  facere  quadratum.  Oportet  aiilem  datum  nequc  imparcm  cssc  *  nequo 


luijus  vero  quadrati  latiis  est 

85 1 


1   :j'ji 

l'er  qiiod  si  dividas  singeda  lalera  trianguli  mox  rcperti,  liabebis  triangiduni  (pi.Esitiim 

12  o6i   328  .>,3j         4  49'i  9I'  oot  i  (^53 

•2  047  iG(3  45i         '2  047  't>(i  4"  î^i' 

ciijus  area  est  6.  » 

"  Adverto  nos  invenissc  lioc  triangidani  pcr  illml  i|iiod  daliim  lïiit  3.4.  j,  ac  por  iiivcii- 
lum  inveniri  posse  icrlitim;  per  lertium  irivcnietur  (piartum,  et  sic  in  infinilum.  » 

(')  La  question  V,  9  de  Diophantc  se  résout  en  elTet  par  une  application  immédiate  de 
la  solution  du  problème  précédent. 

Soient  «i,  a,,  . . .,  «„  les  hypoténuses  de  u  triangles  rectangles  ayant  une  même  aire  A. 
comme 

aj,±  4 A    est  carré, 

les  nombres 

4A 
satisferont  a  la  question  posée  par  Fermât. 


OBSERVATIONS   SU  H  DIOPIFANTE.  313 

(liiplum  cjiis  N.  imitas  niajorem  liabcre  quadrantem  qiiam  est  niiiiierus,  ()uo  ipsiini  nictitur 
pi'iiiuis  iiumL'i'US  *  (  '  ). 

ISaciiictus Kcliqiia   verù  vcrba  «  iicqiic  duphiin  fju.r,  de.   «    adco   viliala  siinl  iit 

millam  commode  recipere  possiiit  cxplicationem.  Non  dubito  quidem  Diophanliiiii  res- 
pexissc  ad  aliquam  numcrorum  non  vidgarem  proprielatem,  qua  dcfinitur  qiiis  niiiiicriis 
par  doligendus  sil,  ul  diiplum  ejus  unitalo  auclum  sit  (inadratus  niiinerus  v(;l  composilus 
ex  diiobus  quadralis.  Sod  quid  sibi  vclil  in  tanta  vcrbonini  caliginc  diviuai'c  non  possnni; 
id  oneris  rulin([iiam  illi  qui  in  codicem  aliquom  cmcndaliorcm  incideril....  Sano  qiiod  ail 
Xilaiider,  verba  illa  corrupla  vidcri  vcllc,  deberc  cum  (|ni  daliir  cssc  duplum  numeri 
primi,  id  utiquc  futile  est  et  nulli  fundamunto  nixum,  quodquo  ipsâ  slatim  expcriuniià 
rolelli  potcst  :  nani,  si  datiis  sit  lo,  is  est  duplus  numeri  primi  S  cl  lamcn  qucTStioni  sol- 
\end;e  minime  rcpcritur  idoneus,  nam  oporlci'ct  dividere  in  duos  (|uadi\Uos  niimonim  21. 
(Juod  quidem  impossibilc  est.  ut  rcor,  quum  is  iicque  ([uadratus  sit,  nc(|uo  suapte  natura 
compositus  ex  duobus  qnadratis. 

Numci'us  21  non  potcst  divicii  in  duos  quadratos  in  fractis.  Hoc 
autem  facillime  demonstrare  possumiis,  et  gcncralius  omnis  numcrus 
cnjus  trions  non  liabet  triontem  non  potost  dividi  iii  duos  (|na(lrat(is 
nc(|ue  in  intcgris  ncque  in  fractis. 

XXVI  (p.  2j5). 
(Ad  idem  commentarium.) 

BvcnETUS.  • —  Aiicpiando  jnihi  vcnit  in  mentcm  Diopliantuni  voluisse  duplum  dati  numeri 
paris  unitato  auctum  esse  iiumerum  pi'imum,  quaiidoquidein  umnus  fere  liujusmodi  uiimeii 
cuinponuutur  ex  duobus  (piadratis,  ipiales  sunl  5,  ij,  17,  2cj,  41,  aliique  primi  numeri  ipii 
sublata  unitato  relinquunt  numci'um  pariter  parcni.  Vei'umtamen  neque  li:uc  cxplicatio  sus- 
lincri  potcst.  Nam  primum  liac  ratione  per  liujusmodi  ronditionem  cxcludercntui'  omncs 

nnmeri,  quorum  (hqilum  unitato  auctum  est  (piadralus  nunierus Dcindc  cxcludcrontur 

ctiarn  multi  numeri,  quorum  duplum  unitato  auctum  componitur  ex  duobus  (piadralis, 
quales  sunt  22,  5S,  G2  et  alii  iunumcrabiles.  Nam  du|ili  liurum  unitalc  aucli  sunl  l'i,  117, 

(')  Le  texte  grec  correspondant  à  ce  passage  incompréhensible  de  la  version  latine  est  le 
suivant  dans  l'édition  de  Haclict  (leçon  tlu  manuscrit  fonds  grec  n"  -lil'j  do  la  BibliothètpK^ 
Nationale)  : 

|j.rÎTî  ô  oir.Xarj'M'i  ajTOi  q  [j."  a.  [XiCCo'/x  î'/t)  [jéçoi  5.   ^  [x;Tp;ÎT3<i  j-fj  ToO  â".  5"', 
et,  d'après  Bacliet,  dans  un  l'itticuiiiis  ^iwcav  (probablement  le  n"  301)  : 

aptOaou. 

Ces  deux  leçons  reviennent  à  la  mOme,  et  tous  les  manuscrits  connus  de  Diopliante  sont 
corrompus  de  la  niOmc  façon. 

Ffiimat.  —  I.  4o 


314  ŒUVRES  DE  FERMAT.^  II"  PARTIE. 

125,  quorum  nullus  al  primus  numcrus,  quum  quilibol  mullos  linbcal  inclicnles;  unus- 
(juisquc  lamen  c  duohus  quadralis  coiiflatur,  primus  scilicct  ex  quadratis  36  et  9,  sccundu^ 
fix  quadratis  81  et  30,  tertius  ex  quadratis  100  et  iS. 

Veia  limitatio  hœc  est,  gcneralis  nenipe  et  omnes  numéros  inutiles 
excludens  : 

Oportet  datum  numei'um  non  csso  imparcm,  ncque  duplum  cjus 
unitate  auctuni,  pcr  maximum  quadratum  ex  quo  mensuratur  divisuni, 
dividi  a  quovis  numéro  primo  unitate  minori  quam  multiplex  quater- 
narii. 

XXVII  (p.  232). 

(Ad  commentarium  in  question.  XIV  Lihr.  V.) 

Qu.ESTio  DiopiivNTi.  —  Unitatcm  dividerc  in  très  numéros  cl  cuilibct  adderc  datum 
cumdcm  numerum  et  ila  qucmlibet  quadratum  facerc.  Oportet  aulem  datum  neque  biua- 
rium  esse  neque  aliquem  corum  qui  fit  addito  binario  ad  oclonarii  mullipiiccm. 

Bachetls Ingeniosa  est  et  autore  digna  liujusmodi  limitatio.  Cœtcrum  quamvis,  ut 

ostensum  est,  h;cc  condiiio  sit  necessaria,  non  est  lamen  sufficieiis,  nain  non  soluni 
numeri  omnes  liac  limilationc  comprelicnsi  solvendjE  quaîstioni  sunt  inutiles,  sed  prae- 
lerca  numcrus  9  el  omnes  alii  qui  fiunl  addito  9  ad  32  vcl  ad  aliquem  cjus  multiplicem. 
qualcs  sunt  4'i  "3,  io5,  etc.;  nam  liorum  triplum  additâ  unitate  neque  quadralus  est 
neque  numcrus  e  duobus  vel  tribus  (juadratis  compositus. ... 

Cœtoium  an  liœ  du;u  limitalioncs  siinul  sufficicntes  sint,  ila  ul  per  ulraniquc  simul 
cxcludanlur  omnes  onuiino  numeri  quorum  triplum  unitate  auctum  non  est  quadralus 
nec  c  duobus  vel  tribus  ([uadralis  compositus,  non  ausim  teniore  affirmare.  Equidem  vix 
adducor  ul  aliter  senliain,  ipium  in  omnibus  numeris  ab  unitate  uscjue  ad  01'J  id  sini 
cx|)crtus. 

Limitatio  ipsa  Bacheti  est  insufticiens,  imo  nec  ipsius  experientia 
satis  fuit  accurata,  nani  87  numerus  cadit  in  limitationom,  non  autem 
in  regulam. 

Vera  limitatio  sic  concipi  débet  : 

Exponantur  duœ  progressiones  ([uadrupUe  altéra  al)  unitate,  altéra 
al)  octonario,  et  una  alteri  superponatur  sic  : 

1,       4,         "6,        64,        256,        1024,        4096,        etc., 
8,       32,       128,       5i2,       2o48,       8192,       32768,       elc. 

et  considerando  primo  terminum  primum  secund;e  qui  est  8,  oportet 


OBSERVATIONS  SUR   DIOPHANïE. 


:515 


<latuni  iiunicruni  non  esse  diipliiin  unitatis,  quia  ipsi  supcrponatur 
imitas,  ncqiie  siiperare  duplo  unitatis  multipliceni  8. 

Deiiulc,  considerantio  secunduni  tei'uiinuni  secunda'  progressionis, 
(jui  est  32,  sumatur  duplum  uumeri  superpositi  qui  est  4  :  fit  8,  cui  si 
addas  oinucs  in  oadem  progressione  supcrioii  proxime  antécédentes 
(in  iioc  cxemplo  invenietur  sola  unitas),  fit  9. 

Sumptis  igitur  duobus  numeris  32  et  9,  oportel  datum  numerum 
ncque  esse  9  ne([uc  superare  dicto  numéro  9  inultiplicem  32. 

(]onsiderctur  niox  tertius  progressionis  secunihe  terminus,  qui  est 
128  :  sumatur  duplum  numeri  superpositi,  qui  est  16  :  fit  3^,  cui  si 
addas  omnes  in  eadeni  progressione  supcriori  proxime  antécédentes, 
(|ui  jain  sunt  1  et  4.  fit  37.  Sumptis  igitur  duoi)Us  numeris  128  et  37. 
oportet  datum  numerum  nc(jue  esse  37,  neque  superai'c  dicto  3-  mul- 
tiplicem  128. 

Cousiderato  deindc  quarto  progressionis  secunda'  termino,  fient  ex 
nietliodo  numeri  J12  et  149.  Oportel)it  ita(|ue  numerum  neque  esse 
149,  neque  superare  dicto  149  multiplicem  5 12. 

Et  est  uniformis  et  pei'pelua  in  infinitnm  melliodus,  quam  neque 
Diophantus  gcneralitcr  indicavit,  nec  Baclietus  ipse  detexit,  cujus  vel 
ipsa  experientia  fallit,  ut  jani  pr;emonuimus,  non  solum  in  numeio  37 
([ui  est  intra  limites  experientiic  de  qua  fidem  facit,  scd  eliam  iii 
numéro  149  et  aliis. 

XXVIII   (p.  :.^.). 

(Ad  quaeslion.  XIX  Libr.  V.) 


Invcnirc  1res  numcros,  iil  cubus  siimm:i' 
eoruni ,  quovis  ipsorum  detraclo,  facial  cii- 
Inim.  Poiialiir  riirsws  trium  siiiiima  i  N.  cl 
ipsi  ^  C,  1^  C,  l'v  C.  Supcrcst  ul  1res  con- 
juiicli  jpqucnliir  iN.  fil  ergo  TTji  C  ;cqiiale 
I  N.  cl  oiiHiia  per  nmncrum  diviilaiilur,  lit 
7yi-jQ  ;ct|ualc  1.  est  aulem  1  qiiadraliis. 
Oportcbal  crgo  cl  luimcruiii  qiiadraloriun 
esse  (piadi'aUim  :  undc  aulem  is  iialiis  est? 
Oiiod  a  tcriiai'io  suljdiicii  siiiil  iros  cubi. 


Eùpeïv   Tçiii;    apt(i;j.oùç,    ottwç  o  ï.7io  toû 
ijuyxs'.aevou    èx    tcSv    Tpcùiv    xù6o;    \tviiv.ç 

ÉXÏITTOV    7rO'.7|    Xijfiov.    TET7./0oJ(I7.V    TtïXtV    C/t 

TpEÏç  ç'"'  ôï.  xal  o-ùxiôv  0  ixàv  xû6oiv  Ç'  ,  ô  îi 
xuciojv  x;  '  ,  0  fis  xuoi'iv  çy  .  Ao'.tiov  eit; 
Touç  TpEÏç  InCJcso.'.  ç"  a.  yi'vs-at  xuCixov 
Bioo^' '  .  Taov  ç"  a.  TfivTï  Trapi  àp'.Oaov, 
xai  yivETi'.  ouvay.oarov  owov  .  '.(jov  y.  y.. 
xai  EdT'.v  ri  aovaç  TExpâyoïvoç.  SeyiSE'.  -/py. 
Xï;   tï;  SijvyaE;;   Etvy.c    TETpàyo^'^v-    ■:r'JOiv 


316 


ŒUVRES  DE  FERMAT.  —  1^  PARTIE. 


iliioi'iim  qiiilibct  minor  esl  iinilatc.  Eo  iloque 
rcs  l'cdit,  ul  invcuiantur  1res  ciibi,  quorum 
(luilil)et  sit  minor  uiiilalo,  sumnia  aulem  ip- 
soruin  a  lernario  sulilala,  facial  quadraUiin. 
Et  quia  volumus  cuborum  qiiemquc  mino- 
rcm  esse  uiiitaLc,  si  statuamus  trcs  numéros 
simili  unilate  minores,  multo  minores  sin- 
i;uli  erunl  unilale.  SicauLem  quadraliim  ((iii 
rclimiiicUir  oportcbil  niajorem  esse  binario. 
Slatuatiir  qiiailraliis  qui  relinquitur  2{.  Opor- 
Icl  ii^ilur  I  dividcre  in  très  cubos  et  liorum 
nuilliplicia  secuniJinn  aliquos  cubos  divisa. 
Eslo  scciindum  mG.  Oportet  igitur  ut  divi- 
damus  1G2  in  très  cubos.  At  162  componitur 
ex  cube  125  et  intervalio  duorum  cuborum. 
(\\  et  27.  llabcmus  aulem  in  porismatis,  om- 
niiiui  duorum  cul)orum  intervalhini  eomponi 
ex  duobus  cubis.  Kecurranuis  ad  proposituni 
initio  et  sumamus  uunmqucmque  cuborum 
invcntorum,  et  quolii)el  ab  unitatc  subtraoto, 
rcsidua  statuamus  pro  quacsilis  numeris  et 
sit  summa  iN.  Ita  fiel  ut  cubus  snmm.T,  quo- 
vis  ipsorum  detraclo,  cubum  faciat.  lîeslal 
ul  Ires  simul  a^qucnlur  iN.  fit  aulem  trium 
summa  2  {  C.  Hoc  cr^o  ;pquatur  1  N.  undc 
fiel  1  N,  f.  Ad  positioncs. 


(Tcov  euT'.  ijLOviooç  «.'.àç.  y.y).  a-rràyeTa'.  e;ç  to 

SÛpEtv    Tpeïç    xûëouç,     OTTIOÇ     SXXaTO?     Cl'JTÙiv 

IXaidiov  ■/)  iji"  â.  TÔ  8È  ijijvO£|ji.a  aÙTôJv  ipOàv 

TOCiaEv  ëxatTTOv  aùtôîv  xùSov  èXâ<T50vx  z'r/y.'. 
|j.ovxSoç  ;x'.îç,  èav  oipa  xataTXîu-idciiJ.sv  toÙç 
Tpsïç  apiOaoùç  èXâ^aovT.ç  ij.ova5o;  a.  TtoXÀoj 
kxï.5T0ç   OL'jTiôv   ÈXiomov   ly.oviooç   ^.   (oiîtô 

CiI/Ei'Xe'.  Ô  X7.TaX£tzÔ;J.EV0Ç  TETpaYlOVOÇ  IXEî'Çw"' 
£iv7.1    SuiSoç.    TETOtyOo)     xa.TaX£'.7rO|A£V0;    TE- 

Tp^YdiVoç  [A°  p.  ôt  .  oti  oùv  Tï  y''  oi£)>e";v  e!ç 
xpEt;  xùëouç.  xa!  xaxx  toùtwv  TroXXarrXâd'.a 

X2.TÏ  TtV<~)V  xûêwv  S'.ïipEOÉvTlOV.  £57(0  oÈ 
XÏTÎ.  TOV    sTç.    ÔcfEl'Xoy.EV   OÙv   tÔv   p;^    O'.eXe'ÏV 

e!ç  tieTç  xûCouç.  sÛYXEtTa'.  Si  o  p;^3  exte 
xùÇ&'j    TOu    pxE    xat    Sûo    x06(ov    ij-Kzo''jy7^ç 

TOUTE  ÇO  Xa'l  TOÛ  xC.  £yOa£>J  SE  £V  TOIs  ^0- 
pc'ijy.OCJtV  *  OTI  TTXVTCOV   SÙO  XÙSwV  ■/)    ÛTTECO/'^ 

x"  *.  àv7.T0£/o;ji£V  £!i;  TO  È;  ap/T|Ç,  xa\  Tii- 
coaEv  EXÏ5T0V  xuCiov  eÛceOÉvtov.  toÙ;  oÈ 
t;eT;  ic'.O'j.ov  ï.  xai  aui.».ÇY,i£Ta'.  tov  oc7:o  toù 


TU-'XEîy.EVOU    EX    TloV    Tp'.ojV    XUOOV 


XEl'iV-VTÎ 


EX7.5T0V,  TTO'.E^V    XÙCoV.  Xo!" OV  ÈdTl  TOUÇ  "pE"?; 

taoj'îï.i  ç'.'  5.   yt'vovTii  Se  oi  TpE?;   x'  [ii   a'. 
xaÙTX  l'sx  ç'"  5.  oOev  y;'vet7.!  ô  ç'  a°  p'  .  =-! 

TVc;   Û7T0I7T7.(IE!;. 


Solutionis  modum  Diopliantiis  non  expi'imit  aiit  gra'ca  coiTupta 
sunt.  Bachetus  (')  casii  adjiitum  Diopliantuni  arhilratur,  quod  tamen 
non  admittinuis,  quum  Dioplianteam  motliodum  non  difficiloin  invonlii 
oxistimoniiis. 

Invenicndiis  quadralus  Ijinario  major,  ternario  minor,  qui  a  tcrnario 
subtractus  relinquat  numerum  in  très  cubos  dividcndum. 


(')  Il  est  aisé  de  voir  que  la  solution  particulière  donnée  par  Diopliante  ne  peut  et le 
obtenue  avec  les  positions  de  Fermai,  et  l'on  a  dès  lors  le  droit  de  rcpctcr  avec  Bacliel  : 
■I  Ouamobrem  casu  faclnm  videtur  ul  sumpscrit  autor  il,  quo  de  î  sublato  relini|niliir  f 
ox  tribus  cubis  compositus.  u 


OBSERVATIONS  SUR  DIOPIIANTE.  317 


Ponaturquaîsitiquaclrati  latus  esse  quemlibetnumcrorum  nunierum 
—  unitatc  :  verhi  gratia 

iN-i; 

ipsius  quadratusa  ternario  subtractus  rclinquit 

2-IQ4-2N, 

cui  inveniendi  très  cuhi  sequalos  qui  sic  effingendi  ut  iequalitas  tandem 
consistât  inter  duas  tantuni  species  proximas. 

Id  quidem  innumeris  modis  construi  potcst  :  Sit  unius  ex  cul)is  iafus 

alterius  (ut  numerus  numcroruni  in  ambobus  cubis  conlîciat  2N)  sit 

i-f-iN; 

tcrtii  latus  in  numcris  dumtaxat  fingendum,  qui  ctiam,  ne  valor  i  N 
quœsitos  terminos  évadât,  debent  notari  signo  defectùs,  nec  est  ope- 
rosum  eum  numcrum  numerorum  sumere  cujus  valor  loquationeni  ad 
pi'iostitutos  redigat  terminos. 

Hoc  peracto,  patot  primum  ex  cui)is  esse  minorem  uuitate,  ut  (|u;e- 
rebamus;  quum  igitur  secundus  sit  major  et  tertius  signo  delectùs 
notetur,  patet  dillerenliam  secundi  et  tertii  anjuandam  esse  duobus 
cubis,  quam  ob  ratioucm  ad  secuudam  operationeni  et  Diopiiantus  et 
nos  devolvimur. 

«  Habemus  autem  »  incjuit  «  in  porismatibus  omnium  duorum  cu- 
borum  intervalluin  componi  ex  duobus  cubis.  » 

Hœret  iteruni  Bacbetus  (')  et,  destitutus  porismatibus  Diopbanleis, 
banc  quœstionem  secuudam  detcrminatione  indigere  contendit  :  duo- 
rum quippe  eubornm  intervallum  eâ  tantum  couditione  in  duos  cui»(»s 
dividere  docet,  dunimodo  major  datorum  cuborum  exceihit  duplum 
niinoris.  Nam  quomodo  omnium  duorum  cuborum  intervallum  divi- 
datur  in  duos  cubos  ignotum  sibi  ingénue  profitctur.  Nos  supra  ad 

(')   Voir  Observation  VIII. 


:518  ŒUVRES  DE  FERMAT.-  Il"  PARTIE. 

quaîstioneni  Libi'i  IVsecundam  ethanc  et  rcliquas  liujus  matcriaî  qiiœs- 
tiones  gencraliter  constriicndi  modiim  féliciter  deteximus. 


XXIX  (p.  2',9). 
(Ad  quaestion.  XXIV  Libr.  V.) 


Invcnire  très  quadralos,  ul  solidus  sub 
i|)sis  contcnlus,  quovis  ipsorum  adscilo, 
i|iiadratum  faciat.  l'onatiir  solidus  illc  rQ. 
et  quœrantur  très  quadrati  quorum  i]uilibet 
adscilà  unitate  facial  quadratum.  Hoc  autcm 
peli  potest  a  quovis  triangulo  rectangulo. 
Expono  tria  triangula  rectaugula,  et  acci- 
picns  quadratum  unius  lalerum  cirea  rec- 
tum, divido  cum  pcr  ([uadratuui  altcrius 
lalerum  circa  rectum,  et  iuvcnio  quadratos, 
unum  YsQ,  allerum  -fT^-Q,  tertium  ^\Q, 
et  quilibet  ipsorum  cum  i  Q  facit  quadratum. 
lieslat  ut  solidus  sub  tribus  coiUentus  ;cqne- 
tur  iQ.  Est  autem  solidus  illc  5HVunj*^'C- 
hoc  Eequatur  i  Q.  et  omnia  ad  eumdeui  dcno- 
minalorem  rcducendo,  et  dividcndo  per  i  Q, 
fiunt  -^rif^iQQ  iPqualia  i.  et  latus  lateri 
icquatur,  fitquo  'tj-Q  ;oqualc  i.  Est  autcm 
iiuitas  quadratus.  (juud  si  etiam  H  J  Q  '!"''- 
dratusesset,  soluta  fuissct  qu.'pslio.  Non  est 
aulem.  Eo  igitur  redactus  sum,  ul  inveuiam 
tria  triangula  rectangula,  ul  solidus  sub  pcr- 
))cndiculis  ductus  in  solidum  sub  basibus 
faciat  quadratum  *  cujus  latus  sit  numcrus 
multiplicationo  ortus  laterum  circa  rectum 
unius  triangulorum.  Et  si  omuia  diviserimus 
per  produclum  ex  lateribus  circa  rectum 
inventi  rcclaiiguli,  orietur  qui  fit  ex  pro- 
ducto  laterum  circa  rectum  secundi  in  pro- 
ihiclum  laterum  circa  rectum  altcrius  trian- 
gulorum. El  si  unum  ipsorum  statuamus  3. 
i-  5.  CD  devcnlum  est  ul  invenianlur  duo 
triangula  rcclangula  ut  productus  ex  lateri- 
bus circa  rectum  producti  ex  lateribus  circa 


Tf'.ôJV   CTESEOÇ   TTpOsXaStoV    £XXTTOV  TIOIY,  T£- 

Tpayiovov.  Ts-riyOw  o  kx  -àjv  rpsàiv  (TTôpeoç 
S''  â.  xat  ^TiToùasv  xpeTç  Texpayujvou;  o'xwc 
éxaîToç  auTùJv  aéra  y.ovâSoç  â  ■koiv^  tetsï- 
yiovov.  TOJTO  Sa  a'rro  ttïvtoç  ôsOoyMviou  tc- 
■/wvou.  ÈXTt'Oîaai  xa  xpi'a  xpi'yojva  ôpOoYiôv.a, 
xal  XiSiov  xov  i.ità  ataç  xwv  [:r£pl  xT|V  opOr|V 
xsxpiywvov]  u.tp'Xu>  eîç  tov  aTtè  xy,;  lo:~-7^ç 
xôjv  [Ttep;  x/]v]  ôpO/jV.  xat  E6py,(l0|j:£V  xoù; 
XExpaywvouç.   evï  asv   B'''  0  '  .  xov  Sa  £Xî:ov 

0      x;'^'^    .     xov    CE    TCÎXOV    0       ;ij        .    Xït    U.EVE! 

Exocdxoi;  luxcùv  iisxa  S"  a  îro'.àiv  xsxpâ-'Mvov. 

XoiTTov  ÈTxi  XOV  Èx  xojv  xp'.ojv  CTtpeôv  taiôua'. 

3"  a.  yivExa'.  3à  o  Èx  xwv  xp'.wv  sxEpeo;  x'^  x' 
_    %— va  i-j'  _        „        .,  ,        ,  ,        , 

a.  ou     '  .  xiuxa  tdi  0    a.  xa;  ttïvxx  E'.î  xo 

oi'jxo  aop'.ov,  xac  Trapa  3ùvï|j.'.v  yivExa'.  o'^  o' 

a.  ou     ■     i5a  'j.    a.  xai  y,  7iAEu:a  x/|  tt/eusï. 

yivExat  ô"  pïT''   l'ai  jj."  a.   xa!   etx'.v  y|  y.ovi; 

XExpiycovoç.  et  Y|V  xsxpàyiovoç  xai  xà  3' px'^'. 

X£Xu|;.£vov  av  y,v  xo  Çy|XO'jy.Evov.  oùx  Eaxiv 

0£.  aTTaYExai  O'jv  eÎç  xo  sOps'tv  xpc'a  xpiywva 

ôiOoyo'iviï,    o:to)Ç    Èx    xwv    xpiwv    xotOÈxiov 

aùxiov  (jX£p£o;  iroXXaTiXao'.ïdOEK;  È-rtl  xov  Èx 

xùjv  fiiaEwv  ï.ùxwv  uxepEÔv  Tto'.yi  TExpàyio- 

VOV.     *     TiXeuCIV     'ÈyOVXI     xov     ÛTTO    XÎÔV     Z£pl 

x/jv  ôcOviV  £vo;  XOJV  ôpOoyoJvùov.  XX!  Èav 
■nîvxa  TtapaGàXtoaEv  :iapi  xov  icrô  xwv  zEpi 
xy^v  ôsOïjv  xoù  eÛçtiiaÉvou  ôpOoywvt'ou  yEvy,- 

(I£Xai  ô  ÛTTO  xôjv  TTEpl  X'/)V  ÔcOyjV  XOU  a  3    ÈîI! 

xov  7t£pi  xyjv  opOïjV  Toû  ÉxÉpou  xàiv  xp'.ywvwv, 
xal  Èàv  xi^(oa£v  'Èv  auxwv  y.  o.  e.  a:riy£xa'. 
e!ç  xo  £Ûp£";v  3tJ0  xpiywva  ôpOoyiov.x,  ozm; 

ô    ÛZÔ   X(oV    TTEp;    X"/^V    OpO/jV    XOU    UT:6    XWV    ~£St 


OBSERVATIONS  SUR  DlOl'UANTE. 


31!) 


rectum  sit  12N.  Proindo  et  area  areiu  12.  Si 
autem  12  et  3.  Hoc  autom  facile  est  et  est 
simile  liuic  9.  '^o.  41-  Alterum  *  5.  12.  1 3. 
(*  le^ciiduni  est  8.  i5.  17).  Ilabcnles  erso 
tria  triangula  roctangula,  revci'taiiuir  ad  iiii- 
tio  propositum.  Et  slatuaiiuis  triiim  qUcTsi- 
toriini  qiiadratorum,  altorimi  9,  alteruin  a*), 
tcrtium  81,  et  si  soliduin  ex  liis  a3(|iiemus  iQ, 
fiet  I  N  rationalis.  Ad  positiones.  * 


Sou  ifj.  eî  Bà  ip  xal  ";.  toOto  3à  piocov  xïi 

ETT'.V    'r'i'Lry.tjSi   Tcô  oO  (  0  FûtitC'.}   îl.    lA-Jt.   TO    Si 

ETîfov  £.  i[i.  ly.  Ê/ovte;  oùv  tï  xct'a  xpi- 
yiovx  ôfOoY<')i'iï  £p/O|j.£0a  eiç  ri  è;  ap-/Y,ç. 

T7.lTiT0aSV    TCÙV    ÇT|T!>uaivCOV    TpUOV    TETpayi"" 

vo)V,  ïv  |/.iv  0,  Sv  8à  xi,  ïv  oà  Trâ.  xal  âïv 
Tov  èx  Ttôv  3.  i  UTettov  !(To')5(oy.Ev  3"  a.  Yîvy^- 
TET7.'.  0  ;"  pïiToç.  ÈttI  Taç  UTCoaTaieii;. 


î\retli()(lum  Dioplianti,  qiiain  non  perccpit  Raclictus  (' ),  ita  rcslitno 
ot  t'xplico. 

Quoniani  prinuun  triangulum  esl  :  S,  4,  5,  et  roctanguliim  sul)  latc- 
ribus  :  12,  eo  dcvcnliun  est,  in(|iiit  l)io[)lianLus,  ni  iinmianlur  duo  Iria/i- 
gida  ut  produclus  ex  latciibas  circa  ivctii/n  p/odiicti  ex  lalerdnis  cirai 
rectum  sit  ihiodecuphis;  et  ratio  est  (|uia  tune  pioductns  ex  latcribus 
unius  in  productum  ex  latcribus  alterius  producct  nunicruni  qui  eri( 
planas  similis  12,  atcjue  ideo  eoruin  nuituà  nuiUiplicatione  liet  (|ua- 
dratus,  quod  vult  propositio. 

Sequitur  Diopliantus  :  l'roi/ide  et  area  arcœ  1  2(  -),  quod  perse  claruni 
est.  Deinde  :  Si  autem  12,  et  3,  (|uia,  dividendo  12  per  quadratum  [\. 
fit  ?>,  et  semper  in  inultiplicatione  oritur  quadratum;  nam  quadratum. 
divisum  per  (|uadralnni,  l'aeil  (|uadralnm. 

Reliqua  Dioplianti  non  pr;estant  propositum,  scd  ita  restituemus. 


(')  Il  s'agit  de  trouver  trois  triangles  rectangles  en  nombres  («1,  l>i,ct),   («,,  O-i^c,). 

/        I  !■  ■  -11-  hilf-tlj^ 

(«3, '■'3, ''3)  lois  que  1  ou  ait,  iii,  ii-i,  «3  étant  les  liv|iotenuses,   '—^  dans  un  rapport 

''1  c-i  ('3 
carré. 

Prenant  arbitrairement  le  triangle  (rt,,  /^i,  f|),  soit  (5,  4,  3)  dans  l'exemple  choisi,  Bacliet 

forme  les  triangles  suivants,  respectivement  des  nombres  0|,  bi  et  «1,  r,,  c'est-à-dire  il 

pose  do  fait  : 

l)-l—(l'f — /;f=cj, 

/'3  =  «?  — t'î  =  ''î. 


l'h 


ai  +  cj, 


>'3- 


■lail),, 

2«,C,, 


d'où 


2«i 


Les  deux  triangles  ainsi  construits  sont  (,'ii,  9,  4")  «t,  (34,  ifi,  3o).  Au  lieu  du  second. 
il  prend  le  semblable  07,  8,  i5),  le  rapport  restant  le  munie. 

(^)  Entendez  duottcaiplti,  et  à  la  ligne  suivante  :  Si  autem  duodecupla,  et  tripla. 


:{20  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  II"   PARTIE. 

In  lioc  casu  ('),  fingatur  trianguliim  abs  7  et  2,  altcrum  vero  abs  5 
et  2;  et  primum  trianguloriim  orit  triphim  ad  seciindum,  et  duo  pro- 
posito  satisfocicnt.  Régula  autem  gencralis  inveniendi  duo  triangida  rec- 
langida  in  ratione  data  hœc  est  : 

Sit  data  ratio  R  ad  S,  majoris  ad  minus.  Majus  triangulum  forma- 

bitur  abs 

R  bis  +  S     cl     R  -  S  ; 

minus  vero  al)s 

R  +  Sliis    et    R-S. 

Aliter. 

FormcUir  piiinuin      Irianf^uluni  alis     R  jjis  —  S  el     R -h  S, 

sccuiuium  al)s     Sl)is— R  el     R -h  S. 

Aliter. 

Formelur  primum      triangulum  ahs    Ilsexies  el    R  bis  —  S, 

sccundum  abs     Rqnaler-i-S     el     R  quaier  —  S  bis. 

Aliter. 

Formelur  primum      triangulum  abs     R  +  S  quaier    et     R  bis  —  Squater, 
secundum  abs    S  sexics  cl    R  —  S  liis. 

\\\  jam  diclis  deduci  potcst  mcthudus  inve/iirndi  Iria  tiiangula  reclan- 
giila  in  proportione  Iriinn  dalorum  numeroniin ,  modo  duo  dali  numeri 
reliqui  sint  quadrupli. 

Sint,  vcrbi  gratia,  dati  très  numeri  R,  S,  T,  et  sint  ipsi  R,  T  siuuil 
quadrupli  S.  Formabuntur  sic  tria  (riangula  : 

lirimum       abs     R -t- S  qualci'     el     R  bis  —  S  quaier, 
secundum  abs     S  sexies  et     R  —  S  bis, 

tertium       abs    S  quater -h  T     et    S  quaier  — T  bis. 

Sumpsimus  autem  R  esse  majorem  T. 


(')  Les  triangles  de  Diophante  ou  do  Baclicl  s'obliennent  par  la  seconde  solution  do 
Fermai,  c'est-à-dire  avec  les  couples  générateurs  5,  !\  el  4,  i.  Diophante  avait  probable- 
ment traite,  dans  un  problème  perdu,  la  construction  de  deux  triangles  rectangles  dont 
l'aire  soit  dans  un  rapport  donné. 


OltSEltVATlONS  SUU   l)lOl>lIAi\Ti:.  321 

Il i lie  ('(iam  elicietur  modiis  invenicndi  tria  tria/igula  rcrtangiila  lui- 
incro.  (juoruin  areœ  constiluanl  Iriangtilum  rcclangii/it/n. 

Eo  cnim  deducetur  qiuestio  ut  inveniatur  triangulum  cujus  basis  cl 
hypotenusa  sint  qiiadriipho  perpendiculi.  Hoc  autcm  est  facile  et  eril 


(riaiiguluin  simile  liuic  : 


i5,     8. 


Tria  vito  tiiangula  sic  forinabuntur  : 

IMiimiiii  ;i1js  /i9  cl  2, 
seciindum  abs  47  el  ?., 
tciluiiii        abs     48     cl     '• 

liinc  cliam  elicictur  modas  iinenicndi  tria  Iriaitgiila  (juorum  areœ siiil 
m  mlioiic  Iriiim  (jiiadratonim  dalorum.  (/lajnirii  duo  suit  (fHadrupU  rclumi. 
ac  pruiiide  poLcrunt  càdem  via  i/ivcniri Ina  Ina/igii/a  rjusdc/n  aiccv  ('): 
imo  et  infinitis  modis  possunuis  construcrc  dtio  triangula  rcclangidu  in 
dala  ralione,  diiceiido  iiiium  ex  tenninis  aut  iiliiiiii(|iie  in  qiiadrala 
liata,  etc. 

XXX  (p.  -'ôi). 

(  Ad  quaestion.  XXV  Libr.  V.  ) 


luv  cuire  1res  quadrulos,  ul  solidus  sub 
i|isis  contentus,  quolibet  ipsorum  delraelo, 
facial  quadralum.  Ponatur  solidus  stib  ipsis 
conlcnUis  1  Q,  et  rursus  quadrnli  qui  (]u:c- 
rimtiir,  suiiuiutur  ex  triani;iilis  reclaiiyulis, 
luuis  a  1-|,  aller  a  ^j,  Icrlius  a  -éi^  ;  statuo 
cos  in  quadralis,  cl  niancl  \Q,  quolibet  ip- 
sorum (ietracto,  faciens  quadralum.  Super- 
est  ut  solidus  sub  tribus  contenlus  œque- 
lur  \{)  :  est  aulem  solidus  illc  ,;^ÎS°a^-C; 
hoc  crj,'o  ;C(iualur  iQ,  cl  omnia  per  1  Q  divi- 
dantur,  fiunt  1  lîi'S'fr  QO  a'qualia  1.  Ksi  au- 
lem uuilas  quadratus,  latus  babens  quadra- 
lum. Eri^o  o|iorlebal  eliam  rli^i'uT  OU  esso 


Kjpeïv  Tpeï;  rexp xyo)vou;,  otcwç  0  ix  tcj- 
Tiov  (îTcpeiç  Xet'J/aç  kxïoxov  ïutojv  tioiv,  tï- 
Tpayiovov.  TcTayOc)  0  ï\  aùnôv  CTSCôi;  0'  ï. 
XI!  r.i)a-j  01  Ct|TOÙ|j.£vcpi  xsTpïYOJVO'.  aTro  twv 
'jpOoyiovi'tov  rptyiôviov,  kvoç  asv  tç'',  rou  ci 
kxipo'j  xi''"  ',  Toû  Σ  ;o  .  Tâmco  ï'JtO'j;  iv 
ouvia£'.,   xai  a  =  v£'.  Vj   0'  a   À£rJ/et  èxâuTou 

XUTCÔV  ZO'.OÛUa    TîTpiYOJVOV.    Xo'.TIOV   £IJT'.  TOV 

ix  T(jjv  Tpuùv  iTEpeiv  (Oojou  Suvâ|j.£'.  a.  xv.; 
S1T1V  0  èx  Kôv  Tp'.wv  TTepsoç  X'jÊoxùCliJV 
[i.  s/  iv  ;j.opi'it)  px|j.  ax£.  raùTa  ïia  Suvi- 
ae!  a.  xal  Tràvxa  Ttapà  SOvaaiv  ai'av  yivETï'. 
î'  o"  [i.  £/,  Èv  aopi'ir)  pxjb.  ôxl,  l'iîï  ;j."  â.  xil 
euTiv  y,   aova;  TExpiYwvoç  TtXeupiv   ïyowj'j. 


(')  /'(///■  Observation  X.XIII. 

l'tRMlT.    —    1. 


41 


322 


ŒUVRES   DE  FERMAT.—  11=  PARTIE. 


([uadralum  lalus  liabcnlcm  quadralum.  Hiir-      xETpiywvov.  S£y,t£i  aci  xai  S"  5'  p.  :/,  iv 


sus  itaqae  ros  co  est  rcdacLa  ut  inveniantiir 
tria  triangula  rectangula,  ut  solidus  sub 
pcrpendiculis  ductus  in  solidum  sub  hypo- 
lenusis  facial  quadratum,  qui  iatus  habeat 
quadratuin.  *  El  si  omnia  dividanuis  per 
prnduclum  ex  liypolenusa  in  perpendiculum 
iinius  reclangulorum,  oportet  orialur  qui  fil 
ex  producto  hypolenuSiE  in  perpendiculum, 
alicujus  reclanguli,  in  produclum  ex  hypotc- 
luisa  in  perpendiculum  alterius,  este  unum 
reclangulorum  3.  4-  5.  Eo  ilaque  deventum 
est,  ut  inveniantur  duo  triangula  reclan- 
gula,  ut  numerus  liypotenusne  et  perpendi- 
culi,  numeri  hypolenusoc  et  pcrpendiculi  sit 
■>.o.  Si  aulcm  2i>  et  5.  et  est  facile,  (piippo 
majus  est  j.  xi.  i3.  minus  3.  4-  5.  Ab  liis 
ergo  qu.Trenda  sunt  alia  duo,  ut  numerus 
hypotcnusac  et  perpendiculi  sit  G.  est  aulem 
majoris  hypotenusa  6  ï,  perpendiculum  Go. 
Minoris  aulcm  liypolcnusa  2^-  qui  vcro  in 
uno  reclangulorum  r>,.  et  accipienlcs  niinima 
similium,  rccurrimus  ad  proposiUnn  initia, 
et  ponimus  solidum  sub  Iribus  conlen- 
tum  iQ.  ipsorum  aulem  quadratorum  alle- 
rum  iGQ.  allerum  SjGQ.  tertium  yj-'-j-f  Q. 
Supercst  ut  solidus  sub  Iribus  ,T!quctur  i(}. 
et  omnia  in  i  Q.  lalusquo  laleri  asquctur.  cl 
invenielur  iN.Ci.  Ad  posiliones.  * 


[Aopi'co  pxp.  âx£,  etvai  TETpiYwvov  7:Xe'j:ïv 
ïyovTX  T£TpaY(ovov.  xat  uiXtv  cnzift-zT.'.  et; 
To  eûpelv  Tpi'a  Tpc^iova  opOsycôvia,  ottco;  o 
âx  tSv  xïOerSv  arspeà;  TtoXXotTrXas'.ïiOîtç 

ÈtiI   xiv    èx    TÔJV    ÛTTOTEtVOU^ÔjV   (TTEOEOV,    "OlY, 

TETûïyoJVOv  TrXEupav  ïyoyix  Tsxpiyojvov, 
*xal  Èiv  Tiâvra  TtapaëaXojaEv  irapà  tov  xviç 
Û7roTE'.voû(iT|Ç    xa\    xaOÉTOu   évo;   Tùiv  ocOo- 

YWVl'cOV,    8£7^(î£!    TOO    ÛTTOTElVOUdàiv     Xai    XX- 

Oetov  toO  ûitoT£ivoû(J7]ç,  xat  xaOÉTOu  ■rroX- 
XaTrXaniKjOÉvTa  xi-i  tôv  Û7:ot£ivo'j5Tiî  xïi 
xiOÉtou  ôiGoyivou  X'.VOÇ,  EUXtO  XO  ËV  xwv 
ôpOoyojviov  y.  5.  î.  aTriysxai  oùv  £'.ç  xo 
E'JpE'ïv  5iJo  xpt'YCDva  cppOo^iôvii  o:t(dç  ô  û:to- 
XE'.voiJîT,;  xat  xaOÉxou  xoù  ÛTroxE'.vO'JaT;;,  za'. 
xïOÉxou  v)  X.  ec  û£  X.  xal  i.  xai  'Éoxi  pâ3;ov, 
XII  Ëïxt  xo  |A£v  ueIÇov  t.  t8.  ry.  xo  Sa  eXxt- 
xov  y.  0.  £.  i^T|X-rix£ov  oiiv  a'-ro  xoùxtov  £X£pa 
Sùo,    OTtw;   rj   Û7toxE'.v!>ùiTT|Ç   xai    xaOÉxou  Yi 

rx"  Ç.    £1X1   OÈ    XOO    |XÈV    aElÇoVOÇ    ÛTIOXEt'vO'JSa 

ij."  ç.  a''.  Ti  o£  xïOexoç  ^.    xo-j  Se  eXiitovo; 

ô    iaÈv     £V    XY|    ÛTIOXEIVOÛT'/)     jJ."    S.     3L'      0    0£    Év 

x?!  a  xwv  ôpOoYwvtov  ijî.  xxl  XiSovte;  xï 
ÈXâ/idxa  xùjv  ôuLoicov  avaxpÉ/0|ji.Ev  Et;  xô  â; 
àp/Y|Ç,  xïi  xâiTijO|jiEv  xàv  Èx  xôjv  xptwv  sxe- 
CEov  Z''  a.  lùxôjv  SI  xtôv  XEXcayfôvMV,  ov 
aàv  î''  î;,  5v  0£  S"  ç-oç,  Sv  Se  S"  a  Èv  uopt'w 
R.  7-|i/;ot,  XotTt'jv  Èaxt  xiv  Èx  xwv  xptùjv  axE- 
pEov   îîùJTat  S"  â.  xzt  Tiïvxi  -Jtapi  Sûvay.tv 

Xïl  -J]    TrXEUpk    XYl    TlXEUpï.    Xai    EÛpt'dXEXXt    0 

i;°  ?e.   è-Tit  xiç  ÛTrotJxaTEtç. 


Ad  eluculationcm  et  explicationem  qusestionis  25  juxla  melliodum 
Diopliaiiti,  quam  Rachetus  similiter  prœtcrmisit('),  (/iicvrefida  sunt  duo 
triangula  rectangula  ut  produclus  sub  liypolenusa  et  pcrpendiculo  unius 


(')  Bachot  se  propose  de  trouver  trois  triangles  rectangles  (rti,i,,f,),  («2, /a,  r,), 


(«3,  /'3,  Ci)  tels  que  le  rapport 


c\fiifi-\ 


soit  carré.  A  cet  elTcl,  il  prend  arbitrairement  le 


OHSERVATIONS  SUK   DIOPIIANÏE.  323 

ad  [iroducturn  sub  hypolcnusa  cl  ptrpendiculu  allerius  liabeat  ralioncm 
dalam. 

Quai  sane  qusestio  diu  nos  torsit  et  vere  dirticillimarn  quilil)et  (i;n- 
tando  experit'tur,  scd  tandem  patuit  generalis  ad  ipsius  solutioiiciii 
methodus. 

premier  triangle,  en  sorle  toulelbis  que  ac,  ^-  //,;  il  forme  le  second  en  posant 

tt,=  -, -^  lii=   -, ;  (•i=4fi, 

et  le  troisième  en  prenant 

«3  =  «1  «2  ,  1/-,  =  hi  C,  -+■  h-i  Cl ,  Cj  =  Cl  f.>  —  A,  ij. 

On  a  alors,  d'une  part, 

(le  l'autre, 

Cl  c-ic-i  —  [  -ibic^f. 

Fermât  a  bien  reconnu  (jue  Diopliante,  so  donnant  arbitrairement,  par  exemple,  le  troi- 
sième triani;lc  (5,  3,  4),  clierclio  les  deux  autres  en  sorte  que  -^-^  soit  dans  un  rappori 

donne,  à  savoir  5.  Mais  il  n'a  pas  devine  le  procédé  de  l'auteur  i;rcc,  tpii  a  été  restitué 
par  Otto  Schulz  {Diop/ianta.f  vint  Alc.iaiulria  arillimclisclic  Aiifynbcii  iiclisl  dcsscn  Sc/irijl 
liber  (lie  Poljgim-/,a/ile/i,  aux  dvin  Griccliitc/ieii  iiberselzt  uiiti  mit  JiimcrlMnj^en  be^lcilct. 
Berlin,  xixi,  p.  SjG-i'ji)  d'après  le  texte  donné  par  Baclict. 

Dio[iliantc  prend  d'abord  deux  triangles  auxiliaires  (oti,  p,, -ci  J,  («2,^2,  72),  Itls  que 
fiiYi  soit  à  P2Y2  "l^^s  '"  rapport  donné.  Ces  deux  triangles,  obtenus  comme  dans  le  pro- 
blème précédent  'V,  i\.  sont  d'ailleurs  (i3,  12,  5)  cl  (5,  4,  3). 

D'autre  [lart,  ayant  un  triangle  (et,  p,  7),  Diopliante  sait  construire  un  triangle  (aji.r) 

'i-r 
Ici  (pie  ne  =  —  ■  Il  prend  à  cet  effet 


I     1 1()    Go 


,   et  du 


,  /      i       1  lu     00  \ 

Du   triangle  (i3,  ii,  '>)  il  déduit  de  celte  fai.'on   le   triani^lc   [h-,  -— r>  — 
"      ^     '  \    -j.     -ih     i  i  / 

triangle  (J,  4,3),  le  triangle   ( '->  — .  ^)-    Les  deux  triangles  ainsi  formés  satisfont 

évidemment  à  la  condition  imposée. 

Pour  acliever  le  problème  primitif,  Diopliante  prend  pour  les  trois  carrés  cherchés 

C^-Y-  (--^y^  f^•^)^ 

\"l       /  \"2       /  \"J       / 

c'cst-à-du'e 

14400    ,        57G    ,  ^^    •> 

et,  Ci;alant  leur  produit  à  x-,  il  tire  pour  .?•  la  valeur  —  • 


82V  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  11"  PARTIE. 

Quaeranlur  duo  triangula  ut  rectangulum  suh  liypotenusa  unius  cl 
perpendiculo  reclanguli  sul)  liypotenusa  altcrius  et  pcrpeiulicuU)  sit 
(lu  pi  uni. 

Finjratur  unum  ex  (riangulis  ab  A  et  B,  alterum  al)  A  et  1).  Roctaii- 
gulum  sul)  iiypotenusa  prioris  et  perpendiculo  erit 
R  in  A  culjum  l)is  +  R  ciiljo  in  A  l)is; 
rectangulum  vero  sub  bypotenusa  posterioris  et  perpendiculo  erit 

1)  in  \c.  i)is  4-  lie.  in  A  liis. 

Quum  igitur  B  in  Ac.  bis  +  Bt.  in  A  bis  sit  dupUim  rcctanguli 
D  in  Ar.  bis  -i-  Dr.  in  A  bis,  ergo 

R  in  Ac.  -+-  Uc.  in  A       a>riualntui'       0  in  Ac.  I)is  +  De.  in  A  his, 

et,  omnibus  abs  A  divisis,  fiet 

RinA'/. +l?c.       œquale       D  in  Ar/.  bis  +  De.  i)is, 

et,  per  antitliesin. 

De.  iiis  — Rc.       fequabilur      R  in  A*/.  —  D  in  Ay.  liis. 

Si  igitur  Dc.bis  — Br.,  divisum  per  B  — Dbis,  aequctur  quadrato, 
soluta  erit  qu;estio. 

Quœrendi  igitur  duo  numeri,  loco  ipsorum  B  et  D,  ea  conditione  ut 
(hiplum  cubi  unius,  minus  alio,  divisum  vel  multiplicatum  (eudeni 
enim  res  recidit)  per  dupluni  posterioris  minus  primo,  faciat  qua- 
dralum  ('). 

Ponatur  unus  esse  i  N  +  i,  alter  i . 

(^ubus  duplus  prioris  minus  cubo  a  posteriorc  facit 

i  +  GN-f-GQ  +  aC. 

Duplus  autem  posterioris  minus  priore  facit 

I  —  I  N. 

9  pa gs 

(')  On  \oil  qu'ail  lieu  de  (l(^lerminor  B  et  D  en  sorte  nue  y; soit  carre,  Fermai 

B  —  2  D 

2P3 g3 

va  les  cherclicr,  par  erreur,  en  sorte  que  — ^ 1—  soit  carré.  Plus  loin,  après  avoir 

reconnu  la  faute  do  calcul  ipi'il  a  commise,  il  laisse  subsister  sa  solution  comme  s'appli- 
(|uant  en  tout  cas  à  un  problème  digne  d'intérêt. 


ou  s  EU  VAX  IONS   SUR   DIOIMIANTE.  32o 


pA'go,  si   ducas    i  —  i  N  iii   i  +  GN  +  GQ -+- al",   fict  quadratiis.  Vvd- 
(liicliim  illiid  a'f|iiatiir 

I  -H  ."iN  —  ;')(-  —  3QO,     (|iio(l  irriiioiulmii  (|u;h1i;iIo  al)  -  N  —  1  —  ^0. 

et  oiiinia  statim  constabunt. 

Propositio  autem  ad  omnes  raliones  cxtcndctur  si,  loco  uriiiis  ex 
quserendis  niinicris,  ponatur  iN  plus  cxccssu  majoris  rationis  (ermiiii 
supra  niinoreni  et,  loco-alterius,  iilc  ipsc  excessus,  ut  jani  a  nol)is  iii 
rationeduplaest  factum.  Hac  quippe  rationcsemper  unitatum  nunioius 
evadet  quadratus  et  «quatio  erit  proclivis;  lioc  pcracto  invenientur  duo 
numeri  qui  ipsos  B  et  D  rcpraesentabunt,  et  ad  primam  quaestioneni  fii'l 
reditus. 

Rctiactanti  qu;o  iuicusque  ad  25""'  quaistionem  scripsimus,  visuni 
erat  statim  oninia  dclere  quia  abductio  ad  problema  quod  perfecimus 
uon  convenit  qusestioni  nostra;  :  quia  tamcn  qua;stioneni  aliam,  ail 
(|uani  maie  praisens  problema  adduxeramus,  recte  construximus,  uou 
tam  operam  perdidimus  quam  maie  collocavimus,  et  ideo  maneat  sciip- 
tura  margiiialis  intacta. 

Qua'stionem  ipsam  Diophanteam  novo  iterum  examini  subjieientcs 
et  metliodum  nostram  sedulo  consulentes,  landem  generaliler  solvimiis  : 
oxemplum  tantum  subjiciemus,  contisi  numéros  ipsos  satis  indicaturos 
non  sorti,  sed  arti  solutioncm  deberi. 

In  propositione  Diopbanti  qu«renda  duo  triangula  rectangula  eà 
eonditione  ut  produelum  sub  liypotenusa  unius  et  perpendiculo  ad 
productum  sub  liypotcnusa  et  perpendiculo  alterius  habeat  rationem 
(|uam  5  ad  i . 

En  duo  illa  triangula, 

l)riiiuiin,      cujus  hypolenusa  48  â'tSCGg  109, 

l)asis  36083779309, 

pei'|)cndicuUim  32472275580, 

secuiidum,  cujus  liypoteinisa  42  636-52  938, 

basis  4i  990695  480, 

perpendiculum     7394200038. 


320  ŒUVHES  J)E  FERMAT.  —  11=   PARTIE. 

XXXI  (p.  255). 

(Ad  quaestion.  XXX  Libr.  V.) 

DiiLo  numéro  iva  aJinvciiirc  qiiadratos  quorum  bini  sumpli,  adscitoque  dato  numéro, 
lacianl  quadratum. 

Hujus  (jua^stionis  boncficio,  scqucntis  qusestionis  solulionem  dahi- 
mus  quîB  alioquiii  dinicillima  sane  viderctur  : 

JJalo  numéro,  (/iialiiori/n'enire  numéros  quorum  bini  sumpli  adseitoque 
dalo  numéro  facianl  quadratum. 

Sit  datus  numcriis  i5  et  primùm,  pcr  liane  quwstioiicm,  reperiantur 
Ires  quadrati  quorum  hini  suinpLi  adscitoque  dato  numéro  facianl  qua- 
dratum; et  sint  illi  très  quadrati  (') 

I  Sao 

9.     '     — ^• 

100       aao 

Ponatur  primus      quatuor  numororuni  quiesitorum  iQ  —  '  î. 

sccundus  6N  +   9 

(quia  9  est  unus  ex  quadratis,  6N  auteni  est  duplum  lateris  in  N), 

tortius  (sidem  ratione  ponatur  t  ^  "'^  riô' 

quartus  denique  ^fN  +  |l|- 

Ita  quippc  institutis  positionibus,  tribus  propositi  partibus  satisfit; 

quilibet  enim   numerorum    unà   cum  primo,   adscito   i5,    facit   (jna- 

dratum. 

Supercst  ut  sccundus  et  tertius  addito  i5,  item  terLius  et  quartus 
addito  i5,  denique  secundus  et  quartus,  eodem  addito  i5,  faciant  qua- 
dratum; et  oritur  triplicata  œqualitas  cujns  solutio  in  promptu,  quum 
(!x  constructione,  cujus  arlificium  ab  bac  quaestione  desumpsimus,  in 

(')  Ces  nombres  sont  ceux  de  Dioplianle.  Les  racines  de  ces  carrés  peuvent  se  repré- 
senter en  général  par 

/•(C--I-W)        pz       r{z^-i-t/)        tjz 

Z. ,  ; , 

4/^3  r  ^i(Z  r 

en  supposant  />--(-  7-  =  r-.  Diopliante  a  pris  en  fait,  pour  «  =  i5,  z  =  3,  p  =  ^,  q  =  i, 
r  =  '). 


OliSEilVATIONS  SUU   UIOPIIANTE.  :?2- 

(|uoIibct  termiiio  ;c([aan(lo  rcperiantiir  unilates  tantuin  quadrala'  cl 
inuiieri.  Rccurrendiim  ii,'itiir  ad  ea  (|iul'  dixiinus  ad  (jiKvslioiioiii  24 
Lil)ri  VI. 

XXXIl(p.  .5:). 

(Ad  quœstion.  XXXI  Libr    V.) 

U:ilo  niiinoro   1res  udinvonire  (inailralos,   ([iionitn   Ijiiii   siiiiipLi   dclraclo   ilalo  luiiueid 
faciaiil  i|uadraliini. 

Quo  artificio  in  superiore  quœstione  usi  sunuis,  ut  qualuor  numéros 
inveniremus  quorum  hini  sumpti  adscito  dalo  niiinoro  conficcrenl  qiia- 
dralimi,  simili  in  Iiac  qua;stionc  uti  possumus,  ut  i/n'c/iia/itiir  //iia/i/o/- 
lutnieri  f/uorii/n  bùii  sianpii  dclraclo  dalo  iiumcro  conficianl  (juadicUnni. 

Ponendus  enim  :  prinius  iQ  +  numéro  dato;  secundus  quadratus 
primus  ex  invenlis  in  liac  qua^stione  uni»  cum  duplo  ah  ipsius  laterc 
in  N;  et  l'oliqua  patent. 

XXXIII  (p.  2.8). 

(Ad  quaestion.  XXXII  Libr.  V.) 

Invcnii'o  1res  ([uaiiralos,  ut  cumposiLus  ex  ipsoruiii  ([uadratis  faciat  quadralum. 

(Àir  autem  non  (ju;erat  duo  (juadraloquadralos  quorum  summu  sil 
(juadralus?  Sane  luec  quaistio  est  impossihilis,  ut  nostra  dcmonslrandi 
inetliodus  potest  haud  dul)ie  expedire. 

XXXIV  (p.  2S7). 

(Ad  commentarium  in  quaestion.  III  Libr.  VI.) 

(Ju.ESTio  Dioi'iiwTi.  —  liiveiiiro  triaagidum  roctaiigulum,  ut  aroœ  cjus  nuiiiorus,  adsu- 
iiier\s  datum  munoruni,  faciat  ([iiadratum.  Esto  dalus  5. 

Baciietus Quoniain  veru  liiuc  forte  veiiit  in  mcntem  Francisco  Victa;( ')  ijiuustioiu'iii 

(')  ViÈTE,  Zcteticuni  V,  y  (édition  Scliooloii,  p.  7g)  : 

Invenire  numéro  trianguluni  rcctanguUini,  cujus  aroa  adjuncta  dato  piano  ex  duolius 
(|iiadralis  coniposito,  conficiat  ([uadraliim. 
Sit  daluui  planum  Z,  [ilanuin  coiH(iosilum  ex  B  ([uadralo  cl  D  ([uadrato.  ElTingatur  trian- 


328  ŒUVRES  i)E  FEHMAT.  -  11'   l'AUTlE. 

ii])[»licari  possc  solis  miiiieris  qui  e  diiobus  f[iia(lratis  compoimnUir.  quia  Dioplianlus  iii  sua 
liypotlicsi  sumpserat  'i,  o  duobus  quadralis  ooiiipositum  ;  quainvis  ex  ipso  ducUi  analyseos 
Diuplianlo.TC  satis  constet  ad  quemlibel  nuinerum  cxtcndi  proljlejiia,  ne  quis  lameii  suporsil 
dubilandi  Incus,  placel  id  cliam  oxpericnlia  comprobaro.... 

KiTor  Vietae  inde  haud  dubic  oritur.  Supposait  vir  clarissimus  dif- 
(rrontiam  diioruni  quadratoquadratorum,  ut  i  QQ  —  i ,  ipquari  are», 
cui  adjiciendo  quintuplum  quadrati,  fiât  quadratus. 

Si  5,  numcrus  datas,  dividatur  ia  duos  quadratos.  poterit  iaveuiri 
quintuplum  quadrati  a  quo.  dompta  unitate,  supersit  quadratus.  Pona- 
tur  igitur  latus  <iuadrati  (|uintuplicandi  esse  iN+  i,  autalius  quivis 
iiumei'orum  numerus  +  i.  Quintuplum  (|uadrati  illias  erit 

5Q4-ION-I-5, 
rui,  si  adjicias  aream,  i  QQ  —  i,  fiet 

lOO  +  5Q  -1-ioN  +  .'i, 

(|utc  summa  débet  iequaii  (juadrato.  Hoc  anleni  non  est  operosuni. 
(luuin  numerus  unitatum,  ex  liypotliesi  adjecta  problemati,  sit  qua- 
dratus. 

Non  vidit  Viela  ([ua-sliononi  perinde  l'esolvi  posse  si,  loco  i  QQ  —  i, 
sunipsisset  pro  area  i  —  i  QQ  :  eo  cnim  deducenda  statim  (juiestio  ut 
datus  numerus,  5  vel  G  vel  alius  quilibel,  in  quadratum  ductus,  ad- 
jecta unitate,  conficiat  quadratum;  quod  generaliter  est  racillimum, 
(|uuni  unitas  sit  quadratus. 

i;uluni  rocUinL;uluiii  abs  (piadralo  adi;rei;ali  latorum  I),  I),  et  quadralo  diltereiitia'  eorunideni. 

Hypotenusa  ij;ilur  similis  oril  B(iuad.quad.  2 -t- B  quad.  in  Dquad.  i/ -i- D  ([uad.  quad.  2. 

lîasis  n  in  1)  iu  Z  planuin  8.  Pcrpendiculuni  15  +  D  quadralo  in  li  —  D  (piadratuni  ?..  AdpN- 

1  71 Ti  ■    fi n        1        r  .  •!■    Z  piano  in  n  in  I). 2      .,,    ,    1 

re[iUir  omnia  ad  li  -1-  1)  \n  B  —  l)  quad.  k,  bel  area  siindis  — •   Addc  Z  pla- 

If  — 1)  quad. 

niiin;  (pioniam  B  —  L)  quad.  +  B  iu  Di  acquaUir  B  quadrato -t-  t)  quadralo,   id   esl  icqua- 

„    ,  ..  Z  planoplannni  ,    .  ,.      Z  plani 

lur  Z  piano,  summa  ent  —         ' >  quadratum  a  radice  -r-^ • 

B-I)quad.  «  -  D 


Sit  Z  ijlannm    J,   Di,   Bî.   Trianj;ulnm   rcctanijulnni  crit    luijusuiodi    :   - 
Area  ^—-,  id  esl  m.  Adde  5.  Sumnui  fil  ■l'i,  cujus  radix  est  j. 


a-x     So      1 8 


OBSEUVATIONS  SU  II  1)10  PUANTE.  329 

Nos  pcculiari  metliodo  (')  (|iKi'stioiu'ni  liane  et  iluas  proximas  (-) 
rosolvimus,  cujus  hcncficio,  dum  qu;ri'imiis  triangiilum  ciijiis  area, 
unà  cuin  j,  vorbi  gratia,  conticiat  (|iia(lratmii,  trianguluin  in  niini- 
niis  (^)  cxliibemiis 


9        ''lo        4 1 
i  i  ù 

cujus  area  20,  addito  j,  facit  quadrakini  2,j.  Sed  de  ratioiie  et  nsii 
nostra^'  liujus  inetliodi  non  est  luijiis  loci  plura  addere;  non  sullieeret 
sanc  marginis  exiguitas,  niiilta  oniin  liaheniiis  liue  referenda. 

XX,\V(p.  .s,,). 

(Ad  quaestion.  VI  Libr.  VI.) 

Iiivonirc  ti'i;ini;iiliim  rcclan,i;uUini  iil  nunicrus  aie;D,  adsuiiicns  uniim  lalonini  eirca  rec- 
tum, laciat  dalum  iiumcriim. 


(  '  )  La  nic'tliodc  de  Dio[)liaMlc  pciit  se  représeiUer  comme  suit  :  soient  n  le  iiond 
dDiiué,  et 


^'-^.ij-^''      ("'-^)->'     '^ 


le  tiiangle  clierclic,  on  devra  rendre  carré  i.v- :,  \j--i-a.  En  égalant  cette  e\iiressiui 


,      /  -MU-riX-  .  ,       .  -1,  r  ■  1.       I   ■  ■ 

a  I  .'■  H I   )^,  on  ari'ive  a  tirer  rationnellement,  en  lonction  d  arbitraires  ///  el  n. 


(7(4  n-iii''  ->-  \)  —  //- 

cl         J 


ftiiiiii  ■iiiiax  +  // 

('-)  DioPll  \NTi;.  VI,  t\  ■  Iinwnirc  triaii'^iihiin  rcclaiif^nliiiii  ni  arav  iiiiiiicriis  niidUiliis 
(1(11(1  iiiiiiicro  j(((  (Kl  (^(((KlrnKdn. 

DiopilANTK,  VI,  ">  :  Iic'Cinrc  Irum'^idiim  rccIdic^nUiin  (d  iiiiiiicric<  arco'  (Iclrdctits  ((  (hdo 
inuiicro  jiic(((l  (i(((i(lr((l((iii. 

La  métliodc  de  l)io|iliaiile,  jionr  ces  deu\  problèmes,  est  analogne  à  celle  i|n'il  a  sui\ie 
pour  VI,  3. 

(')  L)c  fait,  ces  nombres  reviennent  à  ceux  de  Viétc.  ll(mipare/.  au  reste  .l\coiES  nie 
Hii.lv  (Doctriitœ  aiialylica:  in\'ciil((iii  noviaii,  I,  3",  p.  lo)  : 

c(  Vieta,  L.  V  Zetet.  9,  iiifelicilor  solvit  (|Uinstionem  lertiamlibri  sexti  Uioiilianti:  ipniiii 
enim  iste  pro|ional  invenire  triangnlnm  r.eclangnium  cnjus  area  assumens  datum  niime- 
rnm  laciat  ipiadratuin,  coarctavit  Vieta  (puestionein  ad  datnm  numcrnni  e\  dnobns  i|u.i- 
dralis  coinpositnm.  Al  I>'ermatius  innnmeris  modis  solvit  problcma  de  dalo  (piocumcpie, 
numéro  :  si  enim  delur  3,  miineri  seipientes  CNliibcnt  triangninin  cpia'silnm  : 

I   .j  i'   880  I   3;)7  «V.")  3.1 

(iG   i()o  4'''   '''o  '10 

lif\«i\T    —  I.  42 


330  ŒUVRES  DE  FERMAT.-  11=  PARTIE. 

H;t'c  propositio  et  sc(|iicnles  aliter  fieri  possunt  (  '  )  : 

Fingatui-  triangukim,  in  liac  propositione,  abs  dato  numéro  el  uiii- 

tate,  et  plana  lateri!)us  siniilia  applicentur  ad  summam  unitatis  et  nu- 

ineri  dati,  orietur  (jupesitiis  triangiilus. 

XXXVl  (p.  290). 

(Ad  quaestion.  VII  Libr.  VI.) 

Invenire  trian^iilum  rectangulum,  ut  numerus  areoe,  mullalus  uiio  lalorum  eirca  recliiin. 
facial  (lalum  mimcrum. 

Fingatur  Iriangulum  abs  dato  numéro  et  unitate,  et  plana  lateribus 
similia  applicentur  ad  dilTerentiam  dati  numcri  et  unitatis  ('-). 

Hice  quaîstio  ('),  per  viam  qua  bujusmodi  duplicatas  œqualitates 
infinifis  modis  resolvimus,  infinitas  recipit  solutiones;  moduni  autcni 
que  iilinuir  tctigimus  et  explicavimus  infra  ad  quœslionem  24. 

Imo  et  solutiones  ilhi'  infinitai  aptantur  quatuor  scquenlibus  quies- 
tionibus  ('),  quod  nec  Diopliantus  nec  Bachetus  animadverlit.  Cur 

(')  Soil  n  lo   nombre   donne;   la  solution  do  Dlophanto   revient  à  prenrirc,    pour   lo 
Irian.L'le, 


L'aire,  plus  lo  dernier  coté,  est  identiquenienl  a. 

La  solution  do  Format  est  précisément  la  môme;  seulement  il  la  pose  direclemenl,  au 
lieu  de  suivre  les  loni^s  détours  de  Diopliante,  qui  masquent  la  construction  cllcctivo  du 
triangle. 

(')  Cette  solution  est  encore,  do  fait,  la  même  y\\w  celle  do  Diopliante.  comme  pour  le 
problème  précédent. 

(')  Il  faut  entendre  ici  à  la  fois  les  problèmes  VI,  6  el  7  de  Diopliante. 

(  '  )  VI,  8  :  lui'citirc  trinngiduin  rcclaii'^iilum  ut  arca,  ad.fumcii<:  iitruni/jiic  lalcrimt  rin-d 
rccliiin,  faciat  datuin  iinmertiin. 

VI,  ;i  :  luvcnirc  Iriangulum  rcclau^'uluru,  ut  uuiiicrus  aretr,  nndtatU-<  suiniiid  l.iileruni 
circn  rectum,  fariat  dulum  uuinerum. 

VI,  10  :  Invenire  trifiugulum  rectangulum  ut  arcœ  numerus,  nd\umc/i\  s[iiiitnam  liypo- 
lenuiœ  et  altcrms  Interuiii  circn  rectum,  faciat  datum  numerum. 

Vf,  I  I  :  luveuirc  triaugulum  rectangulum  ut  numerus  arecv,  mu/tatuf  \iintmû  /irpotenunr 
cl  altcriuf  lateruiu  circn  rectum,  facial  datum  numertim. 

Pour  tous  ces  problèmes,  comme  pour  les  deux  précédents,  Diopliante  arrive  à  une 
doidile  c(juatUiu,  dont  son  procédé  ue  lire  qu'une  solution  unique. 


OnSEUVATIONS  SUR  DIOPIIANTE.  331 

autein  noqiic  Diopliantiis  noqiioBachetus  S(!(|iiont('in  ([iKi>stioneiii  addi- 
(lerunt? 

Invenire.  Iriangulum  reclangulum  ul  unum  ex  lalcrihiis  arcà  inullatiiin 
facial  (lattim  /lunirriim. 

(A'rle  liaiic  videntur  ignorasse,  quia  non  statim  se  prodit  in  resoUi- 
tionc  duplicata'  a'qualitatis;  vcriim  ex  nosira  nuitiiodo  facile  potcst 
invoniri. 

Similiter  in  sequentibus  quœstionihus  tertius  liic  casiis  siippleri 
potesl('). 

XXXVII  (p.  i.p-)- 

{ Ad  quaestiones  VIII  et  IX  Libri  VI.) 

Addi  potest  ex  nostra  melhodo  se([uens  quicstio  : 

Invenire  Iriaiigula/n  reclangulum  ul  sutnma  lalcrurn  inuUala  areà  cdh- 
fciat  daliiin  numerum. 

XXXVIII  (p.  .9'0. 

(  Ad  quaestiones  X  et  XI  Libri  VI.) 

Addi  potest  ex  nostra  nielliodo  sequens  quiestio  : 

Invenire  Iruatguliirn  reclangulum  ut  sumnui  //Y/xilenustr  ri  allcruis 
laleris  circa  recluin.  rnullala  areà,  facial  dalum  numerum. 

Jmo  et  sequens  addi  potest  I5aclieti  commentariis  (-)  : 

Invenire  Iriangulum  <^  reclangulum  >  ul  /typolenusa  delnirlà  areà 
facial  dalum  numerum. 


(')  roir  les  Ubser\atiuiis  XXWII,  XXXVIII,  XL,  XLI. 
(-)  Dans  son  conimcnlairc  sur  VI,  ii,  Baclict  avait  trailé  la  (|ucslion  : 
hivcuirc  tridii^uliiiii  rcctciiiifuliim  ut  arca,  detracld  lij polcniisâ,  jacKtl  dalum  itiiiuc- 
riim. 


332  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  11=  PARTIE. 

XXXIX  (p.  29S). 

(Ad  queestion.  XIII  Libr.  VI.) 

Invenire  triangulum  reclangiilum  ut  numcnis  aro;c,  adsumens  alterulnim  lalenim  circa 
rectum,  faciat  quadralum. 

Uniustantum  speciei  triangula  Diopliantusexliibetproposituni  adiin- 
plcntia;  sed  ex  nostra  metliodo  suppetunt  infinita  diversa^  speciei 
triangula  qiue  ex  Diophanteo  per  ordinem  derivantur. 

Sit  igitiir  iiivciitum  triangulum  ■3.4- N  cujiis  lia'c  est  propriotas  »  tit 
qui  til  niiituo  ductu  laterum  circa  rectum,  adscilo  solido  sul)  majore 
latei'um  circa  rectum,  intervallo  eorumdem,  et  areà  contenlo,  l'aciat 
(|uadratum  (')  ».  Ah  eo  deducendum  aliud  ejusdem  proprietatis. 

Sit  majus  ex  laterihus  circa  rectum  trianguli  qua'siti  4;  minus  vcro 

■^  -+-  I  N.  Rectangulum  suh  laterihus  circa  rectum,  adscilo  solido  suh 

majore  laterum  circa  rectum,  intervallo  eorumdem,  et  areà  contenfo, 

facit 

30  —  12N  —  8Q,       (]u;t.;  iileo  (iL'l)cnl  ;vM|uari  (|ua(lralo. 

Quum  autcm  latera,  4  et  3  +  iN,  sint  latera  circa  rectum  trianguli  rec- 
tanguli,  dehent  etiam  eoruu)  (juadrata  juncta  a^cjuari  (|uadrato;  qiia- 
drata  illa  juncta  f'aciunt 

9.5  -\-  6N  +  I  Q,       f|ii;c  idcirco  cliam  ;ef|iiaii(la  (|uailial(i. 

(  ')  Cette  condition  est  empruiUoc  au  texte  latin  du  problème,  l.c  procédé  de  Diopliautc 
revient  en  elfet  à  prendre  comme  triangle  clierelié  :  az,  liz,  cz:   puis  à  poser  (suppo.sant 

h  >  f)  3  —  r--  Il  arrive  ainsi  à  avoir  à  rendre  carré 

'"' 

x^ 

•2 

bc.v--^  h(b  —  c)--  =,)2. 
Or,  si  le  triani;Ic  («.  h,  c)  est  tel  ([uc 

br  -r-b(h—  (■)—  =/)-, 

Diopliante  sait  construire  une  infinité  de  valeuis  de  x  = -  ,' —  '  donc  de  z.  Jlai.- 

ry- —  hc 

Ions  les  triangles  ain?i  obtenus  sont  semblables:  P'crmat  cherche  donc  à  délerniiuer  un 

autre  triangle  1  n,  b,  r  )  cpio  celui  trouvé  par  Diopliante  (  j,  1,  3). 


OBSERVATIONS   SUR   DIOIMIANTE.  333 

Et  oritiir  duplicata  a'([Lialilas,  nam 

SG  —  iiN  — 8Q       et  cliam       aS  +  GN  +  iQ 

(Icbont  tcquai'i  (|ua(li'ato.   Ejus  ;o((iialitatis  (luplicat;o  soliitio  est    in 
promptu. 

XL(p.  .io-O- 

(Ad  quaestion.  XIV  Libr.  VI.) 

Iincuirc  liiani;iilinii  roclaiiguhim  iil  iiumcrus  arcac,  mullatus  allerutro  laluriim  circa 
rccUiin,  facial  i|ua(lraUim. 

E\  noslra  mctiiodo  solvctiir  se(|ii(Mis  ([iia'stio,  ali()(|uiii  difticilliina  : 

I /ne/lire  Irian^aluin  rccldiii^ultun  ut  altcrulrum  lalcruin  cura  rccliiin. 
nudlaliirn  (ircà,  facial  (juadralum. 

XLI  (p.  :!o7). 
(Ad  quaestiones  XV  et  XVII  Libri  VI.) 

13.  Imuairc  lriaiii;iiliiiii  rcclaii,L;uhim  iil  immcrus  arcic,  lain  liypotciuisà  ([iiam  allci'o  lato- 
rumcirca  rccUini  dclraclo,  facial  iiiiadraUim. 

17.  lincniro  triaiii^iiluiii  roclaiiguliim  ul  uiimeriis  are;c,  lam  liy|iolciiiis,T  (|uaiii  altei'iiis 
lalcnini  circa  rccluni  luimcro  adscilo,  facial  i|iiadraUim. 

Tentetur  henc'ficio  nostr;o  mctiiodi  sequoiis  quastio,  alioqiiin  diCti- 
cillima  : 

I/ivcnirc  trianqulurn  rcclanguluin  ul  tain  /irpotr/iusa  qiiam  unum  ex 
lalciihiis,  (h'traclà  arcà.  faciani  (luadralum. 

X LU  (,.:•....). 
(Ad  quaestion.  XIX  Libr.  VI.) 

liivcnirc  IriaiigiiUim  l'cclaiii^iihim  ut  areai  nmiicius  cum  liypotcnusic  numcru  facial  (|iia- 
dralum,  al  circiimferciilia'  iiiiuienis  .sil  cidms.... 

...Oporlcl  ilaquu  invciiirc  ([iiailraUini  aii(|iicm,  i|iii,  liijiario  adjcclo.  ciihiiiii  facial  ...  csl 
igiliir  ([tiadrali  ialus  5,  ciihi  voni  3;  ipso  qnadraliis  1,5,  cidiiis  ■>.-;.... 

An  auleiii  aliiis  in  intcgris  (luadratus,  pra-ler  ii)suin  25,  invciiialnr 


33i  ŒUVRES  DE  FERMAT.-  II"  PARTIE. 

(jui  adsumpto  hinario  ciihiun  i'aciat,  id  sanc  difficilis  primo  ohtutii  vi- 
(Ictiir  (lisquisttionis.  Certissimâ  tamen  demonstrationc  probare  possuni 
niillum  aliuni  qiiadratum,  pra»ter  2'),  in  inlegris  adjocto  hiiiario  lacère 
(•iilnim.  In  fractis  ex  melhodo  Bachoti  (')  suppctiint  infiniti,  sed  doc- 
trinam  de  niimeris  integris,  (\ax  sane  pulcliorrima  et  siii)lilissima  est, 
nec  Baclietus,  nec  alins  quivis  cujiis  scripta  ad  nie  pervenerint,  liacte- 
nus  cailuit. 

XLIII  (p.  329). 
(Ad  commentarium  in  question.  XXIV  Libr.  VI.) 

Ou.ïSTio  DiopiiVNTi.  —  Invcnire  trian^iiliim  reclaiiguliiin  iit  luimerus  oircumroreiui.e  sil 
culjiis.  ot  adscilo  arcrc  numéro,  facial  quadraliiiii. 

Baciietus Quoniam  vcrô  in  liis  libris  Dioplianliis  tlivei-siinode  ulitiir  (Jii|ilica(a  a^(|ua- 

liliilc.  non  abs  ro  me  faelurum  arbitrer,  si  omncs  qiios  usurpai  modos  sigillatim  recenseani 
cl  uniim  in  locum  quœ  sparsim  a  noins  adnoiala  sunt,  collecta  conjiciam,  ni  sic  tola  dupli- 
cata' iTqualitatii  doclrina  discciitium  animis  firmiiis  inliîcrcat.  Nec  solas  Dioplianti  hypo- 
tlioscs  alTcrcnius,  sod  et  alias  pleriini(|iio  c\liibcljiinus,  ipiibiis  vari.i  luijiisniodi  ;ci|uationiiiii 
syiiiploniata  declarenlur,  novamquo  insuper  quam  c\coi;itaviniiis  jcqunlionis  ralionoin, 
(pianiquc  ad  (|iiadra.La'Simani  qnintam  (piarti  cxplicaviiiuis,  aliis  adjicieiuus. 

Ul)i  non  sutriciiint  duplicata'  œtiualitates  vel  oiTiT^oio-éTY]-:;;,  recur- 
rendiim  ad  Tpi-Xoia-ÔT-^Taç  seu  triplicafas  a'qualitatcs,  qua-  est  nostra 
inveiitio,  ad  piurima  proMemata  pulclicrrirna  pra-viani  faceni  prale- 

rens. 

(  iN  +  4. 

yl'^qucnlur  vidclicct  quadrahi  <   aN  -+-  It, 


ar 


N 


oritiir  triplicata  a'qualitas  cujus  soliilio  per  nic<Iiiiin  duplicata'  a'(|iia- 
lilatis  est  in  i)romntu. 


(')  D'après  cette  méthode  (p.  Sai),  si  l'on  a  une  solution  .ti,  j  ,  de  rc(|uatiun  indélcr- 

inince 

.1-2-1-  a  =r^ 

et  (|u('  l'un  pose 

9../'| 

on  peut  tirer  z  rationnel  . 

.  ^  jr.rf  —  y.yy'i 


OBSERVATIONS  SUR  DIOPIIANTE;  335 

Si  poiiatur,  loco  i  N,  numeriis  unà  cuin  4  (juadratum  conficicns, 
vcrbi  gralia,  iQ-f-4N,  fiet 

priiiius  numeroriim  ncqiumdoruin  qiiacJrato     i  Q  -t-    4N  -t-  4; 
secundiis  igilur  dit  aO-t-    8N-i-.'i, 

terliiis  50  +  2oN-i-4. 

Primus  autom,  ex  coiistructione,  est  quadratus  :  ergo  dobcnt  teqiiari 

(|iuulralo 

2Q-H8N-+-4    et    5Q  +  20N  +  4. 

et  oritiii'  duplicata  œqualitas  quai  unicam  certe  exliil)ei)il  solulio- 
neni  ('),  sed  eâ  exhibità  prodibit  rui'sum  nova,  et  a  sccundà  teitia 
deducetur,  et  in  infinitum. 

Quod  opus  ita  pt'ocedct  ut,  invento  valore  iN,  rui'sus  ponatur  1 1\ 
esse  iN  -f-  numéro  qui  prinium  ipsi  i  N  inventus  est  œqualis.  Ilac  enini 
via  intinita'  prioribus  solutionibus  soiutiones  accèdent  et  postrema 
seni|>ei'  dciivabitur  a  proxime  antecedenti. 

Hujus  inventionis  i)encticio  infinila  triangula  ejusdein  ai'ea'  i>(ts- 
sunnis  cxbibei'c  (-),  quod  ipsuin  videtur  iatuisse  Diopbantnin,  iit 
patct  ex  qu;estione  octava  Libri  V,  in  ((ua  tria  tantum  triangubi  ;equalis 
area'  investigal  utsequenlem  qua^stioncm  in  tribus  numeris  eonstrual. 
(|ua"  ad  intinitos,  ex  iis  (|a;e  nos  primi  deteximus,  i-ecipil  exlensionetn. 

(')  D'a[iros  les  procédés  de  Diopliante,  cctlc  soliUion  s'obtient  comme  suit  : 
Soit  la  douljle  équation 

tix^  +  bx  -)-  c-  =  «-,         a' X-  +  h' X  -t-  c'^  =  i'-, 

on  en  conclut 

(a  —  a')x''-+{b  —  l/')x  =  lû—v^. 

On  satisfera  à  celte  relation  on  posant 

«--«'  h  —  l/ 

2  C  -, j;  X  -I-  ■;>.  C  =  «  -+-  V,  X  =  Il  l'. 

Il  —  0  ic 

De  CCS  deux,  équations  on  tirera  la  valeur  de  it  ou  do  i',  et,  en  substituant  dans  une  dos 
doux  premières,  on  obtiendra  pour  x  une  valeur  rationnelle  déterminée. 

(■-)  Foir  Observation  XXIII.  Fermât  renvoie  d'ailleurs  à  la  présente  Observation  .\LI1I 
dans  les  suivantes  :  VI,  XVI,  X\II,  XXXI. 


:336  ŒUVRES  DE  FERMAT.-  W  PARTIE. 

XLIV  (r-  333). 
(Ad  idem  commentarium.) 

Huic  de  duplicatis  sc(|ualitatibus  tractatui  multa  possenius  adjun- 
gcrc  qiiSL'  nec  vctcres  nec  novi  dolcxerunl.  Sufiicit  iiunc,  ut  nictliodi 
nosliu'  dignitatcm  cl  usum  asseramus,  ut  quœstioncm  sequcnteui,  qua^ 
sanc  difficillima  est,  resolvamus. 

Iin'ciiirc  Irianguluin  reclangnlitm  nttmeri),  ciijiis  hypotcintsa  si/  qiia- 
(Irattis,  cl  pariter  siimrna  lalcntin  circa  rectum  ('  ). 

Triangulum  quicsitum  ii'prœsentant  très  numcri  scciuentes  : 
4  687  9.98  Gio  28c),     4  .j()5  486027  7G1,     I  oGi  C.J2  293  Sao. 
Formatur  autem  a  duobus  nuineris  secjuentilnis  : 

2  i5o  905,     246  7112. 

Aiià  autem  metliodo  sequeiitis  qu;eslionis  solulionem  delexiiiuis  : 
lincnire  Irianiiiilnm  rcclansiihim  nnincro  ca  co/n/itio/ic  ni  (iiKulnilKin 

(')  BlLLV  {DiHtri/in'  annhtirir  i/i\-riilmn  ituviun,  I,  2.'),  p.  7)  :  QiKiTîiUii',  veibi  ^TiUiii. 
Iriantriiliiiii  rccUingiilimi  ciijiis  tiim  liypoloinisn  (|ii:iiii  siimma  luleriiiii  ('iixa  rccliim  sil 
iHiiiicnis  qiiaili'aliis.  l'oniiclur  Iriaii^uliiiii  ab  nbviis  iiiimoris  i  N  -1-  i  et  i  N  ;  orgo  Iria  lalera 
iTuiil  :  •.>, 0 -1- I  H- ''.X,  1 -I- 2N,  ''.N -H  2Q.  1,^'ilnr  livpolciuisa,  ^(j -t- 1 -h -iN,  ri  simiiiia 
latcrum  cii'ca   rccUnii,   2(J -1- 1 -+- 4N,  .Tipianliir   (piadraUi,   et   fit,  pcr   iiielliocJiim   cnin- 

munem,  valor  radicis '->   iiiidc  duo  luuiieii,  a  (|uibiis  forinalum  est  triaiiïidinii.  cniiil 

et  —  —  )  scii  in  iiUci;ris,  aecipiendo  sulos  luiiiicralDrcs,  —  j,  —  i>..  Triaiigidimi  aiileiii 

inde  formaluin  est  :  iGij,  1  k),  i'o.  Uiide  infero  ad  ^olllliollem  ]ii-oblcniatis  iiiveiiionduin  esse 
alicpiod  Iriaugiiliim  reclani,'iilum  cujiis  livpoteniisa  sil  ([uadraïus,  et  dillcrciilia  laicniiii 
eii'ca  rcctniii  .sil  iiuadratus.  atipic  \\xv.  concbisio  elicitiir  vi  aiialyscus  pncccdciitis;  istiid 
aiilem  li-iaiigiihiii)  est  lOi),  1  n).  im,  qiiod  formaliir  vel  al)  —  J  et  —  12,  \el  a  -i-  ')  et  -t-  i:>.. 
Qiiaïc  itciu  opeialioacni  et  lorino  liiangidum  (pia':iiliim  ab  1  N -t-  ")  et  !■>.,  et  pcrvenio 
tandem  ad  .Tiinalitatem  diiplicalain  (pue  iiun  dal)it  anipMns  niniicros  ficlos,  scd  veros,  beiie- 
ficio  lrian:,Mili  illiiis  primilivi,  iit  dislinclius  \idel)iliir  iiilra  mun.  45.... 

(  Iliiil..  4.'i,  p.  ri  )  :  Iiivciiirr  iliKis-  /iiiiiiiTos-  ijiiiiniin  siiiniiin  facidl  tjiuiilratiiiii  cl  ijiiiiriiiii 
(jiiiidnita  siinul  jiincla  jticidiil  iiiiiidi-adiijiiiiilriilniii. 

Istiid  piolileina  idem  plane  est  ciiin  sii|)erioii  qiio  (pucrebatur  triangulum  rcclanguliim 
cniiis  liypotcuusa  et  suuima  lalerum  sit  quadrattis,  aliàsiiuc  fuit  proposituin  plei'isipie  doc- 
lissimis  Jlalliemalicis  a  Fermalio  iiosli'i)  sine  solulionc.  Utere  ii;ilur  triaugulo  primitive) 
>upra  invcnto  (num.  2.j)  iGo,  ikj,  r>i),  (piod  formatur  ab  5  cl  i>,  et  forma  triangulum 
al)  I  .N -+- 5  el   12.  Lalera  eruiU  :   r  O -1- iG;i -^^  lo.N.    1  (J  —  i  h) -h  loN.   ajN-i-iio.  l.;;ilur 


OnSERVAÏIOiNS   S[lli    1)1  OI' Il  A  NTE.  337 

a  dijfcrcnlia  lalcrum  cirra  rccliim  minus  chtplo  quadraù  a  minore  lalcrc 
rnnflciai  quadralum. 

Uiiuin  ex  triangulis  quic  liuic  qiuostioni  aptaiiliir  osL  id  ([iiod  se- 

quitur  : 

f525,     i>'7,     i56; 

formatui"  a  mimeris  39  et  2. 

Iino  confidenter  adjungiiiuis  duo  Irianguhi  rectaiigula  qu.T  jam  expo- 
suimiis  ad  solutioiiem  duariim  propositarum  qusestionum  esse  miiiima 
omnium  iu  inlegris  quœstionem  adimplentium. 

Metliodus  nostra  Iipl'c  est  :  Qua'ratui'  (|na's(io  proposita  secuudum 
metliodum  vulgarem.  Si  non  succédât  solutio  post  ahsolutam  opera- 
(ionem,  quia  nempe  valor  numeri  nolâ  dcfectùs  insignitur  et  ideo 
niinor  esse  iiiiiilo  iutelligitur,  non  lamen  despondendum  auimum  con- 
lidenter  pronuniiamus  (quic  oscifantia,  ul  Io(iuitur  Vieta  ('),  luit  et 


hypolcnusa,  iQ  +  >G',)  "•-  loN,  cl  sunima  latcniiii  circa  roctiim,   1  -t-  iQ  +  i.iN,  œiiuaiiliir 

quadialo;   ihic  siiminam  islam  laloriim  in   ilig;   crgo  pi'orluclus,    lOgQ -t- 57iGN -t- iGtj. 

cum   hypolcnusa,    i(J  +  1O9 -h  loN,   icciiianUir   qiiadratis.  Krgd  ([jcr  ca  ([uœ  dicta  siiiil 

,  ...  2().'i8o75  .  .  ,  ... 

mim.  ^2)  valor  radicis  csl -t.  —  '  cl,  luxla  posilioiies,  duo  numeri  a  (iiiibiis  nasceUir 

20j()b  >  ..  1 

Iriangulum    quacsiUim,    .1687298010289,    .1  5C5  .'I8G027  7G1,    1  uGi  G52  293  52o.    Nam  cl 

hypolcnusa  csl  quadralus  cl  siimma  lalerum,  cl  quadrata  lalcrum  a?ipiantiLi'  quadrato 

hvpolcnusrc;    [iroindciiuc   duo  lalora  circa  reclum  sunl  duo  numeri   quicsili,  tum  quia 

illorum  summa  quadralus  est,  luui  quia  horum  quadrala  ?imul  juiu'.la  l'aciiml  quadralo- 

quadratum.... 

(I/iid.,  ti,  p.  7)  :  Ilerum  sil  solvcnda  ;cqualilas  du(>licala   ;    i()9(J -h  574GN -1- 1G9,  el 

iQ -+- loN -1- 1G9.  Triplicilcr  ista  iuqaalilas  solvi  [lolcsl  :  Primo  accipicndo  differentiam 

Icrminorum  illorum,  (pi;e  est  iGSQ -+- 573GN,  ol  cligcndo  duos  produceules  in  (piorum 

uno  sil  2G,  duplum  vidclicel  latcris  (piadrali  1G9;   alque  lixc  csl  melliodus  communis. 

Secundo,  solvi  polcsl  rcvocando  diverses  (piadraliuuni  numéros  ad  enuidem,  (piod  licrel 

ducendo  sini;ulas  parliculas  numeri  poslcrioris  iu  1G9,  ul  cxplicatum  csl  num.  -i.  Terlio, 

solvetur  cadem  .cqualilas  cligcndo  producenles  i^N  cl  12X-1-  '— — ;    ila  cnim  summa 

7 
radicum  eril  2GN,  duplum  laleris  qiiadrali  1G9Q;  alquc  hxc  est  melhodns  Fcrmaliana  qu;c 
20/18075 


dal  pro  valore  radicis 


2()JGG 

7G948 jo3i 


Lti  prcmicrc  inctlindc  indiqiicc  par  Jacques  de  Bill)    dciiincrail  la  valc 


iir 


J2  (UO'j.îG  H) 

la  seconde  est  illusotrc,  car  elle  donne  pour  valeur  zéro. 

(')  VliiTE  (In  arleni  analjticen  IsagoLfC,  cap.  I,  éd.  Schoolcn,  p.  1,  1.  23-25)  :  Forma 
autem  Zotesiu  iucundi  ex  arle  proprià  est,  non  jam  in  numcris  suaui  Logicam  cxcrcenle, 
(juœ  ftiit  oscitantia  l'eterian  Jnaljsfari/nt, 

Febmat.  —  I.  4J 


.53S  ŒUVRES   DE  FERMAT.  -  IP  PARTIE. 

ipsiiis  et  votci'iim  analystarum),  scd  itorum  qujestioncm  tentemus  et 
pro  valore  radicis  ponamus  iN  —  niimcro  qucm  sub  signo  defcctùs 
ioquari  radici  incognita?  in  prima  operalione  invenimus,  prodibit  nova 
haïul  diibie  a'qiiatio  qiia»  per  voros  numéros  solutionem  quasstionis 
repra>sentabit. 

Et  bac  via  superiores  duas  qiiœstiones  alioquin  difticillimas  re.sol- 
vimus;  (lemonstravimus  pariter  et  construximus  numorum  ex  duobiis 
ciibis  compositum  in  duos  alios  cubos  dividi  posse  ('),  sed  boc  per 
itcratam  ter  aliquando  operationem  :  saîpius  enim  contingit  ut  veritas 
quaesitaad  multipliées  operationuni  iteralinnes  solertem  et  industrium 
necessario  adigat  analystam,  ut  facillime  experiendo  deprebendes. 

.VPPENDIX  (-). 

Proposait  féliciter  satis  plcrosque  duplicata;  a'qualitatis  et  modes  et 
casus  subtilis  ille  et  doctissimus  analysta  Bacbetus  ad  quaistionem  24"'" 
Lihri  VI  Dioplianti,  sed  integram  sane  non  demessuit  segetem  :  quas 
enim  qutesliones  unicà  tantum,  aul  ad  summum  duplici  solutione  cir- 
cum.scribit,  ad  infinitas  porrigere  et  promovere  nibil  vetat,  imo  proclivi 
id  exsequi  oporatione  est  in  promptu. 

Proponatur  sextus  modus  qucm  ipse  satis  prolixe  explicat  pag.  439 
et  440  (')  '■  casus  omnes  ab  ipso  enumerati,  ex  nostra  quam  mox  exbi- 

(')  /wV  Ohscrvation  IX. 

(-)  Ce  Iragmcnt  csl  tiré  du  préambule  ilu  Doctriiue  nnalyticœ  i/ive/ituin  noviini  de 
.lacques  de  Billy  (p.  ■>.),  où  il  suit  le  passage  ci-après  : 

n  Quis  o.\  primilivis  radicibiis  elicuit  dcrivativas,  tum  primi  gradus,  lum  secundi,  tiim 
Icrtii  et  sic  deinceps  in  iiifinitum?  nemo  plane  :  uni  Fcrinatio  debctur  hoc  invcntuni;  unus 
illo  lia?c  nmnia  non  e\  alieiiis  cumulavit  operibus,  quod  rbapsodi  quidam  faccre  cnnsuovc- 
runt,  sed  proprio  marte  cudit  et  ex  suis  ipse  fonlibus  hausit  :  lioc  ille  quiim  mihi  amicis- 
sime  cummunicasset  per  literas,  judicavi  dignissinnim  quod  typis  mandarelur,  et  ne  ab 
cjus  mente  ullalenus  recedam,  exscribcndum  mihi  videtur  in  primis  compcndium  quoddam 
lotius  melhodi,  cui  nomen  débit  Appcitdicis  ad  dis.icrtationcm  Claudii  Gn.iparii  Bacheti. 
de  diiplicntif  apud  Dinphttnliiin  œiiiialiintibiis.  En  ipsissima  ilhus  verba.  » 

(■■')  Pages  vîi-jSS  de  l'édition  do  Samuel  Fermât.  «  Sextus  modus  est  quando  propositi 
numeri  diversimoilo  componuntur  ex  Quadratis,  Numéris  et  Unitatibus,  .... 

'I  Primo  crgo  accidit  utrumque  propositorum  numerorum  componi  ex  tribus  spcciebus 
supra  diclis  et  corum  intervallum  unicà  tantum  conslaro  specie.... 

.1  Secundo  accidit  utrumque  propositorum  numerorum  ex  duabus  comi)oni  spcciebus, 


OBSERVATIONS  SL'I{   DlOl'UANTE.  ;m 

l)itui'i  siimus  metliodo,  iiitinitas  ailmittunt  solutionos,  (|iui'  a  prima  pci 
iteratas  analyses  gradatim  in  intinituni  dorivaiilur. 

!\Iolhodus  ha;c  est  :  Quœratiir  solutio  quaestionis  proposita;  scnin- 
diim  mctiiodum  vulgarem,  lioc  est  sccundum  metliodum  Baclicti  aiil 
Diopliantcam,  prodibit  sfatim  valor  niiincri  sive  radicis  ignotse;  quo 
peracto,  itcrctur  analysis,  et,  pro  valore  nova'  investiganda;  radicis, 
ponatur  nna  radix  plus  nnmero  unitatiim  prioris  radicis.  Rcducctur 
(jua'stio  ad  novam  icqualitatcm  duplicalam,  in  qua  unitates  uliim(|uc 
reperientnrquadratœ,  propter  priorem  solutionem;  ideoque  dillcrentia 
a'qualionuni  ex  numeris  tantuin  et  quadratis,  qua'  sunl  proxinKe  intcr 
se  spccies,  constabit  :  quare  resoivetur,  ex  Dioplianto  et  Bacbcto, 
nova  b;ee  duplicata  ajqualitas.  Ex  qua,  pari  artilicio,  lertia,  et  ex  tertia 
quarta,  et  sic  in  intmitum,  deducentur. 

Quod  non  advertisse  aut  Diopliantuni.  aut  Bacbetum,  imo  el  Vietani, 
(lispendiuu)  iiucusque  Analyscos  maximum  fuit.  Sed  pi-ecipuuni 
inventionis  nosti'a'  artificium  in  iis  se  prodit  (|u;estionil)us,  in  (juibus 
primigenia  analysis,  pro  valore  incognito  radicis,  exbibet  numeruni 
nota  defectùs  insignitum.  qui  idco  minor  esse  nibilo  intelligitur.  Me- 
tbodus  autem  nostra  in  lioe  casu,  non  solum  in  probleinatis  (|u;e  per 
duplicatas  a'(|ualitates  solvuntur  locum  babet,  sed  generaliter  in  aliis 
(luibuscumque,  ut  experienti  notum  fict. 

Sic  igitnr  procedit  :  Qua;ratur  etc.  [indc  supra,  p.  3^7,  1.  rt),  us(juc 
</r/ ix'prœscntabit,  p.  338,  I.  5)  ('). 


allenim  scilicct  ex  Quadratis  et  Unilalibiis,  altenini  c\  Nimieris  vl  Unitalibus.  iiUcrvalIum 
aiitcm  illoniin  conslaro  ex  Quadratis  el  iNuincris.... 

»  Tertio  accidit  allcrum  propositorum  numcronim  componi  c\  Quadratis,  Numéris  cl 
Unitatibus,  altcrum  ex  Quadratis  et  Numéris.... 

1)  Quarto  accidit  alteruiii  propositorum  numeroruni  comiioni  ex  Quadratis.  Numéris  el 
UnitaliLius,  alterum  ex  Quadratis  et  Unitatibus.... 

i>  Quinto  dcnique  accidit  alterum  propositorum  numcrorum  componi  ux  Quadiatis.  Nu- 
méris et  Unitatibus,  alterum  vero  ex  Numeris  et  Unitatibus - 

(')  BiLLY  ajoute  :  «  llaetenus  P'ermatius  ».  Les  différences,  pour  cet  alinéa,  entre  le 
texte  do  ÏUbscn'atio  public  par  Samuel  Fermât  (S)  et  le  texte  de  X'Iim-iitiini  nm'iini  (li) 
sont  les  suivantes  : 

r.  :ii7,  1.  12.  nota  defectùs  insigniturS  liabct  nuiaiii  deleclûs  IJ;  ij.  inlelligitur  S  depro- 
licnditur  B:  ij,  ul  locuiilur  Vicia  S  ul  vcrbis  Vicbe  utar  B. 


.m  (KUVRES   DE  FERMAT.  -  IV  PARTIE. 

XLV  (p.  338-330). 

(Ad  problema  XX  commentarii  in  ultimam  quaestionem  Arithmeticorum  Diophanti.) 

Baciietus  :  Invenire  trianguliini  rcclangiihim,   cujus  area  sit  datus  numcrus.  Oporlet 
autcm  ut  qiiadratiis  arca;  dnplicalne.  addilus  alicui  quadratoqiiadralo,  faciat  qiiadratuiii. 

Arca  triangiiU  reclangiili  in  numeris  non  potexl  esse  quadralm. 

Hiijiis  tlicorematis  a  no!)is  inventi  domonstrationem,  quani  et  ipsi 
(andein  non  sine  operosa  et  laborio.sa  nieditatione  deteximus,  subjiin- 
gemiis.  lloc  ncmpe  denionstrandi  genus  niiros  in  Ai'itlimcticis  suppe- 
ditabit  progressu.s. 

Si  area  triaiiguli  esset  quadratus,  darcntur  duo  quadratoquadrati 
quorum  diiïerentia  esset  quadratus;  unde  sequitur  dari  duo  quadratos 
quorum  et  sunima  et  dlIFerentia  esset  quadratus  :  datur  itaque  luime- 
rus,  compositus  ex  quadrato  et  duplo  (juadrati,  «{jualis  quadrato,  ea 
conditione  ut  (|uadrati  eum  componentes  faciant  quadratum.  Sed,  si 
numerus  (juadratus  componitur  ex  quadrato  et  duplo  alterius  ([ua- 
drali,  ejus  latus  similiter  componitur  ex  ([uadrato  et  duplo  quadrati, 
ut  facilUme  possumus  (lcnv)nsirare ;  unde  coneludetur  latus  illud  esse 
summam  laterum  cirea  rectum  trianguli  rectanguli,  et  unum  ex  qua- 
dratis  illud  componentibus  eftlccre  bascm,  et  duplnm  quadratum 
;v  {]  u  a  r'  i  \^  e  r  p  e  n  d  i  c  u  1  o . 

Illud  itaque  triangulum  rectangulum  eonlicietur  a  duobus  quadratis 
(juorum  summa  et  dilTerentia  crunt  (|uadrali.  At  isti  duo  ([uadrali  mi- 
nores probabuntur  primis  quadratis  jirimo  su[)positis,  quorum  tam 
summa  quam  dilTerentia  iaciunt  quadratum  :  ergo,  si  dentur  duo  qtia- 
draii  quorum  summa  et  diiïerentia  faciant  quadratum,  dabitur  in 
integris  summa  duorum  (piadratorum  ejusdem  natur;e,  priore  minor. 

Eodcm  raliocinio  dabitur  et  minor  istà  inventa  per  viani  prioris.  el 
semper  in  infinitum  minores  invcnientur  numeri  in  integris  idem  pra'- 
stantes.  Quod  impossibile  est,  quia,  dato  numéro  quovis  integro,  non 
possunt  dari  iniiniti  in  integris  illo  minores. 


OBSERVATIONS  SUR   I)  10 P  HANTE.  341 

Demonstrationem  integram  t;t  (ïisiiis  cxplicaLam  inscrcre  margini 
vetat  ipsius  oxiguitas. 

Mac  ratione  deprcliondimus  ot  demonstratione  contirmavimus /<»/- 
Itim  mtmerum  triangitlitm,  prcvlcr  unilalr/n.  œquari  (juadralocfiiadialo. 

XLVI( p.  .'■',). 

(Ad  commentarium  in  proposition.  IX  Diophanti  De  multniigidis  niinwrix.) 
iÎACiiETiJS  :  Daln  lalcrc  iiivciiirc  polyi;oiuiiii . . . .  DiiUi  pulysunii  invcnire  laUis. 

Propositioncin  pulclicrrimaiii  l't  miraliilcm,  qiiam  nos  invenimus, 
hoc  in  loco  sine  denionstrationo  ap[)on('nuis  : 

lu  progrcssionc  naluidli.  qiicf  cih  imilale  sitinil  twordiuin,  (/ui/ihcl'/iii- 
mcrus  m  pni.ri//ic  //ui/orcm  facit  (Iiipliiin  siii  Iriangidi  ;  m  trta/ii^i/lum 
jiroxiinc  inajons,  fcicil  Iriplain  stiœ  pyrarnidis  ;  in  pynimidcm  proximc 
inajorh,jacil  quadruplum  uni  tiiaiis;al()lrlaii'j:,tdi ;  cl  sir  nnifonni  cl  gcnc- 
ra/i  ui  uiftnilurn  luclliodo. 

Ncc  existimo  piilclirius  aut  gcneralius  in  numcris  possc  dari  llieo- 
rema.  Ciijus  demonstrationem  margini  inscrcre  ncc  vacat,  ncc  licel. 

XLVII  (p.  ',",)• 

(Ad  proposition.  XXVII  Bacheti  Appendicis  de  numeris  polygonis  Libr.  II.) 

Unitas  [ii'iiuiiiii  ciibuin;  duo  se(|ueiUes  im|)aros  coiijuncti,  seciindiiiii  ciilniiu;  1res  sc- 
([uonlcs,  tcrliinii  cabiini:  (luatuor  succedcnles,  qiiai'Uiiii;  .scmponiiic  iiiio  plures  so(|iiontciii 
dcinccps  iii  iiirniiUiiii  cubum  ag^i'cgali  iiiipares  consliluuiU. 

liane  propositionem  ita  conslitiio  niagis  nniversaieni. 

Unitas  primani  columnam  ('  )  in  (juacunKiuc  polygonornni  progrcs- 
sionc constitnit;  duo  sequcntes  numcri,  mulctati  piimo  Iriangnlo  loties 
sunipto  cpiot  sunt   angnli   polygoni  (|uaternario   mulctati,   secundam 

(I)  l'cniial  a  voulu  i,'6néraliscr,  jwur  les  diiïérciitcs  sortes  de  nombres  polygones,  la 
notion  do  culie  (  produit  par  n  du  carre  do  côte  n  ).  et  il  a  ap|iel(3  colonne  lo  pro(biit  par  // 
du  polyL;ono  de  coté  «.  Cette  expression  tcclnii([ue,  qu'il  semble  avoir  fori^éc  lui-mOme. 
est  généralement  restée  incoaipjise. 


342  ŒUVHES   DE  F  E  KM  AT.    -   II'    l'AKTIK. 

columnam;  très  sequentcs,  mulctati  st'cundu  (riiint,nil(»  loties  siimpln 
(juot  sunt  angiili  polygoni  quatcrnario  mulctati,  tertiam  columnam;  et 
sic  eodem  in  infinitum  progressu. 

XLVIII  (p. ',.,). 

(Âd  proposition.  XXXI  Bacheti  Appendicis  Libr.  II.) 

lu  luic  prnijressione  [netnpe  arithmctica,  in  ijiia  mininuis  lerniiniis  ;eqiiatur  differcntia']. 
produeUis  ex  cuIjii  niinimi  in  (|iiadi'nliini  trianf;nli  nnmei'i  torniiiionini  a'qualiir  ai;,L;re!;at() 
cubdniin  a  singulis. 

Hinc  scquiturcubum  maximi,  loties sumpfum  quof  sunt  nunieii  lor- 
minorum,  ad  aggregatum  cuborum  liahere  minorem  rationem  quam 
quadruplani. 


APPENDICE. 


DEDICACE   DU  DIOPIIANTE.  3i5 

I. 

DÉDICACE  DU  DIOPIIANTE  DE  1670. 


iLLvsTnissnio  vino  i).  d.  ioa>m  Baptiste  colberto  ,  licr.i  An  intimis  consiliis  i;t  a 

SECRUTIS,  ^fltAHIJ    CENSOni    GENERALI,    SVMMO    IIEGIOIIVM    * UIKICIOnVM,    NAVIGATIOMS   ET 
COMMEltCll  PR.EFECTO,   REGSI  ADMIMSTRO,   ETC. 

Pr.ODiT  in  liiccin  tuis  auspicijs,  Vir  Illustrissime,  Diophantiis  varijs 
auctiis  parcntis  mei  ohseruationibus;  lllas  mole  qiiidcm  cxignas,  sed 
pondère,  ni  f'allor,  maiores,  quai  tua  est  summa  liumanitas,  forsitan 
non  aspcrnaberis,  pracsertim  cum  ad  numéros  pertineant  qui  ladicis 
instarac velut  in  centre Matheseos  positi,  difFunduntur  in  onines  illius 
circuli  partes.  Cur  enim  Geometria,  et  quidqnid  ei  affine  est,  alium 
quam  te  amhiat  Patronum,  qui  lerrarum  orbem  animo  metiris,  vt  in 
extremis  Regionihus  in  quibus  olim  emoriens  natura  defecisse  videba- 
tur,  prjieclara  Ucgis  niaximi  facta  celebrentur,  et  15arbaroruni  pectora 
liberalibus  imbuta  discipiinis  milescanl.  Cum  veroiilas  fei'è  omnes  aut 
earuni  scmina  Mathesis  contineat,  menli  impei'io  natœ  et  mcmbris 
i'amulilio  aptis  opitulatur,  pacisque  ac  belli  femporibus  idonea,  non 
tantum  llegijs  œdibus  magnifiée  extruendis,  sed  etiam  vrbibas  lulb 
propugnandis  vtileni  se  prad)et.  Huius  doctrinal  non  immerito  captus 
illecebris  Parens  meus,  qucm  adliuc  lugeo,  illam  succisiuis  boris  in 
mcdio  forensium  negotiorum  strepitu,  absque  vllo  tamen  lurispruden- 
tiae,  et  Senatorij  muneris  dispcndio  non  infeliciter  excoluit.  An  autem 
hse,  quas  libi,  Vir  Illustrissime,  ofl'ero  lucubrationcs,  pondère,  vt  dixi, 
majores  sint  quam  mole,  si  satis  otij  suppcteret,  tu  faeillimè  iudicaros, 
qui  Lynceà  sagacitate  in  abdita  ([Uieque  penetrans,  veritatem  ab  errore 

Flkmat.  —  1.  44 


3i6  (KUVRES   DE   FERMAT.-  APPENDICE. 

non  minus  (iiiam  vcram  virtutem  à  fucatâ  secernis,  eteorum  qui  operain 
nanant  œrario  puras  manus  sequè  dignoscis,  ac  puritatem  auri  se  pro- 
l)aro  posse  Matlieseos  quondam  ille  gcnius  Archimedes  celeherrinio 
cirea  coronani  Hicronis  experimento  demonstrauit.  Sed  te  alio  vocant 
milita  magnaque,  in  qiiihus  ita  versaris,  vt  te  pluribus  parem,  et  adluic 
majoriliiis  dignum  ostcndons,  inuicti  Principis  famam,  illiusque  suh- 
ditornm  leuamcn,  tihi  laborum  metam  proponas.  Id  al)undc  tcstantni' 
commcrcij  reparatte,  et  Piratarum  repressfe  vires  qui  Herculem  Galli- 
cum  Herculeas  columnas  transeuntem  et  vtrumque  maie  eommitten- 
tem  vident  è  latebris  lanquani  h  Caci  speluncà  et  pertimescunt  ;  idem 
(|uoque  leslantur  portus  bellieis  instructi  nauihus  quse  pcrcgrinis  non 
indigent  armanientis,  etliostibus  terrorcm  incutiunt  vt  pateatqui  mari 
potitur,  eum  rerum  potiri:  testantur  denique  bincrestauratœ  tuiseuris 
Artcs,  nobilique  consorlio,  vt  egregiorum  a^mulalione  opificum  eerta- 
tim  augeri  ae  perfici  possint,  tuâ  industrià  sociat*,  illinc  scienliarum 
arcana  in  tuis  ipsis  penalibns  mirum  in  modum  illustrata.  Qu;e  satis 
tidem  f'aciunt  quantum  tibi  cordi  sit  non  solum  vt  Regni,  sed  etiam  vt 
lleipublica;  litterariie  fines  promoueantur  et  vt  quidquid  ex  noue  illius 
orbe  aduebitnr,  aspirante  tui  fauoris  aura  obliuionis  et  inuidia?  sco- 
pulos  vitare  possit;  nunquam  illos  metuet  boc  tui  nominis  prœsidio 
munitum  opus,  si  benignà  manu,  vt  enixè  rogo,  suscipias  istud  œlerni 
monumentum  ol)se(]uii,  quod  tibi  voveo, 

Addictissimus 

S.    Fi:r,MAT. 


PREFACE  DU   DIOPHANTE.  347 


II. 

PRÉFACE  DU  DIOPIIANTE  DE  1G70. 


Lectori  Beiieiiolo. 

Diopii.vNTVM  liic  liabes,  cl  varias  quibus  auctus  est  obserualiones, 
paucas  illas  quidem  etbreues,  non  tamcn  contemnendas;  nec  enim  nio 
latct  bujusmodi  opéra  pondcrari  potius  quani  numcrari  à  peritis  acsti- 
niatoribus,  quibus  vnica  demonstratio,  imo  interdum  vnicum  Problenia 
magni  voluininis  instar  est;  in  Malbematicis  niniirum  disciplinis.  noua 
Laconico  licet  more  exliibita  voritas  piuris  tieri  soict,  quani  verbosa 
quorumdani  tautologia;  Doctis  tantuni  quibus  pauca  sulficiunt,  barum 
obseruationum  auclor  scril)ebat,  vcl  potius  ipsc  sibi  scribens,  bis  s(u- 
dijs  cxerccri  malobat  quam  gloriari;  adco  autein  ille  ab  omiii  ostcnla- 
lione  alienus  erat,  vtnec  lucubrationes  suas  typis  niandari  cuiMUcril, 
et  suoruni  quandoque  responsorum  autograplia  nuiio  servato  cxfuiphu'i 
[)Otentibus  vitro  iniserit;  noruntscilicct  plerique  celeberrirnoruin  liuius 
s;eculi  Geometrarum,  quani  libenter  ille  et  quanta  liunianilati!,  sua  ijs 
inventa  patef'eccrit;  Quamobreni  supcrstites  (juosdani  Jpsius  atnicos, 
sa^pe  liortatus  suin  sœpiiisque  bortabor,  vt  si  quos  iliius  ingeuij  partus 
lilandà  manu  susecperint,  illos  in  nius;i'i  vnibrà  diulius  delitescerc  non 
patiantur;  dum  autcm  piura  qu;e  l)i'eui,  vt  spero.  [ji'odibuiii.  rolligo, 
tihi  non  iniucundani  fore  duxi,  uovani  horuni  Diopbanti  o|)erurn,  ista- 
l'umquc  simul  obseruationum  editionem  :  Illas  l'arens  meus  (|uasi  aliud 
agens  et  ad  altiora  festinans  margiui  variis  in  locis  apposuil,  pra'ser- 
tim  ad  quatuor  vltimos  libros;  cuin  enim  ardua  seclarelur  ille,  l'aci- 
liora  et  vulgo  Logistarum  nota  (|u;c  duobus  priniis  libiis  conlincalui'. 


3i8  ŒUVRES   DE  FERMAT.  -  APPENDICE. 

aul  vt  ipsius  Diopliaiiti  vcrhis  vtar,  ih.  ht  àpy^i  (JTCii-/£ta)Oà)ç  lyovxa  ferè 
omnino  pnctermisit;  Qualis  aulem  Quantusque  in  Aiitlimeticis  fuerit 
Diopliantus,  sat  sciunt  qui  primis,  vt  dicitur,  labris  puram  Logisticam 
gustauerunt;  tredecim  ille  scripserat  Arithineticorum  libros,  quorum 
sex  tantum  oxtant,  vnusque  de  nunieris  multangulis,  reliqui  vol  lein- 
poris  iiiiurià  pericrunt,  aut  alicubi  f'orsan  Thesauri  instar  ita  scruantur, 
vt  nullius  vidcantur  esse,  dum  publici  juris  fieri  non  possunt;  me- 
niinit  Diophanti  Suidas  in  voce  Hypathia,  et  Lucillius  libro  secundo  An- 
Ibologia^  capitc  vigesimo  secundo  Diopbanti  Astrologi  recordatur;  an 
vero  Suidas  et  Lucillius  de  hoc  codemque  loquantur,  niliil  comperti 
habcmus;  cum  niulti  circa  Neronis  tempora  vixisse  putant,  nec  deest 
qui  Antonino  pio  iniperante  eum  floruissc  leuibus  fretus  coniectnris 
suspicetur;  illud  audacter  asscrere  licet,  hoc  Auctore  nullum  anti- 
quiorem  haclenus  innotuisse,  qui  hanc  instaurauerit  doctrinani,  quam 
à  Griecis  acceplani  Arabes  cum  ipso  Algebraî  nomine  ad  nos  transnii- 
sisse  existimantur ;  eximia  vero  Problemala  qu;«  hoc  opus  complec- 
tilur,  adeo  human*  mentis  captum  vidcntur  suporarc,  vt  ad  eorum 
explanationem  indefesso  Xylandri  labore  et  mirandâ  Bachcti  sagacitate 
opus  fuerit;  duo  iili  fuere  doctissimi  horum  librorum  interprètes,  nam 
vix  eo  nomine  dignus  est  Grœcus  Scholiastes;  Bombellius  verô  in  Al- 
gebra  quam  Italico  sermone  vulgauit,  Diophanti  quœstionibus  suas 
permiscens,  fidi  intcrpretis  partes  non  sustinuit;  neque  eo  functus  est 
munere  subtilissimus  Vieta  qui  pcragrans  auia  Logistictc  loca,  nec  alte- 
rius  inha'rens  vesligiis,  sua  maluit  in  lucem  proferre  inuenta  quam 
faccm  pneferrc  Diopiiantaiis;  quantum  autem  Analyticam  vitra  vetcres 
terminos  promouerit  Parens  meus,  tuum  erit,  Erudile  Lector,  judi- 
cium  ;  vtinam  ipsius  cœptis  non  obstitissent  angustia;  temporis,  et 
plura  parantem  mors  heu  nimium  immatura  nobis  illum  non  prajripuis- 
set!  plura  procul  dubio  ex  eodem  fonte  manassent,  nec  suis  quiedam 
istorum  problematum  demonstrationibus  carercnt;  quin  vero  ipse  cas 
pênes  se,  et  in  scrinio,  vt  ita  loquar,  pectoris  habuerit,  tum  alia^  hicu- 
brationes,  tum  illius  animi  candor  et  modestia  dubitare  non  sinunt; 
licet  autem  à  tôt  tantisque  viris  laudatus  Parens,  à  liberis  absquc 


PRÉFACE  DU  DIOPIIANTE.  349 

iiuiidia  laudari  possit,  noc  illud  ingenti  luctui  solatium,  vel  polius  irrj- 
lamentum  dcnegari  debcat,  magis  tainen  libentcr,  ni  fallor,  illius  cnco- 
iniuiii  perlcgcs  quod  in  diario  Doctorum  elcgantissimo,  et  in  picrisquc 
clarissimorum  scriptorum  libris  occurrit;  borum  nonnulli  magnilici- 
janidndum  mcntioncm  fecere  variorum  ipsius  opcrum,  quai  licet  ine- 
dita  non  tamen  latuerunt,  vtabundô  testantur  quiedam  cxcerpta  ([uu- 
adjiccre  non  piget,  et  doctrina- Analylica;  inuentum  noiuim,  collectiim 
ex  varijs  illius  epistolisà  K.  P.  lacobo  de  Billy  Societalis  Icsu  Saoer- 
dote,  cujus  pcrspicacissimuni  ingenium  et  oruditio  commcndalionc 
non  cgent,  cum  in  ipsius  operibus  satis  eluceant;  cœterum  qui(Ujuid  in 
hoc  erratum  fucrit,  id  Typograpboruni  incuri;e  tribuas,  et  œqui  boniqiie 
consulas  quteso.  Vale. 


350  ŒUVRES   DE  FERMAT.  -  APPENDICE. 


III. 

DÉDICACE  DES  VARIA  OPERA. 


CELSISSIMO  S.  U.  I.  l'RINCIPI  FKRDINANDO  El'ISCOPO  rADERBORNENSI,  COADIVTORI 
HONASTERIENSl  ,  COMITI  l'YIlMONTANO  ,  LIB.  BARONl  DP.  FtRSTENBERG.  SAMVEL 
DE    FERMAT    S.    P. 

Si  iniuuis  quod  tibi,  Celsissime  Princeps,  ofi'ero  non  respuas,  grati 
simul  animi  e(  obsequii  quodam  erga  te,  ac  pietatis  officio  crga  Parcn- 
(eni  (ïingi  videbor  :  dtim  in  illius  operum  îMatliematicorum  limine 
noinen  statuo,  quod  injurias  temporum  et  invidiai  morsus  arcere  pos- 
sil.  Quis  eiiini  unquani  credat  improl)ari  (juod  tu  semel  probaveris, 
(|uem  Ai'ctoi  syderis  instar  intuentur  quicumquo  scientiarum  pelagus 
sulcare  cupiunt,  mox  tutius  et  tranquillius  fulurum,  cùni  fluctus  om- 
nino  sedaverit  Icnior  pacisaura  qu;u  tandem  spirare  cœpit?  Sic  anteni 
per  oinnes  orbis  literarii  partes  lucem  spargis,  ut  te  cuncti  suspiciant 
et  nemincm  dcspicias;  ita  multorum  errorem  Magnatum  damnas  qui 
vcluli  (|uodani  sumni;e  dignitatis  privilégie  sibi  concessum  existimant, 
ut  non  tantùin  inipune,  verùm  etiani  splendidè  possint  esse  indoeli;  et 
se  contemnendos  putent  nisi  Musas  spernere  audeant.  Sed  abundi'  tua 
])r(d)at  autboiitas  nulli  magis  utiles  esse  literas,  quàm  ei  qui,  ùt  decet, 
Paslor  populoruni  esse  vclit,  nulli  plus  gloriic  alTerre  :  quia  rarb  conve- 
niuiU  impcrii  comes  sollicitudo,  etaptus  coIend;o  menti  secessus.  Idem 
prol'cctb  centrum  ferè  nunquam  babent  civilium  cararum  et  sublimiuni 
disciplinaruin  circuli  :  in  tanto  negotiorum  circuitu  rectà  ad  doctrina- 
culmen  ascendcre  non  minus  forsan  difficile  Politico  videatur,  quàm 


DÉDICACE  DES   VAHIA.  331 

Geomelrae  curvas  rectis  ieqiiare,  ciijus  rci  spécimen  cxliibct  liîc  édita 
dissci'tatio.  Superavit  taincn  omnes  ohiccs  tuaCclsiludo,  tibiciuc  fuluni 
in  mediis  tempcstatihus  portum  condere  potuisli,  ctcgregiis  plerisque 
scriptoribus  quos  tuarum  fania  virtutum  ad  Padcrtu  fontes  allicit,  iibi 
venani  quovis  hiticc  puriorein  nanciscuntur,  ubi  le  pra'cunle  citiùs 
discLint  quô  properanduni  sit,  (jiiàm  si  studiis  in  umbra  ediicalis  anxiè 
semotos  calles  investigarcnt.  Longum  scilicet  iter  est  per  prtccepta, 
brave  per  exempla,  brevissimuni  per  cxempla  Piincipis  viri,  queni 
etiam  avia  peragrantem  loca  pluriini  libeiiter  sequi  conanliir;  sed  pau- 
cissimi  sunt  qui  tnis  inbscrere  vestigiis  queant;  et  duni  optas 

Voco  cicre  viros,  Pliœbumqiie  acccniJcrc  caiilii, 

vocis  tu;e  suavilas  tuis  non  mediocriter  votis  obslat.  Detcrret  nimiriini 
qui  sic  bortatur;  silcrc  docet,  qui  tam  docte  loquitur.  Id  ego  experior 
(|uoties  opéra  tua  pervolvo,  quai  mibi  licet  ignolo  et  inimerenti  niiltero 
voluisti  :  illa  scmpcr,  adulationis  expers,  cujus  causas  procul  babeo. 
Miirai'i  siinul  et  hiudare  gaudeo  quio  vix  quisquam  imitari  posse  con- 
fidat.  Monumcntis  eniin  Padeibornensibus,  qu;e  tam  munificè  restau- 
rans  lam  eleganter  célébras,  monumentum  longe  perennius  exegisti  : 
si  Quinctilii  Vari,  cujus  cbadem  cedro  dignis  carniinil)us  incmoras, 
Legiones  Romtc  reddi  nequeunt,  at  saltcm  tui  sermonis  ilieccbris  et 
venustatc  Vari  vel  Angusli  s;eculum  ei  rcddere  videris,  Virgiliun)que 
siniul  et  Horatium  ac  utriusquc  praesidium  et  dccus  ref'erre.  Augura- 
batur  olini  lepidus  Vates  non  defuturos  Marones,  quandiu  sint  M;ece- 
nates,  sed  quidquid  praiclarum  in  Maîcenate  et  Maronc  fuit,  in  eodem 
pectore  repcriri  posse  nemo  speraverat,  sive  quod  nimia  copia  Poëtas 
inopes  et  stériles  plerunque  reddit  (unde  Tbeocritus  *  Diophanto  fate- 
tur  artes  excitari  paupertate,  quam  laboris  magistram  vocat)  sive  qubd 
alienis  carminibus  ei  non  opus  est  qui  suis  satis  oblectari  polest,  ni 
adoptivos  liberos  quœrere  non  solet  cui  natura  legitimam  soboleni 
dédit.  Verîini  in  te,  Celsissime  Princeps,  collecta  non  sine  stupore  cer- 

*  Idyl.  i6. 


352  ŒUVRES  DE  FEUMAT.  —  APPENDICE. 

iiimiis,  qua^  divisa  tam  illustres  alios  clîecerunt;  et  tua  siugularis 
liumanitas,  quœ  tôt  exiinias  dotes  conncctens,  cœlestes  gemmas  auio 
inserere  videtur,  spondet  à  te  bénigne  excipiendum,  tuoque  in  sinu 
fovendum  hune  ingenii  paterni  partum,  qui  suo  defcnsore  orbatus,  iit 
postbumus,  tuo  patrocinio  indiget,  quod  venerabundus  exposco. 


UE  CELSISSIMO  PIUNCIPE  FERDINXNDO  FURSTENBERGIO,  EPISCOPO  PADERDORNENSI,  ETC. 

OB  AVREVM  NVMISiMA,  IN  QVO 

illius  iiiia^o  conspicilur,  iiiissiiDi. 

Aur.EA  Pierio  quam  culmine  niittis  imago 
Quse  nostros  ingressa  lares  fulgorc  replevit 
Immoritamque  manum,  Phœbi  ipsa  referre  videtur 
Ora,  solo  qui  cuncta  fovet,  nec  florca  tanlum 
Rura  super  Isetus  rutilât  glebasque  feraces, 
Cernere  sed  sterilem  non  dedignatur  arenam  ; 
Sic  hilares  oculos  simul  et  cum  fronte  sercna 
Innocuos  mores  insignis  vultus  adumhrat: 
Sit  tamen  ars  quamvis  spectanda  numismatis,  illam 
Effigtem  superavit  opus  quodcunque  Cam;enis 
Sponte  tuis  fluxil  dulei  de  fonte  leporum  : 
Scilicet  Aonij  nicliùs  te  vertice  montis 
Spirantem  ostendunt  Musa%  dum  natus  Olympo 
Doclrinam  pietate  auges,  castasque  sorores 
Ad  superos  tollens,  dignoscis  quam  sit  inane 
Ornari  ingcnium,  nimioque  calescere  motu, 
Si  vacuum  a'thereo  pectus  non  uritur  igné. 
Luminibus  quantis  et  quot  virtutibus  omnes 
SuAviïiîu*  allicicns  animos,  validique  catenis 


hisU'issimi  Trincipis  lesscra  si'avitdu  et  fortitkii. 


DÉDICACE  DES  VARIA.  ;io:! 

Eloqiiij  Itlaïulus  viclor  trahis!  liis  cyo  sensi 
Me  placide  captum  jampridom,  noc  tihi  possim 
Hoc  magis  addici,  qui  nie  devincit,  honore. 
At  quas  nunc  grates  referam?Te  principe  Valum 
Munera  digna  mihi  Romanaque  cannina  désuni; 
(]ai'niina  Msecenas  sed  tu  par  ipse  Maroni 
Nostra  nec  expeclas,  nec  vilia  munera  (|utei'is. 
Non  eget  exiguâ  sublimis  arundine  hmrus, 
VA  raucîL"  non  vocis  eget  tua  fania  susurre; 
Sat  nitidis  Latio  (|uibus  aurea  rcddilur  lelas 
Kximias  scriptis  potuisti  pandere  dotes, 
Piirior  illirni  ccu  splcndens  flumine  solus, 
Ut  decet,  ipse  suis  radijs  se  pingif  Apollo. 


DE    l-nlNCIPIS    lilVSDEM    l'R^ECI.AIlO 

]\l(iiiuinciili)ri(rii  l'aderboriifiisiiini  apcrc. 

Duni  Padene  fontes  tcterno  carminé  Prinecps 

Aonij  célébrât  spes  colunienque  cliori, 
l't  superat  quœ  sic  ponit  monumenta,  suisquc 

Aitius  ipse  aliud  tollitad  astra  modis! 
Hujus  Cana  tidcs  ornât  pia  pcctora,  nienlem 

Lux  Sophiie,  Latij  priscus  et  ora  lepoi-. 
Aniissas*  hisolim  A(|uilas  qua'  llevit  in  arvis, 

Delicias  iliinc  Roma  decus(jue  trahit. 
Fernandi  eloquium  Tiberis  miratur,  cta'vi 

Immemor,  Augusti  saccla  redire  putat. 


*  Natiis  est  llluslris.  Prinecps  in  ca  Gcrmaiii;e  parle  in  (|ua  ca'su'  fiicriinl  Oiiinclilii 
Vari  I.eyiones. 


l''KnMAT,  —    I,  4'^ 


54  ŒUVRES   DE   FERMAT.-  APPENDICE. 


DE    EODEM    PRINCIPE    QUI    MIRANDIS 

iiincun  dDClri/ifcquc  dotihus  slcmniittit  ac  digiiitciliim  splcitdorciii  migc/iy, 
pacein  oinnilius  inorum  et  faciuidi(c  suavitatc  pcrsnndcrc  puwiit. 


ODE. 


Niinc  corda  mulcens  ô  utinam  Saccr 
Notos  recursans  por  (luvios  Olor 
Mox  cogat  infensos  canorà 
Voce  potcns  lituos  silcre; 
Ilic.  prima  Pindi  gloria  cui  favet 
Pliœbiis,  nitentem  Lilia  qiiem  tegunt, 
Qiias  orc  non  coinpescat  iras 
Picrià  modiilatus  arte? 
Ut  ciini  (|iicrelis  dulcisonis  iicimis 
Vox  blaïula  lato  liiscini;c  replet, 
Discordis  oblitœ  susurri 

.Mille  soient  volucrcs  tacere; 
Non  ille  frustra  sit  patria*  daliis 
A  (jiio  féroces  fleeli  aiiimi  (|iieiint; 
.Martis  nec  incassuni  per  arua 
flireicius  cecinit  Sacerdos  : 
Orplieiis  pareil teni  (^alliopen  colens 
l.ciiire  pleclro  (|uot  didicit  feras! 
Sermone  sic  prœstat  domare 
Pectora,  qiiaiii  superarc  ferro. 


l'UÉFACE   l)i:S   VAllIA.  .'loS 

IV. 

PRÉFACE  DES  YARIA  OPERA. 


EurniTo  LixToni. 

Non  lo  lalel,  Eriidite  Lector,  opéra  Matlieinatica  pra>fatione  vix  indi- 
gerc  :  nain  nt  Paralogismi  ciilpam  frustra  longo  sermonc  Geoniolra 
(leprccai'i  vellet,  aut  pro  vera  demonstratione  falsain  ol)ti'iidore;  ila 
non  opus  est  assensum  solidie  rationis  viribus  debitiim  suppliciter 
efllagitaro,  qucin  advcrsarius  videns  scicnsque,  licet  valdè  reluclans, 
denegare  non  possit.  Pi';etereà  supervacaneiim  foret  laudes  Matlie- 
niatum  fuse  celebrare,  cùm  hanc  spartam  tôt  egregij  scriptorcs  ador- 
nandain  jampridem  susceperint.  Quis  enim  ncscil  Geometriam  et 
uberes  illiiis  l'ructus  ad  cœlum  evebi  à  Platone,  qui  non  solùni  eani 
divinitiis  buinan;e  menti  insilani,  sed  etiain  al)  ipso  numine  excoli 
putavit?  nonne  meritb  Matlicsis  à  l'Iiilone  vocata  fuit  liberaliuui  artiuin 
inetropolis,  quas,  ubi  desit  illa,  luminibus,  et  veluti  manibus  orbatas 
esse  li(juet?  Unde  à  vero  non  aberrat  qui  ut  nianuni  instrunientuin 
ante  instrumenta,  sie  et  Mathesin  dici  posse  crédit  artem  ante  alias 
artes,  cuni  illius  teirà  marique,  et  bello  ut  pace,  tam  evidens  utilitas 
sit;  quod  unus  instar  omnium  docuit  olim  Arcbimedes,  duin  infirmus 
corpore  sed  inviclus  ingenio  senex,  obsidionis  Syracusana;  pars 
maxima,  patriie  vis  summa  fuit,  Briareus  et  Ceutimanus  à  Romanis  a|)- 
pellatus  :  quamobrcm  admiratione  percuisum  Marcellum  licet  liostem 
al)  eo  totdamnis  afTectuin  ei  tamen  inimicum  esse  noluisse  Livius  tra- 
dit,  sed  propinquis  inquisitis  bonori  praesidioque  nomcn,  ac  memoriam 
tanti  viri  fuisse.  Matbematicas  deinde  disciplinas  ansas  Philosopliia' 


336  ŒUVRES  DE  FERMAT.-   APPENDICE. 

videri  quis  diffUeatur?  cum  Philosophus  quamvis  aliundè  LogicïP  ver- 
sutijs  et  argutijs  instructus,  si  lux  mathematica  non  affulgeat  in  Pliy- 
sica  comparari  possit  Polypiiemo  in  spelunca  occœcato,  et  mnneris, 
quo  frui  potuit,  iisum  nescienti,  vini  scilicet,  cui  prfcclarus  non  ita 
pridem  Philosoplius  Geomctriam  similem  dici  posse  arbitratus  est, 
quod  recens  inflat,  vêtus  oblectat  et  vires  auget.  At  non  istorum  ope- 
rum  Authorein  inflavit  unqnani  Matliesis,  et  tôt  demonstrationes,  diim 
ab  ipso  non  sunt  editae,  quibuslibet  argumentis  meliiis  demonsfrant 
euni  ab  ostentatione  laudisque  cupidine  aiienum  fuisse.  Quod  autem 
de  illarum  sorte  soUicitus  non  fuit,  ferè  scmper  autograplia  nullo  ser- 
vato  responsorum  exemplari  mittere  solitus,  parum  abfuit  quin  haec, 
quœ  forte  non  intcritura  credes,  oninino  cxlincta  fuerint,  anlequam  in 
pulilicam  lucem  prodirent.  Hinc  fit  ut  quia  bœc  sparsim  disjocta  coUi- 
gcre  facile  non  fuit,  fato  postbumorum  operum  sero,  j)auciora,  et  minus 
culta  typis  edantur.  Hinc  etiam  contmgerc  poterit  ut  omnia  quse  bic 
occurrent  tibi  non  videantur  nova  :  sed  quamvis  alij  de  quibusdam 
rel)us,  quas  bic  invcnies,  scripserint  et  lucubrationes  suas  priiisvulga- 
verint,  non  ideo  minus  bœc  inventa  istorum  operum  Autbori  debentur, 
(|ui  adeb  fastùs,  et  invidia;  expers  fuit,  ut  aliéna  suis  sat  aliunde  notis 
immiscuisse  credi  non  possit,  qui  sua  vix  sibi  tribuebat.  Ab  eo,  exempli 
causa,  libri  duo  Apollonij  Pergaîi  de  locis  planis  procul  dubio  restituli 
sunt,  licet  Franciscus  Schootcn  Academiœ  Lugduno  Batavœ  Professor 
illos  à  se  restitutos  asserat;  nam  sua  typis  mandavit  Franciscus  Scbooten 
anno  16)7.  sed  libros  duos,  qui  bic  extant,  Apollonij  Pergsei  de  locis 
planis  se  vidisse  LuteticTe  manuscriptos,  nec  non  ad  locos  pianos  et 
solidos  Isagogcn,  lestis  omni  exceptione  .major  Herigonius  asserit 
tomo  6.  cursus  Matbematici  editi  anno  iG34  (').  Credere  tamcn,  vt 
dixi,  malim  Batavum  Professorem  càdcm  de  rc  scripsisse,  quàm  ab  co, 
vcl  à  quovis  alio  aliquid  perpetratum  esse  suspicari  quod  ingcnuum 
animum  dedeceat,  vcl  inverecundiam  plagij  probarc  possit.  Verum  in 


(')  PVir  la  noie  i  de  la  page  171,  où  est  rétablie  la  véritable  date  de  la  monlion  faite 
par  Hérigone. 


PRÉFACE  DES  VARIA.  357 

istis,  ni  fallor,  operibus,  de  quibus  te  non  ex  parva  mole  jiulicaturiiin 
sat  scio,  occurret  tibi  non  injucunda  varietas,  ut  et  in  cpislolis,  qua' 
vel  ab  Autbore,  vel  ad  ipsum  à  plerisque  doctissimis  viris  scripliE  fue- 
runt.  Has  inter  sont  nonnullae  Pascalij  in  quibus  ingcnij  non  minus 
tersi  quàm  pcrspicacis  radios  agnosces,  quos  ejusdern  aliaî  lucubra- 
tiones,  et  ipsœ  satis  exbibent  Pascalij  cogitationum  reliquiie  :  illtid 
cnim  opus  in  qno  pendent  opéra  inlcrrupla,  multis  eximium  Matbeseos 
circa  res  sacras  spécimen  videtur,  œqualarjue  machina  cœlo.  Quis  autem 
ignorât  qualis  quantusque  Gconietra  et  quam  insignis  in  Acadcmia 
Parisiensi  Professor  fuerit  llobervallius,  cujus  bic  aliquot  epistobis 
légère  poteris,  et  perlegisse  gaudebis?  Eduntur  bic  quoque  nonnulh« 
Gallicè  vel  Italicè  scriptœ  à  Kenelmo  Digbseo,  qui  pryeter  generis  nobi- 
litatem  et  honores  gestos,  non  solùm  ingenio  doctrinâque,  sed  etiam 
pietate  conspicuus  fuit,  ac  verai  Religionis  cultu,  quam  ut  gladio,  sic 
et  calamo  tueri  conatus  est,  ut  fidem  facit  aurons  illius  liber  de  vcritate 
Catbolica;  Religionis  Anglicè  scriptus.  Illis  cpistolis  additur  una  aut 
altéra  Frenicli,  cujus  miram  Aritbmetica  probleniata  solvendi  faciii- 
tatem  à  multis  prtedicatam,  et  ejusdern  responsis  confirniatam  Ana- 
lyste norunt.  Quas  verb  non  adjecimus  circii  Cartesianam  Dioptricam 
cpistolas  légère  poteris  in  tertio  volumine  epistolarum  Cartesij  cujus 
stupendœ  sagacitatis  circà  Geometriam  adiniratione  se  captuni  l'atetur 
is  etiam  qui  nonnunquam  ab  eo  dissentit.  Ut  autem  in  varijs  istis  ope- 
ribus, sic  et  in  epistolis  multa  reperies  quae  ad  Geometriam,  vel  Ana- 
lyticen  pertinent  aut  numerorum  arcana,  de  quibus  si  plura  videre 
cupias,  babes  observationes  ad  Diophantum,  cujus  opéra  typis  mandari 
curavi  anno  1G70.  et  Doctrinœ  Analyticaî  inventum  novum  coUectum  è 
variis  epistolis  D.  Pétri  de  Fermât  ab  insigni  Gcometra  R.  P.  Jacobo  de 
Billy  S.  J.  Sacerdote.  Est  bic  praîtereii  nonnibil  circa  Mechanicam  et 
Geostaticam,  nec  non  Dioptricam  ac  Pbysicam,  circà  quàm  v.  g.  non 
contemnendam  fore  conlldo  epistolam  de  proportione  quâ  gravia  deci- 
dentia  accelerantur,  ad  Gassendum,  quœ  ipsi  Gassendo  viro  exquisita' 
eruditionis,  et  candore  ac  moribus  qui  Cbristianum  Pbilosoplium  dé- 
cent, praedito  non  displicuit,  utejus  responso,  licet  brevi,  satis  patet. 


3o8  ŒUVRES   DE   1  ERMAT.  -  APPENDICE. 

Sic  cliarii  celehris  Itali  Geometrœ  Ahbatis  Bened.  (lastelli  opistola 
probat  ei  non  displicuissc  qu;e  hic  scripta  sunt  circà  inotum  graviinn 
aut  ccntrum  gravitatis.  Csetcrùm  in  liis  Parentis  mei  operibus  et  opis- 
(olis  qu.'c  muitas  disputationes  circà  quaestiones  arduas  continent,  et 
quibiis  duas  addidimus  criticis  obscrvationibus  non  spernendis  refer- 
tas,  niiUam  vocem  qiia"  sit  acerbior,  nulluin  pervicacis  controvcrsia- 
vel  amarulcntae  contentionis  occurrerc  vestigium,  poleris  observare. 
Id  innalam  mansuetiulinem  Authoris  arguit,  qni  niillâ  contradicendi 
libidinc  veritateni  quœrens,  illam  ab  alijs  inveniri  gaudel)at  et  gratn- 
labatnr  :  qui  secùs  agunt  cani  ut  juvenes  proci  colère  videntur,  dum 
sibi  dumtaxat  afTulgerc  vellent  quod  diligunt;  sed  qui  veritateni  divino, 
ul  j)ar  est,  ainore  prosequuntur,  ipsam  omnibus  innotescere  cupiunf, 
suanique  felicitatem  augeri  putant,  cuni  ejusdein  plurimi  fiunt  parti- 
cipes. Epistolas  vero  ad  Authoreni  scriptas,  quœ  bic  extant,  ut  nactus 
suin,  edendas  ingénue  existiinavi,  nuUomodô  niinuere  sed  augere  cu- 
piens  tantoruni  virorum  famam,  ([uoruin  alia  responsa,  nondnm  prado 
commissa,  si  mihi  suppeterent,  ut  barum  disputationum  scriem  ederc 
non  pigeret.  Ex  istis  auteni  operibus,  Erudite  Leclor,  fructùs,  ni  fallor, 
et  vohiptatis  non  pariim  percipere  poteris  et  si  qiiid  incurià  Typogra- 
phorum  erratum  sit,  illud  suppléas  aut  ignoscas  quœso. 

SclKMnala  suis  locis  iii  lolo  opère,  ut  in  illius  parle,  repeiirentui',  nisi  de- 
luissol  sciilptor  lifîiii  nolis  (jeoinoli'ieis  incidendi  pcriliis;  sed  figurii»  (')  rpia' 
eiini  lexUi  edila  non  fuerunl,  ad  libri  calcem  sunl  rejecla,  numeris  paj,'iiiaruni, 
ad  (|uas  referunlur,  appositis,  quod  semel  monuisse  sufficial. 


(  ')  Co  mol  fisurœ,  qui  rend  la  iilirasc  incorreote,  doit  y  avoir  clé  ajouté  ai)rès  coup.  ■ 
Dans  l'édition  des  l'aria  opéra,  les  figures  sont  insérées  dans  le  texte  jusqu'à  la  page  lo!. 
Il  y  a  à  la  fin  du  Volume  cinq  Planches  contenant  les  figures  des  pages  104  à  1O7,  plus  une 
<]ui  manque  à  la  page  gi.  Pages  -201  et  5103,  reparaissent  dans  le  texte  trois  autres  figures 
relativement  simples. 


KLOdE   DE   FEU  M  AT.  '.]",{) 


V. 

ÉLOGE  DE  MONSIEVR  DE  FERMAT, 

CuiueiUcr  <iu  Varlemcnl  de   l\)U>sc. 


Du  luuriud  Jos  Sc,'avans,  du  Luudy  9,  Février  lOfi.'). 

On  a  appris  icy  avec  beaucoup  de  douleur  la  mort  de  M.  de  Fermât 
Conseiller  au  Parlement  de  Tolosc.  C'estoit  un  des  plus  beaux  esprits 
de  ce  siècle,  et  un  génie  si  universel  et  d'une  esteaduë  si  vaste,  que  si 
tous  les  sçavans  n'avoient  rendu  témoignage  de  son  mérite  extraordi- 
naire, on  auroit  de  la  peine  à  croire  toutes  les  elioses  qu'on  eu  doit 
dire,  pour  ne  rien  retranclicr  de  ses  louanges. 

Il  avoit  toujours  entretenu  une  correspondance  tres-particulicre  avec 
.Vfessieurs  Descartes,  Toricelli,  Pascal,  Frenicle,  Roberval,  Hugens,  etc. 
et  avec  la  pluspart  des  grands  Géomètres  d'Angleterre  et  d'Italie.  Mais 
il  avoit  lié  une  amitié  si  étroite  avec  M.  de  Carcavi,  pendant  qu'ils 
estoient  confrères  dans  le  Parlement  de  Tolose,  que  comme  il  a  esté  le 
(Confident  de  ses  estudes,  il  est  encore  aujourd'liuy  le  dépositaire  tie 
tous  ses  beaux  écrits. 

.Mais  parce  que  ce  Journal  est  principalement  pour  faire  connoître 
par  leurs  ouvrages  les  personnes  qui  se  sont  rendues  célèbres  dans  la 
republique  des  lettres;  on  se  contentera  de  donner  icy  le  catalogue  des 
écrits  de  ce  grand  liomme;  laissant  aux  autres  le  soin  de  luy  faire  un 
éloge  plus  ample  et  plus  pompeux. 

Il  excelloit  dans  toutes  les  parties  de  la  Malliematique;  mais  princi- 
palement dans  la  science  des  nombres  et  dans  la  belle  Géométrie.  On 


360  ŒUVRES  DE  FERMAT.  -  APPENDICE. 

a  de  liiy  une  méthode  pour  la  quadrature  des  paraboles  de  tous  les 
degrez. 

Une  autre  de  maximis  et  ininirnis,  qui  sert  non  seulement  à  la  déter- 
mination des  problèmes  plans  et  solides;  mais  encore  à  l'invention  des 
touchantes  et  (')  des  lignes  courbes,  des  centres  de  gravité  des  solides, 
et  aux  questions  numériques. 

Une  introduction  aux  lieux,  plans  et  solides;  qui  est  un  traité  ana- 
lytique concernant  la  solution  des  problèmes  plans  et  solides;  qui 
avoit  esté  veu  devant  que  M.  Descartes  eut  rien  publié  sur  ce  sujet. 

Un  traité  de  contactibus  sphœricis,  où  il  a  demonslré  dans  les  solides 
ce  que  ]\I.  Yiet  Maitre  des  Requestes,  n'avoit  demonstré  que  dans  les 
plans. 

Un  autre  traité  dans  lequel  il  rétablit  et  demonstré  les  deux  livres 
d'Apollonius  Perg:eus,  des  lieux  plans. 

fit  une  méthode  générale  pour  la  dimension  des  lignes  courbes,  etc. 

De  plus,  comme  il  avoit  une  connoissance  tres-parfaite  de  l'anti- 
(juité,  et  qu'il  estoit  consulté  de  toutes  parts  sur  les  difficultez  qui  se 
presentoient;  il  a  éclaircy  une  infinité  de  lieux  obscurs  qui  se  rencon- 
trent dans  les  anciens.  On  a  imprimé  depuis  peu  quelques-unes  de  ses 
observations  sur  Athénée;  et  celuy  qui  a  traduit  le  Benedetto  Gastelli 
de  la  mesure  des  eaux  courantes,  en  a  inséré  dans  son  ouvrage  une 
Ires-belle  sur  une  Epîstre  de  Synesius,  qui  estoit  si  difficile,  que  le 
Perc  Pelau  qui  a  commenté  cet  autheur,  a  advoùé  qu'il  ne  l'avoit  peu 
entendre.  Il  a  encore  fait  beaucoup  d'observations  sur  le  Theon  de 
Smyrne  et  sur  d'autres  Autheurs  anciens.  Mais  la  pluspart  ne  se  trou- 
veront qu'éparses  dans  ses  Epitres;  parce  qu'il  n'écrivoit  gueres  sur 
ces  sortes  de  sujets,  que  pour  satisfaire  à  la  curiosité  de  ses  amis. 

Tous  CCS  ouvrages  de  Mathématique,  et  toutes  ces  recherches  cu- 
rieuses de  l'antiquité,  n'empéchoient  pas  que  M.  de  Fermât  ne  fit  sa 
charge  avec  beaucoup  d'assiduité,  et  avec  tant  de  suffisance,  qu'il  a 
passé  pour  un  des  plus  grands  Jurisconsultes  de  son  temps. 

(')  Lire  des  toiiclianles  des  lii;nes  courbes. 


i:i,()(.K   l»K   l'EIJMAT.  :i,ii 

.Mais  ce  (|ui  est  d,.  plus  sinpri'iiant,  c'est  (lu'avec  loute  la  lorce  d'es- 
prit (|iii  estoit  nécessaire  |»(.ur  soutenir  les  rares  (|ualilez  (l(.nl  nous 
venons  de  parler,  il  avoil  encore  une  si  -rande  délicatesse  d'es|iri(. 
(|u'd  laisoitdes  vers  l.alins,  François  et  l'ispagnois  avec  la  même  (de- 
vance. (|ue  s'il  eut  vécu  <lu  temps  d'Au-nste,  et  <|u'il  en!  passé  la  plus 
i^'rande  partie  île  sa  vie  à  la  Cour  de  France  et  à  celle  île  Madrid. 

On  parlera  |)lus  particulièrement  des  ouvrai,'es  de  ce  grand  homme, 
lors  qu'on  aura  recouvert  ce  qui  en  a  esté  publié,  et  qu'on  aura  ohtenn 
de  M.  son  fils  la  liberté  de  publier  ce  qui  ne  Fa  pas  encore  esté. 


:162  ŒUVI5ES   l)F.  FERMAT.  -  APPENDICE. 


VI. 

OBSERVATION  DE  MONSIEUR  DE  PERMIT 


s  in   s  Y. m:  s  us. 


Jùipporlcc  (t  la  Jîii  (le  la  liridiiclio/i  du  Livre  de  la  mesure  des'  caitr  coiira/lles', 
(le  JSeiiedeltd  CaUelli  ('). 


Les  pages  qui  reslent  vuides  dans  ce  cayer  m'ont  donné  la  pensée  de 
les  remplir  de  la  belle  observation  que  j'ay  apprise  ces  jours  passez, 
de  l'incomparable  Monsieur  de  (-)  Fermât,  ([iii  me  fait  l'Iionneur  de 
m'aimer,  et  de  me  souiïrir  souvent  dans  sa  conversation.  C'est  sur  la 
quinzième  Lettre  de  Synesius  Evé(|ue  de  Cyrene,  qui  traite  d'une  ma- 
tière qui  n'a  esté  entendue  par  aucun  des  interprètes,  non  pas  mêmes 
par  le  seavant  Père  Petau,  ainsi  qu'il  l'advouë  luy-méme  dans  les  Notes 
qu'il  a  faites  sur  cet  Autlieur;  Et  je  donne  d'autant  plus  volontiers 
('('Ito  observation,  (ju'elle  a  beaucoup  de  rapport  avec  les  traitez  (jui 
sont  cy-devant. 

(iét  Evécjue  écrit  ;i  la  scavantc  Hypatia,  (jui  estoit  la  merveille  de  son 
siècle,  et  laipielle  enseignoil  publiquement  la  Pbilosopbie,  avec  l'ad- 
miration de  tous  les  scavans,  dans  la  célèbre  Ville  d'Alexandrie.  J'av 


(  I  )  Traduction  |>iil(liéc  par  Saporla  sous  le  litro  :  Traicte  de  la  meuirc  dex  cntu-  eauraiilc'i 
de  JlcniHst  Caslclli  rcH'^ieiic  du  MniU-Cnis-in  et  Mntheinalicieii  du  Pape  llrliriiii  T'IJI. 
Tradiiil  d'Italien  en  François-  as'ee  nu  discours-  de  la  jnnclion  des  Mers,  /idresse'  à  Mes- 
■scigiieur.s  les  (.'iiinniissaires  députez  /)ar  sa  Itl/i/c.sle.  Ensemble  un  Traielé  du  innus'emeni 
des  eau.v  d'Es-angchsie  J'orrierlli,  Matlienuitieien  du  Grand  Duc  de  't'o.srane.  Traduit  du 
Latin  en  l'rmti-ois .  —  A  Castres,  par  Boiiiard  Barcuuda,  Imprimeur  du  Hoy,  de  la  Cliambri- 
de  l'Edicl,  de  la  dite  Ville  cl  Diocèse,  i(JG|.  —  Le  texte  reproduit  par  Samuel  se  tnmve 
pages  Sl-Sj,  sous  le  titre  :  Obxervalion  sur  Sjnesiuf. 

{- )  Monsieur  Fermât  Saporla. 


OBSERVATION  SUIl  SYNESIUS.  3G3 

traduit  cette  Lettre  du  Grec  en  celte  manière.  Je  me  trouve  si  mal,  (|iie 
i"ay  hesoin  d'un  liydroscope.  Je  vous  prie  d'en  faire  faire  un  de  rtiivrc, 
et  lie  me  l'acheter,  (rest  un  tuyau  en  (orme  de  Cylindre,  ([iii  a  la  figure 
et  la  grandeur  d'une  tleute;  sur  sa  longueur  il  porte  une  ligne  droite, 
(|ui  est  coupée  en  travers  par  de  petites  lignes,  par  lesquelles  nous 
jugeons  du  poids  des  eaux.  L'un  des  bouts  est  couvert  d'un  cône,  (|ui 
(ïst  posé  également  dessus,  en  telle  sorte  que  le  tuyau  et  le  cône  ont 
une  même  base.  L'on  appelb^  cet  instrument  IJaryllion.  Si  on  le  met 
dans  l'eau  par  la  pointe  il  y  demeurera  debout,  et  l'on  peut  aisément 
compter  les  sections  qui  coupent  la  ligne  droite,  et  par  là  l'on  connoit 
le  poids  de  l'eau. 

Comme  nous  avons  perdu  la  figure  et  l'usage  de  cet  instrument,  de 
même  (|u'une  infinité  d'autres  belles  choses,  que  les  Anciens  avoient 
inventées,  et  dont  ils  se  scrvoient,  les  sçavans  de  ce  temps  icy  se  sont 
donnez  beaucoup  de  peine  pour  comprendre  (|uel  estoit  cet  instrunu'ut 
dont  parle  Synesins.  Il  y  en  a  qui  ont  crû  que  c'estoit  une  Clepsvdre, 
mais  le  Père  Pctau  a  rejette  avec  raison  cette  opinion.  Pour  luv,  il 
advouë,  ([u'il  ne  le  comprend  pas,  il  sou|)eoniu'  pourtant  que  c'esloit 
un  instrument  qui  servoit  à  niveler  les  eaux,  et  (|ui  avoit  du  l'apporl 
avec  celuy  dont  Vitruve  fait  mention  au  livre  8.  ch.  G.  de  son  Arclii- 
fecture,  qu'il  appelle  Chorohates,  mais  il  est  aisé  de  juger  par  la  lec- 
ture de  Vitruve,  et  de  Synesius,  que  ce  sont  deux  instruniens  fort  dif- 
fcrcns,  et  en  figure,  et  en  usage,  et  que  si  tous  deux  ont  des  sections, 
comme  remar(|ue  le  Père  Pctau,  celles  du  Chorohates  sont  perpendi- 
culaires sur  l'horizon,  et  celles  de  l'hydroscope  luy  sont  parallèles.  J(! 
passe  sous  silence  plusieurs  autres  din'erences,  que  je  pourrois  remar- 
(juer,  pour  rapporter  le  sentiment  de  Monsieur  de  (' '  )  Kermat,  i[ui  est 
sans  doute  le  véritable  sens  de  Synesius.  (]ét  instrument  servoit  pour 
examiner  le  poids  des  diU'erentes  eaux  pour  l'usage  des  malades;  car 
les  Médecins  sont  d'accord  que  les  plus  légères  sont  les  meilleures;  \i: 
ternie  (-)  pozY],  dont  se  sert  Synesius,  le  monstre  clairement.  Il  ne  si  gni  lie 

(  ')  M(]nsiciii'  t'onriiit  Snpurla. 


Ma  (i:U\UES    \)E   rj'HMAT.       A  l'I'KM)  K.E. 

pas  icY  lihramcnlimi  le  nivelcment,  comme  a  crû  le  Pcre  Petaii.  mais 
en  matière  de  Machines,  il  signitie  le  poids,  (|iie  les  Latins  appellent 
momcntnin,  et  de  la  le  traité  des  equiponderans  d'Archimede  a  pour 
litre  'iG-oppoTTixàiv  (  '  ).  Mais  dautant  qne  la  balance,  ny  aucnn  autre  in- 
strument artificiel,  ne  pouvoit  pas  donner  exactement  la  diirerence  du 
poids  des  eaux,  à  cause  qu'elle  est(-)  petite  entre  elles,  les  Matliemali- 
ciens  inventèrent  sur  les  principes  du  traité  d'Archimede  de  lus  (juw 
vriiiiiitiir  iti  arjua,  celuy  dont  parle  Synesius,  qui  monstre  par  la  nature 
des  eaux  mêmes,  la  dilTerence  du  poids  qu'elles  ont  entr'elles,  la  figure 
en  est  telle  (Jig.  i5n);  AF  est  un  (Cylindre  de  cuivre,  AB  est  le  honi 


'\/' 


d'en  haut,  (jui  est  toujours  ouvert,  EF  est  le  bout  d'embas,  qui  est 
couvert  du  cône  EIF,  qui  a  la  même  base  que  le  bout  d'embas.  AE,  BF, 
sont  deux  lignes  droites  coupées  par  diverses  |)etites  lignes,  tant  plus 
il  y  en  aura,  tant  plus  exact  sera  l'instiument.  Si  on  le  met  par'  la 
pointe  du  cône  dans  l'eau,  et  qu'on  rajuste  en  telle  sorte  qu'il  se  tienne 
il(d)oul,  il  n'y  enfoncera  pas  entièrement;  car  le  vuide  (ju'il  a  au  dedans 
l'en  empêchera;  mais  il  y  enfoncera  jusqucs  à  une  certaine  mesure,  qui 
sera  marquée  par  les  petites  lignes;  et  il  y  enfoncera  diversement, 
suivant  que  l'eau  sera  plus  ou  moins  pesante;  car  plus  l'eau  sera 
légère,  plus  il  y  enfoncera;  et  moins,  plus  elle  sera  pesante,  comme 
il  nous  seroit  aisé  de  le  dcmonstrer,  s'il  en  estoit  question  icy.  Voila 
la  figure  et  l'usage  de  cet  instrument,  et  la  raison  de  cet  usage.  La 
lettre  de  Synesius  s'y  rapporte  si  exactement  dans  toutes  ses  circon- 


(  -)  csl  fort  pclilc  Saporta. 


0I5SEHVATI0N   SUH   SYNESIUS.  30o 

stances,  que  feu  Monsieur  do  Mondial,  Archevêque  de  Tolose,  ayant 
envoyé  cette  explication  an  Père  Petau,  il  advoùa  que  ftfonsienr  de  (  ') 
Fermât  estoit  le  seul  ([ui  avoil  compris  quel  estoit  l'instrumenl,  et  il 
avoit  écrit  que  dans  une  seconde  impression  il  la  mettroit  dans  ses 
notes.  Mais  parce  (jue  cela  n'a  pas  esté  fait,  j'ay  crû  que  le  Lecteur  sra- 
vant  et  curieux  n(!  sera  pas  marry  ([ue  je  Iny  en  nye  (ait  pari. 

(  '  )  Miiiisiciir  Fcniuil  Sapurlu. 


366  (EU  VUE  S  J»E  FElîMAÏ.  -  APPENDICE. 


VII. 

YIRO  CLARISSIMO  DOM.  DE  RANCÏIIN, 


SEN.    TIICII,. 


PETIUJS   DH   FERMAT  S.   I'.  1). 


Polyiunum  (')  tihi  tiiuin,  Vir  Clarissimc,  mitlo,  sed  ol)serv;m(la  in 
co  qua?clam  siippcditat  codex  manuscriptus  opfim;ï  not»  auctonim  ifi 
militaris  liacleniis  inediloriiiii  ([ueiii  pênes  me  liaboo  (-);  apud  cuin 
collectionem  quamdam  pricceptoruni  et  monitorum  militarium  inveiii 
sul)  nominc  Ilapr/.^'oXàiv,  ciijiis  auctorein  licot  manuscriptus  non  dete- 
gat,  colligo  tamen  ex  glossario  Cira'coharbaro  IMeursij  (^),  eum  esse 
Heronem,  non  iiluni  (juidem  Alexandrinum  cujus  spiritalia  et  alia  quiv- 
dam  opuscula  cxtant,  et  qui  antiquo,  hoc  est,  optimo  œvo,  Gr.Tcè  scri|i- 
sit,  sed  aliuni  posterioris  ;evi,  (piod  pieraque  ipsius  voeahula  (Ira'co- 
l)arl)ara  satis  innunnt;  utrumque,  ;etatem  ncmpe  et  nomen  auctoris, 
confirmât  Meursius  in  voce  xovtouÇIoviov,  ul)i  eilanlur  sequentia  Hero- 
nis  verha  in  -ap£x6'oXaîç,  y.-ia-zCkî  yo'jv  ttjÇ  vjxtÔç  d:  Ta  à-'kr/.-zy. 
aùzôrj  y.y.l  Ta  y.ovTO'jolpvia,  hœceniin  verba  eum  in  meo  manuscriplo 
desint  ('),  supplendum  in  eo  nomen  auctoris  ex  manuscripto  Meursii; 
t(unpus  vero  qun  ba;c  scribebantur  et  quo  voces  à'TrA-/]-/.TOv  et  /.ovto-j- 

(')  Les oltsorvnlioii-;  crilii|iics  qui  suivent  sl' rapportent  à  l'édition  p ri ii cep\  tiu  texte  j;rcc 
de  Pulyen.  donnée  i^ir  Ciisanbon  (LuL'dnni,  rJ8i).  apud  lo.  Tornii'siuni,  in-i.',)-  Elles  ont 
été  recueillies  pnr  Samuel  Muisinnc  dans  la  préface  de  son  édition,  Berlin.  i;j()- 

(■-)  On  ignore  ce  i]u'est  devenu  ce  manuscrit  i,'rec 

(')  Imprimé  à  Lcydc  en  158;,  réimprimé  en  lOrl  cl  i('p>ii. 

(')  Il  faut  sans  doule  lire  a<hinl. 


OIJSERVATIONS  SUl«   l'OLYEX.  367 

* 

oÉpvtov  in  usu  crant,  ultra  septiiigentos  plus  minus  annos  non  videUu- 
cxcuiTcre;  in  hoc  autom  -apcx.6oXwv  Iractatu,  pl(;ra(inc  Polvœni  slrata- 
gcinata  supprcsso  autlioris  noniine  alijs  s;vpe  vorbis  icferunlui',  quan- 
doque  et  ijsdcni,  undc  ampla  cnicrgit  cniendationum  et  nolaruui  criti- 
cai'uin  (ii'iuis;  celcbriores  aliquot  tii)i,  vel  si  mavisdoctis  omnibus  tuo 
nominc  jure  rcpncscntatiouis  libcnler  exhiboo. 

Cleomcnis  stratagema  narratur  lib.  1  Poly;cni  pag.  20  oditiouis  Tor- 
niosianto  sequentibus  verbis  :  Klioii-iv-q:,  AaxîSaïuovtwv  '^y.oCktùç  (  '), 

;p'jXaxY)  Ttùv  opa)[JL£vwv  TOt;  7:oAîjj.îotç'  xai  -àvTa  ony.  KAcoaïvv]^  [Îo'jAo'.to, 
iJTtô  x'/jp'jxo^  èa"/][xaivc  T'?]  (JTpaTiâ,  xat  aÙToî  Ta  i'cry.  opav  £(7-o'Joa'(ov.  o-Ai- 
"(o;jt.£vojv,  àvOwTiAfCovTO.  éçtivTwv,  àvTîûî^icTav  7.va-auo[jt.£vtov  àvxavc- 
-a'JovTO.  KA£'3[jL£vr]?  ky.Opy.  -y.pécioj/.cv  oTav  àpiTto-oiîî'jOa',  x-r]pû^-(],  ô-À(- 
aa-jOa',-  6  aàv  £x-/^pu;£v,  oi  o£  'ApY^îo'.  -pô;  api^Tov  £Tp7-ov:o.  KX£Oij.£vTjÇ 
w-AiTjj.âvo'j;  è-ayaYWv  £Ù(xapciJ;  àvoTiAo'jç  xal  y '-^ [-'•'•' '^'^î  Toù;  'ApYîîo'jç 
à-£X':£tv£,  hoc  loco  post  verba  â^tivTwv,  7.v:£-£;Σ7av,  addenduni  ex 
mauuscripto  àpiTTwvTcov,  ïjpîcrTwv,  quod  finis  ipsius  stratagcmatis  pie- 
nissimè  confirmât. 

Tbemistoclis  stratagema,  eodem  libro  pag.  :\\,  reCertur  lioc  modo  : 
GcatrTTOxXï]?  'Icûvcov  HÉp^'O  'J'Jj-i.uayouvTcov,  £X£AîU7£  toïc;  "KXAyjti  y.y.z(X- 
Ypa'^îiv  £7:1  ToO  Tôt/^O'jç,  "Avôp£;  "Iojvîç,  oO  oixaia  -c/'.£t':£  c-:paT£'jov':£ç 
£-1  TO'Js  "aTépy.:;.  to'Jtcov  7.vaYtva)(7xto[j.£voJv,  paTiAiiJç  O-Ôûtouç  (zùtoùç 
£-oir,G-a-:c(,  corrigendum  ex  manuscripto  iÀoYiiaTc,  quam  esse  veram 
lectionem  innuit  sensus. 

Agesilai  stratagema  occurrit  lib.  2"  (-'),  pag.  S(j.  'AYVjTtAaoç.  ait 
ille,  £v  Kopa)V£Î7.  'AOrjvKto'j:;  èvtxrj-jcv  ■riyyzOd  tu,  c-i  -oA£[X'.ot  oîîjyouaiv 
£1;  '^iv  v£côv  T-?]ç  'AO'rjvaç-  b  oï  irpoTïTa^r;,  £7.v  aÙTOÙ;  ol  xal  [io'JAoïvTO 
à':ii£V7.r  tbç  à'pa  £'//]  noot.'Kzpov  G^jij.~'kiy.tr;f)y.<.  Totç  i;  à-ovoia;  u.y.yjixivo'.c. 
ibi  loco  vocis  'AOrjvaïo'jc;  rcponendum  ex  Mianuscri|)t()  Qr^yAou^. 

(')  U'S  /'((/v'rt  omcHcnt  Aa/.:^a'.;jLOv:(.iv  (iaTLÀiù;,  (|iic  domio  le  |tiu|ilimUC  <lc  Ifijci,  IVilir 
luiil  lo  reslc  diuJclail  des  passa;;os  cilcs  (grec  et  IradiicUidii  hiliiu'),  on  a  .suivi  In  LeMo  de 
l'édilioii  de  Polycii  de  1)89. 

('-)  Samuel  a  imprimé  tili.  ni. 


368  ŒUVRES  ])\i   PERMAT.  -  APPENDICE. 

Aliiid  Agosilai  stralagema  rcfert  Polyaiiius  eodem  liI)ro  pag.  n>3. 
'AYr,(7ÎXao;  èv  Tatç  oia.-izpz'jÇtiy.K;  -/^^tou  'rwv  -oÀ£[jl(cov  toùç  [jL7.}ao-:a  O'jva- 
TO'jç  T.iu-.iiQy.'.  zpo;  y.ù-.ov,  oîç  oiaXé^yjTai  -£pi  toiv  xotvYJ  aufx^îpévTCjJv 
To^jTOiç  i~t  rJ^tiG-rj')  'j\i^i^^tvô\j.tvoz  xai  y.oivcovwv  èciTÎaç  xal  a-ovoûv,  Taîç 
rSkzav/  nzri.'jV't  âvc-oui  lîià  xà;  twv  ~ciXk(j)v  Ù7ro'|i(aç.  Vulteius  hoc  modo 
interprctatur  :  Agesilaus  in  legationibiis  petchal  ah  Iiostihus,  ut  maxime 
potenlcs  ad  se  mitlerenl;  cum  (/la'biis  de  communi  ii/ilila/e  sermones  eo/i- 
ferrel.  Cum  lus  plurimum  hahens  consuetudinis,  et  cormminicans  focum 
cl  cinercs,  scdiliones  in  urbes  excilabal,  propler  rulgi  suspicioncs.  Videtur 
interprcs  loco  vei-l)i  a-novowv  quod  est  in  textii  Graeco,  legisso  a-ooibv 
cum  vcrtat  rincres,  sed  nihil  mutandum  ex  manuscripto  evincitur  iihi 
leguntur  lurc  verha  •/.al  opxouç  ~zoz  aù-roù?  -oioôp-îvoç. 

CIcarclii  stratagema  narratur  libroeod.  pag.  i  lo,  his  verbis  :  KXÉap- 
yoç  TjV  èv  0p7.y,7j-  vy/.Tsptvot  oôGoi  to  aTpiTEUtv-a  ■/.y.ztki[).€a\/ov ,  o  oè  -a- 
pTjYYciXsv,  cl  yivoi'To  v'JxTcop  OépuSoç,  [j.-/]0£va  opOov  àvîa":a(70af  ô  cà  àvao'- 
Tàç  àvaipîî'jOoj.  to  -apiyYîXua  toOto  ioîoa^s  toùç  CT-rpaTiojTa;,  -/.aTaopo- 
vïîv  ToO  vu/.Tjp'-vo'j  ç-6€ou.  Vci'ha  quidcm  liîc  supplcuda  ex  manuscripto, 
qutc  lamen  videtur  in  suo  codice  vidisse  interprcs  Latinus,  licet  desint 
in  editione  grœcà  Torna;sij,  sunt  autem  sequentia,  xal  ou-co;  àvî-a'j- 
lavTO  àvazYjOwvTîç  xal  Tapaa(76jJ.cvot.  Atr/ue  ita  desicnmt  cxilire  ac  pcr- 
turl>ari. 

Pcrdicca^  stratagema  sequens  legitur  libro  4,  pag.  3i/i  (')  :  nspotxaç 
'iXX'jpicôv  xal  Maxcoivcov  TToXsao'jvTcov,  âûctOY]  -oXT^ol  Max£o6vîç  -/jXtd- 
xovTO  wCOYpîîv,  xal  oi  XoitïoI  Maxsoivïç  ÀÛTpcov  âÀTîîo'.  Tipèç  Tàç  [j.'y.yy.ç 

TjTaV  àTOAli-ÔTEpOl,  ÈTtXXYJpUXEUïTa-O  -ipl  XuTpWV,  âvT£lXâu.£VOÇ  TW  XïjpUXl, 

i-avïXOôvTi  àYYîlAa'.,  wç  apa  A'JTpx  'iXXupiol  [rr]  -poalotvTo,  àXT^à  4*^01^;- 
cTîicv  'Toùç  ar/rxaAcÔTO'j;  x-'.vvjîiv.  ol  oï]  Max£(i6v£;  à-0Yv6vT£ç  t?;;  oià 
ccov  XijTpwv  crioTYjpîaç,  £0toX[jl6t£POi  "poç  Tàç  [/.àya?  b^'ivov'o,  6j:  iv  ulÔvco 
-à)  vix5.v  v/'jv-.t:,  TQ  crcô'Cîo-Oai,  quod  sic  interprctatur  Vulteius.  Pcrdiccas, 
*  Illyriis  et  Macedonibiis  bcllum  gerentibus,  ciim  nndli  Macedones  capercn- 
liir  rii'i,  rebr/ui  eliam  redemplionis  spc  ad  pugnani  minus  alacrcs  eranl, 

(')  Les  t'ar'ui  indii]uciU  pog.  \\\. 


OItSEHVATlON    SLI{    l'()l,VEN.  .UW 

(juibiis  Icgatiuncni  iiiler  se  de  rcdcrnploriis  mimcnhus  tniUcnlihiis,  /^ra'ccpil 
Icgato,  ut  reversas  nuTiliarct ,  se  redemploria  inunera  Illyrioritm  non  (iccep- 
inriini.  sed  eondenmalos  captivos  morte  ajfeetururyi.  Macedo/ies.  dcs/icra/à 
sainte  rede/npimî,  audaciores  ad  pugnandurn  reddchantitr,  (iiiippc  (pilhia 
in  soià  Victoria  salus  pusila  esscl.  In  hoc,  stratagemalc  vocfiii  'iXXup'.oî 
mutandam  in  'iXT^upicôv  indicat  nota  inarginalis  cditionis  Toina'sianic; 
si  vera  essot  oxplicatio  Vnltcii,  non  solîim  vcra  sed  et  ncccssaria  essct 
illa  eniendatio,  sed  tVigidissimuni  esset  stratagcma,  si  se(|uercnuu'  sen- 
siim  interprctis  :  Polyœnns  quippe  vult  Perdiccam  pra-cepisse  legato, 
ut  reversas  nuntiaret  Illyrios  redcmptoria  muneranon  accepturos,et  Iiie 
est  verus  scnsus  stratagematis,  qucm  Hero  aliis  verbis,  secundùni  liane 
(jLue  est  vera  et  germana  interpretatio,  expressit  in  manuscriplu  iiis 
verl)is,  i'zirfitwjt  toioOtov,  ~y.zza'AzùoLGt  'rivà  cbç  -pÔTO'JYK  ztS)i^r.'-j.  y-.r, 

Tcùv  -oXcL/.îwv  ziT.zvj  o~.<.  oi  T.o'Kzw.'Ji  îÇouXî'JTav'o  /.al  y.r.zv.'jzfxi'jy.'j  '.'va 

i  i  1 

OTOuc  v.oy.zT'j'JU'jV/  aîvaaAoJTO'JC  à-o/.TîîvcoT'.. 

Alexandri  stralagema  refertur  etiam  liij.  4,  pag.  24H,  verhis  scquen- 
tilnis,  'AXÉ^avopoç  AapEico  -apaTâcacsOat  uiiAXcuv,  ~a.zy.^piz\[xy.  toîç  Ma- 
v.zoôavj  EocDXtv  "fjV  IyT'-*?  Y^vyjtOî  twv  IIîpTclJv,  £tç  yov'j  y.Xîvav-îç  Taîç 

■/z^'jvr  C'.aTpioîTcTï'v  yr^v.  r;v  oàïj  (riÀ-p,'^  07:o(7TjU."/Îv/]':6':£Oy; Maxîoô- 

vî?  ouTco;  zT.niq'jy.v  oi  61  Ilip'jy.i  T/riu.y.  -po7y.uvï;o-£co;  toivTîç,  7r,v  "pi;  tcv 
— ÔAîy-Ov  ôpiAV'jV  iHX'jsav  xai  Ta?;  Yvojaai;  hih^ovzo  ay.'ky.Y.ixi-zp'ji.  Aaoîior 
ci  ix'JOp'.oOTO,  y.al  oaiopô;  r,v,  co;  y.ayyl  y.paToJv  oi  oi  Maxîodvî;  'J-o  tw 
^'jvOraaTi  Tf.c  aàA-irvoc  y.vy.r.Tiorrjy.'j-z:,  i'juroôv  iu.ÇaXAo'j^'.  Toic  -oAz- 
;j.io'.;,  /.al  rr;/  ^âAayya  p-rj^avTEÇ,  î;  9'-'YV''  i'pi'IavTO. 

Hoc  loco  désuni  (|Uicilani  veilta  post  voccni  totô,  quaî  supplenda  ex 
nianusciipto  ulii  narratio  est  intégra  et  eiegans;  lacuna  itacjuo  ex  eo 
sic  replenda,  totî  [xz':y.  OuixoO  xal  àvopsîaç  toÎç  -oAeulîoiç  TipoaÇàXAcTï. 

Paninienis  stralagema  taie  proponilur  lihro  5,  pag.  385.  ïlyij.ixb//]ç 
ôXîyYjv  £ywv  ouvapLtv  ùtïo  -AïiÔvwv  à-oA-/)oO£lç,  i-îa-liv  aÙToaoXov  £ç  ':ô 
Tôiv  7:oX£u.i(i)v  ŒTcaTOTTEOov  ô  oi  ■j'JvOr.ua  ixiAxOcôv  £T:av£7i0à)v  rrvciAc  tw 
ITauiaivî'..  6  oi  vjxtoc  iz'.OiuLîvo:  tsT;  -oAî'xIo'.c,  -oAAo'J;  aÙTtôv  c-Oilca; 
0'.£^'.T:-7.o-aT0  aJTo;  o-JvOrjaa-  Toi^  oi  r^v  '/"opiz,  Y'-'wp'-'^^^'-'''  i'-'  o'xÔtco  toùç 
o'.xîioo;  [j.r,  ovvaaivo'.ç  O'.à  toO  'j'jvOrju.aToç. 

l'EtlMAT.    —    I.  47 


370  (EUVRES  DE  FERMAT.-  APPENDICE. 

Hic  addenda  ex  manuscripto  post  verl)um  c/Sj-oq,  scquentia,  aO-rô;  \j.h 

TÛV  7:CiX£[J.(c0V  TÔ  (7UvO/j|J.a  à-CiXpiVCi[J.£VWV. 

Pompisci  stralagema  refertur  lih.  5,  pag.  [\oi.  1100.-17x0;,  -îpttjTpa- 
TozîOï'Jwv  -6À1V,  irX  aàv  ':ï;v  ■7:o}^X'r]v  Tf,?  ywpaç  è^iévai  Toùç  TroXîij.îo'jç 
ixwXuo-îv  i-l  oè  tÔ-ov  eva  Tuvr/w;...  xal  Torç7^yji;'Co[jLÉvoiî  à7ciyî<70ai  toû 
-OTZO'j  TO'jTO'j  TipOG-ïTaçcv.  oî  oî  Èx  T'?]?  TioÀcO);  àcîwç  ivTaOOa  -pot£77.v  i 
oà  T:aoà  twv  axo-cov  d)Ç  iixaOîv  Toù?  TjXOVTaç  ttoAAo'jç,  i-tOlaîvo:;  toùç 
TiXïtfTTO'j?  aÙTÛv  iyzi^bicax.'zo . 

Vox  o-ijvî/ài;,  qu;i'  hic  viilgo  legitur,  corrigcnda  ex  manuscripto  et. 
loco  illius  rcponendum  Guviyûpv.  quod  ex  conjectura  vidcratCasaubo- 
nus  ut  patet  ex  ipsius  notis. 

Alexandri  Plicrensis  stratagema  refertur  lijj.  G,  pag.  /pG.  'AA£;av- 
opo;  ll7.vopL;.ov  zoXiopxoOvTOÇ  AïcorjOivo'jç  -pôç  y.-cf.icf.ç  Z7.q  'ÂTtixàç  vaOç 
■savEGOjr  va'jij.avîîv  o'j  Oaoowv,  oii-îix'I/ïv  â-i  àx7.Ttov  vJxTcoo,  etc.  leffcn- 
dum  esse,  ir.l  àxaTÎoo,  ut  vult  Casauhonus  in  notis,  contirinat  codex 
manuscriptus  uhi  legitnr  oià  [xtxpoO  zXotapfo'j,  qux  verlta  idem  so- 
nant. 

Cyri  stratagema  narrât  Polyionus  lih.  7"  (-),  pag.  477.  'lis  vcrbis. 
Kûpo?  Mïjootç  Tia.pa-a^7.u.cVo;  Tplç  -/iTTr/J-/].  £-::£l  oà-wv  Ilîpcrwv  ai  Y'Jvaîxîç 
xal  -77.  -£xva  ■qrjy.v  £v  TïaG-apyàoaiç,  tyjv  -zz-.ipTq'j  ul7.-/-/]v  £v-aO0a  (T'jvtj'^î- 
~7.Xiv  E'p'j^ov  ot  ITipaai,  ô)^  (i£  ïoov  zv.  ':ixva  xal  Tàç  y'jvafxaç,  7:a06vT£ç 
£::'  aÙTot;,  7.v£aTp£'|'av,  xal  toÙç  Mr;oouç  àTaxTw;  lîiwxovTaç  Tp£'|i7.|J.£- 
voi,  vfxTjv  T-^Xtxa'JT'^v  £vtx-/]Tav,  ôj?  [j.yjxi-:t  Kipov  -pô:;  a'JTOÙç  'xKkrfi 
rivr^Vr^n.'.  [j.y.yt]:. 

Hic  h)co  vocis  -xOôvtî;  corrigeudum  ex  nianusci'iplo  a^ju-y-^iv-iç, 
(juie  vox  itideni  restitucnda  in  stratageniate  Apoliodori  pag.  435.  ma- 
nuscriptus noster  ex  quo  coniicimus  vocem  T:aOovT£ç  mutandam  in 
'j'ja-aOivT£;  vcrhis  se(|ncntihus  rem  narrât  et  stratagema  Polya^ii  ex- 
primit,  oi  oï  G'ja-izyJldy.  toÛtojv  vixw[X£voi,  etc.  vox  autein  illa  melius 

(.  '}  Samuel  u  imprimii  liù.  70. 


OBSERVATION  SUU   POLYEN.  371 

authoris  sensui  rcsponclctqiiaiii  -a  TiaOôvTïc;  vt  Icgendum  ceiisiiit  Casau- 
bonus. 

Darii  stratagcma  narratur  lib.  7,  pag.  489,  hoc  modo.  Aapao?  i-oH- 
ixti  i:7.xxatç  Tpi7_Yi  âi-/^p-/iu.£votç-  [;.taç  £/.pàTr]crî  [v.oîpaç-  -wv  oi  laxxdiv 
rCôvTcov  T7.;  iaO-?)Ta;,  xat  tÔv  x6aij.ov,  xal  Ta  ô'-Xa  -£pdO-/]X£  toî;  Uio- 
17-'.;,  etc.  hic  loco  vocis  î'Covtwv  qu;o  est  coiTiipta  iii  cdilionc  Toni;osii, 
legciidum  ex  maniiscripto  àvatpsOévTcov. 

Autophradatis  (')  stratagema  legiliir  lih.  7,  pag.  5iG  et  (aie  est, 
Aù-.oopxoiTqç  iiiÇylilv  ILcrioat;  flouAi[ji£voç  t^jv  sîcreoX-Pjv  G-T£v6-op&v 
xat  ouXaTTO|i.£v-/)v  ôpwv,  TrpocrvÎYayE  [j.iv  70  arpatô-sSov,  TtàXiv  oi  àz^i'a- 
7£v  o-îcrco,  (/.ly^p-  (TTaStwv  ç'-  vù^  iTzffkOiv,  oi  [j.iv  ^uXâTTOv-s;  -dJv  lliai- 
owv  i-rfAX7.Yr]crav,  otiu-îvc.  toÙç  -oXeu-Îo-j;  à-ïX-^jX-jOlva-.-  6  oè  tcôv  t|/tXàiv 
xaî  ô-XtTwv  Torjç  £Xa9po-:7.Tou;  XaÇcùv,  -oXXrj  crTrouo-;^  opa[j.coy  ofPjXrk  -rà 
<T':£và  xaî  ttjV  Ilt^iocùv  ywpav  i-ooOyjTîv. 

In  hoc  stratagcmatc  loco  vei-borum  [X£-/pt  crTaîîwv  ç'  reponendiini 
procul  dubio  i-iaï)u.ov  x6-7ia,quod  Vulteiiis  arilhmeticariim  apud  Griv- 
cos  notarum  paruiii  callciis  non  intellexit,  similitudine  intci-  ç'  quod 
significat  6,  et  4' quod  signiticat  90,  delusus,  legendiini  igitiir  [xl/pi 
cTTaofcov  4',  (|uam  esse  veram  lectionem,  ratio  ipsa  primum  confirmât, 
si  enim  Aiitopliradates  ad  sex  tantum  stadia  recessisset,  hostes  suspi- 
cione,  et  metii  non  liberassct,  deinde  in  maniiscripto  legitnr  èvvîvv 
xovTa  absqne  notis  arithmeticis. 

Scipioniscontinentia-  exeniplum  laude  dignissimum  refertur  lib.  8, 
pag.  568,  seqiientibus  vcrhis,  Ixyj-îwv  oopuiXcoTov  XaÇwv  Èv  'l6^-/]pia 
-iX'.v  «DoiviT^av,  w;  oi  ouYa-coyo!  zapOivov  yjyayov  xâ.XXo.jç  6-£p-,.jcoç 
tyo'jay.v,  tÔv  -a-ipa  aÙT/j;  àva'CYj-ur.craç,  iyocpi'jy-r,  aO-cô  ty^v  O'jyaTipa. 
ToO  oè  owpa  -pocrxoti.r;o-av-:o;,  ô  oi  xal  Tauia  cr'jvr/_aptc7aT0,  -poîxa  OYicrac 
iniOioôvoLi  TQ  x6p-Q,  etc.  ihi  vulgo  legitnr  ouyo^y^yÀ  (juod  interpres 
\evl\l  cap/à'orum  duc(on's,  sed  Icgeiidnm  ex  maniiscri|)(o  v^a^aycoyot. 


(')  Cet  alinéa  Cl  le  suivai.l  sont  dans  le  Diopliaiitc  do  1C.70,  mais  maimi.cnt  daii^  les 
f  iiria. 


372 


(J'UVIiKS   DE   FEHMAT.  -    \  P  PEN'DICE. 


hoc  est  rtii^uitim  iliiclorrs,  (|ua^  coi'r(!c(io  et  vorissiiiia  et  elei^aïUissima. 
lit  niilliis  suptiisit  (hibitandi  locus. 

l'Iin"!  a(ljiini,'eroiii,  simI  l'eriis  jam  desincntibus  (juarum  hcneiicio 
oliiini  siip|)etcl);it,  tinciii  (|no(jiio  liiiic  -apsxÇoXwv  uapcxÇoXiQ  iniponi- 
miis    Valc  cl  iiic  aina. 


LETTUE  DE  S.  FERMAT  A   PELLISSON.  .iTÔ 


Mil. 

VIRO  CLARISSIMO  I).  DE  PELLISSON, 


l.niELLOltUM    Slll'l'LICUM    MAUlSTllO, 


samuI':l  de  format  s.  v.  d. 


(Iriticas  obscrvationes  quas  milii  iiupcr  misisti,  vir  clarissiine, 
siepius  legi  non  sine  voliiptate  et  admiratione;  in  illis  enini  ingenii. 
jnclicii,  et  doetrinaj  dotes  quas  in  te  jampridem  suspicimns  uhique 
ekicent  :  niliil  auteni  iiivcnire  possim  qiiod  tanti  muneris  vice  tihi 
referam,  nisi  eomniodùm  egestati  mère  succurrerenf  varia;  lectiones 
quas  vir  til)i  singulari  conjunclus  amieitià,  cujus  milii  jucunda  semper 
est  rccordatio,  niargini  apposuit  (juorumdam  lihrorum  (|uos  seduli» 
pervoluebat,  et  quorum  plera(]ue  loea,  sed  ôooù -àp^pY^'^  emendavit; 
sois  enim  ((uàm  pra-coci  ille  ubertate  llorum  am(cnitatem  fructunni 
matui'itati  junxeril,  nec  me  latct  (juantâ  ipse  tiducià  suas  exercita- 
tiones  solitus  sil  in  tuum  siiium  eirunderc;  lieet  autem  oiniies  ista' 
(|uas  excerpsi  enieudaliones,  vel  parentis  n\v.\  conjectura'  ('),  tilii  novi- 
tatis  gratià  non  comniendenlnr,  illas  (amen,  (jua'  tua  esl  coniilas,  te 
henignà  manu  suscepturum  non  dultito. 

Tliconem  Smyrnauim,  ne  te  diutius  morer,  vir  elarissime,  nosti,  auc- 
torem  operis  illius  cul  titulus  twv  xa^à  ij.y.Q-qij.y.^Ayj(]v  y pq'jvj.in'/  it;  TrjV 
ToCi  nXâTwvoç  àvâyvœTiv,  quod  prodromi  instar  est  aùt  isagoges  Pliilo- 

(')    Les  mois  l'vl  p'iriyilii  iiici  canjcclitru-  sont  omis  dans  lo  Diopli.inlc  ilc  1(1711. 


37'i  ŒUVRES  DE   FERMAT.-  APPENDICE. 

sophiso  Platonica»,  quœ  nemini  Geomctrià  non  initiato  patcbat  :  illud 
npiis  edidil  Liitctiœ  anno  1644  I.smael  Bullialdus  vir  doctissimus  et 
Lafinitate  donatuin  elegantibus  notis  illustravit;  sed  non  omnibus  illud 
mendis  purgasse  videtur,  ut  aliquot,  ni  fallor,  exemplis,  quse  scquun- 
tur,  planum  fict. 

Primum  occurrit  pag.  78  illiusoperis  ubi  -tp\  àp(i.ov(ac;  et  <nj[Açcov(a; 
agit  :  locum  ilium  exscriberc  non  piget,  ipsa  enini  séries  emendationis 
procul  dnbio  neecssitatem  et  veritatem  ostendet;  Ta  ('  )  YS7.[i.[xaTa,  ait 
ille,  otoval  TpcÔTai  s'ktI  xal  T-oiyEioJOstç  (-),  xai  oiatpETol,  xal  tky.yirj- 
'-.y.i  etc.  (^),  et  inferiùs,  xà  Sa  G'.aa-T-/][ji.a':a.  èxtwv  ^Ooyywv,  oi'-rivcç  -âT.tv 
owval  ûrn  t.zû>~m\  xal  ÔiaioETixal,  xal  a-ov/v.biOtiZ,  buie  voci  oiaipsTixal 
asteriscus  in  margine  (*)  rcspondet  cum  voce  otatpeTal,  at  hic  repo- 
nenda  bis  videtur  vox  àSiatpsTol  loco  toO  otaipsTol  et  oiaipôTtxat,  legen- 
iluni  nempo  ypâu-aaTa  owval  v.nX  ào'.atpcTol,  idque  confirmât  IManuel 
Brvennius  (''),  cap.  i,  lib.  2  "Ap|j.ovixôiv  :  legendum  praeterch  (pOoyycov, 
oiT'.vîç  -â/j-v  ocoval  îIg-I  -pcÔTat  xal  àôiaipsiol,  et  hsec  quoque  lectio  con- 
firmatur  verbis  ejusdem  Bryennii  lib.  1,  cap.  3.  ubi  dicit  oOoYyoç  è^Tl 
7.p-/Y;  àpiJ.ovîaç  ôjç  ■'(]  aovàç  ToQ  àptO[j.où,  TÔ  arjU-^rov  t?;?  Ypa[jL[jLfjÇ,  xal  to 
v'jv  ToOypovou,  punctum  vero  et  instans  sunt  àotatpsTà  et  conséquente!' 
oOoYyo;  àctaipîTÔ;,  non  dmdcndi  vim  liabens ,  ut  vult  interpres  Lati- 
nus  (")  :  nec  iinmerito  Bacchius  Senior  in  introductionc  artis  mu- 
sicœ  (')  qua'stioni  illi  ci  oùv  ètt'.v  èXâyiaTov  tôv  u.£Xcoôoujj:£va)v,  rcs- 
pondet, çOoYyoç,  quem  non  tanlum  iXàyiG-rov,  sed  etiam  axoijLov  esse 


('  )  Le  texte  de  Boulliaii  porto  tj  oi. 

(-)  Les  mots  -/.«i  d-.v:/ z:imi\.c,  sont  omis  dans  les  Varia. 

(')  Les  ^'rtWrt  omettent  e^c. 

(')  La  leçon  Z:%'.yr.ï\  est  également  indiquée  en  marge,  par  Boulliau,  pour  5ia'.p:Tol  dans 
le  premier  |)assage. 

(^)  Le  texte  grec  do  Manuel  Bryenne  n'a  été  publié  que  par  Wallls,  dans  le  Tome  III  de 
ses  G'iuvres  (Oxford,  iHyg).  Samuel  de  Fermât  cite  donc  cet  auteur  d'après  un  manu- 
scrit, que  M.  II.  Omont  a  retrouvé  à  la  Biljiiolhèquc  Nationale.  11  contient,  de  la  main  de 
Fermât,  des  annotations  critiques  que  nous  publions  comme  dernière  pièce  de  cet  appen- 
dice. 

(0)  Boulliau  traduit  comme  suit  le  second  passage  grec  donné  plus  haut  :  i/tCcn'alla  vcm 
xnnis  \con\taiil'\,  quœ  vnces  rursum  sunt  prima;  vim  dividcniU  linbentes,  et  elcmcntarcs . 

('■  )  Aiitiquœ  miisicœ  aiictorcs  scptem,  cd.  Meibomius  (Amsterdam,  iG5a),  I,  page  >-;■ 


LETTRE  DE  S.   FERMAT  A  PELLISSON.  375 

docet  antiquse  imisiccT  celcberrimus  auctor  Aristidcs  Qiiintilianus 
lih.  1  lie  Musicâ  ('),  atquo  ita  aiithoritas  a;quc  ac  ratio  sufFragatur 
liiiic  cmcndatioiii,  (|ikl'  lit  iinius  taiituni  litterae  mutatioiic.  IMinimà 
qiioquc  niulationc  alla  fiteodcm  capitc  licctminoris  momcnti  correc- 
tio,  iil)i  viilgo  niale  legitur,  cp-rjcrî  y.al  t&ùç  nuOayop'./.oùç,  Icgendum  scili- 
cet,  cpao-i,  ut  apud  Bryoïinium  \h(o\jrji  (-).  Paulo  infci'iùs  ubi  Icgitur 
àTroTEÀEfTai  b  i^Oi^Y^Ç  [iipaSïtaç  ok  papùç,  xal  o-cpoopâç  [xèv  [xiiÇcov  TjVoç, 
■ripiixou  Si  [xixpoç,  legendum  vidctur  rjpsaatac;,  et  bryennii  autliorilale 
confirmatur  ( '). 

Hactenus  de  sono  de  quo  agitiir  in  cap.  illo  G.  In  cap.  vero  8,  agitur 
de  semitonio,  et  ita  viilgô  Icgitur  -/.aOà  (')  y.v.1  to  Yjjj.î'pwvov  ypâaaa  &•>/ 
d)ç  -quiau  ooJVTjÇ  xaAoûuîv,  àXA'  coç  ixy]  Tcji  aÙTOTcAci  -/.atà  zyjj-.o  owvîtv, 
legendum  vero  videtur  -/.aOè  non  xaOà  (')  :  legendum  praîtereà  aAA'  wç 
[XY]  aO-roTEX?]  xaO'  aùTo  owvrjV  à-oTîAoOv,  quœ  lectio  ejusdcm  Bryennii 
autlioritatc  nixa  veriorcm  vulgatà  sensum  cfficit. 

Atque  liarum  probatio  lectionum  desumi  polest,  i/.  tûv  Tïapà  toîç 
[i.ou(7r/.oî;  ù-oTiÛcixÉvojv  xal  èx  twv  Tzapà  toîç  [j.aO"^[xaTtxor;  Xa[j.Çavo[jLé- 
vwv,  ut  Porphyrii  verbis  utar,  quie  in  commentariis  clarissimi  inter- 
pretis  refcruntur  pag.  27G,  .scd  non  sine  mendo,  malè  enim  ibi  legitur, 
iv.  Tcliv  r.apy.  (^)  ■:■?]?  [/.ouo"?];  ù-otiOc[j.£vcov. 

Nec  silentio  prœtermittcnda  est  elegantissima,  et  audacter  dicani, 
ccrtissima  altcrius  loci  cjusdcni  Tliconis  cmendatio  pagina  iG/|,ubi  ilc 
octonario  loqnitur  :  refertur  ibi  vetns  inscriptio  quam  in  cohuiiiia 
vlilgyptiaca  rcperiri  tradidit  Evander  boc  inodo,  lIp£(76û':aTo;  -âvrco 
"Ocnpiç,  Oîot;  àOav7.TO'.ç,  -'jvjay'i,  xal  oOpavoj,  fjAÎco  xal  'Jikr^vQ,  xal  y?] 


V 


('l  .///tir/iiic  imis/rre  aiictiirci  wplfiii,  cd.  Meibomiiis,  II,  p;ii;e  ')!. 

(-)  Dans  sou  cililion  Tliconis-  .Smyrmn  E.rposilio  rcriiin  iiuilliciiinticaraiii,  Tuiibncr, 
1878,  Ed.  Hillcr  n'a  pus  adopte  ccLto  corrcclion,  comme  il  a  fuit  pour  les  préccdoiites;  et, 
eu  eiret,  Théon  continue  à  citer  ici  le  périputélicicu  Adrasle.  L'erreur  de  Ferniut  u  été  au 
reste  occasionnée  par  Douiliuu,  cpii  u  Iruduil  aiant. 

{')  Uiller  lit  r^-ji[v.^i.  (|ui  est  nioius  Ijûu. 

(*)  v.ixx'%  Samuel.  JMuis  Boulliau  donne  zxOi,  (|ui  n'a  nullement  besoin  d'être  corrigé  en 
7.aOo.  Samuel  a  du  faire  quckpie  méprise. —  HiUer  suit,  dans  ce  passuyc,  la  leçon  do  Fermât. 
en  supprimant  le  dernier  mot  i-.oxi'Mi-/ ,  cjui  est  surabondant. 

(  5  )  l-ri  Sanuwl. 


376  ŒUVRES  DE   l'ERMAT.  -  APPENDICE. 

■/.al  vuxxl,  xai '/jalpa  ('),  xai  ■nv.zpl  twv  ovtcdv  xal  (-')  iuo[j.ivco^j  MVÙÏK 
lj.vfi<j.iîa: '-.-qç  aù-oO  àp£r?i<;  ^lou  c-uvTâ?£coç,  id  est,  ut  viTlit  Bullialdus, 
anliquissimus  omnium  Uex  Osiris  diis  unmortalibus  Spinlia,  cl  Cœlo,  Soft, 
l't  Liinœ,  cl  Tcrrcv,  cl  Nocli,  cl  Dici,  cl  palri  eorum  (juœ  siint  qucvcjiic 
ftiliirn  siinl,  pradicaho  memoriam  magniflcenliœ  ordinis  vilœ  cjus  :  nicn- 
Hosum  procul  dubio  in  liac  inscriptione  illud  EPÛTE,  et  liane  lec- 
(ionem  si  retineas  quis  inde  sensus  elici  potorit?  legendum  igitur 
EPOTI,  atqiie  ita  parvâ  unius  scilicet  litter.i;  mutatione  huic  loco  sua 
lux,  etrt/no/7  sua  laus  facilo  restituitur;  ncc  aliéna  est  ab  hoc  loco  sa- 
pientissimi  Platonis,  cujus  velut  interprcs  Smyrna^us  ille,  scntentia, 
dum  ait  in  convivio  (■')  xat  [ièv  Sy]  Tr^v  ye  tûv  (^ojwv  -oîyjœiv  -àvTcov  tu 
ivavTioJ^îTai  [xt]  oùyl  (*)  spwToç  dvan  crootav  yj  yî'"''^'^'-  (')  "''■^•''  '^'J^"^-'- 
-yv-y-Tà  vwa,  elenim  animalium  omnium  cffectioncm.  ut  vertit  Serranus, 
ex  amnris  sapicnliâ  exislerc,  id  est  gigni  alquc  nasci,  ccqnis  negavcril, 

Pcr  qiiein  i;cniis  omiic  animantum 
ConcipiUir,  visilque  cxortiiiii  luinina  Solis  (^). 

Apud  lulium  Frontinuui  (')  de  aquseductibus  Romœ  pag.  loG  edi- 
tionis  Plantiniana;,  vuigô  sic  legitur  :  in  viccnariâ  fislulA,  qiiœ  in  conft- 
nio  iitnusqnc  ralionis posilaesf.  ulrique  ralioni penc  congruil.  Nam  hahcl 
scc.undùm  eam  compulalionem,  quœ  inlcrjacentibus  modulis  servanda  est 
in  diamelro  qtiadra/iles  viginli  :  cùm  diamclri  cjusdcm  digiti  qitinquc  sint 
cl  sccundùm  eorum  mudulorum  rationeni  qui  sequunlur  ad  cam,  habcl 
digilorum  quadralorum  ex  gnomnniis  rnginli.  Hic  procul  dubio  legen- 
dum non  ad  eam,  sed  aream  :  cujus  enicndationis  ratio  ex  supputationc 
geonietrica  ducitur. 

('  )  y.j.\  r.jicpa  OUI.  Samuel. 

{ -  )  7.a\  TO)v  Samuel. 

(')  Tlvtox,  Banquet,  197  a.  —  Samuel  emploie  l'éditioii  rlo  Platon  d'Henri  Estienne. 
1578.  qui  renferme  la  traduclion  laline  do  Jean  de  Serres. 

(  '  )  oùxi  Samuel. 

(5)  La  vulgale  ajoute  -.1. 

(")  Lunm'îCE,  De  Rerum  natura,  I,  v.  4-5  :  Per  te  quoniam  frenus  etc.  —  Ililler a  adopté 
la  leçon  îowt'.  projjoséc  |iar  Fermât. 

(')  Voir  ci-après,  sons  le  numéro  X.  la  Lettre  de  Fermai  à  Ismael  Boulliau  du  v,  j  no- 
vembre iGjS. 


LETTUR   DE  S.    FEUMAT  A  PELLISSON.  377 

Kâdcm  eniiii  pagina  Icgitiir,  centenaria  aitteni  cl  cenlcnum  vicenurn. 
f/uibus  assidue  accipiu/il,  non  ini/niitnlur,  sed  augenlur,  Nec  usufrequens 
est  :  videtur  legcndum  Cen.  id  est  centenaria,  loco  vocis  illius  Nec,  li(- 
teris  scilicct  ordiiic  inverso  accipiendis,  ciim  fortassc  in  inanuscriplo 
rcpcrtum  fuerit  Cen.  iioc  est  centenaria,  quod  Iranscriptor  transposuit 
et  legendum  Ncc,  particulà  sensui  magis,  ut  videbatur,  accoinmodatâ 
pcrperam  existimavit. 

llis  eniendationiljus  unam  aut  altcram  diioruni  insiçriiiim  locoruni 
addam,  quorum  prinuis  est  apud  Sextuin  Knipyricum,  aller  apud  Atlie- 
lueuni  :  Sexlus  ille  (')  lil).  1.  Pjrrlionianum  liypolyposeon  pag.  12, 
ostcndere  conatur  quani  varia'  sint  pro  diversitate  ajtatum  Phantasia', 
Trapà  Se  xàç  rjÀixîaç,  inquit,  OTt  6  aÙTo;  àr^p  'zoïç  [jlèv  yspoudi  ■\/\jypiç 
îivat  ooy.ll-  tolç  ùi  àxp.à(^ou(jiv,  vj'/.py.':o^.  xai  ^  TÔ  >  aÙTO  3pù[jLa  toîç 
[xàv  TipeaSuTaTûiç  «[/.aupôv  cpaîvETai,  lolç  oï  àx[xâ"(ouai  '/.c/.^aY.opïq ,  v.aX 
ocovr)  <^  ô[i.o(coç  ^  -r]  aÙT'À]  Tofç  aèv  à|jt.aupà  ûoxEf  TuyYavEtv,  toîç  os 
âHàxciua-ro;,  id  est,  ut  vertit  Ilenricus  Stepiianus,  Ex  œlatihiis  aulcm 
(juoniam  idem  aër  scnihus  quidcm  frigidus  esse  videtur,  aliis  qui  in  (Vlatis 
jlorc  (^)  sunt,  hene  lemperalus,  et  idem  cU>us,  senihus  quidem  tenuis  vi- 
detur, at  us  ([ui  flore  ni  œlale  crassus;  eodem  modo  et  vox  eadem,  aliis 
quidem  depressa  esse  videtur,  aliis  atilem  (J')afla;  at  liujus  loci  elegan- 
tior  scnsus  erit  si  legatur  non  ppwaa  sed  ypG)u.a.,  alioquin  de  sensu 
visus  (|ui  facile  niaxiniani  mulalionein  patitur,  nullus  iiic  Ibret  seinio  : 
prtetereii  lo  àuaupôv  nieliùs  colori  eonvenit  (juani  eil)0,  et  aupii'  de 
colore  ac  de  cil)0  dici  potest  tô  xaTaxopà;,  sic  apud  Virgilium  legiiuus, 
saturât  as  murice  vestes  (^)  et  liyali  saturo  fucala  colore  (^). 

Nunc  ad   Atliena-i   locum  transeo;   quis  autcni   urbanissimi  illius 

(')  Koniial  s'esl  servi  de  l'édilion  t;rOco-laliiic  des  Cliuuel,  Orléans,  1(121.  II  laiil  lire 
poiii'  lu  rclërciice  }><t'^-  'ri.,  au  lieu  de  juige  12. 

La  correcliuu  (lu'il  |)ru|)use  a  clé  ad()|>tée  par  Fabrieius  dans  sujiédiliun  gréco-latiiic  des 
CEuvres  de  Sexlus  lim|)iricus,  paye  28,  nule  Z.  lillc  avail  élé  ét;alemeul  proposée  par  Sau- 
uiaiso. 

(- )  flore  eoiisliluti  suiit  Samuel. 

(  ^  )  vcro  Sdiinicl. 

(')  Celle  expres.^ion  csl  de  Marlial,  VllL  4«. 

(5)  Cc'orj^'uiucs,  IV,  'l'JS. 

I''kiim*t.  —  I.  /iS 


378  ŒUVRES   DE   FERMAT.-  APPENDICE. 

scriptores  sales  varia  conditos  eniditione  ignorai?  Et  si  quid  iti  co  fri- 
gidum  aiit  inficetuin  occurrat,  quis  ibi  niendum  subessc  non  suspice- 
lur?  Suspecta  igitur  crit  lectio  loci  illius  in  qiio  liic  auctor  lib.  12. 
loquitur  de  depravatis  Alcibiadis  nioribus,  qni  locus  si  vulgatam  Icc- 
tionem  retincas  ipso  forsan  Aleibiade  depravatior  erit  :  Atbena?i  (') 
verba  baec  sunt,  Aua-taç  oà  b  p-/]Ttop  Titpl  ':?)?  Tpu^-qç  aÙToO  'Kiywv  cpïjc-lv 
ix-nXs'jfjavTEç  yàp  xoivï]  'A^îoyoç  xal  ' A\y.iCiy.o-qç  ti^  'lîXXrja-ûoVTOv  eyïjpiav 
Èv  'AS'jSw  060  '6v~e,  MtôovTiâoa  T'/]v  ' AÇ\>o-qvt]v ,  xal  SuvcoxeiTrrjv.  STisiTa 
<x.ù~oïv  yivETai  OuyaTYip,  "r]v  oOx  E^avTO  ouva^-Oat  yvcovai,  ôiiOTÉpou  eTy]. 
£-£1  Sa  -^v  àvopàç  cbpata,  ^tJV£xot[j.(!JvTO  xal  TaûiY],  xal  £l  pièv  ypôJTO  xal 
I)(_oi  'AXxt6i7.0ï]ç,  'A^to^rou  £:paç7X£v  £tvai  Ouya-r^pa-  £l  oà  'A^îoy^oç,  'AÀxi- 
ÇiiSo'j  :  error  liic  procul  diibio  in  voce  illa  ^uvtux£l7rï)v  et  legendum 
Huvc>jx£(-:yjv  (-)  boc  est  concubucrunt,  atque  ita  si  falsa  Xynoceipe  delea- 
lur,  et  sola  supersit  illa  duobiis  nupta  Medontias,  portentosai  istorum 
iuvenum  libidinis  novitati  nibil  detralietur;  veritas  autcni  istius  cmen- 
(bitionis  satis perse  patet,  et  ex  ipsâ  loci  série  elici  potest,  in  quo  illud 
o'jo  m-.t  alioqui  supervacaneuin  foret,  nec  jam  amplius  anibigua 
proies;  ratio  igitur  illius  correctionis  in  promptu  est,  cui  ejusdem 
Atbenaei  acccdit  autboritas,  is  {')  enim  lib.  13.  iterum  de  Aleibiade 
loquitur  boc  modo,  MeoovtIôoç  y^^^  '"^î  'AÇuo-/]v?ii;  i\  àxoviç  èpao-OElç  (*) 
£aT£p^£,  xal  TCkv'jaa.!:,  £Î;  "EXÀ'rjcJTrovTOv  a'jv  'A^toyco,  oc,  "rjv  aÙToO  tyjç  wpaç 
ipacjT^ç,  ojç  (p-/]Ti  Auaîaç  0  pi^top  èv  tw  xa-:'  aÙToO  Xoyw,  xal  TaÛTïjç 

(')  Pages  5Î4-535  de  l'ciiilion  de  Lyon,  1G57.  —  Page  704  de  cette  môme  édition,  après 
certains  Co/lectaiwa  in  oliquot  ^ihcnœi  loca,  Autlinre  f'iro  Illiislri  L.  I.  S.  T.,  on  dit  : 

l(    AlIA  in  ATIIRNEUM  AMMADVRnSIO  SINGUI.MtlS,   AUCTOBE  VIP.O  ILLUSTUI  P     l'     S.  T.    » 

Page  5'ij  A.  AhoovT'.iiîa  Tfjv  'AÇu5rjv7iv  xa'i  Zj'/i'y/.t'.r.T^'/. 

«  Mirum  viros  doctos  non  animaduorlisse  liic  mendum  subessc,  cùm  si  ponas  Axioclnun 
»  et  Alcibiadem  duas  vxorcs  duxisse,  Medontiadcrn  et  Xynoceipen,  tota  pcriit  Icpidac  nai- 
»  ralionis  gralia.  Legendum  verô  pro  Euvw/.c;'jt7iv,  (juvw/.£;'t7)v,  à  verbo  auvotxao),  numéro  duali 
»  prcTteriti  acliui  iinperfocti,  id  est  concuml)obant,  Axioclius  iicm|ie  et  Alcibiadcs  vni  tan- 
»  tiim  Medoiitiadi.  qu;c  cùm  fibam  peperissel,  dubiimi  quiiiem  crat  ex  vtriiis  scmine  nata 
"  essct  :  ideoque  cùm  puber  esset  facta,  vterque  in  illiii?;  aiiipicxus  rucbat,  ci>  [irœlextu. 
u  qiiôd  non  ex  se,  sed  ex  altero  susceptam  dicerct.  » 

(2)  Ou  plutôt  Çuvwzc''niv.  La  leçon  amt,>xîi-:T,v  (voir  la  note  précédente),  qui  ne  conserve 
pas  la  forme  altii|iie,  ne  ])eut  guère  ôtre  attribuée  à  Fermât. 

(^)  Page  574  de  l'édition  de  iGS;. 

(M  Ce  mot  épaiOil;  est  omis  par  Samuel. 


Liyi'TItE   IM'    S.    FEllMAT   A   i'ELLISSON.  379 

ixoivcôvïjaîv  aÙTw,  id  est  ut  intcrprctatur  Dalecliampius,  Mcdonlidciii 
Abydenarn  audilionc  tantàrn  Ulc  amarc  cœpit,  cl  imprimis  charam  hahuil. 
carn  tamcn  ciini  Ilcllcspoiitiirn  iiavihiis  adiisscl,  Axiochn  nm'iga/io/iis  co- 
mili,  cl  pulchriludinis  ipsius  amalori,  ut  inquil  Lysias  i/i  oratiuiic  (puini 
contra  eiim  scripsil,  lUciulam  dcdit  :  ihi  aiilein  fictitiœ  Xynoceipcs  luilla 
inentio,  et  illiid  èxoivojvYjTcv  icquc  ac  ^uvcoxcÎt/jv  cominunos  Alcihiadis, 
et  Axiodii  amores  fuisse  satis  ariiuit. 

o 

Sed  ab  istorum  juvenuiii  voluptate  oculos  avertaiiuis,  et  eain  (|ua'  ex 
studiorum  socictatc  pcrcipitur,  pui'ioreiii  et  diuluriiioreiii,  suniiiuiui-. 
que  advcrsoruiii  solatium  litteras  esse  fatcaïuur;  cuiu  tu  liis  uiiiuiii  in 
niodum  oblecteris,  uon  iniucundas  tibi  fore  eoufido  observatioues  iii 
quibusamiei  inanuin  agnusccs;  ipsius  ego  lucui)ralionum  sparsas  varijs 
in  locis  reliquias  è  tenebris  quibus  abditae  jamprideui  eraut  ('),  eruere 
eonatussum,  ucqueliœc  conteninenda  duxi,  ut  ex  hoe  spicilegio  rerutn 
qua;  diligentissimos  (-'),  ut  ita  loquar,  messorcs  latucrunt,  paleal, 
quantam  earuin  auctor  in  libcriori  et  conjccturis  aperto  critices  cauipo 
segetcni  fuerit  coilecturus,  si  sœpius  in  illo  spatiari  voluisset  :  Vab'  (^( 
me  ama. 


(  '  )  (|uibiis  illas  paroiUis  modcslia  aliilideral  Samuel  dans  son  cdilion  do  Diophanlo. 
(-)  porspicacissiinos  .S«;;««'/ dans  son  édition  do  Diopliantc. 


380  ŒUVRES  DE  FERMAT.-  APPENDICE. 


IX. 

ISMAELI  BULIALDO  Y.  C. 

p.  F.    S.  D.  P.  ('). 


Duas  potissimum  inodulorum  seu  fistularum,  quibus  aqua  erogatur 
aut  accipitur,  species  constitiiit  Frontinus  in  Tractalu  de  Aquaducti- 
hus,  quariim  una  secundiim  diametros  foraminis  seu  aperturse  aut  lu- 
ininis,  utioquitiiripse  Frontinus,  consideratur;  altéra  socundum  areani 
ipsam,  hoc  est  spatium  planum  ipsius  foraminis,  quod  in  utroque  casu 
rotundum  et  circulare  supponitur. 

Prioris  fistularum  speciei  séries  ila  procedit,  ut  carum  diametri  per 
quadrantem  unius  digiti  juxta  progressionem  aritlimeticam  continuo 
augeantur (-). 

Primus  istius  terminus  est  circulus  cujus  diameter  est  quadrans 
digiti;  secundus,  cujus  diameter  habot  duos  quadrantes  digiti;  tertius 
très,  quartus  quatuor,  et  sic  de  cœteris  usque  ad  viccnariam,  centena- 
riain,  et  ulterioris  gradùs  fistulam. 

In  bac  série  vicenaria  fistula,  verbi  gratia  ('■'),  ea  est  cujus  apertura 
vel  lumen  babet  diametrum  20  quadrantium  (")  unius  digiti. 


(')  Publié  par  Camusat  (Hlttnire  critique  des-  journaux,  Amsterdam,  J.-F.  Bernard, 
17^4.  P-  190-195)  avec  l'adresse  fautive  Paulus  Fcrmatiis  Ismaeli  Buliatdo  V.  C.  S.  D.  P. 
—  Reproduit  par  M.  Ch.  Henry  (Reclierclies  sur  les  Manuscrits  de  Pierre  de  Fernuil, 
p.   1G-17). 

(*)  augeatur  Cam. 

C)  V.  C.  Ca/n. 

(*;  quadratorum  Cam. 


OBSERVATIONS  SUR  FRONTIN.  381 

Posterioi-is  fistularum  speciei  séries  non  sccundum  diametros,  sed 

secundum  aream  ipsani  luminis  progreditur. 

Prima  nempc  hujus  speciei  ea  est  quœ  Iiabeat  arcani  <  unius  di'-ili 

quadrati,  sccunda  quœ  arcam  >  duoruin  digitornni  quadratorum.  qui- 

naria  quœ  quinquc. 

His  positis,  intelligis.VirCIarissinie.prioris  speciei  fistulas  difFeiTc 
omniiio  a  fistnlis  speciei  posterions.  Nam,  cùm  prima  posterions  spc- 
cioi  habeat  pro  arca  ipsius  aperturjc  unum  digitum  quadratum,  prima 
prioris  speciei  pro  area  apcrturae  non  liabet  vigcsimam  duintaxat  par- 
tcm  unius  digiti  quadrati,  quod  facile  coliigitur  ex  supputatione  aritli- 
metica  juxta  rationem  Arcliimedeam  ('),  quam  si  sequaris,  semper 
prions  speciei  tistulas  minores  fistulis  speciei  posterioris  invenies 
usque  ad  vicenariam;  post  vicenariam  vero  semper  prioris  speciei  tis- 
tulas majores  fistulis  speciei  posterioris  invenies.  Ipsa  vero  viccnaria, 
quae  in  confinio,  utrol^ique  fere  œqualis  existit  :  lumen  enim  vicenaria- 
prioris  speciei  est  ad  lumen  vicenariae  speciei  posterioris  ut  55  ad  5G, 
et  sic  diirerentia  est  unius  tantum  quinquagesimœ:  quinta;. 

Ex  supradictis  patet  emendandum  tcxtum  Frontini  in  Hhro  de  Agtiœ- 
ductUms,  p.  loÙ  Slewcchianœ  cdilionis  (-)  apud  Raphelen giimi  iGo8,  et 
ita  concipiendum  : 

Invicenariâ  fislula,  quœ  in  confinio  utriitsque  mlionis posila  est,  ulriquc 
rationi {^) pêne  congruit.  Nam  liabel,  secundum  eam  compulationem  {') 
quœ  inlcrjacenlibus  {')  modulis  sermnda  est  (quai  quidem  est  prior  tis- 

P)  Arcliimcdx'am  Cnni. 

{■')  Slovversiaiiœ  edit.  Cam.  Il  s'a,;;it  du  Volume  iiUilulo  :  /'.  lut.  FI.  fc-eùi  Kenati 
Connus  aliorumquc  alcquot  vetcrum  De  Re  Militari  libri.  Acccdant  Fnmtini  °trata-cma- 
tibus-  cuisdcni  auct„ns  alla  opuscuUi.  Oninia  cmcndadas  quœdam  nunc  prinmm  edUa  a 
Petro  Scnvcno  cuni  comnwntariU  mit  notis  God.  Stenr-c/di  et  Fr.  Modd.  Ex  olUcina 
PLantmiana  Raplielcngd  MOCVll. 

(')  Dans  son  édition  cntiquo  hdd  Frontud  de  aqucs  urùù  Romœ  Itbri  II  (Lcipsig 
Tcubner,  .858),  Kr.  lilicliolor  corrige  utraque  ratio  d'après  lo  manuscrit  Cassinensil 
umquo  source  du  icxlo  de  Frontin.  Lo  passage  reproduit  par  Fermai  se  trouve  dans  cette 
édition,  page  i5,  1.21  a  page  iG,  1.3. 

(*)  comparationem  Cam. 

{■')  l'olcnus  a  corrige  m  antecedentibus,  ce  qui  concorde  avec  la  leçon  du  Cassinensis 
iri  tcccdcntibiis.  ' 


38-2  ŒUVRES   DE  FEHMAT.  -  APPENDICE. 

tiilai'Uiii  spec'ies),  in  diametro  quadranles  t^ginti;  ci'im  diametri  rjusdcin 
digili  qtdnque  sinl.  el  sccimdnin  coriiininodidonun  ralionem  qui  sc(jttuii- 
lur,  arearn  (')  (ita  confuleiiter  corrigimus,  ciitn  vulgo  maie  logatur  ad 
cain  :  liœc  est  onim  posterior  fistularum  spccies  quœ)  /labet  digilonun 
qnadratorutn  ex  giwmoniis  (-)  iHginli. 

Cùm  enim  vicenaria  prions  speciei  habeat  in  diametro  quadrantes 
viginti  unius  digiti,  hoc  estquinque  (Iigitos,erit(')  quadratum  diamelii 
2.5  digitonim.  Est  autem  proximo  ut  i[\  ad  ii,  ita  quadratum  diamotri 
ad  circulum,  ex  Archimede,  et  est  proxime  pariter  ut  iZj  ad  ii,  ita 
•25  ad  2o.  Krgo  vicenaria  prioris  speciei,  quœ  liabct  viginti  quadrantes 
in  diametro,  habet  etiam  ferc  viginti  digitos  quadratos  areae,  ut  pêne 
œqualis  sit  fistulae  vicenariœ  speciei  posterioris  :  quod  probandum  erat 
ad  sensum  Frontini  planius  aperiendum. 

Ut  autem  perfectius  innotescat  vicenarias  utriusque  speciei  omnium 
proximas  inter  se  esse  ('),  exponatur  tabula  sequens 

1  11  -22/1  (i  GG  224  11  ' ''  '>'>A  IG  17O  29,4  21  23i  274 

2  22  224  7  77  224  12  1 32  224  17  187  224  22  2J2  llty 
W  33  22,4  8  88  22I  1:5  143  224  18  198  224  23  253  224 
■4  44  22 1  !)  59  224  li  i54  224  10  209  224  2i  2O4  224 
5  55  224  10  110  •;>2i  15  iGJ  224  20  220  224  23  273  224 

Primus  ordo  est  numerorum  ab  unitatc  in  progressione  naturali. 
Secundus  est  a  11;  progreditur  per  additioncm  ipsius  11. 
Tertius  est  ejusdcm  semper  numeri  224. 

Patet  autem  ex  supputationibus  geometricis  fistulam  prioris  speciei 
ad  fistulam  posterioris  esse  ut  numcrus  collateralis  sccund;c  columna* 

(')  B'ùclieloi-  a  fait  la  mômo  correction  que  Fermât,  mais  comme  il  met  plus  haut  lo 
point-virgule  après  «««  el  non  après  viginti,  il  considère  le  texte  comme  en  désordre  et 
propose  de  le  remanier,  ce  cpii  est  inutile,  car  le  sens  est  bien  celui  qu'indicpic  Kormat  : 
«  Dans  le  tuyau  du  module  20,  qui  se  trouve  à  la  rencontre  des  deux  laçons  do  compter, 
celles-ci  se  trouvent  sensiblement  d'accord.  Car,  selon  le  système  adopté  pour  les  modules 
inférieurs,  il  a  20  quarts  de  doigt  en  diamètre;  cela  faisant  5  doigts  de  diamètre,  il  aura 
aussi,  si  on  le  rapporte  au  syslcmo  des  modules  supérieurs,  une  section  de  presque 
20  doigts  carrés  »,  au  lieu  de  20  doigts  carrés  exactement,  qu'il  devrait  avoir  d'après  ce 
système. 

(2)  ex  gnomoniis  Scrit.'.  et  gnomonum  Cam.  cxiguo  minus  Bùdielcr. 

(3)  cdit  Cam. 

(  *)  inlersesse  Cam. 


OBSERVATIONS  SU  II  FRONTIN.  38:J 

;i(l  iiLimeriiin  22/1  tciliai.  Exenipli  gratia,  lislula  quinta  (')  prima' 
speciei  est  ad  fistiilain  (luintam  secundœ  ut  55,  qui  est  nuincrus  colla- 
teralis  5,  est  ad  224.  Etc. 

Undc  apparet,  cùui  nunieri  220  et  224  sint  omnibus  secundae  et 
tertia;  columnai  inter  se  proximiores,  vicenariam,  quœ  est  ipsis  colla- 
tcralis,  esse  ejus  uaturœ  et  proprietatis  quam  innuit  Frontinus.  Unde 
cvidens  est  non  soluin  corroctioneni  nostram  esse  vcram,  sed  etiam 
nccessariam,  imo  et  demonstratain. 

In  eadem  pagina  emendandus  est  etiam  tcxtus,  utsensus  restituatur 
Tronlino,  ubi  etiam  lo'Mtur  : 

Ccntenana  au/cm  cl  cenlcnum  vicenurn,  quibas  assidue  accipiunl.  non 
niinuuntur,  sed  aiigenlur. 

Post  haic  autcm  verba,  inquam,  sigillatim  cxponit  Frontinus  ([ua 
propoi'tione  aquarii  bas  duas  fistulas  f'rauduicnter  auxerint;  sequitur 
itaque  nec  nsii  frecjuens  esl  :  legendum  loco  vocis  nei\  ecn  boc  est  ccit- 
Icnaria.  (|uaî  baud  dubie  liac  ratione  tribus  primis  cbaracteribus  iu 
MSS.  designabatur.  Quod  cùm  exscriptores  non  caperent,  inverso 
vocabulo,  voci  cen  substituerunt  nec,  decepti  fortasse  simili,  quam 
aliquot  ante  lineis,  eiim  de  duodenaria  loquitur  Frontinus,  viderani, 
exprcssione  (-). 

Si  hanc  cinendationem  non  admiltas,  erun(  liœc  ouinia  scopa;  disso- 
lutic.  Sensus  integer  Frontini  idprœcipue  vult,  aijuarios  (juatuor  listu- 
larum  moduui  mutavisse,  quod  ita  exprimit  : 

Sed  cK/iiaru,  cùm  manifcs/œ  rationiin  (^'^  )  pluribus  consentiant,  in  qua- 
tuor rnodulis  nominavcrunl  (')  duodenaria  {^)  cl  vicenaria  cl  ccnlenaria 

(  '  )  <iuiiU<T!  Cain. 

{'^)  La  conjoolurc  do  Fermai  o=t  plus  inguiiiouse  que  solide;  mais,  de  fail,  les  mots  nec 
icfii  frcqucux  c(t  ne  yo  Irouvenl  pas  dans  le  Cassiiieiisis.  liiiclielcr  (|i.  iG,  I.  16-17)  les  a 
donc  supprimés  purcmeiil  et  simplement. 

(•')  Fermai  ajoute  ici  i/i  au  texte  do  l'édition  qui  ne  |iurlo  que  p/arihiit,  avec  l'iiidica- 
lion  do  la  variante /3/«mn«/H.  Blielielcr  fail  la  môme  addition,  d'après  l'oleims  (p.  iG.  1.  g). 

(•)  D'après  le  Cassincnsis,  |)our  ce  mot  qui  a  torturé  Fermât,  il  faut  partout  lire  itmYi- 
i'cruiit. 

('^)  duodenariam  cl  viccnariaui  el  contenariam  Ctn/i. 


:584  ŒUVUES   DE   FERMAT.-  APPENDICE. 

cl  centenum  vicenum,  ubi  (juid  per  vocabiiliim  nominavenuil  iiitel- 
ligat,  quo  idem  Fronlinus  duobiis  aliis  locis  paginœ  seqiiontis  (')  107 
utitur,  amplius  qusercndum  et  consiilendi  forsan  codices  !MSS. 

Reliqua  sequuntur  in  quibus  suspicareniur  aliquid  transponendum, 
siScaligcrianam  audaciam  audercmus  imitari,  et  ita  omnino  legenduni 
post  vcrba  superiora  (-)  : 

Vicenanam  cxiguiorem  faciunt  diametro  digili  semissc  (^),  capacitalc 
(/uinariis  tribus  {^)  et  scmuncia,  quo  modula  plerumquc  erogatur.  Hcli- 


(')  pag.  seq.  Cam. 

(  ' )  L'ordre  du  Icxle  édité  est  le  suivant  ;  Et  duodenariœ  quidem,  ijtiod  ncc  mag/iiis  en-or 
iicc  ii-iii  frequenx  est,  diametro  adjeccriint  dif^ili  seiminciam  .licilicum,  capacitati  qidiiariir 
<l  licrtcm.  Rcllqidx  nutcin  tribus  modulis-  plus  deprelienditur.  Tlcctiariwn  exi^uiorem 
faciunt  diaineirii  digili  semissc,  capncitntc  quinnriis  tribus  et  scmuiicier,  quo  nu>dulo  plc- 
riimque  cmi^atur.  Ccntcnaria  aulem  et  cciileiiumviccnum  etc.  L'interversion  |)roposce  par 
Fermât  est  inutile.  Voici  le  sens  général  du  passage  (éd.  Biicheler,  p.  iC,  1.  8  à  18)  : 

«  Les  distributeurs  d'eau  se  conforment,  en  général,  pour  les  modules  des  tuyaux,  aux 
exigences  delà  raison;  toutefois  ils  ont  innové  pour  quatre  modules,  n"  12,  20,  100  et  120. 
l'our  le  module  12,  l'erreur  n'est  pas  grande  et  d'ailleurs  l'usage  de  ce  module  n'est  pas  fré- 

(luent;   ils  augmentent  le  diamètre  de  — ;  de  doii;t.  la  caiiacité  de -f^  de  quinaire  ("). 

'  '^  16  ■"  /|l)0 

l'our  les  trois  autres  modules,  la  dilVércnce  est   ])lus  grande.   Le  module  20,   le  plus 
emplov'é  jiour  les  concessions,  est  diminue  par  eux  de  -  doigt,  ce  qui  réduit  la  capacité  de 

■>  quinaires  —  (  exactement  -r  )•  Au  contraire,  les  modules  100  et  120,  qui  servent  con- 

^  a_i  V  -'-V 

slammcnt  pour  les  prises,  ne  sont  pas  diminués,  mais  augmentés,  etc.  » 

(')  Biicheler  ajoute  et  senmncia,  contre  l'autorité  des  manuscrits,  parce  que,  dans  le 

Tableau  qui  suit  un  peu  plus  loin  (p.  19,  1.  i3),  Fronlin  donne  5  doigts  —  — -  pour  le 

diamètre  du  module  20,  ce  qui  correspond  à  la  section  de  20  doigts  carrés  (système  des 
modules  su))érienrs).  Mais  il  est  clair  qu'ici  Frontin  compte  le  module  20.  suivant  le  sys- 
tème des  modules  inférieurs,  à  20  quarts  de  doigt  ou  à  5  doigts  de  diamètre. 
(')  Biicheler  ajoute  et  quadrante,  pour  le  motif  indi(]ué  dans  la  note  précédente.  Comme 

le  prend  ici  Fronlin,  le  module  20  vaut  évidemment  lO  ipiinaires,  et  non  iG  (luiiiaircs  -  —-1 
'  4   2-1 

comme  il  est  indiqué  au  Tahlciui  suivant  (p.  ig,   1.    14).  Quant  au  module  elTeclif  des 
nquarii,  sa  valeur  on  quinaire-;  est  (  4  7  )   x  (  t  )   =  '2  —  •  La  dillércnce  avec  lO  est  3  — 


ou  3  —  ,  à  moins  d'un  scru 

2) 


,ule(,^-ig)près. 


(  "  )  I.o  quinaire  e.-l  le  Uiyau  de  inudulc  5  (  diiiiii'^lrc  "-  <le  doicl  j,  pris  pour  unilé  ilc  cajiaiilc  la  frutlion  ~-    p'I  ccIU; 
(lup  donne  lo  calcul,  mais  ne  currcsponil  pas  e\a(icuicni  au  ti'xle  de  fronlm. 


OBSKllN  AXIONS   SU  15   FHOMIN.  ;î85 

(jius  ('  )  aiilcin  Irihiis  dkuIuIis  /)/iis  (/cpir/ic/u/i/iif  :  (/iiot/c/niria'  ■f/iiidc//!. 
(jikhI  ('■)  /ICC  ningiiiis  crror  iicc  iisii  frc(i tiens  es/,  (hanictro  adjrccni/il 
<li<j;ili  scmiincKini  sicilinini.  caimcilaii  (iidiianœ  ( ')  cl  hrsscin.  Ccntciianu 
(iiilnn  cl  cciilcnuiii  ne.  de. 

S('(l  (le  voce  noiniiinveritiil  ijuid  staluomiis?  (jii'nl  shiUics,  mi  Hii- 
linldc?  (|iiiil  statiKMil  docti?  Sciisiim  (|iii(leiii  caiiiiiuis,  sed  cxpi'cssio- 
iiciii  l'^foiitini  aiit  seiismii  ipsiiis  cxpressioiiis  dcsidrraiinis. 

Nom  dil'ticilc  t'sl  ([ii;i'cani(|iic  in  liac  pagina  cl  in  paginis  lo-  et  ioi< 
de  capacitatilins  lisLiilaruni,  cariini  dianietris  cl  [teiiiiicliis  entinciaii- 
tiir,  (|n;t'  mire  cornipta  snnt  apnd  Frontinnin,  ex  gconietiicis  snppii- 
lati(>nil)ns  onicndarc.  Unas  si  f'orlf  di'sidcres,  non  gi-avabininr  aggicdi 
at({U('  finnitor  pro!)ar(',  ni,  si  ca,  (|na'  dixerat  i[)st'  Fronlinns,  non  Inc- 
riniiis  plane  assecnli,  ea  salUîni,  (jiiio  dicerc  (I(d)uerat,  su[)plei'(!  non 
dubitonuis. 

Intcrea  valc,  JUilialde  doctissinic  cl  aniicissiinc. 

l)al)ani  l'olosa'  Tcctosagnin  ad  dicni  xxiv  novemliris  (')  anni  ;i 
C.  N.  MDCLV. 

(')  Itiiclieler  ajoiilo  In  ilewiiil  rciniiiis,  co  i|iii  sciiiUlc  iiiiililc. 

(  -)  lUiclicler  siip|ii'iine  rjiiiHl,  d'après  le  (lassiiicnsis,  ol  ajuiile  plus  loin  cnjus  ii\ant  dia- 
iiwlrii. 

(•')  i|i.iiii  et  liesseiu  Cain.,  (piinaiia'  (piaiiraiilc-iii  liurlwler.  Le  Cassinciisis  ikmne  (jiu- 
luirue  elicscin.  Le  Icxtc  csl  évideimnenl.  currompii,  mai?  la  (.•orreclioii  do  Itiiclielor.  faite 
d'après  l'ulciuis,  est  peu  admi.ssiblo.  lin  fait,  comme  je  l'ai  dit  plus  haut,  l'auj^inentatiou 

en  (pnuaires  est  exactement     (  3  — r  )    —  '!-     x  (  ;  1   =  j-^i  ce  ipii  con'cspoiid  eu  sci'u- 

[)ules  à  (il), 84.  La  correcliou  de  l'dlenns  suppose  que  Kronhu  aurait,  par  ap[ir(]\i]Mali<iii. 
pris  7-2  scrupules.  Mais,  comme  ici  la  dill'érence  est  très  petito,  elle  aura  dû  être  calculée 
encore  plus  exactement  ([iie  la  précédente  (voir  page  'ilS  i,  note  j  ).  Il  est  dune  probable  que 

Frontin  aura  admis  (>()  scrupides  -  (comme  l'inilique  la  Icrou  ci  hcsscni ;  c<jmp.  éd.  Iti'ielie- 

Icr,  |i.  i.i,  1.  -(^-'J,  et  bessc  seripiili  ).  L'indication  des  scrupules,  f;iite  suivant  la  notation 
romaine  des  fractions  de  l'as,  aura  été  laissée  de  cùlé  par  le  copiste. 
{  ')  nov.  Cal  II. 


Fi.ninr.  —  I.  49 


380  «EUVRES  UE  FERMÂT.-  APPENDICE. 


X. 


LETTUE  DE  IIIET 


l'KinO    El     SaHUEI.I     I'eIOIAIIIS,    l'ATIU    ET    FILIO,    Tol.OSAM. 

Cùni  omnibus  officijs  atnorem  orga  me  suum  Segrîosius  noster  et  jam 
nuncvester  significauerit,  lum  illuil  longe  milii  gratissimiim  est  qiiod. 
(|iioramciimqiie  liomiiuim  aliqiia  laiule  florentium  sihi  eonciliauit  he- 
neiiolentiam,  ejusdem  me  statim  IVcit  participem.  Quod  sic  interpi'c- 
(or,  existimasse  ipsiim  non  certiorem  propensi  in  me  animi  leslitîca- 
tioneni  (lare  se  posse,  (iiiani  si  (piod  in  vita  earissimurn  liabet,  amicos 
nempe,  ces  ineciini  coninuiiies  esse  vellel.  Oim  hcnelicii  génère,  si 
unquani  alias,  nunc  certc  me  cnmiilare  pergit,  eùni  docti'ina%  ingenij 
el  vilianitatis  egregia  specimina  vt  ad  me  mitterctis,  operà  suâ  et 
aliqiià  Cortasse  noslri  apud  vos  coinmcudatione  perlecit.  l'arum  ei|ui- 
dem  miinere  isto  câque  quam  de;  me  suscepisse  videmini  opinione 
digniim  me  praîheam,  nisi  maximas  vohis  debere  me  gratias  palani 
protitear  et  pncclaras  vtriusque  vestrùm  dotes  apud  omnes  decantem. 
Quod  aulem  tuas  veterum  scriplorum  castigationes  cl  conjectanea, 
nccnon  et  poematia,  tu  Fermati  pater,  puncto  meoapprobare  velle  prie 
t(î  fers,  sic  accipio  le  industria*  tna^  testem  et  plausorcm,  non  judiceni 
qna'icre.  Sic  crgo  liabeto  nibil  milii  magis  consentaneum  videri  (|uam 
(|U(id   ç'jvco-/.ïi-rjv  voeem  niliili  et  a  vero  Athena-i  (-)  sensu  alienam 

(M  LcUie  publiée  par  I\l.  C.li.  lli'ni'y  iUcclicrvIies  sur  la  inanuscrils  de  Pierre  de 
fcrnuit,  p.  73-70)  d'après  li'  iiiaiiuscril  n"  9i)7  de  la  Bibliollicque  de  l'Université  de  Leyde, 
pa^cs  lig  01  i4o.  cl  la  cupio  dans  le  maïuiscril  do  la  Bililiollicquo  nalionalc,  Fonds  lutin 
11"  I!  V.\i,  011  elle  est  niiniérolée  LXXVl. 

(2)  Foir  ci-dessus,  page  37H,  noie  -x. 


LETTRE   DE   IILJET  Al  \    FEUMAT.  :î87 

i'\|iuii!j;is.  HuvwxîtTTjV  aiiloiii  acu Ic  (^(,  Icgi ti iiH!  siil>s(itiiis.  ProCccto,  ni 
in  l'inaciilandd  ciiidilo  Ikk-  scriploro  miiHiim  dosiularint  Dalccanipiiis 
iKislras  et  Casaiihoniis,  non  cxisnani  tanien,  post  amplain  nu'sscni, 
spi.'ilei^iu  rnaferiem  rerKjni'i  uni.  Onid  item  ccilins  (|ii;ini  /pwijLy.  ikhi 
(ipwu.a  Icgendnn»  apiul  Sextuin  pliil()so[duini  (  '  )?  H;oc.  Tlifonis  {- ) 
(fnani  profers  eniendalio  sese  ipsa  vel  niininuini  allendenli  Inenlcntei' 
pr'ol)al.  Quod  aiitem  in  Claiuliani  (  ')  epii,Maininale  /xilrr  in  />iicr  relbr- 
niandiini  staluis,  xpt-ixojTa-ov  est  et  vulgaris  xat  -aioaYwyixfj;  6tvô; 
oUactum  pra'terii.  Puer  porro  in  ohscœnis  esse  (jiii  nescit,  (juid  sint 
-a-.cixa,  (juid  -aioscao-rsiv,  ignorai,  nec  cataniitos  iionit  diclos  esse 
pullos,  nec  .Marlialis  (  '  )  senlentiani  asse(|nilnr,  ciini  ait  : 

Sit  noliis  u'Iiilc  \nicv.  luiri  |Hiinice.  iicvi.s. 
l'roptor  (pieiii  |ikic(;,il  niilhi  [)iicU,i  jiiilii. 

Atqiie  iilinani  einsniodi  annenilalilius,  Iniscpie  eliani  eleganlissiniis 
epigrammalis  ac  luis  item,  F(>rniali  iili,  ([n;e  rniiitiee  sane  noitis  sa- 

piiint,  |)ai'  rei'erre  posseni  !  Sed  (| I   al)  exigna   nosira  el  paiipertina 

facnllale  non  snppelit,  id  denolo  erga  vos  aninni,  i)Minilins((ne  ohse- 
(|uijs  repnesentare  conabor.  Valete,  Viri  Exiniij.  Cadonii  III  non. 
«lee.  MDCLIX. 

Si  liiL'ul)ralionibus  tnis  geonietricis,  in  ((nilins  diceris  (ditiiiere  prin- 
eipatiini,  Ferniaii  pater,  me  impertieris,  optime  de  me  lueris  pronn-- 
ritus. 


(')  /''i//' fi-dossiis,  page  i-y. 
('-)  /'(«>  ci-dessus,  page  'S-6. 

(3)  Il  s'agit  (le  l'épigrainiiic  LXXVI  (k-  CiaiKlicii  u-il.   Iloiiisius,  iiijo  ),  vers  j  el  G,  oii 
i'dii  lil  : 

Miiu.l  tui|iojii  fiitlffi.'.  caïK.  j;im  ihmIiii-  iiinrtnini. 
t«uiiiioi..  5i;;ni»  I.uii.i    \fiiu^i|iii-  tulil 

FerjiiaL  propiisail  de  lire  /;w/vv  au  lieu  de  paicrh;  celle  cuuj('ctiii(',  ingénieuse  mais  iiui- 
lile.  n'a  pas  élé  prise  en  considcralion  par  les  éditeurs  sul)séipu'nls  de  Claudien. 
(M  Martial,  XI\'.  énigraniuie  iO.'i. 


;WH  (KLIVliES   DE  F  EH  M  AT.  -  APPENDICE. 


XI. 

LETTKE  DE  F  E  II  M  A  T. 


Pirni.   Dan.  IIiktio  s.  p.   n.   I^Hiit.   Fehmatii's.  ("addmdi  ('). 

Vix  legeiiiiii  (imiii  opistolam,  ciim  ed'd'taiii  jaindiii  cl  mnirescentorii 
latini  sormoiiis  faciiUatcni  rcuocaro  statim  siiin  aggressus,  vt  grafi 
saltcni  aiiiiiii  orticiiini  (|uo{l(lani  rependcrçm,  e(,  elegantiain  (iiani  (|ua- 
(laniteniis  adiiiiibrareiii.  Sed  non  siicciirrerunt  voiba,  et  in  mcdijs  l'ona- 
lihns  ;og('i' jam  (leficiel)ani,  ant  si  niaiiis  aliud  qnoqno  Virgilianum  (^), 
inccptiis  clainor friistra1)alur  hianlern,  cùm  ecce  coniniodiitn  sn|)ernenit 
vrbanissimus  Sogrosins,  et  aniicnm  scrio  nieditabundnm,  et  jam  pcne 
cnni  vnguiltus  contlictantem,  ac  seciirn  nescio  (juid  ohnuirmurantciii 
ininitns  :  «  Ain  vero,  in(jnil,  credisiie  Hnelinni  a  le  aliqnid  elaliora- 
»  ttini  cl  (|ii()d  diMiiorsos  sapial  vngnes  cxspcctare?  SinciM'iini  lantuin 
))  cordis  alFoclnni  cxposlnlat,  et  in  pignus  amicitia'  nascenlis  aiiquot 
»  anl  vorsiculos  ant  rriticas  obseruationcs  exposcit.  »  —  «  Sed  iilnd 
I)  innlto,  inqnam,  diCiicilius  eiiadet.  Car'mina  enim  paucissima  ])en('s 
')  nu-  babeo,  (jna;  lanto  et  tam  celebri  viro  ausim  eomnuinicarc;  ani- 
I)  madiiersiones  antem  critioas  mnito  adhnc  pauciores  valeam  exhi- 
"  bcre;  nain  is  certe  snm  (|ni  notas  bujusmodi  censorias,  nisi  ipsarnm 
»  Veritas  luce  ipsà  clarior  sit,  oninino  rejiciam;  imo  in  ipsis  à-6o£i:'.v 
»  £-::i(7Trj[jLovixY;v,    more   gcometrico.    existimem  requirendam.    Qnod 

(')  Lettre  piililiôe  par  M.  Cli.  Ilciiry  {Rechercher  viir  Ici  ma/iiiicrilt  de  Pierre  de  Fer- 
mât, p.  77)  d'après  le  nianiiscril  ii°  907  de  la  Uibliolliècpio  do  l'Universilc  de  Lcyde. 
pages  i/ji  et  i  1-2,  cl  la  copie  dans  le  manuscrit  de  la  Bildiolliéque  nationale,  lù'iulx  jrtin- 
rai.t  lYoïw.  Jctj.  n"  3280,  f'"  loS  et  locj. 

('- 1  Comparez  ÉucUlc,  VI,  495. 


I.KTTIiK   DK   rKIJMAT   A    IIUlîT.  :{80 

»  cxciiipla,  (|iia' jiiiii  ad  clanssiiniiiii  llucliiirii  tiià  ()|)cià  ((ciiKMicriinl. 
»  salis  |)rol)ant.  Velim  (aincii  in  siipplomcntum  probationis  adjuiijicrc 
»  doctissimi  et  ('nidiLissiini  illiiisviri  approhalionem  vicom  acciiratis- 
>'  siiiia-  di'inoiistialionis  a|)iid  mc^  oittiiicrc,  nc(;  vlliini  ampliiis  di-  vcro 
»  ALlu'iKoi,  Sexli,  l'Iieonis  et  Claudiaiii  sensu  duhitandi  locuiii  relin- 
»  (|iiero.  .1  —  »  Qiià  ergo,  inqiiit,  rationc,  amicc,  cl  cpislohu  cl  exspec- 
»  lalioni  irspondehis?  »  —  «  Censeo,  in(|iiaiii,  iiil  aliud  inilii  laeien- 
»  dmii,  (|uam  rortiiiliini  lioc,  cl  (amiliarc  inler  nos  cullo(|iiiMin  in 
"  s|)(!cieni('pisl()laM'irormandiim,elCadonuMn  (Hianiprinuini  (ransniit- 
»  tendnni.  »  —  Aiiniiil  Segresius,  ego  vero  vsiis  sum  consilio  innpia- 
niea"  pci(|uam  accommodato,  el  ainicitiam  Uiam,  Vii- Clarissimc,  si  non 
(acnndia,  sallem  (d)se(}nio  ohseriiantissinio,  in  posleruni  lentabo  pro- 
niereii.  Vale.  Tolos;e,  VI  Kal.  Januar.  anni  MDCLX. 


390  (EUVHES   DE   FERMAT.    -    VIM'EMUCE. 


XII. 

CEDE  DEO,  SEl'  CIIllISTliS  MORIENS. 


I).   l'i-TKi   iti;  Ekihut  (:An>iKN    v^iocmaii   au   D.    lÎAi.zAcrM. 

Ohstiipuit  toliesquo  eliisiim  iiienlis  aciimcii 
Dodidicit  vaiins  veris  prief'crre  coloros 
Liiminihiis.  Qaitl  hclla  iiioves,  dclelaquo  pridcm 
Numiiia  praistigiis  lingua;  soierlis  adiiiiihras 
Inftdix  ratio?  Nuni  to  simiilaclira  (ol  aiinis 
Desita,  et  inibelles  Divùm  siib  imagine  iorma- 
Fallaci  cinxsre  melu?  Niim  to  ostia  Ditis 
Anf  stygise  remoraiitiir  aqiia',  Klysiivo  roccssiis, 
l']t  (|uid(|uid  crcdi  voliiit  Dijs  a'(|iia  potestas? 
Pprgc  lainen  qui»  le  seciiro  (ramite  duciinl 
Haizaco  praeeiinte  via',  nec  ineitia  diidiiiii 
Fatidicic  respoiisa  l)e;e,  queiciisve  silontes 
Dodona\  aiit  (acid  veiierare  oracula  Pii(i'l)i  ; 
Ode  Deo.  Cessit  veteruin  luimerosa  propagi) 
("œlicoliim  :  Dons  ecce  Deiis,  qiiein  |)r()iia  paicniciii 
Agnoscit  natura  sumn,  oui  terra,  salum(|iie 
Paret,  et  edomita»  (atalia  flahra  proeeike. 
Suhinitluntqiie  ips;e  jaiii  non  sua  nuirniiita  tiuhes. 
llic  piiro  fnlgoi-e  inicaiis,  de  lumine  liiinen 
Duin  lialiercl,  Dcus  nnns  ci'al,  na(ns(|ne  siiprenii 
.Eternà  a'terniini  niaiians  de  mente  paienlis 
Assumpsit  veros  moritiira'  eaiiiis  amielus. 


CHIUSTUS  MORIENS.  391 

Si  (|iia  forte  qiicat  niortalia  fleclere  corda, 

TaïUillumque  aiiimis  cxtundere  possit  amorcm. 

At  postquani  sumnii  (andem  mandata  parentis 

Horrendo  sacrum  caput  objecerc  (urori, 

Huinanas  mœrenti  animo  dcpromere  voccs 

Cœpit,  et  insolito  siiccussus  mcmbra  fragore, 

Omiiipotens,  si  nondùm  orbem  mala  nostra  pianint, 

Et  placct  infaiidum  pœna'  geiius,  en,  ait,  a<lsiim 

Vi(;tima,  lel.liifero(|iio  libens  succcdo  dolori. 

Cerne  tamen  sudore  madens  et  sanguine  corpus, 

Et  si  nulla  super  nostra*  tilti  cura  salutis, 

At  saltem  solare  animuni  non  digna  ferentcm. 

Dixitet  bunientes  oculos  ad  sydera  tollens, 

Ouas  non  ille  preccs,  quic  non  suspiria  l'udit 

Anxius  terumnisque  gravis,  tua,  rector  Olympi, 

J)um  satagit,  mentemque  futur*  accingere  pugna  (  ') 

Sponte  parât?  Qelo  intcreà  demissus  al)  alto 

Aliger,  ut  varios  animi  componeret  œstus. 

Improvisas  adest,  cocidit(|uc  repente  fragorum 

J'urba  minax,  auctie(|ue  su|)erno  robore  vires 

Despectant  longe  poMias,  iiondumque  parala' 

Incubuere  (Jruci  :  nam  cur,  suprême,  moraris 
Rector,  ait,  cur  me  per  tanta  ])ericula  vectum 
Sistis,  inexpletoque  obices  opponis  amori? 
Dixerat,  bumanisque  iterum  succumbere  curis 
Visa  caro,  tristes  agitant  pra^cordia  motus, 
Necdum  sccuro  gressn  vesligia  ponit. 
Ha'c  inter  dubia' mentis  certamina  totam 
Noctem  orat,  socios  altus  sopor  urget  inertes, 
Quos  decuit  vigiles  oraiili  impendere  curas. 
Heu  pavidtc  mentes,  si  nec  cœlestia  tangunt. 


(  '  )   Liiez  pngnii'. 


:VM  (KUVHES   !)!•:  FERMAT.-  APFEMt  ICK. 

Nof  vera;  virtutis  honos,  hoc  minière  salterii 

Defiingi  jiirata  lides,  jiissiim(|iie  inagisiri 

Delmit  iina  sequi;  sed  jam  strcpit  uiid'Kjue  iiuiriniir, 

Va  scgni  tenebras  abriimpunt  luinine  ta^U'; 

Qui)  se  cuinque  ferct,  jam  vis  iiiimica  propinquat, 

Ficta((iio  adorantis  species,  verique  dolores 

Non  pi'ocul.  Infausti  tandem  sul)  pondère  ligni 

Déficit,  affixiis({ue  crnci,  jam  verhera  passus, 

.lani  spinas,  laceros  spargens  lormenla  per  ai'tns 

Nempe  urgehal  amor,  nostrfeque  ciipido  salutis, 

Humanam  egressus  sbrteni,  mortiqne  tremendus 

Dnm  (ieret  morti  propior,  fremitiis(|ue,  minas([ue. 

Va  conjuratie  sperncns  convicia  tiirl);e. 

Degeneri  vitam  populo  pacemque  precatur, 

Nec,  quas  ipse  lulil  p(enas,  tortoribus  optât. 

Kt  jam  tuiis  erat,  violata(iue  pcctora  puri 

Mui'icis  undanles  spargebant  undique  rivos. 

Née  tamen  imbelli  subiit  fata  ultima  mente; 

Ouin  magis  assurgens.  divina(|ne  iumina,  Vjv\o 

Sic  propior,  vocemcjue  sonoram  ad  sydera  toUens, 

Summe  Deus,  quid  me  moribundum  deseris,  et  jam 

Semianimem,  populique  tuO(|ue  l'urore  l'atigas? 

Sat  tibi,  sat  mun(b_>  dedimiis,  tinitacjue  dudum 

Singida  pra^scriptas  liabuere  oiaciila  nietas. 

Sic  l'atur  moriens,  elataque  Iumina  rursùm 

Figitluimi,  nec  jam  Cœlum  spectare  facultas 

lilbi  datur,  ecciderc  animi,  marcentiaque  ora 

.Elhereo  vocem  extremam  fudere  païen ti  : 

Hane  tibi,  summe  parens,  animam  commeii(b),  nec  ullra 

l'i'osiliit,  vitam(|ue  simul  cum  voce  relicjuil. 

llaud  secùs  cxtremo  videas  spiramine  lyclinuiu 

Ingentem  nisu  valido  producere  lucem. 

Et  sursùm  datas,  iterum  subsiderc  flammas, 


CIHUSTUS   MOUIENS.  .m 

Douce  aniielanti  siiiiilem  cii'cumfhuis  liuinor 
Descrit,  et  deiis;e  siibeunt  fuliginis  iiiidie. 
Del)ilis  intcreà  visa  est  scintilla  pcr  ambras 
Semiaiiimes  atris  niisccre  vaporihiis  ignés, 
Deficiunt  tandem  etvano  conaminc  sursiim 
Evecti,  îeternis  noctis  condunlur  in  umbris. 
Nec  tamen  xHernne  claudent  Ina  Ininina  nocles, 
Nale  Deo,  vcram  rcferetlux  terlia  lucem. 
Kl  majora  dabit  renovato  Inmina  mundo. 

Qu6  me,  qno,  Balzace,  rapis?  jnvat  ire  peraltnm 
Exempio  qnocùnquc  tuo  me  musa  vocaiit, 
lilxiguo  sine  te  vix  sudectura  labori  ; 
Scilicet  optati  venient  tanto  Ausi)icc  versus. 
Et  quo  Pierij  Irueris  super  ardua  montis 
Kditus,  boc  olini  forsan  potietur  honore 
Balzaeo  proies  non  inficianda  parenti. 


Fermai    —    I. 


v.iï  (i:uviîi:s  dI'  i  kumat.  -  uuM'Nuick. 

Mil. 

NOTES  CRITIQUES 

SIR    LES 

HARMONIQUES   DE  MANUEL   BUYENNE  <•). 


I. 

NOTATA    Ql'.i;!)AM    Al)    MaNUIXEM    BltVENNIUM. 

Iii  lihro  primo,  capite  rrîcl  'y^jn-r^u-y-o:,  loro  lior'iim  verboi'uni  :  twv 
T.z'.v  Ti  y.y.l  Vvj  7.zi'j.u.y.-.on ,  \c"itn(\um  :  -rovtov  -vj-.t  xaî  5'jo  Xîijj.av.- 

In  lil)ro  "2",  pai;'.  2"  :  xal  i'joocoô-.r-.zz,   Ipi^eiuluiii  :  xal  ai  crooocc- 

(  '  )  Maïuiscrit  t;rc(.'  2100  de  l.i  Bibliothèque  iiiiliui\:il(!.  (Aipiù  ;ui  xvi'  siècle,  sur  i)a|)icr. 
(lo  xiH  fi'uilluU,  in-folio,  Cl  relié  en  veau  l.uue.  Ce  volume,  après  avoir  apparlcnu  à 
rarclievêtjue  lie  Toulouse,  Cliarles  do  Monlclial  (-1-  iGîi),  dans  la  bibliotlièipie  diuiucl  il 
poi'Uiil  le  u"  xr.iv,  puis  sans  lioule  au  surinlendaiil  l''ouc(iuel  ol  à  Anl.  l'aurc.  passa  dans 
la  collection  de  l'arclievèipie  de  lîeinis.  Le  Tellier,  (pii  le  donna  au  Roi  avec  ses  autres 
nianuscrils  en  i ;()().  On  v  tro'ue  lo  rcciod  suivant  des  auteurs  i;recs  ([ui  ont  traité  de 
la  Musique  : 

.tlypii  i^fii^oi^c  i/iusira  (IdI.  i*");  —  OniidciUii  isngoi^c  Itnititonlca  (fol.  iV");  -  Anonjrmi 
itpnscnlum  de  le  rnnsica  :  'l'-jOtto;  (r-jviTTTjXSv . .  .  (fol.  3Î);  —  Pmcchi  seitturis  isai^oge  mnsifa 
(fui.  32);  —  Ànoiiymi  isago^e  miisica  :  'l'/;  [lO-JTlxr,  ■zi/yr,...  (lui.  oG);  —  Enclidis  isagoge  har- 
mo/iicu  et  scetio  initsiei  ennonis  (fol.  '|o)  ;  —  T/teonis  Vlaiontei  sumimi  et  conspcctui  totius  mttsicfr 
(fol.  5o);  —  l'a/i/Ji  ej-cerpla  de  re  musiea  (fol.  5j'°)  ;  —  Ariltoxeni  liarmonleonim  elemciitoruiii 
libri  m  (fol.  5S);  —  NU-umaclii  Geiasciii  harmoniecs  enchiridion,  liliii  II  (fol.  >i>)  :  —  .-Irlsti- 
dit  Quinlitiani  de  miisiea  libri  lit  (  f'I.  97);  —  Jlniiiieli.t  flneiiini  liarmonironini  lilii'i  1  rt  II 
(fol.  |'|J  ài  -202  ). 

Les  noies  aulogniplies  de  l'ermal,  dont  nous  devons  la  décou\erte  à  .M.  Henri  Onionl, 
sous-bibliothécaire  au  département  des  Manuscrits,  forment  un  petit  cahier  de  papier,  in-4° 
(  loi.  20Î  à  218  ),  relié  à  la  fin  du  manuscrit;  seuls  les  fol.  -200,  -joS  à  '.14  et  aifi  à  mS  sont 

écrils. 
(•-)  Ms..  (h.  VI,  loi.  i38,  I.  rS;  édition  Wallis  (Oxford,  il'.yij,  f"  1,  p.  3S3,  I.  uU. 
(^  )   Ms.,  (h.  1,  In!   i(r.>."",  I.    10;  éd.  p.  jr)|,  I.    il. 


NOTES  sur,  MANUJ'L   IMtYENNi:. 


iJO.) 


i~î  Ttvo^  ôpyâvou  Ttov  èvTauTcùv,  xal  o  Aoiûôç  xaTa  Tiva  ol/.iiÔTrjTa  "/.al  cï'ja- 
-y.Oziav  (juv^ytr  (' ).  llœc  vcrl)a  vidf^iitiir  ;ul  vcrljiiin  (li;sci'i[it;i  ex  ffiit;- 
iiîcnto  Tlieonis,  pai^.  3^  (-).  Ihi,  loco  horum  veiboniiii  :  opyj.vou  twv 
âvrauTûv,  logidir  in  inanuscripto  :  tojv  èv  ':o'jto'.ç,  sud  iiiaiiil'csliiiu  in 
iilroquc  est  nicnihun;  Ici^cnduni  twv  ÈviaTôiv.  Rssc;  luiini  Iria  insliii- 
nicnlorum  goncra  apiid  votcrcs  rniisicos  nodiin,  (|nM'  ISiclioniaclins  in 
l']ncIiiridio  -vEup-arty-à  hr.a.'h.  et  xpoua":à  appcllat.  'l^v-a-c-Jv  vtTo,  sivc 
quae  cliordis  tensis  constant,  lucc  est  proprietas  (juain  iioc  locn  indical 
IJrvenniiis,  ut  unà  ex  dnalnis  chordis  consonanlihns  pulsatà,  alteia 
statim  occulta  quàdam  syuipaîhià  resonet. 

Pag.  /j^  :  Ta  yào  èvvîa  où/  olov  te  oiaipsOriVai  ci;  icra  (  ^  ).Tonuni  Ijifariani 
dividi  non  possc  utprobet,  liane  rationeni  sultdil.  Maie.  Non  eniin  (|uia 
nunierus  9  in  duas  œquales  partes  dividi  non  polcsl,  iden  tonus  seu 
pi'oportio  sesquioetava  bifariani  dividi  non  polesl.  AnI  igitur  erravil 
Bryennius,  ant  (quod  proi)al)ilius  est)  sunl  lia'c  verlta  glossenia  seioli 
cujusdam,  qu*  e  inargine  in  textuni  irrepserunt.  >'eia  eniin  ratio  liujus 
impossihilitatis  tani  in  ratione  sesquioetava  quani  in  lelicpiis  superpar- 
licularihus  luec  est,  (|uoniam  inter  duos  niuneros  unitale  distantes  non 
cadit  incdius  proportionaiis  neque  in  inlegris,  qnod  per  se  patel, 
neque  in  (Vactis,  eujus  propositionis  denionstratio  est  in  proclivi. 

l'ag.  5-',  lin.  ")',  lin.:  xal  â-ôyooov  xal  i-frrîvTîy.aioé/.a-ov,  legenduin  : 
ÈTCoyooov  xal  i-iévvaTov  (  ''). 

Pag.  7-',  in  lig.  r',  loco  ultinii  nunieri  ^0,  legenduni  ^y  (")•  '"^*<^  ^'^^ 
()'^,  non  (M\. 

Pag.  8'\  in  r'' tig.  C"').  Omnes  nunieri  tetraeliorduni  consliluentes  sunl 
corrupti,  aut  niale  hue  e\  2-' tig.  ejnsdem  jiagiiue  Iranslali.  lia  auleiii 


I  ')  .Ms.,  //;/(/.,  1.   17;  (■■,(!.  p.  Sy/i,  I.  -^.j  [cd.  -/.a!:  ç.ii()|irimo  uvaiit  <!j[,'.niO:'.av). 

(2)  Ms.,  fol.  'il,  I.  G:  ('(1.  lioiiilluii,  r(>,l  J.  iii-i".  |i.  So,  1.    \i. 

(3)  Ms.,  fui.  \{\V\  I.  ■«i;  i'(i.  p.  3;)0,  I.  i  !. 

{'')  Ms.,  fol.  i{)4,  1.  J  ilii  bus;  vu.  p.  397.  I.  18  du  lias. 

(•■)  Ms.,  fol.  lO");  «I.  p.  3(j9. 

('■)  Ms.,  fol.  iGS'";  cd.  p.  .^oo. 


39C  (EUVRES   DE   FERMAT.-  APPENDICE. 

se  liabeiit  :  ■:;■/],  t^,  tuly],  loq,  quorum  loco  substitui  debent  sequentcs  : 
G"n,  cro,  (TV|i,  cri,  hoc  est  :  280,  270,  252,  210. 

(lorrigendi  et  numcri  proportionum  conslitutivi ,  quos  in  vertieo 
Hgui'œ  ita  scriptes  vides  :  i~i  aÇ,  èui  to,  irÀ  'C,  legendum  horum  loco  : 
ir.l  •/."(,  i~l  to,  i~\  '  {'  )■ 

In  2^  figura  tertius  numcrus  finalis  débet  corrigi,  et  loco  tjxy],  legen- 
dum T[J.Ï. 

Pag.  io\  ul)i  scribitur  aocovoi  -q-zoï  xaxôç/covot  -/.al  £[jLui.eX£Fç,  legendum 
ixij.t'kiîç,  aut  rjjxtkiïç  (-),  ut  constet  sensus. 

Pag.  12".  'AXa'  oùToi  0"?]  [i.6vot  ot  TCcVTsxatSExa  ÈTiiuLopioi  Xoyoi  tialv  èç 
à-navToç  toO  tojv  £ui[;.optwv  Xoywv  iiXrjOou;*  ot  auvipeiç  ircoç  ii.X'ki]koiç 
auvaiiTOiJi.Évoi,  oûvavTai  tov  ÈTirtTpiTov  àuciTcXav  'koyoy/,  xal  oùolve?  ixXko'. 
T.T.^'y.  toutou;  èv  oùO£[i.iâ  a-/]-/avYi  toOto  -oi£rv  SuvavTat  ('■').  Non  possun» 
Iioc  loco  dissimulare  Bryennii  errorem  audacter  nimis  et  confidonter 
asserentis  nullas  alias  in  omni  superparticularium  multitudine  invc- 
niri  rationes  praeter  quindecim  ab  eo  superius  assignatas,  quarum  très 
siiiuii  sumptse  sesquitertiam  componant.  Ab  eo  supra  allatge  pag.  3''' 
liuJMS  libri  sunt  sesquiquarta,  sesquiquinta ,  sesquisexta,  sesqui- 
septima,  sesquioctava,  sesquinona,  sesquidecima,  sesqulundecima. 
sesquidecima  quarta,  sesquidecima  quinta,  sesquivigesinia,  sesquivi- 
gesima  prima,  sesquivigesinia  tertia,  sesquivigesinia  septima,  et  ses- 
(|uiquadragesima  quinta,  quas  proposito  dumtaxat  satisfacere  affirmât. 
Contrarium  facillime  probamus.  Ecce  enim  sesquiducentesimani  quin- 
quagesimam  quintam,  qua^  lios  (juatuor  termines  dabit 

206       255       2/^0       192. 

Ex  quibus  fiunt  très  proportiones  superparticulares,  nempe  sesqui- 
ducentesima  quinquagesinia  quinta,  sesquidecima  sexta  et  sesqui- 
quarta, quœ  simul  junctaî  sesquitertiœ  a^quantur  contra  mentem  au- 
ihoris,  imb  et  infra  termines  ab  eo  allâtes  alia;  inveniuntur.  Nani  ex 

,      (')  Dans  ces  expressions,  le  mot  im  ne  devrait  pas  porter  l'accent  grave. 
(')  Ms.,  fol.  iGC,  1.  10  du  bas;  éd.  p.  ^01,  1.  16  (iv.\).{kv.i). 
(3)  Ms.,  cil.  Il,  fol.  1C7",  1.  16;  éd.  p.  4o3;  1.  8  du  bas. 


NOTES  SUR  MANUEL  BUYENNE.  397 

scsquidecimà  Icrlià,  sesquiduodecimâ  et  sesquiseptimâ  simul  junctis 
conflatur  sesquitertia;  item  ex  sesquidecimâ  nonà,  scsquidecimà  oc- 
tavâ  et  sesquiquintâ  etc.  Cui  speculationi  pulcherrimum  problenia 
siibjungeremus,  si  per  otium  liceret  :  Nempe  data  qualibet  proportione 
superparticulari  invenire  quot  niodis  in  très  proportiones  superparti- 
culares  dividi  possit,  aut  generalius,  quot  niodis  in  datum  proportio- 
num  superparticulariuin  nunieruiii  dividi  possit,  verbi  gratià,  quot 
modis  proportio  sesquioctava  in  decem  proportiones  superparticulares 
dividi  possit.  Proponatur,  si  placet,  boc  problema  solvendum  omnibus 
hujus  aivi  matbematicis.  Ejus  certe  notitiam  vcteres  et  musicos  et  ma- 
tbematicos  latuisse  vcrisimile  est,  cum  Bryennium  alioquin  peritissi- 
mum  et  exactissimum  fugerit. 

In  cap.  lo",  pag.  2",  in  numeris  versas  figurœ  verticem  atramento 
depictis.  loco  x,  legendum  vj,  boc  est  8,  non  20  (').  Hi  enim  numeri 
sunt  difTerentiic  numerorum  qui  proportiones  constituant  et  qui  or- 
dine  restitui  debent  versus  figurse  finem,  nempe  (jxo,  cti;,  piiO,  phq. 

Pag.  4",  decst  quartus  numerus  in  verticc  tigurte,  nempe  post  très 
y.zu.^,  ,v-nL^c,,  ,oi.p'ko,  ponendus  quarto  loco  ar^,  boc  est  1008. 

Media  proportio  nialè  exprimitur  in  vertico,  nam  non  âul -/(  legen- 
dum, sed  ÈTt'.  C  simpliciter,  boc  est  sesquiseptimâ,  non  sesquivigesima 
septima. 

In  numeris  atramento  depictis  loco  primi  numeri  -S,  legendum  et 
reponendum  ut  in  reliquis  pt[3  (^). 

In  eadcm  pagina,  ubi  legitur  :  y]  Si  iiapuTiâT'r]  -àXiv  touto'j  okxzôvo'j 
ofxaAoù  ysvouç  crijvTOvoj-épa  in-À  tt^;  -apuTiaT"/);  toO  ixa^axoCi  bnowj 
£Tit£ixoa-T£So6[i.t]j  XoYw  ly^TTa,  legendum  èii'.  âwà-w  xat  SexaTto  Aiyto 
£YYtaTa(^). 

In  numeris  proportionnai  dill'erentias  cxprimentibus  qui  a  vertice 


(')  Ms  ,  cil.  X,  fol.  183'";  érl.  p.  l^^\. 
(-)  Ms.,  fol.  iS/,";  éd.  p.  433. 

(^)  Ms.,  ihid.,  I.  12  (niw  Toù  Siatovou);  éd.  p.  .■133,  1.  9  du  bas  (toO  Staiovou.  .  .  .  hxi'm 
Yi'vou;).  W'allis  a  d'ailleurs  corrigé  è;ïi;vv;a/.a'.5£xâ-:t.). 


.■508  (i:lvui-:s  dI'  fei'.mat.  -  appendice. 

Iijj,uia'  versus  tinom  sive  y.atà  n-J.yjUt,  lit  (jraH'i  loqiuintiir,  prolrinluii- 
tur,  loco  irX  0,  legenduin  i-\  tO,  hoc  est  19,  non  9  (')■ 

In  scqiieiile  figura  désuni  duo  numeri  parhypaten  et  lichanon  svn- 
loni  (liatoni  expriinontes,  (jui  sont  ,a7;  et  .ap"/-,  hoc  est  i2()o  cl 
1  120  (-). 

Ivuli'in  pagina  ')\  lin.  G\  uhi  legitur  i-\  Toiaxo^Tw  Aoyw  h^^^ii-.y. , 
(Iclenda  vox  È'yY^^"^'  'i''"  *"'  inrcrius  càdem  pagina  ('),  uhi  (h-  eâ(h'iii 
propnrtione  fit  incutio.  Accurata  enim  est  proportio  30.  ad  ,'!').  ad 
dilfei'entiam  parhvpates  prioris  et  poslerioris  Ictraehordi  cxprinien- 
ihuii. 

Hue  usijue  provccti,  oiiines  fere  figuras  corruptas  euiii  cernereuuis 
iisque  ad  tinem  lihri,  proclivius  duximus  errores  oh  oculos  ponere 
eommunis  figurœ  henelicio,  ne  aliter  ohscurior  esset  glossa  (luniii 
lextus. 

Ouîe  itcratâ  lectione  visa  suiil  euiendaiida  iiic  apposuiuuis. 

Lihro  i",  cap.  1",  pag.  V',  lineà  ultiinâ,  ni)i  in  manusci'ipto  legitur 
vM  -à  -7.0r)  Twv  oucjIxwv  ci;  wv  YtyvovTai,  legenduiii  :  ciocov  ^'b^vyj- 
-ai('). 

Pag.    :V,    lin.    21''',    TO'j    aiv    à-i    toO    rjU.toAto'j,    legendiiin    :   toO 

Cap.  2°,  lin.  iS\  TTîcl  to'j  rjpu.OTjj.ïvo'j  r;y.o\v  û,  legenduni  :  aacpr,- 
vîtav  (•■■). 

(^ap.  3",  pag.  2",  lin.  11^,  xai  -âvTî;  tÔv  to'jtov  oaivs|j.£vov  -otav, 
oùxi-ri  'kiyivj  oaTt,  àAA'  aoîiv,  corrige  :  xal  -àvTî;  Toô;  toOto  oatvo|X£- 
vo'jç  -oiîrv  ('  ). 

(  I  )  /'oir  noie  a,  p.  ■)g7. 

(»)  Ms.,  fol.  i83:  éd.  p.  .i3i. 

(')  Ms.,  ihid.,  1.  G  ('«V.  Tp'.azoanô  ;:£(j.;:u.)  )  :  éfl.  p.  /f'Jl,  I-  I9  (  Tpia/.0(5T0-s;ir:T(;i  ;;  cf.  ms., 
/A/rf.,  I.  6  du  bas,  el  éd.  I.  3  du  bas.  -  L'omission  de  nc'a-T';.,  dans  le  lc\to  de  l'enna!. 
est  duo  à  une  simple  inadvertance. 

(')  Ms.,  cil.  I,  fol.  147,  1.  iilt.  ;  éd.  p.  3G3,  1.  1  ,. 

(5)  Ms.,  fol.  147",  1.  21;  éd.  p.  364,  )■  5. 

(«)  Ms.,  cil.  II,  fol.  149'°,  1.  1-^;  éd.  p.  367,  1.  ■)  du  bas.  I.e  ins.  porte  :  ■;ofjr;v:t''(  =  aaoT;v:'.av). 

(")  Ms.,  cil.  III,  fol.   1.54,  I.   Il    (iiis.  cl  (•■(/.  oxih):  éd.  p.  37O.  1.  3  (  xov  toOto  oa'.vo'iiavov  ). 


NOTES   SUR   MANUEL   HHYENNE.  3!)!» 

(^;i|i.  ''i",  pag.  iilL,  iiii.  iV,  oiâocuvot  aîv  cttj'.v  oO  u:r^v  oi  xal  £ij.L;.î"Aîiç, 

lÎKSTITUTIO    l'l(;i;ilAliUH    I.IUIII    2'     Al'UI)    MaNL'ELKM     HltVKNNIUM. 

;l'  Icti'uchoi'doiiim  simt  aiil  simplicos  aiit  composila"  (  -  ). 

coiistriiclio  aiil  icsliliUio  est  in  pi(»m|)tu;  composilas  ila 

« 

îliihilà  consliMiclioiio  et  ad  caiii  rcluiuis  accoinnioilalis. 

l"'i[;.  iji  (  b'igui'ii  ulliiiia,  cap.  tj). 


o 

pliciuiii 
lues,   a( 


Siiii- 
icsli- 

i*;s((. 


iL.;iliir  lij;ui'a  iilliiiia  capilis  <)',  qua'  pcr  cliaiactcics  i^riucos  l'I   lalirui 
(li'iiotaliir,  et  xotvoO  oiaY^i^-lJ-y-y-TOÇ  vicciii  i^cril. 


(I)  Ms.,  eh.  IV,  l'il.  iJG'",  I.  li;  cti.p.  38o,  I.  4  du  bas. 

(■•')  Les  tûlriicliordes  i;rocs  coinprcimoiU  qualro  cordes  ilùsii^uées  k-i,  dans  I  urdic  di 
loii^uciii' décroissant,  par  les  noms  A'Inpntc,  par/npnlc,  lirlinnux,  nelc.  Les  cxlrènies  soiil. 
Iinijoiii'sdans  le  rapport  de  j  à  i,  mais  les  r.ipitorts  inlermcdiaircs  \arientSMi\ant  les  iienre-. 

Manuel  Itrvenne  eoniiait   linit  i;cnres.  pour  lesipicls  les   trois   rapjiorts   inti'rmédiaire» 


rm  ŒUVRES   DE  FERMAT.—  APPENDICE. 

Ita  nempe  emendari  et  recte  construi  débet. 

Supra  scmicirculum  ABC  hœc  veiba  poiii  debent  :  y.oivôv  TSTpà/op- 
oo\i  Toù  âiaTovou  bixoikoîi  xal  toù  œuvtovou  SiaTÔvou  y£vou;. 
In  reetà  y]£  :  â-l  u. 
In  rectâ  s/^:  i~\  -q. 
\n  recta /g'  :  ètiI  0. 
In  rectâ  op  :  i-\  ta. 
In  rcclÀ pq  :  iul  i. 
In  rectâ  qy  :  It:\  0. 
In  Z  :{ç. 
In  /?  :  4. 
InM.-z. 
In  A':  0^. 
In  c  :  ç. 
In  'j  :  t. 
In  ^  :  Y). 

successifs,  en  allant  de  Y/iypate  i'i  la  «e/e  (rapports  dont  le  produit  doit  faire  J),  sont 
consignés  dans  le  Tableau  ci-dessous  : 

I.  Dltonien  (o'.Tov.aîov) -j-fj  x  -,   x  l 

II.  Syntone  diatone  (aûv-ovov  S'.ccTovov) H  ^  ï  -*^  V 

III.  Diatone  égal  (oiitTOvov  ofiaXdv) ff  x  fj  x  ^ 

IV.  Mol  tendu  (jiaXaxov  ËvTovov) f ?  >î   7    ^   » 

V.  Mol  diatone  ( fiaXa/ov  Siôtovov) lo  x  V'  ><  f 

VI.  Chromatique  synlone  (ypù|xa  aJvTovov) ït  ^  ff  ><  I 

VII.  Chromatique  mol  (-/po)|jLa  |iaXa/.dv) f'  x  jv  X  § 

VIII.  Enharnioni(|He  (Èvaprxo'vLov) f|  x  f|  x  v 

Les  figures  simples  donnent  en  nombres  entiers  les  longueurs  dos  cordes  de  cliaqiie 
genre;  Fermât  a  déjà  plus  haut  indi(]iic  des  corrections  pour  les  figures  simples  sui- 
vantes : 

Kol.  iG5.  Mol  diatone.  -  Fol.  idy,  fî^.  1.  Chromatique  mol.  —  Ihul.,  f!^.  -i.  Euhar- 
monlque.  —  Fol.  183"".  Mol  tendu. 

Les  figures  composées  donnent  en  noml)rcs  entiers  les  longueurs  des  cordes  de  deux 
genres  comparés  l'un  à  l'autre.  Fermât  a  déjà  touché  plus  haut  (fol.  184'°)  la  comparaison 
du  mol  tendu  et  du  diatone  égal  et  (fol.  i85)  celle  du  mol  tendu  et  du  tj/itone  diatone. 
11  reprend  maintenant  l'oxposé  du  système  de  ses  corrections  sur  la  première  figure  com- 
posée de  Manuel  Bryenne  {.syntone  diatone  et  diatone  égal)  et  sur  la  suivante  (mol  tendu 
et  diatone  égal),  qu'il  avait  déjà  corrigée. 


NOTKS   SLII!    MANIKI.   IJlUKNNli.  401 

In//:-ri. 
in  /:-. 
In  -  :  Y). 
Inp:-^. 
In  a  :  Tj. 

In  rectà  ov  :  irÀ  ijlo. 

In  rectâ  Y^  niliil  in  liàc  tiLçnr;i  [)oni  dclx'l  (jnia  liclnmos  diatoni  ;i'(|ua- 
lis  (■(  liclianos  diatoni  syntoni  sunt  a'(|nales. 

Figura  ?y'  capilis  lo'  ('). 

Supra  semicirculuni  AliC,  /.oivôv  Tî'rpàyopoov  -.oO  aaAaxoO  àvTÔvoii 
yivj'jç  xat  ToO  oiaTÔvo'j  oaaAoO. 
In  rcclà  r^z  :  izÀ  •/.'(. 


In  rectà  zf: 

i-U. 

In  rectà  /^'-  : 

i-lï). 

In  reetà  <>/)  : 

izl  ta. 

In  rectà  pq  : 

ir.l  i. 

In  rectà  qy  : 

é-lO. 

In  Z :  aiao. 

1          l 

In  //  :   y.aLç. 

In  i)/  :  .apAo. 

In  A':  ar,. 

In  T  :  u.-/]. 

In  'j  :  p?^. 

In  cp  :  px;. 

In//:  aaXp. 

In  / :  ,apx. 

In-  :  pi!i. 

In  p  :  ptp. 

In  (7  :  ptp. 

In  rectà  ov  :  î-i  tO. 
In  rectà  yp  :  â-l  ?:. 

I  ')   Voir  plus  haut,  page  V)-,  iiulo  2. 

l'IllMVT.    —    I. 


102  (J'IIVHKS    l)i:   lEHMVT.  -    VFI'KN  DICE. 

Kadciii  mclliodo  in  reliquis  [(rocodeimis.  scd,  ne  tiyiiraiii  inlci;r;iiii 
consdiicrc  cogaiiuir,  dciiicfiis  cnata  (aiiliiii)  iiidical)inuis  et  reslifiic- 
iiiiis,  aiit  (|ii;v  desiint  supplohimiis.  Oiiod  iit  coniniodius  liât,  scicii- 
diini  perpétua  et  iinilormi  inotliodo  (|iiid  valcaiil  aiit  indicent  siniiiili 
characteres. 

Recta'  ■/]£,  zf,  /i,-- dénotant  proporliones  chordarurn  nnins  ex  teda- 
ehordis. 

(^Iiaracteres /,  l\.  M,  A' dénotant  terniiiios  liai'uin  pcoportionuiii. 

(characteres  T,  'j,  ci  diirercntias  horniii  (erminormn. 

Uecta'  ()/),  pq,  qy  proporliones  chordarnni  alterins  ex  (elradiordis. 

(]liaracteres  Z,  //,  /,  A'  terniinos  liai'iim  pi'oportionuni  ;  piininni 
qnippe  et  iiltiinuin  terminnni  dno  t(Mraeliot(la  eomnmnein  liahent. 

(iliaracleres -,  p,  7  dilFerenlias  liornni  terininornin. 

Denique  recta  ov  indicat  proportionein  |)arliypates  piioris  el  poste- 
rioris  tetracliordi. 

Va  recta  Y^  proporliones  liypates  (  '  )  pr'ioris  et  poslei'ioris  tetra- 
cliordi. 

In  V  iigiii'a  ejiisdem  capitis  (-)  desiint  dno  nnmeri  i(a  snpplendi  : 

In  //  :   y.'Ji. 

In/:,ap/.. 

In  '.]"  tigurà  cap.  1  1',  ila  corrige  (^)  : 

In  reclà  rjî  :  jttI  /.. 

In  /|-'  lignrà  ejiisdeni  capitis,  ila  corrige  (  '  )  : 

N II  ni  cru  s  K  :  tvjÏ. 

Desnnt  niuneri  //et  /,  ita  snpplendi  : 

In  //:  Tic. 

In  /:  1-. 


(  '  )  Livcz  licluiiii  au  lien  tic  livpales. 

(■-)  Mol  iciidu  et  syiiiimc  diatonc.  f'oir  plus  liaul,  p.   (ij.s.  noiu  ■>.. 

(•')  Mol  didlo/ir  et  dialdiic  c\'nl. 

(  '•)  Mol  diiiliiiii-  cl  \)  /ifiiiic  dialDiic. 


NOTKS   S III!   M  A  Ml  KL   15  H  V  KN  NK.  W.\ 

Figura    y'    ita    reslitiii    ilclx't,   imu  riiplissima   cniiu   es!   in    iiiaiiii- 
scripto  (  '  )  : 

In  rcctâ  r^i  :  i~\  /.. 
In  rectà  tf  :  ir.i  0. 
In  roctà  fi^'  :  ir.l  'C. 
in  rectà  (>/>  :  ir.l  /.C. 
In  rcdâ  pr/  :  i-\  'Ç. 
In  rectà  f/y  :  i-\  r^. 
In/:  -/_o,3. 
In  /l  :  /[JL. 
In  .1/  :  oo;. 
In  A'  :  00. 
In//:  y  [xr] . 

ln/:9rC. 
in-  :Xp. 
In  -j  :  ^J. 

in  o  :  o[i. 

1  ^ 

In  -  :  7.0. 

In  p  :  Tia. 

In  ^  :  ^Y. 

In  reclà  Sv  :  i-1  -. 

In  rectà  yj'i  :  £7:1. ^y. 

In  ligura  3'  cap.  12',  desniilaut  corrnpti  snnl  t<!rniini  pr()p((rliununi 
ita  supplendi  (-)  : 

in  /  :  ilù. 
In  II  :  Tt^. 
\\\M  :  TAa. 


(  '  )  Mol  dialoiic  et  nml  tendu . 

(-)  Chromatique  yntoiic  cl  diciloiic  ci^td.  I);iiis  cello  ù'^urc  cl  il, 111s  l,i  sui\aiilc,  Mnimcl 
liryeiino  avait  pris,  pour  les  cordes  du  j,'eiire  c/iro/iiiiiujur  \)iii(iiu\  les  lonpiiciir.s  :  >HS, 
■>.-'],  25-.'.,  21G,  (Iniil  la  seconde  est  seideiiiçiil  approchée,  cl  prise  an  lieo  de  }.-\  -]-",  lon- 
gueur tlicoriqiio. 


hOh  <KUVIU:S    DE    l'F.ltMAT.  ~    MM'KNDICE. 

In//:  T^Ji. 
In  /  :  '77.. 

Kmendantko  etiam  lionim  dillcrontia'  : 

In  -  :  i[i. 
In  'j  :  7.7.. 
In  '^  :  Ay. 

In  -  :  G  :  o(  7  :  rpponcndnni    //:}  ;   snnt  cnitn  lia-  très  dillorontia' 
a'qiialos. 

In  figura  'i''  ejusdoin  capitis  (')  eàdoni  opus  est  cnii-ndiitinnc  : 

In  Z  :  C/xr,. 
In  /l  :  "Jj. 
Tn  .1/  :  'jV;i- 
In/v'rT^ç. 
In  //:  'j{t. 
In  /  :  'jij.. 

Siniilitcr  : 

In  -:  :  xo. 

In  'j  :  ujii. 

I  r 

In  cp  :  ;ç. 
In  7:  :  A7. 
In  p  :  v£. 
In  T  :  U.O. 

In  tigurà  S'"  ejusdiMn  cap.  ita  cori'igtMidnrn  csl  (-)  : 
In  //  :  ,|iTv^. 

('  )  C/iroinaliijiir  syiitoiic  cl  syntmic  dialDiic. 

I  '  )  Clirniiiatiqur  \tiii(i/ic  cl  iiiiil  li-ndti.  Miinucl  Brvennc  avait  pris  pour  les  rordes  du 
unit  iciiiln  los  longueurs  :  70,,  ('179,  m|J.  v>S.  Ln  sccoiujp  n'est  (|u'appriii'liL'0,  au  Wcw  ilc 
Ci-S  -. 


N()Ti:s  siiii  manui-:l  bkyknm:.  wô 

In.lA:,!3pv?. 

lu  A'  :   yMar^.  iB'jS. 

lu  //:  ,^TOç. 

In  /  :  ,|ioO. 

lnT:p..^. 

In  'j  :  p4;. 

in  c-  :  TT. 

In  -  :  7TY). 

In  p  :  <C. 

In  '7  :  fjAa. 

In  l't'ctà  ov  :  iiz\  ^rj.  Scd  (;(  in  l(!\tu,  cfiili'ni  pai^'inà,  lin.  ^r',  loco  ir.'.- 
zvvvnf/.oi'oiy.-M,  repoiicndnin  âz'.îvvîvrjxo^TOoyûico.  liadciii  cnicndalio 
in  lin.  22"  ejiisdeni  pagin;i'  tirri  dclx'l. 

In  iignra  (i'  ojnsdcni  capitis,  corriiic  (')  : 

In  n  :   7.'\>lo. 
In  A'  :  ,7.':-;. 
In//:   a^c. 
In  -  :  rcrj. 

In  li^nrà  i"  caji.  i3  (")  : 
In  roL'tà  op  :  £-'.£v§£/.aToç. 

In  tignrà  /i''  cjusdcin  cap.  ila  coirigcndnin  (  '  )  : 

in  /  :  ,ay-. 
\n  /t  :  ,'yyy-- 
in  M  :  ,a^tfi. 
In  A'  :  ,7.7^. 
In  //  :  .a^oî. 
in  /  :   a'j. 


(  '  )   Cliriiiiinliqiic  \)  /iloiic  ot  /«"/  (linluiK-. 
(■■')   Clirointilniiic  mol  et  dintiim:  Cj^nl. 

(■')  ('liriiiiKttiijiin  mol  cl  .lyntniic  ili/ilaiir.  .M.iiun'l  UryciiiiL'  avail  pris,  puiii'  l(s  cordes 
ilii  c/iromaliijiic  mol,  les  luiigueiirs  :  jSd,    ilV!  (iiii  lieu  île  'fi\>.  f  ),  4>'-  -^''i'- 


/i06  <i;iIVI{i:S   l)K   Fi:i{M\T.  -  M'I'KMtlCE. 

In  z  :  l 

In  'j  :  p-q. 

In  o  :  Tvfi. 

Inz  :  zt. 

In  p  :  poî. 

In  T  :  pijL. 

Hâdem  pagina,  lin.  cf,  dolenda  vox  lyV'-''"-^'  *^'  «"tiiini  in  lin.  ponult. 

In  fig.  5"  ojnsdcm  cap.  (  '  )  : 

In  A"  :  ,a/z. 
In  o  :  tAç. 

In  fig.  ()"  ojnsdcm  cap.  ('- )  : 

\n  A:  TU. 
In  //:  u. 
In/:T;. 

In  tig.  7''  cjnsdcm  cap.  (  '  )  : 

In  rpclâ  ■/]£  :  irA  y.Ç. 
In  o  :  c/xoar,. 

In  figura  ^î"  cap.  t  'i  (")  : 

ln//:,aip. 
In  7  :  xo. 

In  tig.  4'  ejusdem  cap.  (  '  )  : 

In  l'cctà  op  :  i-l  u. 
In  rectà  pq  :  irÀ  ■/]. 
In  /  :   aoo. 
I  11  A'  :  coxï] . 

(  ')  Ctiriiiniitiqiie  mol  et  mol  tciithi . 

(  -  )  Chromaliquc  mol  et  mol  diiitoiir. 

(■')  Chromai Kjiiv  mol  ci  clirniiKiliqur  oiitniif. 

['')  EnhnrmoiiKjitc  ol  diiiloiic  Ci;nl. 

(  •■  )  EiilutniioiiKiuc  et  ,f  i  nlonc  dintonc. 


NOTES   suit   MANUI'L   lîllYENNE.  407 

lii  //  :  ,aAc. 
lu  /  :  TDx. 
In  T  :  xo. 
IriTT  :  10. 

in  p  :  pic. 

In  lignrà  5"  cjusdeni  cap.,  ita  cunigc  (')  : 

In  Z:,3pv?. 
in  /,':   za. 
In  .1/  :  ,ow"à. 
in  Vi'  :  ,yco;û. 
in  //:  />j;y]. 
In  /  :  ,o~u.L. 
in  .  :  p.p. 
In  u  :  ■Ji. 
In  o  :  ■Tî?;;. 
in  -  :  p-G. 
In  p  :  /xa. 
in  a-  :  uzy. 

In  figura  ()"  ejusdcni  cap.  (-)  : 

\n-:pi:q. 
In  u  :  T'.£. 
\n  (^ji  :  ,au[j.O. 
In  -  :  T^v]. 

In  figura  7'  ejiisdcin  cap.  (^)  : 

In  rcclà  r/y  :  âTitcXToç. 
lnZ:,Yi4;. 

In  /f  :  /(Tyx. 

(')  lùih(irinoiii<iiie  ol  /ho/  iciidu.  .Noiiibii).-;  ili'  Itryciuio  [luiir  k'S  iiudcs  ili;  \'fii/uiniio- 
iiii/ttc  :  I79'2,  173!  (  jj  nij.i^ligo),  iliSc).   1  i'ii. 
(-)  /iii/iarinniiique  ot  iiml  dinliuic. 
(')  En/iarmo/ii(jiu;  o[  c/ironiatiijiir  ■;yiiti>ni-. 


/,08  (i:iIVI{i:S    l»K   FKIUIAT.  -  AIM'ENUICE. 

In  .1/:  /Ccp^. 


In  -  :  T^rj. 

In  figura  iillima  cjusdcni  cap. 

ita  oorrigendum  (')  : 

In  Z  :  a,j5co-. 

In  //  :  a,!^-/. 

In  M:  a,po£. 

In  K:  ,()yl. 

In//:  a/^'jy.. 

In/:a,a94['i. 

In  T  :  Tû. 

In  'j  :  ov.t. 

In  o  :  ,[iutx. 

In  -  :  -j;. 

In  C  :  coxT,. 

In  n  :  y/PiX^. 

rallitur  Bi'vennins  lincà  i"  luijus  pagina*;  nl)i  onini  scribil,  ir.izÇoo- 
[jLYjXOo-rw  AÔyco,  (Miicndanduin  ir.itlr^y.o'j-ozvvy-u).  I^adeni  oniendatio  et 
in  lincà  antoponultimâ  ojusdom  rapitis  ficri  dchol  (-).  ld(M)([np  in 
rectà 

Gv  :  reponenduni  i-ï  ^0. 

Proportio  cnini  cnmposita  ex  sosqnivigosimà  torlià  et  sc'S(|uiquai"(à 
superat  conipositani  ex  scsqnidecimâ  quartà  et  sesquiqninlà,  non  pro- 
poi'tione  sesquiseptnagesimà,  ut  viill  iiic  aiifiior,  sed  sesquisexagcsimà 
nonà. 

In  figura  3',  cap.  ni  t.  ( ')  : 

\nH:'^û. 

In  rcclà  Yi^  '■  i~<.o^oo-i]xo'y-.6^. 


(')  £ii/iari/ii)iiitjuc  Ql  c/iroiniiln/iic  mol.    Les  noiiilircs  Je  llrvcMiio  soiil  triples  ilo  l'Ciix 
i]c  Fermât. 

("-)  Ms.,  fol.  197",  1.  I  et  iij;  éil.  p.  \j-,  1.  >',.  et  p.  ^")8,  I.   i. 
I  ^)  Ditomcn  et  ilifiloiic  c'^nt. 


NOTES   SIIH    MANUKL   IIUVENNK.  km 

In  tii^uià  V  i'jii^il'''i'  '-■''P-  {')'• 
In  rectà  c/'/_  :  âTiiévvaTo;. 
In  roctâ  ov  :  £TTOYOOY]7.oa--6ç. 
In  -  :  [xq. 
In  p  :  -. 
In  T  :  :o. 

In  figura  5-'  cjusdcni  cap.  (-)  : 

In  l'oclà  /i^  :  i-'.ô-'^'O'jo:;. 

In  Z  :  ,a}i[i. 

In  //  :  ^av};xr|. 

In  .1/  :  ,7-9'.^. 

In  A'  :  ^a-:ao. 

In  //  :  ,a];a. 

In  /  :  /y.Gi^l 

In  T  :  :ci. 

In  u  :  C7i;. 

In  o  :  pbq. 

In  -  :  (a. 

In  p  :  p-0. 

In  a  :  pçY). 

In  figura  6''  ejnsdom  cap.  (')  : 
In  //  :   zzv.. 

In  T.  :  'joy. 

In  (i"\tn  luijus  paginic,  lin.  12,  ioco  veibi  iziTpia/.OTToj.  Icgonduni  ; 
ÈTTi'rpia/.o^jio'j'rw  (  '). 

In  figura  7"  cjusdein  cap.  (')  : 
In  A':  ,|3pt[i. 

(  '  )  Dilimicn  cl  yjiito/ic  diatimc. 

('')  Mi>l  tendu  cl  ditonieii.  Les  iiombic^  ilo  lirvoiiiu'  sojU  scxUiplcs. 

I  ^)  yl/o/  diatoiw  el  ditdideii. 

{'')  .Ms.,  fol.  9.00™,  1.  i>;  cil.  |i.  ji;;,  I.  ,s. 

(5)  C/iri)iii(itiijiw  synloHC  cl  ditoiiicn. 

l'I.nMAT.  —  I.  ■)'( 


MO  ŒtIVUES   DE   FEKMAT.  -  AI'PENDICE. 

In  c  :  px/j. 
In  u  :  (Txo. 
In  o  :  z'/^. 

In  p  :  C7^C. 

In  figura  S^'cjusdcni  cap.  (  '  )  : 

In  //  :  ,Y19£. 

In  / :  ro^. 

In  -  :  Tx. 

In  7  :  co|j.. 

Ili  liàc  pagina,  lin.  i ',  loco  vt'rl)i  è-uixo^TO-rpiTto,  Itigendum  i-ii^r^- 

XOTTOTptTCO  (-'). 

In  figni'à  nitinià  cjusdcni  capitis  ('  )  : 

In  //:  ,£9710. 

In  /  :  ,o7î)Hy]. 

Possunt  in  his  iiinnii)us  liguiis  notari  fliani  (liUd'cntiic  tciinindiuni 
/?  et //,  et  toiniinornni  M  et  /  ox  altcrà  vidclicct  parle  reefariiin  zp  et 
/(/.  Quod  in  quibusdain  figuris  l'eeit  antlior,  iino  videdii'  in  munihiis 
locisse,  quia  intcgi';e  ad  nos  non  pervenerimt.  Hoc  aniern  in  liiinris  ad- 
jicere  est  in  jii'nniptu. 

Vidcdir  eliam  anthor  snminani  nninei'oi'iiin  t.  'j,  o,  i-t  snniniain  nu- 
niei'oruni  tt,  p,  a,  extra  figurain  e,  regione  ipsornm  eollocasse,  (|nod 
ctiam  in  omnibus  fiiruris  restituere  faeillinuini  esl. 

o 

Figur;c  simplices  Iioruni  eapituin  (;x  restitutis  et  eineiidalis  snperius 
capitis  primi  tiguris  lacillime  resfitnentur,  ea'deni  enirn  sunt,  (|uas 
initio  lioruni  capitum  autlior  repetil. 

(')  C/iroiiiati(jiic'  mol  et  ditoiiieii. 

V-)  Ms.,  fol.  ïoi>",  I.  1;  cil.  p.  11/5,  I.  M- 

(■')   Eitliarinoniqnc  cl  ditonicii. 


VAIilANTES  ET  NOTES  CRITIOUES. 


VAlUAiMES  ET  NOTES  ClUTIQUES. 


LIEUX   PLANS    D'APOLLONIUS. 

{  Lct'ons  (les  farta  =^  f'a,  p.i^^cs   i:;  à  '(3.) 

I'.  3.  ligne  ri  AppoUonium  (aussi  !))  !^   10  Appulloiiiis 

P.  4.  S  à  11  =  Co  (Cominandiii)  fui.  1G2  l'oclo,  ligne  8  en  l'omonUuil,  à  loi.  \(yi.  verso, 
ligne  2.  La  pouctiiaiion  (le  Co  a  clé  conservée.  *  IjS  spacium  Cn.  *  17  |  Piioposrno  1.  eu 
vedette  (^'«,  i3).  ik-  2:2.  Les  figures  des  Farta  ne  sont  pas  nnmoroléos;  les  renvois  aux 
figures  ont  été  ajoutés  au  texte  entre  parenthèses. 

1'.  5.     8  (|uanicun([uc 

P.  6.  G  cuin  (aiKsi  llj,  I  l  et  'i'i)  nh  !■'>  |  IL  Proi-ositio.  c/i  vedetlei  Ta,  1  J  )  *  :!IJ  rec- 
lang. 

P.  7.  Fi.^'.  j.  La  ligure  comporte  une  seconde  droite  marquée  B.Vl)  et  menée  par  le 
point  A  de  l'antre  cote  de  CE;  de  même,  la  ligne  DE  est  double.  *  3  cuni  rk-  dircctum| 
(t/Diitez  corapreliendcntes  spalium  datum  {cf.  p.  9,  8).   *  '■)  |  ;eipiale  (fa,  i3) 

P.  8.     C  cundem   *■   10  cum   >«-  27  VR]VI 

P.  9.     7  cnui  ((tusse  2'2)   *■    1 1  III.  Piiui'ositio.  c/i  vcdetio 

P.  10.     C  I  liabft  (fa,  iG)   *   7  Cum 

P.  11.  2  priore]  le  renvoi  est  fait  à  la  prop.  \,fi^.  >-.  *  sccunda]-;!.  *  7  tum  aprè'! 
sensusjtam   4-  D  IV.  Vwovo'ivwa.  en  vcdctic  *   15  |  ilescribatur  (/«,  17)  *  21  GEjGD 

*  propositionis]  ]}ositionis 

P.  12.  3  vol  EV  sub  AB  <-  7  cum  it-  10  priore  ]|)rima  (le  renvoi  est  fait  à  prop.  1.. 
fig.  .i  )  *■  18  on  voiulrait  ajouter  sed  ut  B.V  ad  AC,  lia  IIA  ad  GA  ;  eril  igitur  ut  IIA  ad  GA. 
ita  Al)  ad  Al, 

P.  13.  2  secundo ]■>,.  if  sccund.T]  >..  *•  posucramus]perscveramus  *  G  Piiopositio  V. 
en  vedette  Hc  1 1  |  punctum(/^Vv,  18  )  >*■  KEGjEFG  *  l,"i/l(>  similes  ergo  triangidi  *  17  Cum 

*  21  occurrentc 

P.  i^.     .")  PiiorosiTlo  VI.  en  vedette   )<-  !)  |  oui  (l'a,  nj) 

P.  15.     .")  cum   -k   C  secundoji.  (au.tsi  1,'i)   j*^  l'i  VIL  PnoposiTio.  en  vedette 

P.  16.  7  I  aio  (fa,  v.o)  *  8  cum  (auisi  10  et  (lum  12)  *  il  syntliesim  *  20/21  pro- 
cueatur  *  21  Centro  D]  ajoutez,  iutervallo  IJE, 

P.  17.     :>  cuiH   it    i  VIII.  Piuji'OsiTio.  cn  vedette  *  !)  ductae  >«-    10  |  et  (fa,  ■i\) 


Uik  YAIUANTES  ET  NOTES  CRITIQUES. 

P.  18.     3  (icmi)nslmlis   *    i  A  cl  B  (à  corriger)    ik-   10  ul  lijinll    *    li   Apiiollonii 

*  20  secunda]?-.   *  21   interdum  de]  voir  p.  i,  9/10   *   22  prima]  i. 

1'.  19.     4   similitcr  etc.]  voir  p.  4,  !)/IO    *    11/12=  Cn.  \Cyj.'\  1.  4  à  G    *    l(i  cuin 

*  18  I  l'noposiTio.   m.  {ra,  23)    *   19/21  =  Co.  iCi",  1.  (i  à  8    *•   23  Euclule,  III,  3:5 

*  2ri/27  =  Co.  iG-.).'",  1.  8  à  10  *  2.J  spacii  Co.   *•  positione  cl  magniludinc  Ijasis 

1'.  20.  1  Elemenl.  =  Eudide.  1,  40  *  4/6  =  Co.  162",  1.  11  à  14  *  22  Su|per  {fa, 
•23)  ■*:  24  eu  m 

P.  21.    2  ciim  {nussi   i)    *    Fi;;.    iS.  Les   droites   CN,    FO   ne   sont   pas   tracées. 

*  11/13  =  Co.  162'°,  1.  I  I  à  19   *   11  quodam  omis 

P.  22.    1  spc|cic  (r«,  2n  *  3  cum  •  5  dimissis. 

P.  23.     19  ra|tionem  (f'n,  25) 

P.  24.  4/8  =  Co.  1G2",  1.  19  à  25  *  4  quolcumque  Co.  *  7  diiera  Co.  *  reliquis 
Co.  rcliquâ  fa.  *•  10  VI]  sextœ  *  Voir.  ])oiir  le  renvoi  à  i'Isagoge  dans  la  Note,  la 
])ago  93. 

P.  25.  4  .4B,  AC]  AC,  AB  *  Fig.  22.  Les  Farin  donnent  doux  figures;  dans  la  se- 
conde, qui  n'a  pas  été  reproduite,  toutes  les  lignes  sont  à  l'intcrieur  du  triangle  ABC,  sur 
les  côtés  duquel  l'ordre  des  points  est  le  suivant  :  ADULBKOVZIEA.  *  18  cum  (aii.^.n  19) 

*  19/20  VE,  MO]  MO,  VE 

P.  26.    9  cum   *•    M  |VE  (/■-?/,  2G)  *  20  perallelas  *  24  porrigcndas 

P.  27.  4/8  =  Co.  1G2"',  1.  25  à  3o  *-  G  spacium  Co.  *  7  œqualis  sit  Co.  sit  .Tqualis 
fa.  *  8  spacio  Co.  *  21  cùm  *  foir,  pour  le  renvoi  à  Vhagogc  dans  la  Noie,  la 
page  102. 

P.  28.  4|ct  [l'a.  ■>.-)  *■  Fig.  2Î.  Les  f'aria  donnent  deux  figures  différant  seulement 
par  l'ordre  des  points  :  AB  el  GCDEF  dans  la  première  (supprimée);  BA  et  DCEGF  dans  la 
seconde.   *  8  et  20  cùm 

P.  29.    {Fil,  28)   *  3/3=  Co.  162'°,  I.  32  à  dernière   *    3  sunl  Co.   -h    4  sjiacio  Co. 

P.  30.  3  cùm  *  12|Nam  {Fa,  '.g)  *  16  per  quartam  secundi  (Euclide,  II,  4) 
•*•   Foir,  pour  le  renvoi  à  Vhngoge  dans  la  Note  2,  la  page  99. 

P.  31.  3  AD  quadrat.  *  3/4  quartam  propositionem  2'  {Euclide,  II,  4)  *  9  datam] 
dalum  ■*•  19|NC(rfl.  3o)  *  23/21  Co.  (162"°,  1.  dernière  à  iG3,  I.  i)  a  seulement  :  .u  .uni 
in  proportione  data  vcl  rcctœ  lineœ  vcl  circumferentiœ  ; 

V.  32.    3  rectos  *  7  ut  U,  quadratum  ad  S,  et  ita  •  9  OVZJNOZ 

P.  33.  3  id  est  H,  quadratum  ad  S,  quadratum.  ita  AN,  quad.  adVB,  Quad.  *-  9  {fa, 
3i)  *  10/11  =  Co.  iG3,  1.  r  ù  7.  *  12  fit  Co  sit  l'a.  •  13  et  om.  Fa.  *  14  contingere  Co. 

P.  34.  7  latitudinom  rectam  AP  («  rorr/ijcr)  *  17  |  rectangulum  {Fa,  32)  *  21  .Mi 
in  BO]  AB,  in  AO   *   22  .Tqualur 

P.  35.  t  rerectangulum  *  deficicns  in  figura  *  10/12  =  Co.  iG3,  1.  7  à  10  *  11  ma- 
jor Co.   *    12  datam  Co.  datum  Fa.    *   13  BI]IB  {à  corriger) 


VARIANTES  ET  NOTES  CRITIQUES.  415 

P.  36.     ."iita|ut     *    7   VNH   (la  prcinicre  foi.i}\  NVQ    *    |Sc(J  (Fn.    J3)     *    8   ciim 

*  Il  sinl   *    l'J  utriii([uo   *   21  (Jatum 

P.  37.  9/10  =  Co.  iG'i,  1.  lo  à  i3  •  i)  (|iiotciiiii(iiic  Co.  qiiolciuiciuc  fii.  *  10  spacio 
Co.   Hr   li|dico  (f^a,  34)  *•  20  ciiiii 

i'.  38.  2  iilriiiquo  {aimi  12  et  17)  *  5  C.cnlro  C  JcciUro  E  (xiir  la  figure  des  Vnria. 
te  centre  est  cffcclwcinciU  E)    *   G  ('.A]EA   *■   7/8  candom    *    10  ei  12  ciim 

P.  39.  i  CE]AE  *  81Si  {P'a,  35)  *  12  in  i.  a.  et  3.  (de  iiiânc,  i.  7.  1.  sur  les 
fif^iires  3-  c!  38) 

P.  40.  :t  in  r.  *  i  in  ?..  *  3  in  3  *  6  in  i.  et  in  >.  figura  *  7  c;  1  i  et  Ad  utriniiuc 
■*•   7  illinc]illi   •    li  In  2.    *   16  in  1.   *  20  (|naciinqne   *  21  (Tn,  30)   *   in  i .  fignra 

P.  41.      1/2  sccunda  et  tcrlia    *   3  In  i.    *   CNjEN    *•   (i  Al)  (la  première  J'ois )\   Alt 

*  ol    l'RIMVjl. 

P.  42.     ;;  spallio  {^rt.  37)    *   8  .'Eiiuulnrl  Ar-nclnr   *  23At]nt 

P.  43.  li|ctail(r«,  3S)  *  l.^i  DM]/),  f.  OM,  IIM  *  i(,NM|l)N.\l  *  Fig.  i  1 .  Los  ^«mc 
donnent  ici  iruis  figures  ;  la  pretnièio  a  clé  reproduite  [ilus  loin  (//);.  4?,);  elle  est  accom- 
pagnée de  la  légende  «  AD4.  pars  Alt'i.+  E.  «  c.  a.  d.  Al)  =  K'jiAB -t- AE);  la  sceondo 
a  pour  légende  «  Al)4.  pars  .\lt  ■+-  E.  »  (/(.«■;  encore  .\E  an  lieu  de  E)  et  ne  didére  do  la 
troisième  (  /7^'.  Ji)  (pi'en  ce  (pie  le  point  H  est  entre  le  point  E  et  lo  point  N  de  droite;  la 
légende  de  la  troisième  est  «  Al)4.  pars  AB  +  AE.  »    *   21  avpientnr 

P.  44.  8  li.MjliM  *  12  QJZ  (sur  la  Jigiirc  43,  la  lettre  Z  est  inscrite  en  dehors  pou  r 
représenter  le  plan  donne  Z)    -k    l."iQI|ZI 

P.  45.  1  QUJZK  *  .4  QO|ZO  *  (JR|Zli  •  (llphmo  (Va.  3y)  *  lo  cum  *  2:; 
utrinque   *  28  secundo] 2.   *   31  DV  1 1)1 

P.  46.  2  (|uadrata  ta  *-  (J  VIjOl  *  10  prohajidum  *  H|et  (l'a,  jo)  *  m  ([uod- 
libct]  ipiotlibct  (à  corriger) 

P.  47.    2  sexlies    *•   3  l)]U    •  9  rcctà  assignala    -k   l'i;^.   45.   La  Icllre  <)  niampio. 

*  IG  conditionata   -k    I8|sexlaiis  (/n,  40 

P.  48.     2/0  =  Co.  iG3,  1.  i3  à  18. 

i'.  49.  G  liypotesi  -k  Fig.  \-.  La  lettre  ()  man(pie.  *  12|LA()V/,  \-i)  k  l.'l/l  i  [iro- 
posiliouem  tcrtiam  .Vppoilonii  triauguluni  EOIt  *•  l.'i  ulrincpic  (r^H.v.s/ 21,  23,  2G)  *  22  an- 
ferelur   *   23  sive]sine 

P.  50.     I  lAOJIOA    *   (piadratis|quadrato   *  3  C.casns   *   .'J/KI  =  C".  iG  >,  !.  iS  à    '4 

*  12  propos.  157.  libri  scptimi  (cf.  l'appus.  éd.  llultseli,  p.  yio-çjr 3)  *  i;i  jusqu'à  P.  51, 
13  —  Cn.  aGo*"  à  2G1    *    17  (piodcunijuo 

P.  51.  i/o  sunt...  proplerea  I  Co.  disait  :  cl  anguhis  ad  A  lUrisquc  eommnnis,  orit  et 
rcliquus  relique  ;e(|ualis  et  triangulum  Iriangulo  siuiilc  :  qnare.  eùui  sit  ut  V\  ad  AL  ila 
EA  ad  Alt,  erit  *  7  ex  (après  cpiadratis)  Co.  oui.  l'a.  k  10  (pia|drato  {fa,  Yi) 
k  11  \i.\L\Co.  ajoute  ut  demonstravimus  *  1.3  F(i  Co.  EG  Va.  k  17/10=  Co.  i()3, 
I.  24  i'  27    *   19  eandcm 


416  VAiUANTES  ET  NOTES  CRITIQUES. 

CONTACTS  SPHHRIQUliS. 

(  Leçons  lies  f'aria  =  fa.,  pages  -'i  à  SS.) 


I'.  52.  7  oxlilit  *  lu  qiia  *  17  elcmentis  =  ^ttcZ/rfc,  XI,  2  *  18  pers  |  piciiuiii  (/^V/, 
75)   *  20  d;it]dato   *  21  cum 

1'.  53.  G  ACDjC.VD  *  Fi^.  4ij.  Le  triangle  NOM  n'est  pas  figuré;  le  point  N  est  mar- 
qué cnlie  A  et  0.   *  13  et  13  cum 

P.  54.     IIMEONJNEOM   *   1 4  igi  1  tur  ( Tn,  7G )   *    18  cum 

r.  55.     2  cum 

r.  56.  5  cum  *  12  Appollonio  *  10  {T'a,  77)  ■*•  Fi^.  'tx  :  ne  vient  ([u'après  la 
/?];■.  5'i  et  au  bas  de  la  page  fa,  77. 

P.  57.     10  incli|naiioncm  (fa,  78) 

1'.  58.    i  cum  *  Fi^'.  J4.   Les  points  I.    H  ne  sont  pas  marques.    *    Il  (/>,   79) 

*  19  ERCAJLKCII  {aussi  ■2.0) 

V.  59.    3  cum  (aussi  i,  .''i,  1  i,  19;   *  G  etiam  perpend.  ad 

1'.  60.     1  (fa,  80)   •   7  ri  10  cum 

I'.  61.  1  LK\m\l.  cil  vcilrlic  *  3K('.A]E('.B  *  elemcnlis  = /;V«7«/c,  III,  jG  *  /V;;.  J7. 
Des  perpendiculaires  AN,  CM  sont  aliaissées  des  points  A,  ('.  sur  l'axe  Itl).  *  8 1  converti 
(  fa.  ,Si)   *   9  cum   •  12  LE.M.MA  11.  cil  vcdcttc  *    IG  0,  L,  E,  n]OELI) 

I'.  62.  /'/,;'.  js.  Des  perpendiculaires  ON,  1.1,  liF,  DB  sont  abaissées  des  points  O,  L,  E, 
I)  sur  l'axe  Al'.    *   G1Li£.mma  111  en  vcdcltc  (Ta,  S'i) 

1'.  63.  7  splia-ricam  scmlile  .superflu  -k  l'i  cum  (aussi  17,  31)  *  2(!  Lemmv  IV  <•// 
rcilcuc  ir  30  naui  sccetur  spliocra  ad  planum   *  32|planum  (^ft.  K3  ) 

I'.  64.     1  llal)emus]liabens   *  7  L\!.mi\  \  eu  rci/ctlc  •  9  plauojpuncto  *  FOIUJFHI 

*  /•'(^■.  G I.  La  lettre  M  n'est  pas  inscrite.   *    13  1i|l!l   *    IG  superfilcieui  ( /^V/.  84) 

1'.  65.  G  M]ll  *  8  IFllJDKH  *  9  PFM  (/es  ^/OT.r/r«v)]PFll  *  Il  FM  |  Fil  *•  22  cxe- 
quemur   *   30/31  per  2.  pro|blema  (f'a,  8J) 

P.  66.    3  cum 

P.  67.    8  ex  3.  Icmmato   *  9  (  fa,  8G)  *    il  fict 

P.  68.     ."i  VllIJoctavum  *  G  V]ipiinti  *  llljtertio  *  8  {l'a.  87)  *   12  II1|.!.  *  et  om. 

*  17  Une  figure,  qui  a  été  supprimée,  représente  un  cercle  inscrit  dans  un  angle  AHC  et 
renfermant  deux  cercles  1),  E  qui  sont  tangents  intérieurement  au  premier. 

P.  69.  1  (lui,  88)  *  4  scxloJVl.  *  8  Une  figure  représente  fpiatre  cercles  A,  H,  <'-, 
1)  tangents  intérieurement  à  un  cinquième  *  13  splu'ericus  |  lire  sphiericis  (?) 


VARlANTliS  KT  NOTES   CUITIQUES.  417 


SOLUTION    DU    PROIJLKME    D'ETIENNE    PASCAL. 

P  —  Texte  d'après  Bos:?iit,  OEiwics  de  Pascai,  1779,  Tome  IV.  pages  /|5o  i  '|.V|. 

V 
F=  Auloj,n-aplio  de  Fermât,  liilil.  Nat.  Imprimés,  Ucscrvc  S/|8. 

P.  70.     2  (Ifio  (le  Piisclial /''(/'rt/oz/^c^H  «///-c.- t'odcm  aiitoro  Fcrni:il  ).  *  :(  de  P;iscliiil  /•' 

*  lioc  iiroliiema  P,oiii.  F  (à  Miji/iriincr)  *  Fi^:  Cj.  Les  fii^urcs  joinUs  à  /'imtoj^rtip/ic  ne 
suiit  l><ix  de  la  iniiin  de  J'criniil ;  dans  le  tcvle,  /es  lellres  d<':\i^/i/ii//  kx  j>oiiils  sont  en 
niiiiiiseide  {smij  B  et  II)  et  siifiiio/itées  d'an  trtiit  horizontal. 

W  71.     I  KV\U  F  (aussi  2)   *   lF]fi  /■'  («».s.v/:!)    -k  9  oinii  /•'  ciim  /'   *•    1^2  II!]Iii  /•' 

*  10  dM[ilum  ]  diinidiiim  FV  {peut-être  faut-Il  lire  lUriiisriiic  dimidiuin  triangidiiiii  ) 
•*■  21  r.O](ie/'"  -k   2i  yvhm'^nV)  .W'V.\  ajoutez  ovee  F  :  isosecli 

r.  72.  0  c'iiiii  /■'  -k  l  rout;c  /'  rccla  J'  *■  i)rima]()  7',  oiu.  F  ■*:  .'i  EDJdc  /■'  *■  (i  i;;iliir 
t'ïlul  n'ctaiigulumlIlEad  /■' *  7  ad  idem  reclaiiguhini  .\C /•'  *  10  lilljlle/'*  18  iinn]iicc/' 
if  19  l'acMliiniè  /•'  *  20  scciinda  Jii"  /'' scptimâ  P  *  aiiloni  est  en  interligne  et  .sod  raye' 
avant   ti'iangidmii   /•'    ■*    Fif^.   fiCi.    Lu   droite    K.\l    est   tracée  sur  la  fii^ure  de  Bossiit . 

*  i2  iilriiKiiic  /'7'   -k   el|lk'cl/''  *   23  \aiialiil]vai'icl  F 

1'.  73.  I  diit]ciiL  /■'  *  2  d(!|cx  F  -k  o  ciiiioludct  F  -k  9  ciim  /■' cùm  P  k  V'<  varian.s 
proporliuncin  si  7'  *  20  placelj/'' «yoK/c  iiao'.[ia''t.);  k  \)om\nn  (les  deux  fois)\i\m  Aq.  !■' 
•k  22  lialiaiii  /'  Galii:i'i  F  k  23  l)(jnHnii.s]druis  do  /•'  k  2.')  cx|icclaiinis  /'  k  29  ac  dillV- 
rcnlia'  /■' 

1'.  74.     8  Baliaid  /'  Galdrci  /■'  *    11  ciim  /■' 


DEUX   PORISMES. 

p  :=  Texte  <ie  lîossut  des  OEu\'rt-s  de  Paseal,    1779,  Tome   l\".   [i.  \\(_j  à  ^|jii 
F  —  Aiilofjraiilii'  de  Fermât,  lîild.  Nat.   Im[irimés.  Itésc'rve  8'|S- 


Nota.  —  Les  fi.nui'os  jointes  à  l'aiitn;;fa|ilic  sont  do  la  main  de  Fei'nial  cl  scinliiablc-S  à 
eclies;  ini'a  repredintes  Ikissiit  :  au  nombre  de  trois  cori'cspondanl  à  notre  ff(.  Ci-  et  avce 
la  léi;cnde  :  Jd  porisma  1'"";  an  nondjre  de  dcnx  |;onr  notre_/7:,'-.  (iS  avec  la  légende  :  ./(/ 
porisnia  ?.'""  cl  a\ec  la  noti^  :  eireiilos  non  adiinpkviiiius,  lieet  propositio  told  eiretintje- 
rentid  linitm  liaheal.  (Dans  la  lignre  non  reproduilo  |ionr  le  second  [lorisnie,  lea  points  V 
et  0  sont  sur  les  proioiigeinenls  du  diamètre  AC.)  Les  lettres  des  fignres  sont  en  minns- 
cnlc,  sauf  A,  B  et  11  ;  dans  le  texte,  elles  sont  surmontées  d'un  Irait  iKU'izontal;  au  lien  de 
V,  ipio  nous  avons  adopté  d'après  l'usage  des  Faria,  il  faudrait  partout  lire  U,  comme  a 
fait  Bossut;  an  contraire,  la  lettre  V  correspond  à  un  v  miiujscule  de  Fermât. 

1'.  74.  13  F  ne  porte  pas  de  titre  général,  /"r  "yo"'t' autore  Petro  Format.  *  \i  1'""  po- 
risma /•',  roiiis.MV  l'iiiMiM  /'   *   13  .4BE]ABd  F  k  <pia'ranlur  /' 

FEnM,VT.  —  I.  53 


418  VARIANTES   ET  NOTKS   CRITIQUES. 

I'.  75.  0  0]|i  V  (pur  erreur)  -k  12  NI(|iii  F  {  p/ir  erreur)  *  li  ropr*sonliil)il  /• 
■k  Ali  iii  1)|.U!(I  F  (xiippriinez  doue  siib  après  roclnngiilo)  -k  \'\  2""  piirisma  /•'.  ronisMv 
si:<:i:MirM  /'   *   \V>(',\'\\\\\f.\\  F  {en  ilrsnceord  avce  la  fit^ure)    k   22  quadrupla /7' 

P.  76.     I   F  lijoutc  et  (Wfiut  siiiiiplâ.   *  n  NI)]UI)  P  nd  /•' 


PORISMES   D'EUCLIDE. 

{  Lp(;ons  des  Varia  =  /'<ï,  pagfts  ii'î  à   inj.) 

I\  76.     1 1.  EiiCLiD.iîORUM   -k   K)  Pappiis  (!>o/r  C(J.  IIuUscli,  p.  ()3G,  1.  18  à  3o)   k    17  cùm 

*  20  cdax  aliolcrc   \c\.uslas  (/icmi\lie/ic  <rOi-i(/c.  Met/un.  X\,  i'.y^,   k  2i  WiUebrordus 
k    20  c)iopi<î[Xî'vr|; 

P.  77.  n/i  Euclitl:rorinn  *  5  l'oppus,  p.  G.18,  1.  19  à  xn;  Iraduclion  de  Conimandin. 
I' i(i(),  I.  10  à  ri    k  11/10  rir^ile,  F.iicide,  11,  5S;)-59o   k   11?  sydiis   *    Il  aliseondamus 

*  K)  diimlaxal   •    17  (|iian(locuii(pie 

P.  78.  4  {l'<i.  117)  Videaliir  fi.i;nra  porismalis  i .  cxt  ri/onté  au-dcs.sous  de  Poiiis.m\  i>ni- 
MiM  (les  fij,'ure.s  de  csl  opuscule  soal  i;ravées  sur  les  Planches  à  la  fui  du  Volume  de.s 
Jiiri(i).  k  Fi^.  0<j.  La  môme  figure  comporte  trois  [)Ojitions  du  point  V,  onlrc  N  et  (). 
cuire  0  el  1-:,  et  entre  E  et  V:  comparez  la  fy.  70  cl  le  te.xle,  p.  79,  G  à  11.  *•  Ligne  /j 
de  la  Note.  JlouiUau  <i  écrit  Cavallcrio. 

P.  79.  5  Videalur  figura  jjorismalis  2.  njonté  nu-de.ixnu.i ;  lu  iiiâiic  ndd'itiou.  saiij  les 
e/iil/'rex  rcspcelifs  '.\.,  4.,  '•.,  est  f/iilc  m>aiit  les  c/ioueés  des  porisincs  sui\.'iiiits,  79,  12;  80. 
S;  81,  0.   k  13/' i  ntcuiique 

P.  80.  :!  .\(>1.VX  k  S  {fa.  118)  *-  Fi^j;.  72.  Uuc  lettre  0  est  inscrite  au  môme  point 
que  la  Ictlre  II. 

P.  81.  10  utcun(pie  k  II  juncta  AZ  fial]/;CT/(-fVn-  junctii'  .VZ  fiai  k  l.'i  11N|11(; 
*■    20  Pappns.  p.  (i)0,  1.  10  à  1 1 . 

P.  82.  l  nN]lli;  k  i;ilN]Ell(;  *  9  Pappns.  p.  Gj2,  1.  2  k  li.  (aim  *  Hi  cuni 
k   10  I  P.ippns  (/'rt.  I  l'j  I. /o/r  éd.  llullseli,  p.GV.>,  1.  jà  4   *20quinlilj'  ■*•  21   R.V(;]UA!i 

P.  83.     :>  (piinli  ]  V   *   C  C.um   •*-   ipsilipsa   *  IjO  =  Coiuiiininliii.   i"   iGo,  1.   lo  à   i3. 

*  10  t7  17  cum    *•   10/11    autliorcm    k    12  l'appus.    p.  GiS,  I.  iS  à  21    :  r.'>o'.'i<j.%-.%  l"^-:'! 
EJzA£''cio-j  T-n'û-olç,  y..  T.  z. 


PROPOSITION  SUR   LA   PARABOLE. 

(Leçons  îles  rnrin=  fa,  pages  l'/i  i  i4').) 

P.  84.     ri  cpiatuor]  J.    *•  G  urliquo   *  7  in  1.  fig. 

P.  85.     i  (;M](;.N    k    12  ex  52.  I.  Apnll.    *    l:{  in  ■>.  fig.    k   1  i  ipiatuorl ',.    *    18  cum 
{aussi  tO  et  2:t  )   k  20  denUirJdetur   k  2IJ  In  2.  rasu    *  2i  In  3.  (ig. 

P.  86.     I   quatuor]4.  {aussi  IG)   *   9  et  \'.\  cum   *    12  per  iG.  3.  Apoll. 

P.  87.    2  cum  {aussi '.<)  k   laulem  (J'u,  1  jj)  *  G  ex  29.  2.  .\poll.   k   11  M|N 


VAUIANTES  1:T  NOTES  CRITIQUES.  il9 


LIEU   A   TllOIS    DROITES. 

(Leçons  (ic  la  copie  ancienne,  dans  le  manuscrit  de  la  Nationale,  fuiuls  latin, 
nouv.  acc].  n°  '^33'J,  [°  i5.) 

I'.   87.     iJI   Sur  lu   figure,  les  Icttrc.i  (/<'Mi^/ii//il  /ex  points  sont  fii  iiiinnsciite ;  ilaiis  Ir 
Ici  te,  la  iniiiusciilc  doiiiiiic  <i\'cc  des  vuriiitioiis  irrc^ii/iàrcs. 

P.  88.     0  (lalurjiliinliir   *   S  ciiiu  (««.s.v/ 17)   *  *,)  ;pqu;ik's   ■*■    10  rctlani;""'   *    l.'i  sc- 
■(■eluf  1  fcrliir 

P.  89.     2  ciini    i^   cùm   *   [i  |iro|)ooiic   3'  Apol!.    ie    fi  rcclaii^'""  (iiiissi  7)    *    '.(  ci'im 
!*•    10  rccUi  0.\J  l'ocliu  ox  *    11   rcliijiufj  rcflii;   *    12  dciiioiistraonciii 


LIEUX   PLANS    ET    SOLIDES. 

(Texte  étalili  d'apns  la  copie  ancienne  dans  le  MS.,  fonds  latin,  nouv.  aeip  n"  'i339  =  /,, 
f"  1  à  9,   12  à  ïf].  Leçons  des  f^aria;  pages  i  à  ii  =  f'".)* 

P.  91.  i  scpliinijj.  L  t'ii.  Hr  A|ipolloiiiimi  *■  !)  ad  Itieos  yciicralis  A  *  12  curva 
iiiriiiila  *  Il  \i;nu[iv.\J''a,  ajoute  (  liiit;i;  recUu  rc|)onciidLMn)  le  15  circularcm  *  para- 
lioleiu    *    Ki  liypcibolcm    -k  olliiisiin 

P.  92.  i  possiiiiL  instiliii  *  Vi  ad  aiigniiim  daUim  f.  *  9|ltocta  (l'a,  ■!)  *  Fi-:;,  -'i. 
La  didilc  L\L  incnliniinRc  dans  le  texte  (93.  7)  n'c-t  tracée  id  dans  /.  in  dans  l'a.  Kn 
regard  de  la  fii^'iirc  de  l'<i.  est  inscrit  «  \)\  j  UK  »  (l'accolado  currespond  au  sij,'ne  d'éL;a- 
lito).  Kiifin  aucune  des  sources  ne  distingue  entre  les  lettres  algébrl(iues  et  les  lelres  géo- 
niélritiues.    -k  22  Z'' —  L)A  -k   a'quetur  |  a'(|u. /,.  j /"« 

P.  93.  2  /,'■  k  (I  ZIJLI  /.  (en  mar^e  fursan  Zl)  *  sed  angulus  ad  Z  datur  *  10  adli- 
cicnlur  L  k  I2/I:j  7.  prop.  lilj.  1.  A|)pollonii  *•  15  nos  oui.  k  17  ipiodcuniino  /.  *  recta' 
uiit.  k  l'J  ellieictur  *  21  A|ipullonianis  *  2.'!  aMpiatnr  /-.  l'a  ajoute  en  iiiar^c  :  W.y/.'' 
k  2i  iiyporboleni   *•  2,'J  ciuodlibcl  /.  (piodvis  fa  k  20  rcctang.    *  27  Z  piano  /, 

P.  94.  1  cinn  l'a.  cuni  L  (aussi  IW.ti))  k  reelang.  (aiissi[),  \'.\)  k  Fii^.  71J.  La  courbe 
n'est  pas  tracée,  A  l'a.  k  i  aul  KJvcl  V.  k  adieeta  A  *  .il  Ponatur  {l'a,  3)  *•  (i  Di"  Fa 
(aussi  8,  I  i,  l."j),  I)  plannni  X  *  a'fpiari  L,  \vt\.  entre  parenthèses  fa,  nui  a  en  vedellc 
l)i'-t- al;  :cUA -I- Sli  sur  trois  lii^nes.  k  8  1)  plaini  A  k  0  duob.  laterib.  k  11  repc- 
i'ianlMr|/«  ajoute  «  Ujio  verlio  ./.S'  (lise/.  ./  —  .S)  a^pietur  ()  l't  II  —  /;'  a'i[uetur  /; 
igitnr  (//y.  (a  sas'oir  =)  I)''  (ajoutez  —  ll.S),  (piod  propunitur,  et  li:ec  crit  constriictio  : 
JP  {ajoutez  — /i.S)  a.'(pietnr  AJili;  rcctang.  (lisez  rectangiduin  j  igitur  AC.K  crit  ()  in  /.  " 
-/  ec  te.rte  se  rapporte  une  figure  rcprèseiitaiit  deu.r  a.ies  rectani^u/aires  a.\rinptoles  d 'une 
hrainlie  d'tij jierliole  éipidatère  dont  AC,  AE  sont  des  abscisses:  (IF,  Elt  les  ordonnées 
eiirrespinidantes.  k  17  parall.  {-j.  J'ois)  k  Dans  /.,  la  lettre  V  est  toujours  un  U  minus- 
cule.   *    20  ZPJZl  A  (en  inarf^e  fcnsan  ZP) 


(')   Les    leçons  sans  indication    ap[iartiennent  sculenicnt  an   texte  des   l'tirui.   Dans  L,  les  lettres 
alg(;brii[ues  et  geometnipios  sont  généralement  eu  majuscule;  il  y  a  (|uelcines  exceptions  iiTCgulièrcs. 


/t20  VAIUANTES  ET  NOTES  CKITIQUES. 

1'.  95.  1  1)1'  l'tt  {aiis.ù  3  ),  0  piano  i  *  2  liyi)Crl)o!cm  -k  Fi^-.  8o.  La  courbe  n'est  jjas 
Iracéo,  /-  l't/.  *  4  parall.  *  Uoclang.  )*•  7  fa  a  eu  marge  sur  6  lignes  confuses  : 
Il  A'^ioF^  ;i  ((  A- ail  E-  in  ralionc  data  »  «  A--i- AKadE^  in  ralio.io  »  *   7  cùm  f'ti,  cnni  /. 

*  \(\.\T'n  emploie  roitstammciit  In  notation  A^  ;  de  même  E'  p(mr  Eij.  etc.  -k  Ijii  a'(|ua- 
lur],T(].  *  11  quad.  E  *  roctang.  *  adficinnlur  /.  *  1t|Sit  (/'«,  4)  *•  Zl  qiia- 
(Iraliiin  L  •*■  Fi>^.  8i.  Dans  /'«.  les  /%.  8i  et  8'.  sont  confondues  cl  les  courbes  ne  sont 
pas  tracées  sur  colto  dernii-re;  dans  L,  la  /î^j'.  8i  n'oiïro  ([u'uno  dniilc  de  N  à  I. 

P.  96.     4  adricientiir  /-   *   5  perquirere   ■*•   8  evadlt   *    10  fa  a  en  nniri^c  :  A'-vdDE 

*  11  Kq.  l'a,  acquctur  /,  (eorrigcz)  k    i-2  parabolem  /«,  qui  ojoiile  :  constitiiantur  NZ 

cl  Zl   ad  quemcumque  angalum  Z    *     13  circa]  on   imudrail  aiiparai'niit  :  vcrlice  N 

/. 

*  Il  dal.T  *   1 4/lo  parallellrc  *  15  NZ]NP  L  *  parabolem  *  17  1Z]IP  L  *  NZ]NE  /.. 

Jii  lieu  de  cette  tisane,  T'a  doinie  :  hoc  est,  si  PI  inlelligatur  esso  A  et  NP  intelligatnr 
esse  lî 

P.  97.  .^i  l'a  a  en  niar^e  :  E-y.  I)A  -k  (>  parallela  L  l'a  ■*■  9  ,Tqu.  l'a,  qni  a  en  inar^e 
«  li- — A-»  DE  I)  «  It- — DE  «A-  »  sur  troii  lij^ncs.  k  Wt  Lei  parenthèses  ii'e.ii\lcnl  pas. 
I.  t'a.  -k   Fi;.;.  83.  f.a  conrhe  n'est  pas  tracée,   L  l'a.    -k   20  ifqualur  NZ]a''quabit'.!r  Nli 

*  quadrato  f.  (aussi  ^21)  k  22  rectum ]dcxtruni  k  |NZ(Va,  5)  k  23  a'qu.  l'a,  n}quu- 
lur  /.. 

P.  98.  1  supr.  k  ab  F  el  .!<].  om.  k  i  l'a  a  en  marge  :  U- — A-coE'-'.  k  Fig.  X.]. 
Le  cercle  n'est  pas  trace;  les  lettres  yi  cl  F  no  sont  pas  inscrites,  A  l'a;  un  point  0  est 
marqué  à  l'extrémité  gauche  de  la  droite  MN.  *  8  quodcunque  /-  *  9  Zl]  on  voudrait 
ajouter  :  (sive  Ft/.)  k  i)/l()  quad.  NM  *  10  le  signe  —  e\t  omis,  k  quad.  NZ  *  l.'i  1)  in 
.V  bis  1 1)  in  A"/.,  'D  in  A  Fa  (ehaciinc  des  sources  cnnsen'ant  par  ta  suite  sa  notation 
propre)  k  l'a  a  en  marge  :  It^— ^DA  —  A-»  1(2+ 2RE.  k  17  ;rqu.  *  19  Ergo  |  l'a 
ajoute  :  aufcrondo  scilicot  0^,  quod  utrimquc  fuerat  addituni, 

P.  99.  1  E  ::p  U  *-  3  ;pi|.  *■  fi  Appollonii  *•  S  Appollonio  •  11  ellipsim  /, />/ (««ov 
13,  22);  l'a  a  eu  marge  :  B^— A^adE*  rati.  *  12  MNJN.M  A  *  NJZ  *  l(i  (piad  NZ 
■*•  22  comniisccantur  *■  23181  {Fa,  fi)  *  2fi  ia  raliono  dalâ  /,  k  l'a  a  en  marge  : 
.V-+ B- ad  E2  ratio  hyperbol.   *  27  liyperbolem   *   2S/29  (luail. 

P.  100.  1  hyporbolaî  *  2  toto]/(.ve3  tota  k  2/3  uiià  cnm  KO  quadrato  om.  k  i/o  uiià 
ciim  quadrato  NU  om.  k  6  rcctang.  k  NU  quad.  t'a,  NU  ipiad'"  I.  k  l'ig-  85.  Les 
lettres  .-/  et  F  ne  sont  |)as  marquées.  Dans  la  figure  de  /.,  il  n'y  a  de  courbe  tracée  (|M'à 
l'intérieur  du  rectangle,  k  l'a  a  en  marge  :  01  sil  A.  ON,  scu  Zl,  .sit  E.  *  7  NOq  />,  NO 
i|uadrat.  Fa  k  Zl  quadr.  *  quadrat.  01  *  i)  NU  tpiadratum  /,  *  12  l]Z  k  liypcr- 
bolem  k  13  icqualionem  k  li  adficiunlur  /,  ■*•  K!  adfeiMionis  /,  *  l'.l  adficiantur  /, 
>^  21  Aq.h'iA par  c.rception  F  k  iUipialur/Vf  k  F.n  marge  de  l'a  :  W-^-.V-j^  >.\V, +'- 
{lisez  +E2) 

P.  101.  1  utrinquo  F  k  3  -\-  Fq.  om.  k  C  MN  q.  /-  *  NZ  quadrato  h  k  1  quad. 
abs   *  8|liac  (Va,  7)  •*■   /'Vu.  80.  Les  lettres  .:/ et  .^  no  sont  pas  marquées,   k    11  i)aral- 

N  /. 

lella  k    12  Cùm /'«,  eum  F   k   13  tota]toti   *   Ij  quad.  MN  —  quad.  NZ   *   17  NZJUZZ 

*  19  NRJUÙ  L   k  NO]UO 

P.  102.  2  quad.NZ  *^  3  NU  quadrati  L  {mieu.r)  k  NO  quad.  ad  quad.OV  *  l  supe- 
rioribus    *    5   ellipsim  F  la   k    G  dissimili  Z,   *    13  propos,    k    13/11   lib.    i.   Appoll- 


VARIANTES  ET  NOTES  CIUTIQUES.  k2l 

*    18  (iaolcun([uc  X   *   21   practicoii  /,,  praxim  l'it   *   2;{  liabeant  dalain  L  *   2i/2d  E, 
tcrmiii'.is  NZ,  L  fa   *   2ij  /r/,  L  écrit  bis  c//  toulcs  Icurci,  apvàs  Aq.  <v  K(|. 

I'.  103.  (fa,  8)  *  I  pcrpcnil.  *  2  dalio  *  N.M|Z.\l  *  3  A  wnit  d'ohord  écrit  :  ipsi 
OZ  .'tipialis  ZM,  piii.t  corrige  iii/c  jjrcinicrc  Jois  :  ipsi  ZM  .'cqualis  Z()  *  /'7^'.  87.  Le  point  1 
se  trouve  marque  au  pied  d'une  perpendiculaire  abaissée  de  0  surVZ;  lîM  se  confond 
avec  notre  ligne  MI;  l'arc  ÛM  n'est  pas  tracé  fa.  Dans  L,  la  figure,  tout  à  fait  incorrecte, 
comporte  un  cercle  complet  UOI,  les  droites  UIZ,  ZÛ,  NM,  RN  et  U.\I,  celle  dernière  pas- 
sant au-dessous  (le  I.  *  7/11  Cet  aliiicn  c\l  omis  duiis  h.  jf  1.^  ( /?/,  9)  -k  Isagouem 
Im  copie  de  L,  pour  /■Ai)peridice,  est  d'une  autre  écriture  que  celle  de  /'Isagogc;  elle  a 
subi  dii'crses  corrections,  de  Ut  main  de  Rohcrval  (?);  notamment  parabolen  a  sjsté/nati- 
ijuement  été  changé  en  [)arabolam,  hyperbolen  en  liyperbolam,  paraboles  et  hyperboles  en 
paraboliB  et  liyporbokE,  parabole  et  hyperbole  en  parabola  et  liyperbola. 

1'.  104.  r>  sécant]  corrigé  de  intersecant  /-  *  (>  seetionis]  corrige  de  iiilcrsectionis  /. 
■k  'J  A  cubus  +  U  in  A  i|uadralum  /.,  A'+U  in  A-  J'a,  ipii  continue  l'emploi  des  e.rpo- 
ui/ils.  k  Z  [ilano  L,  Tf  fa  {et  de  mcnie  ensuite)  *  13  cuni  A  fa  *  I  i  A  cubns  -r-  li  in  A 
quad.  /.  *  17  |iaruboleni  {aussi,  2.'))  •  23  hypcrbolem  *  20  synlliesiin  •  28  adfcc- 
lis  A  ■*-  31  exenipl.  *  quadraloqiiadrulicisjquad.  ipiad.  fa,  quadratoquadralorum  L 
*■   32  Aq(|.|A*    -k   lisulA,  ir/>y   *   Z(i.|Zpl.Z,,  Z'' /  «    *   D|ipl.  Z.,  l)'''' />/ 

P.  105.  2  Dppl.  L  (aussi  10,  12)  *  Bsol.  L  {de  même  12;  au  contraire  Kl,  H  solid.) 
k  "i  J.  omet  le  second  signe  —  *  i  (^iini  {et  9,  cnin)  L  J'a  k  S  parabole»!  (aussi  1  i. 
18)  *  10  le  premier  signe  —  est  omis  I,  la  k  12  Dans  fa,  la  liarre  de  di'.'ision 
s'étend  jusqu'au-dessous  de  ie(luabiUir;  dans  /,,  la  frtntion  est  dii'isée  en  deux,  k  lt|et 
ad  (Va.  10)  k  IO/17|eniend.  t.  J'a  k  l'.l  hypcrbolem  k  22/23  pro|)ort.  *  21  A  cubus  L 
k  23  Dans  A,  si  est  raturé  et  remplacé  par  posito  nempe  ([uod,  de  l'écriture  de 
Koherval  (?) 

r.  106.  2  B  in  DE  k  5  iiUersecliiincm  |soclionem  ■*-  12  a'q.  *  13  tamqnam  *  para- 
liolem  *  Il  et  AO  applicalic  ■*•  l,")  parallelic  est  l>ien  dans  L\  les  crochets  sont  donc  à 
supprimer,    k   lue    *■    K!  seL'unda]2.    *-    1!)  rectaiig.  OVZ 

P.  107.  1  dabiturjdatur  L  k  'i  proportion.  *  7  ([uadrat.qiiad.  k  9  ;cqiiab.  k  12  xt\. 
{les  dcu.v  fois)]  cl  L  J'a  k  //JB-  *  13  parabolcm  ((/c/«e'/Hc  23)  *  17  climactic;c]/«rM/;f 
lie  3"°  dans  L,  om.  J'a;  ce  mol  da'rail  être  entre  crochets,  k  2(1  — ]-t-  *  Z  sol  A  * 
Dppl.  L   k  2r|Ergo  (Va,  11) 

r.   108.      3    — ]+      kl—    om.    L     k     IjH    leiprdo    liqq.— l!(l.    in    A([.  bis  -l-|liet 

-Vqc]. -t- li(|(i — li(|.    in   Aq.   bis   iequale    bipi.  —  B(|.  ia  Aq. —  A,    a'ipialu    li" — H-   in  .\- 

;cquale  B'— B-  m  A'- -h  fa  k  8  Z  sol.  A    *   Dppl.  t  (a/mi  l(i  )   •    10  l!q.  bis]-B2  —  /  a 

,,  ,1  w-         Zs.  inA"|        Zsol..     .    ^    —  Z'inA  „  ,,,,,,,  ,     . 

*•    I  t  |)arabolcMi    *    It»  -+■  ■ — r; h — r^ — m  Ai, rr Ja    k     19/20  qnadrato- 

'  Nq.    J  N(l  N  '         ' 

qnadral.  *■   22  quad.  qnadraUc   *   2.')  cùni  J'<',  Cum  L   k  adfectione  /.   *  27  (pia<bato- 

(juadrata  *•  29  est  curandum 

P.  109.  i  Z  sol.  L  (aussi  11,  17)  k  7  B((.  in  A(i.  bisJ-A^  in  B^  (auvsi  11  la  \"  fois) 
k  '.)  Bq.  in  Aq.  bis]-B-  in  B^  *  1|  Zpl.]Z''  (de  même  13,  18,  21  )  *■  12  secunda|7..A 
*•  13  verbi  gratia]  (V.  G)  *  17  Zs.]Z  •  19  hypcrbolem  J'a  •  21  Z  pi.  L  *  22  -^J 
corrigé  de  plus  L   k   il  — ]  corrigé  de  minus  /,    k   2(i  ;rquale  A,  a.'([U.  J'a   k   28  U'q. 

P.  110.  1  ntrinque  /-  *  bisjZ-  prêtai  la  notation  abrégée  '  *  2  B([  in  Aq.  bis  (la 
•i'*"  _/bi',v))-.V2  in  B-    *   7  parabolem    k   fiet  islinc. 


422  VARIANTES  ET  NOTES  CRITIQUES. 

LIEUX  EN   SURFACE. 

(Leçons  du  maimsci'it  Arbogast-lioncompagni,  fui.  Tu  i  55.) 

I'.  111.     2  cil  renvoi,  la  note  :  d'après  une  copie.  *  .'i  i-:;'?;;;'.;  *   l.'i  1  conicis  (f"  Si""  ) 

1'.  112.     2   /.et-  Humcnis  des  Icinincs   ne  sont  pas   inscrits    -k    12  criljcsl    *     l.")  |  Si 
I  f"  5'2) 

P.  113.     :{|sint  (f°  5-2'°)    -k   parabola  aiit  liypcrbola  *    i:!  Arcliimcdiua   *    21  cir- 
cum|lerenliam  (fîS)  *  27  NII']NM1'  *  2S  Cum 

1'.  114.     3|Nll*  (f°53>")  *  i  Cum  (a«.t.H 'J,  i,"i,  17,  l'J)  *  11)  dunUa.xat  -k  20  1  salis- 
faciat  (  f°  04  ) 

P.  115.     li|  locoriim  (f°  54*°)   *    l.'i  diimlaxal   k   18  et  2(!  ciim 

P.  116.     1  I  superficies  (f"  5i)  *   10  qiiiljuscunque  -k  20  |  major  (f"  5?") 

P.  117.     S  mabis(?)   *    Il  jan.   k   .Ju-c/essoiis  Finis. 

DlSSEllTATION  TRIPARTIE. 

(Leçons  des  ï  aria,  pages  i  lo  à  i  i5.) 

P.  118.     12  cxeculuros   •    13  cum 

P.  119.    20  sivc  œqualio  |  nom  {l'a,  1 1 1 1 

I'.  120.  4  verbigraliajv.g.  k  2i  cuboculnis  *•  planosobdum  k  solidosolido  k  2(i  ipia- 
dralocidius   *   planoplanum   *   planosolido 

P.  121.  :!  (|uadralocubocubus  *  plaiioplanosolidum  *  planosolidosolido  •  ."i  quadralo- 
quadralociibus   *   solidosolido   *  planoplanosolido   *   7  cum  (rfc  ;»(v«c  1 1  ) 

P.  122.  :!  paraboiam  *  iiaraboliC  Fa  {corriger  [)arabolcs)  *  Fig.  yo.  Non  reproduite 
dans  les />'/•/>(.    *    Il  cum 

P.  123.     l|  conlincnl  (/>/,  iia)  *  llf  cum  *  21  3'.  *   l'.  5'.  *  22  ('.'.  ;'.   *   8".  9'. 

*  10'.    k  21  •','.   *  2;i  3'.   *  28  i". 

P.  124.  1  c.xlex  una  parte,  ex  •*  8/!)  ipradrali  J /(n'/)(7//-rV/'f(piailratiei  *  1  l  Z  plan, 
in  A  (|njil.(|uad.    *    L'i  I)  solid.    k   M  plan. plan,  iii  A  (piad.    *   27  uti'imiuo 

P.  125.  2  Z  planum  *  ."i  3'.  *•  8  poste  |  riori  (/'«,  ii3)  k  !l  qiiadralij  /ire  i>eut- 
.■•//•fcpiadralici  *•  ".)/IO  (piadratienmjquadralnm  *  12  prioris  *  1  i  inlcrsol.N  *  20  pc- 
raclolpacto  ■*•  2.'i  quadratuni]latiis  (juadrali  *  a?quandum];equandi  l'cul-clrc  jinit-il 
conserver  ccf  deux  leçons  cit  supprimant  les  mots  a  lalero  (2.")/2()). 

P.  126.     2  .1'.  (aussi  8)   *    Il   problcmatibus  ((ti/ssi  11)   k    l'J  iiomogena   *    18  lia-c 

*  Ibrjua   *  2:f  Cum   *  21  ad  priniam]pura  *  2(1  ei'im  *  27  quadrat;e  k   '.i'.i  8'.  *   ;'. 

*  i'. 

P.  127.     I    10'.   *  ;)'.  *  0".  k   12".  *•  2  11'.  *   G'.  *   :i  Cum    *   8'.  k  7'.  k    15". 

*  Cl',  •lo'.  *  9'.    ■*   ;>  7'     k   8'.    *    \i'.   k    11'.    *   (i  9'.    k    10'.    k    11  alienis  |  On 


VAUI.WTES   ET  NOTES  CRITIQUES.  423 

ii'ii  pu  rclroin-cr  à   qui,   en  pnriiciilier,    Fermât   tiiirnit   eiiipriiiité   relie  joriiiule   d'une 
/)e/ixée   (jui    a    été    c.vprinicc   de   dii.'erscs   nuinièrcs   soit   .sur   l'iiiton ,    soit   sur   .Iri'toie. 

*  i:t  (/>/,  iii)  *  21  expatiari 

1'.  128.  1  y  (/w,v,f(  21,  2:;,  2'.»)  >*•  2  C  *  y  (aussi  ±2,  lifl,  :i;!)  *  i  3'  (otm.v/S,  II, 
i;i,  28,   29)    *    7/<S   maiiobit   D  ;pqiialiu    *    17   CarLesius  solvi   Uiiilimi    Hr    11'    *    1-2' 

*  I'.l/2(J  7' 

1'.  129.  2  4".  (tuissi  :i,  2H)  >*-  i  iriginlajlrigcsima  *  .'>  7'.  (nussi  8/0)  *  (i  (i'. 
(c/Kv.vt'lO)  *  7  A'elB'l)  *  Il  y'.  •  1  i  cum  •  Ki  |  immulandam  (/ '«,  iij)  *  21  vcrb. 
.i;ral. 

P.  130.  1  3'.  («/«.«' 2,21,  ;în  *  (Icccm]io.  *  2  4'.  *  ;i  exociili  *  G  cuiii(«"vv/ 
2:!)    *-    12  (iiiodociin]  i';i..   *  2(1  (iclo]  8  (  rm.vf/ 27  )   *  2!)  (|ualiior(Jc(-iml  i.'i.    *   lil    V. 

I'.  131.      I   C.nni    •    Il    Dimi.    *r    U   17'    *    \l  2'>:    *    l!l/2(l  cxpcclci 


MAXIMA  KT  MINIMA. 

L    ~  copit!  anciiMino  foiuis   Lil>ri    (nouv.  at-q.   lat.   23.^)),  f"'  lo/ii. 

-./,  =  co[ii<;  il'.Vrhogast  (ii'uiv.  ari|.  Ir.  .TjKo,  f"^  i'|.*>  à  i'\ô). 

.1  =  coiiiu  au  net  d'Arliogast  (  inauusci-it  \ 
De  la  (la^c   i3:i,  li^'iic  7,  1  linncoiiiiiagni  )  f  imiir  la  .'îeooniic  rédaction 

il  la  page  i34,  lisne  7.       j   ,-/'  =  liroiiillon  d'-Vr-liogast   (nouv.  acq.   fr.  (      (  vo/r page  i33, note  1). 
\  3l>Sii)  en  tant  qu'il  diiïère  de  A       ) 

VA'.     D  =  Li'tires  de  Uescartos,  éd.  CIcrseliLT,  III.  .'16  et  !)-j 

I'.  133.  .Iii-drssiis  du  titre  :  Copie  d'un  cscrit  cnvovc  par  le  II.  Pcrc  Mcrcennc 
il  I  nionsiciii'  ru  riiiurc\  des  Cartes  L:  Kx  Kcrmatio  >■/,  ^  (i  in  notis]ignolis  J^^a  /-.-/,. 
lerou  fju'il  Jt//liiit  jieut-ctre  ronscn'cr  :  cp.  pai;e  186,  28  et  liO,  où  tiiulefois  te  seii.t  est 
dil/c-rent  :  pour  la  leçon  proposée,  voir  p.  140,  7  *  10  prius  esse  terminus  l^a  ./I , 
-k    11/12  j^radiliiis  o"/.  .1'  aj-  A   -k    l.">  adfieiunliir  /,_/. 

I'.  134.  1  adfeclione /-.y  -k  deiiide  |deliinc  ^  *  iilrinipie  A  *  i  adfirmatis  Z  /  «  ./ 
*  7  subjecimus .'/,  *  8  rectang. /V .-/,  (rm.vs-/ 12)  *  1)  parsjpar /'«  -k  \\t^\\x'ioui.Vu  L 
k  10  .Vq.J.V-  l  II  ./,  {(pd  eonsen'eul  eusuile  ht  notation  ejponenticlle )  -k  \'-\  — A  ili 
I-;  liis|'-H  in  A  J'ii.  — '-K  in  .V --/,    k  lii[.|li  l'u   -k    U  reclan^'.  l'a   •*•    l.'i  ./,  ajoute  : 

1!  X  A  —  A-  -h  It  X  K  —  2 A  X  1',  —  V:^  =  1)  x  A  —  A- 

17  E  bis]  F."  fa  •  Ju  lieu  de  cette  li^iic ,  ./,  écrit  :  eril  B  x  E  =  2.\  x  E -(- li- 
*•  1!)  et  21  ,V  bisj  '-A  J'u  -k  J,  écrit  pour  tu  ligne  l'J  :  eril  B  =  2A  -H  E.  pour  ta  ligne  21  : 
erit  B  =  2A. 

V.  135.  I  {fa,  04)  *  i  piinctumJOl  oj.  Fa,  0  aj.  A,  et  {en  interligne)  L  :  peut-être 
fiuii-il  a/riuier  ut  0  ■*•  il  tpiad.  (4  fois)  (a  ./,  •  Il  i[uam  CE  ipiad.  ad  lE  (piad.  J, 
k  (piad.  Ili  fa  k  12  Cum  /,  t'a  ./,  k  El  DJA  a.  B  et  en  marge  :  il  a  icy  noininé  B  ce 
i|u'il  nciinnic  d  par  après  *  l(iad]ant/'«  •  proportionem  7^/,,  rationem /V(  ./,  -k  17  bis 
om.  ,/,  J'a  {de  mente  1!),  22  et  l).  136,  2,  4,  8);  La  partout  la  iwtaliiui  E"  *  10  Af|. 
(la  seconde  fois)]  Xt\\VK\Av.  L    -k   21   ./,  «yo//(f  .•  L)  x  A'- erit 


klk  VARIANTES  ET  NOTES   CRITIQUES. 

P.  136.  GAbisl-V-  J'a.  *  l.'i  pro|iorlio:iil)ii.s]pro|)orlione  .t/,  l'a  *  Ki  Dciiiiinol  Dno  i 
■*   L  porte  en  marine  dans  le  sens  vertical  :  M''  (les  Caries,  f.  'i\-. 

II,  _  Lei.ons  des  J'aiia,  pages  G5  ;i  6(j  {où  la  nntnlion  exponentielle  n  rte  ailnplée). 

P.  137.     ".t  païahola   *    12  hasis 

1'.  138.  1  1"'".  *  liot.  9  *•  !2  .Vrcliimcd.  do  mquipond.  cum  *  :i  cavas  *  .'>  ciim 
[iiu.\M  l'.li  !*•  7  Arcliimcdico  *  it  lîbislK"  (iwlalinn  qui  cniitiinte  c/iuiilc)  *  12  ad 
Il/].-h  Jù/.—  nin.   *    Ki  ni  It  in  K2— ad  H--J-K--4- EM-:itin  Pila   *    17  a^iiiiabiUir]ap|ili- 

,     It-  in  .\  in  \," -h  \  in  F.^  —  B  in  -\  in  -K^  , ,  i  ,  ,•     ,t  , 

'■"'"^"'-    *    '«  |iM„K"-lin>^B *  -'  '•^^^^«K'"'  ^'^' 

P.  139.  2  /.V/.  bis] -F.-  *  i  i\\i.\  La  iwtdlinn  est  désormais  le  coefficient  en  exposant  à 
ra<.-aiii.  *  ^1—  *  (i /.f  .vc(w/(/ /cr/Hc  o<  +  li^  *  8  ab  TT,  adfecla  *  l<)/20  indicarejju- 
(licarc   -k  21  5]5i. 

III.  I.i-ror.s  des  l'tiria,  pngfs  00  îi  O9  {uii  lu  uotnlion  exponentielle  a  été  adoptée). 

W  UO.  7  .Ugebricis  *  8  .Vr.|.\  •  11)  qnad.  *  Il  ex  1ÎF..V  *  12  F  bisj^E  (/«twc 
iiotiilinii  cn.'uite  pour  les  coefficients)  -k  llj  — \\c.<iin  -k  li  primù  ■*  Ki  lamqnam 
k   2(1  lî-  1)1  A  —  A'    *   22  le  troisième  terme  est  :  — \-  in  -'E^ 

P.  141.     :!  E(i.]F    *■    Il  opoiletjii'qnalioncs  ^v;.    *    17  ^pcpir.lc   *■   21  linca  C 

IV  142.     (/rt.  fi;)   k  2  relferl   k    l  ul  ul   *    Il   piop(irhonom]qn;rsliontMn    k   21)  crit 

OIN  . 

P.  143.      1   .MN'I  crit   k    i  l!inA]B    *   22  l.e  iroisiciiie  terme  eu  rcprlc. 

P.  144.     7  rcsidniini  (ro/T/:,'c.-)    •   20  pni  cL.  N    *   ÏH  O.MDJONO   *   2(1  ;  L"M  /  «.  G8  1 

I'.  145.  2  Klli|isini  (  «ho/ 7,  1>.  1(1)  *  :î  Ali;cbric's  *  .">  conlenlani  linlor  pnnciiim  V 
sumpUini  ad  libitum,  ajoute  k  '.)  D.MJDN  *  12  qnad.  PO  ad  quad.  IV  *  I  i  (juad. 
{■xfois)  k  Ki  rcctang.  (A./ii/.v)  *  18  i\mà.{\j'ois)  k  20  rcclang.  (i/w.v)  *  21  (|iiad. 
(o.  fois)   k  2:i  (■?  2i  rcclani,'.    •  2,">  f<  2li  quad.    *  2(i  cril  "w. 

P.  146.     Ki  lioniog.    *    17  in  (i  om.   k  21   ciun  1  doni  ( /'(/,  Oq)   *   2.^!  O.MjON 

P.  147.     2  numcpiuin    *  ."i  n^yml)^ol'on   •   (i  Diiniino]!). 


IV.  —  Lcrdiis  d'.\rlingast. 

A  —  copiu  au  net  (MS.  Boncompagiii,  f"'  7S  à  Si). 
,V|=  ]>i'oiiillon  (nouv.  acij.  franc.,  11°  3280,  f°'  i33  à  i3G). 

./  =  leçons  de  A,  éirites  après  coup  d'une  autre  ciure  en  corroctiins  ou  dans  des  lacunes 
priiiiitivL-nn-nt  laissées. 

P.  147.  I!  'litre  d'après  A  qui  a  en  noie  :  Dapri'S  la  Copie  de  Merscnne.  .Ji  a  pour 
titre  iMelhode  du  niaxima  et  mininia  de  Fermât  et  en  mar^c.  D'après  nne  copie  écrile  par 
Mersenne  et  peu  li-iblu  *  il  syneriscus]  en  renan  Vict.  jiag.  io4  yJ,  k  anastropliesjf.v; 
/■c//c()(  Viet.  pag.  ij'i -/,   k   10  correlatarum  o;h../,    *   10/11  conslitutionc  .Vj.  construc- 


VAIÎIANTKS   ET  NOTES  CIU TIQUES.  425 

lione  Al  *  13/14  qua;  vctori  el  novœ  molestiam  exhibuere  Geomelrio.' ./.,  *  10  licetjsed  ./, 

licel 

sed-/ 

A.  148.  1  |iova/o5]monaclios  •*  2  coiisliliiLivi  .■/■.  *  (!  ulriiiiiuo  3^^  .'i  sccla  1 /(/■<• /j/«/u/ 
sccaiiihi  *  1(1  f'à  condilioiic  yU,  ila  quidcm  yïi  *  II  sii|)|iOÈiilui'  J^.  cndiim  ccrii  aii- 
ilcssus  de  la   filiale  de  supponilur  -/    *    lit  iiilercipiiiiilur  ./.,     -k     11  alicujiis  Ji    * 

17  igiuir  -Z,  *  corrcllata  A  *  !2l  loco  .l^  *  20  acccdunl  -/   it  'il  scmpciqiic  aiiclis   l-. 

■k   28  diircieiilia  corr.  de  dislanlia  A,  disUiiilia  -/i 

I'.   149.      I    iillimam  A-i     *   divi.sionom  J.,     *    1/2   aova/r]    vel  |  <•«   Inciiiir   ./,,    lU     •/ 

*  -   iiiiica  .!.<   *   cuiilingit -/|    *   qiuiin  ./,  eiim  o»  liim  (?)  ./i    *   (pianlitalcs  iw/.    /, 
*•    i  Ciiiii  ,/,,  -k  ii;iliir  ((wr.  (/(■  jam  )    /■!    *   corrcllatis    /o    *   .'i  iiielliodiiiu  Vii'la'am  ./.j 

*  aMiiiotiir  ipsi  ./.j    )*•   (>  soinper  ./.j   *    l't  qiiadr.    *    l.">  correlluta -/    *    Ki  (|iiadr.  ./ 

*  17  CoiiiparaiiUir   /i   *   18  (|iiadr.  (  2 /i'/.v  )  *  cubo  (■>  fais)  *  !iO  A  (|uaili'. ./  *  K(|uadr. 
*-   '21   coiisUliilio  ./,  (■«  Incline  ./,    •   21!  (piadr.  _/ 

I'.  150.  1  piaclicL'  A,  pra\is  Ai  -k  corrcUaUii'um  Ai  -k  2  pcr  ipsoriiiii  diderciuiaiii 
coiiiparaii  |soii  ipsuruin  dillorciUias  {corr.  de  distanlias)  comparari  -/,  son  i|)Sonim  (corr. 
de  sumiiiani)  distanlias  paiari  A,  en  renvoi  mt  Ihis  de  la  pa^c ;  ./j  a  corrii^c  le  dernier 
mol  en  com\r,.\vm  k  ut  eâ  ratioiic  ./-i,  iiL.  . .  rationc  rrwv.  (/y  conslitutloiie  . /i  *  ii  iiiiicà 
cwv.  (fc  niiscrc  (?) -/]  k  dillcrnutiam  ro;v.  (/c- dislaïuiani  ./,  dislanliaiii  /,  k  .">  .\c.|.\ 
ciib.  (nienie  abrév.  7,  10,  12,  l(>)  k  7  1!  qiiad.  ./i  k  11  una]priina  A|  *  2i  (^iirii  ./, 
k   inventa -/.>   ■*•  21/2.")  coiislituliune  .V-. 

1'.    151.      I!   liju'oji.    k     l    I..7-/1  lilj.  -]     t    k    11    -I-] —  ./i  {itienie  Jniile  poiirsnivir  tlnns 

te  calcul.   |;î,    17,  2(1,  21!  et  p.  152,    10,  10)    k    18  parte  o/;/.  ./i    •   21   en uiiiilius./.j, 

aMpialilnis  ,/i 

I'.  152.  0  I)  iii  A  in  lù(.]  I)  in  A  —  Im]../,  *  8  luijiisinodi  co/v.ï/c  lias  liiv.  ,/^  k  1 1  con- 
stitutionejconstr. -/.,  k  1.")  i.^iturrwr.t/f  sive./sive  ./i  *  20  quippc  se  vel  ./i  *  21  non 
dcci'it  /,  *  21  ci'ebras  A.2  k  2.'i  lîecnrrcndnni  .Z,  *  postcrioi'cni  (■»/■/■.  ifc  posiliones  l< 
k  20  tamen  licot  .-Z»    *   20/27  facilieitaleni  ./    k    27  abnndc  oni.  A,     k    2!»  id  L;eiuis  ./^ 

P.  153.  1  iiroaunuiainns  k  scniper  et-/.j  k  2  antcni  /.^  *  I!  (.-Dnlinori  .\.;  *  8  Tout 
le  vers  est  de  A.i  k  10  tribus]  3  *  repcrire  corr.  de  invcnirc  ./^  k  si  ducantiir  lies 
corr.  de  ducanlur  du;e  et  1res  .U  [en  sorte  r/n'il  rc'.\ln  si  dufailtur  très  duii'  et  1res  1 


\.   —    I,t\'uns  lie  l;i  co[''k-  (IWrliOL^risl  (MS.  rîoiicompa^iii,  I'"'  .\>G  à  5i)). 

P.  153.      \i  asvmelria^    *■   22  /x/.v  de  pareiulièsa  (non  plus  (pie  p.  154.  2,  8.  10,  20; 
p.  155,   10,  II,  Ki;  p.  156,   Il    k   ipiadr.  (incnie  nhrccinlion  ensuite) 

V.  154.     17  0  quadrato    *    18  Cuni    k  21  asynictrià 

I'.  155.      10  (piadiali    k    11   Ciiin    k    \':  rt  U\  latcri    k    111  dini.  li 

1'.  156.     8  (.)  plan.    *     Il   resnlvitnr    k    17  15q.  — -V  cpiadr.    k    18  Ali  ipiadr.  (9    /ii/v  1 
k   ,\l)  ipiadr.    k   21   ad  (pia>  |  (pia:  ad    *   A  (piadr. 

1'.  157.      '(■   .\(i.(piad.     k     '.<    iiiininia]  nuixinia     *     7    .\i]quad.     *     8   niaxiiiia  J  rniiiiin:i 
•    10  U  cubus   k    12   It  (piadratu   k    10   asymetrias    *    20   liy|ierbula    k   27   li\  fierl'ol,!- 

l'i;ii«iAT.  —  I.  .)J 


'rlG  VARIANTES  ET  NOTES   CUITIQUES. 

it  -2'.)  à  p.  158.   I  (asymplotis  AF,  FC)  cxplUolion  de  sub  angiilo  APC,  n'est  pein-vtrc 
pas  de  i'ci'Duil. 

V.  158.     l  liyperbolam   *   "i  liypeibolâ   -k  '.)  MB] in  B   *    12  miiioris]nimis 


VI.   —  D'après  l'orij^inal  tlo  Fi-rniat. 

/■'    =  iiiiinusciit  origiiiul  (nouv.  acq.  fr.,  n°  .3280,  f"'  ii2  à  117). 
Va  ^  t'tirin,  pa^c.^  (Iç)  à  "^h. 

A    =  copie  il'Ailjo^MSt  (MS.  Bonconipa^ni,  f°'  G8  à  73  ).  F  ci  A  ne  jiorteiil  point  de  titre: 
A  a  eu  note   ;    (D'api'cs    une    copie.    Cet   opuscule    est   imprimé   tiaus    les   Ojier» 
I  aria  de  l'crinat,  Tolosa-,  1C711). 
(  Dans  le  manuscrit  uriginal  F,  les  lettres  des  figures  et  colles  ((ui,  dans  le  texte,  en  dési- 
gnent les  points,  sont  eu  minuscule,  sauf  A,  B  et  II,  et  surmontées  d'un  trait  horizontal: 
les  lettres  algéliricpies  snut  .au  contraire  en  majuscule.) 

P.  159.  2  Pr;cf.  l'u  ■*■  Vil] 7'/'',  7.  fn  *•  4  suas  corr.  de  \psarum  F  *  ,'>  lineas  rcclas 
laïUùin  r/i  *  8  laiiion  nm.  .1  *  Icgitimuiii  om.  F,  sufTiciens  T^a  A  -k  li  adicquali- 
lateiii  |;pqualilalem  Vu   -k  20  |  Eslo  (  l^fl',  70  )   *   scctis  /  « 

P.  160.  1  Clim  lu  F  k  Met  \1  pcii:  de  parcnlhèsef  :  l'ii  stnt  la  iinlalion  e.rpoiieii- 
licltc.    k    \'.'>  Ciini  /■'./,   Cùiii  1  II   k   Fi?.  101.  /.«  li'^iic  AU  «'c«  pas  tracée  dam  Vri. 

P.  161.  2  \\  l)is|-K  1(1  (iiinne  notation  en.uiite)  k  3  ï'ti  omet  — N  in  F  bis  et  snp- 
prinn-  disorniais  m  diais-  le\  monômes-,  k  i  A(]uailraluniJ  A- /^rt  *  10CA|AA'ft  *  Ulpdiir 
cctlc  lettre,  J'a  et  /  oui  toujours  V.  *•  ACJrocliC  aj.  Va  k  il  hilituilino  -/  k  juncta 
iccla  Fil  l'a  k  V^  et  \'.\  Nicomodœa  F  l'a  k  \'t  pfoli.\iorj  prodivior /■'/ a  k  1(1 1  l'oins 
{l'a,  yi)    k    \1  cuv\d  l'a    k    18  est  o;/i.  ./    k   M\\\li\  F  l'a 

P.  162.  ;î  BI|B(i  /a  k  (i  procédât  ||)i-0(loat  l'a  k  7  recta  (devant  CD  et  EIl  )  om.  la 
k  vocelur  («ywrt  Cl)  <■/  Kll)|sit /V/  •  F:11  |FN  (peu  lisible  dans /•')-/ />(  *  12  iisj  liis />/ 

*  14   l)omi[ius|  Dmius   ./,   D.  l'a   k  22  :P(pialilas /•'./ A  «   *   21!  curva]  Cycloide  «/'.   /'« 

*  l)omini]l)iïi  /•',  DÎm  ./,  I).  l'a    k   21  11  corrigé  de  A  dans  /^(  >.'  main)   *   CFJFF  l'a 
k  2(1  est  dueenda  l'a   k  2!»  CM]A.M  l'a 

P.  163.  7  jUl)  vocclurZ(data  w«.) /'«(p.  7a)  k  8  vocelurjsit  /  n  (r««,r(  !))  k  '■*  nl- 
cuniiuc/'/  *  1:!  MUOF|nione /',  MOVE /a  *  Met  17  adicipiari  Jajciuari /^V;  *  Hi  '■/ 
17  niiuusl — l'a   k    18  1res  om.  F  Va   k    1"J  exjet  ./    *   superiorc  l'a 

V.  164.  (i  trianguiornui  siinilitndinem  l'a  k  1  i|)si  om.  l'a  k  8/'.t  œqualilas  la 
k  11  in  li|in  in  B /■'  *^  consistel  ad;P(pia!itas  inler  »///. />(  *  12  et  K  in  B  in  A]  j  UHF  /  « 
k  F!  C.um  F  l'a  k  li  a'quelur J  J />/  k  l(i  ex  una  parte  :i'(piatnrl  j /^Vï  *  ex  allcra 
OUI.  I  II  k  18  nempe  ZBli  cnni  l'a  k  20  .ICquetur  om.  l'a  k  21  cuni  |  j  l'a  k  22  liet 
li^itur  I  cl  fiel  l'a    k    2i-  ConslrnclioJConsl.  (  écrit  au-dessus  de  Ad  )  /•',  oui.  l'a 

P.  165.  li  iileoj  corr.  de  ii;ilur  /''  *■  '►  BI)|l)li  l'a  k  ."I  sive  et  elegnntior  e\adel  / 
*  it  veru  OUI.  t  k  II  |  Sil  (l'a,  -">)  k  ll/l."i  /-'(  correction  indiquée  dans  la  noie  \ 
peut  cire  réellement  de  lu  main  de  Fermât;  le  tc.rle  primitif,  remplacé  par  li-:  mots  . 
liât....  ad  rcelau)  NO,  scuihle  avoir  été.  autant  ipi'on  peut  le  discerner  sous  la  rature  : 
porlioni  quadranlis  MD  lectain  NO  constilniiuus  ;C(]ualcni.  Kn  fait,  c'est  la  projection  de 
10  sur  la  perpendiculaire  au  rayon  Ml  ijiii  doit  être  égale  à  l'arc  !\ll). 

P.  166.      1    Nicoaicd.ea    /•' /    la    k    2  l)oniini|l)ni   /■'    k    it   pertinent    F  (à   corriger) 


VAUIANTES   ET   NOTES   ClUTlQL'IiS.  427 

*   8  in  sequciUi  (i^ura  (nii.   /•'./    *   '.)  applicalo  ./    *    11)  cum   /■' /   I  a    -k    foinuc  [Idi- 
iiiarum  /'« 

P.  167.     2  utcuiifjiie /"' /   *  ."i  slalioiic]  ralione  r'«   *•  8/'.)  D.nniiio  lio  llulicrval  o/;;. />/. 
Diiii  de  Rohcrval  /•'. 


VII.   —  Texte  d'après  le  MS.  Vicii-d'Azyr-lînmniji|iagiii,  i'""  i7"'-iS    -  /;, 
A  ^  my'w.  d'Arhogast  (MS.  Iîo]iuuni]>agni,  I"'  t8-?i|). 
//  =  NulioLialo,  fuiuls  lalin  iii()7,  1'°"  j^-iS. 
Titre  .ieulemi'ttt  dans  II  avec  t'nbréviaiiuu  Al)  lî.  1'.  M. 

P.  167.  20  seniicirclo //  *  21  et]  plus.///  *  .//)/•('■?  cyliiidri, // rt/<)»/(- .■  (Similis  csl 
reclangulo  DHA  plus  tliiiiiilio  (piadi-ali  ex  DM  et  oninilms  diiplalis),  «rfc /«//«/<; //;«rj,'7- 
iiale  :  (Juod  iiicliismii  est  luic  addidi  ad  e\[>licatioiiom. 

P.  168.     :{  ;C(|uatur];i'iiuale //(««.«/ i)    *   (1  adplicatis//  *   '.)  satisfacil /V   *    I.'!  ('.uni 
IliH  (aiisù  2:i)    *    18  aulein  oni.  JH 

P.  169.  I  ut  mains]  uiajus  ut  //  *  2  sect.'c  | divisa.'  //  *  minus  |  \'ide  in  altéra  pai^dnà 
iij.  H  -k  ~  determinationc  )demonslralione //  ■*:  8  (pia'sliuni]  proposilu  ./  *  (pian- 
dijquc  Iqnandoipndem  //   *    10  Cnm  .//?//  *    12  ipuesliononi  |p|■()pu^itum  // 


\  111   il    IX.  —  i;  =  copie  d'aiires  Clerselicr  (  iiouv.  acq.  fr.,  ii"  .'i'^SD,  f'"  S-j  siiiv.  et  ^.S  .-iiiv.y. 

1)  =  Lettres  do  Descartes,  cd.  (lierselior,  III,  lii.  Dans  ces  deux  sources,  piiur  le 
uiurceau  \'lll,  la  iiotatiou  cartésieiuie  a  été  coiiii)Iétenieut  adnpti'-cî  (expusanis. 
siiTipIe  juxtaposition  des  lettres  dans  cliaqilu  niouoiiie,  coeriieieiit  nuiiii'i  iiruc  eu 
avant  ySx\  tei'uie),  mais  avec  des  lettres  majuscules. 

P    170.     :;  AKDit]Al)l'H  r,  ADII  />   *   8  <•/  I:î  cnm    *    12  rectain  wn.  I) 

P.  172.  1  cl  W  10  6',  01  I)  -k  i  et  (;  jalus  (|nad.|rudi\  quadrala  *  l  l.<i  ixircnllièsr 
n'est  pfis  jcrmco  D\  jKis  lie  pareiilliàxcs  ('.  k  i\  l'cts  de  parcinlw\cs.  -k  10  fict  *  l.'i  al)iiip- 
lis]et  ruplis   *  22  vcri;it  D  k  21  in\ei\to  cl  tlienrcniali  C 

P.   173.      8   Inmiins  "///.  C    k    12  à;:afaÀ',-f:'^fi);  I) 

P.  174.  '•>  duo  illa  I)  k  (i  Cum  (chm.«21)  *-  '.)  ad  ralienem  lempoi'is  iiuiliis  *  20  ni 
snmina  ]<:o/T.  de  ut  snmmam  6',  ni  summum  H 

P.  175.  12  in  nicilio  dcnso  T,  in  siqierlicic  mcdii  dcnsi  D  k  l.'i  |iure  i).  pen(^  C 
k  10  C  place  ici  lu  f^.  101)  rare  les  iiioH  :  In  lii;nra  iivaiil  |{sto.  *  2.'i  C  a  vu  iniiri^c  : 
in  I'  lifr. 

P.  176.  i  ininoi-  est  /'  *■  N'V]NI(  C  k  .'1  cum  (iiii\m  7,  li,  20 1  k  II  rcclan- 
L'uln  <im.   C    k     12   .MN]M\I   C     k    l.'i   quadratnni  1>,  qn,MlialO(pKulralnm    C    -t-     :;o    cl 

P.  177.  ,')  cnm  *  7  ul  ow,  C  k  II  NS|SN  C  k  U/I."i  rccl.in;;nlo  IINV  liis  ii/ciil- 
c'irc  iiiieH.f ;  ou<\i  17/18)  C    k   21   ('  a  en  marge  :  V.  in  ■>'  fij_'. 

P.  178.  "i  a.'ipialur  *  Il  IS]C  a/oiitr  ita  ci  on/cl  les  lignes  12  et  i:;  *  l:;  IN  /> 
*   21  Mll.M  C 


428  VAIllANTES  ET  NOTES  CRITIQUES. 


METHODE   D'ELIMINATION. 

t'ii  —  Varia  0[icra,  paj;es  58  à  Gj. 

P    —  SIS.  Nationale,  fonds  latin  lUflO,  f"  !fi  à  53. 

L     —  SIS.,  nouv.  acq.  latin  ^.S.'ig,  f"'  17  à  20. 

(Cette  dernière  eojiie  ein|doie  constamment   la  notation   cartésienne  coiniilète, 
à  partir  do  la  iiafj;(!  iKi,  li^'m^  i5.) 

P.  181.  l  /.  ajoute  :  A  niiiuiiio  de  Fcniinl  ml  Dominum  do  (larcavi  din  20"  Aprilis 
aniio  ifi'ii)  inissus  *  .'i  Upddiiclio  A  *  (i  .Vl.îoliricis  *  1:2  Eq.  *  N  qdtn  /.  *  ll(|ii;i'- 
cuiiqiio  /.  •  l.'i  cl  19  ciim  *  l(!  Z  sol.  /'«  P.  7/"  L  *  18  Z,  .S  In,  Z  sol  /';  [de  mciiic 
crutiito)    *   2:!  al)S  !■-  /.    •   ali  seciiada  In  I. 

P.  182.  1  liiijiisiiiodi  /'  *  I!  Ciiiu  •  l  tanquam  et  /.  *  S  l'a  marque  ^-  di'vaul  le 
premier  Irriiie.  *   Kl  loties  oui.  /.  *  1 1  umniiio|continiio  A  *  l(>  airici  /'a  J'  *  17  al>s  E  fa 

*  E  qdtiiin  /-  *  22  ni  A,  cl  /'«  /'  *  quoinodociinque  L  *  alFocia   *   2:f  |  Ki'il  f  fer.  391 

*  27  ni  dixiiiiiis  oin.  I. 

P.  183.  .">  Ciini  {(Je  même  17,  22')  *  0  tamqiiain  Va  /',  ni  lanquam  /,  •*:  8  P  n  ilêsor- 
mnit  l'ahrc\'ialioii  Zs.  *  !•  Nq.  in  B]Nq,  — in  U,  J'n  -k  11  in  .4 —  in  E  J'a  *  2")  Pour 
le  trohicinc  terme  du  de'iiombiatcur,  La:  —  lî.VN- 

P.  184.     :!   cuiii    -k    secnnduin    /,   *    12  cl  Cirt.  /'   -k    l:!   (/'«.  Oo)   ■*•    i:>  Al^'cbricis 

*  .symolrica /'A  *  climalisinns  /  «  A  *  l.^/lli  Viiulcu /'   *    17  suflicienslsiipcrlicieiis  A 

*  esl  om.  A  *  l!l  laliis  ciiliicum  (B  in  .\(Hi. — Acnl).)  l'a  P  -k  L  a  laliis  eiibicuni. 
laliis  qiiadraliim  *■  Z]'.  l'a  [de  même  ciixuile)  k  20  laliis  (-k  foi.i  )  l'a  1'  k  ialiis  (]iia- 
draloqiiadratiini  A   *   laliis  qiiadialuni  A   *   1)  cidi.  /'/i   *   .V  ipi.  qn. /'«  /'. 

P.  185.  7  .\  qii.  l'a  P  (  de  même  E  qii.  2(1,  K  (]n.  22)  *  .\  cidi.  (/«  i"  fois  >  la  /'  1  de 
même  III,  11,  2S:  ninù  E  euh.  'iS  1  k  — Ac.  o/h.  /,  *•  -:- lai.] -i- L,  l'a  A  *  ITi  liiL'c 
cnini  iiiia  L  k  2(1  1)  cidnis  l'a  P  (de  même  E  cnlms  22,  A  ciibo  22)  *|  21  scd  cl 
ox  A   *  21/2")  conjiciuiidi  /'   *•   2S  B-  l'a   k  2'.l  radice  l'a. 

P.  186.  i  inutili.i]aiulil.i  A  *  (I  lerliiis,  (iiiartus  A  k  clca-l. /'  *  7  lanniiiain  se  |  cini- 
dani  (/'';,  Gi  I  *  Kl  fiicrinl  A'o  k  redueUe  fiioriiil  A  *  roduccs  om.  /,  *  Il  deniquo  | 
deindo  A  k  l^î  cxidare  •  I  i  inuunierosa /'«  *  l.j  resoliitiono. . . .  asyminolri.T  om.  I. 
k  enim  «m.  P  k  IS  ciini  *  l!.l  quandin  l'a  A  k  2(i  eonstiUiendmn  A  *■  2S  niiiu- 
quani  L  l'a 

P.  187.  I  diiinlaxal  l'a  A  *  3  cl  e;cl.  P  k  'o  data  om.  P  k  13  cxposcat]e.\pnsuil  L 
M  eiKiuc  Inecpio  P   k    Kl  B  qii  l'a  P  (de  même  23)    *   Z  qii.  /'  2  ipi.  l'a    k   2(1  ciini 

*  21  dcRicioiites  J'   k  23  A  (]q.  l'a  P.    k   21  exjdc  A 

P.  188.  1  Palebil  corrigé  de  Ha  crit  1'  k  i!  culiio:r,  (piadraloqiiadralicjc  om.  l'a  k  cl 
caet.  /'  (de  mêmeiO)  k  ciijns)ejns  A  k   12  inveniiinl.  . .  .  solidum  (13)  om.  A  *  13  cnm 

*  li  siimaliir  A   *    17  qiiiTnincpic  A 


VARIANTES   ET   NOTES   CRITIQUES.  'j29 

PROBLÈME  D'ADRIEN  ROMAIN. 

l,c.;oiis  (le  l'oi'igiiial  (Ms.  Ilciygciis  3(>  du  rUiiiversité  du  Lrydo)  :  collation  de  M.  lîiereiis  di>  llaau. 
I.n  (listiiiclioii  dos  ii  ul  v,  i  cl  j  n'c\islo  pas  dans  l'origiii.il. 

I'.  189.  7  ce|ii    *r    190,   1:2  (iniiiliscclionem    *    192.   If   -h  ^ /wur    ci?)    l'.idici    cidiiciP 

*  l;i  -t-  radici  (|iiadraliiculjic;p    i^    -2~2  -t-  i-adici  (luadraluiiuadraloruhicir    *    194,  -1  pri- 
mogeniain   *   ."i    I dresse  :  pour  Mmisicur 

Iliiggens. 

QUESTIONS   DK   CAVAMERI. 

Leçons  du  >./=  JIS.  Arbogast  Lîont'onipagni,  fol.  :>5  ;i  :»(>. 
/i  —  M.S.   \'ic(]-d'.\7.yi"-}innconiit;ii;ni,  foi.  i.S. 

I'.  195.      l  piiiiii  ./    *   ;;  D"  ./  duo  tS    -k   G  IV"  ./  dniuii  J>    *    8  nolicissiiilinii  /; 

P.  196.  '2  laOititcr /<  -k  fi  çiiiii /)' !«».»«  :2:!  )  *  8  pronuiici.imiis  *  14/l."i  i  uiici-'.xriii 
1rs  ilcii.r  inciiiltrcs  de  lu  p/irasc.    it    l(i  suiiiuiaill    *    HO  V.  i;.  /»' 

P.  197.  :!  ncmpc  |ilciiiiiuu  ./  *  i  ciiin /?  *  7  parabulam  (>««.«  S  )  *  1  i.  aplicalis 
(  y.Jois)  Il  -k  -11  ambicns  .111  et  Mer.sciiiic  {voir\>.  195,  note  i;  *  'i\)  J)oniiiio  |  D"  ./,  I).  /; 

*  c\C(iuciutir. 

I'.  198.  I  parabdlani  *•  2  propi-jctatcs  -k  'i  wn^osn'ûiW^^]  J  a  cerit  eiisuile.  puis  niyé  ■■ 
venini  csi   *■    i  elly|ises  B 

PROPOSITIONS  A  LALOUVÈRE. 

Leçons  du  Laloiivùru  {de  Crclot<lc,  pngus  3iji  à  3().')  j. 

I,cs  lellrcs  des  figures  sur  celles-ci  cl  dans  le  lc\lc  sonl  minuscules.  Los  rémois  au\ 
figures  sonl  faits  dans  le  texte,  les  figures  112  a  inj  de  niUrc  édition  ctanl  d'ailleurs 
numérotées  io5  à  112  par  Lalouvorc. 

I'.  199.  ."i  liyperbola  *  (i  parabole  (aussi  205,  10/11,  206,  -1-1,  207.  '.).  209.  I.'Ij 
•k  (5  liyiierbohe  unissi  200,  7,  l."l  )  *  202.  (i/7  v.  g.  -k  203,  W  ([uarta  lioj.  k  8  ipiiula  |u).s. 
•k  II  ipiarta  I108.  *  204.  .">  (piinla  |ioij.  *8.\M|.iu  *  18sexlalij(i.  *•  :2(l  Icrlia  I107. 
k  -1\  liac|linc  *  2:2  eundcm  k  205,  -1  .\(;|dc  *  li  .\N]au  k  l.'i  .\IS|ul)  *  liU|/.u 
k  18  /,(•  iiiiinrri)  VI  est  reporté  206,  I  *  206,  I  sexlajiio  *  l  parabola  iiiiissi  7. 
207,  20.  208,  i,  21,  28,  209,  l)  k  206.  12  seplima|iii.  *  207,  i  cujuscunquc 
k  II  u'ipiciur  *  11»  ipiocuncpic  *  208,  12  a?quelur  *  20  trienbus  *  209,  Il  dimi- 
imla'. 


V30  VARIANTES  ET   NOTES   ClUTIQUES. 

DISSKRTATIOX   M.  P.   K.  A.  S 

(  Lnrons  (les  y  aria,  [tages  Ht)  ù  i  (>()•) 

I'.  211.     '.\  I'(i  porte  cil  mar^r  :  II;pc  Disscrtalio  Ivpis  cditei  fiiil  annn  lOGo.  oecultoAu- 
loris  iiniiiiie. 

I'.  212.     i  cuiii    *•    i:j  I.]  PItl.M.V.   *    l.'l  cava  |ciirv;i    *    lit  poi'liii  |  nom  (  ^7^  ijo) 

1'.  213.     1  ciim   •   :i  basem   *•    i-  HI|KI    *   7  (|iiam  roiin  ab  II  ad  U  ilui-la  |(|ii;p  roc- 
lam  al>  IIK  ad  li  diictani   *    10  eandciti 

I'.  214.     W   Denuiiislratiunom   (corrigez)     *     Kl  |  lixjioiiaUir   (Id.  91)     *    .^l'ciinda  |2. 

*  Il  A(i|Al"   *   (|ii(idlib('t   *   -H)  lci-|ia|j.  (  (v;  iiuirgc  :  DcQ»l  hoc  liu-o  fii,'iiiM  3.  (|iiaiii  ad 
calciMU  liliri  IccIOL'  iiivoiiicl.)   *  tîl   eiiiideiii 

I'.  215.      '.)  c.t\nT  (  lie  iiii'iiir  \\ .  ]'.',)    it   10   uli'iiii|iic    *    basià  ( /■(«.V.V7  Ut, -2ii  </cii.r  foix  ) 

*  ]~1  -x.  et  S.  Ki^iinu  iili'  iiiciiir  1(S.  20,  !2I,  2^,  24,  2,"i,  2.  pour  spcimda  on  S(jcimd:p,    j. 
/(w«' Icriia,  ac,  aiii  )    *   '■IW  a^qnalos    *   i(>  |  a^(iiialcs  ( /'«.  f)-.».  1 

l'.  216.     i  secuiidal'.    *■    .'I  basi.s  (  «/ma/  10  i    *    ipsius|ipsi    -k    (I  cuni  [ilc  inc'inc  1)>, 
52  I   *•    I  \  b.isi 

I'.  217.     ."i  qiiarla  14.    *    1 1  paiabnhp 

l>.  218.     2i]  ni  (/«,  (jl)   *   2(1  i-oclarumjrecla'   *  211  IF] Œ 

P.  219.  12  (|uinla  I  J.  *  parabola  *  Fit;.  i>i.  I.cs  lettres  [3  iH  0  soiil  (mi  majuscnlo 
i:roci|in;. 

I'.  220.  :!  dirci-tii  *  ivi'la  *  l.'iKIllK  *  lilelsiljel  fil  *  parabola  *  21  parabohp 
{aussi  i^)   *    22FX|h;.\.    •    2fi  |  s^cd  ( /'«,  <j  1  )    *    27   IK  in  KL  |  IK  in  KI.S    *     liO  cnni 

*  ;)2  \  I  U  (lie  iiiàiie  i/iiiis  lit  pillée  221,  mais  iiiiii  plus  loin  ) 

W  221.     '.I  cinn 

I'.  222.  I  paraljolani  *  12  Les  lettres  ■^rceipies  ["i,  0  et  plus  loin  ■■,  0,  /,,  o  île  lu 
fil^lire  i'_)i  (■/  (///  te.ite  sont  en  iiinjiisiiile  :  tliiiis  l'éilitioii  iiiitiinme.  tontes  les  lettres  ro- 
iiiiiines  on  ^reeijnes,  sont  en  iiiiini\eiile.   *    17   piissiL    *   2">  ciini    *    2(i  iiiinori    *    candcni 

P.   223.     0  parabola'    Hr    j  pi'rpcnilicidaros  ( />/.  f)5  )    *    ICyI^I^F 

I'.  224-     '.)  minorj  niiMiirnni    *    12  iniiii 

P.  225.  I  eum  ( lie  nie'nie  12,  KS  r/  cinn  2."i  )  *  (i  paraboiain  (  r«n.K' 21  )  *  I71,pqnal(' 
I  l'/i.  cjCi  )    *   2li  paraboles  iini\si  27  1 

P.  226.     ;i  parabolos    -k    .'i   rrbipia     *     rcr'la'    *    (i  a^ipialis  son   applical:p   smiibasi 

*  17  I  ad  I  /  II.  IJ7  I 

I'.  227.     (;  scplima  I7.  *  ,S  li.\l,  NL,  I:K.  III  *  ',»  bac  \eijoiitcz  piiore  •*:   lli  i|Maria,  a  1 1.  à 
P.  228.     :;  l'nin    *    l.'i(/'«,  (|S  )    *    10  in  Fi-.  8. 
P.  229.      li  rccla|ciirva    *   27  cuni    *    li(;|lil-; 

P.  230.    :;  laiiicMii  I />',  9;))  *  27  Pn|np 

P.   231.      1  in  ç).  Fi-.    *   :!  A(;|A(i 


V.VIUANÏES  I:T  notes  ClUTIOUES.  431 

I'.  232.     (>  ciim  cniiii  c;clcra  lulcra    *   S  |  Kl  {f'n,  looj   *  '■H't  in  \.  v.  ^.   •  qiod  {cor- 
ri-;cz  ) 

1'.  233.     ".)  in  l'ig.  10. 

i'.  234.     I    paiabola   sini  |  plcx   (  f't/,    loi)    *-    i   parabola    *    "i  ciini    *    l!2  |iaral)oI:i' 

*  i(i  in  -i. 

I'.  235.  (I  [laiaiiulai  [inissi  1  i,  l.'lj  *  Il  in  .'\.  *■  1(j  i|iioUpJ  i|niil,  *  18  i;.  siL  in  ii. 
(•'il;.    *   :21  I  in  (  l'u,  102) 

1'.  236.  .'i  paraliola   ■*•   7  (|LiarUr|i.    *   0  est  J.    •  22  rccUc  dala;   •   lilj  (•uni 

I'.  237.     7  r>.    *   !ll)asis  (««.v.»/  17  )    *    12/lli  |  sc.'i-nnda  ( /V».  io3) 

I'.  238.     0  (/'(/.  lo.'i)  *  Les  filtres  dcl'\\)\wm\'\\  sont  à  lu  findd  voliaiw.  *   11)  l'IU.MA 

*  l.">  i  t,  5',,    *    rccUi'J  l'cela 

y.  239.     I   -1  l   *    12  .\IF  |.\l<    *    l,-;.M|nl   *   :jl  |  (i;  (  Z^'»,  loi)    *   (-fini 
I'.   240.     7  cnni  {missi  l,"i,   l".l  )    i^    2!)  lui  iiuir^r  :  Figura  2. 

P.  241.    :;  YXji.s: 

I'.  242.  li)  f.uui    *   2G|sil(/V/.  lud) 

1'.  243.  (i  IcLlia]  j.    )*•   i;'// ///(v/'^'f  .•  Figura  j. 

I'.  244.  10  fiun    *   2;j  i|uarlaJ4.    1^    /ùi  iiuir^c  :  y\'^ui\\  .]. 

W  245.  '.)  Ill|lrrlia'   *   20  cum 

I'.  246.  l|crgo(/'(f,  107)    *-    I  i  i|uinla  |. ').    *   En  imir^r  :  Figura  5.    *-   22  liasis 

i*.  247.  5  Eit  iniiri^c  :  F'igura  0.  />«//.v  /'i-ilitio/i  <lr  KilJI),  lu  Jh^iirc  c,/  imiitrri>lcc  '.\. 
(iiiiiiiic  lu  prcccc/ci/Ce.  *  S  conslruatur  |iaralj(ilr  *•  '.)/IO  paraliiilani  [u/iwu'  1(1.  Il) 
*-    Fi  cuni 

I'.  248.     :;  hiscca   •    12  Vf  |>r\la 

V.  249.  10  I  langcns  ( /Vc,  108)  *  /.es  lcllrc.<.  i;rc(i/iicx  r/iiî  siiivc/it  diiiis  li:\  fi'^iircx  cl 
le  Ir.r/r  smil  cii  niiijnsrnli\ 

V.  250.      I   cinu    *    l  a\i  (jS    *-    |;i  ciini 

I'.  251.     :;/i  scnnliasis    *    l(IVI|s('\la 

1'.  252.  10  cnm  («».v.w' 2:!)  -k  Kl  c.Dn  |  slrurlionc  ( /'«,  loç))  *  17  r;  \^.  l'/n-  c.iccp- 
lioii  0),  i-\i  ru  iniluisriilt;.   -k  20  paraliola   *   21   paralidla' 

1'.  253.  I  paralidla'  iuiissi  2,  i,  .'i  )  *  2  liasis  *  li  p.ualiola  {uii<n.i  \.  (i;  *  I1|m.'- 
cnnil.i    *     i  cuui  (uusm  10) 

1'.  254.  /.c«/r.v  ■^n-rijucs  eu  uiiuiisnilr  :  I  0,  2  0-^,  li  Oo,  il  B-f),  12  oX.  *  0  liiisi> 
■k   paralidla  { uii.ssl  Fi,  1t)    *   7  e.iiui    *    Il   liasiuijliasL'ni    *■    Il  paralidla' 

J. ex  fleures  à  lu  fui  du  i<oliuiie  [première  pluiiilie  )  ue  miiiI  pu\  iiiiiueroléiw.  iiiuis  iudi- 
ipires  eoiuiiie  \iiif  :  h'ig.  l'.ig.  iji.  /loiir  noire  Fig.  122  {'■\};  *•  Fig.  l'ag.  idj.  pour  Fil  (  i  i: 
*  F'ig.  l'ag.  loj.  pour  V.\",  (2):  *  Fig.  Pag.  [ctii.  pour  Fili  (3);  *  Fig.  l'ag.  \(à\.  pour  l.'i7 
{,\)\  *  Fig.  l'ag.  ii>-.  pour  l:i8(,5);  *  Fig.  l'ag.  loj.  pour  FJ!)  (m;  *  Fig.  l'ag.  idS. 
/»)»/'  1  10  (  j  )  L'/  1  11  Cl).  Sur  cette  dernière,  lu  lellre  y^  est  iiniuisciile,  pour  s  (m  lit  0,  cl 
le  elii[lre  12  //Va/  pu.\  luurtpiè. 


W2  VARIANTES  ET  NOTES  CRITIQUES. 

MÉTHODES  DE  QUADRATURE. 

(Leçons  dos  l'nria,   pngcs  4'|  i  -"«y.) 

P.  255.     tldiimla\at   *   1  i  parabolam 

1'.  256.  7  asyiiiplolwn  *  Il  so  |  lum  (/>/,  45)  *  12  3.  Pl  4-  *  l"  liyperhola 
*   Imi^.  \fii.   /.rs  lignes  poiirliu-cs  ne  sont  prix  iracccs  cl  le  point  )i  n'est  pris  rote. 

P.  257.  8  Archimedipam  *  !)  GllIh:]GHI-;  -k  \l)  /près  ;v]nvUi\.-.. 'i  lu /i^ne  G\i,  \n 
(iti.  jHiis  Mom  eninnieiiee  un  nouvel  iiliiiéii.  ic  dli  ArcliimediPa  *  l(i  ('iiiii  -k  17  AU  ad 
A0|A11,A0   •  2.">  ci'im   *   ])arallolugi-alcmi    *   iiarallnuraiiimmn 

I'.  258.  l 't  I  ei'go  if^'/T,  4f>  )  *  22  parallelogi-ainmos  *  2:!  Arclihiu'd.Ta  *  2i  <-ur\a 
iii  IMi 

P.  259.  4  Ai-ohimcdaRa  *  G  hyporl)ol;c  (iiiissi  10)  *  22  Jùiire  GK  et  ad  est  iiiiermlé  : 
ad  parallologrammiun  sub  Gl>:,  in  GII,  ila  parallcloi,'rammiim  siib  GK,  in  GE  *  GA|G11 

P.  260.  2  livpcrbdia  iniissi  C.  Il)  *  S  cuiii  *  l:î  cii)ii  *  l'J  paraijola  *  22 1  Sil 
iTii.  17)    *   AGMCJAGlUi   -k  2(i  CKJIÎC 

P.  261.      '►  eiiin    *    Fii;.  i  1 3.  f.es  lettres  \\  \  ne  soin  pns  insen'les.    -k   20  EN"]liV 

P.  262.     G  VCIUG   *   27  AlîGRjAKOIi 

P.  263.    2  (piodjipjic    *    2/:i  ropra:"sciUatcs    *    1!  ad  |  ■>  {/^n.    (S)   *  ."i  Arcliimed;eo 

*  15  AIGC]AI(;H    *    Vi'j,.  \\i.  Les  li^'iirs  A\),\)V.  ne  sont  /),is  Iriirées. 

P.  264.     :!  cum  («mv/ 0,  21)    *  -iGEJEG 

P.  265.  Il  parallolo,!,M-ainimini]ilt  njoiité  rlevnnt.  *  20  |  ncnipo  ( /'«.  4'J  '  *  22  para- 
iiîllograiiinuini   -k  'il   iijH.    *   28  2;|3. 

P.  266.      l  livpcrliiila    *    11   polcstalis](Hiaiilitalis 

I'.  267.  .">  (llqnad.  (trois  l'ois;  meinc  nliréeidtioii  jnir  lu  siiile)  *  10  U]V  (  (/'■  iiieine 
ensuite)    *    11    cimi    *    Il  —  .V.]. J.V  —  qiiad.    *    IS  —  oin.    *    28  .\q.|\(; 

P.   268.     2/.'!   l'..  qiiad.    *    G  clciib.    {inenie   (ihréeiiition   par  In  siiile)    *     10   ;pquaU> 

*  II)  i|iiail. 


•fii- 


P.  269.      1  |loco  (/>/,  ')o  )    *•   3  qiiad.    *    Il  re.|i'ub.  nid),  {i/eii.r  fois  :  même  iilm-e, 
lion  pur  In  suite)  *    qe.lQl'.    *   q(:i.|(iuad.  quadr.  (aussi  lil;  mais  OO  21,  qii.  (pi.  22.  2.'!, 
qii.  (pia.  2ri)   *•   ivqiialisjx   *    l'.t  (|c.JQV.  ciib.  ( ///r»'.v  quad.  ciib.  2.'i  ) 

P.   270.     :\  i\e.Y){'.  In  \"'  fois:  i\n.  enh  In  seriinile  et  i)iir  la  siiiti-    -k    (|q.  |  ipi.  (|il.  (  «w.vi 

7,  niiiis  ipia.   cpia.    10  I    *    S  liypcrbohe    -k    10  (|.|  l.'ahréeiation   ordinaire  est  ilésornuiis 

qu.;    loiiiefois   (pia.   In    i"'  j'ois,   2'>)    *     Il   jiai'aljokt)    •*•    20    fori'clatis    *    Sri  —]-i- 

It  (111.  cil.  , 

k   2i   sivc — !--- (cqnalo 

.>        ,  ,  ...         ,  H  fl"-  '"  ^ 

P.    271.      I    (/".    Oi)     *     2   ieqiialc     *     3   cxjdo     *     .>   li .   ciib.    n?qiia:i     —j — -y^ — 

*    7  li  lin.  qu.    *    l'ig.    i.jii.   A«  roiirlic  IIOPN  n'est  pas  trneée  et  la  lettre  0  n'est  pas 
insrrile 


VAIIIANTES   ET  NOTES   CRITIQUES.  WS 

I'.  272.  7  iinLcstiUiLiiis  Ipi-.TSlaiililMis  *  !)  ignolariini]ignoi-atiim  -k  \'\\'V.]VC,  *  i-J  sta- 
lum  *•  ;!.)  a[)|ili('alo  *  2.S  It,  quad.  —  A  qii.  aiqiinli;  li,  iiiiad.  *  lîdcùin  *  ;t'2  ad  basini  UN, 
sive  ad  1»  applicalis  est  iiitcrcidr  31  <q}rcs  applicala 

I'.  273.     1  ad  U  applicala  cv/ /■(■/(■/(■  «/«-Av  a^ipialia   *   datojcurvo   *   "i  |  eniiil  (/ «.  5»  ) 

*  !l  cuiii  (  m/A.v/  17,  2^>)  *•  Vi\\  (de.  inàiic  cii.iuilc)  -k  17  autcmj  ergo  *■  i\:\  (ihim'in- 
lidiis  :  (pi.  in  et  21!,  I<i  sccninle  fois,  pour  Juj..  IS,  21  Ct  2.'(  pour  F.ij.:  ipiad.  lùllriirs  ri 
pur  lu  suite  juxqu'à  iiiilicatioii  ronlriiirr.    k    i\   (|(|.]qiiad.  qiiad.  (niiiis  ipi.  (pi.  23) 

I*.  274.  3  OMimiiuni  *-  7  ;('(]iiaUir|a'(pialis  *■  11  cxscfpiamur  |sc(piaiiiiir  -k  12  ii, 
(luad.  cuil.  *■  !•;,  cul),  culi.  culi.  *  1  i  cùni  *  li,  (pi.  *  l.'i  I!.  ((uadraluiii  k  21  |  sil  (/'«. 
■Vi)   -k  23  IjasimjMV  «/fw/i'. 

1'.  275.     3  cum    k  V>  MVj.MN 

r.  276.  3  i|C.](piad.  euh.  k  irqnalo  E,  cuho  *  (i  i[.\  i/i'-soriti//is-  /'a//rrvii/lioii  est  i\u., 
smij  iii(/iralioii\  to/ilrttirvs.  k  7  vai(ji'('  •  10  a'tpialc  *  12  curva  .\K()(il)(',ll  k  13  au- 
tliorein    k    iri  c.\l  de 

I'.  277.  1  (|uaila|4.  k  .3  li,  ijuad.  •  K,(piad.  *  .3  1'^  (pi.  (piad.  k  Vipiad.  *  Kl  ipia- 
draliini"  k  prioi'i  *  20  c'x|(lc  k  21  II  (pii  |  in  E,  (pi.  —  li  ipi.  (pi.  (f'ii.  "i4  )  *  "30  I:, 
ipiad.  (piad. 

P.  278.     1   alis   k    12  li,  (pi.  cuil.  lu  V,  (piad.    *•    10  iulcr|iii    *   23  liypcrliula' 

P.  279.     2  (piad.  ciilii    *   3  praxiin   *    I  laiii  (piam    k   pra^ccdcules   *   (i  curva' |ciini' 

*  0  .\,  (piad.  •*  1!,  ([lia.  k  1  l  O  ipiad.  (rt"W  20  )  k  17  11,  (pi.  (pi.  k  -\,  Ou.  k  2<i  li,  (|, 
(pi.    *    V,  (piad.    *•  27  It,  ipiad.    *  2S  Uq.|.\,  qiiad. 

1'.  280.  i  id(|uc|i(l  (pup  •  (i  I  llifc  (/'«,  Vi  )  k  0  .Vl)l!|.\,  11,  (;.  k  11  ipsi  in  |  ipsi  sii; 
•*•   2'i.  Il,  (piad. 

1'.  281.     7  ciiiii  (fiiissi  23)    *   22  K  ciib.  |  culi  (Fn.  5(i) 

P.  282.     i  cM)  V,  (piad.   *  ('i\-.,i\.  k  7  oiiines  K  (piadrati  *   10  !•;,  ipiad.  *   12\'.(pi.i(l. 

*  13  ciiiii   ■!*-   uiiiues  E,  (pi.    *    1.3  ciiiii    k  21  synlliesiiii    *   27  cxpaliaiiduiii 

P.  283.  .3  ciiiii  *  4  (iiiiiK'S  11  in  A  k  ■>  omncs  *  0  rt  13  ()(|.  k  7  a'ipialid  |a'(pi. 
*-  S  E,  (|.   *    10  omncs  ()  (piadrali   k   13  V,  (piadr.   k   1 1  Icrlia  ppiaita   *    IS  V,  (piaiiiald 

P.  284.     2  (7  1)  quad.    *    '.i  cl  omix.   k   "i  ([uai'La  |(piiiila   *  omncs  V  (|uadr.    *   0  illo 

*  10  (piiiUa  |sc\la  *  V|l  *■  l(i  ;ni|ua  1  le  (Krt. 'i;)  *  17  sexUilseplima  *  20  1,  (piadr.i- 
Unii    k   21  scpliiiia  |iicta\a 

P.  285.  i  .\(|.  k  li(|.  in  Oq.  k  3  A:  i{u.  *  oclava  |  iiona  k  7  ciiiii  *  Il  V  (|uad. 
■>*•    12  noaam  ](lccimam    *    l>S  no\cm]dcccm 


l'KAll.MKNl"   Sli|{    [.A  CISSOIDK. 

[  [,('i;(iiis  (le  M.  Cil.   Iloiiry  (Pirrrr  ilr    C/ircm'f,  pa;^i:s    îK-'io).] 

1*.  283.     "21  yssuis   *  "l'I  porpcniJiculns    •  "li  yssoitlis    *  tîi-  yssoido    -k  nsympto 
IV  286.     7  yssoidi    *    10  M  cl  I)  |.MIÎI>   *    i:i  ys-^oidalo    *    17KI|KL 

Kf.hmat.  —    I.  ^'> 


WV  VAIUANTES   ET   NOTES   CUITIQUES. 

1'.  287.  I  vssoidom  -k  applicalis  *  cx]iIg  *  "1  yssoidis  *  i  III|LH  *  7/S  ad  siim- 
niam  rectanim  HI,  HV,  ita  roda  NO  répctc.  *  8,  10,  1:2,  2:j,  20,  28  VO  |N0  *  lit  yssoidis 

*  1!)  rcci.T  -k  22  eu  m   *  IIG  j  IIC  *  23  candem 

W  288.     I,  i,  8  NO]VO  *  .'i  omia  ■*■  Il  yssoidalc 

OBSERVATIONS   SUR   DIOPHANTE. 

{Levons  ilii  rûJilion  (li;  S:imuiil  Funiuil  ;  i()^o:=5.) 

On  a  reproduit  cii  cararlèms  plus  petits  les  lextes  de  Bacliel  (traduction  on  coinnieii- 
taircs),  anxcpiels  se  rapportent  les  observations  de  l'crmat.  Les  leçons  de  liaclict  sont  don- 
nées d'après  rédition  do  Dioplianle  par  Bacliet,  iGu  =  lia. 

La  numérotaiie  fies  oliservations  de  Fermai  et  les  renvois  entre  parentliè.ses  sont 
ajoutés. 

Dans  le  Diopliante  de  Samuel  Fermât,  les  notes  de  son  pore  sont  imprimées  en  ilnliipu'. 
et  précédées  cliaeune  de  la  mention  :  OliSLKVATlO  D.  1".  F.  (DO.MIM  PKTlil  DF  FFUM.VT 
pour  II).  —  Les  indications  de  pagination  {S  avec  le  n°)  ne  se  rapportent  ipi'au  texte  de 
Fermai. 

I'.  291.     i  (piihuscuni[ue   *   cùm    *    ITduasJduos   *■   22  duos />'«.  o/»  .V 

I'.  292.  2  lil).  4.  *  8(7  17  ipialuor]:,  •  10  3o|3  *  IC  ji  ""  ]  lerliam  *  2:i  Extal 
•k   VJ(|uinto   *  2i  Oliptinla 

1'.  293.     1   tres|3.   *   2  corundcm    *    7  Primus]!.    *    Secundus]2.    *    Terlius|3. 

*  .S  nio|)lianl;eam  *    lliiuatuor]4  *    V.\  b'""]')  k   lil>.  '>.  *    19  (.V,  inj)   k  22VI|sexti 

I'.  294.     2  1er]  i.    k   ipuU("r).i    *-  7  |  oliani  (  ,S',  ikSi   k    l.'i  v.  ;,'. 

1'.  295.     1  loco|loci   *   V.  t;.    *    12  quotcnn(pic 

r.  296.  "i  datus  |iliiclus  *  1  ci  omis,  k  18  Iresjj.  *  18/1!)  ipii  ncmpo  unitale  .v»- 
/H-niiit  qualernarium  entre  p<irciitlicsrs.  k  l!l  v.  g.  k  H'ijU'y  nempc  quaternarium  unitale 
snpprantcs  entre  parciiUicscs.   k  'i.'i  produclus. 

1'.  297.     I   trcsjl.    k    11  \ .  ^'.   *    10  prescribitur 

P.  298.     7  cnni    *    17  |  dilTcreuliam  (  .V.  i34) 

P.  299.     10  iteraliouem|opcrationcni 

P.  300.     (!  soquenlis   *    L!  duo  qnadraloquadrala    k    10  qnadraloqnadrala 

P.  301.     I{  operaliuncnijaxpiatioiiem   ■*■    10  mnltiplus   *  22  V.  (i. 

P.  302.  2  cundem   *    iipialuorli.    *    12  superiori    *   21!  v.  i;. 

P.  303.     l  ^!— T7     -  o,   *  '^  vigcsima"|secund.T    *    8  cum    *    l.'l  v.  g.    •    17|condi- 

>  1  iS  4  J   J  184 

lione  (.V.  iG-j)   *   2:i  VI  |0. 
P.  305.     Il  I  esse  (.V,  181)   k    10  poli.u;onis 
P.  306.     .'1  ulcnnipie   ■*•  5/(J  v.  j:.    k   8lcrtia]i.    *    1.")  ciini 
V.  307.      I  (■(  2  V.  g.    k    l:j/li  conficianl  ]coiislitnaiil  {à  corriger  )    k   \Vt  cl  10  ciini 


VAIUANTES   ET  NOTFiS  CUITIQIJES.  W5 

I'.  308.     :!  ci  7  ci'iiii   *    17  i;|N  +  3  (.V.  v>.i<))    *  ^JO  ciim    *   'iS  iiiialiini- 1  j.    *    |ho- 
ilncilur  {rorrif^cz) 

I'.  309.  1   li.    *  -2  lili.  C.    *    i  lil>.   îi.    *   ciim   *    Il  (|iuiUiiir|  J. 

I'.  310.  I  V.  i:.    *    18  liypollic.    *  20  porpciKlic.    •   21  oiiiidi'ui    *r  i|iialu(ir],i 

I'.  311.  -2  Diopliantaeos 

I'.  312.  y  U.  qiinestiono  lib.  î- 

I'.  313.  7  possuiil  .S'   *•    11!  cùiii    *■  21  VcruiitaiiuMi 

1'.  314.  1  cl  21  ciiiu  *-  H  (piiini|ip[M  *  IH  iMiadeiii  *  l.'i  aulliui'c  *  :ll)  (luadrij- 
pliejipiadrali  *  imilale|i, 

P.  315.  :i|  nciiide  (.V.  2j3)   •    I.";  quarU]  |  J. 

r.  316.  2!»  Diopluinliraiii 

I'.  317.  2  V.  1^.    >*•    12  duntaxal   •    17  ciiiii    *   2!  l)iophniila-is 

1'.  318.  1  lV|i.    •  2  fadiciU'i-   -k    l!l  cimdciii 

1'.  319.  If  (0  Fatic.)  est  la  leçon  indii|uéc  dans  le  cominonlairc  de  /.'«  *  i  Los  mots 
entre  parciitlicscs  sont  lires  de  Ui  innr^c  do  S  et  dédiiils  du  eomnieiiUiire  de  Jlii  -k  \"t  pro- 
diicUim 

1'.  320.     Ii|  piinuim  (.V.   '.5())   *   22  v.  .^. 

1'.  321.     X  quadrupla    *   2i-^.V 

1'.   322.     \  w-w;  Jiii    •   27  T;T,';ay<.)/ov  Jid    *    T\  pindlU'liiin 

P.  323.    :(  vciel\ero 

1'.  324.      1  (.V,  2J-2)  *•  !l  fvuii  *   \:\  \.  i\a;vW:\U\\\\  (l>reiiiièrc  foh)  *   lli  D.C. -- 1(  liis  C. 

I".),  2lt  (■/  23  niimis  |    -    *  20  minus  omis. 

1*.  325.     I   -t- ■'.('.  I  —  •^(^   *  (>  iNpKis|A-f-    *   e\ccssiis 

1".  326.      12  ())i5   {iiiissi   \i,    l.'i)     *     IH  —  |h-    *    Il   et    !.-;  (i  |i..    -k     IS  pnipositis 
*   2li  eu  m 

P.  327.     2/3  vigcsimain  qiiartani  librl  sovli.    *■    IS  ipiadraloqn.idrala 
P.  328.     :i  l)ioplianUp;p   -k    l(i  cl  22  cuni 
P.  329.     ::  V.  i;. 

P.  330.     4  qii.Tsitus  Irian.miliis  .S', /(.tfc-;  (Hiaisitiini  IriauijidiMii    •    Il  (.V,  .kji)   *■    qua- 
tuor 11. 

P.  331.     :i  Iriani;.  reclani;. 

P.  332.     7  Diophanta'o    *•    10  rt  1 1  eorundoni    *    17  cuiii 

P.   334.      l  SU|)CtUUt    *    20  TsrjjtXo'.aoTriTa; 


i36  VAIUANTES  ET  NOTES  CHITIOCES. 

1'.  335.  i  \ .  ;;.    *•    l:!  luimcnis   *•    liacccdmil    *    IX  lili.  5. 

P.  336.  1 1  Fdrmauis 

P.  337.  I  a  iprcinicrc  fois)  omis.    *■   G  3()]'ii). 

I'.  338.  1 1  vi^'csimani  (|iiarUiiii    *    lo  scxli    -k    IS  excrpii 

P.  339.  .'i  OioplianUcani  *  S  utiin(|iie 

P.  340.  7  I  laljoriosà  (.9,  339)   *    Il  i|iiailralusj(iuadrala 

P.  341.  ii'i  iniiltnli 

1'.  342.  I  <■/  i  imillali 


ERRAI A 


M    (') 


Pai 

c 

81; 
109 

" 

II'. 

» 

iG- 

lii;iic  4  :  Sii|)|iiiiiioi'  la  vir^'iile  après  lil). 
»       9  :  McUrc  poiiU-vir^'iiIe  après  iiis. 
»      .S  :  La  lettre  0  devrait  Ctre  en  itali(|uc. 
>>      .'1    de  la  note  i.  —  An  lien  de  20  avril,  lire  2G  avril. 

■-'.11  >'  '>  de  la  note  ■.>.  —  La  découverte  de  Ncil  a  été  publiée  par  Wallis  dès 
i(i5g,  dans  la  seconde  Partie  du  Volume  intitule  :  Jolidiiiiis  Wallisii 
.S.  .S.  lit.  J}.,  Gcoiiiclriiv  Profc.tsoris-  .Scwiliani  O.coiiiœ,  Tructiitiis 
duo.  Prier  de  Cycloidc  et  corporihiis  iiidc  i;c/iitis.  J'oslcriur  cpis/o- 
leiris,  in  qiio  o-^iliir  de  cissoidc  et  rorporil/Ui  iiide  ffeiiitis  et  de  ciir- 
vartiin  tiini  liiicaruin  îjOjv-î:'.,  tiiin  stipcrfiiierion  -Xitj<;;io).  O.niiiiir. 
typi.i  Jeademicis  Liclifddiuiiis,  Ami.  Doin.  CID.I'JC.LIX.  —  (aUp 
seconde  partie  est  d'ailleurs  une  réponse  à  nue  lettre  d'Uny^ens  du 
9  juin  1G39  et,  lorsqu'il  récrivit,  Wallis  avait  déjà  pris  connaissance 
de  l'édition  latine  de  la  Céométvie  de  Descartes  par  Sclioolen. 

2tS      »     17,  mettre  une  virgule  après  (/»(•«<«/•. 

iiG      »       4,   niellrc  une  \irgnlc  afirès  aJTwv. 

3)S      u       2     de  la  note  2  eu  remontant.  Au  lieu  de  dehil.  lire  dédit. 

">77      "      ii>.   .\ii  Wcu  (.\c  l'jrr/ionianiiin,  Viro  /'j  rr/ionitirii/n. 

388,  note  1.  Vérification  faite,  la  pièce  du  Ms.  fr.  n.  a.  3280  est  l'original.  L'adresse 
en  est  :   Clarissimo  l'iro  Petro  Danicli  Hiictio  Petrits  Fermât  S.  T. 


(  '  )  Consullcr  les  l'uriaiites  qui  prccùdont,  liotaniiiicnt  pour  les  pages  70  i  -li,  l:i  iléminiTte  <li- 
«irigiiiaux  ayant  iHé  postérieure  à  l'impression. 


TABLE  DE  CONCORDANCE 


ENTUE  L'ÉDITION  DES  OEUVRES  DE  FERMAT  DE  1G79 


KT    l.A    l'Ul'.SENTK    KDITION. 


Paginai 

iuii 

<lu 

Icilitiiin 

lie;  iTi-j 

'.!• 

K.ili 

ai 

1 

lion  niiiiicrolo. 

■J. 

3 

roclo. 

3 

verso,! 

igiic  I. 

3 

verso, 1 

i,i;ne  i3. 

4 

5 

recLo. 

:ï 

verso,  1 

ii;iie  y. 

0 

rcelo, 1 

igné?."). 

(i 

verso. 

G 

vei'so,  1 

ignc  8. 

G 

verso,  1 

igiio  28. 

<■)  verso,  ligne  34- 


Hi'ilvuis 

à 

la  pi'u.soiilf 
cilitioii  (1  ). 

Popes 
TITIIR IV 

i:l;lsissimo  s.  r.  i.  imiincipi  [•iîiidinvnih)  i:tc 35o 

De  cclsissiniu  prini.-i|io  elc jSji 

De  [irinciiiis  ejiisdcm  elc 353 

De  eodem  principe  ele iâ.i 

(Préfiicc)  :  iîrudito  lectohi 355 

Eloge  lie  Monsieur  de  Fermât  ele 3  k) 

Observation  do  Monsieur  de  Kcrmat  sur  Synésius  etc.  30'^ 
Lettre  (le  Monsieur  Descartes  ;i  Monsieur  do  Fermai, 

j).  347,  loin.  3  des  Lettres  de  Monsieur  Descarles.  XXXII 
P.  Ilcrigonius,  loin.  (i.  Oursus  Mallieniatici  p.  08. 

De  Maxiniis  et  Mi/iiinlv 171 

0.  Ismaei  Itullialdus  li.xercitationo  de  l'orisniatilius.  77 
R.  P.  Merscnnus  Ordinis  .Miiiiinoroni,  Ilelloxionuin 

„,.,,.  ,  \  Avcrlisscmcnt. 

rlivsico-iiialnematicarum  ini^.  au { 

■"  '   ■  {     p.  X,  noie  4- 

Suniucl  Sorhcrius  in  pra'faliono  operum  Oiissendi.  .         LXII  note. 


J'aria  Opcrii  Mathcnuitira  1>.  Pciri  dr  Fermât  SciKiloris  Tolosani. 


9 


Ad  locos  jilanos  et  solidos  Isagoge <)i 

Appcndix  ad  Lsagogein  lopicam  oie io3 

Apollonii  l'erg.xi  Libri  duo  do  Locis  plaiiis  restiUili .  3 


(')   Los  cliilTrcs  iiiodcrnes  inili([ucnt  lij.s  pagos  du  iirùscnt  VoluiiU! ;  lo.s  clnlTrus  romains  en  ^'l'aiidcs 
capitales  les  luimûros  des  pièces  do  la  Cori'uspondaiiuo  (pii  seront  puliliees  dans  les  Volumes  suivants. 


'1.38  TABLE  DE  CONCORDANCE. 

raginatiiiii  Hcjiivnis 

de  ;i 

l'édilion  la  pnisciit" 

de  1*171).  l'ditinn. 

Vaeff 

28  Apollonii  PcrgEci  Proposiliones  de  Locis  planis  reslilutip. 

Liber  II -^-9 

44                             De  irqiialiomim  localiuin  transmntationo  ctc 'ii"' 

58                               Novus  sccunilanini  et  ulterioris  onlinis  radiciim  etc.. . .  iSi 

()0                               Appendix  ad  snpeiiorcm  metliodain 1 H j 

(13                             Methodus  ad  disqiiireiulain  maxiniam  et  ininimatii 1  53 

(13  1.  3  en  rem.        Do  langentibus  linoarum  ciir\aruni i34 

fi.i  Cenlrum  gravitatis,  paraboliei  connidis,  ex  eadem  mc- 

tliodo 1 31' 

(■)(')                             Ad  canidom  methodum.  —  Volo  elc 1  \" 

(i()                               Ad  eamdeiii  inetliodiiin.  —  Docirinaiii  etc 1  "i^ 

70                               Oe  conlaclibiis  spli:erieis j>- 

.Sy                             De  lineanim  eurvariiiii  ciiin  lineis  rectis  etc -"i 

104                             Appendix  ad  disserlatioiiem  do  linearuin  etc ■.'.3S 

III                              Do  solutionc  problematiim  ctc 118 

1 1<)                             Pnrisniatum  Eiiclid:Eoriim  renovaUi  doctrina  etc 7'i 

1511  Lettre:  de  Monsieur  tic  Fernuit,  iivcr  qiiclqiiea-iuics  de 

cetlcx  qui  luy  ont  este'  éeritcs  par  plusieurs  />ersoiiues 
de  ((raml  seavoir  sur  tlivcrs  sujets  de  Maliu'nintiques 

ou  de  /'/lysiquc   N  • 

Lettre  de  M.  de  Format  an  U    l'ère  Merscnne  Minime. 

Du  3  jnin  iG3G III 

\/.x                              Au  I!.  P.  Mersonno  Minime.  Du  ■?.  j  juin  iG3f) IV 

laî                               An  R.  I'.  Meisenne  .Miniine.  Dn  ■>.  septembre  lO'it] X 

1-24  Lettre  do  Messieurs  de  Pascal  et  de  Uoberxal  à  M.  de 

Fermât.  A  Paris,  le  iG  anust  iG3G VIII 

I  if)  Letiro  de  .M.  de  Fermât  à  .Messieurs  de  l'ascai  et  de  lUi- 

ber\al.  Dn  ■.^3  anust  iG3G IX 

i33  A  Monsieur  de  Uoberval  Professeur  aux  Malhématiques 

il  Paris VII 

i3{  A  Monsieur  de  Uoberval  Professeur  aux  Malliéniatiqnes 

à  Paris.  Du  16  septembre  iG3G ^1 

p  iii  \  .Monsieur  de  Uoberval  Professeur  aux  Matliémaliques 

y  Paris.  Du  ti  septembre  iG3G XIII 

i38  Lettre  de  Monsieur  de  Uoberval  à  Monsieur  do  Format. 

Du  1 1  octobre  rG3G XIV 

I  \  I  dbjccta  à  D.  de  Format,  advfirsùs  iiropositionem  Mocba- 

nicam  D.  de  Uoberval XVI 

i4y.                             Nova  in  Meclianicis  Tlioorcmata  D.  do  Format V  et  II 


TAI5LE  DE  CONCORDANCE.  439 

l'a(,'iiKiticm  Uenvois 

l'iidition  la  présente 

ilu  i'i7i).  éditiuu. 

I  ^3  l'ropnsilio  Gcostatica  D.  de  Fermât II 

I  U  Projiositio  D.  de  Fermnt  eirca  paraboleii H; 

I  i  j  Lettre  (ic  y\.  de  Fermât  au  U.  Père  Mersemic  do  l'Ordre 

des  Minimes VI 

I  (fi    *  Lettre  lic  .Monsieur  de  Fermai  à  Monsieur  de  Uolicrval  à 

Paris.  Du  (  novembre  i(J3G .W 

147  A  Monsieur  de  Rolierval.  Du  7  décembre  iGjG .Wll 

14s  A  Monsieur  de  lîoberval  à  Paris.  Du  lO  découdire  i(ij(i.  XVlll 

1 5 1  A  .Monsieur  de  lîoberval XI.\ 

i5a  Lettre  de  .Monsieur  do  Uobcrval  à  Monsieur  de  Fermât. 

Du  4  i'^  l'il  ''"7 ^^^^ 

i5'>  Lettre  <le  Monsieur  de  P'erniat  à  Monsieur  <lc  Itoberval  à 

Paris.  Du  20  avril  1G37 X.\l 

i5}  Lettre  do  Monsieur  do  liol)cr\al  à  .Monsieur  do  Format. 

Du  I"  juin  iC38 XXL\. 

liii  Lettre  de  Monsieur  de  Format  à  Monsieur  de  *"* O.WI 

1  ">s  Démonstration  dont  il  est  parlé  dans  la  ieltre  précédente.       C.WII 

Mil  Lettre  de  Monsieur  de  Fermât  à  Monsieur  do  Uoberval  à 

Paris XLII 

iCyt.  A  .Monsieur  do  **'*.  Du  1 H  octobre  itijo XLIV 

iGj  Lettre  do  .Monsieur  de  Uobcrval  à  .Monsieur  de  Format. 

Du  4  aonst  iG4i> XLI 

iGG  Lettre  de  Monsieur  de  Freniclc  à  .Moiisicur  do  Fermai. 

Du  2  aoust  lO  1 1 .XLl.K 

ifiy  Lettre  de   M.  do  Freniclc  à  .M.  de  Format.   Du   G   sep- 

tombro  1G41 L 

173  Lettre  do  M.  do  Format  au  Uévérend  Pore  Mersonne  do 

rurdrc  des  Minimes.  A  Paris XXXVllI 

17G  Lettre  de  Monsieur  do  Format  au  llévcrond  l'orc  Mer- 
senne  de  l'Ordre  des  Minimes.  A  Paris XL 

17S,  1.3  Lettre  de  .Monsieur  de  Format  à  Monsieur  do  Carcasi 

Consoiller  au  Grand  Ccmsoil.  A  Paris 1.111 

17S,   1.4  on  rom.        Lettre   do  .Monsieur  do  Format   à  Monsieur  do  Carcavi 

Consoiller  au  Grand  Conseil.  \  Paris LXI 

179  Lettre  do  .Monsieur  Pascal  à  Monsieur  do  l"'orm,it.  Lo 

29  juillet  iGJ  ; I.XX 

iS3  Table  dont  il  est  fait  mention  dans  la  Lettre  prccédento.         LXXa 

iS^  Lettre  de  Monsieur  Pascal  à  Monsieur  de  Format.  Du 

24  aoust  i(iJ4 l.XXll 


uo 


Pagination 

de 

l'éditinn 

de  ifi79. 


PaRcs 
i88 

■  88 
189 

190 
'9' 

'9« 
193 

196 
'97 
'97 
198 


201 
ao4 

SOS 

9.08 

après  /lo,  ■>.  Fol. 
non  numérotés 


TABLE  DE  CONCORDANCE. 

Renvois 

à 

la  prosente 

édition. 

N"' 

Lettre  de  Monsieur  Pascal  à  Monsieur  de  Fermât.  Du 

27  octobre  iGJl LXXV 

l'roblemata  proposita  à  D.  de  Fermai I.XXIX 

Lettre  de  Monsieur  de  Fermât  ù  Monsieur  le  Clievalier 

Kenclmc  Digby.  Du  ao  avril  iGîy LW.Xll 

l'roblema  propositum  à  D.  de  Fermât LXXXI 

Lettre  de  Monsieur  de  Format  à  Monsieur  le  Clievalier 

Kcndine  Digby.  Du  20  juin  iGjy LXXXllI 

Lettre  de  Monsieur  de  Fermât  à  Monsieur  le  Chevalier 
Kenelme  Digby.  Du  i5  aoust  1C57 LXXXIV 

Remarques  de  M.  de  Fermât  sur  l'Arithmétique  des  In- 
finis de  Monsieur  Wallis  Professeur  de  Géométrie  en 
Angleterre  dans  l'Université  d'Oxford LXXXV 

Lettre  de  Monsieur  le  Chevalier  Digby  à  M.  de  Fermât. 

Du  5  décembre  lOi; I.XXXVIl 

Lettre  de  Monsieur  le  Chevalier  Digby  à  M.  de  Fermât. 

Du  12  décembre  l'iS; LXXX\III 

Lettre  do  Monsieur  le  Chevalier  Digby  à  M.  de  F'ermat. 

Du  i3  lévrier  iG58 I.XXXIX 

Lettera  del    Signer   Digby    al    Signor   di    Fermât.    Di 

r  ->  maggio  iG58 Xt^ll 

Lettre  do  Monsieur  Pascal  à  M.  do  Ferihat.  Do  Bienassis 

le  10  aoust  iGGo CVIII 

Viro  Clarissimo  Dom.  Gassendo  Petrus  de  Fermai.  S.  P. 
De  proportione  quâ  gravia  dccidentia  acceleranlur. . . .     LXII 

Lettre  de  Monsieur  Gassendi  à  Monsieur  de  **** LXII,, 

Lettera  del  Signor  Benedetto  Castelli  Abbate  ili  Verona, 
al  Signor  di  "** V„ 

Viro  Clarissimo  Dom.  de  Hanchiii,  sen.  Thol.  Petrus  de 
Format  S.  P 3GG 

Viro  Clarissiuio  D.  de  Pellisson,  Libellnrum  supplicum 
uiagislro.  Samuel  de  Format,  S.  P 3;3 

(!ede  Deo  seu  Christus  moriens.  D.  Pelri  de  Fermai  Car- 
men ama'b:rum  ad.  D.  Bal/.acum 3;)o 

Cin([  planches  de  figures  gcométri(|nes. 


FIN    DU   TOME    PU  FMI  EH. 


,;v,„', 


l'.nri». —  Imprinierin  GAUTiliEn-ViLLAns  et  fils,  quai  dos  Grands-Augustins,  Wn. 


This  préservation  copy 

was  created,  printcd  and  bound 

at  Bridgeport  National  Bindcry,  Inc., 

in  compliance  with  U.S.  copyright  iaw. 

The  papcr  used  mects  thc  requiremcnts 

of  ANSI/NISO  Z39.48-1992 

(Permanence  of  Paper). 

R  S  D  C 

2003 

(00) 


DATE 

DUE 

GAYLORD 

PniNTED  IN  USA 

WELLESLEY    COLLEGE    LIBRARY 


3  5002  03395  7361 


Science  qQA  3  , F35  ISSla  1 

Fermât,  Pierre  de,  1601- 
1665. 


OEuvres  de  Fermât