Full text of "Opera"

See other formats

1 "
/ 2 _

LIBRARY

OF THE

Theological Seminary,

PRINCETON, N. J.

_ ; A -A. _ .

BR 65 . T3 1839 v.3-4 c.2
Tertullian, ca . 160-ca. 230.

Q. Septimii Florentis
Tertulliani Opera

r-r

••- i • ?;

. ! «*•'.

■. ‘•"J

BIBLIOTHDCA

PATRUM ECCLESIASTICORUM

LATINORUM SELECTA.

AD OPTIMORUM LIBRORUM FIDEM EDITA

CURANTE

E. Q. GER§DOBF

PH. D. AA. M. SER. DUCI SAX. ALT. A CONS. AUL. BIBL. UNIV.
LITT. LIPS. PRAEF. PRIM.

VOIi. TO

QU. SEPT. FLOR. TERTULLIANI OPERA.

PARS IV.

L IP S IV E

SUMTIBUS ET TYPIS BERNH. TAUCHNITZ jlv.

1841.

ail. SEPT. FLOR. TERTVILIAIVl

OPERA.

OPTIMORUM LIBRORUM FIDEM EXPRESSA

CURANTE

E. F. LEOPOLD

PH. D. AA. M. IN GYMNASIO ANNABERGENSI PRAECEPTOR. ORDiN.

PARS IV.

LIBRI POLEMICI ET DOGMATIC!. Pars II.

UPSI AE

SUMT1BUS ET TYPIS BERNH. TAUCHNITZ jum.

1841

j < -!i rs -

• •

' - ■ f- .» -j

. .

! .4r* #a>.q

• ! ■ ' f l«i- ■ T i VIO-. i-.’a.J

- ■*■ p

.■ . .

/ J .'ll 1 .L A iti.'Vi t T|t «tfjtUr£u£

LIBRI

POLEMICI ET DOGMATICI.

PARS II.

Adveisus Hermogenem . p. 1

Adversus Valentinianos . - 37

De came Christi . - 60

De resurrectione carnis . - 93

De anima . - 169

Adversus Praxean . - 247

Adversus Judaeos . - 291

Notitia lit. de editionibus et interpretationibus operum

Tertulliani . - 330

■

.loiTAMOoa *ira

S& MSI

t .tj . . . i •■■c ■ u;:.' i <u.

TV - . - . < • / ttormliA

. . ■ .

. , : 1 . '\>Cs

' •

Pill ~ . t . »a

. •„ . . . . . . r '.i

t . ... . . . :

/ _ _ .

k; .

’ > • , ■ '•

• '-r-amr- . v

» % ,4

. .

ADVERSUS HERMOGENEM.

1. Solemus haereticis compendii gratia de posteritate
praescribere ; in quantum enirn veritatis regula prior, quae
etiam futuras haereses praenuntiavit, in tantum posteriores
quaeque doctrinae haereses praeiudicahuntur, quia sunt,
quae futurae veritatis antiquiore regula praenuntiabantur.
Hermogenis autem doctrina tam novella, denique ad hodier-
num homo in seculo, et natura quoque haereticus, etiam
turhulentus, qui Ioquacitatem facundiam existimet, et impu-
dentiam constantiam deputet, et maledicere singulis officium
bonae conscientiae iudicet. Praeterea pingit illicite, *)
nubit assidue,1 2) legem dei in libidinem defendit, in artem
contemnit, bis falsarius et cauterio et stilo, totus adulter
et praedicationis et carnis, siquidem et nubentium contagio
foetet, nec ipse apostolicus Hermogenes3) in regula per-
severavit. Sed viderit persona, cum doctrina milii quaestio
est. Christum dominum non alium videtur agnoscere,4)
alium tamen facit, quern aliter cognoscit, imo totum, quod
est deus, aufert, nolens ilium ex nihilo universa fecisse.
A Christianis enim conversus ad philosophos, de ecclesia
in academiam et porticuin, inde sumpsit aStoicis materiam
cum domino ponere, quae et ipsa semper fuerit neque nata
neque facta nec initium habens omnino nec finem, ex qua
dominus omnia postea fecerit.

2. Hanc primam umbram plane sine lumine pessimus
pictor illis arguinentationibus coloravit, praestruens, aut

1) Ita cod. Wouweri, et Rigalt. Ccteri: licite. 2) Cf. de

monogamia c. 1G. 3) 2, Tim. 1, 15. 4) Ita cod. Vatic.; Rhen.

et ceteri editt. non alium videtur aliter cognoscere.

Tertull. IV. 1

adv. hermogenem.

dominum de semet ipso fecisse cuncta aut de nihilo aut de
aliquo, ut, cum ostenderit neque ex semet ipso fecisse po-
tuisse neque ex nihilo, quod superest exinde confirmet, ex
aliquo eum fecisse, atque ita aliquid illud materiam fuisse.
Negat ilium ex semet ipso facere potuisse, quia partes ipsi-
us fuissent, quaecunque ex semet ipso fecisset dominus;
porro in partes non devenire ut indivisibilem et indemuta-
hilem et eundem semper, qua dominus. Ceterum si de
semet ipso fecisset aliquid, ipsius fuisset aliquid. Omne
autem, et quod fieret et quod -faceret, imperfectum haben¬
dum , quia ex parte fieret , et ex parte faceret. Aut si
totus totum fecisset, oportuisset ilium simul et totum esse
et non totum, quia oporteret et totum esse, ut faceret se¬
met ipsuin, et totum non esse, ut fieret de semet ipso. Porro
difficillimum: si enim esset, non fieret, esset enim; si vero
non esset, non faceret, quia nihil esset. Eum autem, qui
semper sit, non fieri, sed esse ilium in aevum aevorum.
Igitur non de semet ipso fecisse ilium , qui non eius
fieret1) conditionis, ut de semet ipso facere potuisset. Pro-
inde ex nihilo non potuisse eum facere sic contendit, bonum
et optimum definiens dominum, qui bona atque optima tarn
velit facere, quam sit; imo nihil non bonum atque optimum
et velle eum et facere. Igitur omnia ab eo bona et optima
oportuisse fieri secundum conditionem ipsius. Inveniri au¬
tem et mala ab eo facta, utique non ex arbitrio nec ex
voluntate, quia si ex arbitrio et voluntate, nihil incongruens
et indignum sibi faceret. Quod ergo non arbitrio suo fe-
cerit, inteliigi oportere ex vitio alicuius rei factum, ex ma¬
teria esse sine dubio.

3. Adiicit et aliud: deum semper deum, etiam domi-
num fuisse nunquam non deum. Nullo porro modo potuisse
ilium semper dominum haberi, sicut et semper deum, si non
fuisset aliquid retro semper, cuius semper dominus habe-
retur. Fuisse itaque materiam semper deo domino. Hanc
coniecturara eius iam bine destruere properabo, quam ba-
ctenus propter non intelligentes adiecisse duxi, ut sciant,
cetera quoque argumenta tarn inteliigi quam revinci. Dei
nomen dicimus semper fuisse apud semet ipsum et in se-
rnet ipso, dominum vero non semper; diversa enim utriusque

1) Ed. Fran., Rig. fuerit.

ADV. HERMOGENEM.

conditio; deus substantiae ipsius nomen, id est1) divinitatis,
dominus vero non substantiae, sed potestatis; substantiam
semper fuisse cum suo nomine, quod est deus, postea do-
minus, accedentis scilicet rei mentio. Nam ex quo esse
coeperunt, in quae potestas domini ageret, ex illo per ac-
cessionem potestatis et factus et dictus est dominus, quia
et pater deus est et iudex deus est, non tamen ideo pater
et iudex semper, quia deus semper. Nam nec pater potuit
esse ante filium, nec iudex ante delictum. Fuit autem tem-
pus, cum ei delictum et filius non fuit, quod iudicem et qui
patrem dominum faceret. Sic et dominus non ante ea,
quorum dominus exsisteret, sed dominus tantum futurus
quandoque, sicut pater per filium, sicut iudex per delictum,
ita et dominus per ea, quae sibi servitura fecisset. Argu-
mentari tibi videor, Hermogenes? Naviter scriptura nobis
patrocinatur, quae utrumque nomen ei distinxit, et suo tem¬
pore ostendit. Nam dominus2) quidem, quod erat semper,
statim nominal: in principio fecit deus coelum et terram.3)
Ac deinceps, quam diu faciebat, quorum dominus futurus
erat, deus solummodo ponit: et dixit deus, et fecit deus,
et vidit deus; 4) et nusquam adhuc dominus. At ubi uni-
versa perfecit, ipsumque vel maxime hominem, qui proprie
dominum intellecturus erat, dominus etiam cognominatur:
tunc etiam dominus nomen adiunxit: et aceepit deus domi¬
nus hominem, quem finxit; et praecepit dominus deus.5) Ac
exinde dominus, qui retro deus tantum, ex quo habuit,
cuius esset. Nam deus sibi erat, rebus autem tunc deus,
cum et dominus. Igitur in quantum putabit ideo materiam
semper fuisse, quia dominus semper esset, in tantum con¬
stant nihil fuisse, quia constat dominum non semper fuisse.
Adiiciam et ego propter non intelligentes, quorum Hermo¬
genes extrema linea est, et quidem imvoij/xarct6) illius retor-
quebo adversus ilium. Cum enim neget materiam natam
aut factam, sic quoque invenio domini nomen dep non com-
pelisse in materiam, quia libera fuerit necesse eust, quae
originem non habendo non habuit auctorem, quod erat

1) Ita emend. Rhen.; ed. I. nomen ill ud div. 2) Rhen.

corr. deus. 3) Gen. 1, 1. 4) Gen. 1, 3sqq. 5) Gen. 2, 15 sq.

6) Verbum epinoemata restituerunt e cod. Ursini Wouw. et Rig.;
Rhen. ex poenitentia.

■J. ADV. HERMOGENEM,

nemini serviens. Itaque ex quo deus potestatera suam ex-
ercuit in earn faciendo ex materia, ex illo materia dominum
deurn passa demonstrat hoc ilium tarn diu non fuisse, quarn-
diu fuit hoc.1)

4. Hinc denique incipiam de materia retractare, quod
earn deus sibi comparet, proinde non natam, proinde non
factam, proinde aeternam, sine initio, sine fine proposi-
tam. Quis enim alius dei census , quam aeternitas ? quis
alius aeternitatis status , quam semper fuisse et futurum
esse ex praerogativa nullius initii et nullius finis? Hoc
si dei est proprium, solius dei erit, cuius est proprium,
quia si et alii adscribatur, iam non erit dei proprium, sed
commune cum eo, cui et adscribitur. Nam etsi sunt, qui
dicuutur dii sive in coelo sive in terra nomine, ceterum
unus deus pater, ex quo omnia,2) quo magis apud nos solius
dei esse debeat, quod dei proprium est, et ut dixi iam non
proprium esset, qui alterius esset. Quod, si deus est,3)
unicum sit necesse est, ut unius sit. Aut quid erit unicum
et singulare , nisi cui nihil adaequabitur? quid principale,
nisi quod super omnia, nisi quod ante omnia, et ex quo
omnia? Haec deus solus habendo unus est.4) Si et alius
habuerit, tot iam erunt dii, quot habuerint, quae dei sunt.
Ita Hermogenes duos deos infert. Materiam parem deo
infert. Deum autem unum esse oportet, quia quod sum-
mum sit, deus est; summum autem non erit, nisi quod uni¬
cum fuerit; unicum autem esse non poterit, cui aliquid
adaequabitur; adaequabitur autem deo materia, cum aeterna
censetur.

5. Sed deus deus est, et materia materia est. Quasi
diversitas nominum comparationi resistat, si status idem
vindicetur. Sit et natura diversa, sit et forma non eadem,
dummodo 5) ipsius status una sit ratio. Innatus deus, an
non et innata materia? Semper deus, an non semper et
materia? Ambo sine initio, ambo sine fine, ambo etiam
auctores universitatis, tarn qui fecit, quam de qua fecit.
Neque enim potest non et materia auctrix omnium deputari,

1) Rig. v. hoc delevit. 2) 1 Cor. 8, 5. 3) Coil. Wouweri :
quod si dei, unicum etc. 4)Gelenius, ed. Fran., Rig. Haec
deus solus habendo est,et8olus liahendo unuses t. 5)
Rhen. ed. I. dum nomini; sed deinde ed. d u mmodo.

ADV. HER MO GEN EM.

*»

de qua universitas consistit. Quomodo respondebit? Non
statim materiam coniparati deo, si quid dei habeat, quia
non totum habendo non concurrat in plenitudinem compa-
ratiouis? Quid deo reliquit amplius, ut non totum dei mate-
riae dedisse videatur, vel qua, inquit, et sic habente mate¬
ria, salva sit deo et auctoritas et substantia,1) qua solus
et primus auctor est, et dominus omnium censeatur. Ve¬
ritas autem sic unum deum exigit, defendendo, ut solius
sit, quicquid ipsius est. Ita enim ipsius erit, si fuerit so¬
lius, et ex hoc alius deus non possit admitti, dum nemini
licet habere de deo aliquid. Ergo, inquis, nec nos habemus
dei aliquid; imo habemus et habebimus, sed ab ipso, non
a nobis. Nam et dei erimus, si meruerimus illi esse, de
quibus praedicavit: ego dixi, vos dii estis,2) et stelit deus
in ecclesia deorum;3) sed ex gratia ipsius, non ex nostra
proprielate, quia ipse est solus, qui deos faciat. Materiae
autem proprium facit, quod cum deo habet; aut si a deo
accepit, quod est dei, ordinem dico aeternitatis, potest et
credi et habere illam cum deo aliquid, et deum illam non
esse. Quale est autem, cum confitetur ille aliquid cum deo
habere, et vult solius dei esse, quod materiam non negat
habere?

6. Dicit salvura deo esse, ut et solus sit et primus et
omnium auctor et omnium dominus et nemini comparandus;
per quae nec est materia, ei quoque adscribit.4) Ille5)
quidem deus, contestabitur deus, et iuravit nonnunquam per
semet ipsum,6) quod alius non sit, qualis ipse. Sed men-
dacem cum faciet Hermogenes; erit enim et materia, qualis
deus, infecla, innata, inilium non habens nec finem. Dicet
deus: ego primus.7) Et quomodo primus, cui materia
coaetanea est? Inter coaetaneos autem et contemporales
ordo non est. Aut et materia prima est? Extendi, inquit,
coelum solus.8) Atquin non solus, cum ea enim extendit, de
qua et extendit. Cum proponit, salvo dei statu fuisse ma-

1) Sic emend. Rlien.; ed. I. et autoritatis et substan¬

tiae. 2) Ps. 82, 6. 3) ibid. v. 1. 4) Ita scripsimuu sua-

dente ed. I. per quae nec est. Materiae qu. adscr, Rlien.

corr. cum cet. editt. quae mox materiae qu. adser. 5)

Ed. Fran., Rig. Ego qu. deus. C) Ies.45, 23. 7) Ies. 41, 4.

44, 6. 48, 12. 8) Ies. 44, 24.

ADV. HERMOGENEM.

teriam, vide, ne ei reddatur 1) a nobis, proinde salvo statu
materiae fuisse deum, eommuni tamen statu amborum. Sal-
vum ergo erit et materiae, ut et ipsa fuerit, sed cum deo,
quia et deus solus, sed cum ilia. Et ipsa prima cum deo,
quia et deus primus cum ilia, sed et ilia incomparabilis
cum deo, quia et deus incomparabilis cum ilia, et auctrix
cum deo et domina cum deo. Sic aliquid et non totum
materiae habere. Ita illi nihil reliquit Hermogenes, quod
non et materiae contulisset, ut non materia deo, sed deus
potius materiae comparetur. Atque adeo cum ea, quae
propria dei vindicamus semper fuisse, sine initio, sine fine,
et primum fuisse et solum et omnium auctorem, materiae
quoque competant, quaero, quid diversum et alienum a deo
ac per hoc privatum materia possederit, per quod deo non
compararetur? In qua omnia dei propria recensentur, satis
praeiudicant de reliqua comparatione.

7. Si minorem et inferiorem materiam deo, etidcirco
diversam ab eo, et idcirco incomparabilem illi contendit,
ut maiori, ut superiori: praescribo non capere ullam demi-
nutionem et humiliationem, quod sit aeternum et innatum,
quia hoc et deum faciat tantum, quantus est, nullo minorem
neque subiectiorem, imo omnibus maiorem et sublimiorem.
Sicut enim cetera, quae nascuntur aut finiunt, et idcirco
aeterna non sunt, semel opposita fini, quae et initio admit-
tunt ea, quae deus non capit, deminutionem dico interim
et subiectionem, quia nata et facta sunt; ita et deus ideo
ea non capit, quia nec natus omnino nec factus est. Ma¬
teriae autem status talis est. Igitur et duobus aeternis, ut
innatis, ut infectis, deo atque materia, ob eandem rationem
communis status, ex aequo habentibus id, quod neque dimi-
nui nec subiici admittit, id est aeternitatem, neutrum dici-
mus altero esse minorem sive maiorem , neutrum altero
humiliorem sive superiorem, sed stare ambo ex pari magna,
ex pari sublimia, ex pari solidae et perfectae felicitatis,
quae censetur aeternitas. Neque enim proximi erimus
opinionibus nationum, quae si quando coguntur deum con-
fiteri, tamen et alios infra ilium volunt. Divinitas autem
gradum non habet, utpote unica, quae si et in materia erit,

1) Ita cod. Wouw. et Rig. ; Rhen. ne irrideatur — fuisse
deus.

A D V. HERMOGENEM,

ut proinde innata et infecta et aelerna, aderit utrobique, quia
minor se nusquam potent esse. Quomodo ergo discernere
audebit Hermogenes, atque ita subiicere deo materiam, ae-
ternam aeterno, innatam innato, auctricem auctori? dicere au-
dentera: et ego prima, e,t ego ante omnia, et ego, a qua
omnia; pares fuimus, simul fuimus; ambo sine initio, sine fine;
ambo sine auctore, sine deo. Quis me deus subiicit con-
temporali, coaetaneo, si, quia deus dicitur, habeo et ego
meum nomen? Aut ego sum deus, aut ille materia, quia
ambo sumus, quod alter est nostrum. Putas ifaque materi¬
am deo non comparasse, quam scilicet subiiciat illi?

8. Atquin etiam praeponit illam deo, et deum potius
subiicit materiae, cum vult eum de materia cuncta fecisse.
Si enim ex ilia usus est ad opera mundi, iain et materia
superior invenitur, quae illi copiam operandi subministra-
vit, et deus subiectus materiae videtur, cuius substantiae
eguit. Nemo enim non eget eo , de cuius utitur; nemo
non subiicitur ei, cuius eget, ut possit uti; sic et nemo de
alieno utendo non minor est eo, de cuius utitur, et nemo,
qui praestat de suo uti, non in hoc superior est eo, cui
praestat uti. Itaque materia ipsa quidem deo non eguit,
sed egenti se deo praestitit divitem et locupletem et
libcralem1) minori, opinor, et invalido et minus idoneo
de nihilo facere quae velit. Grande revera beneficium
deo contulit, ut haberet hodie, per quem deus cogno-
sceretur et omnipotens vocaretur, nisi quod iam non omni-
potens, si non et hoc polens , ex nihilo omnia proferre.
Sane et sibi praestitit aliquid materia, ut et ipsa cum deo
possit agnosci, coaequalis deo, imo et adiutrix, nisi quod
solus earn Hermogenes cognovit, et haercticorum palriar-
chae philosophic Prophetis enim et .apostolis usque adhuc
latuit, puto et Christo.

9. Non potest dicere deum ut dominum materia usum
ad opera mundi; dominus enim non potuit esse substantiae
coaequalis. Sed precario forsitan usus est, et ideo. pre-
cario, non dominio, ut, cum ea mala esset, de mala tamen
sustinuerit uti, scilicet ex necessitate mediocrilatis suae,
qua non valebat ex nihilo uti, non ex potestate, quam si

1) Ita cod. Wonvv. et Rig.; Rlien. sed eguisse deo pr.
divitem et locuplete et liljerali etc.

A D V. HERMOGENEM,

habuisset omnino ut deus in materiam, quam malam norat,
ante earn in bonum convertisset ut dominus et bonus, ut
lta de bono, non de malo uteretur. Sed quia bonus qui-
dem, dominus autem non, ideo, qualem habuit, tali, usus
necessitatem suam ostendit cedentem conditioni materiae,
quam, si dominus fuxsset, emendasset. Sic enim Hermogeni
respondendum est, cum ex dominio defendit deum materia
usum, et de re non sua, scilicet non facta ab ipso, lam
ergo malum ab ipso, qui est mali, si non auclor, quia nou
effector, certe permissor, quia dominator. Si vero materia
nou et ipsius, qua malum dei non est; de alieno ergo usus,
aut precario usus est, qua egens eius, aut et iniuria, qua
praevalens eius. His enim tribus modis aliena sumuntur,
iure, beneficio, impetu, id est dominio, precario, vi. Do¬
minio non suppetente, eligat Hermogenes , quid deo con-
gruat, precario an vi de materia cun eta fecisse. Non ergo
melius censuisset deus, nihil omnino faciendum, quam pre¬
cario aut vi faciendum, et quidem de malo?

10. Nonne etiamsi materia optima fuisset, aeque in-'
decorum sibi existimasset de alieno, licet bono? Fatue
satis, si ita1) gloriae suae caussa molitus est mundum, ut
debitorem se alienae substantiae ostenderet, et quidem non
bonae. Ergo, inquit, ex nibilo faceret, ut mala quoque
arbitrio eius imputarentur? Magna, bona fide , caecitas
haereticorum pro huiusmodi argumentatione, cum ideo aut
alium deum bonum et optimum volunt credi, quia mali au-
ctorem existiment creatorem, aut materiam cum creatore
proponunt, ut malum a materia, non a creatore deducant,
quando nullus omnino deus liberetur ista quaestione, ut non
auctor mali videri proinde possit, quisquis ille est, qui ma¬
lum etsi non ipse fecit, tamen a quocunque et unde unde
passus est fieri. Audiat igitur et Hermogenes, dum alibi
de mali ratione distinguimus, interim se quoque nihil egisse
bac sua iniectione. Ecce enim, etsi non auctor, sed ad-
sentator mali invenitur deus, qui malum materiae tanto
sustinuit de bono ante mundi constitutionein, quam ut bonus
et mali aemulus emendasse debuerat. Aut enim potuit
emendare, sed noluit; aut voluit quidem, verum non potuit

1) Sic emend, nhen.; ed. I. licet bono factae satis. Ila-
q u e gloriae etc.

ADV. HERMOGENEM.

mfirmus deus. Si potuit et noluit, malus et ipse, quia
malo favit, et sic iam habetur auctor eius, quod licet non
iustituerit, quia tamen, si noluisset illud esse, non esset,
ipse iam fecit esse, quod noluit non esse. Quo quid est
turpius? Si id voluit esse, quod ipse noluit fecisse, adver-
sum semet ipsum egit, cum et voluit esse, quod noluit fecisse,
et noluit fecisse , quod voluit esse. Quasi bonum voluit
esse, et quasi malum noluit fecisse. Quod non faciendo
malum iudicavit, id sustinendo bonum pronunliavit. Malum
pro bono sustinendo, et non potius eradicando, adsertor
eius inventus est, male, si per voluntatem, turpiter, si per
necessitatem; aut famulus erit mali deus aut amicus, cum
materiae malo conversatus, nedurn etiam de malo eius
operatus.

11. Et tamen unde nobis persuadet Hermogenes, ,
malam esse materiam? Non enim poterit non malum dicere,
cui malum adscribit. Nam definimus deminutionem et sub-
iectiouem capere non posse, quod sit aelernum,1) ut alii
coaeterno inferius deputetur. Ita et nunc nec malum diei-
mus competere illi, quia nec subiici ex hoc possit, quod
nullo modo potest subiici, quia aeternum est. Sed cum
alias summum bonum constet esse, quod sit aeternum, ut
deus, per quod solus est deus, dum aeternus est, et ita
bonus, dum deus: quomodo materiae inerit malum, quam ut
aeternam summum bonum credi necesse est? Aut si, quod
aeternum est, poterit et mali capax esse, poterit hoc et in
deum credi, et sjne caussa gestivit malum a deo transferre,
si competit et aeterno, competendo materiae. Iam vero, si
quod aeternum est, malum potest credi, invincibile et in-
suuerabile erit malum ut aeternum. Et turn nos frustra
laboramus de auferendo malo ex nobis ipsis,2) turn et deus
hoc frustra mandat et praecipit, imo et iudicium frustra
constituit deus iniuslitia utique puniturus. Quodsi tunc
erit mali finis,3) cum praeses eius diabolus abierit in ignem,
quern praeparavit illi deus et angelis eius,4) prius in pu-
teum abyssi religatus,5) cum revelatio filioruin dei redeme-

1) Emendatio Rlienani; ed. I. non posse. Qoodsi ita
erit aeternum. 2) 1 Cor. 5, 13. 3) Sic emend, e ms. VVou-

wer. Rlien. ed. I. Et tamen nos frustra — ipsjs, cum et
deus — in iustitia utique puniturus, quilt us contra ma-
luin finis. 4) Matth. 25, 41. 5) Apocal. 20, 3.

ADV. HER MO GEN EM.

rit conditionem a malo, utique vanitati subiectam,1) cum
restituta innocentia et integritatc conditiouis pecora con-
dixerint bestiis, et2) parvuli de serpentibus luserint,3) cum
pater filio posuerit inimicos sub pedes,4) utique operarios
mali : utique si finis malo competit, necesse est competierit
initium, erntque5) materia habens initium, habfendo et finem
mali. Quae enim malo deputantur, secundum mali statum
comnutantur.

12. Age nunc malam ac pessimain credamus esse
< materiam, utique natura, sicut deum bonura et optimum
.credimus, proinde natura; porro naturam certain et fixam
haberi oportebit, tam in malo perseverantem apud materiam,
quam et in bono apud deum inconvertibilem et indemuta-
bilem. Scilicet qua, si demutabitur natura, in materia, de
malo in bonum demutari poterit, et in deo de bono non
in malum?6) Hoc loco dicet aliquis: ergo de lapidibus
filii Abrahae non suscitabuntur, et genimina viperarum non
facient poenitentiae fructum, et filii irae non fient filii pa-
cis,7) si natura mutabilis non erit? Temere ad ista exem-
pla respicies, o homo; non enim competunt ad caussam
maleriae, quae innata est, ea quae nata sunt, lapides et vi-
perae et homines; horura enim natura habendo institutionem
, habere poterit et cessationem. Materiam vero tene semel
aeternam determinatam, ut infectam, ut innatam, et ideo
indemutabilis et incorruptibilis naturae credendam, ex ipsi-
us etiam sententia Hermogenis, quam opponit, cum deum
negat ex semet ipso facere potuisse, quia non demuletur,
quod sit aetemum, amissurum scilicet quod fuerat, dum fit
ex demutatione, quod non erat, si non esset aeternum;
dominum vero aeternum aliud esse non posse, quam quod
est semper. Hac et ego definitione merito ilium repercu-
tiam; materiam aeque reprehendo, cum ex ilia mala, pes-
sima etiam, bona atque optima [a deo] 8) fiunt: et vidit
deus, quia bona, et benedixit ea deus, 9) utique quasi

1) Rhen. ed. I, vanitatis obiectam. Rom. 8, 19. 2)

Rhen. ed. I. nec parvuli. 3) Ies. 11, 6 sqq. 4) Pa. 110, 1.

5) Ita cod. Wouw. et Rig.; Rhen. Itaque si finis — initium.

Erit mat. 6) Sic Rhen. in ed. I. ; deinde ed. deleta negandi par-

ticula: de bono in malum. 7) Matth. 3, 7. 9. Ephes. 2, 3.

8) Vv. uncis inclusa desimt in Rlien. ed. I. Pro vv. mala pessima

videtur scribendum esse: mala ac pessima. 9; Gen. 1, 21 sq.

ADV. HE RM OGRN EM.

optima, non certe quasi mala ac pessima. Demutationem
igitur admisit materia, et si ita est, statum aeternitatis
amisit; mortua est denique sine sua forma;1) sed aetermtas
amitti non potest, quia nisi amitti non possit, aeternitas non
est. Ergo nee demutationem potuit admisisse, quia si ae¬
ternitas est, demutari nullo modo potest.

13. Et quaeretur, quomodo ex ea bona facta sint,
quae ex demutatione nullo modo facta sunt? Unde in mala
ac pessima boni atque optimi semen? Certe nec bona arbor
fructus malos edit, quia nec deus nisi bonus, nec mala arbor
bonos, quia nec materia est nisi pessima. Aut si dabimus
illi aliquid, etiam boni gerrainis, iam non erit uniformis na¬
turae, id est malae in totum, sed tantum2) duplex, id est
bonae et malae naturae. Et quaeretur iterum, an in bono
et malo potuerit convenire luci et tenebris, dulci et amaro.
Aut si potuit utriusque diversitas boni et mali concurrisse,
et duplex natura fuisse materiae amborum ferax fructuum,
iam nec bona ipsa deo deputabuntur, ut nec mala illi im-
putentur, sed utraque species de materiae proprietate sumpta
ad materiam pertinebit. Quo pacto neque gratiam bonorum
deo debebimus, nec invidiam malorum, quia nihil de suo
operatus ingenio.

14. Per quod probabitur manifeste materiae deser-
visse. Nam etsi dicatur, licet ex occasione materiae, suo
tamen arbitrio, bona protulisse, quasi naclus bonum mate¬
riae, quamquam et hoc turpe sit: certe cum ex eadem etiam
mala profert, vel haec utique non de suo arbitrio proferendo
servit materiae, aliud non habens facere, quam ex malo
proferre, invitus utique, qua bonus, ex necessitate, ut invi-
tus, et ex servitute, ut ex necessitate. Quid ergo dignius,
ex necessitate eurn condidisse mala, an ex voluntate, siqui-
dem ex necessitate condidit, si ex materia, ex voluntate, si
ex nihilo. Iam enim sine caussa laboras, ne malorum au-
ctor constituatur deus, quia, etsi de materia fecit, ipsi de¬
putabuntur, qui fecit, proinde quatenus fecit. Plane sic
interest, unde fecerit, ac si de nihilo fecisset, nec interest,
unde fecerit, ut inde fecerit, unde eurn magis decuit. Ma-

1) If a cod. Wouw. et Rig. Ceteri edit!, v. sine non liabent.

2) Rhen. in ed. I. sed et tantum, quae idem inutavit in: sed
iam turn. Sed tantum copula et supervacua est.

A D V. HERMOGENE M.

gis autem eum deeuit ex voluntate fecisse, quam ex neces¬
sitate, id est ex nihilo potius, quam ex materia. Dignius
est deum etiam malorum auctorem liberum credere , quam
servum; quaecunque potestas ei, quam pusillitas, compelit.
Si et sic concedimus, materiam quidem nihil boni habuisse,
dominum vero, si quid boni edidit, sua virtute edidisse,
aliae aeque oborientur quaestiones: primo si bonum in ma¬
teria omnino non fuit, non ex materia bonum factum, quod
materia scilicet non habuit; dehinc si non ex materia, iam
ergo ex deo factum; si nec ex deo, iam ergo ex nihilo
factum. Hoc enim superest secundum Hermogenis dispo-
sitionem.

15. Porro si bonum neque ex materia factum est,
quia non erat in ilia, ut in mala, neque ex deo, quia nihil
potuit ex deo fieri, sicut definit Hermogenes : invenitur
bonum iam ex nihilo factum, ut ex nullo factum, ut neque
ex materia neque ex deo. Et si bonum ex nihilo, cur non
et malum? imo cur non omnia ex nihilo, si aliquid ex ni¬
hilo? nisi si insufficiens fuit divina virtus omnibus producen-
dis, quae aliquid protulerit ex nihilo. Aut si ex materia
mala bonum processit, quia neque ex nihilo neque ex deo,
sequetur, ut ex conversione processerit materiae contra
denegatam aeterni conversionem. Ila unde bonum constitit,
iam negabit Hermogenes inde illud constare potuisse. Ne-
cesse est autem ex aliquo eorum processerit, ex quibus
negavit procedere potuisse. Ceterum si ideo malum non
ex nihilo, ne. dei fiat, de cuius arbitrio videbitur factum,
sed ex materia, ut ipsius sit, de cuius substantia erit fa¬
ctum: et hie, ut dixi, auctor mali habebitur deus, qui cum
eadem virtute et voluntate debuisset omnia bona1) ex ma¬
teria protulisse, aut tantum bona; non omnia tamen bona
protulisset, sed2) etiam mala, utique aut volens esse mala,
si poterat efficere, ne essent, aut non volens efficere omnia
bona, si voluit et non fecit, duin nihil intersit, per infirmi-
ttitem dominus auctor mali exstiterit an per voluntatem.
Aut quae fuit ratio, ut cum bona fecisset quasi bonus, etiam
mala protulisset quasi non bonus, cum non congruentia sibi
solummodo edidit? Quid necesse erat suo opere prolalo

1) Ita cod. Wouav. efr Rig. Ceteri v. bona non habent.

2) V. sed nos adieciinus.

A D V. HERMOGENEM,

etiarn materiae negotium' curare proinde et malum profe-
rendo, solus ut cognosceretur bonus de bono, materia autem
ne cognosceretur mala de malo? Plus bonum floruisset
sine mali afflatu. Nam et Hermogenes expugnat quorun-
dam argumentationes, dicentium mala necessaria fnisse ad
illuminationem bonorum ex contrariis intelligendorum. Ergo
aut nec propterea locus mali proferendi fuit, aut si qua
alia ratio exegit illud induci, cur non et ex nihilo potuerit
induci, ipsa ratione excusatura dominum, ne mali auctor
existimaretur, quae nunc, cum de rnateria operatur, mala
excusat? Si excusat, adeo ubique et undique illuc compel-
litur quaestio , quo nolunt, qui ipsam mali rationem non
examinando nec dignoscendo, quomodo illud aut deo attri-
buant aut a deo separent, pluribus et indignioribus destru-
ctionibus deo1) obiiciunt.

16. Igitur in praestructione liuius articuli, et alibi
forsitan retractandi, equidem definio: aut deo adscribendum
et bonum et malum, quae ex materia fecit, aut materiae ipsi,
ex qua fecit, aut utruinque utrique, quia arnbo sibi obligantur,
qui fecit, et de qua fecit, aut alterum alteri; tertius enim
praeter materiam et deum non est. Porro si dei erit utrum-
que, videbitur deus etiam mali auctor; deus autem, ut bo¬
nus, auctor mali non erit: si materiae2) utrumque, videbi¬
tur materia etiam boni matrix; mala autem in totum materia
boni non erit matrix: si utriusque erit utrumque, in hoc
quoque comparabitur deo materia, et pares erunt ambo, ex
aequo mali ac boni affines; aequari autem deo materia non
dcbet, ne duos deos efficiat: si alterum alterius, utiquedei3)
bonum, et materiae malum, neque malum deo neque ma¬
teriae bonum adscribetur, et bona autem et mala deus de
materia faciendo, cum ea facit. Haec si ita sunt, nescio,
qua possit evadere sententia Hermogenes, qui deum, quo-
quo modo de materia malum condidit, sive voluntate, sive
necessitate, sive ratione, non putet mali auctorein. Porro
si mali auctor est ipse, qui fecit, plane socia materia per
substantiae suggeslum, excludas4) iam caussam materiae

1) Rhen. cum c t. editt. corr. deum. 2) Sic emend.

Wouvv. et Rig.; Rhen. si deus erit utrumque — si materia

utrumque. 3) Emendatio Wouweri; Rhen. deo. 4) Rhen.

coni, excludas vel excludis, quod etiam ceteri editt. probn-
runt; ed. I. excusas.

ADV. HERMOGENEM.

introducendae. Nihilominus enira et per materiam deus
auctor mali ostenditur, si ideo materia praesumpta est, ne
deus mali auctor videretur. Exclusa itaque materia, dum
excluditur caussa eius, superest, uti deum omnia ex nihilo
fecisse constet. Videbimus, an et mala, cum apparuerit,
quae mala, et an mala interim ea, quae putas. Dignius
enim de suo arbitrio produxit haec quoque producendo de
nihilo, quam de praeiudicio alieno, si de materia produxis-
set. Libertas, non necessitas, deo competit; malo voluerit
mala a semet ipso condidisse, quam non potuerit non con-
didisse.

17. Unici dei status hanc regulam vindicat, non aliter
unici, nisi quia solius, non aliter solius, nisi quia nihil cum
illo. Sic et primus erit, quia omnia post ilium; sic omnia
post ilium, quia omnia ab illo; sic ab illo, quia ex nihilo,
ut illi quoque scripturae ratio constet. Quis cognovit sen-
sum domini? ant quis illi consiliarius fuit? aut quern con-
sultatus est? aut viam intelligentiae et scientiae quis de-
monstravit illi? quis tradidit et retribuetur ei?1) Nemo
utique, quia nulla vis, nulla materia, nulla natura substan¬
tiae alterius aderat illi. Porro si de aliquo operatus est,
necesse est ab ea ipsa acceperit et consilium et tractatum
dispositionis, ut viam intelligentiae et scientiae. Pro qua-
litate enim rei operari habuit, et secundum ingenium mate-
riae, non secundum suum arbitrium, adeo ut et mala pro
natura non sua, sed substantiae fecerit.

18. Si necessaria est deo materia ad opera mundi,
ut Hermogenes existimavit, habuit deus materiam longe
digniorem et idoneiorem, non apud philosophos aestiman-
dam, sed apud prophetas intelligendam, sophiam suam sci¬
licet; haec denique sola cognovit sensum domini. Quis
enim scit, quae sunt dei, et quae in ipso, nisi spiritus, qui
in ipso?2) Sophia autem spiritus; haec illi consiliarius
fuit, via intelligentiae et scientiae ipsa est;3) ex bac fecit,
faciendo per illam, et faciendo cum ilia. Cum pararet
coelum, inquit, aderain illi, et cum fortia faciebat super
ventos, quae sursum nubila, et cum firmos ponebat mon-
tes4) eius, quae sub coelo est; ego eram compingens cum

1) Rom. It, 34 sq. 2) 1 Cor. 2, 11. 3) Ie». 40, 14.

4) Rhen. aliique coir, fontes.

ADV. HERMOGENEM.

ipso; ego eram, ad quern gaudebat; quotidie autein oble-
ctabar in persona eius, quando oblectabatur, cum perfe-
cisset orbem, et inoblectabatur in filiis hominumv1) Quis
non hanc potius omnium fontem et originem materiarum
commendet, materiam vero2) non sibi subditam, non statu
diversam, non motu inquietam, non habitu informem, sed
insitam, et propriam, et compositam, et decoram, quali deus
potuit eguisse, sui magis quam alieni egens?3) Denique
ut necessariam sensit ad opera mundi, statim earn condit
et generat in semet ipso. Dominus, inquit, condidit me
initium viarum suarum in opera sua; ante saecula fundavit
me, priusquam faceret terram, priusquam monies colloca-
rentur; ante omnes autem colies generavit me; prior autem
abysso genita sum. Agnoscat ergo Hermogenes idcirco
etiam sophiain dei natam et conditam praedicari, ne quid
innatum et inconditum praeter solum deum crederemus. Si
enira intra dominum , quod ex ipso et in ipso fuit, sine
initio non fuit, sophia scilicet ipsius exinde nata et condita,
ex quo in sensu dei ad opera mundi disponenda coepit
agitari, multo magis non capit sine initio quicquam fuisse,
quod extra dominum fuerit, Si vero sophia eadem dei
sermo est, sensus sophiae,4) sine quo factum est nihil,
sicut et dispositum sine sophia, quale est, ut filio dei, ser-
mone unigenito et primogenito, aliquid fuerit praeter patrem
antiquius, et hoc modo utique generosius, nedum quod in¬
natum nato fortius, et quod infectum facto validius? quia,
quod ut esset nullius eguit auetoris, multo sublimius erit
eo, quod ut esset aliquem habuit auctorem. Proinde si
malum quidem innatum est, natus autem 5) sermo dei,
(eructavit enim, inquit, sermonem optimum,)6) non scio, an
a bono malum possit adduci, validius ab infirmo, ut innatum
a nato. Ita et hoc nomine materiam deo praeponit Her¬
mogenes, praeponendo earn filio, (filius enim sermo, et deus
sermo,7) et ego et pater unum sumus,) 8) nisi quod sustinebit

1) Prov. 8, 27 sqq, 2) Haec est scriptara in cod. Pithoei.

Edd. omnes: et originem commendet* materiam vero

materiarum non etc. 3) Sic emend. Rhen.; cod. Hirsaugien-

sis : alienigenis; Rhen. ed. I. quali deo pot. eguisse? Sui

m. qu. alieni. Denique etc. 4) Coniectura Fr. lunii. Cod.

Pithoei: sensus et sophia; edd. omnes: sensu sophia, et

sine quo etc. 5) Rhen. ed. I. id est sermo dei. 6)

Ps. 45, 2. 7) lo. 1, 1. 8) Io. 10, 30.

A D V. HERMOGEN E M.

aequo animo filius earn praeponi sibi, quae patri adae-
quatur.

19. Sed et ad originate instrumentum Moysi provo-
caDO, unde et diversa pars suspiciones suas ingratis fulcire
conatur, ne scilicet non inde instrui videretur, unde oportet.
Itaque occasiones sibi sumpsit quorundam verborum , ut
haereticis fere mos est, simplicia quaeque torquere. Nam
el ipsum principium, in quo deus fecit et coelum et ter¬
rain, aliquid volunt fuisse, quasi substantivum et corpnlen-
tum , quod in raateriam interpretari possit. Nos autem
unicuique vocabulo proprietatem suam vindicamus, *) prin¬
cipium initium esse, et competisse ita poni rebus incipien-
tibus fieri; nihil enim , quod fieri habet, sine initio esse,
quin initium sit illi ipsum, dura incipit fieri; ita principium
sive initium inceptionis esse verbum, non alicuius substan¬
tiae nomen. lam nunc si principalia dei opera coelum et
terra sunt, quae ante omnia deus fecit suorum esse proprie
principium, quae priora sunt facta, merito sic praefatur scri¬
ptural1 2) in principio fecit deus coelum et terram, quemad-
modum dixisset: in finem deus fecit coelum et terram, si
post universa fecisset. Aut si principium aliqua substantia
est, erit et finis aliqua materia. Plane Iicebit etiam sub¬
stantivum aliquid principium esse alii rei, quae ex ipso sit
futura, ut argilla principium testae, ut semen principium
herbae. Sed cum ita utimur vocabulo principii, quasi ori-
ginis , non quasi ordinis nomine: adiicimus et mentionem
ipsius rei spe.cialiter, quam volumus principium alterius rei.
De cetero si sic ponamus, verbi gratia: in principio fecit
figulus pelvim vel urnam: iam non materiam significant
principium; non enim argillam nominavi principium, sed
ordinem operis, quia figulus ante cetera primum pelvim et
urnam fecit, exinde facturus et cetera: ad ordinationem
operum principii vocabulum pertinebit, non ad originem
substantiarum. Possunt et aliter principium interpretari,
non ab re tamen; nam et in graeco principii vocabulum,
quod est uq^, non tantum ordinativum, sed et potestativum
capit principatum, unde et aQ%ovtag dicunt principes et
magistratus. Ergo secundum hanc quoque significationem

1) Rhen. ed. I. cum vindicamus.

ritoque sic perfectam scripturam.

2) Rlieu. ed. I. m e-

ADV. HERMOGENEM.

principium pro principatu et potestate sumetur. In prin-
cipatu enim et in potestate deus fecit coelum et terrain.

20. Sed ut nihil aliud signified graeca vox, quam
principium, et principium nihil alijud capiat, quam initium,
habemus etiam illam initium agnoscere, quae dicit: domi-
nus condidit me1) in opera sua.2) Si enim per sophiam
dei omnia facta sunt, et coelum ergo et terrain deus faciens
in principio, id est initio, in sophia sua fecit. Denique si
principium materiam significaret, non ita scriptura instru-
xisset : in principio deus fecit, sed ex principio; non enim
in materia, sed ex materia fecisset. De sophia autem po-
tuit dici in principio. In sophia enim primo fecit, in qua
cogitando et disponendo iam fecerat; quoniam, etsi ex ma¬
teria facturus fuisset, ante in sophia cogitando et disponendo
iam fecerat; quoniam, etsi erat initium viarum, quia cogi-
tatio et dispositio prima sophiae fit operatio, de cogitatu
viam operibus instituens, hanc et inde auctoritatem scri-
pturae mihi vindico , quod et deus qui fecit, et ea quae
fecit ostendens , unde fecerit non proinde testatur. Nam
cum in omni operatione tria sint principalia, qui facit, et
quod fit, et ex quo fit, tria nomina sunt edenda in legitima
operis enarratione, persona factoris, species facti, forma
materiae. Si materia non edetur, ubi et opera et operae
operator eduntur, apparet ex nihilo eum operatum. Pro¬
inde enim ederetur ex quo, si ex aliquo fuisset operatus.
Denique evangeliura ut supplementum instrumenti veteris
adhibebo, in quo vel eo magis debuerat ostendi deus ex
aliqua materia nniversa fecisse, quo illic etiam, per quern
omnia fecerit, revelatur. In principio erat sermo; (in quo
principio scilicet deus fecit coelum et terrain;)3) et sermo
erat apud deum, et deus erat sermo; omnia per ilium facta
sunt, et sine illo factum est nihil.4) Cum igitur et hie
manifestetur et factor, id est deus, et facta, id est omnia,
et per quern, id est sermo: nonne et unde omnia facta
essent a deo, per sermonem, exegisset ordo profiteri, si ex
aliquo facta essent? Ita quod non fuit, non potuit scriptura
profiteri, et non profitendo satis prohavit non fuisse, quia
profiteretur, si fuisset.

1) Ed. Fran, et Rig. add. initium viarum suarum. 2)

Prov. 8, 22. 3) Gen. 1, 1. 4) lo. 1, 1. 3.

Tertult.. IV.

ADV. HERMOGENEM.

21. Ergo, inquis, si tu ideo praeiudicas ex nihilo
facta omnia, quia non sit manifesto relatum de materia
praecedenti factum quid, vide, ne diversa pars ideo conten-
dat ex materia omnia facta, quia proinde non aperte signi-
ficatum sit, ex nihilo quid factum. Plane retorqueri quae-
dam facile possunt, non statim et ex aequo admitli, ubi
diversilas caussae est. Dico enim, etsi non aperte scri-
ptura pronuntiavit ex nihilo facta omnia, sicut nec ex ma¬
teria, non tantam fuisse necessitatem aperte significandi de
nihilo facta omnia, quanta esset, si ex materia facta fuis-
sent, quoniam, quod fit ex nihilo, eo ipso, dum non osten-
ditur ex aliquo factum, manifestatur ex nihilo factum, et
non periclitatur, ne ex aliquo factum existimetur, quando
non dernonstretur, ex quo sit factum. Quod autem ex ali¬
quo fit, nisi hoc ipsum aperte declaratur, ex aliquo factum,
dum illud ex quo factum sit non ostenditur:1) periclitabi-
tur primo videri ex nihilo factum, quia non editur, ex quo
sit factum; dehinc, etsi ea sit conditione, ut non possit
videri non 2) ex aliquo, proinde periclitabitur, ex alio longe
factum videri, quam ex quo factum est, dum non proponi-
tur, unde sit factum, lta, si ex nihilo deus cuncta fecisse
non potuit, etsi 3) scriptura non adiecisset, ilium ex nihilo
fecisse': ex materia eum fecisse omni modo debuit edixisse,
si et ex materia fecisset, quia illud in totum 4) habebat in-
telligi, etsi non significaretur. At istud in duhio, nisi
significaretur.

22. Atque adeo spiritus sanctus hanc scriplurae suae
rationem constituit, ut, cum quid ex aliquo fit, et quod fit,
et unde fit, x*eferat. Fructificet, inquit, terra herbam foeni,
seminantem semen secundum genus et secundum similitudi-
nem, et lignum fructuosum faciens fructum, cuius semen iu
ipso in similitudinem. Et factum est sic. Et produxit
terra herbam foeni seminantem semen secundum genus, et
lignum fructuosum faciens fructum, cuius semen in ipso in
similitudinem. Et factum est sic. Et rursus: Et dixit
deus: producant aquae repentia animarum vivarum, et vola-

1) Sic Rig. ; Rhen. aliique: illud dum ex quo factum sit

ostenditur. 2) Praeter Rigaltium edd. oinnes: videri ex

aliquo. 3) V. etsi addidit Rig. 4) Sic cod. Wouw. et

Rig.; ceteri: licet ex materia — in toto.

ADV. HERMO GENEM.

tilia volantia super terrain per firmamentum coeli. Et fa¬
ctum est sic. Et fecit deus cetos magnos, et omnem ani-
mam animalium repentium, quae produxerunt aquae secun¬
dum genus ipsorum. Item post haec: Et dixit deus: pro¬
ducat terra animam viventem secundum genus, quadrupedia
et repenlia et bestias terrae secundum genus ipsorum.1) Si
ergo ex iam factis rebus alias res deus proferens ostendit
per prophetam, et dicit, quid unde protulerit; (quamquam
possiraus unde unde illas prolatas existimare, dumne ex
nihilo; iam enim facta erant quaedam, ex quibus prolalae
videri possent;) si tantam curam instructionis nostrae in-
sumpsit spiritus sanctus, ut sciremus, quid unde processerit:
nonne proinde nos et de coelo et de terra compotes red-
didisset significando, unde ea esset operatus, si de aliqua
materia origo constaret illorum, ut tanto magis ex nihilo
ea videretur operatus, quanto nihil adhuc erat factum, ex
quo operatus videretur? Itaque sicut ea, quae de aliquo
prolata sunt, ostendit, unde prolata sint, ita, quae non osten¬
dit, unde prolata sint, ex nihilo prolata confirmat. Igi-
tur in principio deus fecit coelum et terrain.2) Adoro
scripturae plenitudinem, qua mihi et factorem manifestat et
facta. In evangelio vero amplius et ministrum atque arbi-
trum factoris3) invenio, sermonem.4) An autem de aliqua
subiacenti materia facta sint omnia, nusquam adhuc legi.
Scriptum esse doceat Hermogenis officina. Si non est
scriptum, timeat vae illud adiicientibus aut detrahentibus
destinatum.5)

23. Sed ex sequentibus argumentatur, quia scriptum
sit: terra autem erat invisibilis et incomposita.6) Nam et
terrae nomen redigit in materiam, quia terra sit, quae facta
est ex ilia; et erat in hoc dirigit, quasi quae semper retro
fuerit innata et infecta; invisibilis autem et rudis, quia in-
formem et confusam et inconditam vult fuisse materiam.
Has quidem opiniones eius singillatim revincam; sed interim
volo sic ei respondere. Putamus his articulis materiam
demonstrari. Numquid tamen, quia erat ante omnia, et
tale aliquid esse ex ea factum scriptura significat? Atquin

1) Gen. 1, 11 sqq. 2) Gen. 1, 1. 3) Ita cod. Divionensis.

Edd. omnes: rectoiis. 4) Io, 1, 3. 5) Apoc. 22, 18 gq.

6) Gen. 1, 2.

ADV. HERMOGENEM.

nihil tale signifieat. Fuerit licet materia, quantum sibi
licet, vel potius Hermogeni, potuit et fuisse, et tamen nihil
deus ex ilia fecisse , vel quia non decebat deum alicuius
eguisse, certe quia nec ostenditur quicquam ex materia
fecisse. Sine caussa ergo esset, inquis. Non plane adeo
sine caussa. Nam etsi mundus non est factus ex ilia, sed
haeresis facta est, et quidem hoc impudentior, quod non ex
materia facta est haeresis, sed materiam ipsam potius hae¬
resis fecit.

24. Revertor nunc ad singulos articulos, per quos
putavit significatam esse materiam, et primo de nominibus
expostulabo. Horum enim alterum legimus, quod est terrae,
alterum non invenimus, quod est materiae. Quaero ergo,
cum materiae nominatio non exstet in scriptura, quomodo
ei etiam terrae appellatio accommodetur in alio iam genere
substantiae nota? Quo magis materiae quoque nominatio
exstitisse debuerat, consecuta etiam terrae appellationem,
ut scirem terram commune cum materia esse nomen, ne
illud ei soli substantiae vindicarem, cuius et proprium, in
qua magis notum est, vel ne illud in quamcunque aliam
specieifl, nec utique omni materiae, communicare possem, si
vellem. Cum enim non exstat proprium vocabulum eius
rei, cui commune vocabulum adscribitur, quanto non com-
paret, cui adscribatur, cuicunque alii poterit adscribi. lta
Hermogenes, etsi materiam ostenderet nominatam, deberet.
eandem probare terram quoque cognominatam, utitautrum-
que illi vocabulum vindicaret,.

25. Vult igitur duas proponi terras in ista scriptnra,
unam, quam in prineipio deus fecit, aliam, materiam, ex
qua fecit, de qua dictum sit: terra autem erat invisibilis et
rudis.1) Utique si quaeram ex duabus, cui nomen terrae
accommodari debeat, id dicetur,2) hanc, quae facta sit, ex
ilia, ex qua facta est, vocabulum derivasse, quia veri simi-
lius sit ab origine sobolem potius, quam originem a sobole
vocitari. Hoc si ita est, alia nobis obvolvitur quaestio, an
competat, terram hanc, quam deus fecit, ex ilia, ex qua

1) Gen. 1, 2. 2) Rhen. ed. I. ex duabus, quae cui no¬

men terrae adcommodari id dicetur; deinde ed. e cod.
Gorz. : adcommodare debeat, dicetur. Sed relativuni quae
e v. quaeram temere repetitum est.

ADV. HERMOGENEM.

fecit, cognomentum derivasse. Audio enim apud Hermoge-
nem ceterosque materiarios haereticos terrain quidem illam
informem et invisibilera et rudem fuisse, hanc vero nostram
proinde et formara et conspectum et cultum a deo consecu-
tam, aliud ergo factam, quam erat ea, ex qua facta est.
Porro aliud facta, non potuit cum ea de nomine1) sociari,
a cuius conditione desciverat. Si nomen proprium materiae
illius fuit terra, haec, quae non est materia, aliud scilicet
facta, terrae quoque non capit nomen alienum et statu suo
extraneum. Sed materia facta, id est terra, habuit cum
sua origine consortium nominis , sicut et generis. Non
adeo. Nam et testam, licet ex argilla confectam, iam non
argillam vocabo, sed testam, et electrum, licet ex auro et
argento foederatum, nec argentum tamen nec aurum ap-
pellabo, sed electrum,2) a cuius habitu quod divertit, pa-
riter et a vocatu eius recedit appellalionis, sicut et condi-
tionis proprietate. Quam autem transient de statu terrae
illius, id est materiae, ista terra, vel eo palam est, quod
haec apud Genesin testimonium boni accepit : et vidit
deus, quia bonum,3) ilia autem apud Hermogenem in origi-
nem et caussarn malorum deputatur. Postremo si ideo
haec terra, quia et ilia, cur non et materia haec quoque,
quia et ilia? Imo iam et coelum et omnia, si ex materia
constant, et terrae et materiae vocari debuerunt. Satis
ista de terrae nomine, in quo materiam intelligi voluit,
quod nomen unius elemenli omnes sciunt, natura primum,
dehinc scriptura docente, nisi si et Sileno illi apud Midam
regem adseveranti de alio orbe credendum est, auctore
Theopompo. Sed et deos multos idem refert.

26. Nobis autem unus deus et una est terra, quam
in principio deus fecit. Cuius ordinem incipiens scriptura
decurrere , primo factam earn edicit ; dehinc qualitatem
ipsius edisserit, sicut et coelum primo factum professa: in
principio deus fecit coelum;4) dehinc dispositionem eius
superinducit: et separavit inter aquam, quae erat infra fir-
mamentum, et quae erat super firmamentum , et vocavit
deus firmamentum coelum,5) ipsum quod in primordio fe-
cerat. Proinde et de homine : et fecit deus bominem, ad

1) Rig. cum ea denominatione sociari. 2) Gf. adv

Prax. c. 27. 3) Gen. 1, 31. 4) Gen. 1, 1. 5) Gen. 1, 7 sq.

AD V. HERMOGENEM.

imaginem dei fecit ilium ;*) dehinc, qualiter fecerit, reddit:
et finxit deus hominem de limo terrae, et afflavit in faciem
eius flatum vitae, et factus est homo in animam vinam.-)
Et utique sic decet narrationem inire, primo praefan, postea
prosequi, nominare, deinde describere. Alioquin vavum, si
eius rei, cuius nullam praemiserat mentionem, id est mate-
riae ne ipsum quidem nomen, subilo formam et habitum
promulgavit, ante enarrat, qualis esset, quam an esset;
ostendit figuram deformati, nomen abscondit. At quanto
credibilius secundum nos eius rei dispositionem scnptura
subiunxit, cuius institutionem simulque nominalionem prae-
misit? Quam denique integer sensus est: in prmcipio deus
fecit coelum et terram , terra autem erat inyisibilis et
rudis , 3) quam deus scilicet fecit, de qua scnptura cum
maxime edixerat? Nam et „autem“ ipsum velut fibula con-
iunctivae particulae ad connexum narration! appositum est:
terra autem. Hoc enim verbo revertitur ad earn, de qua
supra dixerat, et alligat sensum. Adeo aufer bine autem,
et soluta compago est, ut tunc possit de alia terra dictum

videri: terra erat invisibilis et rudis. .

27. Sed tu supercilio capitis et nutu digiti accommo-
dato altius tollens et quasi retro iactans: erat, inquis, quasi
semper fuerit, scilicet innata et infecta, et ideirco materia
credenda At ego sine ullo lenocinio pronuntiationis sim-
pliciter respondebo, de omni re posse dici erat, etiam de
ea, quae facta, quae nata sit, quae ahquando non fuerit,
et quae materia non sit. Omne enim , quod habet esse,
unde unde habet, sive per initiura sive sine initio, hoc
ipso , quod est , etiam erat dicetur. Cui competit prima
verhi positio in definitionem, eiusdem etiam declinatio veibi
decurret in relalionem. Est definitionis caput, erat rela-
tioni facit. Hae sunt argutiae et subtilitates haereticorum,
simplicitatem communium verborum torquentes m quaestio-
nem. Magna scilicet quaestio est, si erat terra, quae facta
est Sane discutiendum , an ei competat invisibilem et
rudem fuisse, quae facta est, an ei, ex qua facta est, ut

eiusdem sit erat, cuius et quod erat.

28. Atquin non tantum probabimus istum habitum

l) Gen.l, 21.

* i) Gen. 2, 1.

3) Gen. 1, t.

ADV. HERMOGENEM.

huic terrae competisse , sed et illi alii non competisse.
Nara si nuda materia deo subiacebat, nullo scilicet ele-
mento obstruente, siquidem nondum quicquam erat praeter
ipsam et deum, utique invisibilis esse non poterat, quiaetsi
tenebras volet in substantia fuisse materiae, (cui articulo
respondere debebimus suo ordine,) etiam homini tenebrae
visibiles sunt; hoc enim ipsum, quod sunt tenebrae, videtur,
nedum deo. Et utique si invisibilis esset, nullo modo
cognosceretur qualitas eius. Unde ergo compertus est Her-
mogenes informem et confusam et inquietam illam fuisse,
quae ut invisibilis Iatebat? Aul si hoc a deo revelatum est,
probare debet. Sic et an rudis dici potuerit, expostulo.
Certe enim rude illud est, quod imperfectum est. Certe
imperfectum non potest esse, nisi quod factum est; quod
enim minus factum est, imperfectum est. Certe, inquis.
Ergo materia, quae facta non erat in totum, imperfecta
esse non potuit; quae imperfecta non fuit, etiam rudis non
fuit. Initium non habens, quia facta non fuit, caruit et
rudiraento. Initii enim accidens est rudimentum. Terra
vero, quae facta est, meruit et rudis dici; statim enim,
ut facta est, habuit imperfectae locum aute perfectionem.

29. Siquidem omnia opera sua deus ordine consum-
mavit, incultis primo elementis depalans quodammodo mnn-
dum, dehinc exornatis velut dedicans. Nam et lumen non
statim splendore solis implevit, et tenebras non statim solatio
lunae temperavit, et coelum non statim sideribus stellisque
signavit, et maria non statim belluis frequentavit, et ipsam
terrain non statim varia fecunditate dotavit; sed primo esse
ei contulit, dehinc non in vacuum esse supplevit. Sic enim
et Esaias, non in vacuum, ait, fecit illam, sed inhabitari.1)
Postea ergo quam facta est, futura etiam perfecta; interim
erat invisibilis et rudis, rudis quidem hoc quoque ipso, quod
invisibilis, ut nec visui perfecta simul et ut de reliquo non¬
dum instructa, invisibilis vero, ut adhuc aquis tanquam mu-
nimento genitalis humoris obducta, qua forma etiam affinis
eius caro nostra producitur. Nam et David ita canit: do-
miui est terra et plenitudo eius, orbis terrae, et omnes qui
habitant in ilia; ipse super maria fundavit earn, et super
flumina praeparavit earn.2) Segregatis enim aquis in ca-

1) leg. 45, 18. 2) Ps, 24, 1 sq.

A D V. HERMOGENEM,

vationem sinuum emicantior facta est arida, quae antehac
aquis tegebatur. Exinde itaque et visibilis efficitur, dicente
deo: congregetur aqua in congregationem unam, et videa-
tur arida. 4) Videatur, inquit, non fiat. Iam enim facta
erat, sed invisibilis, usque tunc videri sustinebat. Arida
autem, quod erat futura ex divortio humoris, tamen terra.
Et vocavit deus aridam terrain,2) non materiam. Sic et
perfectionem postea consecuta, desinit rudis baberi, cum
pronuntiat deus: fruticet terra herbam foeni seminantem
semen secundum genus, et secundum similitudinem, et li¬
gnum fructuosum faciens fructum, cuius semen in ipso in
similitudinem.3) Item: producat terra animam vivam se¬
cundum genus, et quadrupedia et repentia et bestias terrae
secundum genus.4) Implevit igitur ordinem suum scriptura
divina. Quam enim praedixerat invisibilem et rudem, ei et
visionem reddidit et perfectionem. Non alia autem materia
erat invisibilis et rudis. Ergo 5) materia erit postea visi¬
bilis et perfecta. Volo itaque videre materiam; visibilis
enim facta est. Volo et perfectam earn recognoscere, ut
ex ilia etiam foeni herbam et ex ilia decerpam lignum fru¬
ctuosum, et ex ilia animalia usui meo famulentur. Sed
materia quidem nusquam, terra vero haec, id est coram.
Hanc video, hac perfruor, ex quo invisibilis et rudis esse
desiit. De qua manifestissime Esaias: haec dicit dominus,
qui fecit coelum, iste deus, qui demonstravit terram et fecit
illam.6) Certe eandem demonstravit, quam et fecit. Quo-
modo demonstravit? utique dicendo : videatur arida; 7) quare
videri iubet, nisi quia retro non videbatur? ut sic quoque
earn non in vacuum fecisset faciendo visibilem et ita habi-
lem.8) Et sic per omnia probatur nobis, hanc, quam in-
colimus, eandem et factam esse a deo et ostensam, nec
aliam fuisse rudem et invisibilem, quam quae et facta et
ostensaest, atque ita: terra autem erat invisibilis et rudis,9)
ad earn pertinet, quam deus cum coelo separavit.

30. Sic et sequentia coniecturam Hermogenis instruere
videbuntur: et tenebrae super abyssum, et spiritus desuper
aquas ferebatur,10) quasi et hae confusae substantiae mas-

1) Gen. 1, 9. 2) ib. v. 10. 3) ib. v. 1 1. 4) ib. v. 24.

5) Cod. Wouw.: Ergo nec materia. 6) lea. 45, 18. 7) Gen.

1, 9. 8) Ies. 45, 18. 9) Gen. 1, 2. 10) ibid.

ADV. HERMOGENEM.

salis illius molis argumenta portendant. Atquin singillatim
definiens tenebras, abyssum, spiritum dei, aquas, nihil
confusum nec in confusione incertum aestimari facit tam
divisa relatio certorum et distinctorum elenientorum. Hoc
quidera amplius, cum situs proprios eis adscribit, tenebras
super abyssum, spiritum super aquas, negavit confusionem
substanliarum, quarum demonstrando dispositionem demon-
stravit etiam distinctionem. Vanissimum deuique, ut ma¬
teria, quae informis inducitur, de tot formarum vocabulis
informis adseveretur, non edito, quid sit iilud corpus con-
fusionis, quod unicum utique credendum est, si informe est.
Uniforme etenim, quod informe est, informe autem, quod
ex varietate confusum est, unam habeat necesse est spe¬
ciem, quod non habel speciem, dum ex multis unam habet
speciem. Ceterum aut habebat in se species istas materia,
de quarum vocabulis intelligenda esset, tenebras dico et
abyssum et spiritum et aquas, aut non habebat. Si enini
habebat, quomodo inducitur non habens formas? Si non
habebat, quomodo agnoscitur?

31. Sed et iilud utique captabitur, de coelo solo et
de terra ista scripturam significasse, quod earn in principio
deus' fecerit, de speciebus autem supra dictis nihil tale, et
ideo eas, quae factae non significentur, ad infectam mate-
riam pertinere. Respondebimus huic quoque scrupulo.
Scriplura divina satis dissereret, si summas ipsas rerum a
deo factas cominendasset coelum et terram, habentes uti¬
que suggestus suos proprios, qui in ipsis summis intelligi
possent. Suggestus autem coeli et terrae primo tunc fue-
rint tenebrae et abyssus et spiritus et aquae. Nam terrae
quidem suberat abyssus et tenebrae. Si enim abyssus infra
terram, tenebrae autem super abyssum, sine dubio et te¬
nebrae et abyssus infra terram. Coelo vero spiritus et
aquae subiacebant, nain si aquae super terram, quae earn
texerant, spiritus autem super aquas, pariter et spiritus et
aquae super terram. Quae vero super terram, ea utique
infra coelum. Et sicut terra abysso et tenebris, ita et
coelum spiritui et aquis incubabat, et complectebantur. Et
ita novum non est, ut id solum, quod continet, nominetur,
qua suramale, in isto autem intelligalur, et quod continelur,
qua portionale. Ecce, si dicam, civitas exstruxit theatrum7
et circum, sccna autem crat talis et talis, et statuae super

A D V. HERMOGENE M.

euripum , et obeliscus super omnia ferebatur, quia non et
has species edixerim factas a civitate, non erunt ab ea cum
circo et theatro? An ideo non adieci factas has quoque
species, quia inerant eis, quae facta praedixeram, et inesse,
quibus inerant, intelligi poterant? Sed vacet hoc exemplum,
ut humanum, aliud de auctoritate scripturae ipsius arripiam.

«* Fecit, inquit, deus hominem de terra, et afflavit in faciem
eius flatum vitae, et factus est homo in animam vivam.1)
Faciem quidem eius hie nominal, sed nec ipsam factam a
deo dixit, costam vero2) et ossa et carnem et oculos et
sudorem et sanguinem 3) postea loquitur, quae nec tunc
facta a deo significavit. Quid respondebit Hermoge-
nes? Numquid et membra bominis ad materiam perti-
nebunt, quia non nominatim facta referuntur? An et haec
in bominis factitatione censentur? Proinde membra erant
coeli et terrae abyssus et tenebrae, spiritus et aquae. In
corporibus enim membra sunt facta, in corporibus et mem¬
bra sunt nominala. Nullum elementum non membrum est
eius dementi, quo continetur. Omnia autem elementa
coelo aut terra conlinentur.

32. Haec responderim pro scriptura praesenti, qua-
tenus hie solorum corporum factitationem commendare vi-
detur coeli et terrae. Scivit esse, qui ultro in corporibus
et membra cognoscerent, et ideo compendio usa est. Pro-
vidit tamen et hebetes et insidiosos, qui dissinmlato tacito
intellectu ipsis quoque membris verbum factitalionis signi-
ficatorium exigerent. Itaque et propter istos singulas spe¬
cies factas docet aliis in locis. Habes sophiam: prior au¬
tem abysso genita sum, 4) dicentem, ut credas abyssum
quoque genitam, id est factam, quia et filios facimus, licet
generemus. Nihil interest facta an nata sit abyssus, dum
initium detur illi, quod non daretur, si materiae subiecta
esset. De tenebris vero ipse dominus per Esaiam r ego,
qui struxi lucem et feci tenebras. 5) De spiritu aeque
Amos: qui solidat tonitruum et condit spiritum, et ad-
nuntiat in homines Christum suum, °) eum spiritum condi-

1) Gen. 2, 7. 2) Rhen. in ed. I. cui tam vero; deinde corr.

cutem vero; Pamel. et Rig. costam vero. 3) Gen. 2, 21. 23.
3, 5. 19. 4, 10. 4) Prov. 8, 24. 5) les. 45, 7. G) Amos.

4, 13. LXX.

A D V. HERMOGENE M.

turn ostendens, qui in terras conditas deputabatur, qui su¬
per aquas ferebatur, libra tor et afflalor et animator uni-
versitatis, non, ut quidam putant, ipsum deum significari
spiritum, quia deus spiritus. Neque enim aquae dominum
sustinere sufficerent, sed eum spiritum dicit, de quo etiam
venti constiterunt, ut ait per Esaiam: quia spiritus a me
exivit, et datum orrinem ego feci. *) Item de aquis eadem
sopbia. Et cum firmos ponebat fontes, quae sub coelo, ego
cram modulans cum ipso.1 2) Cum ergo et eas species pro-
harnus a deo factas, etsi in Cenesi tantummodo nominantur
sine factitationis menlione, respondebitur fortasse ex diver-
so, plane factas eas, sed ex materia, ut stilus quidem
Moysi : et tenebrae super abyssum , et spiritus dei super
aquas ferebatur, 3) materiam sonet, ceterae vero scriptu-
rae, quae ex materia factae sint species, in disperso dc-
monstrent. Ergo sicut terra de terra, ita et abyssus ex
abysso, et tenebrae ex tenebris, et spiritus et aquae ex
spiritu et aquis constiterunt. Et sicut supra diximus, non
potuit informis fuisse materia, si species habebat, ut et
aliae ex ea sint confectae, nisi quod non aliae, sed ipsae
ex seniet ipsis. Siquidem non capit diversas fuisse, quae
iisdem nominibus eduntur, quod iam operatio divina otiosa
videri possit, si, quae fuerant, fecit, cum generosiora es-
sent, quae non erant facta, si fierent. 4) Igitur, ut con- *
cludam, aut materiam tunc significavit Moyses, cum 5)
scribit : et tenebrae super abyssum, et spiritus dei super
aquas ferebatur; 6) aut cum hae species alibi postea de-
monstranlur factae a deo, debuerunt aeque demonstrari ex
materia, quam Moyses praemiserat, factae; aut si species
istas et non materiam significavit Moyses, ubi materia de¬
monstrata sit, quaero.

33. Sed dum illam Hermogenes inter colores sues
invenit, (inter scripturas enim dei invenire non potuerit,)
satis est, quod omnia et facta a deo constat, et ex materia
facta non constat, quae, etiamsi fuisset, ipsam quoque a
deo factam credidissemus, quia nihil innatum praeter deum

1) Ies. 5T, 16. 2) Prov. 8, 28. 3) Gen. 1, 2. 4) Ita

locus videlur emendandus. Rhen. ed. I, si qua ferant fecit, cum

generosiora esset, (Rigalt. generosior esset) quae n. e.

facta, quam si fierent. 5) V. c u m adiecit Rlien, C) Gen. 1,2.

ADV. HERMOGENEM.

praescribentes obtineremus. In bunc usque articulum lo¬
cus est retractatui, donee ad scripturas provocata deficiat
exhibitio raateriae. Expedita summa est: nihil invenio
factum, nihil ex nihiio, *) quia quod factum invenio, non
fuisse eognosco. Etiamsi quid ex aliquo factum est, ex
facto habet censum, ut ex terra herba et fruetus et pecu-
des et figuratio bominis ipsius, ut ex aquis nata tiles et vo¬
latiles animae. Huiusmodi origines rerum ex bis prolata-
rum potero materias appellare, sed factas a deo et ipsas.

34. Ceterum omne ex nihiio constitisse ilia postremo
divina dispositio suadebit, quae omnia in nihilum 2) re-
dactura est. Siquidem et coelum convolvetur ut liber, 3)
imo nusquam fiet cum ipsa terra, cum qua primordio factum
est. 4) Coelum et terra praeteribunt, inquit, 5) coelum
primum et terra prima abierunt, et locus non est inventus
illis, 6) quia scilicet, quod et finitum locum amittit. 7) Sic
et David: opera manuum tuarum coeli; et ipsi peribunt.
Nam et si mutabit illos velut opertorium, et mutabuntur. 8)
Sed et mulari perire est pristino statui, quem, dum mutan-
tur, amittunt. Et stellae quidem de coelo ruent, sicut fici
arbor cum valido commota vento acerba sua amittit,9) mon¬
ies vero tanquam cera liquescent a conspectu domini, 1 °)
cum surrexerit scilicet confringere terram. 1 *) Sed et pa-
ludes, inquit, arefaciam, et quaerent aquam nec inve-
nient; 1 2) etiam mare hactenus. 1 3) Quae omnia etsi ab¬
ler putaverit spiritaliter interpretanda, non tamen poterit
auferre veritatem ita futurorum, quomodo scripta sunt. Si
quae enim figurae sunt, ex rebus consistentibus fiant ne-
cesse est, non ex vacantibus, quia nihil potest ad similitu-
dinem de suo praestare, nisi sit ipsum, quod tali similitu-
dine praestet. Revertor igitur ad caussam definientem,
omnia ex nihiio edita in nihilum perventura. Ex aeterno
enim, id est ex materia, nihil deus interibile fecisset, nec
ex maioribus minora condidisset, cui magis congruat, ex
minoribus maiora producere, id est ex interibili aeternum.

1) Nescio an sit scribendum : niliil non ex nihiio. Cf. cap.
34. 2) Ita emend. Rhen.; ed. I. ex nihiio. 3) Ies. 34, 4.

4) Matth. 24, 21. 5) ib. v. 35. 6) Apoc. 21, 1. '•) Rhen.

ed. I. quod et finitio cum amittit; deinde edd. omnes: quod
etfinit, locum amittit. 8) Ps. 102, 2G sq. 9) Apoc. G, 13.
10) Ps. 9T, 5. 11) Ies. 2, 19. 12) Ies. 41, IT. 13) Ies. 42, 15.

A D V. HERMOGENEM.

Quod et carni nostrae pollicetur, cuius virtutis et potesta-
tis suae hunc iam arrabonem voluit in nobis collocasse, ut
credamus etiam ilium universitatem ex nihilo velut emor-
tuam, quae scilicet non erat, in hoc, ut esset, suscitasse.

35. De cetero vero statu materiae, etsi non est re-
tractandum, (prius enim erat, ut earn esse constaret,) tamen
ac si constiterit, persequendus est ordo, quo magis earn
non esse constet, cuius nec reliquus status consistat, simul
ut contrarietates suas agnoscat Hermogenes. Prima, in¬
quit, facie videtur nobis incorporalis esse materia, exqui-
sita autera ratione recta invenitur neque corporalis neque
incorporalis. Quae est ista ratio recta, quae nihil recti
renuntiat, id est nihil certi? Nisi fallor enim, omnis res
aut corporalis sit necesse est, aut *) concedam interim esse
aliquid incorporale de substantiis duntaxat, cum ipsa sub¬
stantia corpus sit rei cuiusque; certe post corporale et iu- >
corporale nihil tertium. Age nunc sit et tertium, quod

ilia recta ratio Hermogeniana compererit, quae neque cor-
poralem neque incorporalem materiam facit, ubi est, quale
est, quid vocatur, quid describitur, quid intelligitur? tan-
tum hoc ratio renuntiavit, nec corporalem materiam nec
incorporalem.

36. Sed ecce contrarium subiicit, aut alia fortasse
ratio ei occurrit, ex parte corporalem renuntians materiam
et ex parte incorporalem. Iam ergo ne neutrum sit, ulrum-

, que materia censenda est. Erit enim corporalis et incor¬
poralis adversus renuntiationem rectae rationis illius, plane
rationem non reddentis sententiae suae, sicut nec alia red-
dit. Corporale enim materiae vult esse, de quo corpora
edanlur, incorporale vero inconditum motum eius. Si
enim, ait, corpus tantummodo esset, nihil ei incorporale
appareret, id est motus; si vero in totum incorporalis fuis-
set, nullum corpus ex ea fieret. Quanto haec rectior ratio,
nisi quod, si tam rectas lineas ducis, Hermogenes, 1 2) quam
rationi satis, 3) pictor te bardior non est. Quis enim tibi
concedit motum in secundam partem substantiae deputare,

1) Edd. omnes: ut. Rhen. corr. aut corporalis aut incor¬

poralis sit nec. est, ut etc. 2) Emendalio lUienani; ed. I.

rectior rationis si quod sit rectas lineas duciHerm. 3)
Rhen. corr. q u a m r a t i o i s t a.

ADV. HERMOGENEM.

cum substantiva res non sit, quia nec corporalis, sed acci-
dens, si forte, substantiae et corpori, ut actus et pulsus,
ut lapsus, ut casus, ita et motus. Nam si vel *) a semet
ipso quid movetur, actus eius est motus, certe pars sub¬
stantiae non est, sicut tu motum substantiam facis materiae
incorporalem. Omnia denique moventur aut a semet ipsis,
ut animalia, aut ab aliis, ut inanimalia, tamen nec homi-
nem nec lapidem et corporalem et incorporalem dicemus,
quia et corpus habeat et motum, sed unam omnibus for-
mam solius corporalitatis, quae substantiae res est, si qua
incorporalia eis adsunt, aut actus, aut passiones, aut officia,
aut libidines, eorum non portiones deputamus. Quo ergo
facit, portionem materiae in motum disponere, qui non ad
substantiam perlinet, sed ad substantiae habitum ? Quid
enim, si immobilem placuisset tibi indueere materiam, num-
quid immobilitas secunda pars formae videretur? Sic ita-
que nec motus; sed de motu et alibi licebit.

37. Nunc enim video te ad illam rursus rationem re-
verti, quae libi nihil certi renuntiare consuevit. Nam sic¬
ut nec corporalem nec incorporalem infers materiam, ita
nec bonam nec malam allegas, et proinde superargumen-
tans, si enim, inquis, esset bona, quae semper hoc fuerat,
non desideraret compositionem dei; si esset natura mala,
non accepisset translationem in melius, nec quicquam com-
positionis suae applicuisset illi deus tali natura; in vacuum
enim laborasset. Verba haec tua sunt, quorum te et alibi
meminisse oportuerat, ne quid his contrarium inferres. Sed
quoniam de mali et boni ambiguitate super materiam in
praeteritis aliquid retractavimus, nunc ad praesentem et
solain propositionem et argumentationem tuam respondebo.
Nec dicam, et hie te cerium aliquid debuisse pronuntiasse,
aut bonam aut malam aut tertium aliquid, sed nec hie,
quod libi libuit pronuntiasse, custodisse. Rescindis enim,
quod pronuntiasti, nec bonam nec malam, quia, cum dicis:
si esset bona, non desideraret componi a deo, malam por-
tendis, et cum apponis: si esset mala natura, non admitte-
ret in melius translationem, bonam subostendis. Atque ita
et boni et mali affinem constituisti, quams nec bonam nec
malam pronuntiasti. Ut autem argumentationem, qua pu-

1) Edd. omnes: give.

ADV. HERMOGENEM.

tasti te proposilionem tuara confirmaturum, retundam, op-
pono etiam iilud: si bona fuisset materia semper, quare
non desiderasset in melius reformari, quod bonum non de-
siderat, aut non optat, aut non capit profectum, ut fiat de
bono melius? aeque si mala natura fuisset, quare non po-
tuerit a deo convert!, ut a potentiore, ut ab eo, qui lapi-
dum quoque naturara convertere valeat in filios Abrahae? *)
Nempe ergo non tantum comparas dominum materiae, sed
et subiicis, a quo natura materiae devinci et edomari me¬
lius potuisset. 2) Sed et quam hie non vis naturam malam,
alibi te confessum negabis.

38. De situ materiae id tracto, quod et de modo, 3 *)
ut perversitatem tuam traducat. Subiacentem facis deo
materiam, et ulique locum illi, qui sit infra deum. In loco
ergo materia; si in loco, ergo intra locum; si intra locum,
ergo determinatur a loco, intra quern est; si determinatur,
habet lineam extremam, quam, quantum proprie pictor,
agnoscis finem esse omni rei, cuius linea extrema est.
Non ergo erit infinita materia, quae, dum in loco est, a
loco determinatur, et dum determinatur ab illo, extrema
eum linea patitur. At tu infinitam facis, dicens_: infinita
est autem eo, quod semper est. Et si quis discipulorum
tuorum voluerit argumentari, quasi infinitam aevo, non
modo 5) corporis intelligi velis. Atqui corporaliter infini¬
tam, ut corporaliter immensam et incircumscriptam, se-
quentia ostendunt. Unde, inquis, nec tola fabricatur, sed
partes eius. Adeo corpore infinita, non tempore est. Et
obduceris corpoream infinitam faciens, cum locum ei ad-
scribens intra locum et extremam loci lineam includis. Sed
tamen cur non totam earn formaverit deus, non scio, nisi
qua aut invalidus aut invidus. Itaque dimidium eius, quae
non tota formata sit, quaero, ut, qualis tota fuerit, agno-
scam. Debuerat cnim deus ut exemplarium antiquitatis ad
gloriam operis palam fecisse.

39. Sit nunc definitiva, sicut rectius tibi videlur, per
demutationes suas et translationes, sit et comprebensibilis,
ut quae fabricatur, inquis, a deo, quia et convertibilis et

1) Matth. 3, 9. 2) Rhen. corr. edomari in melius non

potuisset. 3) Pam. et Rig. de motu. 4) Rig. infinitatem.

5) Pam.: non motu e or p.

ADV. HEBMOGENEM.

demutabilis et dispartibilis. Derautaliones enim eius, in-
quis, disparlibilem earn ostendunt. Et hie a lineis luis
excidisti, quibus circa personam dei usus es, praescribens
deam illam non ex semet ipso fecisse, quia in partes venire
non posset, qui sit aeternus et manens in aevum ac per hoc
immutabilis et indivisibilis. Si et materia eadem aeterni-
tate censetur, neque initium habens neque fmem , eadem
ratione non poterit pati disperlitionem et demutationem,
qua nec deus. In aeternitatis consorlio posita participet
cum illo necesse est et vires et leges et conditiones aeter¬
nitatis. Atque cum dicis: partes autem eius omnia simul
ex omnibus habent , ut ex partibus totum dignoscatur, uti-
que eas partes intelligi vis, quae ex ilia prolatae sunt, quae
hodie videntur a nobis. Quomodo ergo omnia ex omnibus
habent? utique ex pristinis, quando, quae hodie videntur,
aliter habeant, quam pristina fuerunt.

40. Dicis in melius reformatam materiam, utique de-
terioribus, 1 ) et vis meliora deteriorum exemplarium ferre?
Confusa res erat, nunc vero composita est, et vis ex com-
positis incomposita praeberi? Nulla res speculum est al-
terius, id est non coaequalis. Nemo se apud tonsorem pro
homine mulum inspexit, nisi si qui putat in hac exstructione
mundi disposita iam et compta 2) informem et incultam ma¬
teriam respondere. Quid hodie informe in mundo, quid
retro 3) speciatum in materia, ut speculum sit mundus ma-
teriae? Cum ornamenli nomine sit penes Graecos mun¬
dus, quomodo inornatae materiae imaginem praefert, 4)
ut dicas totum eius ex partibus cognosci? Certe ex illo
toto erit eliam hoc, quod non venit in deformationem, Et
supra edidisti, non to tarn earn fabricatam. 5) Igitur vel
hoc rude et confusum et incompositum 6) non potest in ex-
polilis et distinctis el compositis recognosci, quae nec par¬
tes materiae appellari convenit, cum a forma eius ex mu-
tatione divisa recesserunt.

41. Revertor ad motum, ut ubique te Iubricum osten-
dam. Inconditus et inconfusus et turbulentus fuit materiae

1) Pam. et Rig. de deterioribus. 2) Ita corr. Rhen.; ed. I.
conte nipt a. Pamel. et Rig. dispositae iam et coni ptae. 3)
Ita seripsit Rhen.; ed. I. tetrum. 4) Rhen. corr. refert. 5)
Latinius e ms., Rig. fabricatum. 6) Sic emend. Rhen. e cod.
Gorz. Ed. I. etconfugietniihicomputum.

ADV. HERMOGENEM.

raotus. Sic enim et dllae undique ebullientis similitudinem
apponis. *) Et quomodo alibi alius a te affirmatur? Cum
enim vis materiam nec bonam nec malam inducere, igitur,
iuquis, subiacens materia, aequalis momenti habens motum,
neque ad bonum neque ad malum plurimum vertit. 1 2) Si
aequalis momenti, iam non turbulentus nec cacabacius, sed
compositus et temperatus, scilicet qui inter bonum et ma¬
lum suo arbitrio agitalus, in neutram tamen partem pronus
et praeceps, mediar quod aiunt ginaten ex vi librato im-
petu ferebatur. 3) Haec, inquies, non est, haec turbu-
lentia4)et passivitas non est, sed moderatio et modestia et
iustilia motationis neutram in partem iuclinantis. 5) Plane
si hue et illuc aut in alterum magis proclinaret, 6) tunc
inconcinnitatis et inaequalitatis et turbulentiae denotari
mereretur. Porro si neque ad bonum neque ad malum
pronior erat motus, utique inter bonum et malum ageba-
tur. Et ex hoc quoque materiam determinabilem apparet,
cuius motus nec malo nec bono pronus eo, quod in neu-
trum vertebat, 7) intra utrumque ab utroque pendebat 8) et
hoc nomine ab utroque determinabatur. Sed et bonum et
malum in loco facis, cum dicis motum materiae in neulrum
eorum fuisse propensum. Materia enim, quae in loco erat,
neque hue neque illuc devergens, in loca non devergebat,
in quibus erat bonum et malum. Dans autem locum bono
et malo, corporalia ea facis, faciendo Iocalia, quia, quae
locum habent, prius est, ut corporalia sinl. Denique in-
corporalia proprium locum non haberent, nisi in corpore,
cum corpori accedunt. Ad bonum autem et malum non
devergente 9) materia, ut aut corporalia aut Iocalia non
devergebat. Bonum ergo et malum erras, si substantias
esse vis; substantias enim facis, quibus loca adsignas. Loca
autem adsignas, cum materiae motum ab utraque regione
suspendis.

1) Rhen. ed. I. o p p o n e s ; Rig. a p p o n i s. 2) Sic ed. I. ; Rhen.

corr. vergit. 3) Locus prorsus corruptus. Rhen. scripsit: me¬

diae, quod aiunt, aginae aequilibrato inipelu ferebatur;
quani coniecturam cet.editt.praeterSemlerum uno consensu probarunt.

4) Emendationes Rlienani ceteras in hoc cap. maximain partem rece-

pimus. — Ed. 1. 1 u r b ulen ta. 5) Ed. I. mutation is neutram

partem iudicantis. 6) Ed. 1. autin talererum procliva-

runt. 7) Rhen. verge b at. 8) Ed. I. censebal. 9)Ed.l.

R o n u m a. e t m. n. d e v e rge n t mat.

TgUTUI.L. IV.

34: A D V. HERMOGENEM.

42. Dispersisti omnia, ne cfe proximo, quam con-
traria sibi sint, relucerent. At ego colligam singula et
conferam. Inconditum adseveras motum materiae eamque
adiicis sectari informitatem ; dehinc alibi, desiderare com-
poni a deo. Desiderat formationem, quae sectatur infor¬
mitatem? Aut sectatur informitatem, quae desiderat for-
mationem? Non vis videri deum aequari materiae, et
subiicis, habere illam cum deo communionem. Impossibile
enim, inquis, non habentem illam commune aliquid cum
deo, ornari earn ab ipso. Atquin si commune aliquid ha-
bebat cum deo, non desiderabat exornari ab ipso, pars
scilicet dei per communionem. Aut et deus poterat or-
nari a materia, babendo cum ilia aliquid et ipse commune.
Etiam in hoc necessitali subiicis deum, si fait aliquid in
materia, propter quod earn formaret. Commune autem in¬
ter illos facis, quod a semet ipsis moveantur, et semper mo-
veantur. Quid minus materiae, quam deo adscribis? To-
tum consortium divinitatis hoc erit, lihertas et aeternitas
motus. Sed deus composite, materia incondite moventur.
Tamen divinum proinde, motu proinde libero et aeterno.
Atquin plus materiae das, cui licuit sic moveri, quomodo
deo non licuit.

43. De motu et illud notaverim. Nam secundum ol-
lae similitudinem sic erat, inquis, materiae motus, ante-
quam disponeretur, concretus, inquietus, inapprehensibilis
prae nimietate certaminis. Dehinc subiicis: stelit autem in
dei compositionem, et inapprehensibilem habuit inconditum
motum prae tarditate inconditi motus. Supra certamen
motus *) adscribis, hie tarditatem. Nam de natura mate¬
riae quoties cadas, accipe. Supra iudicas: ~) si autem es-
set materia natura mala, non accepisset translationem in
melius, nec deus aliquid compositionis accommodasset illi;
in vacuum enim laborasset. Finisti igitur duas sententias,
nec materiam natura malam, nec naturam eius a deo po-
tuisse converti. Horum immemor postea infers: 3) at ubi
accepit compositionem a deo et oruata est, cessavit a na—
tura. Si in bonum reformata est, ulique de malo refor-

1) Rhen. corr. et ceteri editt. motui. 2) Ed. I. accipis
supra indices etc. Rhen. et ceteri editt. accipe. Supra dtcis
etc. 3) Ed. I. in fere ns.

ADV. HERMOGENEM.

mata est, et si per compositionem dei, cessavit a natura
mali ; natura cessavit ergo, et mala fuit natura ante com¬
positionem, et desinere potuit a natura post reformationem.

44. Sed et qualiter operatum facias deum, sequilur,
ut ostendam. Plane a philosophis recedis, sed tamen et a
prophetis. Stoici enim volunt deum sic per materiam de-
cucurrisse, quomodo mel per favos. At tu non, inquis,
pertransiens illam facit mundum, sed solummodo apparens
et appropinquans ei, sicut facit quid decor solummodo ap¬
parens et magnes lapis solummodo appropinquans. Quid
simile deus fabricans mundum, et decor vulnerans animum,
aut magnes attrahens ferrum? Nam etsi apparuit deus ma-
teriae, sed non vulneravit illam, quod decor animum; etsi
appropinquavit, sed non cohaesit illi, quod magnes ferro.
Puta nunc excmpla tua competere. Certe si apparendo et
appropinquando materiae fecit ex ilia deus mundum, utique
ex quo apparuit, fecit, et ex quo appropinquavit. Ergo
non fecerat retro, quando *) nec apparuerat illi nee ap-
propinquaverat. Et cui credibile est, deum non apparuisse
materiae, vel qua consubstantiali suae per aeternitatem? ab
ea longe fuisse, quern credimus ubique esse et ubique ap-
parere, cui etiam inanimalia et incorporalia laudes canunt
apud Danielem?1 2) Quanlus hie locus, in quo deus a ma¬
teria tantum distabat, ut neque appareret neque appropin-
quaret ante mundi molitionem? Credo, peregrinatus est
ad illam de longinquo, cum primum ei voluit apparere et
appropinquare.

45. At enim prophetae et apostoli non ita tradunt
mundum a deo factum, apparente solummodo et appropin-
quante materiae, (quia nec materiam ullam nominaverunt,
sed prirno sophiam conditam, initia 3) viarum in opera
ipsius, 4) dehinc et sermonem prolatum, per quern omnia
facta sunt et sine quo factum est nihil, 5) denique sermone
eius coeli confirmati sunt et spiritu ipsius universae virtu-
tes eorum. 6) Hie est dei dextra et manus ambae, per
quas operatus est atque molitus est. 7) Opera enim ma-

1) Transposuimus verba. Editt. omnes : Ergo quando non

fecerat retro, nec appar. 2) Dan. 3, 21. 3) Ed. Fran.,

Rig. initium. 4) Prov. 8, 22. 5) lo. 1, 3. 6) Ps. 33, 6.

7)les. 48, 13.

A D V. HERMOGEN'E M.

nuum tuarum, inquit, coeli, *) per quas et raensus est coe-
lam et palmo terram. 2) Noli ita 3) deo adulari, ut velis
ilium solo visu et solo aecessu tot ac tantas substantias
protulisse , et non propriis viribus instituisse. Sic enim et
Hieremias commendat: deus faciens terram in valenlia sua,
parans orbem in intelligentia sua, et suo sensu extendit
coelos. 4) Hae sunt vires eius, quibus enixus5) totum hoe
condidit. Maior est gloria eius, si laboravit. Denique
septima die requievit ab operibus. Utrumque suo more.
Aut si apparens solummodo et appropinquans fecit hunc
mundum, numquid, cum facere desiit, rursus apparere et
appropinquare cessavit? Atquin magis apparere coepit et
ubique conveniri deus, ex quo factus est mundus. \ ides
ergo, quemadmodum operatione deus universa constituit;
valentia facientis terram, intelligentia parantis orbem, et
sensu extendentis coelum, non apparentis solummodo, nec
appropinquantis, ,sed adhibentis tantos animi sui nisus, so-
phiam, valentiam, sensum, sermonem, spiritum, virtutem.
Quae illi non erant necessaria, ut apparendo tantummodo
et appropinquando perfectus fuisset. Haec autem sunt in-
visibilia eius, quae secundum apostolum fi) ab institutione
mundi faetis eius conspiciuntur, non materiae nescio quae,
sed sensualia ipsius. Quis enim cognovit sensum domini,
de quo exclamat: profundum divitiarum et sophiae, ut inin-
ventibilia iudicia eius et ininvestigabiles viae eius. 7) Quid
haec magis sapiunt, quam ut ex nihilo omnia facta sint?
quae nec inveniri nec investigari nisi a solo deo possent,
alioquin investigabilia, si ex materia sunt investigata et
inventa. 8) Igitur in quantum constitit, materiam nullam
fuisse, ex hoc etiam, quod nec talem competat fuisse, qua-
lis inducitur, in tantum probatur, omnia a deo ex nihilo
facta, nisi quod Hermogenes, eundem statum describendo
materiae, quo est ipse, incouditum, confusum, turbulentum
ancipitis et praecipitis et fervidi motus, documentum artis
suae dum ostendit, ipse se pinxit. J)

iv Ps.102, 26. 2) les. 40,12. 48, 13. 3) Ed. I. Non ita.

4) Ier. 51, 15. 5) Ps. 04, 7. 6) Rom. 1, 20. 7) Rom. 11,

33. 8) Ed. 1. etn on in venta. 0) Ed. 1. in tantum proba-

retur — Hermog. eodem statum describendi materiae,
quod est ipse — document is artis suae de ostendit ipse
pinxit. -

A D V. VAI-ENTINIANOS.

ADVERSUS VALENTINIANOS.

1. Valentiniani, frequentissimura plane collegium in¬
ter haereticos, quia plurimura ex apostatis veritatis, et ad
fabulas facile est, et disciplina non terrelur, nihil magis
curant, quam occultare, quod praedicant; si tamen praedi-
cant, qui occultant. Custodiae ofliciuni, conscientiae offi-
cium est. Confusio praedicatur, dum religio adseveratur.
Nam et ilia Eleusinia, haeresis et ipsa Atticae superstitio-
nis, quod tacent, pudor est. Idcirco et aditum prius cru-
ciant, diulius initiant, quam 1) consignant, cum epoptas 2)
ante quinquennium instituunt, ut opinionem suspendio co-
gnitionis aedificent, atque ita tantam maiestatem exhibei'e
videantur, quantam praestruxerunt cupiditatem. Sequitur
iam silentii officium; attente custoditur, quod tarde inveni-
tur. Ceterum tota in adytis divinitas, tot suspiria epopta-
rum, 3) totum signaculum linguae, simulacrum membri viri-
lis revelatur. Sed naturae venerandum nomen allegorica
dispositio praetendens patrocinio coactae figurae sacrile-
giutn obscurat, et convicium falsi simulacris excusat. Pro-
inde quos nunc destinamus haereticos, sanctis nominibus et
titulis et argumentis verae religionis vanissima atque tur-
pissima figmenta configurantes facili caritati ex divinae co-
piae occasione, quia de multis multa succedere est, Eleusi¬
nia Valentiniana 4) fecerunt lenocinia, sancta silentio ma-
gno, sola taciturnitate coelestia. Si bona fide quaeras,
concreto vullu, suspenso supercilio: altum est, aiunt. Si
subliliter tentes, per ambiguitates bilingues communem fidem
affirmant. Si scire te subostendas, negant, quicquid agno-
scunt. Si cominus certes, fatuam5) simplicitatem sua caede
dispergunt. Ne discipulis quidem propriis ante commit-
tunl, quam suos fecerint. Habent artificium, quo prius per-

1) Rig. Iinguam consignant. 2) Praeter Rigaltium editt.

onines: et porlas. 3) Rhen. in ed. I. tot susp. portarum;

sed deinde correxit: tot siparia portarum; Rig. tota suspiria

epoptarum. 4) Rig. V alen ti nia n i. 5) Sic emend. Rig. ;

Rhen. in ed. I. certe statu am, quae deinde corr. certes,
tuam etc.

ADV. VALENTINIANOS.

suadeant, quarn edoceant. Veritas autem docendo persua-
det, non suadendo docet.

2- Ideoque simplices notamur apud illos, lit hoc tan-
tum, non etiam sapientes, quasi statim deficere cogatur a
simplicitate sapientia, domino utramque iungente: estote
prudentes ut serpentes, et simplices ut columbae. 1) Aut
si nos propterea insipientes, quia simplices: num ergo et
illi propterea non simplices, quia sapientes? Nocentissimi
autem, qui non simplices, sicut stultissinii, qui non sapien¬
tes. Et tamen malim in earn partem meliori sumi vitio, si
forte praestat minus sapere, quam peius, errare, quarn fal-
lere. Porro: facies dei exspectat in simplicitate quaeren-
di, 2) ut docet ipsa Sophia, non quidem Valentini, sed Sa-
lomonis. Deinde infantes testimonium Chrisli sanguine li-
taverunt. Pueros vocem, qui crucem clamant? Nec pueri
erant, nec infantes, id est, simplices non erant. Repue-
rascere nos et apostolus iubet secundum deum, ut malitia
infantes per simplicitatem ; 3) ita demum sapientes sensibus
simul dedi in sapientiae ordinem de simplicitate manan-
tis. 4) In summa Christum columba demonstrare solita est,
serpens vero tentare. Ilia et a priinordio divinae pacis
praeco; ille a primordio divinae imaginis praedo. Ita fa-
cilius simplicitas sola deum et agnoscere poterit et osten-
dere, prudentia sola concutere potius et prodere.

3. Abscondat itaque se serpens, quantum potest, to-
tamque prudentiam in latebrarum ambagibus torqueat; alte
habitet, in caeca detrudatur, per anfractus seriem suam
evolvat, tortuose procedat, nec semel totus, lucifuga bestia.
Nostrae columbae domus simplex, etiam in editis semper
et apertis et ad lucem, amat figuram spiritus sancti, orien-
tem Christi figuram. 5) Nihil veritas erubescit, nisi solum-
modo abscondi, quia nec pudebit ullum aures ei dedere,
eum deum recognoscere, quern iam illi natura commisit,
quern quotidie in operibus omnibus sentit, hoc solo minus
notum, quod unicum non putavit, quod innumeros6) no-

1) Matth. 10, 16. 2) Rig. spectat in simplicitatequae-

rentes. — Sap. Sal. 1, 1. 3) 1 Cor. 14, 20. 4) Praeter Rigal-

tium alii: manandi, alii: araando. 5) Rig. amat figu ra s p.
sancti Orientem, Christi figuram. 6) Ita recte coni. Fr.
Iunius; ceteri: in numero.

adv. valentinianos.

minavit, quod in aliis adoravit. Alioquin a turba eorum
et aliain frequentiam suadere, a domestico principatu ad
incognitum transmovere, a manifesto ad occultum retor-
quere, de limine fidem ofTendere est. lam si et in totam
fabulam inilietur, nonne tale aliquid dabitur te in infantia
inter somni difficultates a nutricula audisse, lamiae turres
et pectines solis? Sed qui ex alia conscientia venerit fidei,
si statim inveniat tot nomina aeonum, tot coniugia, tot ge-
nimina, tot exitus, tot eventus, felicitates, infelicitates dis-
persae atque concisae divinitatis, dubitabiturne ibidem pro-
nuntiare, has esse fabulas et genealogias indeterminatas, *)
quas apostoli spiritus his iam tunc pullulantibus seminibus
haereticis damnare praevenit? Merito itaque non simpli-
ces, merito tantummodo prudentes, qui talia neque facile
producunt neque exserte defendunt, sed nec omnes, quos
edocent, perdocent; ulique astute, ut pudenda; ceterum in¬
humane, si honesta. Et tamen simplices nos omnia sci-
mus. Denique hunc primum cuneum congressionis armavi-
mus, detectorem et designatorem totius conscienliae illo-
rum, primamque banc victoriam auspicamur, quia, quod
tanto impendio abscondilur, etiam solummodo demonstrare
destruere est.

4. Novimus, inquam, optime originem quoque ipso-
rum, et scimus, cur Valentinianos appellemus, licet non
esse videantur. Abscesserunt enim a conditore, sed mi-
nime origo deletur, et si forte mutatur, testatio est ipsa
mutatio. Speraverat episcopatum Valentinus, quia et ingenio
polerat et eloquio. Sed alium ex martyrii praerogativa
loci politum indignatus, de ecclesia authenticae regulae
abrupit, ut solent animi pro prioratu exciti praesumptione
ullionis accendi, ad expugnandam conversus veritatem, et
cuiusdam vetex*is opinionis semini nactus colubroso viam
delineavit. 1 2) Earn postmodum Ptolemaeus intravit, no¬
minibus et numeris aeonum distinctis in personales substan-
tias, sed extra deum determinatas, qlias Valentinus in ipsa
summa divinitatis ut sensus et aflectus et molus incluserat.
Deduxit et Ileracleon inde tramites quosdam et Secundus

1) 1 Tim. 1,4. 2) Ita Rlien. in ed. I.; delude edidit: actu

co I u bros o v. d el. Sed fortasse scribendum est: seinina nactus
col ubro sam viam delineavit.

ADV. VALENTINIANOS.

et magus Marcus. Multum circa imagines iegis Theotimus
operatus est. Ita nusquam iam Valentinus, et tamen Va-
lentiniani, qui per Yalentinum. Solus ad hodiernum An-
tiochiae Axionicus memoriam Valenlini integra custodla
regularum eius eonsolatur. Alioquin tantum se huic hae-
resi suadere permissum est, quantum lupae feminae formam
quolidie supparare sollemne est. Quidni? cum spiritale il-
lud semen suum sic in unoquoque recenseant? Si aliquid
novi adslruxerint, revelationem statim appellant praesumptio-
nem, et charisma ingenium, nec unitatem, sed diversita-
tem. Ideoque prospicimus seposita ilia sollemni dissimuia-
tione sua plerosque dividi, quibusdam articulis etiam bona
fide dicturos: hoc ita non est, et hoc aliter accipio, et
hoc non agnosco. Yarietate enim innovatur regularum
facies; habet etiam colores ignorantiarum.

5. Mihi autem cum archetypis erit limes principalium
magistrorum, non cum affectatis ducihus passivorum disci-
pulorum. Nec undique dicemur ipsi nobis finxisse mate-
rias, quas tot iam viri sanctitate et praestantia insignes,
nec solum nostri antecessores, sed ipsorum haeresiarcha-
rum contemporales, instructissimis voluminibus et prodide-
runt et retuderunt, ut Iustinus, philosophus et martyr, ut
Miltiades, ecclesiarum sophista, ut Irenaeus, omnium doctri-
narum curiosissimus explorator, ut Proculus noster, virginis
senectae et christianae eloquentiae dignitas, quos in omni
opere fidei, quemadmodum in isto, optaverim assequi. Aul
si in totum haereses non sunt, ut qui eas pellunt finxisse
credantur, mentietur apostolus praedicator illarum: porro
si sunt, non aliae erunt, quam quae retractantur. Nemo
tarn oliosus fertur stilo, ut materias habeas fingat.

6. Igitur hoc libello, quo demonstrationem solum
praemittenfes illius arcani, ne quem ex nominibus tam per-
egrinis et coactis et compactis et ambiguis caligo suffun-
dat, quomodo eis usuri simus, prius demandabo. Quorun-
dam enim de graeco interpretatio non occurrit ad expedi-
tam proinde nominis formam , quorundam nec de sexu ge¬
nera conveniunt, quorundam usitatior in graeco uotitia est.
Ilaque plurimuin graeca ponemus; significantiae per pagi-
narum limites aderunt, nec latinis quidem deerunt graeca,

1) 1 Cor. 11, 19.

A D V. V A L E N T I N I A N O S.

sed in lineis desuper notabuntur, ut sigimin hoc sit perso-
nalium nominum propter ambiguitates eorum, quae cum
alia significatione communicant. Quamquam autem distu-
lerim congressionem, solam interim professus narrationem,
sicubi tamen indignitas meruerit suggillari; non erit deli-
batione transpunctoria expugnatio. Congressionis lusio-
nein deputa, lector, ante pugnam. Oslendam, sed non im-
primam vulnera. Si et ridebitur alicubi, materiis ipsis sa-
tisfiet. Multa sunt sic digna revinci, ne gravitate adoren-
tur. Vanitati proprie festivitas cedit. Congruit et veritali
ridere, quia laetans, de aemulis suis ludere, quia secura
est. Curandum plane, ne risus eius rideatur, si fuerit in-
dignus. Ceterum ubicunque dignus risus, officium est. De-
nique hoc rnodo incipiam.

7. Primus omnium Ennius, poeta Romanus, eoena-
cula maxima coeli simpliciter pronuntiavit, elati situs no¬
mine, vel quia Iovem illic epulanteru legerat apud Ilorae-
rum. 1 ) Sed liaeretici quantas supernitates supernitatum,
et quantas subliinitates sublimitatum in habitaculum dei
sui cuiusque suspenderint, extulerint, expanderint, mirum
est. Etiam creatori nostro Enniana coenacula in aedicula-
rum disposita sunt forma, aliis atque aliis pergulis super-
structis et unicuique deo per tolidem scalas distributis,
quot haereses fuerint. Meritorium factus est mundus. In-
sulam Feliculam credas tanta tabulata coelorum, nescio
ubi. Illic etiam Valentinianorum deus ad summas tegulas
habitat. 2) Hunc substantialiter quidem cama t&Imov ap¬
pellant, personaliter vero nQoaQ'/rjV et rrjv ocq^jv, etiam By-
thion, 3) quod in sublimibus habitanti miniine congruebat.
Innatum, immensuin, infinitum, invisibilein aeternumque
definiunt, quasi statim probcnt esse, si talera deliniant,
qualem scimus esse debere, ut sic et ante omnia fuisse di-
catur. Sed ut sit expostulo, nec aliud magis in huiusmodi
denoto, quam quod post omnia inveniuntur, qui ante omnia
fuisse dicuntur, et quidem non sua. Sit itaque Bythios

1) Horn. 11.1, 533 sqq. 2) Ab his verbis usque ad finem libri

Tertullianum et Irenaeum (c. liaer. 1,1 — 12) inter se inirifice conve-

nire, Rhenanus, Iunius, Rigaltius et praeter ceteros Semler demon-
strarunt. Sed propterea ip.sum liltrum non dixerim Tertulliano abiu-
dicandum esse. 3) Rhen. ed. I. hie et deinde: Bythion et By¬
thios; ed. Fran, et Rig. BythonctBythos.

ADV. VALENTINIANOS.

iste infinids retro aevis in maxima et allissima quiele, in
otio plurimo placidae et ut ita dixerim stupentis divinita-
tis, qualem iussit Epicurus; et tamen, quern solum volunt,
dant ei secundam in ipso et cum ipso personam, Ennoeam,
quam et Charin et Sigen insuper nominant. Et forte ac-
cedunt in ilia commendatissima quiete, movere eum de pro-
ferendo tandem initio rerum a semet ipso. Hoc vice semi-
nis in Siges suae velut in geuitalibus vulvae locis collocat.
Suscipit ilia statim, et praegnans efficitur, et parit, utique
silentio, Sige; et quern parit, Nus est, simillimum patri et
parem per omnia. Denique solus hie capere suffieit im-
mensam illam et incomprehensibilem magnitudinem patris.
Ita et ipse pater dicitur et inilium omnium et proprie Mo¬
nogenes. Atquin non proprie, siquidem non solus agnosci-
tur. Nam cum illo processit et femina, Veritas. Monogenes,
quia prior genitus, quanto congruentius Protogenes vocare-
tur? Ergo Bylhios et Sige, Nus et Veritas prima qua¬
driga defenditur Valentinianae facdonis, matrix et origo
cunctorum. Namque ibidem Nus simul acccpit proladonis
suae officium; emiltit et ipse ex semet ipso Sermonem et
Vitam, quae si retro non erat, utique nec in Bylhio. Et
quale est, ut in deo vita non fuerit? Sed et haec soboles,
ad initium universitatis et formati Pleromatis totius emis-
sa, facit fructum, Hominem et Ecclesiam procreat. Habes
Ogdoadem, Tetradem duplicem, ex coniugadonibus mascu-
lorum et feminarum, cellas, ut ita dixerim, primordialium
Aeonum, fraterna connubia Valentinianorum deorum, cen¬
sus omnes sanctitatis et maiestatis haereticae, nescio cri-
minum an numinum turbam, certe fontem reliquae fecun-
ditatis.

8. Ecce enim secunda Tetras, Sermo et Vita, Homo
et Ecclesia, quod in patris gloriam fruticasset, huic *) nu-
mero gestientes et ipsi tale quid patri de suo offerre, alios
ebulhunt fetus proinde coniugales per copulam utriusque
naturae. Hac Sermo et Vita decuriam Aeonum simul fun-
dunt, iliac Homo et Ecclesia, duos amplius, aequiparando
parentibus, quia et ipsi duo cum illis decern tot efficiunt,
quot ipsi procreaverunt. Reddo nunc notnina, quos decu-

1) Khen. corr. H i n c n u m er o etc.

A D V. VALENTIN! A NOS.

riam dixi: Bythios et Mixis *) et Hedone, Acinetos el Syn-
crasis, Monogenes et Macaria. Contra duodenarius nume-
rus hi erunt: Paracletus et Pistis, Patricos et Elpis, Me-
tricos et Agape, Aenos et Synesis, Ecclesiasticus et Maca-
riotes, Theletus 1 2) et Sophia. Cogor hie, quid ista no-
mina desiderent, proferre de pari exemplo. In isclis 3)
Karthaginiensibus fuit quidam rigidissimus rhetor lalinus,
Phosphorus nomine; cum virum fortem peroraret: venio,
inquit, ad vos, optimi cives, de proelio cum victoria mea,
cum felicitate vestra, ampliatus, gloriosus, fortunatus, maxi-
mus, triumphalis. Et scholastici statim familiae Phosphori
qpw acclamant. Audisti Fortunatum et Hedonen et Acine-
tum etTheletum? Acclama familiae Ptolemaei: <jpe£S.4) Hoc
erit Pleroma illud arcanum divinitatis tricenariae plenitudo.
Videamus, quae sint istorum privilegia numerorum, quater-
narii et octonarii et duodenarii. Interim in tricenario fe-
cunditas tota deficit; castrata est vis et potestas et libido
genitalis Aeonum, quasi non et numerorum tanta adhuc
coagula superessent, et nulla alia de paedagogio nomina.
Quare enim non et quinquaginta et centum procreantur?
quare non et sterceiae 5) et syntrophi nominantur?

9. Sed et hoc exceptio personarum est, quod solus
ille Nus ex omnibus immensi palris fruitur notione gaudens
et exsultans, illis utique moerentibus. Plane Nus, quantum
in ipso fuit, et voluerat et tentaverat ceteris quoque com-
municare, quae norat, quantus et quam incomprehensibilis
pater; sed intercessit mater Sige, ilia scilicet, quae et ipsis
haereticis suis tacere praescribit; etsi de patris nutu aiunt
factum, volentis omnes in desiderium sui accendi. Itaque
dum macerantur intra semet ipsos, dum tacita cupidine co-
gnoscendi patrem uruntur, paene scelus factum est. Nam-
que ex illis duodecim Aeonibus, quos Homo et Ecclesia
ediderant, novissima nalu Aeon, (viderit soloecismus, So-

1) Rhen. ex Irenaei c.liaer. lib. 1. c. 1. §. 2. supplevit: Bythios

etlYlixis, Ageratoa e t II e n o n i s , (Rig. Henosis,) Autopliyea

et Hedone etc. 2) Rhen. in ed. I. et Eletus, deinde edidit: et
Theletus. 3) Rhen. coni, et Pam. Rigaltiusque scripserunt: in
scholis. Sed isclae nomen videtur esse punicum. Cf. interpr.
syr. Act. App. 19, 9. 4) Rhen. ed. I. Phosphorifae — Ptole-

maeilai. Cf. Iren. c. haer. 1, 11, 4. 5) Codd. sterceiae, ster-

ceae, stercoiae. Rig. slercolae.

ADV. VALENTINIANOS.

phia enim nomen est,) incontinentia sui sine coniugis The-
leti societate x) prorumpit in patrem inquirere, et genus
contrahit vitii, quod exorsum quidem fuerat in illis aliis,
qui circa Nun, in hunc autem vel in Sophiam derivarat,
ut solent vitia in corpore alibi cognata in aliud mernbrum
perniciem suam efflare. Sed enim sub praetextu dilectionis
in patrem aemulatio superabat in Nun, solum de patre
gaudentem. Ut vero impossibilia contendens Sophia fru-
strarat, et vincitur difficultate et extenditur affectione; mo-
dico abfuit prae vi dulcedinis et laboris devorari et in re-
liquam substantiam dissolvi; nec alias quam pereundo ces-
sasset, nisi bono fato in Horon incursasset, (quaedam et
huic vis est, fundamentum, universitatis illius extrinsecus
custos,) quern et Crucem appellant et Lytroten et Carpi-
sten. Ita Sophia periculo exempta et tarde persuasa, de-
clinata investigatione patris, conquievit, et totam Enthyme-
sin, id est animationera cum passione, quae insuper ac-
ciderat, exposuit.

10. Sed quidam exitum Sophiae et restitutionem ali-
ter somniaverunt: post irritos conatus et spei deiectionem
deformatam earn pallore, credo, et made et incuria for-
mae, uti quae patrem non minus denegatum dolebat quam
amissum. Dehinc in illo moerore ex semet ipsa sola, nulla
opera coniugii, concepit, et procreat feminam. Miraris
haec? Et gallina sortita est de suo parere. Sed et vul¬
tures feminas tantum parere aiunt, et tamen sine masculo
mater. 1 * 3) Et metuere postremo, ne finis quoque insisteret,
haerere de ralione casus, curare de occultatione. Reme¬
dia nusquam. Ubi enim iam tragoediae et comoediae, a
quibus forma mutuaretur exponendi, quod citra pudorem
erat natum? Duin in malis res est, suspicit, convertit ad
patrem, sed incassum enisa, et vires deserebant, in preces
succidit. Tota etiam propinquitas pro ea supplicat, vel

1) Rlien. in ed. I. incont. suisne coniugis Philetis socie¬
tate, deinde e cod. Gorz. incont. suive coni. Ph. satietate. Sed
ex Iren. 1, 2, 2. apparet in Phileti nomine 0 et 0 permutata esse. 2)

ien. corr. id est in Soph. Apud Irenaeum 1. 1. omiaxTjxpe de eiq rov~
TOV TOV TKXQccTQctTiiVTa, interpr. I at.: derivavit autem in hunc Aeonem,
id est Soplnam. 3) Pam. et Rig. ex Iren. I. 1. §. 3. adiecerunt:

nmo quidem contristari propter inconsummationem
generationis, metuere postremo etc.

A D V. VALENTI N I A N O S.

maxime Nus; quidni? caussa mali tanti? Nullus tamen So-
phiae exitus vacuit; omnes aerumnae eius operantur; siqui-
dem et ilia tunc conflictatio in materiae originem perve-
nit; ignorantia, pavor, moeror substantiae fiunt. Ibi de-
mum pater aliquando motus, quem snpra diximus, Horon
per iuonogenen Nun *) in haec promit in imagine sua fe-
mina marem, quia de patris sexu ita variant. Adiiciunt
autem Horon etiam Metagogea, id est circumductorem, vo-
cari et Horotheten, Huius praedicant opera, et repressam
ab illicitis et purgatam a malis et deinceps confirmatam
Sophiam et coniugio restitutam, et ipsam quidem in Plero-
matis censu remansisse; Enthymesin vero eius et illam ap-
pendicem Passionem ab Horo relegatam et crucifixam et '
extra eum 1 2) factam; (malum, quod aiunt, foras!) spirita-
lem tamen substantiam illam, ut naturalem quendam impe-
tum Aeonis, sed informem et inspectatam, 3) quatenus ni¬
hil apprehendisset, ideoque fructum infirmum, et feminam
pronuntiatam.

11. Igitur post Enthymesin extorrem et matrem eius
Sophiam coniugi rcducem ille iterum Monogenes, ille Nous,
otiosus plane de patris cura atque prospectu, solidandis re¬
bus et Pleromati muniendo iamque figendo, ne qua eius-
modi rursus concussio incuteret, 4) novam excludit copu-
lationem, Christum et Spiritum Sanctum. Turpissimum
par5)duorum masculorum; aut femina erit Spiritus Sanctus,
et vulneratur a femina masculus. Numen his datur unum,
procurare concinnationem Aeonum. Et ab eius officii so-
cietate duae scbolae protinus, duae cathedrae, inauguratio
quaedam dividendae doctrinae Valentini. Christi erat, in-
ducere Aconas naturam coniugiorum, (vides, quam rem
plane,) °) et innati coniectationem, et idoncos efficere ge-
nerandi in se agnitionem patris, quod capere eum non sit
neque comprebendere, non visu denique, non auditu com-
poliri eius, nisi per Monogenen. Et tamen tolerabo, quod
ita discunt patrem nosse, ne nossent. Illam magis doctri-

1) In ed. Fran, et Rig.transposita sunt w. motus, per mono-

gonenNun, quem supra diximus, Horon in haec promit

etc. 2) Sic emend. Rig. ex Iren. 1. 1. §. 4. xai tr.ro? cci’tov yevo/ii-
vrjv. Ceteri: aevum. 3) Rhen. et Rig. corr. inspeciatam.

Iren, dveidiov. 4) Rhen. coni, incurreret. 5) Ita emend.

Rig.; ceteri: putem. G) Rhen. eorr. qu. rem piam.

A D V. VALENTINIANOS.

nae i) denotabo perversitatem, quod docebantur, incompre-
hensibile quidem patris caussam esse perpetuitatis ipsorum,
comprehensibile vero eius generations illorum et formatio¬
ns esse rationem. Hac enim dispositione illud, opinor, in-
sinuatur, experiri -) deum, non apprehendi, siquidem inap-
prebensibile eius perpetuitatis est caussa, apprehensible
autem non perpetuitatis, sed nativitatis et formationis,
egentium perpetuitatis. Filiura autem constituunt appre-
bensibilem patris. Quomodo tamen apprehendatur, turn
prolatus Christus edocuit. Spiritus vero Sancti propria, ut
de doctrinae studio omnes peraequati gratiarum actionem
prosequi nossent, el verara inducerentur quietem.

12. Itaque omnes forma et scientia peraequantur;
facti omnes, quod unusquisque; nemo aliud, quia alteri
omnes refunduntur in Nun, omnes in Homines, in Philetos,
et quae feminae, in Sigas, in Zoas, in Ecclesias, in Fortu-
natas, ut Ovidius metamorphoseis suas delevisset, si hodie
maiorem cognovisset. Exinde refe.eti sunt, et constabiliti
sunt, et in requiem ex veritate compositi magno cum gau-
dii fructu hymnis patrem concinunt. Diffundebatur et Ipse
laetitia, ulique bene cantantibus filiis et nepotibus. Quidni
diffunderetur omni iucunditate, Pleromate liberato? Quis
nauclerus non etiam cum dedecore laetatur? Videmus
quotidie nauticorum lascivias gaudiorum. Itaque ut nautae
ad symbolam semper exsultant, tale aliquid et Aeones, unum
iam omnes etiam forma, nedum sentenlia, convenientibus
ipsis quoque novis fratribus et magistris, Christo et Spin-
tu; quod optimum atque pulcherrimum unusquisque flore-
bat, conferunt in medium. Vane, opinor. Si enim unum
erant omnes, ex supra dicta peraequatione vacabat sym-
bolae ratio, quae ferme ex varietatis gratia constat. Unum
omnes bonum conferebant, quod omnes erant. De modo
forsitan fuerit ratio, aut de forma ipsius iam peraequatio-
nis. Igitur ex aere collaticio, quod aiunt, in honorem et
gloriam patris pulcherrimum Pleromatis sidus fructumque
perfectum compingunt, Iesurn; eum cognominant Soterem
et Christum et Sermonem de patruitis, et Omnia iam, ut ex

1) Ita codd. vv. mutavit Rhen.; in ed. I. it a disced on t pa¬
trem nosse, ne nos et illud mag is. Doctrinae etc. 2)
Rhen. corr, ex pedire. '

ADV. VALENTINIANOS.

omnium defloratione constructum, Graculum Aesopi, Pan-
doram Hesiodi, Acci Patinam, Nestoris Cocetum, Miscella-
neam Ptolemaei, Quam propius fait, de aliquibus Atticis
curis pancarpiam vocari, 1 ) a tain otiosis auctoribus nomi-
num. Ut autem tantum sigillarium exlrinsecus quoque in-
ornarent, satellites ei angelos proferunt, par genus, si inter
se potest fieri; si vero Soteri consubstantivos, (ambigue
eniin positum inveni,) quae erit eminentia eius inter satel¬
lites coaequales?

13. Continet hie igitur ordo primam processionem
pariter et nascentii^n et nubentium et generantium Aeo-
num: Sophiae ex desiderio patris periculosissimum casum,
Hori oportunissimum auxilium, Enthymeseos et coniunctae
Passionis expiatum, Chrisli et Spiritus Sancti paedagoga-
tuiu, Aeonum tutelarem reformatum, Soteris pavoninum or-
natum, Angelorum eoinparaticium antistatum. Quod super-
est, inquis: vos valete et plaudite! Imo quod superest,
inquam: vos audite et proiicite. Ceterum haec intra coe-
tum pleromatis decucnrrisse dicuntur, prima tragoediae
scena. Alia autem trans siparium eothurnatio est, extra
pleroma dico; et tamen si talis sub sinu patris intra am-
bitum Hori custodis, qualis extra iam in libero, ubi deus
non erat?

14. Namque Enlhymesis, sive iam Achamoth, quod ab-
hiuc scriptum hoc solo ininterpretabili nomine, ut* cum
vitio individuae Passionis explosa est in loca luminis alie-
na, quod pleromatis res est, in vacuum atque inane illud
Epieuri, miserabilis etiam de loco est. Certe nee forma
nec facies ulla, defectiva 2) scilicet et abortiva genitura.
Hum ita rerum habct, flectitur a superioribus Christus, de-
ducitur per Horon, aborsum ut illud informet de suis viri-
bus solius substantiae, non etiam scientiae, forma. Et ta¬
men cum aliquo peculio relinquilur; iteratur odor incor-

1) Cod. Pithoei et Rlien. ed. I. de aliquibus hostias curis
(Cod. Pithoei : h ostia scurris) pancapipannirapiam vocari.
Rhen. emend, de Atticis historiis pancarpiam vocari. Rig.
de aliquibus Atticis curis pancarpon vocari, quamquam
suspicatur scriptum 1'uisse: ndyxaqnov // to ndv. Nos utrumque se-
cutisumus. 2) Ita emend. Rhen.; in ed. I. deve sti va. Iren. 1,
4, 1. a/.(0(j<po ? xa l avtideoi;, (oantn txroMfttt.

ADV. VALENT IN IAN OS.

ruptibilitatis, quo compos casus sui potiorum desiderio sup-
pararetur. Hac misericordia functus, non sine Spiritus
Sancti societate, recurrit Christus in Pleroma. Usus est
rerum, ex liberalitatibus quoque nomina accedere. Enthy-
mesis de actu fuit; Achamoth unde, adliuc quaeritur; So¬
phia de matre manat; Spiritus Sanctus ex angelo accipit
Christum, *) a quo derelicta se statim senserat desiderium.
Itaque prosiluit et ipsa lumen eius inquirere, quern si omni-
no non noverat. ut invisibiliter operatum, quomodo lumen
eius ignotum cum ipso requirebat? Tamen tentavit, et for-
tasse apprehendisset, si non idem H<jpos, qui matri eius
tain prospere venerat, nunc tam importune filiae occurris-
set, ut etiam inclamaverit in earn: Iao! quasi: porro Quiri-
tes! aut: fidem Caesaris! Inde invenitur Iao in scripturis.
Ita depulsa, quominus pergeret, nec habens supervolare
crueein , id est Horon, quia nullum Catulli laureolum fuerit
exercitata, ut destituta Passioni illi suae in tricca multiplici
atque perplexa, omni genere eius coepit affligi, moerore,
quod non perpetrasset inceptum, metu, ne sicut luce, ita
et vita orbaretur, consternatione, turn ignorantia. Nec ut
mater eius. Ilia enim Aeon; at haec pro conditione dete-
rius, insurgenle* adhuc et alio fluctu conversionis in Chri¬
stum, a quo vivificata fuerat, et in banc ipsam conversio-
nem temperata.

15. Age nunc, discant Pythagorici, agnoscant Stoici,
Plato ipse, unde materia, quam innatam volunt, et origi-
nem et substantiam traxerit in omnem banc struem mundi;
quod nec Mercurius ille Trismegistus, magister omnium
physicorum recogitavit. Audisti conversionem, genus aliud
passionis. Ex hac omnis anima huius mundi dicitur con-
stitisse, etiam ipsius Demiurgi, id est dei nostri. Audisti
moerorem et timorem. Ex bis initiata sunt cetera. Nam
ex lacrimis eius universa aquarum natura manavit. Hie
aestimandum, quem exitum duxerit, quantis lacrimarum ge-
neribus inundaverit. Habuit et salsas, habuit et amaras
et dulces, et calidas et frigidas guttas, et bituminosas et
ferrugiuantes, et sulphurantes utique et venenatas, ut et
Nonacris inde sudaverit, quae Alexandrum occidit, et Lyn-

1) Rig. Sophia dePat re manat; Sp. S. ex ang. apu d Chri¬
st u iu. Ed. Fran, accipit Chriuti.

ADV. VALENTI NIANOS.

cestarum inde defluxerit, quae ebrios efficit, et Salmacis
inde se solverit, quae masculos inolles facit. Coelestes im-
bres pipiavit Achamoth, et nos in cisternis etiam alienos
luctus et lacrimas servare curamus. Proinde ex conster-
natione et pavore corporalia elementa ducta sunt; et ta-
inen in tanta circumstantia solitudinis, in tanto circum-
spectu destitutionis ridebat interdum, qua conspecti Christi
recordans; eodem gaudio risu lumen effulsit. Cuius hoc
providentiae beneficiuin, quae illam ridere cogebat? idcir-
co, ne semper nos in tenebris moraremur. Nec obstu-
pescas, qui laetitia eius tam splendidum elementum ra-
diaverit mundo, cum moestitia quoque eius tam necessa-
rium instrumentum defluxerit seculo. 0 risum illuminato-
rem! o fletum rigatorem! Et tarnen poterat remedio iam
agere cum illius loci horrore. Omnem enim obscuritatem
eius discussisset, quoties ridere voluisset, vel ne cogeretur
desertores suos supplicare.

16. Convertitur enim ad preces et ipsa more ma-
terno. Sed Christus, quem iam pigebat extra Pleroma
proficisci, vicarium praeficit Paracletum, Soterem, (hie erit
Iesus, largito ei patre universorum Aeonum summam pote-
statem, subiiciendis eis omnibus, uti in ipso secundum
apostoluin 1 ) omnia conderentur,) ad earn emittit cum offi¬
cio atque comitatu coaetaneorum Angelorum, credas et
cum duodecim fascibus. Ibi demum adventu pompatico
eius concussa Achamoth protinus velamentum. sibi obduxit
ex officio primo venerationis et verecundiae; dehinc con-
templatur eum fructiferumquc suggestum; quibus inde con-
ceperat viribus, occurrit illi: xvqis, xafye. Hie, opinor,
susceptam ille confirmat atque conformat agnitione iam
et ab omnibus iniuriis passionis expumicat, non eadem
negligentia in exterminium discretis, quae acciderat in ca-
sibus matris. Sed enim exercitata vitia et usu viriosa con-
fudit. Atque ita massaliter solidata defixit seorsum in ma-
tcriae corporalem paraturam, commutans ex incorporali
passione indita habilitatem atque naturam, qua pervenire
hiox posset in aemulas aequiparantias corpulentiarum, ut
duplex substantiarum conditio ordinaretur, de vitiis pes-
sima, de conversione passionalis. Haec erit materia, quae

1) Col. l, 16.
Teutull. IV.

ADV. VALEN TINIAN OS.

nos coramisit cum Hermogene ceterisque, qui deum ex ma¬
teria, non ex nihilo, operatum cuncta praesumunt.

17. Abhinc Achamoth, expedita tandem de malis
omnibus, ecce iam proficit et in opera maiora frugescit.
Prae gaudio enim tanli ex infelicitate successus concale-
facta simulque contemplatione ipsa angelicorum luminum,
ut ita dixerim, subfermentata, (pudet, sed aliter exprimere
non est,) quodammodo subavit x) intra et ipsa in illos, et
conceptu statirn intumuit spiritali ad imaginem ipsam, quam
vis laetantis et laetitia prurientis intentionis imbiberat et
sibi intimarat. Peperit denique, et facta est exinde trini-
tas generum ex trinitate caussarum, unum materiale, quod
ex passione, aliud animale, quod ex conversione, tedium
spiritale, quod ex imaginatione.

18. Hac auctoritate trium scilicet liberorum agendis
rebus exercitior facta, formare singula genera constituit.
Sed spiritale quidem non ita potuit attingere, ut et ipsa
spiritalis; fere enim paria et consubstantiva in alterutrum
valere societas naturae negavit. Eo animo se unum ad
animale convertit, prolatis Soteris disciplinis. Et primum,
quod cum magno horrore blasphemiae et pronuntiandura et
legendum est et audiendum, deum fingit hunc nostrum et
omnium, praeter haereticorum, patrem et deum, Demiur-
gum, regem universorum, quae post ilium. Ab illo enim,
si tamen ab illo, et non ab ipsa potius Achamoth, a qua
occulto, nihil sentiens eius, et velut sigillario extrinsecus
ductu in omnem operationem movebatur. Denique ex hac
personarum in operibus ambiguitate nomen illi Metropa-
toris miseuerunt, distinctis appellationibus ceteris secun¬
dum status et situs operum, ut animalium quidem substan-
tiarum, quas ad dextram commendant, Patrem nuncupent,
materiarum 2) vero, qyas ad laevam.delegant, Demiurgum
nominent, Regem autem communiter in universitatem.

19. Sed nec nominum proprietas competit proprietati
operum, de quibus nomina omnia, cum deberet ilia haec
omnia vocitari, a qua res agebantur, nisi quod iam nec ab
ilia. Cum enim dicant Achamoth in honorem Aeonum

1) Codd, et ed. I. substruit; Rhen. emend, subavit. 2) Ita
coni. Fr. lunius; cf. c. 20. Rhen. niaternarum. Rig.et ed. Fran,
materialium. Iren. 1, 5, 1. riov vkouSv.

ADV. VALENTINIANOS.

imagines commentatam, rursus hoc in Soterem auctorem
detorquent, qui per illam sit operatus, ut ipsam quidem
imaginem Patris invisibilis et incogniti daret, incognitam
scilicet et invisibilem Demiurgo, eundem autem Demiurgum
Nun filium effingeret, Archangeli vero, Demiurgi opus, re-
liquos Aeonas exprimerent. Cum imagines audio tantas
trium, quaero, non vis nunc, ut imagines rideam perversis-
simi pictoris illorum? Feminain Achamoth, imaginem Pa-
tris, et ignarum matris Demiurgum, multo magis Patris?
Imaginem Nov ignorantis Patrem, et Angelos famulos, si¬
mulacra dominorum? Hoc est mulum de asino pingere, et
Ptolemaeum describere de Valentino.

20. Igitur Demiurgus extra Pleromatis liinites con-
stitutus, in ignominiosa aeterni exsilii vastitate novam pro-
vinciam condidit, hunc inundum, repurgata confusione et
distincta diversitate duplicis substantiae illius detrusae, *)
animalium et materiarum. Ex incorporalibus corpora ae-
dificat, gravia, levia, sublimantia atque vergentia, coelestia
atque terrena; turn ipsam coelorum septemplicem scenam
solio desuper suo finit. Unde et sabbatum dictum est ab
hebdomade sedis suae, et Ogdoas mater Achamoth ab ar-
gumento Ogdoadis primi genitalis. Coelos autem vorjrovq
deputant, et inlerdum Angelos eos faciunt, sicut et ipsum
Demiurgum , sicut et Paradisum Archangelum quartum,
quoniam et bunc supra coelum tertium pangunt, ex cuius
virlute sumpserit Adam, deversatus illic inter nubeculas et
arbusculas. Satis meminerat Ptolemaeus puerilium dicibu-
lorum, in mari poma nasci et in arbore pisces; sic et in
coelestibus nuceta praesumpsit. Operatur Demiurgus igno-
rans, et ideo fortasse non scit, arbores in sola terra insti-
tui oportere. Plane mater sciebat. Quidni suggerebat,
quae et ellectum suum ministrabat? Sed tantum fastigium
filio exstruens per ea opera, quae ilium et patrem et deum
et regem ante Valentinianorum ingenia testantur, cur sibi
quoque ista noluit esse nota? Postea quaeram.

21. Interim tenendum, Sophiam cognominari et Ter¬
rain et Malrem, quasi Matrem - tcrram, et quod magis
rideas, etiam Spiritum Sanctum. Ita omnem illi honorem
contulerunt feminae, puto et barbam, ne dixerim cetera.

1) Khen. destr u sae, Rig.illfus, de strue anim.

53 ADV. VALENTINIANOS.

Alio quin Demiurgus adeo rerum non erat compos, de ani-
malibus scilicet censu invalitudinis spiritalia accedere, ut
se solum ratus concionaretur: ego deus et absque me non
est. !) Certe tamen non fuisse se retro sciebat. Ergo et
lactum intelligebat et factitatorem facti esse quemcunque.
Quomodo ergo solus sibi videbatur, et si non certus, sal-
tim suspectus de aliquo factitatore?

22. Tolerabilior infamia est apud illos in diabolum,
vel quia origo sordidior capit; ex nequitia enim moeroris
illius deputatur, ex qua angelorum et daemonum et omnium
spiritalium malitiarum genituras notant. Et tamen diabo¬
lum quoque opus Demiurgi affirmant, et Munditenentem 2)
appellant et superiorum magis gnarum defendunt, ut spiri-
talem natura, quam Demiurgum, ut animalem. Meretur ab
illis praelationem , cui omnes haereses procurantur.

23. Singularium autem potestatum arces his finibus
collocant. In summis summitatibus praesidet, Tricenarius,
Pleroma, Horo signante Iineam extremam; inferius ilium
metatur medietatem Achamoth, filium calcans. Subest enim
Demiurgus in Hebdomade sua, magis diabolus, in isto no¬
biscum communi mundo, coelementato et concorporificato,
ut supra editum est, ex Sophiae utilissimis casibus, qua
nec aerem haberet reciprocandi spiritus spatium, teneram
omnium corporum vestem, colorum omnium indicem, orga-
num temporum, si non et istum Sophiae moestitia colasset,
sicut animalia metus, sicut conversio eius ipsum Demiur¬
gum. His omnibus elementis atque corporibus ignis infla-
bellatus est, cuius originalem Sophiae passionem, quia non-
dum ediderunt, ego interim argumentabor motiunculis eius
excussum. Credas enim illam in tantis vexationibus etiam
febricitasse.

24. Cum talia de deo vel de diis, qualia de homine
figmenta? Molitus enim mundum Demiurgus ad hominem
manus confert, et substantiam ei capit non ex ista, in-
quiunt, arida, quam nos unicam novimus terram, (quasi
non, etsi arida postinodum, adhuc tamen tunc aquis ante
segregatis superstite limo siccaverit,) sed ex invisibili cor-
pore materiae illius, scilicet philosophicae, de fluxili et fu-
sili eius, quod unde fuerit, baud queo aestimare, quia nus-

1) Ies. 45, 5. 2) Eph. 6, 12.

ADV. VALENTINIANOS.

quam est. Si emm fiisile et fluxile liquoris est qualitas,
liquor autera oninis de Sophiae fletibus fluxit, sequitur, ut
limum ex pituitis et gramis Sophiae constitisse credaraus,
quae Iacrimarum proinde sunt faeces, sicut aquarum, quod
desidet, limus est. Figulat ita hominem Demiurgus et de
afflatu suo animat. Sic erit et choicus et animalis ad ima-
ginem et similitudinem factus. Quadruplex res, ut imago
quidem choicus depuletur, materialis scilicet, etsi non ex
materia Demiurgus; similitudo autem animalis, hoc enim et
Demiurgus. Habes duos. Interim carnalem superficiem
postea aiunt choico supertextam, et hanc esse pelliceam
tunicam obnoxiam sensui.

25. Inerat autem in Achamoth, ex substantia Sophiae
matris, peculium quoddam seminis spiritalis, sicut et ipsa
Achamoth in filio Demiurgo sequestraverat, ne hoc quidem
gnaro. Accipe industriam clandestinae providentiae huius.
Ad hoc enim et deposuerat et occultaverat, ut, cum De¬
miurgus animam mox de suo afflatu in Adam communica-
ret, pariter et semen illud spiritale quasi per canalem 1 )
derivaretur in choicum, atque ita feturatum in corpore ma-
teriali, velut in utero, et adultum illic, idoneum inveniretur
suscipiendo quandoque sermoni perfecto. Itaque cum De¬
miurgus traducem animae suae commiltit in Adam, latuit
homo spiritalis flatu2) insertus, et pariter corpori inductus,
quia non magis semen noverat matris Demiurgus, quam
ipsam. Hoc semen Ecclesiam dicunt, Ecclesiae supernae
speculum et hominis censum, proinde eum ab Achamoth
deputantes, quemadmodum animalem a demiurgo, choicum
substantia aQ'i'tjg, carnem materia. Habes novum, id est
quadruplurn Geryonem.

26. Sic et exitum singulis dividunt; materiali qui¬
dem, id est carnali, quern et sinistrum vocant, indubitatum
interitum; animali vero, quem et dextrura appellant, dubita-
tum eventum, utpote inter materialem spiritalemque nutanti
et iliac debito, qua plurimum adnuerit; ceterum spiritalem
emitti in animalis comparationem, ut erudiri cum eo et
exerceri in conversationibus possit. Indiguisse enim ani-

1) Rlien. per canalem animam. 2) Rhen. ed. I. flatu

Jesus insertus; Iunius: flatu ipsius insertus. Sed Rhen.
deinde V. lesus eiecit.

ADV. VALENTI NIANOS.

malem etiam sensibilium disciplinarum; in hoc et paratu-
ram mundi prospectam, in hoc pt Soterem in mundo re-
praesentatum, in salutem scilicet animalis. Alia adhnc
compositione monstrosum volant ilium primitias earum sub-
stantiarum induisse,1) quarum summam saluti esset redactu-
rus, ut spirilalem quidem susceperit ab Achamoth, anima-
lem vero, quam 2) mox a Demiurgo induit, Christum. Ce-
terum corporalem ex animali substantia, sed miro et in-
enarrabili rationis ingenio constructam , administration^
caussam ei 3) contulisse, quo congressui et conspectui et
contactui et defunctui ingratis subiaceret. Materiale au-
tem nihil in illo fuisse, utpote salutis alienum, quasi aliis
fuerit necessarius, quam egentibus salute. Et totum hoc,
ut carnis nostrae habitum alienando a Christo a spe etiam
salutis expellant.

27. Nunc reddo de Christo, in quem tanta licentia
Iesuin inserunt quidam, quanta spiritale semen animali cum
inflatu infulciunt, fartilia nescio quae commenti et homi-
num et deorum suorum; esse etiam Demiurgo suum Chri¬
stum, filium naturalem; denique animalem prolalum ab ipso,
promulgatum proplietis, in praepositionum quaestionibus po-
situm, id est per virginem, non ex virgine editum, quia
delatus in virginem transmeatorio potius, quam generatorio
more, processerit per ipsam, non ex ipsa, non matrem
earn, sed viam passus; super hunc itaque Christum devo-
lasse tunc in baptismatis Sacramento Soterem 4) per effi-
giem columbae 5 fuisse autem et in Christo etiam ex Acha-
motli spiritalis seminis condimentum, ne marcesceret scili¬
cet reliqua farsura. Nam in figuram principalis Tetradig
quatuor eum substantiis stipant: spiritali Achamothiana,
animali Demiurgina, corporali inenarrativa, et' ilia Soteri-
ciana, id est columbina. Et Soter quidem permansit in
Christo, impassibilis, illaesibilis, inapprehensibilis. Deni-

1) Cod. Pithoei et Rhen. ed. I. prospicias ear. subst. in-
vidisse; deinde ed. Rhen. e cod. Gorziensi: pro s picientias,
correxitque: induisse. Rig. prosicias — induisse. Sed Pa-
inel. scripsit : primitias. Iren. 1, 6, 1. ret; rtTrap^dq
veu ycioxovoiv. 2) Edd. omnes: quem. 3) Rhen. vi con t. Rig.
caussa vim cont. Cod. Pithoei: in cont. 4) Rhen. in ed. I.
Ien, deinde ed. Ies u m. Ed. Fran, et Rig. Soterem. Iren. 1,7, 2.
2oyttj()a.

A D V. VALENTINIANOS.

que cum ad apprehensiones venitur, discessit ab illo in
cognitione Pilati. Proinde nee matris semen admisit in-
iurias aeque insubditivum et ne ipsi quidem Demiurgo com-
pertum. Patitur vero animalis et carneus Christus in de-
lineationem superioris Christi, qui ad Achamoth forman-
dam substantivali, non agnitionali, forma cruci, id est Horo,
fuerat innixus. Ita omnia in imagines urgent, plane et
ipsi imaginarii Christiani.

28. Interea Demiurgus omnium adhuc nescius, et si
aliquid et ipse per prophetas concionabitur, ne huius qui¬
dem operis sui intelligens, (dividnnt enim et prophetiale
patrocinium in Achamoth, in semen, et in Demiurgum,) ubi
adventum Soteris accepit, propere et ovanter accurrit cum
omnibus virihus suis, centurio de evangelio.1) Et de omni¬
bus illuminatus, ab illo etiam spem suam discit, quod suc-
cessurus sit in locum matris. Ita exinde securus dispen-
sationem mundi huius vel maxime ecclesiae protegendae
nomine, quanto tempore oportuerit, insequitur.

29. Colligam nunc ex disperso ad concludendum,
quae de totius generis humani dispositione disserant. Tri-
formem naturam primordio professi, et tamen inunitam in
Adam, inde iam dividunt per singulares generum proprie-
tates, nacti occasionem distinctionis huiusmodi ex posteri-
tate ipsius Adae, moralibus quoque diflerentiis tripartitae.
Cain et Abel et Seth, fontes quodaramodo generis humani,
in totidem derivant argumenta naturae atque essentiae;
choicum saluti degeneratum ad Cain redigunt, animale me¬
diae spei deliberatum ad Abel componunt, spiritale certae
saluti praeiudicatum in Seth recondunt. Sic et animas
ipsas duplici proprietate discernunt, bonas et malas, se¬
cundum choicum stalum ex Cain et animalem ex Abel, spi-
ritalem ex Seth. De obvenientia superducunt, iam non
naturam, sed indulgentiam, ut quos Achamoth in superiori-
bus in animas bonas depluat, id est animali censui in-
scriptas. Choicum enim genus, id est malas animas, nun-
quam capere salutaria; immutabilem enim et irreformabi-
lem naturam pronuntiaverunt. Id ergo granum seminis
spiritalis modicum et parvulum iactu, sed eruditu huius
fides augetur atque provehitur, ceu praediximus, animaeque

1) Matth. 8, 5 sqq.

56 ADV. VALENTINIANOS.

hoc ipso ita ceteris praevertunt, ut Demiurgus tunc igno-
rans magni eas fecerit. Ex earum ergo laterculo et in
reges et in sacerdotes allegere consueverat, quae nunc
quoque , si plenam atque perfectam notitiam apprehen-
derint istarum naeniarum, naturificatae iam spiritalis con-
ditionis germanitate, certam obtinebunt salutera, imo omni-
modo debitam.

30. Ideoque nec operationes necessarias sibi existi-
raant, nec ulla disciplinae munia observant, martyrii quo¬
que eludentes necessitatem, qua volunt interpretatione.
Hanc enim regulam animali semini praestitutam, ut salu-
tem, quam non de priviiegio status possidemus, de suffragio
actus elaboremus. Nobis enim inscriptura huius seminis,
qui imperfectae essentiae sumus, quia amoribus Theleti l)
et utique abortui deputamur, quod mater illorum. Sed no¬
bis quidem vae, si excesserimus in aliquo disciplinae in¬
gum, si obtorpuerimus in operibus sanctitatis atque iusti-
tiae, si confitendum alibi, nescio ubi, et non sub potesta-
tibus istius seculi apud tribunalia praesidum optaverimus.
Uli vero et de passivitate vitae et diligentia delictorum
generositatem suam vindicent, blandiente suis Achamotb,
quoniam et ipsa delinquendo profecit. Nam et honoran-
dorum coniugiorum supernorum gratia dicitur apud illos
meditandum atque cclebrandum semper sacramenturo co-
miti, id est feminae, adhaerendo; alioquin degenerem, nec
legitimum veritatis, qui deversatus in mundo non amaverit
feminam nec se ei iunxerit. Et quid facient spadones,
quos videmus apud illos?

31. Superest de consummatione et dispensatione mer-
cedis. Ubi Achamoth totam messem seminis sui presserit,
dein colligere in horreum coeperit, vel cum ad molas de-
latum et defarinatum in conspersionis alvearia absconderit,
donee totum confermentetur, 2) tunc consummatio urgebit.
Igitur inprimis ipsa Achamoth, de regione medietatis, de
tabulato secundo, in summum transfertur restituta Plero-
mati, et slatim excipit compactus 3) ille Soler, sponsus

1) Edd. omnes: Phileti. Cf. c. 9. 2) Ita locum emend.

Rhen. ; ed. I. SubitoAch. — totam mass am — in conspar-
sionis salutaria — totum c o n fr eq u en t e t u r. 3) Rhen. in
ed, I. c o m p a r c in u s , deinde edidit: compactitius. Scripsimus:

ADV. VALENTINIANOS.

scilicet; ambo coniugium novum fient. *) Hie erit in scriptu-
ris sponsus, et sponsale 2) Pleroma. Credas enim, ubi de
loco in locum transmigralur, leges quoque lulias interve¬
nire, sicut et coenam. 3) Et Demiurgus, tunc de hebdo-
made coelesti in superiora mutabit in vacuum iam coena-
enlum matris, sciens iam, nec videns illam. Nam si ita
erat, semper ignorare maluisset.

32. Humana vero gens in hos exitus ibit, choicae et
materialis notae totum interitum , quia omnis caro foe-
num. 4) Et anima mortalis apud illos, nisi quae salutem
fide invenerit. Iustorum animae, id est nostrae, ad Demi-
urgum in medietatis receptacula transmittentur. Agimus
gratias, contenti erimus cum deo nostro deputari, quo
ascensus. 5) Nihil animale in Pleromatis palatium admitti-
tur, nisi spiritale examen Valentini. Illic itaque primo de-
spoliantur homines ipsi, id est interiores. Despoliari au-
tem est deponere animas, quibus induti videbantur, easque
Demiurgo suo reddent, quas ab eo avertant. Ipsi autem
spiritus in totum fient intellectuales, neque detentui neque
conspectui obnoxii, atque ita invisibiliter in Pleroma reci-
pientur. Furtim? Si ita est, quid deinde? Angelis distri—
buentur, satellitibus Soteris. In filios putas? Non. Sed
in apparatores? Ne istud quidem. Sed in imagines? Uti-
nam vel hoc, inquit. Erro, si non putet dicere in spon-
sas. Tunc illi Sabinas raptas inter se de matrimoniis lau-
dent. 6) Haec erit spiritalium merces, hoc praemium cre-
dendi. Fabulae tales utiles, ut Marcus aut Caius in hac
carne barbatus et hac anima severus 7) maritus, pater,
avus, proavus, certe quod sufficit masculus, in nymphone 8)
Pleromatis ab angelo, tacendo iam dixi, et forsitan parias
aliquem Onesimum Aeonem. His nuptiis recte deducen-

compactus, respicientes ad Iren. I, 7, l.-rov ZiarijQa xov ix navrcov
ytyovoTa. 1) Rhen. fiet. RJg.novum. Ethic etc. 2) Sic
Rig. et Semler; ceteri: sponsalis. 3) Ita corr. Rig.; Rhen.
Cainam, Iunius: Canuleiam. 4) Ies. 40, 6. 5) Ita corr.

Rig. Ceteri: qua census, nihil etc. 6) Sic ed. I.; Rig. plau-
dent. Rhen. corr. raptas iure matrimonii plaudent. 7)
Probavimus coniecturam Fr. Iunii. Rhen. ed. I. Gaius in hanc
carnem barb, et haec anima sev. ; deinde scripsit Rhen. haec
omnia, severus etc, 8) Ita emend. Pamelius; Rhen. sym-
phone.

ADV. VALENTINIANOS.

dis pro face et flammeo tunc credo ille ignis arcanus
erumpet, et umyersam substantiam depopulatus ipse quoque
decineratis omnibus in mhilum finietur, et nulla iam fabula.
bed nae ego temerarius, qui tantum sacramentum etiam il-
ludendo prod.derim. Yerendum mihi est, ne Aehamoth,
quae se nec filio agmtam voluit, insaniat, ne Theletus M
irascatur, ne Fortuna acerbetur. Et tamen homo sum De-
miurgi, illuc habeo devertere, ubi post excessum omnino
non nubitur, ubi superindui potius, quam despoliari, ubi et-
si despohor sexui meo, deputor angelis, non angelus, non

angela. Nemo mihi quicquam faciet, quern et tunc mascu-
lum invenient.

33. Producam denique velut imxitfJioiaua post fabu-
lam tantam etiam ilia, quae, ne ordini obstreperent, et
lectoris intentionem interiectione dispargerent, hunc malui
in locum distulisse aliter atque aliter commendata ab emen-
da to rib us Ptolemaei. Exstiterunt enira de scbola ipsius
discip^, super magistrum, qui duplex eoniugium Bythio
suo affingerent, Cogitationem et Voluntatem. Una enim
satis non erat Cogitatio, qua nihil producere potuisset. Ex
duabus fadlhme prolatum primum eoniugium, Monogenen
et Ventatem, ad imaginem quidem Cogitalionis feminam Ve-
ntatem, ad imaginem voluntatis marem Monogenen. Vo¬
luntatis enim vis, uti quae effectum praestat Cogitationi,
mans obtinet censum.

34. Pudiciores alii bonorem divinitatis recordati, ut
et.am -unius comugii dedecus ab eo avellerent, maluerunt
nullum Bythio sexum deputare, et fortasse: hoc deum, non:
hie deus, neutro genere pronuntiant. Alii contra magis et
masculum et feminam dicunt, ne apud solos Lunenses Iier-
maphroditum existimet annalium commentator Fenestella.

35. Sunt, qui nec principatum Bythio defendant, sed
postumatum, Ogdoadem ante omnia praemittentes, ex Te-
ti-ade quidem et ipsara, sed et aliis nominibus derivatam
Pnmo enim constituunt Proarchen, secundo Anennoeton,
tertio Arrheton, quarto Aoraton. Ex Proarche itaque pro-
eessisse primo et quinto loco Archen, ex Anennoeto se¬
cundo et sexto loco Acatalepton, exArrheto tertio et septi-
mo loco Anonomaston, ex Invisibili quarto et octavo loco

1) Edit, oranes; Phil el us. Cf. c. 9.

ADV. VALENTINIANOS.

Agenneton. Hoc quae ratio disponat, ut singula binis lo-
cis et quidem tam intercisis nascantur, malo ignorare quam
discere. Quid enim recti habent, quae tam perverse pro-
feruntur?

36. Quanto meliores, qui totum hoc taedium de me¬
dio amoliti, nullum Aeonem voluerunt, alium ex alio per j
gradus revera Gemonios structum, sed mappa, quod aiunt,
missa semel octoiogem istam ex Patre et Ennoea eius ex-
clusam. Ex ipso denique eius motu nomina gerunt. Cum,
inquiunt, cogitavit proferre, hoc Pater dictus esl. Cum
protulit, quia vera protulit, hie Veritas appellata est. Cum
semet ipsum voluit probari, hoc Homo pronuntiatus est.
Quos autem praecogitavit, cum protulit, tunc Ecclesia nun-
cupala est. Sonuit Homo Sermonem, et hie est primoge-
nitus filius, et Sermoni accessit Vita, et Ogdoas prima con-
clusa est. Sed hoc taedium non pusillum.

37. Accipe alia ingenia Circurianiana *) insignioris
apud eos magistri, qui et pontificali sua auctoritate in hunc
modum censuit. Esl, inquit, ante omnia Proarche, inex-
cogitabile et inenarrabile et innominabile, 1 2) quod ego
nornino Monoteta. Cum hac erat alia virtus, quam et
ipsain appello Henoteta. Monotes et Henotes, id est Soli-
tas et Unitas, cum unum essent, protulerunt, non proferen-
tes initium omnium intellectuale, innascibile, invisibile, quod
sermo Monada vocavit. Iluic adest consubstanliva virtus,
quam appellat Unio. Hae igitur virtutes, Solitas, Singula-
ritas, Unitas, Unio, ceteras prolationes Aeonum propaga-
runt. 0 differentia! Mutetur Unio et Unitas, Singularitas
et suum Solitas, quamquam designaveris, unum est.

38. Humanior iam Secundus, ut brevior, Ogdoaden
in duas Telradas dividens, in dexteram et sinistram, in lu¬
men et tenebras; tantum quod desultricem et defectricem
illam virtutem non vult ab aliquo deducere 3) Aeonum, sed
a fructibus de substantia veniant. 4)

1) Hoc nomen est in codd. Pamelius: Cicuria Enniana. Ri-
galt. Currucae Enniani. (Cf. luven. sat. (5, 276.) Fortasse

Tertull. iocans scripsit: cucurbitina. Cf. Iren. 1, 11, 3 sq. 2)
Ita locum emend. Rhen.j ed. I. et inenarrabile. Inenarrabile,

quod etc. Iren. 1. 1. a^j7/ro? re xai dvovo/iaoroq. 3) Pam. et

Rig. addiderunt: triginta, ex Iren. 1, 11, 2. dno twv rqtdnovrct
Amvotv. 4) Rhen. corr. venientib u s. Paniel.: de substan-

DE CARNE CHRIST I.

39. De ipso iam domino Iesu quanta diversitas scin-
ditur! Hi ex omnium Aeonum flosculis eum construunt; illi
ex solis decern constitisse contendunt, quos Sermo et Vita
protulerunt, inde et in ipsum Sermonis et Vitae concurre-
runt oculi; *) isti ex duodecim 2) potius, ex Hominis et
Ecclesiae fetu, ideoque filium hominis aiunt 3) pronuntia-
tum; alii a Christo et Spiritu Saneto constabiliendae uni-
versitati provisis confictum et in se 4) paternae appellatio¬
ns haeredem. Sunt, qui filium hominis aliunde concepe-
rint dicendum, quamquam ipsum Patrem pro magno nomi¬
nis Sacramento Hominem appellasse praesumpserint. Et5)
quid amplius speres de eius dei fide, cui nunc adaequa-
rif?. ^a*ia inoenia superfruticant apud illos ex materni se-
minis redundantia. Atque ita insolescentes doctrinae Va-
lentinianorum in silvas iam exoleverunt Gnosticorum.

DE CARNE CHRISTI.

1. Qui fidem resurrectionis ante istos Sadducaeorum
propinquos sine controversia moratam 6) student inquietare,
ut earn spem negent, etiam ad carnem pertinere, merito
quoque carnem Christi quaestionibus distrahunt, tanquam
aut nullam omnino aut quoquo modo aliam praeter liuma-
nam, ne, si humanam constiterit fuisse, praeiudicatum sit
adversus illos, earn resurgere omni modo, quae in Christo
resurrexerit. Igitur unde illi destruunt carnis vota, inde
nobis erunt praestruenda. Examinemus corporalem sub-
stantiam domini; de spiritali enim certum est. Caro quae-

tia eorum venientibus, Irenaei I. 1. lat. interpr. s ed de sub¬
stantia eorum. 1) Rhen. corr. flosculi. 2) Sic Rhen.
emend.; ed. I. ex Christo. Sed librarius XII. et XP. permutavit.
Cf. Iren. 1,12, 4. ^3) Rhen. avite. Iren. 1 1. ol di ex t<Sv tfsxa&vo

Aut>vo>v twv ex tov 'Av&Qomov xai Zwtjq yevonevoiv. 4) Rhen.
corr.et iureappelJ. 5) Editt. onines: U t, 6) Rig.mora-
tam, ista student etc.

DE CARNE CHRIST I.

ritur; veritas et qualitas eius retractantur, an fuerit, et un¬
de, et cuiusmodi fuerit. Renuntiatio eius dabit legem no-
strae resurrectioni. Marcion, ut carnem Christi negaret,
negavit etiam nativitatem, aut ut nativitatem negaret, ne-
gavit et carnem, scilicet ne invicem sibi testimonium red-
derent et responderent nativitas et caro, quia nec nativitas
sine carne nec. caro sine nativitate, quasi non eadem li-
centia haeretica et ipse potuisset aut admissa carne nati¬
vitatem negare, ut Apelles discipulus et postea desertor
ipsius, aut et carnem et nativitatem confessus aliter illas
interpretari, ut condiscipulus et condesertor eius Valenti¬
nus. Sed et qui carnem Christi putativam introduxit, ae-
que potuit nativitatis quoque phantasmata *) confingere, ut
et conceptus et praegnatus et partus virginis et ipsius ex-
inde infantis ordo to doxnv haberentur; eosdem oculos eos-
demque sensus fefellissent, quos carnis opinio illusit.

2. Plane nativitas a Gabriele adnuntiatur. 2) Quid
illi cum angelo creatoris? Et in virginis uterum conceptus
inducitur. Quid illi cum Esaia propheta creatoris? 3) Odit
moras, qui subito Christum de coelis deferebat. Aufer
hinc, inquit, molestos semper Caesaris census et diversoria
angusta et sordidos pannos et dura praesepia. 4) Viderit
angelica multitudo dominum suum noctibus honorans. 5)
Servent potius pecora pastores; et magi ne fatigentur de
longinquo;6) dono illis aurum suum. Melior sit et Herodes,
ne Hieremias glorietur. 7) Sed nec circumcidatur infans,
ne doleat, nec ad templum deferatur, ne parentes suos
oneret sumptu oblationis, 8) nec in manus tradatur Simeo-
ni, ne senem moriturum exinde contristet. 9) Taceat et
anus ilia, ne fascinet pueruin. 1 °) His, opinor, consiliis
tot origiualia instrumenta Christi delere, Marcion, ausus
es, ne caro eius probaretur. Ex qua, oro te, auctoritate?

1) Rig. nativitatem quoque phantasma. 2) Luc. 1,

26 sqq. 3) Rhen. ed. I. cum Esaia? creatoris odit maras

etc. Ed. Fran, et Gelenius : Quid illi c. ang. cr. et virginis
utero? Conceptus inducitur, quid illi cum essentia
creatoris? N.os Rigaltii emendationem probnvimus, — Ies. 7, 14.

4) Luc. 2, 1 sqq. 5) Luc. 2, 9 sqq. 6) Matth. 2, 1 sqq. 7) Matth.

2,17. Ierem. 31, 15. 8) Cod. Agobardi etRhen. ed. I. obligatio-

n i s. 9) Rig. ne senex moriturus exiitde contristetur.

— Luc. 2, 24 sqq. 10) Luc. 2, 36 sqq.

68 DECARNE CHRIST I.

Si propheta es, praenuntia aliquid; si apostolus, praedica
publice; si apostolicus, cum apostolis senti; si tantum Chri-
stianus es, crede quod traditum est; si nihil istorum es,
merito dixerim, morere. Nam et mortuus es, qui non es
Christianus, non credendo quod traditum *) Christianos fa-
cit; et eo magis mortuus es, quo magis non es Christia-
nus, qui cum fuisses, excidisti, rescindendo quod retro cre-
didisti, sicut et ipse confiteris in quadam epistola et tui
non negant et nostri probant. Igitur rescindens quod cre-
didisti, iam non credens rescidisti, non lamen quia credere
desisti, recte rescidisti. Atqui rescindendo, quod credi-
disti, probas, antequam rescinderes, aliter fuisse. Quod cre-
didisti aliter, illud ita erat traditum. Porro quod tradi¬
tum erat, id erat verum, ut ab eis traditum, quorum fuit
tradere. Ergo quod erat traditum rescindens, quod erat
verum rescidisti. Nullo iure fecisti. Sed plenius eiusmodi
praescriptionibus adversus omnes haereses alibi iam usi
sumus, post quas nunc ex abundanti retractamus, deside-
rantes rationem, qua non putaveris natum esse Christum.

3. Necesse est, quatenus hoc putas arbitrio tuo li-
cuisse, ut aut impossibilem aut inconvenientem deo existi-
maveris nativitatem. Sed deo nihil impossibile, nisi quod
non vult. An ergo noluerit nasci, (quia si voluit, potuit,2)
et natus est,) consideremus. Ad compendium decurro.
Si enim nasci se deus noluisset, quacunque de caussa, nec
hominem se videri praestitisset. Nam quis hominem vi-
dens, eum negaret natum? Itaque quod noluisset esse,
nec videri omnino voluisset. Omnis rei displicentis etiam
opinio reprobatur, quia nihil interest, utrum sit quid, an
non sit, si cum non sit, esse praesumitur. Plane interest
illud, ut falso non patialur, quod vere non est. Sed satis
erat illi, inquis, conscientia sua. Viderint homines, si na¬
tum putabant, quia hominem videbant. Quanto ergo di-
gnius, quantoque constantius humanam sustinuisset existi-
mationem vere natus, eandem existimationem etiam non
natus subiturus cum iniuria conscientiae suae, quam tu ad

1) Gelenius, Pam., Rig. quod creditum. 2) Rhen. ed. I. A n
ergo voluerit nasci? quia si voluit, et natus est, con¬
sideremus.

DE CARNE CHRIST I.

fiduciam reputas, ut non natus adversus conscientiam suam
natum se existimari sustineret. Quid tanti fuit, edoce, ut
consciens Chrislus, quid esset, id se, J) quod non erat, ex-
hiberet? Non potes dicere: si natus fuisset et horainem
vere induisset, deus esse desisset, amittens quod erat, dura
adsumit quod non erat. Periculum enim status sui deo
nullum est. Sed ideo, inquis, nego deum in hominem vere
conversum, ita ut et nasceretur et carne operaretur, 1 2)
quia, qui sine fine est, etiam inconvertibilis sit necesse est.
Converti enim in aliud, finis est pristini. Non competit
ergo conversio, cui non competit finis. Plane natura con-
vertibilium ea lege est, ne permaneant in eo, quod conver-
titur in eis, et ita non permanendo pereant, dum perdunt
convertendo quod fuerunt. Sed nihil deo par est, natura
eius ab omnium rerum conditione distal. Si ergo quae a
deo distant, aut a quibus deus distat, cum convertuntur,
amittunt quod fuerunt, ubi erit diversitas divinitatis a cete¬
ris rebus, nisi ut contrarium obtineat, id est, ut deus et in
omnia converti possit et qualis est perseverare? Alioquin
par erit eorum, quae conversa amittunt quod fuerunt, quo¬
rum utique deus in omnibus par 3) non est, si nec in exitu
conversions. Angelos creatoris converses in effigiem hu-
manam aliquando legisti, et credidisti, et tantam corporis
gestasse veritatem, ut et pedes eis laverit Abraham, et ma-
nibus ipsorum ereptus sit Sodomitis Loth; colluctatus quo-
que homini angelus toto corporis pondere dimitti deside-
ravit, adeo 4) detinebatur. Quod ergo angelis inferioribus
deo licuit, uti conversi in corpulentiam humanam angeli
nihilominus permanerent , hoc tu potentiori deo aufers,
quasi non valuerit Christus, vere hominem indutus, deus
perseverare? Aut numquid et angeli illi phantasmata car-
nis apparuerunt? Sed non audebis hoc dicere. Nam si
sic apud te angeli creatoris, sicut et Christus, eiusdem sub¬
stantiae erit Christus, cuius angeli, angeli tales, qualis et

1) Sic Rig.; Rhen. ed. I. edocuit, cum sciens Chr. quid
esset, esse se etc. Codd. Gorz. et Hirsaug. edoce consen-
tiens. 2) Praeter Rigallium edd. o nines: co rporaret ur. 3)

Wouwer e ins. et Rig. i ni par non est. 4) Rhen. ed. I. deside-

raverit, adeo detin. Rig. desideravit, adeo detin.

Gelenius et ed. Fran, desideravit ab eo a quo detinebatur.

DE CARNE CHRIST!.

Christus. *). Si scripturas opinioni tuae resistentes non de
industria alias reiecisses, alias corrupisses, confudisset te
hinc ~) evangelium Ioannis,3) praedicans spiritum colum-
Lae corpore lapsura desedisse super dominum. Qui spiri-
tns cum hoc esset, tam vere erat et columba, quam et spi-
ritus, nec interfecerat substantiam propriam adsumpta sub¬
stantia extranea. Sed quaeris, corpus columbae ubi sit
iesumpto spiritu in coelum; aeque et angelorum eadem
ratione interceptum est, qua et editum fuerat. Si vidisses,
cum de nihilo proferebatur, scisses, cum in nihilum subdu-
cebatur. Si non fuit initium visibile, nec finis. Tamen
corporis soliditas erat, quo momento corpus videbatur.
Non potest non fuisse quod scriptum est.

4. Igitur si neque ut impossibilem neque nt periculo-
sam deo repudias corporationem, superest, ut quasi in¬
dignant reiicias et accuses. Ab ipsa quidem exorsus 4)
nativitate, perora, age, iam spurcitias genitalium in utero
elementorum, humoris et sanguinis foeda coagula, carnis
ex eodem coeno alendae per novem menses. 5) Describe
uterum de die in diem insolescentem, 6) gravem, anxium,
nec somno tutum, T) incertum libidinibus fastidii et gulae.
Invehere iam et in ipsum mulieris enitentis pudorem vel
pro natura religiosum. Horres utique et infantem cum
suis impedimentis profusum utique et oblitum. Dedignabe-
ris, quod pannis dirigitur, quod unctionibus ») formatur,
quod blanditiis deridetur. Hanc venerationem, o Marcion5
naturae despuis. Et quomodo natus es? odisti nascentem
hominem; et quomodo diligis aliquem? te quidem plane non
ainasti, cum ab ecclesia et fide Christi recessisti. Sed vi-
deris, si tibi displices, aut si aliter natus. Certe Christus
dilexit hominem ilium in immunditiis, in utero coagulatum,
ilium per pudenda prolatum, ilium per ludibria nutritum!
Propter eum descendit, propter eum praedicavit, propter
eum omni se humilitate deiecit usque ad mortem, et mor-

1) Rig. sicut et Chr., eius dei erit Chr., cuius angeli
tales, qualis et Chr. 2) Rig. in hac specie. 3) lo, 1,

X r A i ! * a I . . n . n a4- Til a - - a — — _ 9 • m _ - y'

32.

adv

4) Gelenius etPam. exorsus odio liabita nativ. 5) Cf.

6) Rig. inolescenteni. 7) Sic emend!

Marc. 3, 11.

Rig. Cod. Lrsini: anxium, nixum, totum

inc. Cod. Agob.

anxium, nec sono totum inc. Rhen. anxium, nexum,°to-
t u m me. 8) Ed. Fran, vinctionibus.

DE CARNE CHRIST I.

tern crucis; *) amavit utique, quem magno redemit. Si
Christus creator eius est, 1 2) suuin merito amavit; si ab alio
deo est, magis adamavit, quando alienum redemit. Amavit
ergo cum homine etiam nativitatem, etiam carnem eius.
Nihil amari potest sine eo, per quod est id, quod est. Aut
aufer nativitatem, et exhibe hominem; adime carnem, et
praesta, quem deus redemit. Si haec sunt homo, quem
deus redemit, tu haec erubescenda illi facis, quae rede¬
mit, et indigna, quae nisi dilexisset, non redemisset? Na-
tivitate reformata 3) regeneratione coelesti, carnem ab
omni vexatione restituit. Leprosam emaculat, caecam re-
Iuminat, 4) paralyticam redintegrat, daemoniacam expiat, 5)
mortuam resuscitat, et nasci in illam erubescit? 6) Si re-
vera de lupa aut sue aut vacca prodire voluisset, et ferae
aut pecoris «orpore indutus regnum coelorum praedicaret,
tua, opinor, illi censura praescriberet: turpe hoc deo, et
indignum hoc dei filio et stultum.. Propterea qui ita cre-
dat, sit. 7) Plane stultum, si de nostro sensu iudicemus
deum. Sed circumspice, Marcion, si tamen non delesti:
stulta mundi elegit deus, ut confundat sapientes. 8) Quae-
iiam haec stulta sunt? conversio hominis ad cultum veri
dei, reiectio erroris, disciplina iustitiae, pudicitiae, patien-
tiae, misericordiae, innocentiae? Omnia haec quidem stul¬
ta non sunt. Quaere ergo, de quibus dixerit. Et si te
praesumpseris invenisse, non erit iam stultum credere in
deum natum, et quidem ex virgine, et quidem carneum, qui
per illas naturae contumelias volutatus sit. Dicat haec ali-
quis stulta non esse, et alia sint, quae deus in aemulatio-
nein elegerit sapientiae secularis. Et tamen apiul illam
facilius creditur lupiter taurus factus aut cygnus, quam
vere homo Christus penes Marcionem.

5. Sunt plane et alia tam stulta, quae pertinent ad
contumelias et passiones dei. Aut prudentiam dicam deum
crucilixum? Aufer hoc quoque, Marcion, imo hoc potius

1) Phil. 2, 8. 2) Rig. Si Chr. creatoris est. 3) Rig.

nativitatem reformat a morte regen. 4) Cod. Rigaltii:

reluminat; edd, omnes: perluminat. 5) Rig. e ms. captat.

C) Cod. Rigaltii : et nos illam erubescemus? 7) Rig. quia

ita credat. Sit plane etc. Sed fortasse scribenduin : et stul-

tus pr., qui ita cr., sit. 8) Rig. sapientia, cod. Wouw. et

ed. Fran, sapientiam. 1 Cor, 1, 27. Cf. adv. Marc. 5, 5.

Tertull. IV. 5

DE CARNE CHRIST I.

Quid eniru indignius deo, quid magis erubesccndura, nasci
an mori, carnem gestare an crucem, circumcidi an suffigi,
educari an sepeliri, in praesepe depoui an in monumentum
recondi? Sapientior eris, si nec ista credideris. Sed non
eris sapiens, nisi stultus seculo fueris, dei stulta credendo.
An ideo passiones a Christo non rescidisti, quia ut phan¬
tasma vacabat a sensu earum? Diximus retro acque ilium
et nativitatis et infantiae imaginaria et vacua ludibria subire
potuisse. Sed iam hie responde, interfector veritatis.
Nonne vere crucifixus est deus? nonne vere mortuus et
vere crucifixus? nonne vere resuscitatus, ut vere scilicet
mortuus? Falso ergo1) statuit inter nos se 2) scire Pau-
lus tantum 3) crucifixum, falso sepultum ingessit, falso re-
suscitatum inculcavif. Falsa est igilur et fides nostra, et
phantasma est totum, quod speramus a Christo* Scclestis-
sime hominum, qui interemptores excusas dei. Nihil enim
ab eis passus est Christus, si nihil vere est passus. Parce
unicae spei totius orhis, qui destruis necessarium decus
fidei. Quodcunque deo indignum est, mihi expedit. Sal-
vus sum, si non confundar de domino meo. Qui mei, in¬
quit, confusus fuerit, confundar et ego eius. 4) Alias non
invenio materias confusionis, quae me per contemptum ru-
horis probent bene impudentem et feliciter stultum. Na-
tus5)est dei filius; non pudet, quia pudendum est: et mor¬
tuus est dei filius; prorsus credihile est, quia ineptum est:
et sepultus resurrexit; certum est, quia impossibile. Sed
haec quomodo in illo vera erunt, si ipse non fuit verus, si
non vere habuit in se, quod figeretur, quod moreretur, quod
sepeliretur et resuscitaretur? carnem scilicet banc sanguine
sufiusam, ossibus substructam, nervis intextam, venis im-
plexam, quae nasci et mori novit, humanam sine dubio, ut
natam de homine. Ideoque mortalis haec est in Christo,
quia Christus homo et filius hominis. Aut cur homo Chri¬
stus et filius hominis, si nihil hominis et nihil ex homine?
nisi si aut aliud est homo, quam caro, aut aliunde caro hominis,

t) V. ergo in ed. Rhen. deest. 2) Edd. omnes: nos

scire. 3) Rig. tantunt lesuni crucif. 4) Ita cod. \Vouw.

et Rig.; Rhen. Qui me — ego eius; ed. Fran. Qui me — ego

eum. IVlatth. 10, 32 sq. IVIaic.8, 38. Luc. 9, 26. Cf. de fuga 7.

5) Rig. Crucifixus est dei filius.

DE CARNE CHRIST I.

quara ex homine, aut aliud Maria, quam homo. Denique,
Marcion, baud aliter 1 ) non diceretur homo Christus sine
carne, nec hominis filius sine aliquo parente homine, sicut
nee deus sine spiritu dei, nec dei filius sine deo patre. Ita
utrinsque substantiae census hominem et deum exhibuit,
hinc natum, inde non natum; bine carneum, inde spirita-
lera; hinc infirmum, inde praefortem; bine morientem, inde
viventem. Quae proprietas conditionum, divinae et huma-
nae, aequa utique utriusque naturae veritate dispuncta est,
eadem fide spiritus et caro; virtutes spirituui dei, passio-
nes camera hominis probaverunt. Si virtutes non sine
spiritu, proinde et passiones non sine carne* Si caro cum
passionibus ficta, et spiritus ergo cum virtutibus falsus.
Quid dimidias mendacio Christum? lotus veritas fuit. Ma-
luit, crede, nasci, quam ex aliqua parte mentiri, et quidem
in semet ipsum, ut camera gestaret sine ossibus duram, sine
musculis solidam, sine sanguine cruentam, sine tunica ve-
stitam, sine fame esurientem, sine dentibus edentem, sine
lingua loquentem, ut phantasma auribus fuerit sermo eiua
per imaginem vo<?is. Fuit itaque phantasma etiam post re-
surrectionera, cum manus et pedes suos discipulis inspicien-
dos offerret: aspicite, dicens, quod ego sum, quia spiritus
ossa non habet, sicut me habentem videtis, 2) sine dubio
manus et pedes et ossa, quae spiritus non habet, sed caro.
Quomodo banc vocem interpretaris, Marcion, qui a deo
optimo et simplici et bono tantum infers Iesum? Ecce fal-
lit et decipit et circumvcnit omnium oculos, omnium sen-
sus, omnium accessus et contactus. Ergo iam Christum
non de coelo deferre debueras, sed de aliquo circulatorio
coelu, nec deum praeter hominem, sed magum hominem,
nec salutis pontificem, sed spectaculi artificem, nec mortuo-
rum suscitatorem, sed vivorum avocatorem, nisi quod, ctsi
magus fuit, natus est.

6. Sed quidam discentes Pontici illius, supra magi-
strurn sapere compulsi, conccdunt Christo carnis verita-
tem, sine praeiudicio tamen renuendae nativitatis. Ha-
buerit, inquiunt, carnein dominus 3) non natam. Perve-

1) Ita cod. Ursini. Rhen. ed. I. Deus Marcionis aut ali¬
ter etc. Rig. e cod. Agob. q u axn homo; aut homo, deus Mar¬
cionis. Aliter etc. 2) Luc. 24, 39. 3) Ita codd. Agob. et

Pithoei. Edd. omnes: caruem , dura omnino etc.

DE CARNE CHRIST!.

nimus *) igitur de calcaria, quod dici solet, in carbona-
riam, a Marcione ad Apellen, qui, posteaquain a disciplina
Marcionis in rauliere lapsus et dehinc in virgine Philuraene
spiritu eversus est, solidum Chrisli corpus, sed sine nativi-
tate susceptum ab eo, praedicat, ut angelus quidem Philu¬
menes.2) llli eadera voce apostolus respondent, qua ipsum
ilium iam tunc praecinebat, dicens: etiamsi angelus de coe-
lis aliter evangelizaverit vobis, quam nos evangelizavimus,
anathema sit.3) His vero, qui insuper argumentantur, flos
resistimus. 4) Confitentur vere corpus habuisse Christum.
Unde materia, si non ex ea qualitate, in qua videbatur? Un¬
de corpus, si non caro corpus? Unde caro, si non nata?
quia nasci haberet ea futura quae nascitur. De sideribus,
inquiunt, et de substantiis superioris mundi mutuatus est
carnem. Et utique proponunt, non esse miranduin corpus
sine nativitate, cum et apud nos angelis licuerit nulla uteri
opera in carne processisse. Agnoseimus quidem ita rela-
tum, sed tamen quale est, ut alterius regulae fides ab ea
fide, quam impugnat, instrumentum arguinentationibus suis
mutuetur? Quid illi cum Mose, qui deum Mosi reiicit?
Si alius deus est, aliter sint res eius. Sed utantur haere-
tici omncs scripturis eius, cuius utuntur etiam mundo. Erit
illis hoc quoque in testimonium iudicii, quod de exemplis
ipsius blasphemias suas instruunt. Facile est veritati etiam
nihil tale adversus eos praescribenti obtinere. Igitur qui
carnem Christi ad exemplum proponunt angelorum, non
natam dicentes scilicet carneam, 5) comparent velim et
caussas tam Christi quam et angelorum, ob quas in carnem
processerint. Aullus unquam angelus ideo descendit, ut

1) lidem codd. et ed. Rhen. non natam paruimus. Igitur
etc. 2) Ita cod. Wouweri. Rhen. ed. I. qui posteaquam a
disc. M.in muliere (inmargine: in mulierem carne) lapsus
— sol. Chr. corpus et sine nativ. suscepit ah ea: prae-
dicans ut angelus quidem (Latin.: quidam) illi (ed. Fran.

i* 1 1 i u s ) Philumenes. Eadem etc. — Rigalt. qui post, a disc.

M., in mulierein carne lapsus, dehinc in virginem Plii_

lumenem spiritus eversus est, sol. Chr. c., sed sine na¬

tiv. suscepit ah ea praedicure. Et angelo quidem illi
Philumenes eadem etc. 3) Gal. 1, 8. 4) Ed. Fran, et Gel.

resist emus, confitentes etc. 5) Rig. dicentes, licet
carnem.

DE CARNE CHRIST I.

crucifigeretur, ut mortem experiretur, ut a morte resusci-
taretur. Si nunquam eiusmodi fuit caussa angelorum cor-
porandorum, hahes caussam, cur non nascendo acceperint
carnem. Non venerant mori, ideo nec nasci. At vero
Christus mori missus, nasci quoque necessario habuit, ut
mori posset; non enim mori solet, nisi quod nascitur. Mu¬
tuum debitum est inter se nativitati cum mortalitate. For¬
ma moriendi caussa nascendi est. Si propter id quod mo-
ritur mortuus est Christus, id autem moritur quod et nasci¬
tur, consequens item erat, imo praecedens, ut aeque nasce-
retur propter id quod nascitur, quia propter id ipsum mori
habebat, quod, quia id quod nascitur, moritur, non compe-
tebat non nasci, pro quo mori competebat. Atqui tunc
quoque inter illos angelos ipse dominus apparuit Abrahae
sine nativitate, cum carne scilicet, pro eadem caussae di-
versitate. Sed vos hoc non recipitis, non eum Christum
recipientes, qui iam tunc et alloqui et liberare et iudicare
humanum genus ediscebat in carnis habitu non natae ad-
huc, quia nondum moriturae, nisi prius et nativitas eius et
mort3litas adnuntiarentur. Igitur probent angelos illos de
sideribus accepisse substantiam carnis; *) si non probant,
quia nec scriptum est, nec Christi caro inde erit, cui an¬
gelorum accommodant exemplum. Constat angelos car¬
nem non propriam gestasse, utpote naturas substantiae
spiritalis, etsi corporis alicuius, sui tamen generis, in car¬
nem autem humauam transfigurabiles ad tempus, ut videri
et congredi cum hominibus possent. Igitur cum relatum
non sit, unde sumpserint camera, relinquitur intellectui no¬
stro non dubitare, hoc esse proprium angelicae potestatis
ex nulla materia corpus sibi sumere. Quanto magis, in-
quis, ex aliqua? Certum est; sed nihil de eo constat, quia
scriptura non exhibet. Ceterum qui valent facere semet
ipsos, quod natura non sunt, cur non valeant etiam ex
nulla substantia facere? Si hunt, quod non sunt, cur non
ex eo liant, quod non est? Quod autem non est, cum fit,
ex nihilo est. Propterea nec requiritur, nec ostenditur,
quid postea factum sit corporibus illorum. Quod de nihilo
fuit, nihil factum est. Possunt nihil ipsum convertere in

1) Rig. illos carnem de sid. con cep is sc. Si non etc.

carnem, qui semet ipsos potuerunt convertere in carnem.
Plus est naturam demutare, quam facere materiam. Sed

Sl jM-,™ater*-a necesse fu'sset angelos sumpsisse carnem,
credibihus utique est, de terrena materia, quam de ullo ge-
nere coelestium substantiarum, cum adeo terrenae qualita-
tis exstiterit, ut terrenis pabulis pasta sit. Fuerit nunc »)
quoque siderea eodem modo terrenis pabulis pasta, quando
terrena non esset, quo terrena coelestibus pasta est, quan¬
do coelestis non esset, (legimus enim, manna esui populo
fuisse: panem, inquit, angelorum edithomo,)2) non tamen in-
fringitur semel separata conditio dominicae carnis ex caus-
sa alterius dispositionis. Homo vere futurus usque ad mor¬
tem earn carnem oportebat indueret, cuius est mors; earn
porro carnem, cuius est mors, nativitas antecedit.

7. Sed quoliens de nativitate contenditur, omnes, qui
respuunt earn ut praeiudicantein de carnis in Christo veri-
tate, ipsum deum volunt negare esse natum, quod dixerit:
quae rnibi mater, et qui mihi fratres? 3) Audiat igitur et
Apelles, quid iam responsum sit a nobis Marcioni eo libel—
lo, quo evangelium ipsius provocavimus , considerandam
scilicet materiam pronuntiationis istius. Primo quidem
nunquam quisquam adnuntiasset illi matrem et fratres eius
fons stare, qui non certus esset, habere ilium matrem et
fratres et ipsos esse, quos tunc nuntiabat, vel retro cogni-
tos vel tunc ibidem compertos; licet propterea abstulerint
haereses ista de evangelio, quod et creditum patrem eius
Ioseph fabrum et matrem Mariam et fratres et sorores eius
optime notos sibi esse dicebant, qui mirabantur doctrinara
eius, sed tentandi gratia nuntiaverant ei matrem et fratres,
quos non habebat. Hoc quidem scriptura non dieit, alias
non tacens, cum quid tenlationis gratia factum est circa
eum. Ecce, inquit, surrexit legis doctor tentans eum.4)
Et alibi: et accesserunt ad eum pharisaei tentantes.5) Quod
nemo probibebat, hie quoque significari tentandi gratia
factum. Non recipio, quod extra scripturam de tuo in¬
fers. Dehinc materia tenlationis debet subesse. Quid

»IC quoque.

1) Ita Gel., ed. Fran., Rig.; Rhen. ed. I.: Nunc
Scn.Ier.; Nunc siqu. 2) I>s. 78, 24. 3) Matth. 12, 48. Luc.

8 20 sq. ct. adv. Marc. 4, 19. 4) Matth. 22, 35. 5) Matth.

DE CARNE CHRIST I.

tentandum putaverunt in illo? utique natusne esset, an
non? Si enira hoc negavit responsio eius, hoc captavit
nuntiatio tentatoris. Sed nulla tentatio tendens ad agni-
tionem eius, de quo dubitando tentat, ita subito procedit,
nt noir ante praecedat quaestio, quae dubitationem inferens
cogat tentationem. Porro si nusquam de nativilate Chri-
sti .volutatum est, qnid tu argumentaris voluisse illos per
tentationem sciscitari, quod nunquam produxeruut in quae-
stionem? Eo adiicimus etiam, si tentandus esset de nati-
vitate, non utique hoc modo tentaretur, earum personarum
aduuntiatione, quae poterant etiam nato Christo non fuisse.
Omnes nascimur, et tamen non omnes aut fratres habemus
aut matrem. Adhuc potest et palrem magis habere quain
matrem, et avunculos magis quam fratres. Adeo non coin-
petit tentatio nativitalis, quam licebat et sine matris et sine
fratrum nominatione constare. Facilius plane est, ut cer-
ti, ilium et matrem et fratres habere, divinitatem potius
tentaverint eius, quam nalivitatem, an intus agens sciret,
quid foris esset, mendacio petitus praesentiae1 *) eorum, qui
in praesenti non erant, nisi quod sic vacavisset tentationis
ingenium. Poterat enim evenire, -) ut, quos illi nuntia-
bant foris stare, ille eos sciret absentes esse vel valetudi-
nis vel negotii vel peregrinationis nota iam necessitate.
Nemo tentat eo modo, quo posse se sciat ruborem tenta¬
tionis referre. Nulla igitur materia tentationis competente
liberatur simplicitas nuntiatoris, quod vere mater et fra¬
tres eius supervenissent. Sed quae ratio responsi matrem
et fratres ad praesens negantis, discat etiam Apelles. Fra¬
tres domiui non crediderant in ilium,3) sicut et in evange-
lio ante Marcionem edito continetur. Mater aeque non
demonstratur adhaesisse illi, cum Marthae et Mariae aliae
in commercio eius frequententur. Hoc denique in loco
apparet incredulitas eorum; cum is doceret viam vitae,
cum dei regnum praedicaret, cum languoribus et vitiis me*

1) Rhen. ed. I. poti u s praesentiae eorum. Rig. petitus

praes. adnuntiatae eorum, qui in praesentia etc. 2)

Ita cod. Agob., nisi quod cum aliis exhibet: vacuisset; Rhen. ed. I.
in margine: vacavisset, Gelenius: valuisset. Edd. omnes:
nisi quod, etsi vaeuisset tent, ing., poterat evenire
etc. 3) lo. 7, 5.

DE CARNE CHRIST I.

dendis operaretur, extraneis delixis in ilium, tam proximi
aberant. Denique superveniunt et foris subsistunt, nec in-
Iroeunt, non coinputantes scilicet, quid intus ageretur, nec
sustinent saltern, quasi necessarius aliquid afferrent eo,
quod ille turn maxime agebat, sed amplius interpellant et 3.
tanto opere revocatuin volunt. Oro te, Apelles, vel tu,
Marcion, si forte tabula ludens vel de histrionibus aut au-
rigis contendens tali nuntio avocareris, uonne dixisses:
quae mihi mater, aut qui fratres? Deum praedicans et
probans Christus, legem et prophetas adimplens, tanti retro
aevi caliginem dispargeus, indigne usus est hoc dicto ad
percutiendam incredulitatem foris stautium vel ad excutien-
dam importunitalem ab opere revocantium? Ceterum ad
negandam nativitatem alius necessarius fuisset ei locus et
tempus et ordo sermouis, non eius, qui posset pronuntiari
etiam ab eo, cui et mater esset et fratres, cum indignatio
parentes non neget, sed obiurget. 4) Denique potiores fe¬
cit alios, et meritum praelationis ostendens, audieutiam
scilicet verbi, demonstrat, qua conditione negaverit matrem
et fratres; qua enim alios sibi adoptavit, qui ei adliae-
rebant, ea abnegavit illos, qui ab eo absistebant. Solet
etiam adimplere Christus, quod alios docet. Quale ergo
erat, si docens non tanti facere matrem aut fratres, quanti
dei verbum, ipse dei verbum nuntiata matre et fraternitate
desereret? Negavit itaque parentes, quomodo docuit ne-
gandos pro dei opere. Sed alias figura est synagogae in
matre abiuncta et Iudaeorum in fralribus incredulis. Fo¬
ris erat in illis Israel, discipuli autem uovi intus audien-
tes et credentes et cohaereutes Christo ecclesiam deliuea-
bant, quam potiorem matrem et diguiorem fraternitatem
recusato carnali genere nuncupavit. Eodem sensu de¬
nique et illi exclamationi respondit, non inatris uterum et
ubera negans, sed feliciores designans, qui verbum dei au-
diunt.

8. Solis istis capilulis, quibus maxime instructi vi-
dentur sibi Marcion et Apelles, secundum veritatem in-
tegri et incorrupti evangelii iuterpretatis, satis esse de-
buerat ad probationem carnis humanae in Christo per
defensionem nativitatis. Sed quoniam et isti Apelleia-

1) Rig. Cum ind. par. negut, non ncgat, sed obiurgat.

DE CARNE CHRIST!.

ni *) carnis ignominiam praetendunt maxime, quam volunt
ab igneo illo praeside mali sollicitalis animabus adstructam,
et idcirco indignam Christo, et idcirco de sideribus illi
substantiain competisse, debeo illos de sua paratura reper-
cutere. Angelum quendam inclitura nominant, qui mun-
dum hunc instituerit et instituto eo poeuitentiam admi-
serit. 1 2) Et hoc suo loco tractavimus; nara est nobis ad-
versus illos libellus. An qui spirituin et voluntatem et vir-
tutem Christi habuerit ad ea opera, dignum aliquid poeni-
tentia fecerit, cum angelum etiam de figura erraticae ovis
interpretentur? Teste igitur poenitentia institutoris sui
delictum erit mundus, si quidem omnis poenitentia confes-
sio est delicti, quia locum non habet nisi in delicto. Si
mundus delictum est, quia corpus et membra, delictum
erit3) proinde et coelum et coelestia cum coelo; si coe-
lestia, et quicquid inde conceptum prolatumque est. Mala
arbor malos fructus edat 4) necesse est. Caro igitur Chri¬
sti de coeleslibus structa, de peccati constitit elementis,
peccatrix de peccatorio censu, et pars iam erit eius sub¬
stantiae, id est nostrae, quam ut peccatricem Cliristus de-
dignatur induere. Ita si nihil de ignominia interest, aut
aliam purioris notae materiam excogitent Christo, quibus
displicet nostra, aut eandcin agnoscant, qua etiam coele-
stis melior esse non potuit. Legimus plane: primus homo
de terrae limo, seeundus homo de coelo. 5) Non tamen
ad materiae differentiain spectat, sed tantum terrenae retro
substantiae carnis, primi hominis, id est Adae, coelestem
de spiritu substantiam opponit secundi hominis, id est Chri¬
sti. Et adeo ad spiritum, non ad carnem coelestem ho-
minem refert, ut quos sic comparat, constet in hac carne
terrena coelestes fieri, spiritu scilicet. Quodsi secundum
carnem quoque coeleslis Cliristus, non compararentur illi

1) Scripsimus: Apelleiani, ArteXlyiavoi, auctore Epipha-

nio, liaer. 44. Rhen. ed. I. Apellaciani, in niargine, ut etiam cod.

Ursini : Apelliaci; Rig. e cod. Agob. : Apelleiaci, cod. Pithoei:
A pelliaciani, cod. Divion.: appellation i; ed. Fran, et Sem-
ler: Apelleciani; referente Fr. Iunio alii: Apelletiani vel
Apelleiani. 2) Latin, et Rig. admi3cuerit. 3) Rig. e cod.
Agob.: quam corpus et membra delictum erit? perinde
et coelum, et coelestia, etquicquid inde cone, pro I. est.

4) Matth. 7, 17. 5) 1 Cor. 15, 47.

DE CARNE CHRIST I.

non secundum carnem coelestes.1) Si ergo qui fiunt coe¬
lestes, qualis est Ghristus, terrenam carnis substanliam ge-
stant, hinc quoque confirmatur , ipsum etiam Christum iu
came terrena fuisse coelestem, sicut sunt, qui ei adae-
quantur.

9. Praetendimus adhuc, nihil, quod ex alio acceptum
sit, ut aliud sit, quam id, de quo sit acceptum, ita aliud
esse, ut non suggerat, 2) unde sit acceptum. Omnis ma¬
teria sine testimonio originis suae non est, etsi demutetur
in novam proprietatem. Ipsum certe corpus hoc nostrum,
quod de limo figulatum est, etiam ad fabulas nationum ve-
ritas transmisit, utriusque originem elementi confitetur,
carne terram, sanguine aquam; nam licet alia sit species3)
qualilatis, hoc est, quod ex alio aliud fit. Ceterum quid
est sanguis, quam rubens humor? quid caro, quam terra
conversa in figuras suas? Cousidera singulas qualitates,
musculos ut glebas, ossa ut saxa, etiam circum papillas cal-
culos quosdam. Aspice nervorum tenaces connexus ut
traduces radicum, et venarum ramosos discursus ut amba¬
ges rivorum, et lanugines ut muscos, et comam ut cespi-
tem, et ipsos medullarum in ahdito thesauros ut mctalla
carnis. Haec omnia terrenae originis signa et in Christo
luerunt; haec sunt, quae ilium dei filium celavere, non
alias tantummodo hominem existimatum, quam ex huma-
ni 4) substantia corporis. Aut edite aliquid in illo coe-
lesle de Septenlrionihus et Virgiliis et Suculis emendica-
tum. Nam quae enumeravimus, adeo terrenae testimonia
carnis sunt, ut et nostrae. Sed nihil novum, nihil pere-
grinum deprehendo. Denique verbis tantummodo et faclis,
doctrina et virtute sola Christi homines obstupescebant.
Notaretur etiam carnis in illo novitas miraculo hah ita. Sed
carnis terrenae non mira conditio; ipsa erat quae cetera •
eius miranda faciebat, cum dicerent: unde huic doctrina
et signa ista;5) etiam despicientium formam eius haec erat

1) Rig.non comparentur illi sec. car. coelestes. 2)
Ita Rig.; Rhen. ed. I. ita in totuin aliud est, cui non sug-
gerat etc. 3) Sic e ms. ed. Rig.; Rhen. ed. 1. et cod. Ursini:

utrumque originis ele men turn conf. , carne terrenam,

sanguine aquanam (cod. Ursini: aquenani): licet alia sit
facies etc. 4) Rig. e ms. quam ext an tern hum an a sul/st.

corp. 5) Mat th. 13, 54.

DE CARNE CHRIST I.

vox. Adeo nec humanae honestatis corpus fuit, nedum
coeleslis claritatis. Tacentibus apud nos quoque prophe-
lis de ignobili aspectu eius, ipsae passiones ipsaeque con-
tumeliae Ioquuntur. Passiones quidem humanam carnem,
conturaeliae vero inhonestara probavere. An ausus esset
aliquis ungue summo perstringere corpus novum, ullam1)
sputaminibus contaminare faciem nisi merentem? Quid dicis
coelestem carnem, quam unde coelestem intelligas, non ba¬
bes? Quid terrenam negas, quani unde terrenam agnoscas,
babes? Esuriit sub diabolo, sitiit sub Samaritide, lacrima-
tus est super Lazarum, trepidavit2) ad mortem, (caro enim,
inquit, infirma,) 3) sanguinem postremo fudit. Haec sunt,
opinor, signa coelestia, Sed quomodo, inquam, contemni
et pati posset, sicut et dixi,4) si quid in ilia carne de coe-
lesti generositate radiasset? Ex boc ergo convincimus ni¬
hil in ilia de coelis fuisse, propterea ut contemni et pati
posset.

10. Convertor ad illos aeque sibi prudentes, qui car¬
nem Christi animalem affirmant, quod anima caro sit facta,
«rgo et caro anima, et sicut caro animalis, ila et anima
carnalis. Et hie itaque caussas requiro. Si ut animam
salvam faceret, in semet ipso suscepit animam Christus,
quia salva non esset nisi per ipsum, dum in ipso: non vi¬
deo, cur earn carnem fecerit animalem induendo carnem,
quasi aliter animam salvam facere non posset, nisi carneam
factam. Cum enim nostras animas non tantuin non car-
neas, sed etiam a carne disiunctas salvas praestet, quanto
magis illam, quam ipse suscepit, etiam non carneam redi-
gere potuit in salutem? Item cum praesumant, non car-
nis, sed aniraae noslrae solius liberandae caussa proces-
sisse Christum, primo quam absurdum est, ut animam so-
lam liberaturus id genus corporis earn fecerit, quod non
erat liberaturus? Deinde si animas nostras per illam, quam
gestavit, liberare susceperat, illam quoque, quam gestavit,
nostram gestasse debuerat, id est, nostrae formae, cuius-
cunque formae est in occulto anima nostra, non tamcn car-

1) Sic Rhen. ed. I. , in margine: illam. Rig. v. ullam dclevit.

2) Praeler Rig. edd. oinnes: lacrimatur — t rep id at. 3) Mattli.

2t>, 41. 4) Cod. Agob.: Sed quotnodo, inquitis, coat, et

]>. p. , a. et dixit.

DE CARNE CHRIST I.

neae. Ceterum non nostrain aniinam liberavit, si carneam
habuit; nostra enini carnea non est. Porro si non nostrum
liberavit, quia carneam liberavit, nihil ad nos, quia non no¬
strum liberavit.1) Sed nec liberanda erat, quae non erat
nostra, ut scilicet carnea; non enim periclitabatur, si non
erat nostra, id est non carnea. Sed liberatam constat
illam. Ergo non fuit carnea, et fuit nostra, si ea fuit,
quae liberaretur, quoniam periclitabatur. 2) lam ergo si
anima non fuit carnalis in Christo, nec caro potest anima-
lis fuisse.

11. Sed aliam argumentationem eorum convenimus,
exigentes, cur animalem carnem subeundo Christus animam
carnalem videatur habuisse. Deus enim, inquiunt, gestivit
animam visibilem hominibus exhibere, faciendo earn cor¬
pus, quae retro invisibilis exstiterit, natura nihil nec semet
ipsam videns prae impedimento carnis huius, ut etiam dis-
ceptaretur, nata anima an non. 3) Itaque animam corpus
effectam in Christo, ut earn et nascentem et morientem, et
quod sit amplius, resurgentem videremus. Et hoc autem
quale erat, ut per carnem demonstraretur anima sibi aut
nobis, quae per carnem non poterat agnosci, ut sic osten-
deretur, dum id fit, cui latebat, id est caro? Tenebras
a idelicet accepit, ut lucere posset. Denique ad hoc prius
retractemus, an isto modo ostendenda fuerit anima, an in
totum invisibilem earn retro allegent, utrum quasi incorpo-
ralem, an etiam babentem aliquod genus corporis proprii?
Et tamen cum invisibilem dicant, corporalem earn consti-
tuunt, habentem quod invisibilc sit. Nihil enim habeas
invisibile, quomodo potest invisibilis dici? Sed ne esse
quid era potest, nisi habcns per quod sit. Cum autem sit,
habeat necesse est aliquid, per quod est. Si habet ali-
quid, per quod est, hoc erit corpus eius. Omne quod est,
corpus est sui generis; nihil est incorporate, nisi quod non
est. 4) Habente igitur anima invisibile corpus, qui visibi-

1) Rhen. ed. I. Porro si non nosfram liberavit, nihil

ad nos: quia carnea non est, quia non nostrani libera¬
vit. 2) Rhen. ed. I. in margine: si ea non fuit, quae libe¬
raretur, quomodo periclitabatur. 3) In edd. Gel., Fran.,

Rig. addita sunt vv. mortal isne sit an non, quae non sunt in
Rhen. ed. I. et in codd. Vaticauis. 4) Cf, lib. adv. Prax. c. 7. de
anima 5.

DE CARNE CHRIST I.

lem earn facere susceperat, utique dignius id eius visibile
fecisset, quod invisible habebatur, quia nec hie menda-
cium aut infirmitas deo competit, niendaciura, si aliud ani-
mam, quam quod erat, demonstravit, infirmitas, si id, quod
erat, demonstrare non valuit. Nemo ostendere volens ho-
minem, cassidem aut personam ei inducit. Hoc autem
factum est animae, si in carne conversa alienam induit su-
perficiem. Sed etsi incorporalis anima deputetur, ut ali-
qua vi rationis occulta sit quidem anima, corpus tamen non
sit, quicquid est anima. Proinde impossibile deo non erat,
et proposito eius congruentius competebat, nova aliqua
corporis specie earn demonstrare, quam ista communi
omnium, altei’ius iam notitiae, ne sine caussa visibilem ex
invisibili facere gestisset animam, istis scilicet quaestioni-
bus opportunam, per carnis humanae defensionem. Sed
non poterat Christus inter homines nisi homo videri. Red-
de igitur Christo fidem suam, ut, qui homo voluerit incede-
re, animam quoque humanae conditionis ostenderit, non
faciens earn carneam, sed indnens earn carne.

12. Ostensa sit nunc anima per camera, si constiterit
illam ostendendam, quoquo modo fuisse, id est, incognitam
sibi et nobis; quamquam in hoc vana distinctio est, quasi
nos seorsum ab anima simus, cum totum quod sumus anima
sit, denique sine anima nihil sumus, ne hominis quidem,
sed cadaveris nomen. Si ergo ignoramus animam, ipsa se
ignorat. Ita superest hoc solummodo inspicere, an se
anima ignorarit, ut nota, quo modo fieret. Opinor, sen-
sualis est animae natura. Adeo nihil animale sine sensu,
nihil sensuale sine anima. Et ut pressius dixerim, animae
anima sensus est. Igitur cum omnibus anima sentire prae-
stet, et ipsa sentiat omnium etiam sensus, nedum qualita-
tes, qui verisimile est, ut ipsa sensum sui ab initio sortita
non sit? Unde illi scire, quod interdum sibi sit necessa-
rium ex naturali 1) necessitate, si non scit suam qualitatem,
eui quid necessarium est? Hoc quidem in omni anima re-
cognoscere est, notiliam sui dico, sine qua notitia sui nul¬
la anima se ministrare potuisset. Puto autem magis bomi-

1) Sic Gel. et ed. Fran.; Rlien. cd. I. et Rig. e cud. Pillioei: ex
n a t u r a 1 i u ni neceas.

»E CARNE CHRIST I.

nem, animal solum rationale, compotem sui <) animain esse
sortitum, quae ilium faciat animal rationale, ipsa in primis
rationalis. Porro quomodo rationalis, quae efficit homi-
nem rationale animal, si ipsa rationem suam nescit, igno-
rans semet ipsam? Sed adeo non ignorat, ut auctorem et
arbitrum et statum suum norit. Nihil adhuc de deo di-
scens, deum nominal. Nihil adhuc de iudicio eius admit-
tens, deo commendare se didicit. Nihil magis audiens,
quam spem nullam esse post mortem, et bene et male de-
functo cuique imprecatur. Plenius haec prosequitur lihel-
lus, quern scripsimus de testimonio animae. Alioquin si
amma semet ipsam iguorans erat ah initio, nihil a Christo
cognovisse debuerat, nisi qualis esset. Nunc aulem non
effigiem suam didicit a Christo, sed salutem. Propterea
filius dei descendit, et animam subiit, non ut ipsa se aniina
cognosceret in Christo, sed ut Christum in semet ipsa.
Non eriiin se ignorando de salute periclitatur, sed dei ver-
hum. Vita, inquit, manifestata est, 2) non anima. Et ve_
m, inquit, animam salvam facere, 3) non dixit ostendere.
Ignorabamus nimirum animam, licet invisibileqi, nasci et
moii, nisi corporaliter exhiberetur. Ignoravimus plane re-
surrecturam cum carne. Hoc erit, quod Christus manife-
stavit. Sed et hoc non aliter in se, quam in Lazaro ali-
quo, cuius caro non erat animalis, ita nec anima carnalis.
Cuid ergo auiplius innotuit nobis de animae ignoratae re¬
tro dispositkme? Quid invisihile eius fuit, quod invisihili-
tatein per carnem desideraret?

13. Caro facta est anima, ut anima ostenderetur.
Numquid ergo et caro anima facta est, ut caro manifesta-
retui ? Si caro anima est, iam non anima est, sed caro.
Si anima caro est, iam non caro est, sed anima. Ubi ergo
caro, et ubi anima est, alterutrura facta est. Imo si neu-
trum sunt, dum alterutrum alterum hunt, certe pcrversissi-
mum, ut carnem nominantes animam intelligamus, et aui-
mam significantes carnem interpretemur. Omnia periclita-
huntur aliter accipi, quam sunt, ct amittere quod sunt,
dum aliter accipiuntur, si aliter, quam sunt, coguominan-
tur. Fides nominum salus est proprietatum. Etiam cum

1) Rlien, ed. I. computes
et animain. 2) Io. 1, 4.

e t animam,
3) Luc. 9, 50.

ceteri: com pot em

DE CARNE CHRIST I.

demutantur qualitates, accipiunt vocabulorum possessiones.
Verbi gratia argilla excocta testae vocabulura suscipit, Nec
communicat cum vocabulo pristini generis, quia nec cum
ipso genere. Proinde et anima Christi caro facta non po¬
test non id esse, quod facta est, et id non esse, quod fue-
rit, aliud scilicet facta. Et quoniam proximum adhibui-
mus exemplum, plenius eo utemur. Certe enim testa ex
argilla unum est corpus unumque vocabulum unius scilicet
corporis, nec potest dici 1) et argilla, quia quod fuit, non
est; quod autem non est, omnino non adhaeret. Ergo et
anima caro facta uniformis, solidata; scilicet singularitas
tota est 2) et indiscreta substantia. In Christo vero inve-
nimus animam et carnem simplicibus et nudis vocabulis edi-
tas, id est animam animam et carnem carnem, nusquam
animam carnem aut carnem animam, quando ita nominari
debuissent, si ita fuissent; sed etiani sibi quamque substan-
tiam divise pronunliatas ab ipso, utique3) pro duarum qua-
litatum distinctione, seorsura animam et seorsum carnem.
Quid anxia est, inquit, anima mea usque ad mortem?4) et:
panis, quem ego dedero pro salute mundi, caro mea est. 5)
Porro si anima caro fuisset, unum esset in Christo carnea
anima aut caro animalis. At cum dividit species, camera
et animam, duo ostendit. Si duo, iam non unum; si non
unum, iam nec anima carnalis nec caro animalis; unum
enim est anima caro, aut caro anima; nisi et seorsum
aliam gestabat animam praeter earn, quae caro erat, et
aliam circumferebat carnem praeter illam, quae anima erat.
Quodsi una caro et una anima, ilia tristis usque ad mor¬
tem et ilia panis pro mundi salute, salvus est numerus dua¬
rum substanliarum in suo genere distanlium, excludens car-
neae animae unicam spcciem.

1) Rlien. ed. I. nec potest testa dici, ed. Fran, nec po¬
test dici testa; sed in edd. Gel. et Rig. v. testa oniissum est.

2) Ita cod. Wouw. etRig.; -od. Pithoei: non potest testa dici

et arg., quia quod fuit, non est, non adhaeret. Ergo

etc. Rhen. ed. 1. quia quod fuit, non est, non adhaeret.
Ergo — solidata; sed sing, tuta est etc. Gel., ed. Fran.,
Semler: quia quod fuit, noil est: quod autem non est, et
non adhaeret, e t anima non adhaeret. Ergo — sed sing,

tuta est etc. 3) Sic cod. Wouw., qui taraen liabet ubique, et
Rig. Ceteri: pronuntiata sub ipso utique etc. 4) Matth.
26, 38. 5) Io. G, 51.

DE CARNE CHRIST I.

14. Sed angelum, aiunt, gestavit Christus. Qua ra-
tione? qua et hominem. Eadem ergo est et caussa, ut ho-
minem gestaret Christus; salus horainis fuit caussa, scilicet
ad restituendum quod perierat. Homo perierat, hominem
restitui oportuerat. Ut angelum gestaret Christus, nihil
tale de caussa est. Nam etsi angelis perditio reputatur in
ignem praeparatum diaholo et angelis cius, * ) nunquam ta-
men illis restitutio repromissa est. Nullum mandatum de
salute angelorum snscepit Christus a patre. Quod pater
neque repiomisit, neque mandavit, Christus administrare
non potuit. Cui igitur rei angelum quoque gestavit, nisi
ut satellitem fortem, cum quo salutem hominis operaretur?
Idoneus enim non erat dei filius, qui solus hominem libera-
ret, a solo et singulari serpente deiectum. Ergo iam non
unus deus, nec unus salutifieator, si duo salutis artifices,
et utique alter altero indigens. An vero ut per angelum
liberaret hominem? Cur ergo descendit ad id, quod per
angelum erat expediturus? si per angelum, quid et ipse? si
per se, quid et angelus? Dictus est quidem magni consilii
angelus, id est nuntius, officii , non naturae voeabulo; ma¬
gnum enim cogitatum patris, super hominis scilicet restitu-
tione, adnuntiaturus seculo erat. Non ideo lamen sic an¬
gelus intelligendus, ut aliqui Gabriel aut Michael. Nam
et filius a domino vineae mittilur ad cultores, sicut et fa¬
muli, de fructibus petitum; sed non propterea unus ex fa- '

mulis deputabitur filius, quia famulorum successit officio.
Facilius ergo dicam, si forte, ipsum filium angelum, id est
nuntium patris, quam angelum in filio. Sed cum de filio
ipso sit jironuntiatum : minuisti eum modico quid citra an-
gelos,2) quomodo videbitur angelum induisse, sic infra an-
gelos deminutus, dum homo fit, qua car o et anima et filius
hominis? Quia autem spiritus dei et virtus altissimi, 3)
non potest infra angelos haheri, deus scilicet et dei filius.
Quanto ergo, dum hominem gestat, minor angelis factus
est, tanto non, dum angelum gestat. Poterit haec opinio
Ehioni convenire, qui nudum hominem et tantum ex se-
rnine David, id est, non et dei filium constituit lesum, plane
prophetis aliquo gloriosiorem, ut ita in illo angelum fuisse
dicatqr , quemadmodura in aliquo Zacharia, nisi quod a

1) Malth. 25, 41. 2) Ps. 8, 6. 3) Luc. 1, 35.

DE CARNE CHRIST I.

Christo nunquam est dictum: et ait mihi angelus, qui in me
loquebatur,1 11) sed nec quotidianum illud omnium propheta-
ruin: haec dicit dominus: ipse enim erat dominus corain
ex sua auctoritate pronuntians: ego autem dico vobis.
Quid ultra? Ad haec Esaiam exclamantem audi: non an-
gelus neque legatus, sed ipse dominus salvos eos fecit.2)

15. Licuit et Valentino ex privilegio haeretico car-
nem Christi spiritalem comminisci. Quidvis earn fingere
potuit, quisquis humanam credere noluit, quando, quod ad
omnes dictum est, si humana non fuit nec ex homine, non
video, ex qua substantia ipse se Christus hominem et filium
hominis pronuntiarit: nunc autem vultis occidere hominem,
veritatem ad vos locutum,3) et: dominus est sabbati filius
hominis.4) De ipso eniinEsaias: homo in plaga, et sciens
ferre imbecillitatem. 5) Et Hieremias: et homo est, et
quis cognovit6) ilium?7) Et Daniel: et super nubes tan-
quam filius hominis. 8) Etiam Paulus apostolus: mediator
dei et hominuin homo Christus Iesus.9) Item Petrus in
actis apostolorum: Iesum Nazarenum virum vobis a deo
destinatum, 1 °) utique hominem. Haec sola sufficere vice
praescriptionis debuerunt ad testimonium carnis humanae
et ex homine sumptae et non spiritalis, sicut nec animalis
nec sidereae nec imaginariae, si sine studio et artilicio
contentionis haereses esse potuissent. Nam ut penes quon¬
dam ex Valentini ratione 1£) legi, primo non putant terre-
nam et humanam Christo substantiam informatam, ne de-
terior angelis dominus deprehendatur, qui non terrenae
carnis exstiterunt, 1 2) dehinc quod oporteret similem nostri
carnem similiter nasci, non de spiritu, nec de deo, sed ex
viri voluntate. Et cur non de corruptela, sed de incor-
ruptela? Et quare non, sicut et ilia resurrexit et in coelo
resumpta est, ita et nostra par eius statim adsumitur? Aut
cur ilia par nostrae non aeque in terram dissoluta est?
Talia ■elhuici volutabunt. Ergo dei filius in tantum humili-

1) Zach. 1, 14. 2) Ies. 63, 9. 3) Io. 8, 40. 4) Matth.

12,8. 5) Ies. 53, 3. 6) Ed. Fran, et Rig. cognosce!. 7)

Ier. 17, 9. 8) Dan. 7, 13. 9) 1 Tim. 2, 5. 10) Act. 1, 22.

11) Gel. et ed. Fran, factione, lunius et Rig. nation e. 12)
Khen. ed. I. terrenam Christo suhst. inform. — exsti-
t e r i t.

Tertull. IV.

DE CARNE CHRIST!.

tatis exhaustus? Et si resurrexit in exemplum spei no-
strae, cur nihil tale de nobis probatum est? Merito eth-
nici talia; sed merito et haeretici. Numquid enim inter
illos distat, nisi quod ethnici non credendo credunt, at
haeretici credendo non credunt? Legunt denique: minora-
sti eum modico citra angelos, *) et negant inferiorem sub-
stantiain Christi, nec hominem se, sed vermem pronuntian-
tis, qui nec formam habuit nec speciem;2) sed forma eius
ignobilis, despecta citra omnes homines, homo in plaga, et
sciens ferre imbecillitatem. 3) Agnoscunt hominem deo
mixtum, et negant hominem. Mortuum credunt, et quod
est mortuum ex incorruptela natum esse contendunt, quasi
corruptela aliud sit a morte. Sed et nostra caro statim
resurgere debebat. Exspecta, nondum inimicos suos Chri-
stus oppressit, ut cum amicis de inimicis triumphet.

If). Insuper argumentandi libidine ex forma ingemi
haeretici locum sibi fecit Alexander ille, quasi nos affir-
memus, idcirco Christum terreni census induisse carnem,
ut evacuaret in semet ipso carnem peccati. Quod etsi di-
ceremus, quacunque ratione muniremus sententiam nostram,
dum ne tanta amentia, qua putavit, tanquam ipsam carnem
Christi opinemur ut peccatricem, evacuatam in ipso, cum
illam et ad dexteram patris in coelis praesidere memineri-
mus, et venturam inde suggestu patemae claritatis praedi-
cemus. Adeo ut evacuatam non possumus dicere, ita nec
peccatricem, nec evacuatam, in qua dolus non fuit. De-
tendimus autem, non carnem peccati evacuatam esse in
Christo, sed peccalum carnis, non materiam, sed naturam,
nec substantiam, sed culpam, secundum apostoii auctorita-
tem dicentis: evacuavit peccatum in carne; nam et alibi:
in similitudine, inquit, carnis peccati 4) fuisse Christum, non
quod similitudinem carnis acceperit, quasi imaginem cor¬
poris et non veritatem, sed similitudinem peccatricis car¬
nis vult intelligi ; quod ipsa non peccatrix caro Christi
eius fuit par, cuius crat peccatum genere, non vitio Adae,
quando hinc etiam confirmamus earn fuisse carnem in Chri¬
sto, cuius natura est in homine peccatrix. Et sic in ilia
peccatum evacualum, quod in Christo sine peccato habea-
tur, quae in homine sine peccato non habebatur. Nam

1) Ps. 8. 6.

2) Ps. 22, 7. 3) Ies. 53, 2.

4) Rom. 8, 3.

DE CARNE CHRIST I.

§3

neque ad propositum Christi faceret evacuantis peccatum
carnis, non in ea carne evacuare illud, in qua erat natura
peccati, neque ad gloriam. Quid enim magnum, si in car¬
ne meliore et alterius, id est, non peccatricis naturae, nae-
vum peccati redemit? Ergo, inquis, si nostram induit, pec-
catrix fuit caro Christi. Noli constringere explicabilem sen-
sum; nostram enim induens, suam fecit, suam faciens, non pec-
catricem earn fecit. Ceterum quod ad omnes dictum sit, qui
ideo non putant carnem nostram in Christo fuisse, quia
non fuit ex viri semine, recordentur Adam ipsuin in hanc
carnem non ex semine viri factum. Sicut terra conversa
est in hanc carnem sine viri semine, ila et dei verhuin po-
tuit sine coagulo in eiusdem carnis transire materiam.

17. Sed remisso Alexandro cum suis svllogismis,
quos in argumentationibus torquet, eliam cum psalmis Va-
lentini, quos magna impudentia quasi idonei alicuius aucto-
ris interserit, ad unam iam lineam congressionein diriga-
mus, an carnem Christus ex virgine acceperit, ut hoc prae-
cipue modo hutnanam earn constet, si ex humana matrice
substantiain traxit; quamquam licuit iam et de nomine ho-
minis et de statu qualitatis et de sensu tractationis et de
exitu passionis humanam constitisse. Ante omnia autem
commendanda erit ratio, quae praefuit, ut dei filius de vir¬
gine nasceretur. Nove nasci debebat novae nativitatis de¬
dicator, de qua signum daturus dominus ah Esaia praedi-
cabatur. Quod est istud signum? Ecce virgo concipiet
in utero, et pariet filium.1) Concepit igitur virgo et pe-
perit Emanuelem, nobiscum deum. Haec est nativitas no¬
va, dum homo nascitur in deo. In quo homine deus natus
est carne antiqui seminis suscepta sine semine antiquo, ut
illam novo semine, id est spirital i ler , reformaret exclusis
antiquitatis sordibus expiatam. Sed tota novitas ista, sicut
et in omnibus, de veteri figurata est rationali per virginem
dispositione domino nascente. Virgo erat adhuc terra,
nondum opere compressa, nondum sementi subacta; ex ea
hominem factum accepimus a deo in animam vivam. Igi¬
tur si primus Adam de terra traditur, merito sequens vel
novissimus Adam, ut apostolus dixit, proinde de terra, id
est carne nondum generationi resignata, in spiritum vivifi-

1) les. 7, 14.

DE CARNE CHRIST I.

cantem a deo est prolatus. Et tamen ne mihi vacet incur-
sus nominis Adae, unde Chrislusi) Adam ab apostolo di-
ctus est, si terreni non fuit census homo eius? Sed et
hie ratio defendit, quod deus imaginem et similitudinem
suam a diabolo captam aemula operatione recuperavit. In
virginem enim adhuc Evam irrepserat verbum aedificato-
rium mortis. In virginem aeque introducendum erat dei
verbum exstructorium vitae, ut quod per eiusmodi sexum
abierat in perditionem, per eundem sexum redigeretur in
salutem. Crediderat Eva serpenti, credidit Maria Gabrie¬
li; quod ilia credendo deliquit, haec credendo delevit. Sed
Eva nihil tunc concepit in utero ex diaboli verbo? Imo
concepit. Nam exinde ut abiecta pareret, et in doloribus
pareret, verbum diaboli semen illi fuit. Enixa est denique
diabolum fratricidam. Contra Maria eum edidit, qui car-
nalem fratrem Israel interemptorem suum salvum quando-
que praestaret. In vulvam ergo deus verbum suum detu-
lit, bonum fratrem, ut memoriam mali fratris eraderet.1 2)
Inde prodeundum fuit Christo ad salutem hominis, quo ho¬
mo iam damnalus intraverat.

18. Nunc ut simplicius respondeamus, non compete-
bat ex semine humano dei filium nasci, ne, si totus esset
filius hominis, non esset et dei filius, nihilque haberet am-
plius Salomone, et amplius Iona, et de Ebionis opinione
credendus erat. Ergo iam dei filius ex patris dei semine,
id est spirilu, ut esset hominis filius, caro ea sola, quae
erat3) ex hominis carne sumenda sine viri semine. Vaca-
bat enim viri semen apud habentem dei semen. Itaque
sicut nondum natus ex virgine, patrera deum habere potuit
sine homine matre, aeque cum de virgine nasceretur, po¬
tuit matrem habere hominem, sine homine patre. Sic de¬
nique homo cum deo, dum caro hominis cum spiritu dei;
caro sine semine ex homine, spiritus cum semine ex deo.
Igitur si fuit dispositio rationis super filium dei ex virgine
proferendum, cur non ex virgine acceperit corpus, quod

1) Sic Rig.; Gel.: incursus Adae, unde Christus etc.

Rhen. ed. I. inc. nominis ad eundem Christum, Adam ab

ap. etc. 2) Rhen. corr. eraderet, in ed. I. redderet. 3)
Praetei Rhen. ed. I. et Scmlerum editt. omnes: caro ei sola
erat etc.

DE CARNE CHRIST!.

de virgine protulit? quia aliud est, quod a deo sumpsit.
Quoniam, inquiunt, verbum caro factum est.* 1) Vox ista,
quid caro factum sit, contestatur, nec tamen periclitatur,
quasi statim aliud sit factum caro, et non verbum. Si ex
carne factum est verbum caro, aut si ex semine ipso
factum est, scriptura dicat. Cum scriplura non dicat, nisi
quod sit factum, non et unde sit factum, ergo ex alio, non
ex semine ipso suggerit factum; si non ex semine ipso, sed
ex alio, iam hinc tracta, ex quo magis credere congruat
carnem factum verbum, nisi ex carne, in qua et factum
est, vel quia ipse dominus sententialiter et definitive pro-
nuntiavit.: quod in carne natum est, caro est,2) quia ex
carne natum est. Sed si de homine tantummodo dixit, non
et de semet ipso, plane nega hominem Christum, et ita de-
fende non et in ipsum competisse. Atquin subiicit: et
quod de spiritu natum est, spiritus est,3) quia deus spiri-
tus est, et de deo natus est. Hoc utique vel eo magis in
ipsum tendit, si et in credentes eius. Si ergo et hoe ad
ipsum, cur non et illud supra? Neque enim dividere potes
hoc ad ipsum, illud supra ad ceteros homines, qui utram-
que substantiam Christi et carnis et spiritus non negas.
Ceterum si tarn carnem habuit quam spiritum, cum de dua-
rum substantiarum conditione pronuntiat, quas et ipse ge-
stat, non potest videri de spiritu quidem suo, de carne
vero non sua determinasse. Ita cum ipse sit de spiritu
dei, et spiritus deus est, et ex deo4) natus ipse est, et ex
carne hominis, homo in carne generatus.

19- Quid est ergo: non ex sanguine nec ex voluntate
carnis nec ex voluntate viri, sed ex deo natus est?5) Hoc
quidem capitulo ego potius utar, cum adulteratores eius
obduxero. Sic enim scriptum esse contendunt: non ex
sanguine nec ex carnis voluntate nec ex viri, sed ex deo
nati sunt,fi) quasi supra dictos credentes in nomine eius
designet, ut ostendat esse semen illud arcanum electorum
et spiritaiium, quod sibi imbuunt. Quomodo autem ita
erit, cum omnes, qui crcdunt in nomine domini, communi

1) Io. 1, 14- 2) lo. 3, 6. 3) Io. 3, 6. 4) Cod. Wouw.

et Rig. et deus ex deo. 5) Rig. nati sunt. Cf. c. 24. — Io.

1, 13. 6) Ita scriheuduni esse Wouw. e ms. et Semler recte

docuerunt. Edd. omnes: natus est.

DE CARNE CHRIST I.

lege generis humani ex sanguine et ex carnis et ex viri
voluntate nascantur, etiam Valentinus ipse? Adeo singu-
lariter, ut de domino, scriptum est: et ex deo natus est;
merito, quia verbum dei, et cum verbo dei spiritus, et in
spiritu dei virtus, et quicquid dei est Christus; qua caro
autem, non ex sanguine nec ex carnis et viri voluntate,
quia ex dei voluntate verbum caro factum est. Ad car-
nem enim, non ad verbum, pertinet negatio1) forraalis no-
strae nativitatis, quia caro sic habebat nasci, non verbum.
Negans autem ex carnis quoque voluntate natum, cur non
negavit etiam ex substantia carnis? Neque enim quia ex
sanguine negavit, substantiam carnis renuit, sed materiam
seminis, quam constat sanguinis esse calorem, ut despuma-
tione mulatum in coagulum sanguinis feminae. Nam ex
coagulo in caseo vis est substantiae, quam medicando con-
stringit, id est lactis. Intelligimus ergo ex concubitu na-
tivitatem domini negatam, quod sapit voluntas viri et car¬
nis, non ex vulvae participatione. Et quid utique'* tam
exaggeranler inculcavit, non ex sanguine nec ex carnis
voluntate aut viri natum, nisi quia ea erat caro, quam ex
concubitu natam nemo dubitaret? Negans porro ex con¬
cubitu, non negavit ex carne, imo confirmavit ex carne,
quia non proinde negavit ex carne, sicut ex concubitu ne¬
gavit. Oro vos, si dei spiritus2) non de vulva carnem
participaturus descendit in vulvam, cur descendit in vul-
vam? Potuit enim extra earn fieri caro spiritalis; simpli-
cius multo, quam intra vulvam, fieret extra vulvam. Sine
caussa eo se intulit, unde nihil extulit. Sed non sine
caussa descendit in vulvam. Ergo ex ilia accepit, quia si
non ex ilia accepit, sine caussa in illam descendit, maxime
eius qualitatis caro futurus, quae non erat vulvae, id est
spiritalis.

20. Qualis est autem tortuositas vestra, ut ipsam ex
svllabam praepositionis officio adscriptam auferre quaera-
tis, et alia magis uti, quae in hac specie non invenitur pe¬
nes scripturas sanctas? Per virginem dicitis natum, non
ex virgine, et in vulva, non ex vulva, quia et angelus in

1) Rig. negotiatio. 2) Rlien, corr. dei filius, in ed. I.

et Rig. dei spiritus.

DE CARNE CHRIST I.

somnis ad Ioseph: nam quod in ea natura est, inquit, de
spiritu sancto est, ’) non dixit ex ea. Nempe tamen, etsi
ex ea dixisset, in ea dixerat; in ea enim erat, quod ex ea
erat. Tantundem ergo, et cum dicit in ea et ex ea, con-
sonat, quia ex ea erat, quod in ea erat. Sed bene, quod
idem dicit Matthaeus, originem domini decurrens ab Abra¬
ham usque ad Mariam: lacob, inquit, generavit Ioseph, vi-
rum Mariae, ex qua nascitur Christus. 2) Sed et Paulus
grammaticis islis silentium imponit. Misit, inquit, deus
filium suum factum ex muliere.3) Numquid per mulierem,
aut in muliere? Hoc quidem impressius, quod factum dicit,
quam nalum; simplicius enim enuntiasset natum. Factum
autem dicendo, et verbum caro factum est,4) consignavit,
et carnis veritatem ex virgine factae 5) adseveravit. No¬
bis quoque ad hanc speciem psalmi patrocinabuntur, non
quidem apostatae et haeretici et Platonici Valentini, sed
sanctissimi et receptissimi prophetae David. Ille apud nos
canit Christum, per quern se cecinit ipse Christus. Ac-
cipe Christum et audi dominum patri deo colloquentem : 6)
quia tu es, qui avulsisti me ex utero matris meae. Ecce
unum. Et spes mea ab uberibus matris meae, super te
sum proiectus ex vulva. Ecce aliud. Et ab utero ma¬
tris meae deus meus es tu.7) Ecce aliter. Nunc ad sen-
sus ipsos decertemus. Avulsisti, inquit, ex utero. Quid
avellitur, nisi quod inhaeret, quod infixum, innexum est ei,
a quo, ut auferatur, avellitur? Si non adhaesit utero,
quomodo avulsus est? si adhaesit, qui avulsus est, quomodo
adhaesisset, nisi dum ex utero est per ilium nervum umbi-
licarem, quasi folliculi sui traducem, adnexum origini vul-
vae? Etiam cum quid extraneum extraneo adglutinatur,
ila concarnatur et convisceratur cum eo, cui adglutinatur,
lit, cum avellitur, rapiat secum ex corpore aliquid, a quo
avellitur, quasi sequelam quandam abruptae unitatis et
producem8) mutui coitus. Ceterum quae ubera matris
suae nominat? sine dubio quae hausit. Respondeant ob-

1) JVlaUli. 1, 20. 2) Matth. 1, 16. 3) Gal. 4, 4. 4) Io.

1, 14 5) Sic cod. Pithoei; Rhen. ed. I. veritati ex virg.

factae; ceteri: veritatem ex virg. facta m. 6) Ita Gel.,
ed. Fran., Rig.; Rlien. ed. I. Accipe et David domino patri
deo eloquentem. 7) Ps. 22, 10 sq. 8) Ita Rhen. ed. I., Gel.
et ed. Fran, trad u c is, Rig. e cod. Pithoei : producis.

DE CARNE CHRIST I.

stetrices, medici et physici de uberum natura, an aliter
manare soleant sine vulvae genitali passione suspendenti
bus exinde venis sentinam illam inferni sanguinis* 1) et ipsa
translatione decoquentibus in materiam lactis Iatiorem. Inde
adeo fit, ut uberum tempore menses sanguinum vacent.
Quodsi verbum caro ex se factum esl, non ex vulvae com-
municalione, nihil operata vulva, nihil functa, nihil passa,
quomodo fontem suum transfudit in ubera, quae nisi ha-
Lendo non mutat? Habere autem sanguinem non potuit
lacti subministrando, si non haberet caussas sanguinis ipsius,
avulsionera scilicet suae carnis. Quid fuerit novitatis in
Christo ex virgine nascendi, palam est, scilicet solummodo
hoc, quod ex virgine secundum rationem, quam edidimus,
et uli virgo esset regeneratio nostra spiritaliter ab omni¬
bus inquinamentis sanctificala per Christum, virginem et
ipsum, etiam carnaliter, ut ex virginis carne.

21. Si ergo contendunt, hoc competisse novitati, ut
quemadmodum non ex viri semine, ila nec ex virginis
carne caro fieret dei verbum: quare non hoc sit tota novi-
tas, ut caro non ex semine nata carne processerit? Ac-
cedant adhuc cominus 2) ad congressum. Ecce, inquit, virgo
concipiet in utero.3) Quidnam? ulique dei verbum non
viri semen, certe ut pareret filium. Nam et pariet, inquit,
filium.4) Ergo ut ipsius fuit concepisse, ita ipsius est quod
peperit, licet non ipsius fuerit quod concepit. Contra si
verbum ex se caro factum est, iam ipsum se concepit et
peperit, et vacat prophetia. Non enim virgo concepit ne-
que peperit, si non quicquid peperit ex verbo concepto
caro ipsius est. Sola haec autem prophetae vox evacua-
bitur? an et angeli conceptum et partum virginis adnun-
tiantes? an et omnis iam scriptura, quaecunque matrem
pronuntiat Christi? Quomodo enim mater, nisi quia in
utero eius fuit? Sed nihil ex utero eius accepit, quod ma-

1) Sic emend. Rig. e cod. Pithoei. Rhen. ed. I. pendentibus
exinde venis inferni sanguinis in maraillam. Ceteri:
pend. ex. v. sentinam illam inferni sanguinis (cod. Wouw.:
internis sanguine, Gel. et ed. Fran.: intern! sanguinis) in
mamillam. 2) Rhen. in ed. I. communius, quod deinde in
comminius mutavit, ac ceteri editt. probaverunt. 3) Matlh.

1, 23. les. 7, 14. 4) ibid.

DE CARNE CHRIST I.

trem earn faceret, in cuius utero fuit. Hoc nomen non
debet earo extranea. Matris uterum non appellat, nisi
filia uteri, caro. Filia uteri porro non est, si sibi nata
est. Tacebit igitur et Elisabeth prophetam portans, iam
domini sui conscium infantem, et insuper spiritu sanclo
adimpleta. Sine caussa enim dicit: et unde mihi, ut mater
domini mei ad me veniat?1) Si Maria non filium, sed ho-
spitem in utero gestabat Iesum, quomodo dicit: beatus2)
fructus uteri tui?3) Quis hie fructus uteri, 'qui non ex
utero germinavit, qui non in utero radicem egit, qui non
eius est, cuius est uterus, et qui utique fructus uteri, Chri-
stus? An quia ipse est flos de virga proiecta ex radice
Iesse?4) Radix autein Iesse, genus David; virga ex ra¬
dice, Maria ex David; flos ex virga, filius Mariae, qui di-
citur Iesus Christus, ipse erit et fructus. Flos enim fru¬
ctus, quia per florem, et ex flore omnis fructus eruditur in
fructum. Quid ergo? Negant et fructui suum florem et
flori suam virgam et virgae suam radicem, quominus suam
radix sibi vindicet per virgam proprietatem eius, quod ex
virga est, floris et fructus; siquidem omnis gradus generis
ab ultimo ad principalem recensetur, ut iam nune carnem
Christi, non tantum Mariae, sed et David per Mariam et
Iesse per David sciant adhaerere. Ideo hunc fructum ex
lumbis David, id est ex posteritate carnis eius, iurat illi
deus consessurum in throno ipsius. 5) Si ex lumbis Da¬
vid, quanto magis ex lumbis Mariae, ob quam in lumbis
David.

22. Deleant igitur et testimonia daemonum, filium
David proclamantia Iesum; sed testimonia apostolorum de-
lere non poterunt, si daemonum indigna sunt. Ipse inpri-
mis Matthaeus, fidelissimus evangelii commentator, ut co¬
mes domini, non aliam ob caussam, quam ut nos originis
Christi carnalis compotes faceret, ita exorsus est: liber
geniturae Iesu Christi, filii David, filii Abraham.6) His
originis fonlibus genere manante cum gradatim ordo dedu-
citur ad Christi nativitatem, quid aliud, quam caro ipsa
Abrahae et David per singulos traducem sui faciens in vir-

1) Luc. 1, 43. 2) Ed. Fran, et Rig. benedict us. 3) Luc.

1,42. 4) lea. 11, 1. 5) Ps. 132, 11. Act. 2, 30. G) Matth.

1, 1.

DE C ARNE CHRIST I.

ginem usque describitur inferens Christum, imo ipse Chri-
stus proditur de virgine? Sed et Paulus, ulpote eiusdem
evangelii et discipulus et magister et testis, qua eiusdem
Christi apostolus, confirmat Christum ex semine David se¬
cundum carnem,1) utique ipsius. Ergo ex semine David
caro Christi. Sed secundum Mariae carnem ex semine
David, ergo ex Mariae carne est, dum ex semine est Da¬
vid. Quocunque detorseris dictum, aut ex carne est Ma¬
riae, quod ex semine est David, ant ex David semine est,
quod ex carne est Mariae. Totam hanc controversiara di-
rimit idem apostolus, ipsum definiens esse Ahrahae semen;
cum Abraham, utique rnulto magis David quasi recentio-
ris. Retexens enim promissionem benedictionis nationum
in nomine Abraham: et in semine tuo henedicentur omnes
nationes, non, inquit, dixit seminibus, tanquam de pluribus,
sed semine, tanquam de uno, quod est Christus. 2) Qui
haec legimus et credimus, quam debemus et possumus agno-
scere in Christo carnis qualitatcm? utique non aliam, quam
Abraham, siquidem semen Abraham Christus; nec aliam,
quam Iesse, siquidem ex radice lesse flos Christus; nec
aliam, quam David, siquidem fructus ex lumbis David Chri¬
stus;. nec aliam, quam ex Maria, siquidem ex Mariae utero
Christus; et adhuc superius nec aliam, quam Adam, siqui¬
dem secundus Adam Christus. Consequens ergo est, ut
aut illos spiritalem carnem hahuisse conlendant, quo eadein
condititio substantiae deducatur in Christo, aut concedant
carnem Christi spiritalem non fuisse, quae non de spiritali
slirpe censetur.

23. Sed agnoscimus adimpleri propheticam vocein
Simeonis super adhuc recentein infantem dominum pro-
nuntiatain: ecce hie positus est in ruinam et suscitationem
multorum in Israel, et in signum, quod contradicetur.3)
Signura enim nativitatis Christi secundum Esaiam: propter-
ea dabit vobis dominus ipse signum: ecce virgo concipict
in utero, et pariet filium.4) Agnoscimus ergo signum con-
tradicihile, conceptum et partum virginis Mariae, de quo
Academici isti: peperit, et non peperit, virgo, et non vir¬
go; quasi non, etsi ita dicendum esset, a nobis magis dici

1) Rom. 1, 3. 2 Tim. 2, 8. 2) Gal. 3, 8. 1C.

34. 4) Ies. 7, 14.

3) Luc. 2,

DE CARNE CHRIST I.

conveniret. Peperit enirn, quae ex sua carne, et non pe-
perit, quae non ex virili semiue; et virgo, quantum a viro,
non virgo, quantum a partu; non tainen et ideo peperit et
non peperit, et ideo virgo, quae non virgo, quia non de
visceribus suis mater. Sed apud nos nihil dubium, nec re-
tortum in ancipitem defensionem. Lux, lux, et tenebrae,
tenebrae, et est, est, et non, non; quod amplius, hoc a
malo est.1) Peperit, quae peperit. Etsi virgo concepit,
in partu suo nupsit. Ipsa patefacti corporis lege, in quo
nihil interfuit, de vi masculi admissi, an einissi, idem illud
sexus resiguavit. Haec denique vulva est, propter quam
et de aliis scriptum est: omne masculinum adaperiens vul-
vam sanctum vocabilur domino.2) Quis vere sanctus, quam
dei filius? Quis proprie vulvam adaperuit, quam qui clau-
sam patefecit? Ceteruin omnibus nuptiae patefaciuut. Ila-
que magis patefacta est, quia magis erat clausa. Utique
magis non virgo dicenda est, quam virgo, saltu quodam
mater, antequam nupta. Et quid ultra de hoc retractan-
dum est? Cum hac ratione apostolus non ex virgine, sed
ex muliere editum filium dei pronuntiavit, agnovit adaper-
tae vulvae nuptialem passionem. Legimus quidem apud
Ezechielem de vacca ilia, quae peperit, et non peperit.
Sed videte, ne nos iam nunc3) providens spiritus sanctus
notarit hac voce, disceptaturos super uterum Mariae. Ce-
terum non contra iilam suam sirnplicilatem pronuntiasset
dubitative, Esaia dicente: concipiet et pariet. 4)

24. Quod enim Esaias iaculatur in suggillatione hae-
reticorum ipsorum, et in primis: vae qui faciunt dulce ama-
rum et tenebras lucem,5) istos scilicet notat, qui nec vo-
cabula ista in luce proprietatum suarum conservant, ut ani-
ma non alia sit, quam quae vocatur, et caro non alia,
quam quae videtur, et deus non alius, quam qui praedica-
tur. Ideo etiam Marcioncm prospiciens, ego sum, inquit,
deus; et alius absque me non est.6) Et cum alio id ipsum
eodem modo dicit: ante me deus non fuit,7) nescio quas
illas Valentinianorum aeonum genealogias pulsat. Et: non
ex sanguine neque ex carnis et viri voluntate, sed ex

1) Matfh. 5, 37. 2) Exod. 13, 2. 3) Rig. ne vos iam

tunc. 4) les. 7, 14. 5) Ies. 5, 20. G) les. 45, 5. 7)

Ies. 46, 9.

DE CARNE CHRIST I.

deo natus est,1) Hebioni respondit. Aeque : etiamsi ange-
lus de coelis aliter evangelizaverit vobis, quam nos, ana¬
thema sit,-) ad Energema Apelliacae virginis Philumenes
fiiium dirigit. Certe qui negat Christum in carne venisse,
hie antichrislus est.3) Nudam et absolutam et simplici
nomine naturae suae pronunlians carnem, omnes discepta-
tores eius ferit; sicut et definiens ipsum quoque Christum
unum, multiformis Christi argumentatores quatit, qui alium
faciunt Christum, alium Iesum, alium elapsum de mediis
turhis, alium detentum, alium in secessu montis in ambitu
nubis sub tribus arbitris clarum, alium ceteris passivum,
ignobilem, alium magnanimum, alium vero trepidantem, no-
vissime alium passum, alium resuscilatuiu, per quod suam
quoque in alia carne resurrectionera adseveranl. Sed bene,
quod idem veniet de coelis, qui est passus; idem omnibus
apparebit, qui est iesuscitatus.4) Et videbunt et agno-
scent, qui eum confixeruut,5) utique ipsam carnem, in quam
saevierunt, sine qua nec ipse esse potent nec agnosci, ut
et illi erubescant, qui affirmant carnem in coelis vacuam
sensu, ut vaginam exempto Christo sedere, aut qui carnem
et animam tantundem, aut tantummodo animam, carnem
vero non iam.

25. Sed hactenus de materia praesenti satis. Iam
enim arbitror inslructara esse carnis in Christo et ex vir-
gine natae et humanae probationera, quod et solum discus-
sum sufficere potuisset, sed citra singularum ex diverso
opinionum congressionem, quam et argumentationibus ea-
rum et scripturis, quibus utuntur, provocavimus ex abun-
danli, uti eo, quod probavimus, quid et unde fuerit Chri-
sli caro, quid non fuerit, adversus omnes praeiudicaveri-
mus. Ut autem clausulam de praefatione communi faciat
resurrectio noslrae carnis alio Iibello defendenda, hie ha-
bebit praestructionem, manifesto iam, quale fuerit, quod in
Christo resurrexerit.

1) Io. 1, 13. 2) Gal. 1,8. 3) 1 Io. 4, 3. 4) Act. 1,11.

5) Io.l9,37. ’

DE RESL’RRECTIONE CAR N IS. 93

DE RESURRECTIONE ( ARMS.

1. Fiducia Christianorum , resurrectio mortuorum;
ilia credentes sumus, hoc credere veritas cogit. Verita-
tem deus aperit, sed vulgus irridet, existimans nihil super-
esse post mortem. Et tamen defunctis parentant, et qui-
dem impensissimo officio pro moribus eorum, pro tempori-
bus esculentorum, ut quos negant sentire quicquam, etiam
desiderare praesumant. At ego magis ridebo valgus, tunc
quoque, cum ipsos defunctos atrocissime exurit, quos post-
inodum gulosissime nutrit, iisdem ignibus et promerens et
oflendens. 0 pietatem de crudelitate ludentem! sacrificat,
an insultat, cum crematis cremat? Plane cum vulgo inter-
dum et sapientes sententiam suam iungunt. Nihil esse
post mortem, Epicuri schola est. Ait et Seneca, omnia
post mortem finiri, etiam ipsam. *) Satis est autem, si non
minor philosophia Pythagorae et Empedocli. Sed Plato-
nici immortalem animam e contrario reclamant, imo adhuc
proxime etiam in corpora remeabilem affirmant, etsi non
in eadem, etsi non in bumana tantummodo, ut Euphorbus
in Pythagoram, Homerus in pavum recenseantur. 2) Certe
recidivatum animae corporalem pronuntiaverunt, tolerabi-
lius mutata, quam negata qualitate, pulsata salute,3) licet
non adita veritate.4) Ita seculum resurrectionem morluo-
rum, nec cum errat, ignorat.

2. Si vero et apud deum aliqua secta est Epicureis
magis affinis quam prophetis, sciemus, quid audiant a Chri¬
sto Sadducaei. Christo enim servabatur omnia retro oc¬
culta nudare, dubitata dirigere, praelibata supplcre, praedi-
cata repracscntare, mortuorum certe resurrectionem, non
modo per scmet ipsum, verum etiam in semet ipso pro-
bare. Nunc autem ad alios Sadducaeos praeparamur, par-
tiarios sententiae illorum. Ita dimidiam agnoscunt resur¬
rectionem, solius scilicet animae, aspernati carnem, sicut

1) Cf. lib. de anima c. 42. 2) Cf. lib. de anima c. 28. 33.

3) Lalinius coni, saltern. 4) Rhen. ed. I. addita veritate.

Cf. c. 19.

94 DE RESURRECTIONE CARNIS.

ct ipsum dominum carnis. Nulli denique alii salutera cor¬
poral! substantiae invident, quam alterius divinitatis haere-
tici. Ideoque et Christum aliter disponere coacti, ne crea-
toris haberetur , 1 ) in ipsa prius carne eius erraverunt, aut
nullius \eiitatis contendentes earn secundum Jtlarcionem et
Basiliden, aut propriae qualitatis, secundum haereses Ya-
lentini et Apellen. Atque ita sequitur, ut salutem eius
substantiae excludant, cuius Christum consortem negant,
certi, illam summo praeiudicio resurrectionis instructam, si
iam in Christo resurrexerit caro. Propterea et nos volu-
men praemisimus de carne Christi, quo earn et solidam
probamus adversum phantasmatis vanitatem, et humanani
vindicamus adversus qualitatis proprietatem, cuius conditio
Christum et hominem et fiiium hominis inscripserit. Car-
neum enim atque corporeum probantes eum, proinde et
obducimus, praescribendo nullum alium credendum deum,
piaeter creatorem, dum talem ostendimus Christum, in quo
dignoscilur deus, qualis promittitur a creatore, Obducti
dehinc de deo carnis auctore et de Christo carnis redem-
ptore, iam et de resurrectione carnis revincentur. Con-
gruenter scilicet2) et hoc ferme modo dicimus ineundam
cum haereticis disceptationera. Nam et ordo semper a
principalibus deduci exposcit, ut de ipso prius constet, a
quo dicatur dispositum esse, quod quaeritur. Atque adeo
et haeietici ex conscientia inhrmitatis nunquara ordinarie
tractant. Certi enim, quam laborent, in alterius divinitatis
insinuatione adversus deum mundi omnibus naturaliter no-
tum de testimouiis operum, certe et in sacramentis prio-
rem et in praedicationibus manifestiorem, sub obtentu quasi
urgentioris caussae, id est, ipsius humanae salutis ante
omnia requirendae, a quaestionibus resurrectionis incipiunt,
quia durius creditur resurrectio carnis, quam una divinitas.
Atque ita tractatum, viribus ordinis sui destitutum, et scru-
pulis potius oneratum depretiantibus carnem, paulatim al¬
terius divinitatis temperant sensum ex ipsa spei concus-
sione et demutatione. Deiectus enim unusquisque vel mo-

1) Sic codd. Urs. et Wouw. Ceteri: ne creator carnis ha-

beat ur. 2) Rhen. congruenter scil. et de deo carnis
auctore et de Christo carnis redem ptore. Hoc ferine
etc. Quae vv. male repetita recte eiecit Rig.

D E RF.SURRECTIONE CARNIS.

tus de gradu eius spei, quam susceperat, apud creatorem,
facile iara declinatur ad alterius spei auctorem etiam ultro
suspicandum. Per diversitatem enim promissionum divei*-
sitas insinuatur deorum. Sic multos irretitos videmus, dum
ante de resurrectione carnis eliduntur, quam de unione di-
vinitatis elidunt. Igitur quantum ad haereticos, demonstra-
vimus, quo cuneo occurrendum sit a nobis. Et occursum
est etiam suo qnoque titulo, de deo quidem unico et Chri¬
sto eius adversus Marcionem, de carne vero domini etiam
adversus quatuor haereses ad banc maxime quaestionem
praestruendam, uti nunc de sola carnis resurrectione ita
digeram, tanquam penes nos quoque incertum, dum sit cer-
tum penes creatorem.1) Nam et multi rudes, et plerique
sua fide dubii et simplices, plures, quos instrui, dirigi, mu-
niri oportebit, quia et hoc latere unio divinitatis defende-
tur; sicut enim negata carnis resurrectione concutitur, ita
vindicata constabilitur. Animae autem salutem credo re-
tractalu carere. Omnes enim fere haeretici earn quoquo
modo volunt, tamen non negant. Videril unus aliqui Lu-
canus, nec huie quidem substantiae parcens, quam secun¬
dum Aristotelem dissolvens aliud quid pro ea subiicit, quasi
sit terlium quiddam resurrecturum, neque anima, neque
caro, id est non homo, sed ursus forsitan, qua Lucanus.
Habet et iste a nobis plenissimum de omni statu animae
stilum, quam 'inprimis immortalem luentes, solius carnis et
defectionem agnoscimus et refectionem cum maxime adse-
riinus, redactis in ordinarium materiae corpus, si qua et
alibi pro caussarum incursione praestricta distulimus. Nam
ut quaedam praelibari sollemne est, ita et differri necesse
est, dummodo et praelibata suppleantur suo corpore et di-
lata reddantur suo nomine.

3. Est quidem et communibus sensibus sapere in dei
rebus, sed in testimonium veri, non in adiutorinm falsi,
quod sit secundum divinam, non contra divinam dispositio-
nem; quaedam enim et natura nota sunt, ut immortalitas
animae penes plures, ut deus noster penes omnes. Utar

1) Gelen. et ed. Fran. ita digerendum sit, tanquam pe¬
nes nos quoque incerta, id est penes creatorem. Nos
(then, et Rig. edd. secuti v. qu oque non post vv. dum sit, sed post
v. nos coUocavimus.

DE RESURRECTIONE CAR N IS.

ergo et sententia Platoms alicuius pronuntiantis: oninis
an iin a immortalise *) utar et conscientia populi contestan-
tis deum deorum; utar et reliquis communibus sensibus,
qui deum iudicem praedicant: deus videt, et deo commen-
do.2) At cum aiunt: mortuum, quod mortuum; et: vive,
dum vivis;3) et: post mortem omnia finiuntur, etiam ipsa:4)
tunc meminero et cor vulgi cinerem a deo deputatum5) et
ipsam sapientiam seculi stultitiam pronuntiatam.6) Tunc
si haereticus ad vulgi vitia vel seculi ingenia confugerit,
discede, dicam, ab ethnico, haeretice; etsi unum estis
omnes, qui deum fingitis, dum hoc tamen in Christi nomine
facis, dum Christianus tibi videris, alius ab ethnico; redde
iUi suos sensus, quia nec ille de tuis inslruitur. Quid caeco
duci inniteris, si vides? Quid vestiris a nudo, si Christum
induisti? Quid alieno uteris clypeo, si ab apostolo arma-
tus es? Ille potius a te discat carnis resurrectionem con-
fiteri, quam tu ab illo diffiteri, quia si et a Cliristianis ne-
gari earn oporleret, sulEceret illis de sua scientia, non de
vulgi ignorantia iuslrui. Adeo non erit Christianus, qui
earn negabit, quam confitentur Christiani, et his argumen-
tis negabit, quibus utitur non Christianus. Aufer denique
haereticis, quae cum ethnicis sapiunt, ut de scripturis solis
quaesliones suas sistant, et stare nou polerunt. Commu¬
nes enim sensus simplicitas ipsa commendat et compassio
sententiarum et familiaritas opinionum, eoque fideliores
existiinantur, quia nuda et aperta et omnibus nota defi-
niunt. Ratio aulem divina in medulla est, non in superfi-
cie, et plerumque aemula manifests.

4. Itaque haeretici inde statim incipiunt, et inde
praestruunt, dehinc interstruunt, unde sciunt facile capi
mentes , de communione favorabili sensuum. An aliud
prius vel magis audias tam ab haeretico quam ab ethnico?
et non protinus et non ubique convicium carnis, in origi-
nem, in materiam, in casum, in omnem exitum eius, im-
mundae a primordio ex faecibus tcrrae, immundioris dein-
ceps ex seminis sui limo, frivolae, infirmae, criminosae,
onerosae, molestae, et post totum ignobilitatis elogium ca-

1) Plat. Phaedr. c. 24. p. 245. 2) Cf. lib. de test. animae c. 2.

3) 1 Cor. 15, 32. Ies. 22, 13. 4) Cf. c. 1, et lib. de anima c. 42.

5) Ies. 44, 20. 6) 1 Cor. 1, 20. 3, 19.

DE RESURRECTIONE CARNIS.

ducae in originem terram et cadaveris nomen, et de isto
quoque nomine periturae in nullum inde iara nomen, in
omnis iam vocabuli mortem? Hancne ergo vis, sapiens, et
visui et contactui et recordatui tuo ereptam persuadere,
quod se receptura quandoque sit in integrum de corrupto,
in solidum de casso, in plenum de inanito, jn aliquid omni-
no de nihilo, et utique redhibentibus earn ignibus et un-
dis et alvis ferarum et rumis alitum et lactibus piscium et
ipsorum temporum propria gula ? Adeone autem eadem
sperabitur, quae intercidit, ut claudus et luscus et caecus
et leprosus et paralyticus revertantur, ut redisse non libeat
ad pristinum? An integri, ut iterum talia pati timeant?
Quid turn de consequentiis carnis? Rursusne omnia neces-
saria illi, et inprimis pabula atque potacula, et pulmonibus
natandum, et intestinis aestuandum, et pudendis non pu¬
dendum, et omnibus membris laborandum? Rursus ulcera
et vulnera et febris et podagra et mors redoptanda? Ni-
mirum haec erunt vota carnis recuperandae, iterum cupere
de ea evadere. Et nos quidem haec aliquanto honestius
pro stili pudore. Ceterum quantum etiam spurciloquii licet
illorum in congressibus experiri, tam ethnicorum, quam
haereticorum!

5. Igitur quoniara et rudes quique de communibus
adhuc sensibus sapiunt, et dubii et simplices per eosdera
sensus denuo inquietantur, et ubique primus iste in nos
aries temperatur, quo carnis conditio quassatur: necessario
et a nobis carnis primum conditio munietur, vituperatione
laudatione depulsa, *) Ita nos rhetoricari quoque provo-
cant haeretici, sicut etiam philosophari. Futile et frivolum
istud corpusculum, quod malum denique appellare non hor¬
rent, etsi angelorum fuisset operatio, ut Menandro et Mar¬
co placet, etsi ignei alicuius exstructio aeque angeli, at
Apelles docet, sufficeret ad auctoritatem carnis, secundae
divinitatis patrocinium. Angelos post deum novimus. Iam
nunc quisquis ille summus deus haeretici cuiusque est, non
immerito ab ipso quoque deducerem carnis dignitatem, a
quo voluntas producendae ei affuisset; utique enim prohi-

1) Sic Rliqn, ed. I. et cod. Pithoei; ceteri: Vituperationem
laudatione de pell as.

Tertull. IV.

DE RESURRECTIONE CARNIS.

buisset fieri, quam fieri scisset, si fieri noluisset. Ita et
secundum illos aeque caro dei res. Nihil operis non eius
est, qui passus est esse. Bene autem, quod plures et du-
riores quaeque doctrinae totam hominis figulationem deo
nostro cedunt. Quantus hie sit, satis nosli, qui unicum
credidisti. Incipiat iam tibi caro placere, cuius artifex
tantus est. Sed et mundus, inquis, dei opus est, et tamen
praeterit habitus huius mundi,1) apostolo quoque auctore.
Nec idcirco restitutio mundi praeiudicabitur, quia dei opus
est. Et utique si universitas irreformabilis post decessum,
quid portio? Plane, si portio uuiversitati adaequatur. Ad
distantiam enim provocamus. Primo quidem, quod omnia
sermone dei facta sunt, et sine illo nihil.2) Caro autem
et sermone dei constitit propter formam, ne quid sine ser¬
mone. Faciamus enim hominem,3) ante praemisit, et am-
plius, manu, propter praelationem, ne universitati compa-
raretur. Et finxit, inquit, deus hominem.4) Magnae sine
dubio differentiae ratio, pro conditione scilicet rerum; mi¬
nora enim, quae fiebant, eo, cui fiebant, siquidem homini
fiebant, cui mox a deo addicta sunt. Merito igitur ut fa-
mula iussu et imperio et sola vocali potestate uniyersa
processerant. Contra homo, ut dominus eorum, in hoc ab
ipso deo exstruclus est, ut dominus esse posset, dum fit a
domino. Hominem autem memento camera proprie dici,
quae prior vocabulum hominis occupavit: et finxit deus ho-
minem, limum de terra.5) Iam homo, qui adhuc limus.
Et insufflavit in faciem eius flatum vitae, et factus est ho¬
mo, id est limus, in animam vivarn, et posuit deus homi¬
nem, quem finxit, in paradiso.6) Adeo homo figmentum
primo, dehinc totus. Hoc eo commendarim, uti quicquid
omnino homini a deo prospectum atque promissum est, non
soli animae, verum et carni scias dcbitum, ut si non ex
consortio generis, certe vel ex priviiegio nominis.

6. Persequar itaque propositum , si tamen tantum
possim carni vindicare, quantum contulit ille, qui earn fe¬
cit, iam tunc gloriantem, quod ilia pusillitas, limus, in ma-
nus dei, quaecunque sunt, pervenit, satis beatus, etsi solum-

1) ICor. 7, 31. 2) 10.1,3. 3) Gen. 1, 26. 4) Gen. 1,

27. 5) Gen. 2, 7. 6) Gen. 2, 7 sq.

DE RESURRECTION E CAR N IS.

modo contactus. Quid enim, si nullo amplius opere sta-
tim figmenttfm de contaetu dei constitisset? Adeo magna
res agebatur, qua ista materia exstruebatur. Itaque to-
tiens honoratur, quotiens nianus dei patitur, dum tangitur,
dum decerpitur, dum deducitur, dum effingitur. Recogita
totum illi deum occupatum ac deditum, mauu, sensu, opere,
consilio, sapientia, providentia, et ipsa in primis affectione,
quae lineamenta ducebat. Quodcunque enim limus expri-
mebatur, Cbristus cogitabatur homo futurus, quod et limus
et caro, sermo, quod et terra tunc. Sic enim praefatio
patris ad filium: faciamus bominem ad imaginem et simili-
tudinem nostram. El fecit hominem deus, id utique, quod
finxit, ad imaginem dei fecit ilium,*) scilicet Christi. Et
sermo enim deus, qui in effigie dei constitutus non rapinain
existimavit parem esse deo.1 2) Ita limus ille iam tunc ima¬
ginem induens Christi futuri in carne, non tantum dei opus
erat, sed et pignus. Quo nunc facit ad infuscandam ori-
ginem carnis nomen terrae ventilare, ut sordentis, ut iacen-
tis elementi? cum, etsi alia materia excludendo homini
competisset, artificis fastigium recogitari oporteret, qui il-
lam et eligendo dignain iudicasset et tractando fecisset.
Phidiae manus lovem Olympium ex ebore molitur et ado-
ratur; nec iam bestiae et quidem insulsissimae dens est, et
summum seculi numen elephantus. Sed quia Phidias tan-
tus,3) deus vivus, deus verus quamcunque materiae vilita-
tem non de sua operatione purgasset et ab oinni infirmi-
tate sanasset? An hoc supererit, ut honestius homo deuin,
quam hominem deus finxerit? Nunc etsi scandalum limus,
alia iam res est. Carnein iam teneo, non terram, licet et
caro audiat: terra es, et in terram ibis.4) Origo recen-
setur, non substantia revocatur. Datum est, esse aliquid
origine generosius et demutatione felicius. Nam et auruin
terra, quia de terra, hactenus tamen terra. Ex quo aurum,
longe alia materia, splendidior atque nobilior de obsole-

1) Gen. 1, 26. 2) Rhen. ed. I. par in deo; sed in margine:

parem esse deo; Gelenius: paria deo. Quae vv. Rhen. refra-

gantibus codicibus ita mutavit, ut et ipse et ceteri edd. scribe-
rent: pariari deo. — Phil. 2, 6. 3) Ita Rhen. ed. I. Ceteri:

Bed suminum sec. numen, non quia eleph., sed quia Ph.
tantus etc. 4.} Gen. 3, 19.

100 DE RESURRECTIONE CAR N IS.

tiore malrice. Ita et deo licuit carnis aurum de limi, qui-
bus Dutas, sordibus excusato censu eliquasse.

7. Sed dilutior videatur auctoritas carnis, quia non
et ipsam proprie manus divina tractavit, sicuti liinum.
Quando in hoc tractavit liinum, ut postmodum caro fieret
ex lirno, carnis utique negotium gessit. Sed adhuc velim
discas, quando et quomodo c&ro floruerit ex limo. Neque
enim, ut quidam volunt, illae pelliceae tunicae, quas Adam
et Eva paradisum exuti induerunt, ipsae erunt carnis ex
limo reformatio, cum aliquanto prius et Adam substantiae
suae traducem in feminae iam carne recognoverit, (hoc
nunc os ex ossibus meis, et caro ex carne inea,)1 *) et ipsa
delibatio masculi in feminam carne suppleta sit, limo, opi-
nor supplenda, si Adam adhuc limus. Obliteratus igitur et
devoratus est limus in carnem. Quando? cum factus est
homo in animam vivam de dei flatu, vapore scilicet idoneo
torrere quodammodo limum in aliam qualilatem, quasi in
testam, ita in carnem. Sic et figulo licet argillam tempe-
rato ignis afflatu in matcriam robustiorem recorporare et
aliam ex alia fingere speciem, apliorem pristina et sui iam
generis ac nominis. Nam etsi scriptum est: numquid ar-
gilla dicet figulo, 2) id est homo deo? etsi apostolus in te-
staceis ait vasculis, lamen et argilla homo, quia limus ante
et testa caro, quia ex limo per afflatus divini vaporem,
quam postea pelliceae tunicae, id est cutes superductae,
vestierunt. Usque adeo, si detraxeris cutem, nudaveris
carnem. Ita. quod hodie spolium efficitur, si detrahatur,
hoc fuit indumentum, cum superstruehatur. Hinc et apo¬
stolus 3) circumcisionem despoliationem carnis appellans,
tunicam cutem affirmavit. Haec cum ita sint, habes et li¬
mum de manu dei gloriosum et carnem de afflatu dei glo-
riosiorem, quo pariter caro et limi rudimenta deposuit et
animae ornamenta suscepit. Non es diligentior deo, uti
tu quidem Scythicas et Indicas gemmas et rubentis maris
grana candentia non plumbo, non aere, non ferro, ne ar-
gento quoque oblaquees,4) sed electissimo et insuper ope-
rosissimo descrobes auro, vinis item et unguentis pretiosis-

1) Cen. 2, 23. 2) Rom. 9, 20. 3) Col. 2, 11. 4) Con-

iectura Rhcnani; ed. 1. oblaijueasset.

DE RESURRECTIONE CARNIS.

lOl

simis quibusque vasculorum prius congruentiam cures, pro-
inde perfectae ferruginis gladiis vaginarum adaeques digni¬
tatem: deus vero animae suae umbram, spiritus sui auram,
oris sui operam vilissimo alicui commiserit capulo, et in-
digne collocando utique damnaverit. Collocavit autem, an
potius inseruit et inimiscuit carni? tanta quidem concre-
tione, ut incertum haberi possit, utrumne caro animam, an
camera aniraa circumferat, utrumne animae caro, an anima
pareat carni. Sed et magis animam invehi atque dominari
credendum est, ut magis deo proximam; hoc quoque ad
gloriam carnis exuberat, quod proximam deo et continet
et ipsius dominationis compotem praestat. Quem enim na¬
turae usum, quem mundi fructum, quem elementorum sapo-
rem non per camera anima depascitur? quidni? per quam
omni instrumento sensuum fulta est, visu, auditu, gustu,
odoratu, contactu? per quam divina potestate respersa est,
nihil non sermone perficiens vei tacite praemisso? Et ser-
mo enim de organo carnis est. Artes per carnem, studia,
ingenia per camera, opera, negotia, officia per carnem, at¬
que adeo totum vivere animae carnis est, ut non vivere
animae nihil aliud sit, quam a came divertere. Sic etiam
ipsum mori carnis est, cuius ct vivere. Porro si universa
per carnem subiaeent animae, carni quoque subiaceant per
quod utaris necesse est. Ita caro, dum ministra et famuia
animae deputatur, consors et cohaeres invenitur; si tem-
poralium, cur non et aelernorum?

8. Et liaec quidem velut de publica forma humanae
conditionis suffragia carni procuraverim. Videamus nunc
de propria etiam Christiani nominis forma, quanta huic
substantiae frivolae ac sordidae apud deum praerogativa
sit, etsi sufficeret illi, quod nulla omnino anima salutem
possit adipisci, nisi, dum est in came, crediderit; adeo
caro salutis est cardo. Denique cum anima deo allcgitur,
ipsa est, quae efficit, ut anima allegi possit. Scilicet caro
abluitur, ut anima emaculetur; caro ungitur, ut anima con-
secretur; caro signatur, ut et anima muniatur; caro manus
impositione adumbratur, ut et anima spiritu illuininetur;
caro corpore et sanguine Chrisli vescitur, ut et anima de
deo saginetur. Non possunt ergo separari in mercede,
quas opera coniungit. Nam et sacrificia deo grata, con-
flictationcs dico animae, ieiunia et seras et aridas escas et

10)8 DE RESURRECTIONE CARNIS.

appendices huius officii sordes caro de proprio suo incom-
rnodo instaurat. Virginitas quoque et viduitas et modesta
in occulto matrimonii dissimulatio et una notilia eius de
bonis carnis deo adolentur. Age iam, quid de ea sentis,
cum pro nominis fide in medium extracta et odio publico
exposita decertat, cum in carceribus maceratur teterrimo
lucis exilio, penuria mundi, squalore, paedore, contumelia
victus, ne somno quidem libera, quippe ipsis etiam cubili-
bus vincta ipsisque stramentis lancinata, cum iam et in luce
omni tormentorum machinatione laniatur, cum denique sup¬
pliers erogatur enisa reddere Christo vicem moriendo pro
ipso, et quidem per eandein crucem saepe, nedum peratro-
ciora quoque ingenia poenarum. Nae ilia beatissima et
gloriosissima, quae potest apud Christum dominum parere
debito tanto, ut hoc solum debeat ei, quod ei debere de-
sierit, hoc magis vincta, quod absoluta,

9. Igitur ut retexam, quam deus manibus suis ad
imagihem dei struxit, quam de suo afflatu ad similitudinem
suae vivacitatis animavit, quam incolatui, fructui, dominalui
totius suae operationis praeposuit, quam sacramentis suis
disciplinisque vestivit, cuius munditias amat, cuius castiga-
tiones probat, cuius passiones sibi appretiat, haeccine non
resurget totiens dei? Absit, ut deus manuum suarum ope-
ram, ingenii sui curam, afflatus sui vaginam, molitionis suae
reginam, liberal i tatis suae haeredem, religionis suae sacer-
dotem, testimonii sui militem, Christi sui sororem, in ae-
ternum destituat interitum. Bonum deum novimus, solum
optimum a Christo addiscimus; 1) qui dilectionem mandans
post suam in proximum,2) faciet et ipse quod praecepit.
Diliget carnem tot modis sibi proximam, etsi infirraam, sed
virtus in infirmitate perficitur,3) etsi imbecillam, sed medi-
cum non desiderant nisi male habentes,4) etsi inhonestam,
sed inhonestioribus maiorem circumdamus honorem, 5) etsi
perditam, sed ego, inquit, veni, ut quod periit, salvum fa-
ciam,6) etsi peccatricem, sed malo mihi, inquit, salutem
peccatoris, quam mortem,7) etsi damnatam, sed ego, in¬
quit, percutiam et sanabo.8) Quid ea exprobras carni.

1) Luc. 18, 19. 2) Matth. 22, 37 sqq. 3) 2 Cor. 12, 9.

4) Luc. 5, 31. 5) 1 Cor. 12, 23. 6) Luc. 19, 10. 7) Ez. 18,

23. 8) Deut. 32, 39.

DE RESURRECT10NE CAR N IS. 103

quae deum exspectant, quae in deum sperant, quae hono-
rantur ab illo, quibus subvenit? Ausim dicere, si haec
carni non accidissent, benignitas, gratia, misericordia,
omnis vis dei benefica vacavisset.

10. Tenes scripturas, quibus caro infuscatur; tene
etiam, quibus iliustratur. Legis, cum caro deprimitur:
adige oculos, et cum caro relevatur. Omnis caro foe-
num.1) Non hoc solum pronuntiavit Esaias, sed et: omnis
caro videbit salutare dei. 2) Notatur in Genesi dicens
deus: non inanebit spiritus meus in hominibus istis, quia
caro sunt;3) sed et auditor per Ioelem: effundam de spi-
ritu meo in omnem carnem.4) Aposlolum quoque ne de
uno stilo noris, quo carnem plerumque compungit. Nam
etsi negat habitare boni quicquam in carne sua,5) etsi af-
firinat eos, qui in carne sint, deo placere non posse,6) quia
concupiscat adversus spiritum,7) et si qua alia: ita ponit,
ut carnis non tamen substantia, sed actus inhonoretur. Di-
cemus quidem alibi,8) nihil proprie carni exprobrari opor-
tere, nisi in animae suggillationem, quae carnem ministerio
sibi subigit; verum interim et in illis lileris Paulus est, cum
stigmata Christi in corpore suo portat, 9) cum corpus no¬
strum ut dei templum vitiari vetat, 1 °) cum corpora nostra
membra Christi facit,11) cum monet tollere et magnificare
deum in corpore nostro.12) ltaque si ignominiae carnis
resurreclionem eius expellunt, cur non dignitates potius
inducent? quoniam deo magis congruit in salutem redigere,
quod reprobarit interdum, quam in perditionem dedere,
quod etiam aliquando probavit.

11. Hucusque de praeconio carnis adversus inimicos
et nihilominus amicissimos eius. Nemo enim tarn carnali-
ter vivit, quam qui negant carnis resurreclionem. Negan-
tes enim poenam, despiciunt et disciplinam. De quibus
iuculenter et paracletus per prophetidem Priscam: carnes
sunt, et carnem oderunt. Quam si tanta auctoritas munit,
quanta illi ad meritum salutis patrocinari possit, numquid
etiam dei ipsius potcntiam et potestatem et licentiam re-

1) leg. 40, 7. 2) Ies. 40,5. 3) Gen. 6, 3. 4) Ioel 3, 1.

S) Rom. 7, 18. 6) Rom. 8, 8. 7) Gat. 5, 17. 8) cap. 16.

9) Gal. 6, 7. 10) 1 Cor. 3, 16 gq. 11) 1 Cor. 6, 15. 12)

ibid. v. 20.

104

DE RESURRECTIONE CARNIS.

censere debemus, an tantus sit, qui valeat dilapsura et de-
voraluni et quibuscunque modis ereptum tabernaculum car¬
nis reaedificareatque restituere, an et aliqua nobis exempla
fauius sui iuris in publico naturae promulgarit, ne qui forte
adbuc sitiant1) deum nosse, qui non alia lege credendus
est, quara ut omnia posse credatur? Plane apud philoso¬
phy habes, qui mundura hunc innatum iufectumque defen¬
dant, sed multo melius, quod omnes fere haereses, natum
et factum mundum adnuentes, conditionem deo nostro ad-
scribunt. Igitur confide, ilium totum hoc ex nihilo protu-
lisse, et deum nosti fidendo, quod tantum deus valeat. Nam
et quidam infirmiores hoc prius credere de materia po¬
ttos2) subiacenti volunt ab illo universitatem dedicatam se¬
cundum philosophos. Porro etsi ita in vero haberetur,
cum tamen longe alias substantias longeque alias species
ex reformatione materiae diceretur protulisse, quam fuis-
set ipsa materia, non minus defenderem ex nihilo eum pro-
tulisse, si ea protulerat, quae omnino non fuerant. Quo
enim interest ex nihilo quid proferri, an ex aliquo, dum
quod non fuit, fiat, quando etiam non fuisse, nihil sit fuis-
se? Sic et fuisse e contrario, nonnihil est fuisse. Nune
etsi interest, tamen utrumque mihi applaudit. Sive enim
ex nihilo deus molitus est cuncta, potent et carnem in ni-
hilum perductam exprimere de nihilo; sive de materia mo-
deratus3) est alia, poterit et carnem quocunque debaustam
evocare de alio. Et utique idoneus est reficere, qui fecit.
Quanto plus est fecisse, quam refecisse, initium dedisse,
quam ieddidisse? Ita restitutionem carnis faciliorem cre-
das institutione.

!'*'• Aspice nunc ad ipsa qnoque exempla divinae
potestatis. Dies raoritur in noctem et tenebris usquequa-
que sepelitur. Funestatur mundi honor, omnis substantia
denigratur. Sordent, silent, stupent cuncta, ubique iusti-
tium est, quies rerum. Ita lux amissa lugelur. Et tamen
rursus cum suo cultu, cum dote, cum sole, eadem et in-
tegra et tota universo orbi reviviscit, interficiens mortem
suam, noctem, rescindens sepulturam suam, tenebras, hae-

1) Rhen. eit. I. sitiant; cod. Gorz.: sciant, Wonw. et Ri>.

nesdant. 2) Cod. Wouw. totiuB. 3) Gelenius, ed. Fran.,

Rig. mod u la t us.

DE RESURRECTIONE CAR N IS. 105

res sibimet existens, donee et nox reviviscat cum suo et
ilia suggestu. Redaccenduntur enim et stellarum radii,
quos matutina succensio *) exstinxerat; reducuntur et side-
rum absentiae, quas temporalis distinctio exemerat; redor-
nanlur et specula lunae, quae menstruus numerus attriverat.
Revolvuntur hiemes et aestates et verna et autumna cum
suis viribus, moribus, fructibus. Quippe etiam terrae de
coelo disciplina est, arbores vestire post spolia, flores
denuo colorare, herbas rursus imponere, exliibere eadem
quae absumpta sint semina, nec prius exhibere, quam ab-
sumpta. Mira ratio: de fraudatrice servatrix; ut reddat,
intercipit; ut custodial, perdit; ut integret, vitiat; ut etiam
ampliet, prius decoquit; siquidem uberiora et cultiora re-
stituit, quam exterminavit; revera foenore interitu, et iniu-
ria usura, et lucro danmo. Semel dixerim, universa con¬
ditio recidiva est. Quodcunque conveneris, fuit; quodcun-
que amiseris, nihil non iterum est. Omnia in statum red-
eunt, quum abscesserint; omnia incipiunt, quum desierint;
ideo finiuntur, ut fiant. Nihil deperit, nisi in salutem. To-
tus igitur hie ordo revolubilis rerum testatio est resur-
rectionis mortuorum. Operibus earn praescripsit deus ante,
quam literis, viribus praedicavit ante, quam vocibus. Prae-
misit tibi naturam magistram, summissurus et prophetiam,
quo facilius credas prophetiae, discipulus naturae, quo sta-
tim admittas, cum audieris, quod ubique iam videris, nec
dubites deum carnis etiam resuscitatorem, quern omnium
noris restitutorem. Et utique si omnia homini resnrgunt,
cui procurata sunt, porro non homini, nisi et carni: quale
est, ut ipsa depereat in tolum, propter quam et cui nihil
deperit?

13. Si parum universitas resurrectionera figurat, si
nihil tale conditio signat, quia singula eius non tarn mori,
quam desinere dicantur, nec redanimari, sed reformari
existimentur: accipe plenissirnum atque firmissimum huius
spei specimen, siquidem animalis est res et vitae obnoxia
et morti. Ilium dico alitein orienlis peculiarem, de singu-
laritate famosum, de posteritate monstruosum, qui semet
ipsum libenter funerans renovat natali fine decedens atque

1) Cod. Pithoei et Rhen. suggestio; Gel., Rig. succensio.

106 DE RESURRECTIONE CAR N IS.

succedens, iterum phoenix, ubi iara nemo, iterum ipse, qui
non 1am, alius idem. Quid expresses atque signatius in
hanc caussam, aut cui alii rei tale documentum? Deus
etiam scripturis suis: et florebit enim, inquit, velut phoe¬
nix, ) id est de morte, de funere, uti credas, de i^nibus
quoque substantiam corporis exigi posse. Multis passeri-
bus antestare nos2) dominus pronuntiavit; si non et phoe-
nicibus, nihil magnum. Sed homines semel interibunt, avi-
bus Arabiae de resurrectione securis?

14. Talia interim divinarum virium lineamenla non
minus parabohs operato deo quam locuto, veniamus et ad
ipsa edicta atque decreta eius, quo cum maxime divisio-
nem istam materiae ordinamus. Exorsi enim sumus ab
auctoritate carnis, an ea sit, cui dilapsae salus competat*
dehinc prosecuti de potentia dei, an tanta sit, quae salu-
tem conferee dilapsae rei soleat. Nunc si probavimus
utrumque, vehm etiam de caussa requiras, an sit aliqua
tam digna, quae resurrectionem carnis necessariam et ra¬
tion! eerie omni modo debitam vindicet, quia subest di-
cere, etsi caro capax restitui, etsi divinitas idonea resti-
tuendi, et sic caussa restitutions praeesse debebit. Ac-
cipe igitur et caussam, qui apud deum discis tam optimum,
quam et lustum, de suo optimum, de nostro iusturn; nisi
enim homo deliquisset, optimum solummodo deum nosset
ex naturae proprietate. At nunc etiam iusturn eum patitur
ex caussae necessitate, tamen et hoc ipso optimum, dum
et iusturn. Et bono enim iuvando et malo puniendo iusti-
tiam exhibens, utramque sententiam bono praestat, hinc
vindicans istud, mde remunerans illud. Sed cum Marcione
plemus disces, an hoc sit dei totum. Interim talis est no-
ster mento ludex, quia dominus, merito dominus, quia
auctor, merito auctor, quia deus. Hinc et ille nescio quis
haereticorum: merito non iudex, non enim deus, merito
non dominus, non enim auctor; nescio iam, si deus, qui nee
auctor quod deus, nec dominus quod auctor. 3) Igitur si
deo et domino et auctori congruentissimum est iudicium in

1) Ps. 92, 13. LXX.
VI ouw. n o n iudex, non
iam, ai deus, qui nec
deo etc.

2) Matth. 10, 33. 3) Codd. Ureini et

enim dominus, m.n.d.e.a.; nescio
auctor; nec dominus igitur si de

DE RESURRECTIONE CARNIS.

107

hominem destinare de hoc ipso, an dominant et auctorem
suum agnoscere et observare curarit, an non, utique iudi-
cium resurrectio expunget. Haec erit tota caussa, imo
necessitas resurrectionis, congruentissima scilicet deo de-
stinatio iudicii, de cuius dispositione dispicias, an utrique
substantiae humanae diiudicandae censura divina praesi-
deat, tam animae quam et carni. Quod enim congruet
iudicari, hoc competet etiam resuscitari. Dicimus plenum
primo perfectumque credendum iudicium dei, ut ultimum
iam atque exinde perpetuum, ut sic quoque iustum, dum
non in aliquo minus, ut sic quoque deo dignum, dum pro
tanta eius patientia plenum atque perfectum. Itaque ple-
nitudinem perfectionemque iudicii nonnisi de totius homi-
nis repraesentatione constare; totum porro hominem ex
utriusque substantiae concretione parere, idcircoque in
utraque exhibendum, quem totum oporteat iudicari, qui nisi
totus, utique non vixerit. Qualis ergo vixerit, talem iudi¬
cari, quia de eo, quod vixerit, habeat iudicari. Vita est
enim caussa iudicii per tot substantias dispungenda, per
quod et functa est.

15. Age iam scindant adversarii nostri carnis ani-
maeque contextum prius in vitae administratione, ut ita
audeant scindere illud etiam in vitae remuneratione. Ne-
gent operarum societatem, ut merito possint etiam merce-
dem negare. Non sit particeps in sententia caro, si non
fuerit et in caussa. Sola anima revocetur, si sola dece-
dit. At enim non magis sola decedit, quam sola decucur-
rit, illud unde decedit, vitam hanc dico. Adeo autem
non sola anima transigit vitam, ut nec cogitatus, licet so¬
los, licet non ad effectum1) per carnem deductos, aufera-
mus a collegio carnis, siquidem in carne et cum carne et
per carnem agitur ab anima, quod agitur in corde. Hanc
denique carnis speciem, arcem animae, etiam dominus in
suggillationera cogitatuum taxat. Quid cogitatis in cordi-
bus vestris nequam?2) Et: qui conspexerit ad concu-
piscendum, iam adulteravit in corde.3) Adeo et sine opere
et sine clfectu cogitatus carnis est actus. Sed etsi in ce-
rebro, vel in medio superciliorum discrimine, vel ubi phi-
losophis placet, principalitas sensuum consecrata est, quod

1) Rlien. affectum.

2) Matlh. 9, 4.

3) Matth. 5, 28.

108 DE RESURRECTIONE CARNIS.

tjyefiovixov l) appellatur, caro erit omne animae cogitato-
rium, Nunquam anima sine carne est, quamdiu in carne
est; nihil non cum ilia agit, sine qua non est. Quaere
adhuc, an cogitatus quoque per carnem administrentur,
qui per camera dignoscuntur extrinsecus. Volutet aliquid
anima, vultus operatur indicium, facies intentionum omnium
speculum est. Negent factorum societatem, cui negare
non possunt cogitatorum. Et illi quidem delinquentias car-
nis enumerant; ergo peccatrix tenebitur supplicio. Nos
vero etiam virtutes carnis opponimus; ergo et bene ope-
rata tenebitur pracmio. Et si anima est, quae agit et im-
pellit in omnia, carnis obsequium est. Deum non licet
aut iniustum iudicem credi aut inertem, iniustum, si sociam
bonorum operum a praemiis arceat, inertem, si sociam ma-
lorum a suppliciis secernat, cum humana censura eo per-
fectior habeatur, quo etiam ministros facti cuiusque de-
poscit, nec parcens nec invidens illis, quominus cum aucto-
ribus aut poenae aut gratiae communicent fructum.

16. Sed cum imperium animae, obsequium carni di-
stribuimus, prospiciendum est, ne et hoc alia argumenta-
tione subvertant, ut velint carnem sic in officio animae
collocare, non quasi ministram, ne et sociam cogantur
agnoscere. Dicent enim ministros et socios habere arbi-
triurn miuistrandi atque sociandi et potestatem suae volun¬
tatis in utrumque, homines scilicet et ipsos idcirco cum
auctoribus merita communicare, quibus operam sponte ac-
commodarint,. carnem autem nihil sapientem, nihil sentien-
tem per semet ipsam, non velle, non nolle de suo haben-
tem, vice potius vasculi apparere animae, ut instrumentum,
non ut ministerium. Itaque animae solius iudicium prae-
sidere, qualiter usa sit vasculo carnis, vasculura vero ipsum
non esse sententiae obnoxium, quia nec calicem damnari,
si quis eum veneno temperarit, nec gladium ad bestias
pronuntiari, si quis eo latrocinium fuerit operatus. lam
er.go innocens caro ex ea parte, qua non reputabuntur
illi operae malae, et nihil prohibet, innocentiae nomine
salvam earn fieri. Licet enim nec bona opera reputentur
illi, sicut nec mala, divinae tamen benignitati magis com-
petit innocentes liberare; beneficus enim est atque opti-

1) Cf. lih. de anima c. 15.

DE RESURRECTION E CAR N IS.

109

mus. Debet autem etiam quod non deberetur oflerre.1)
Et tamen calicem, non dico venenarium, in quem mors ali-
qua ructarit, sed fictricis2) vel archigalli vel gladiatoris
aut carnificis spiritu infectum, quaero, an minus damnes,
quam oscula ipsorum; nostris quoque sordibus nubilum, vel
non pro animo temperatum, elidere solemus, quo magis
puero irascamur. Gladium vero latrociniis ebrium quis
non a domo tota, nedum a cubiculo, nedum a capitis sui
officio relegabit, praesumens scilicet, nihil aliud se quam
illudia3) animarum somniaturum, urgentium et inquietan-
tium sanguinis sui concubinum? At enim et calix bene
sibi conscius, et de diligentia ministerii commendatus, co-
ronis quoque potatoris sui ornabitur 4) aut aspergine florum
bonorabitur. Et gladius bene de bello cruentus et melior
homicida laudem suam consecratione pensabit. Estne ergo
et in vascula et in instrumenta sententiam figere, ut domi-
norum et auctorum meritis et ipsa communicent? ut huic
quoque argumentationi satisfecerim, licet ab exemplo vacet
diversitas rerum. Omne enim vas vel instrumentum aliunde
in usus venit, extranea omnino materia a substantia homi-
nis. Caro autem ab exordio uteri consita, conformata,
congenita animae, etiam in omni operalione miscetur illi.
Nam etsi vas vocalur apud apostolum, 5) quam iubet in ho-
nore tractari, eadem tamen ab eodem homo exterior ap-
pellatur, ille scilicet limus, qui prior titulo hominis incisus
est, non calicis aut gladii aut vasculi ullius. Vas enim
capacitatis nomine dicta est, qua animam capit et continet,
homo vero de communione naturae, quae earn non instru¬
mentum in operationibus praestat, sed ministerium. Ita et
ministerium tenebitur iudicio, utc)de suo nihil sapiat, quia
portio est eius, quae sapit, non supellex. Hoc et aposto
lus sciens, nihil carnem agere per semet ipsam, quod non
animae deputetur, nihilominus peccatiicem iudicat carnem,

1) Ed. Fran, et Rig. beneficis enim debet. Optimi est
autem etiam quod non deberetur (Rig. debetur) offerre.

2) Sic cod. Pith., Rhen., Rig.; cod. Urs. : t'ascinatricis. 3)

Cod. Pith, et Rhen. ed. I. invidia. 4) Cod. Pith, et Rhen. ed. I.

inorbitur, sed scribendum esse coni, ornabitur. Deinde et ipse,
et Pamelius e tribus codd. Vaticanis, et Rig. inorabitur. Ge-
» ten. inoruabitur. 5) 1 Thess. 4, 4. 6) Gel., ed. Fran.,

Rig. etsi.

DE RESURRECTIONE CAR N IS.

ne eo, quod ab anima videatur imgelli, iudicio liberata
credatur. Sic et cum aliquas laudis operas carni indicit:
glorilicate, *) tollite deum in corpore vestro,1 2) certus et ,
hos conatus ab anima agi, idcirco tamen et carni eos man¬
dat, quia et illi fructum repromittunt. Alioquin n^c ex-
pro b ratio competisset in alienam culpae nec adhortatio in
extraneam gloriae; et exprobratio enim et exhortatio va-
carent erga carnem, si vacaret et merces, quae in resur-
rectione captatur.

17. Simplicior quisque fautor sententiae nostrae pu-
tabit, carnem etiam idcirco repraesentandam esse iudicio,
quia aliter anima non capiat passionem tormenti seu re-
frigerii, utpote incorporalis; hoc enim vulgus existimat.
Nos autem animam corporalem et hie profitemur et in suo
volumine 3) probamus, habentem proprium genus substan¬
tiae soliditatis, per quam quid et sentire et pati possit.
Nam et nunc animas torqueri foverique penes inferos, licet
nudas, licet adhuc exsules carnis, probabit Lazari exem-
plum. Dedi igitur adversario dicere: ergo quae habet cor-
pulentiam propriam, de suo sufficiet ad facultatem passio-
nis et sensus, ut non egeat repraesentatione carnis. Imo
eatenus egebit, non quia sentire quid sine carne non pos¬
sit, sed quia necesse est illam etiam cum carne sentire.
Quantum enim ad agendum de suo sufficit, tantum et ad
patiendum. Ad agendum autem minus de suo sufficit; ha¬
bet enim de suo solummodo cogitare, velle, cupere, dispo-
nere. Ad perficiendum autem operam carnis exspectat.
Sic ilaque et ad patiendum societatem carnis expostulat,
ut tam plene per earn pati possit, quam sine ea plene agere
non potuit. Et ideo in quae de suo sufficit, eorum in¬
terim sentenliam pendit, concupiscentiae et cogitatus et
voluntatis. Porro si haec satis essent ad plenitudinem me-
ritorum, ut non requirerentur et facta, sufficeret in totum
anima ad perfectionem iudicii de his iudicanda, in quae
agenda sola suffecerat. Cum vero etiam facta devincta
sint meritis, facta autem per carnem administrentur; iam
non sufficit animam sine carne foveri sive cruciari pro

1) Ita ed. Rhen.; Gelenius: glorif. et tollite; ed. Fran.,

Rig. glorif., inquit, et tollite; Fr. Iunius coni, glorif., ait

ille, deum etc. 2) 1 Cor. 6, 20. 3) Lib. de anima c. 5 sqq.

DE RESURRECTION E CARNIS. Ill

* I 4

operibus etiam carnis, etsi habet corpus, etsi habet mem¬
bra, quae proinde illi non sufficiunt ad sentiendum plene,
quemadmodum nec ad agendum perfecte. Idcirco pro quo
modo egit, pro eo et patitur apud inferos, prior degustans
iudicium, sicut prior induxit admissum, exspectans tamen
et carnem, ut per illam etiam facta compenset, cui cogi-
tata mandavit. Denique haec erit ratio in ultimum finem
destinati iudicii, ut exhibitione carnis omnis divina censura
perfici possit. Alioquin non sustineretur in finem, quod
et nunc animae decerpuntur J) apud inferos, si solis ani-
mabus destinaretur.

18. Hucusque praestructionibus egerim ad muniendos
sensus omnium scripturarura, quae carnis recidivatum pol-
Iicentur. Cui cum tot auctoritates iustorum patrociniorum
procurent, bonores dico substantiae ipsius, turn vires dei,
turn exempla earum, turn rationes iudicii et necessitates
ipsius: utique secundum praeiudicia tot auctoritatum scri-
pturas intelligi oportebit, non secundum ingenia haeretico-
rum de sola incredulitate venienlia, quia incredibile habea-
tur restilui substantiam interitu subductam, non quia aut
substantiae ipsi inemeribile sit, aut deo impossible, aul iu-
dicio inhabile. Plane incredibile, si nec praedicatum divi-
nitus fuerit, nisi quod, etsi praedicatum id a deo non fuis-
set, ultro praesumi debuisset, ut propterea non praedica¬
tum, quia tot auctoritatibus praeiudicatum. At cum divi-
nis quoque vocibus personet, tanto abest, ut aliter intelli-
gatur, quam desiderant ilia, a quibus etiam sine divinis
vocibus persuadetur. Videamus igitur hoc primum, quo-
nam titulo spes ista proscripta sit. Unum, opinor, apud
omnes edictum dei pendet, resurrectio mortuorum. Duo
verba expedita, decisa, detersa; ipsa conveniam, ipsa discu-
tiam, cui se substantiae addicant. Cum audio resurrectio-
nem homini imminere, quaeram necesse est, quid eius ca-
dere sortitum sit, siquidem nihil resurgere exspectabit, nisi
quod ante succiderit. Qui ignorat carnem cadere per mor¬
tem, potest earn nec stantera nosse per vitam. Sententiam
dei natura pronuntiat: terra es, et in terrain ibis.2) Et
qui non audit, videt. Nulla mors non ruina membrorum
est. Hanc corporis sortem dominus quoque expressit, cum

1) Gel., ed. Fran, et Rig. decerpunt.

2) Gen. 3, 19.

118 DE RESURRECTION E CARNIS.

ipsa substantia indutus, diruite, inquit, teraplum istud, et
ego illud triduo resuscitabo. *) Ostendit enim, cuius sit
dirui, cuius elidi, cuius iacere, cuius et relevari et resusci-
tari; quamquara et animam circumferret trepidantem usque
ad mortem, sed non cadentem per mortem;1 2) quia et scri-
ptura: de corpore, inquit, suo dixerat.3) Atque adeo caro
est, quae morte subruitur, ut exinde a cadendo cadaver
renuntietur. Anima porro nec vocabulo cadit, quia nec
habitu ruit. Atqui ipsa est, quae ruinam corpori infert,
cum efflata est, sicut ipsa est, quae illud de terra suscita-
bit ingressa. Non potest cadere, quae suscitabit ingressa;
non potest ruere, quae elidit egressa. Arctius dicam, ne
in somnum quidem cadit anima cum corpore, ne turn qui-
dem sternitur cum carne. Sed enim agitatur in somnis et
iactitatur; quiesceret autem, si iaceret.4) Ita nec in veri-
tatem mortis cadit, quae nec in imaginem eius ruit. Se-
quens nunc vocabulum mortuorum aeque dispice, cui sub¬
stantiae insidat; quamquam in hac materia admittamus, in-
terdum mortalitatem animae adsignari ab haereticis, ut, si
anima mortalis resurrectionem consecutura est, praeiudi-
cium sit et carni non minus mortali resurrectionem com-
municaturae. Sed nunc proprietas voeabuli vindicanda est
suae sorti. Iam quidem eo ipso, quod resurrectio caducae
rei est, id est carnis, eadem erit et in nomine mortui, quia
caducae rei est resurrectio, quae dicitur mortuorum. Sic
et per Abraham, patrem fidei, divinae familiaritatis virum
discimus. Postulans enim Sarae humandae locum de filiis
Heth: date ergo, inquit, mihi possessionem sepulcri vo-
biscum, et humabo mortuum meum,5) carnem scilicet. Ne-
que enim animae humandae spatium desiderasset, etsi anima
mortalis crederetur, etsi mortuus dici mereretur. Quodsi
mortuus corpus est, corporum erit resurrectio, cum dicitur
mortuorum.

19. Et haec itaque dispectio tituli et praeconii ipsius,
fidem utique defendens vocabulorum, illuc proficere debe-
bit, ut, si qua pars diversa turbat obtentu figurarum et ae-
nigmatum, manifestiora quaeque praevaleanl, et de incer-

1) Io. 2, 19. 2) Matth. 26, 38. 3) Io. 2, 21. 4) Frae-

ler Rhenanum ceteri edd. add. et iaceret, si caderet. 5)

Rhen., ed. Fran, niortuam meam. — Gen. 23, 4.

DE RESURRECTIONE CARNIS.

113

tis certiora praescribant. Nacti enim quidara sollemnissi-
raam eloquii prophe*tici formam, allegorici et figurati ple-
rumque, non tamen semper, resurrectionem quoque mortuo-
rum manifeste adnuntiatam in imaginariam significationem
distorquent, adseverantes ipsam etiam mortem spiritaliter in-
telligendam. Non enim hane esse in vero, quae sit in medio,
dissidium carnis atque animae, sed ignorantiam dei, per
quam homo mortuus deo non minus in errore iacuerit
quam in sepulcro. Itaque et resurrectionem earn vindi-
candam, qua quis adita1) veritate redanimatus et revivifi-
catus deo, ignorantiae morte discussa, velut de sepulcro
veteris hominis eruperit, quia et dominus scribas et phari-
saeos sepulcris dealbatis adaequaverit, Exinde ergo re¬
surrectionem fide consecutos cum domino esse, cum eum
in baptismate induerint. Hoc denique ingenio etiam in
colloquiis saepe nostros decipere consuerunt, quasi et ipsi
resurrectionem carnis admiltant. Vae, inquiunt, qui non
in hac carne resurrexerit; ne statim illos percutiant, si re¬
surrectionem statim abnuerint. Tacite autem secundum
conscientiam suam hoc sentiunt. Vae, qui non, dum in
hac carne est, cognoverit arcana haeretica; hoc est enim
apud illos resurrectio. Sed et plerique ab excessu animae
resurrectionem vindicantes, de sepulcro exire, de seculo
evadere interpretantur, quia et seeulum mortuorum sit ha-
hitaculum, id est ignorantium deum, vel etiam de ipso cor-
pore, quia et corpus vice sepulcri conclusam animam, in
secularis vitae morte detineat.

20. Ob huiusmodi igitur coniecturas primam prae-
structionem eorum depellam, qua volunt omnia prophetas
per imagines concionatos, quando, si ita csset, ne ipsae
quidem imagines distingui potuissent, si non et veritates
praedicatae fuissent, ex quibus imagines delinearentur. At¬
que adeo si omnia figurae, quid erit illud, cuius figurae?
quomodo speculum obtendes, si nusquam est facies? Adeo
autem non omnia imagines, sed et veritates, nec omnia
umbrae, sed et corpora, ut in ipsum quoque dominum in-
signiora quaeque luce clarius praedicarentur. Nam et
virgo concepit in utero non figurate, et peperit Emanue-

1) Rhen. ed. I. addita veritate. Cf, c. 2.
Tertull. IV. 8

114 DE RESURRECTIONE CARNIS.

lem, nobiscum dominum,1) Iesum, non oblique, et si obli¬
que, accepturum virtutem Damasci et spolia Samariae,2)
sed manifeste venturum in iudicium cum presbyteris et
principibus populi.3) Nam et tumultuatae sunt gentes iu
persona Pilati, et populi meditati sunt inania in persona
Israelis; astiterunt reges terrae, Herodes, et archontes
congregati sunt in unum, Annas et Caiphas adversus domi¬
num et adversus Christum eius. 4) Qui et tanquam ovis
ad iugulationem adductus est, et tanquam agnus ante ton-
dentem, scilicet Herodem, sine voce; sic non aperuit os
suum;5) dorsum suum ponens ad flagella, et maxillas ad
palmas, et faciera non avertens a sputaminum iaculis;6)
deputatus etiam inter iniquos,7) perfossus manus et pedes,
sortem passus in vestimento, et potus amaros, et capitum
irridentiuin nutus, triginta argenteis appretiatus a prodito-
re.8) Quae hie figurae apud Esaiam? quae imagines apud
David? quae aenigmata apud Hieremiam?9) ne virtutes qui-
dem eius per parabolas profatos. Aut numquid nec oculi
patefacti sunt caecorum, nec inclaruit lingua mutorum, nec
manus aridae, et genua dissoluta revaluerunt, nec claudi
salierunt ut cervus?10) Quae etsi spiritaliter quoque inter-
pretari solemus secundum comparationem animalium vitio-
rum a domino remediatorum, cum tamen et carnaliter ad-
impleta sunt, ostendunt prophetas in utramque speciem
praedicasse, salvo eo, quod plures voces eorum nudae et
simplices et ab omni allegoriae nubilo purae defendi pos-
sunt, ut cum exitus gentium et urbium resonant, Tyri et
Aegypti et Babylonis et Idumaeae et Carthaginensium na-
vium, ut cum ipsius Israelis plagas aut venias, captivitates,
restitutiones ultimaeque dispersionis exitum perorant. Quis
liaec interpretabitur magis, quam recognoscet? Res in li-
teris tenentur, ut literae in rebus leguntur. Ita non sem¬
per nec in omnibus allegorica forma est prophetici eloquii,
sed interdum et in quibusdam.

21. Si ergo interdum et in quibusdam, inquis, cur

1) Ed. Fran, et Rig. deum.- Ies. 7, 14. 2) Ies. 8, 4. 3)

Ies. 3, 13. — Gel., ed. Fran, et Rigalt. presb. el archonlibus

populi. 4) Ps. 2, 1 sq. 5) Ies. 53,7. 6) Ies. 50, 6. 7)

Ies. 53, 12. 8) Ps. 22, 8. 17. 19. 69, 22. Zacli. 11, 12 sq. 9)

ler. 32, 9 sqq. N 10) Matth. 11, 5. Ies. 35, 5 sq.

DE RESURRECTIONE CAR N IS.

115

non et in edicto resurrectionis spiritaliter int&ligendae?
quoniam quidera plurima ratio intercedit. Primo enim,
quid facient tot alia instrumenta divina, ita aperte corpo-
ralem contestantia resurrectionem, ut nullam admittant figu-
ratae significanliae suspicionem? Et utique aequam sit,
quod et supra demandavimus, incerta de certis et obscura
de manifestis praeiudicari, vel ne inter discordiam certo-
runi et incertorum, manifestorum et obscurorum fides dis-
sipetur, veritas periclitetur, ipsa divinitas ut inconstans
denotetur; turn quod verisimile non est, ut ea species sa-
cramenti, in quam fides tola committitur, in quam disci-
plina tota connititur, ambigue adnuntiata1) et obscure pro-
posita videatur, quando spes resurrectionis, nisi manifesta
de periculo et praemio, neminem ad eiusmodi praesertim
religionem publico odio et hostili elogio obnoxiam persua-
deret. Nullum opus certum est mercedis incertae; nullus
timor iuslus est periculi dubii. Et merces autem et peri-
culum in resurrectionis pendet eventu. Et si temporalia
et localia et personalia dei decreta atque iudicia in urbes
et gentes et reges, tam aperta prophetia iaculata est, quale
est, ut aelernae dispositiones eius et universales in omne
hominum genus lucem sui fugerint, quae quanto maiora,
tanto clariora esse deberent, ut maiora crederentur? Et
pulo deo nec livorem nec dolum nec inconstantiam nec
lenocinium adscribi posse, per quae fere promulgatio ma-
iorum cavillalur.

22. Post haec ad illas etiam scripturas respiciendum
est, quae non sinunt resurrectionem secundum animates
istos, ne dixerim spiritales, aut hie iam in veritatis agni-
tione praesumi aut ab excessu statim vitae vindicari. Cum
enim et tempora totius spei fixa sint' sacrosancto stilo, nec
liceat earn ante constitui, quam in adventum, opinor, Chri-
sti, vota nostra suspirant in seculi huius occasum, in trans-
itum mundi quoque ad diem doinini magnum, diem irae et
retributionis, diem ultimum et occultum, nec ulli praeter
quam patri notnm, et tamen signis atque portentis et con-
cussionibus elementorum et conflictationibus nationum prae-
notatum. Evolverem prophetias, si dominus ipse tacuisset,
nisi quod et prophetiae vox erant domini; sed plus est.

1) Rhen. annuala.

116

DE RESURRECTIONE CARNlS.

quod illas suo ore consignat. Interrogatus a discipulis,
quando eventura essent, quae interim de templi exitu eru-
perant, ordinem temporum primo Iudaicorum usque ad ex-
cidium Hierusalem, dehinc communium usque ad conclusio-
nem seculi dirigit. Nam posteaquam edixit: et tunc erit
Hierusalem conculcatui nationibus, *) donee adimpleantur
tempora nationum allegendarum scilicet a deo et congre-
gandarum cum reliquiis Israelis: inde iam in orbem et in
seculum praedicat, secundum Ioelem2) etDanielem3) et uni-
versum concilium prophetarum, futura signa in sole et in
luna et in steilis, conclusionem nationum cum stupore so-
nitus maris et motus refrigescentium hominum prae metu
et exspectatione eorum, quae immineant orbi terrae. Vir-
tutes enim, inquit, coelorum commovebuntur, et tunc vide-
bunt filium hominis venientem in nubibus, cum plurimo po-
tentatu et gloria. Ubi autem coeperint ista fieri, emerge-
tis et elevabitis capita vestra, quod redemptio vestra ap-
propinquaverit.4) Et tamen appropinquare earn dixit, non
adesse iam, et cum coeperint ista fieri, non cum facta fue-
rint, quia cum facta fuerint, tunc aderit redemptio nostra,
quae eo usque appropinquare dicitur, erigens interim et
excitans animos ad proximum iam spei fructum. Cuius
etiam parabola subtexitur tenerescenlium arborum in cau-
lein floris et dehinc florem frugis antecursorem. Ita et
vos, cum viderilis omnia ista fieri, scitote, in proximo esse
regnum dei. Vigilate ergo omni tempore, ut digni habea-
mini effugere omnia ista, et stetis ante filium hominis,5)
utique per resurrectionem omnibus ante transacts. Ita etsi
in agnitione sacramenti fruticat, sed in domini repraesen-
tatione florescit atque frugescit. Quis ergo dominum tarn
intempestive, tarn acerbe excitavit, iam ad dexteram dei,
ad confringendam terram secundum Esaiam,6) quae, puto,
adhuc integra est? Quis inimicos Christi iam subiecit pe-
dibus eius secundum David,7) quasi velocior patre, omni
adhuc popularium coetu reclamante: Christianos ad leo-
nem?8) Quis coelo descendentem Iesum talem conspexit,
qualem ascendentem apostoli viderant, secundum angelo-

1) laic. 21, 24. 2) Ioel. 3, 3sqq. 3) Dan. 7, 13 sq. 4)

Luc. 21, 20. 28. 5) Matth. 24, 32 sq. 42. Luc. 21, 29 sqq. 36.

6) Ies. 2, 19. 7) Ps. 110, 1. 8) Cf. Apolog. c. 40.

DE RESURRECTIONE CARNIS.

117

rum constitutum? 4) Nulla ad hodiernum tribus ad tribum
pectora ceciderunt, agnoscentes quein pupugerunt. 2) Ne¬
mo adhuc excepit Heliam,3) nemo adhuc fugit antichri-
stum,4) nemo adhuc Babylonis exitum flevit. 5)- Est iam,
qui resurrexerit, nisi haereticus? Exiit plane iam de cor¬
poris sepulcro, etiam nunc febribus et ulceribus obnoxius,
et conculcavit iam inimicos, etiam nunc luctari habens cum
mundi potentibus. Et utique iam regnat, etiam nunc Cae-
sari quae sunt Caesaris debens.f>)

23. Docet quidem apostolus Colossensibus scribens,
mortuos fuisse nos aliquando alienatos et inimicos sensus
domini, cum in operibus pessimis agebamus, dehinc conse-
pultos Christo in baptismate, et corresuscitatos in eo per
fidem efficaciae dei, qui ilium suscitarit a mortuis. Et vos,
cum mortui essetis in delictis et praeputiatione carnis ve-
strae, vivificavit cum eo, donatis vobis omnibus delictis.
Et rursus: si cum Christo mortui estis ab elementis mundi,
quomodo quidam quasi viventes in mundo sentenliam fer-
tis?7) Sed cum ita nos mortuos faciat spiritaliter, ut ta-
men et corporaliter quandoque morituros agnoscat, utique
et resuscitatos proinde spiritaliter deputans, aeque non ne-
gat etiam corporaliter resurrecturos. Denique, si resur-
rexislis, inquit, cum Christo, ea quae sursum sunt quaerite,
ubi est Christus in dextera dei residens, ea, quae sursum
sunt, sapite, non quae deorsum. 8) Ita animo ostendit re-
surgere, quo solo adhuc possumus coelestia attingere. Quae
non quaereremus, nec saperemus, si possideremus. Subii-
cit etiam: mortui enim estis, scilicet delictis, non nobis,
sed vita veslra9) abscondita est cum Christo in deo. 1 °)
Nondum ergo apprehensa est, quae abscondita est. Sic
et Ioannes:11) et nondum, ait, manifestatum est, quid fu-
turi simus; scimus, quia, si manifestaverit, similes eius eri-
mus. 12) Tanto abest, ut simus iam, quod nescimus, uti¬
que scituri, si iam essemus. Adeo conlcmplatio est spei

1) Act. Apost.l, 11. 2) Zach. 12, 10. lo. 19, 37. 3) Ma-

leach. 4, 5. 4) 1 to. 4, 3. Apoc. 12, 6. 5) Apoc. 18, 2. 6)

Matth. 22, 21. 7) Col. 2, 12 sq. 20. 8) Col. 3, 1 sq. 9) Ita

Rhen.; Gelenius: vita nostra; ed. Fran, et Rig. non voids et
vita vestra etc. 10) Col. 3, 3. 11) lo. 3, 11. 12) Sic

ed. Fran, et Rig.; Rhen. quid futuri sumus; — similes ei
’ erimus.

119

DE RESURRECTIONE CARNIS.

in hoc spatio per fidera, non repraesentatio, nec possessio,
sed exspectatio. De qua spe et exspectatione Paulus ad
Galatas: nos euim spiritu ex fide spera iustitiae exspecta-
mus;* 1) non ait tenemus. Iustitiae autem dei dicit ex iu-
dieio, quo iudicabitur 2) de mercede. Ad quam pendens
J et ipse, cum Philippensibus scribit : si qua, inquit, concur-
ram in resuscitationem, quae est a mortuis, non quia iam
accepi aut consummatus sum. Et utique crediderat, et
omnia sacramenta eognoverat, vas electionis, doctor natio-
num, et tamen adiecit: persequor autem, si apprehendam,
in quo sum apprehensus a Christo. Eo amplius: ego me,
fratres, non puto apprehendisse; unum plane, oblitus po-
steriorum in priora me extendens, secundum scopum per¬
sequor ad palmam incriminationis , per quam concurre-
rem,3) utique in resuscitationem a mortuis, suo tamen tem¬
pore, sicut ad Galatas: bene autem facientes ne taedeat,
tempore enim suo metemus. 4) Sicut et ad Timotheum de
Onesiphoro: det iili dominus invenire misericordiam in illo
die.5) In quern diem ac tempus et ipsi praecipit custodire
juandatum immaculatum, irreprehensibile, in apparentiam
domini Iesu Christi, quam suis temporibus ostendet beatus
et solus polentator f>) et rex regnantium et dominus dorni-
nantium, de deo diceus. De quibus temporibus et Petrus
in Actis: poeniteat7) vos et resipiscite 8) ad abolenda de-
licta vestra, ut tempora vobis superveuiant refrigerii ex
persona dei, et mittat praedesignatum vobis9) Christum,
quern oportet accipere coelos ad usque tempora exhibitio¬
ns omnium, quae locutus est deus ore sanctorum prophe-
tarum. 10)

24. Quae liaec tempora, cum Thessalonicensibus disce.
Legimus enim: qualitcr conversi sitis ab idolis ad servien-
dum vivo et vero deo et ad exspectandum a coelis11)
filium eius, quern suscitavit ex mortuis, Iesum.12) Et rur-
sus: quae euim spes nostra vel gaudium vel exsultationis

1) Gal. 5, 3. 2) Gel. et Rig. iudicabimur. 3) Phil. 3,

llsqq. 4) Ed. Fran, et Rig. m et e m u r, — Gal. 6, 9. 5) 2Tim

1, 18 sq. 6) Gel. solus potens. 7) Ed. Fran, et Rig. poe-

niteat itaque vos. 8) Rhen. respicite. 9) Rhen. no¬

bis. 10) Act. Apostol. 3, 19 sqq. 11) Ed. Fran, et Rig. e c o e -

lia. 12) 1 Thess. 1, 9 sq.

DE RESURRECTIONE CAR N IS.

119

corona, quam et vos coram domino deo1) nostro Tesu
Christo in adventu ipsius?2) Item: corara deo et patre
nostro in adventu domini nostri Iesu Christi, cum univer-
sis sanctis eius. 3) De quorum dormitione minus moerenda
docens, simul et tempora resurrectionis exponit, dicens:
si enim credimus, quod lesus mortuus sit et resurrexerit,
sic et deus eos qui dormierunt, per Iesum adducet cum
ipso. Hoc enim dicimus vobis in sermone domini, quod
nos, qui vivimus, qui remanemus in adventura domini no¬
stri, non praeveniemus eos, qui dormierunt; quoniam ipse
dominus in iussu et in voce archangeli et tuba dei descen-
det de coelo, et mortui in Christo primi resurgent, deinde
nos, qui vivimus, qui simul cum illis tollemur in nubibus
obviam Christo4) in aerem, et ita semper cum domino eri-
jnus.5) Quae vox archangeli, quae tuba dei audita iam,
nisi forte in eubiculis haereticorum? Nam etsi tuba dei
evangelicus sermo dici potest, qui illos iam vocaret, sed
aut mortui erunt iam corporaliter, ut resurrexerint, et
quomodo vivunt? aut in nubes erepti , et quomodo hie
sunt? Miserrimi revera, ut apostolus pronuntiavit, qui in
ista tantum vita sperantes habebuntur, excludendo, dum
praeripiunt, quod post illam repromittitur, frustrati circa
veritatem, non minus quam Phygellus et Hermogenes. Et
ideo maiestas spiritus sancti perspicax eiusmodi sensuum,
et in ipsa ad Thessalonicenses epistola suggerit: de tera-
poribus autem et temporum spatiis, fratres, non est neces-
sitas scribendi vobis; ipsi enim certissime scitis, quod dies
domini quasi fur nocte ita adveniet; cum dicent: pax, et
tuta sunt omnia, tunc illis repentinus insistet interitus.6)
Et in secunda pleniore sollicitudine ad eosdem: obsecro
vos, fratres, per adventum domini nostri Iesu Christi et
congregationem nostram ad ilium, ne cito commoveamini
animo neque turbemini, neque per spiritum neque per ser-
monem, (scilicet pseudoprophetarum,) neque per epistolam,
(scilicet pseudoapostolorum,) ac si per nostram, quasi in-
sistat dies domini. Ne quis vos seducat ullo modo; quon¬
iam nisi veniat abscessio primo, (huius ulique regni,) et

1) Ed. Fran, et Rig. domino nostro. 2) 1 Tliess. 2, 19.

3) 1 Thess. 3, 13. 4) Ed. Fran, domino. 5) 1 Thess 4, 13

sqq. 6) 1 Thess. 5, 1 sqq.

ISO

DE RESURRECTIONS CARNIS.

reveletur delinquentiae homo, (id est antichristus,) filius
perditionis, qui adversatur et superextollitur in oinne, quod
deus dicitur vel religio, uti sedeat in teipplo dei, affirnians
deuni se. Nonne meministis, quod cum apud vos essem,
haec dicebam vobis? Et nunc quid detineat,1) scitis, ad
revelandum eum in suo tempore. Iam enim arcanum ini-
quitatis agitatur, tantum qui nunc tenet teneat, donee de
medio fiat; (quis, nisi Romanus status, cuius abscessio in
decern reges dispersa antichristum superducet?) et tunc
revelabitur iniquus, quern dominus Iesus interficiet spiritu
oris sui, et evacuabit apparentia adventus sui, cuius est ad-
ventus secundum operationem satanae in omni virtute et
signis atque portentis mendacii et in omni seductione in-
iustitiae eis, qui pereunt.2)

25. Etiam in Apocalypsi ordo temporum sternitur,
quem martyrum quoque animae sub altari 3) ultionem et iu-
dicium flagitantes sustinere didicerunt, ut. prius et orbis de
pateris angelorum4) plagas suas ebibat, et prostituta ilia
civilas a decern regibus dignos exitus referat, 5) et bestia
antichristus cum suo pseudopropheta certamen ecclesiae in-
ferat,6) atque ita diabolo in abyssum interim relegato7)
primae resurrectionis praerogativa de soliis ordinetur, de-
hinc et igne dato, universalis resurrectionis censura de li-
bris iudicetur. 8) Cum igitur et status temporum ultimo-
rum scripturae notent, et totam Cbristianae spei frugem in
exodio 9) seculi collocent: apparel, aut tunc adimpleri to-
tum, quodcunque nobis a deo repromitlitur, et vacat, quod
hie iam ab haereticis vindicatur, aut, si et agnitio sacra-
menti, resurrectio, salva utique ilia creditur, quae in ultimo
praedicatur; et sequitur, ut eo ipso, quo haec spiritalis
vindicetur, ilia corporalis praeiudicetur, quia si nulla tunc
adnuntiaretur, merito sola haec et tantummodo spiritalis
vindicaretur. Cum vero et in ultimum tempus educilur,10)
corporalis agnoscitur, quia non et tune spiritalis adnuntia-
tur. Cur enim iterum adnuntiaretur resurrectio eiusdem

1) Rhen. qui teneat. 2) 2 Thess. 2, 1 sqq. 3) Apoc. 6,

9. 4) ib. 15, 7. 16, 1. 5) ib. 17, 9 sqq. 6) ib. 19, 19 sq.

7) Ita ed. Fran. etRig.; Rhen. religato. 8) Apoc. 20, 3. 12 sqq.

9) Sic emend. Fr. Iunius et Rig., tv r£oc5tw. Ceteri: in exordio-

10) Ed. Fran. etRig. edicitur.

DE RESURRECTIONE CARNIS.

131

condilionis, id est spiritalis, cum aut nunc earn deceret
expungi sine ulla differentia temporum, aut tunc sub omni
clausula temporum? Ita nobis magis competit etiam spiri-
talem defendere resurrectionem ab ingressu fidei, qui ple-
niludinem eius agnoscimus exitum seculi.

26. Unum adhuc respondebo ad propositionem prio-
rem allegoricarum scripturarum, Iicere et nobis corporalem
resurrectionem de patrocinio figurati proinde eloquii pro-
phetici vindicare. Ecce enim, divina in primordio senten-
tia terram hominem pronuntiando : terra es et in terrain
ibis,* 1) secundum substantiam scilicet carnis, quae de terra
erat sumpta, et quae prior homo fuerat appellata, sicut
ostendimus, dat mihi disciplinam in carnem quoque inter-
pretandi, si quid irae vel gratiae in terram deus statuit,
quia nec proprie terra iudicio eius obnoxia est, quae nihil
boni seu mali admisit. Maledicta quidem, quae hauserit
sanguinem;2) sed et hoc ipsum in figuram carnis homici-
dae. Nam etsi iuvari seu laedi habet terra 3) quoque
propter hominem, uti ille iuvetur sive laedatur per consi-
storii4) sui exitus, quo magis ipse pensabit, quae propter
ilium etiam terra patietur? Itaque et cum comminatur
terrae deus, carni potius comminari eum dicam, et cum
quid terrae pollicetur, carni potius polliceri eum intelli-
gam, ut apud David: dominus regnavit, exsultavit5) terra,
id est caro sanctorum, ad quam pertinet regni divini fru-
ctus. Dehinc subiungit: vidit, et concussa est terra; mon¬
ies sicut cera liquefacti sunt a facie domini,6) caro scilicet
profanorum. Et videbunt enim eum, in quern confixerunt.7)
Atque adeo si simpliciter de terrae elemento utrumque exi-
stimabilur pronuntiatum, quomodo congruet, et concuti et
liquefieri earn a facie domini, quo supra regnante exsulta¬
vit? Sic et apud Esaiam: bona terrae edetis, 8) bona car¬
nis intelligentur, quae illam manent in regno dei reforma-
tain et angelificatam et consecuturam, quae nec oculus vi¬
dit nec auris audivit nec in cor hominis ascenderunt. ®)
Alioquin satis vanum, ut ad obsequium deus fructibus agri

1) Gen. 3, 19. 2) Gen. 4, 11. 3) Gel., ed. Fran, et Rig.

terra, id quoque — patietur. 4) Rhen. ed. I. c on sis to -
ris. 5) Gel., ed. Fran, et Rig. e x s ul tet. 6) Ps. 97, 1. 4 sq.

1) Zacli. 12, 10. lo. 19, 37. 8) les. 1, 19. 9) 1 Cor. 2, 9.

133

DE RESURRECTIONS CARNIS.

et cihariis vitae hums' invitet, quae etiam irreligiosis et
hlasphemis semel homini addicta conditione communicat,
pluens super bonos et malos, et solem suum mittens super
iustos et iniuslos. 1) Felix nimirum fides, si ea consecu-
tura est, quibus hostes dei et Christi non modo utuntur,
verum etiam abutuntur, ipsam couditionem colentes adver-
sus conditorem. 2) Bulbos et tubera in terrae bonis depu-
tabis, domino pronuntiante, ne in pane quidem victurura
bominem.3) Sic ludaei, terrena solummodo sperando, coe-
lestia amittunt, ignorantes et panem de coelesti repromis-
sum et oleum divinae unctionis et vinum spiritus, aquam
animae vigorantis ex vite Christi ; sicut et ipsam terrain
sanctam Iudaicum proprie solum reputant, carnem potius
domini interpretandam, quae exinde et in omnibus Christum
indutis sancta sit terra, vere sancta per incolatum spiritus
sancti, vere Iacte et melle manans per suavitatem spei
ipsius, vere Iudaea per dei familiaritatem. Non enim qui
in manifesto, Iudaeus, sed qui in occulto, ut et teraplum
dei eadem sit et Hierusalem, audiens ab Esaia: exsurge,
exsurge, Hierusalem, induere fortitudinein braehii tui 5 ex¬
surge, sicut in primordio, 4) scilicet in ilia integritate, qua
fuerat ante delictum transgressionis. Quae enim in earn
Hierusalem voces eiusmodi competerent exhortationis et
advocationis, quae occidit prophetas et lapidavit ad se mis-
sos et ipsum postremo dominum suum confixit? Sed nec
ulli omnino terrae salus repromittitur, quam oporteret cum
totius mundi habitu praeterire. Etiamsi quis audebit ter¬
rain sanctam paradisum potius argumentari, quam et pa-
trum dici capiat, Adae scilicet et Evae, proinde et in pa¬
radisum restitutio carni videbitur repromissa, quae euin
incolare et custodire sortita est, ut talis illuc homo revo-
cetur, qualis inde pulsus est.

27. Habemus etiam vestimentoruin in scripturis men-
tionem ad spera carnis allegorizare, quia et Apocalypsis
Ioannis, hi suut, ait, qui vestimenta sua non coinquinave-
runt cum mulieribus, 5) virgines scilicet significans, et qui
semet ipsos castraverunt propter regna coelorum.6) Ita-

1) Malth. 5, 45. 2) Rom. 1, 25. 3) Matth. 4, 4. 4) Sic

Rhen. ed. 1., inmargine: in priinordii die. Ceteri: in pri mor-

dio diei. — les. 51, 9. 5) Apoc. 3, 4. 14,4. 6) Matth. 19, 12.

DE RESURRECTIONS CARNIS.

193

que in albis erunt vestibns, id est, in claritate innubae
carnis.1) Et in evangelio indumentum nuptiale2) sanctitas
carnis agnosci potest. Itaque Esaias docens, quale ieiu-
nium elegerit dominus, cum subiicit de mercede bonitatis, tunc,
inquit, lumen tuum temporaneum erumpet et vestimenta tua
eitius orientur,3) non subsericam utique nec pallium, sed
carnem volens aceipi, ortum carnis resurrecturae de mor¬
tis occasu praedicavit. Adeo nobis quoque suppetit alle-
gorica defensio corporalis resurrectionis. Nam et cum
legimus: populus meus, introite in cellas promas quantulum,
donee ira mea praelereat, 4) sepulcra erunt cellae promae,
in quibus paulisper requiescere habebunt, qui in finibus se-
culi sub ultima ira per antichristi vim excesserint. Aut
cur cellarum promarum potius vocabulo usus est, et non
alieuius loci receptorii, nisi quia in cellis promis caro sa-
lita usui reposita servatur, depromenda illinc suo tempore?
Proinde enim et corpora medicata condimentis sepulturae
mausoleis et monuraentis sequestrantur, processura inde,
cum iusserit dominus. Quod cum ita in telligi congruat, et
quae enim ab ira dei cellariorum nos refugia servabunt?
hoc ipso quod ait: donee ira praetereat, quae exstinguet
antichristum, post iram oslendit processuram carnem de
sepulcro, in quo ante iram fuerit illata. Nam et de cel-
lariis non aliud elfertur, quam quod infertur, et post anti¬
christi eradicationem agitabitur resurrectio.

28. Scimus autem sicut vocibus ita et rebus prophe-
tatum. Tam dictis quam et factis praedicatur resurrectio,
cum Moyses 5) manum in sinum condit et emortuam pro-
fert, et rursus insinuat et vividam explicat, nonne hoc de
toto homine portendit, siquidein trina virtus dei per ilia
trina signa e) denotabatur, cum suo ordine primo diabolum
serpentem quam quam formidabilem subactura homini, de-
hine carnem de sinu mortis retractura, atque ita omnem
sanguinera exsecutura iudicio. De quo apud eundem pro-
pheten: quoniam et vestrum, inquit deus, sanguinem exqui-
ram de omnibus bestiis, et de manu hominis et de manu
fratris exquiram eum.7) Porro nihil exquiritur, nisi quod

1) Ita Rig.; cod. Pith,: innube; ceterr edd. in nube. — Apo

cal. 3, 5. 2) Matth. 22, 41 sq. 3) les. 58, 8. 4) Ies. 26, 2(1.

5) Exod. 4, 6 sq. C) ib. v. 2—9. 7) Cen, 9, 5,

194

DE RESURRECTIONE CAR N IS.

reposcitur, nihil reposcitur, nisi quod et reddetur, et uti-
que reddetur, quod ultionis nomine reposcetur et exquire-
tur. Neque enim vindicari poterit, quod omnino non fue-
rit. Erit autem, dum restituitur, uti vindieetur. In car-
nem itaque dirigitur , quiequid in sanguinem praedicatur,
sine qua non erit sanguis. Caro suscitabitur, ut sanguis
vindieetur. Sunt et quaedam ita pronuntiata, ut allegoriae
quidem nubilo careant, nibilominus tamen ipsius simplicita-
tis suae sitiant interpretationem, quale est apud Esaiam:
ego occidam et vivificabo. *) Certe posteaquam occiderit,
vivificabit. Ergo per mortem occidens, per resurrectio-
nem vivificabit. Caro est autem, quae occiditur per mor¬
tem, caro itaque et vivificabitur per resurrectionem. Certe
si oecidere carni aniinam eripere est, vivificare, contra-
rium eius, carni animam referre est; caro resurgat necesse
est, cui anima per occisionem erepta referenda est per vi-
vificationem.

29. Igitur si et allegoricae scripturae et argumenta
rerum et simplices voces resurrectionem carnis, quamquam
sine nominatione ipsius substantiae, subradiant, quanto ina-
gis, quae banc spem in ipsas substantias corporales speciali
mentione determinant, non erunt deducendae in quaestio-
nem? Accipe Ezechielem. Et facta est, inquit, super me
manus domini, et extulit me in spirilu dominus et posuit
me in medio campi. Is erat ossibus refertus, et circurn-
duxit me super ea per circuitum, et ecce multa super fa-
ciem campi. Et ecce arida satis. Et ait ad me: fili ho-
minis, si vivent ossa ista? Et dixi: adonai, domine, tu
scis. Et ait ad me: propheta in ossa haec et dices: ossa
arida, audite sermonem domini. Haec dicit dominus ado¬
nai ossibus istis: ecce, ego affero in vos spirilum, et vive-
tis, et dabo in vos spiritual; et reducam in vos carnes, et
circumdabo vobis eutein, et dabo in vos spiritum, et vive-
tis, -) et cognoscelis, quod ego dominus. Et prophetavi
secundum praeceptum, et ecce vox, dum propheto, et ecce

1) Ies. 38, 16. 1 Sam. 2, 6. 2) Vv. et dabo in vos spi¬

ritum, et reducam in vos carnes, (Rhen. vos in carnes,)
et circumdabo vobis (Rhen. in vobis) cutem, et dabo in
v o 8 (Rhen. in vobis) spiritum, et vivetis non sunt apud
Rigalt.

DE RESURRECTIONS CARNIS.

135

inotus, et accedebant ossa ad ossa. Et vidi, et ecce, su¬
per ossa nervi et caro ascendit, et circumposilae sunt eis
cutes,1) et spiritus in eis non erat. Et ait ad me: pro-
pheta ad spiritum, fili hominis, propheta et dices ad spiri-
tum: haec dicit dominus adonai: a quatuor ventis veni,
spiritus, et spira in istis interemptis, et vivant. Et prophe-
tavi ad spiritum sicut praecepit mihi, et introivit in ea
spiritus, et vixerunt et steterunt2) super pedes suos valen-
tia magna satis. Et ait ad me: fili hominis, ossa ista
omnis domus Israel est. Ipsi dicunt: exaruerunt ossa no¬
stra, et periit spes nostra, avulsi sumus in eis. Propterea
propheta ad eos: ecce, ego patefacio sepulcra vestra, et
eveham vos de sepulcris vestris, populus meus, et inducam
vos in terrain Israel, et cognoscelis, quod ego dominus
aperuerim sepulcra vestra et eduxerim vos de sepulcris
vestris, populus meus, et dabo vobis spiritum, et vivetis et
requiescetis in terra vestra, et cognoscetis, quod ego do¬
minus locutus sim et fecerim, dicit dominus.3)

30. Hanc quoque praedicationem, scio, qualiter con-
cutiant in allegoriae argumentationem ; quia dicendo: ossa
ista omnis domus est Israel, imaginem ea fecerit Israelis et
a propria conditione transtulerit, atque ita figuratam esse
non veram resurrectionis praedicationem; statum enim Iu-
daeorum deformari quodammodo emortuum et exaridum et
dispersura in campo orbis. Itaque et imaginem resurrectio¬
nis in ilium allegorizari, quia recolligi habeat et recom-
pingi os ad os, id est tribus ad tribum et populus ad po-
pulum, et recorporari carnis facultatem 4) nervis regni, at¬
que ita de sepulcris, id est de habitaculis captivitatis tri-
stissimis atque teterrimis, educi et refrigerii nomine respi-
rari et vivere exinde in terra sua Iudaea. Et quid post
haec? Morientur sine dubio. Et quid post mortem? Nul¬
la, opinor, rcsuscitatio , si non haec erit ipsa, quae Eze-
chieli revelatur. Sed enim et alias praedicalur resur-
reetio, ergo et haec erit, et temere in statum earn Iudai-
carum rerum convertunt, aut si alia est ilia, quam defen-
dimus, nihil raea interest, dum sit et eorporum resurrectio,

1) Rhen. et cod. Pith, carnes. 2) Ed. Fran, et Rig. con-

sliterunt. 3) Ezecli. 37, 1 — 14. 4) Gel., ed. Frau, et Pig.

carnibus facultatum et nervis regni.

186 DE RESURRECTIONE CAR NIS. ,

sicut et rerum ludaicarum. Denique hoc ipso, quod reci-
divatus Iudaici status de recorporatione et redanimatione
ossium figuratur, id quoque eventurum ossibus probatur.
Non enim posset de ossibus figura componi, si non id
ipsnm et ossibus eventurum esset. Nam etsi figmentum
veritatis in imagine est, imago ipsa in veritate est sui. Ne-
cesse est esse prius sibi, quo alii configuretur. De vacuo
similitudo non competit. De nullo parabola non convenit.
Ita oportebit ossium quoque credi reviscerationem et re-
spirationem, qualis dicitur, de qua possit exprimi ludaica¬
rum rerum reformatio, qualis affingitur. Sed magis reli-
giosum est, veritatem de suae veritate1) simplicitatis de-
fendi, quam sensus divinae propositionis expostulat. Si
enim ad res Iudaicas spectaret haec visio, statim revelato
situ ossium subiecisset: ossa ista omnis domus Israelis est,
et cetera deinceps. At cum ostensis ossibus de propria
spe eorum quid obloquitur, nondum nominato Israele, et
fidem tentat prophetae: fili bominis, si vivent ossa? ut et
ille responderet: domine, tu scis. Non utique deus pro¬
phetae fidem de ea re tcntasset, quae futura non esset,
quam nunquam Israel audisset, quam credi non oporteret.
Sed quoniam praedicabatur quidem resurrectio mortuorum,
Israel vero pro sua incredulitate diffidens scandalizabatur,
et aspiciens habitum senescentis sepulturae desperabat re-
surrectionem, vel non in earn potius animum dirigebat, sed
in circumstantias suas; idcirco deus et propbetam quasi et
ipsum dubium praestruxit ad constantiam praedicationis re¬
velato ordine resurrectionis, et populo id credendum man-
davit, quod prophetae revelavit, ipsos dicens esse ossa,
quae erant resurrectura, qni non credebant resurrectura.
Denique in clausula, et cognoscetis, inquit, quod ego do-
minus Iocutus sim et fecerim, id utique facturus, quod fue-
rat Iocutus. Ceterum non id facturus, quod Iocutus, si ali-
ter facturus, quam Iocutus.

31. Plane si et populus allegorice mussitaret, ossa
sua arefacta, et spem suam perditam, dispersionis exitum
querulus, mcrito videretur et deus figuratam desperationem
figurata promissione consolatus. Sed cum dispersionis qui-

1) Gel.: de sua auctoritate et simplicitate; ed. Fran,
et Rig. de suae auctoritate simplicitatis.

DE RESURRECTIONE CAR N IS.

129

dem iniuria nondum populo accidisset, resurrectionis vero
spes apud ilium saepissime cecidisset, et manifestus est de
corporuin interitu labefactans fiduciam resurrectionis, ita
et deus earn restruebat1) fidem, quam populus destruebat.
Quamquam etsi aliqua praesentium rerum tunc conflicta--
tione haerebal 2) Israel, non idcirco in parabola accipienda
esset revelationis intentio, sed in testationem resurrectio¬
nis, ut in illam spem erigeret illos aeternae scilicet salutis
et necessarioris restitutionis et averteret a respectu prae¬
sentium rerum. Ad hoc enim et alii prophetae: exibitis
de sepulcris velut vituli de vinculis soluti, et conculcabitis
inimicos. 3) Et rursus: gaudebit cor vestrum, et ossa ve-
stra velut herba orientur,4) quia et herba de dissolutione
et corruptela seminis reformatur. In summa, si proprie in
Israelis statum resurgentium ossium imago contenditur, cur
etiam non Israeli tantummodo, verum et omnibus gentibus
eadem spes adnuntiatur et recorporandarura et redaniman-
darum reliquiarum et de sepulcris excitandorum mortuo-
rum? De omnibus enim dictum est: vivent mortui, et ex-
surgent de sepulcris; ros enim, qui a te est, medela est
ossibus eorum.5) Item alibi: veniet adorare oranis caro
in conspectu meo, dicit dominus;6) quando? cum prae-
terire coeperit habitus mundi huius. Supra enim: quem-
admodum coelum novum et terra nova, quae ego facio, in
conspectu meo, dicit dominus, ita stabit semen vestrum.7)
Tunc ergo quod subiicit, implebitur: et exibunt, utique de
sepulcris, et videbunt artus eorum, qui impie egerunt, quon-
iam vermis illorum non decidet et ignis eorum non ex-
stinguetur, et erunt conspectui omni carni,8) scilicet quae
resuscitata et egressa de sepulcris dominum pro hac gratia
adorabit. •

32. Sed ne solummodo eorum co.rporum resurrectio
videatur praedicari, quae sepulcris demandantur, habes
scriptum: et mandabo piscibus man’s et eructabunt ossa,
quae sunt coraesta, et faciam compaginem ad compaginem
et os ad os.9) Ergo, inquis, et pisces resuscitabuntur et

1) Cod. Gorz.: restituebat. 2) Gel., ed. Fran., Rig. moe-

rebat. 3) Malach. 4, 2 sq, 4) Ies. 06, 14. 5) leg. 20, 19.

6) leg. 66, 23. T) leg. 66, 22. 8) leg. 60, 24. 9) Apoc.

20, 13

188 DE RESURRECTION E CARNIS.

ceterae bestiae et alites carnivorae, ut revomant, quos co-
mederunt, quia et apud Moysen legis exquiri sanguinem de
omnibus bestiis? Non utique. Sed idcirco noniinantur
bestiae et pisces in redhibitionem carnis et sanguinis, quo
' magis exprimatur resurrectio etiam devoratorum corporum,
cum de ipsis devoratoribus exactio edicitur. Puto autem
huius quoque divinae potestatis documentum idoneum Io-
nam, cum incorruptus utraque substantia, carne atque ani-
ma, de alvo piscis evolvitur. Et utique triduo concoquen-
dae carni viscera ceti tarn suffecissent, quam capulum,
quam sepulcrum, quam senium requietae atque reconditae
alicuius sepulturae, salvo eo, quod et bestias, feros in Chri-
stianum vel maxime nomen homines, vel ipsos etiam ini—
quitatis angelos figuravit, de quibus sanguis exigetur per
ultionem pensandam, Quis ergo discendi magis affinis,
quam praesumendi, et credendi diligentior, quam conten-
dendi, et divinae potius sapientiae religiosus, quam suae
libidinosus, audiens aliquid a deo destinatum in carnes et
cutes et nervos et ossa, aliud quid haec commentabitur,
quasi non in homineni destinetur, quod in istas substantias
praedicatur? Aut enim nihil in hominem destinatur, non
liberalitas regni, non severitas iudicii, non quodcunque est
resurrectio; aut si in hominem destinatur, necesse est in
eas substantias destinetur, ex quibus homo struclus est, in
quern destinatur. Illud etiam de argutissimis istis demu-
tatoribus ossium et carnium et nervorum et sepulcrorum
requiro, cur, si quando in animam quid pronuntiatur, nihil
aliud animam inlerpretantur, nec transfigurant J) earn in
alterius rei argumentum, cum vero in aliquam speciem cor-
poralem quid edicitur, omnia potius adseverant, quam quod
nominatur? Si corporalia parabolae, ergo et animalia; si
non et animalia, ergo nec corporalia. Tam enim corpus
homo, quam et anima, ut non possit altera species admit'-
tere aenigmata, altera excludere.

33. Satis haec de prophetico instrumento, ad evan-
gelia nunc provoco. Hie quoque occursurus prius eidem
astutiae eorum, qui proinde et dominum omnia in parabo-
lis pronuntiasse contendunt, quia scriptum est: haec omnia
locutus est lesus in parabolis, et sine parabola non loque-

1) Sic Gel. et ed. Fran.; Rhen, et Rig. transfigunt.

DE RESURRECTION E CARNIS.

129

batur ad illos,1) scilicet Iudaeos. Nam et discipuli: quare,
aiunt, in parabolis loqueris?2) et dominus: propterea in
parabolis loquor ad eos, ut videntes non videant, et au-
dientes non audiant, 3) secundum Esaiam. 4) Quodsi ad
Iudaeos in parabolis, [iam non ad omnes, si non ad omnes
in parabolis,]5) iam non semper nec omnia parabolae, sed
quaedam et ad quosdam; ad quosdam autem dum ad Iu¬
daeos; nonnunquam plane et ad discipulos. Sed quomodo
referat scriptura, considera. Dicebat autem et parabolara
ad eos;6) ergo et non parabolam dicebat, quia non nota-
retur, cum parabolam loquebatur, si ita semper loqueba-
tur. Et tamen nullam parabolam non auf ab ipso invenias
edisseratam, ut de seminatore in verbi administratione, aut
a commentatore evangelii praelumiriatam, ut iudicis superbi
et viduae instantis ad perseverantiam orationis, aut ultro
coniectandam, ut arboris fici dilatae in spein ad instar lu-
daicae infructuositatis. Quodsi nec parabolae adumbrant
evangelii lucem, tanto abest, ut sententiae et definitiones,
quarum aperta natura est, aliter, quam sonant, sapiant.
Definitionibus autem et sententiis dominus edicit sive iudi-
cium sive regnum dei sive resurrectionem. Tolerabilius
erit, inquit, Tyro et Sidoni in die iudicii;7) et: dicite il-
lis, quod appropinquaverit regnum dei;8) et: retribuetur
tibi in resurrectione iustorum. 9) Si nomina absolute sunt
rerum, id est iudicii et regni dei et resurrectionis, ut ni¬
hil eorum in parabolam comprimi possit: nec ea in para¬
bolas compellantur, quae ad dispositionem et transactio-
nem et passionem regni, iudicii et resurrectionis praedi-
cantur; atque ita corporalia defendentur ut corporalibus
destinata, id est non spiritalia, quia non figurata. Nam et
ideo praestruximus tam corpus animae, quam et carnis ob-
noxium esse mercedibus pro communi operatione pensan-
dis, ne corporalitas animae occasionem subministrans figu-
rarum corporalitatem carnis excludat, cum utramque par-
ticipem et regni et iudicii et resurrectionis oporteat cre-
di; et nunc eo pergimus, uti corporalitatem carnalem
proprie demonstremus a domino significari in omni resur-

1) Matth. 13, 34. 2) ib. v. 10. 3) ib. v. 13. 4) Ies. 6,

9 sq. 5) Uncis inclusa non sunt aijud Rigalt. fi) Luc. 18, 9.
7) Matth. 11, 24. 8) Matth. 10, 7. 9) Luc. 14, 14.

TERTULL. IV. 9

130 DE RESURRECTION E CARNIS.

rectionis mentione, salva animali, quam et ipsam pauci re-
ceperunt,

34. in primis cum ad hoc venisse se dicit, uti quod
periit salvum faciat. l) Quid dicis perisse? hominera sine
dubio. Tolumne an ex parte? utique totum; siquidem trans-
gressio, quae perditionis humanae caussa est, tam animae
instinctu ex concupiscentia, quara et carnis actu ex degu-
statione commissa, totum hominem elogio transgressionis
inscripsit, atque exinde merito perditionis implevit. Totus
itaque salvus fiet, qui perit totus delinquendo, nisi si et
ovis ilia sine corpore amittitur, et sine corpore revoca-
tur. Nam si caro quoque eius cum anima, quod pecus
totum est, humeris boni pastoris advehitur, ex utraque
utique substantia restituendi hominis exemplum est. Aut
quam indignum deo, dimidium hominem redigere in salu-
tem? paene minus facere, cum etiam secularium principum
plena semper indulgentia vindicetur. Diabolus validior in
hominis iniuriam intelligitur, totum eum elidens; deus in-
firmior renuntiabitur, non totum eum relevans? Atqui et
apostolus suggerit, ubi delictum abundaverit, illic gratiam
superabundasse.2) Quomodo denique salvus habebitur, qui
poterit et perditus dici? carne scilicet perditus, anima vero
salvus, nisi quod iam et anima in perdito conslituatur ne-
cesse est, ut salva effici possit, id enim salvum effici opor-
tebit, quod perditum fuerit. Porro autem recipimus animae
immortalitatem, ut perdita non in interitum credatur, sed
in supplicium, id est in gehennam. Et si ita est, iam non
animam spectabit salus, salvara scilicet sua natura per im-
mortalitatem, sed carnem potius, quam interibilem constat
apud omnes. Aut si et anima interibilis, id est non im-
mortalis, quod et caro, iam et carni forma ilia ex aequo
perficere debebit, proinde mortali et interibili, quia id,
quod perit, salvum facturus est dominus. Nolo nunc con-
tentioso fune deducere, hac an iliac hominem perditio de-
postulet, dum utrinque eum salus destinet in ambas sub-
stantias peraequata. Ecce enim ex quacunque substantia
liominem perisse praesumpseris, ex altera non perit. Sal¬
vus ergo erit iam, ex qua non perit, et salvus nihilominus
fiet, ex qua perit. Habes totius hominis restitulionem, dum

1) Luc. 19, 10. 2) Rom. 5, 20.

131

DE RESURRECTIONE CARNIS.

et, quodcunque eius perit, salvum facturus est dominus, et
quodcunque non perit, utique non erit perditurus. Quis
ultra de utriusque substantiae securilate dubitabit, cum al¬
tera salutem consecutura sit, altera amissura earn non sit?
Et tamen adhuc sensum rei exprimit dominus: ego, dicens,
veni, non ut meam, sed ut patris, qui me misit, faciam vo-
luntatem. Quam, oro te? ut omne, quod dedit mihi, non
perdam ex eo quicquam, sed resuscitem illud in novissima
die. *) Quid a patre Christus acceperat, nisi quod et in-
duerat? hominem sine dubio, carnis animaeque texturam.
Neutrum ergo eorum, quae accepit, perire patietur, imo
nec quicquam utriusque, imo riec modicum. Quodsi modi¬
cum caro, ergo nec carnem, quia nec modicum, nec quic¬
quam. Atqui si non et carnem resuscitabit novissima die,
iam non modicum patietur perire de homine, sed pro tanta
dixerim parte prope totum. Ingerens amplius: haec est
patris voluntas, ut omnis, qui aspicit filium et credit in
eum, habeat vitam aeternam, et suscitem ilium novissima
die,1 2) plenitudinem exstruit resurrectionis; distribuit enim
utrique substantiae per officia propriam mercedem salutis,
et carni, per quam filius [bominis] aspiciebatur, et animae,
per quam credebatur. Ergo, dices, illis erit promissa res,
a quibus Christus videbatur. Sit plane ita, ut et ad q.os
eadem spes inde manaverit. Nam si videntibus et idcirco
credentibus fructuosa tunc fuerunt opera carnis atque ani¬
mae, multo magis nobis. Feliciores enim, qui non vident
et credunt,3) quando, etsi illis negaretur carnis resurrectio,
certe felicioribus competisset. Quomodo enim felices, si
ex parte perituri?

35. Sed et praecipit eum potius timendum, qui cor¬
pus et anirnam occidat in gehennam, id est dominum so¬
lum, non qui corpus occidant, animae aulem nihil nocere
possint,4) id est humanas potestates. Adeo hie et anima
immortalis natura recognoscitur, quae non possit occidi ab
hominibus, et carnis esse mortalitatem, cuius sit occisio,
atque ita resurrectionem quoque mortuorum carnis esse,
quae in gehennam nisi resuscitata non poterit occidi. Sed

1) Io. G, 38 sq. 2) lo. 6, 40. 3) Ed. Fran, et Rig. Felic.

enim, inquit, qui non viderunt et credunt. 4) Matth.

10, 28.

13S DE RESURRECTION E CARNIS.

quoniam et hie de interpretatione corporis quaestio cavil-
latur, ego corpus hoininis non aliud intelligam, quara omnem
istam strueiu carnis, quoquo genere materiarum concinna-
tur atque variatur, quod videtur, quod tenetur, quod deni-
que ab hominibus occiditur. Sic et parietis corpus non
aliud admittam, quara caementa, quara saxa, quara lateres.

Si quis arcanum aliquod corpus inducit, ostendat, revelet,
probet ipsuin esse etiara, quod occidalur ab homine, et de
illo erit dictum; item si animae corpus opponitur, vacabit
astutia. Cura enim utrumque proponitur, corpus atque ani-
raara occidi in gehennam, distinguitur corpus ab anima, et
relinquitur intelligi corpus, id quod in promptu sit, caro
scilicet , quae sicut occidetur in gehennam, si non raagis a
deo timuerit occidi, ita et vivificabitur in vitam aeternara,
si maluerit ab hominibus potius interfici. Proinde si quis
occisionem carnis atque animae in gehennam ad interitum
et finem utriusque substantiae arripiet, non ad supplicium
quasi consumendarum, non quasi puniendarum, recordetur
io-nem gehennae aeternum praedicari in poenam aeter-
nam, et inde aeternitatem occisionis agnoscat propterea
humanae ut temporali praetimendam. Tunc et aeternas
substantias eredet, quarum aeterna sit occisio in poenam.
Certe cum post resurrectionem corpus cum anima occidi
hafeat a deo in gehennam, satis de utroque constabit, et
de carnali resurrectione, et de aeterna occisione. Absur-
dissimum alioquin, si idcirco resuscitata caro occidatur in
gehennam, uti finiatur, quod et non resuscitata pateretur; .
in hoc scilicet reficietur, ne sit, cui non esse iam evenit.
Eidem nos spei fulciens, passerum quoque subiungit exem-
plum, quod ex duobus non cadat alter in terram sine dei
voluntate,1) ut et carnem, quae ceciderit in terram, pro¬
inde credas et resurgere posse per eiusdem dei volunta-
tem. Nam etsi passeribus hoc non licet, sed nos multis
passeribus antestamus, eo quod cadentes resurgamus. Quo¬
rum denique capillos capitis oinnes numeratos affirmat,
salvos utique repromittit. Perituros enim quae ratio in
numerum redegisset? nisi quia hoc est, ut omne, quod pa¬
ter mihi dedit, non perdam ex eo quicquam,2) id est nec
capillum, sicut nec oculum nec dentem. Ceterum unde

1) Mattli. 10, 29.

2) Io. 6, 39.

DE RESURRECTION E CAR N IS.

133

erit fletus et dentium frendor, nisi ex oculis et ex denti-
bus? occiso scilicet etiara corpore in gehennam et detruso
in tenebras exteriores, quae oculoruin propria sunt tor-
menta. Si quis in nupliis minus dignis operibus fuerit in-
dutus, constringendus stalim manibus et pedibus, utpote
qui cum corpore surrexerit. Sic ergo et recumbere ipsum
in dei regno, et sedere in thronis Christi, et adsistere tunc
bd dexteram vel sinistram, et edere de ligno vitae, corpo-
ralis dispositionis fidelissima indicia sunt. 1)

36. Videamus nunc, an et Sadducaeorum versutiam
elidens nostram magis sententiam erexerit. Caussa, opi-
nor, quaestionis fuit destruclio resurrectionis, siquidem Sad-
ducaei neque animae neque carnis admittunt salutem, et
ideo, ex qua vel maxime specie resurrectionis fides labe-
factatur, ex ea argumentum problemati suo accommodave-
runt, de carnis scilicet obtentu nupturae necne post resur-
rectionem sub eius mulieris persona, quae septem fratribus
nupta in dubio haberetur, cui eorum restitueretur.2) Porro
serventur sensus tani quaestionis quam responsionis, et con-
troversiae occursum est. Si enim Sadducaei quidem re-
spuebant resurrectionem, dominus autera earn confirmabat,
et scripturarum ignaros increpans, earum scilicet, quae re¬
surrectionem praedicassent, et virtutis dei incredulos, ido-
neae utique mortuis resuscitandis, postremo subiiciens:
quoniam3) autem mortui resurgent:4) sine dubio et con-
firmando esse quod negabatur, id est, resurrectionem mor-
tuorum apud dominum vivorum, talem quoque earn confir-
mabat esse, qualis negabatur, utriusque scilicet substantiae
humanae. Neque enim, si nupturos tunc negavit, ideo nec
resurrecturos demonstravit. Atqui filios resurrectionis ap-
pellat, ut per earn quodammodo nasci habentes, postquam
non nubent, sed resuscitati; similes enim erunt angelis,5)
qua non nupturi, quia nec morituri, sed qua transituri in
statum angelicupi per indumentum illud incorruptibilitatis,
per substantiae rcsuscitatae tamen demutationem. Ceteruin
nec quaereretur, nupturi sive morituri necne rursus esse-

t) Matlh. 8, 11 sq. 13, 42. 25, 30. 22, 12 sq. Apocal. 2, 7.

2) Matlh. 22, 23 sqq. Marc. 12, 18 sqq. Luc. 20, 27 sqq. 3) Rhen.

quam. 4) Luc. 20, 37. 5) Mattli. 22, 30. Luc. 20, 34. Marc.

12, 25.

134L D E RESURRECTIONE CAR N IS.

mus, si non eius vel maxime substantiae restitutio in du-
bium vocaretur, quae proprie et morte et nuptiis fungitur,
id est carnis. Habes igitur dominum confirmantem adver-
sus haereticos Iudaeorum, quod et nunc negatur apud Sad-
ducaeos Christianorum, solidam resurrectionem.

37. Sic etsi carnem ait nihil prodesse,1) ex materia
dicti dirigendus est sensus. Nam quia durum et intolera-
bilem existimaverunt sermonem eius, quasi vere camera
suam illis edendam determinasset, 2) ut in spiritum dispo-
neret statum salutis, praemisit: spiritus est, qui vivificat,
atque ita subiunxit: caro nihil prodest,3) ad vivificandum
scilicet. Exsequitur etiam, quid velit intelligi spiritum:
verba, quae locutus sum vobis, spiritus sunt, vita sunt;4)
sicut et supra: qui audit sermones meos, et credit in eum,
qui me misit, habet vilam aeternam, et in iudicium non
veniet, sed transiet5) de morte ad vitam. 6) Itaque ser¬
monem constituens vivificatorem, quia spiritus et vita ser-
mo, eundem etiam carnem suam dixit, quia et sermo caro
erat factus,7) proinde in caussam vitae appetendus et de-
vorandus auditu et ruminandus intellectu et fide dirigen¬
dus.8) Nam et paulo ante carnem suam panem quoque
coelestem pronuntiarat,9) urgens usquequaque per allego-
riarn necessariorum pabulorum memoriam patrum, qui pa¬
nes et carnes Aegyptiorum praeverterant divinae vocatio-
ni. 10) Igitur conversus ad recogitatus illorum, quia sen-
serat dispergendos, caro, ait, nihil prodest.11) Quid hoc
ad destruendam carnis resurrectionem, quasi non liceat
esse aliquid, quod etsi nihil prosit, aliud tamen ei prodesse
possit? Spiritus prodest, vivificat enim; caro nihil pro¬
dest, mortificatur enim. Itaque secundum nos magis col-
locavit utriusque propositionem. Ostendens enim, quid
prosit, et quid non prosit, pariter illuminavit, quid cui pro¬
sit, spiritum scilicet carni mortificatae vivificatorem. Ve¬
niet enim hora, inquit, cum mortui audient vocem filii dei,
et qui audierint, vivent. 12) Quid mortuum, nisi caro? et

1) Io. 6, 63. 2) Io. 6, 53 sqq. 3) Io. 6, 63. 4) ib.

5) Gel.: transibit, ed. Fran, transit, alii: transiit. 6) Io.
5,24. 7) Io. 1, 14. 8) Sic ed. I.; sed Rhen. corr. digeren-

dus, quod receperunt ceteri edd. 9) Io. 6, 51. 10) Io. 6,

31 sqq. ll)Io.6,63. 12) Io. 5, 25.

DE RESURRECTIONE CARNIS. 135

quid vox dei, nisi serino? et quid sermo, nisi spiritus, me-
rito carnem resuscitaturus, quod factum est ipse, et ex
morte, quani passus est ipse, et ex sepulcro, quo illatus est
ipse? Denique cum dicit: ne miremini, quod veniet hora,
in qua omnes, qui in monumentis sunt, audient vocem filii
dei, et precedent, qui bona fecerunt, in vitae resurrectio-
nem, qui mala, in resurrectionem iudicii;1) nemo iam po-
terit aliud mortuos interpretari, qui sint in monumentis,
nisi corpora et carnem, quia nec ipsa monumenta aliud,
quam cadaverum stabula, siquidem et ipsi homines veteres,
id est peccatores, id est mortui per ignorantiam dei, quos
monumenta intelligendos argumentantur haeretici, de mo¬
numentis processuri in iudicium aperte praedicantur. Ce-
terum quomodo de monumentis monumenta procedent?

38. Post dicta domini facta etiam eius quid sapere
crcdamus, de capulis, de sepulcris mortuos resuscitantis?
Cui' rei istud? Si ad simplicem ostentationem potestatis,
aut ad praesentem gratiam redaniinationis, non adeo ma¬
gnum illi, denuo morituros suscitari. Enimvero si ad fidem
potius sequestrandam futurae resurrectionis, ergo et ilia
corporalis praescribitur de document! sui forma. Nec
sustinebo dicentes, idcirco tunc resurrectionem animae soli
destinatam in carnem quoque praecucurrisse, quia non po-
tuisset aliter ostendi resurrectio animae invisibilis, nisi per
visibilis 2) substantiae resuscitationem. Male deum norunt,
qui non putant ilium posse, quod non putant, et tamen
sciunt potuisse, si instrumentum loannis norunt. Qui enim
aniraas adhuc solas martyrum sub altari quiescentes con-
spectui subdidit, 3) posset utique et resurgentes oculis ex-
hibere sine carne. At ego deum malo dccipere non posse,
de fallacia solummodo infirmum, ne aliter documenta prae-
misisse quam rem disposuisse videatur, imo ne, si exem-
plum resurrectionis sine carne non valuit inducere, multo
magis plenitudinem exempli in eadem substantia exhibere
non possit. Nullum vero exemplura inaius est eo, cuius
cxemplum est. Maius esset autem, si animae cum cor-
pore resuscitarentur in documentum sine corpore resur-
gendi, ut tota hominis salus dimidiae palrocinarctur, quando
exemplorum conditio illud potius expeleret, quod minus

1) Io. 5, 28 sq.

2) Rig;, in visibilis. 3) Apoc. 6, 9sqq.

136

DE RESURRECTIONE CARNIS.

haberetur, animae dico solius resurrectionem, velut gustuni
carnis etiara resurrecturae suo in tempore. Atque adeo
secundum nostram veri aestimationem *) exempla ilia mor-
tuorum a domino suscitatorum commendabant quidem et
carnis et animae resurrectionem, ne cui substantiae nega-
retur hoc donum; quae tamen exempla eo minus aliquid
edebant, (non enim in gloriam, nec in incorruptibilita-
tem, sed in mortem aliam suscitabantur,) quam ediderit
Christus.

39. Resurrectionem apostolica quoque instrumenta te-
stantur. Nam et apostolis nullum aliud negotium fuit dun-
taxat apud Israelem, quam veteris testamenti resignandi et
novi consignandi et potius iam dei in Christo concionandi.
Ita et de resurrectione nihil novi intulerant, nisi quod et
ipsam in gloriam Christi adnuntiabant, de cetero simplici
et nota iam fide receptam sine ulla qualitatis quaestione,
solis refragantibus Sadducaeis. Adeo facilius fuit negari
in totum mortuorum resurrectionem, quam aliter intelligi.
Habes Paulum apud summos sacerdotes sub tribuno inter
Sadducaeos et Pharisaeos fidei suae professorem. Viri,
inquit, fratres, ego Pharisaeus sum, filius Pharisaeorum, de
spe nunc et de resurrectione iudicor apud vos,1 2) utique
coramuni, ne, quia iam transgressor legis videbatur, de
praecipuo fidei totius articulo, id est de resurrectione ad
Sadducaeos sapere existimaretur. Ita, quam nolebat videri
rescindere, fidem resurrectionis utique confirmabat secun¬
dum Pharisaeos, respuens negatores eius Sadducaeos. Pro-
inde et apud Agrippam nihil se ait proferre, citra quam
prophetae adnuntiassent. 3) Ergo servabat resurrectionem
quoque, qualem prophetae adnuntiarant. Nam et de re¬
surrectione mortuorum apud Moysen scriptum commemo-
rans, corporalem earn norat, in qua scilicet sanguis liomi-
nis exquiri habebit. 4) Itaque talem praedicabat, qualera
et Pharisaei susceperant, et dominus ipse defenderat, et
Sadducaei, ne talem quoque crederent, in totum esse no-
luerant. Sed nec Athenienses aliam intellexerant a Paulo

1) Rlien. et Rig. sec. nostram vero aestimationem. Ed.

Fran. sec. n. veri existimationem. Gel. et cod. Wouw. sec.

n. veritatem. 2) Act. Apost. 23, 6. 3) Act.Apost. 26, 22.

4) Gen. 9, 5 sq. ’

DE RESURRECTIONE CARNIS.

13?

portendi;1) denique irriserant, non irrisuri oranino, si ani-
raae solius restitutionem ab eo audissent, suscepissent enirn
vernaculae suae philosophiae frequentiorem praesumptio-
nem. At ubi nationes praeconiuin resurrectionis inauditae
retro ipsa novitate concussit, et digna incredulitas rei tan-
tae quaestionibus fidera extorquere coepit: tunc et aposto¬
lus per totum paene instrumentum fidem huius spei corro-
borare curavit, et esse earn ostendens et nondum trans-
actam et (de quo magis quaerebatur) corporalem et (quod
insuper dubitabatur) non aliter corporalem

40. Nihil autem mirum, si et ex ipsius instrumento
captentur argumenta, cum oporteat haereses esse,2) quae
esse non possent, si non et perperam scripturae intelligi
possent. Nactae denique haereses duos homines ab apo-
stolo editos, interiorem, id est aniniam, et exteriorem, id
est carnem, salutem quidem animae, id est interiori homini,
exitium vero carni, id est exteriori adiudicaverunt, quia
scriptum sit Corinthiis: nam etsi homo noster exterior cor-
rumpitur, sed interior renovatur de die et die.3) Porro
nec anima per semet ipsam homo, quae figmento iam ho-
miui appellato poslea inserta est, nec caro sine anima
homo, quae post exsilium animae cadaver inscribitur. Ita
vocabulum homo consertarum substanliarum duarum quo-
dammodo fibula est, sub quo vocabulo non possunt esse nisi
cohaerentes. Porro apostolus interiorem hominem non
tarn animam, quam mentem atque animum intelligi inavult,
id est, non substantiam ipsam, sed substantiae saporem;
siquidem Epbesiis scribens in interiorem hominem habitare
Christum, sensibus utique intimandum dominum significavit,
denique adiunxit: per fidem et in cordibus vestris et in di-
lectione,4) fidem quidem et dilectionem non substantiva
animae ponens, sed conceptiva, in cordibus autem dicens,
quae substantiva sunt carnis, iam el ipsum interiorem ho-
minem carni deputavit, quara in corde constituit. Inspice
nunc, quomodo exteriorem quidem hominem corrumpi alle-
garit, interiorem vero renovari die ac die; nec illam cor-
ruplelam carnis affirmes, quam ex die mortis in perpetuum
defectura patiatur, sed quam in istius vitae spatio ante

1) Act Apost.17, 32, 2) 1 Cor. 11, 1». 3) 2 Cor. 4, 10.

4) Kph. 3, lGsq.

138 DE RESURRECTIONE CARNIS.

mortem et usque aJ mortem vexationibus et pressuris, tor-
menlis atque suppliciis, nominis caussa experietur. Nam
et homo interior hie utique renovari habebit per sugge-
stum spiritus, proficiens fide et disciplina die ac die, non
iilic, id est non post resurrectionem, ubi non utique die ac
die renovari habemus, sed semel ad summam. De sequen-
tibus disce: quod enim ad praesens est, inquit, temporale
et leve pressurae nostrae per supergressum in supergres-
sum aeternum gloriae pondus perficit nobis,*) non intuen-
tibus quae videntur, id est passiones, sed quae non viden-
lur, id est mercedes; quae enim videntur, temporalia sunt,
quae vero non videntur, aeterna sunt. 2) Pressuras enim
et Iaesuras, quibus corrumpitur homo exterior, ut leves et
temporales, ideirco contemnendas affirmat, praeferens mer-
cedum aeternarum invisibilium et gloriae pondus in com-
pensationem laborum, quos hie caro patiendo corrumpitur.
Adeo non ilia est corruptio, quam in perpetuum carnis in-
teritum ad resurrectionem expellendam exteriori homini
adscribunt. Sic et alibi: siquidem, ait, compatimur, uti et
conglorificemur; reputo enim non dignas esse passiones
huius temporis ad futuram gloriam, quae in nos habet re-
velan.3) Et hie minora ostendit incommoda praemiis suis.
Porro si per carnem compatimur, cuius est proprie passio-
nibus corrumpi, eiusdem erit et quod pro compassione pro-
miltitur. Atque adeo carni adscribit pressurarum proprie-
tatem, ut et supra dicit: cum venissemus autem in Macedo-
niam, nullam remissionem habuit caro nostra; dehinc ut et
animae daret compassionem : in omnibus, inquit, compressi,
extrinsecus pugnae, debellantes scilicet carnem, intrinsecus
timor,4) afflictans scilicet animam. Adeo etsi corrumpitur
homo exterior, non ut amittens resurrectionem, sed ut su-
stinens vexationem, corrumpi intelligetur, et hoc non sine
y. interiore. Ita amborum erit etiam conglorificari , sicut et
compati. Secundum collegia laborum, consortia quoque
decurrant neeesse est praemiorum.

41. Eandem adhuc sententiam exsequitur, remune-
rationes vexationibus praeferens. Sciraus enim, inquit,

1) Rhen. perfici a nobis. Gel.,
in nobis. 2) 2 Cor. 4, 17 so.

2 Cor. 7, 5.

Pam. et Rig;, perficiet
3) Rom. 8, 17 sq. 4)

DE RESURRECTION E CARNIS.

139

quoniam etsi terrena domus uostri1) tabernaculi dissolva-
tur, habemus domain non nianu factam aeternam in coe-
lis,2) id est, pro hoc dissolvetur caro nostra per passiones,
quod domicilium consecuturi sumus in coelis. Meminerat
evangelicae definitionis: beati, qui persecutionem patiun-
tur propter iustitiam, quia illorum est regnum coelorum.3)
Non tamen carnis restitulionem negavit, si compensatio-
nem mercedis opposuit, cum ipsi compensatio debeatur,
t cui dissolutio reputatur, scilicet carni. Sed quia domum
dixerat carnem, eleganter voluit et in mercedis compara-
tione vocabulo domus uti, ipsi domui, quae dissolvetur per
passionem, meliorem domum repromittens per resurrectio-
nem; (nam et dominus multas mansiones4) quasi domus
apud pafrem repromittit;) quamquain nec de domicilio
mundi potest intelligi, quo dissoluto aeterna sedes repro-
mittalur in coelis, quia et quae sequuntur ad carnem mani¬
festo pertinentia ostendunt priora omnino ad carnem per-
tinere. 5) Divisionem enim facit apostolus, cum subiicit:
nam et hoc gemimus domicilium nostrum, quod de coelo
est, superindui desiderantes, siquidcm exuti6) non nudi in-
veniamur,7) id est, ante voluinus superinduere virtutem
coelestem aeternitatis, quam carne exuamur; huius enim
gratiae privilegium illos manet, qui ab adventu domini de-
prehendentur in carne, et propter duritias temporum anti-
christi merebuntur compendio mortis per demutationem ex-
punctae concurrere cum resurgentibus, sicutThessalonicen-
sibus scribit: hoc enim dicimus vobis in sermone domini,
quod nos, qui vivimus, qui remanemus in adventu domini,
non praeveniemus eos, qui dormierunt; quoniam ipse do¬
minus in iussu et in voce angeli et tuba dei 8) descendet
de coelo, et mortui in Christo resurgent primi; dehinc nos
cum ipsis simul rapiemur in nubibus obviam Christo, 9) et
ita semper cum domino erimus. 1 °)

1) Ed. Fran, et Rig-, do in u s nostra huius tab. 2) 2 Cor.

5, 1. 3) Match. 5, 10. 4) lo. 14, 2. 5) Sic cod. Wouw. et

Rig.; Rhen. ed. 1. quam quam et de dom. — ostendunt ur. Di-

vis. etc. Celeri: quam quam et de domicilio — priora non

ad carnem pertinere. 6) Wouw. et Rig. induti, non nudi
inv. 7) 2 Cor. 5, 2 sq. 8) Ed. Fran, et Rig. et voce ar¬

changel! et in tuba dei. 9) Ed. Fran, et Rig. obviam do¬
mino in aera etc. 10) 1 Thess. 4, 13sqq.

140 DE RESURRECTION E CARNIS,

42. Horum demutationem ad Corinthios reddit, di-
cens: omnes quidem resurgemus, non autem omnes demu-
tabimur, in alomo, in momentaneo motu oculi, in novis-
sima tuba; sed illi scilicet soli, qui invenientur in carne.
Et mortui, inquit, resurgent,1) nos demutabimur. 2) Hac
ergo prius dispositione prospecta reliqua revocabis ad su-
periorera sensum. Nam cum adiicit: oportet enim cor-
ruptum3) istud induere incorruptelam, et mortale istud in-
duere immortalitatem, 4) hoc erit illud domicilium de coe-
Io, quod gementes in hac carne superinduere desideramus,
ulique super carnem, in qua deprehendemur, quia gravari
nos ait, qui siinus in tabernaculo, quod nolimus exui, sed
potius superindui, uti devoretur mortale a vita, scilicet dum
demutatur superinduendo quod est de coelis. Quis enim
non desiderabit, dum in carne est, superinduere immortali¬
tatem et continuare vitam lucrifactam morte per vicariam
demutationem , ne inferos experiatur usque novissimum
quadrantem exacturos? Ceterum demutationem etiam post
resurrectionem consecuturus est, inferos iam expertus. Ab-
hinc enim Aefinimus, carnem quidem omni modo resurrectu-
ram atque ilia ex demutalione superventura habitum ange-
licum suscepturam. Aut si in his solis, qui invenientur in
carne, demutari earn oportebit, ut devoretur mortale a vita,
id est caro ab illo superindumento coelesti, aeterno, ergo
qui mortui deprehendentur, vitam non consequentur, pri-
vati iam materia et, ut ita dixerim, esca vitae, id est car¬
ne; aut necesse est recipiant earn et illi, ut et in ipsis mor¬
tale devorari possit a vita, si vitam sunt eonsecuturi. Sed
in mortuis, inquis, iam devoratum erit mortale istud. Non
utique in omnibus. Quantos enim licebit vel pridianos in-
veniri, tam recentia cadavera, ut nihil in illis devoratum
videri possit? Utique enim devoratum non aliud existimas,
quam interceptum, quam abolitum, quam omni sensu ere-
ptum, quod comparere omni genere cessaverit. Nec Gi-
gantum autem antiquissima cadavera devorata constabit,
quorum crates adhuc vivunt. Diximus iam de isto alibi.
Sed et proxime in ista civitate, cum odei5) fundamenta tot

1) Rig. resurgent primi et nos demut, 2) 1 Cor. 15,
51 sq. 3) Rig. corrupt iruin. 4) 1 Cor. 15, 53. 5) Rhen.

DE RESURRECT10NE CAR N IS.

141

veterum sepulturarum sacrilega collocarentnr, quingento-
rum fere annorum ossa adhuc succida et capillos olentes
populus exhorruit. Constat non tantum ossa durare, ve-
rum et dentes incorruptos perennare, quae nt semina reti-
nentur fructificaturi corporis in resurrectione. Postremo
etsi tune devoratura invenietur mortale in omnibus mor-
tuis, certe a morte, certe ab aevo, certe per aetatem, num-
quid a vita, numquid a superindumento, numquid ab im-
mortalitatis ingestu? Porro qui ab his ait devoralum iri
mortale, ab aliis negavit. Et utique hoc a divinis viribus,
non a naturalibus legibus perfici praestarique conveuiet.
Ergo cum a vita habeat devorari, quod mortale est, id ex-
hiberi oinnifariam neeesse est, ut devoretur, et devorari,
ut demutetur. Si ignem dicas accendi oportere, non potes
id, per quod accenditur, alibi necessarium affirmare, alibi
non. Sic et cum infulcit: siquidem exuti non inveniemur
nudi, de eis scilicet, qui non in vita nec in carne depre-
hendentur a die domini: non alias negavit nudos, quos
praedixit exutos, nisi quia revestitos voluit iutelligi eadem
substantia, qua fuerant spoliati. Ut nudi enim invenientur
carne deposita vel ex parte discissa sive detrita, (et hoc
enim nuditas potest dici , ) dehinc recipient earn, ut redin-
duti carne fieri possint etiam superinduti immortalita-
tem; superindui enim nisi vestito iam convenire non po-
terit.

43. Proinde cum dicit: itaque confisi semper et
scientes, quod, cum immoramur in corpore, peregriuamur
a domino, per (idem enim incedimus, non per speciem:1)
manifestura est, hoc quoque non pertinere ad offuscatio-
nem carnis quasi separantis nos a domino. Et hie eniin
exhortatio fastidiendae vitae huius obvertitur, siquidem per-
egrinamur a domino, quamdiu vivimus, per lidem inceden-
tes, non per speciem, id est spe, non re. Et ideo subiun-
git: Jidentes autem et bonum ducentes magis peregriuari a
corpore et immorari ad dominum,2) scilicet ut per speciem
magis inccdamus, quam per fidem, per rem potius, quam
per spem. Vides, quam et hie corporum contemptum ad
martyriorum praestantiam referat. Nemo enim peregrina-

ed. I. hodie; ed. III. et cod. Wouw. : eo die; alii: dei; Gel., ed.
Fran, et Rig. ode i. 1) 2 Cor. 5, 6 sq. 2) ib. v. 8.

143

DE RESURRECTIONE CARNIS.

tus a corpore statim immoratur penes dominum, nisi ex
martyrii piaerogativa, scilicet paradiso, non inferis dever-
suius. Defecerant autem apostolo verba ad significandum
de corpore excessum? an ratione eliam nove loquitur?
Teraporalem enim absentiam a corpore volens significare,
peiegrinari nos ab eo dixit, quoniam qui peregrinatur,
etiain revertetur in domicilium. Exinde etiara ad omnes:
gestimus,1) inquit, sive peregrinantes, sive immorantes pla-
cibiles deo esse;2) omnes enim manifestari nos oportet pro
tribunali Christi Iesu.3) Si omnes, et totos; si totos, et
interiores et exferiores, id est tarn animas quam et cor¬
pora: uti tinusquisqne, inquit, reportet per corpus secun¬
dum quae gessil, bouum sive malum. 4) Hoc iam quomodo
legas, quaero* Quasi turbate enim per hyperbaton instru-
xit. Utrumne quae per corpus reportanda sunt, an quae
per corpus gesta sunt? Sed et si quae per corpus repor¬
tanda sunt, corporafis indubitate resurrectio est, et si quae
per corpus gesta sunt, per corpus utique pensanda sunt,
per quod et gesta sunt. Ita totus hie a capite tractatus
apostoli tali clausula detextus, qua carnis resurrectio osten-
ditur, secundum haec erit intelligendus, quae cum clausula
consonant.

44. Si enim adhuc ad superiora respectes, unde
mentio hominis exterioris et interioris inducta est, nonne
et dignitatem et spem carnis integram invenies? Cum
enim de lumine, quod illuxerit deus in cordibus nostris ad
illuminationem agnitionis gloriae suae in persona Christi,
dicit, habere nos thesaurum istum in testaceis vasis,5) sci¬
licet in carne, utrumne quia testacea est secundum origi-
nem in limo, 6) destruetur, an quia divini thesauri condito-
rium est, extolletur? Atqui si lumen ipsum illud verum,
quod est in persona Christi, vitam in se continet, eaque
vita cum lumine committitur in carnem, peritura est, in
quam vita committitur? Plane sic periturus et ipse the¬
saurus, perituris enim peritura crcduntur, sicut veteribus
utribus novum vinum. Cum item subiicit: semper mor-
tificationem Christi Iesu circumferentes in corpore no-

Ed-Fran-> R*g- et ideo gestimus. 2) Gelen.: placere
ilti; ed. Fran, placibiles illi esse. 3) 2 Cor. 5, 9sq. 4)
ib. 5) 2C'or.4,6sq. 6) Gel. et ed. Fran, scilicet ex limo.

DE RESURRECTIONE CARNIS.

143

stro,1) qualis ista res est, quae post dei templum iarn et
sepulcrum Christi potest dici ? Cur autem mortificationem
domini circumferimus in corpore? ut et vita, inquit, mani-
festetur.2) Ubi? in corpore. In quo? in mortali. Ergo
in carne plane mortali secundum culpam, sed et vitali se¬
cundum gratiam, vide quantam, ut in ilia vita Christi ma-
nifestetur. In re ergo aliena salutis ct3)in substantia per-
petuae dissolution^ manifestabitur vita Christi aeterna, iu-
gis, incorrupta iam et dei vita? Aut cuius temporis vita
domini manifestabitur in corpore nostro? Ilia quidem,
qua vixit usque in passioneiq, quae non modo apud Iudaeos
in manifesto fuit , verum etiam omnibus nunc gentibus
prodita est? Adeo earn significat, quae portas adaman-
tinas mortis et aeneas seras inferorum infregit,4) quae ex-
inde iam nostra est. Denique manifestabitur in corpore.
Quando? post mortem. Quomodo? dum resurgimus in cor¬
pore, sicut et Christus. Ne enim quis argumentetur, nunc
habere manifestari vitam lesu in corpore nostro per disci-
plinam sanctitatis et patientiae et iustitiae et sapientiae;
quibus domini vita floruerit, providentissima apostoli inten-
tio ingerit. Si enim nos, qui vivimus, in mortem tradi-
mur propter Iesum, ut vita eius manifestetur in corpore
nostro mortali. 5) Ideo defunctis nobis hoc ait futurum in
corpore nostro. Quodsi tunc, quomodo nisi resuscitato
eo? Proinde et in clausula: scientes, ait, quod, qui susci-
tavit Iesum, et nos suscitabit cum ipso, quia iam resur-
rexerit a mortuis, fi) nisi quia cum ipso sicut ipsuin sapit,
si vero sicut ipsum, non utique sine carne.

45. Sed et rursus alia caecitate in duos homines in-
pingunt, in veterein et in novum, monente apostolo, depo-
nere nos veterem hominem, qui corrumpitur per concupi-
scentiam seductiouis, renovari autem spiritu sensus, et in-
duere novum hominem, qui secundum deum eonditus est,
in iustitia et religione veritatis,7) ut et hie ad duas sub-
stantias distinguendo, vetustatem ad carnem, novitatem ad
animam, corruptionem perpetuam veteri defeudat, id est
carni. Porro si secundum substantias, nec anima novus

1) 2 Cor. 4, 10. 2) ib. v. 11. 3) Rhen. in ed. I. galuti,

sed; deinde: salutis, sed etc. 4) Ps. 107, 16. 5) 2 Cor.

4, 11. 6) ib. v. 14. 7) Eph. 4, 22 sqq.

144

DE RESUBRECTIONE C ARMS.

homo, quia posterior, nec caro ideo vetus, quia prior.
Quantulum enim temporis inter manum dei et ad flatum?
Ausim dicere: etiamsi multo prior anima quam caro, eo
ipso quod anima impleri se exspeclavit, priorem earn fecit.
Omnis enim consummate atque perfectio, etsi ordine po-
stumat, effectu anticipat. Magis illud prius est, sine quo
priora non possunt. Si caro vetus homo, quando istud? a
pnmordio? Atquin Adam novus totus, et ex novo vetus
nemo. Nam et exinde a benedictione geniturae caro at¬
que anima simul hunt sine caleulo temporis, ut quae simul
in utero etiam seminantur, quod docuimus in commentario
animae;!) contemperant foetu, coaetant^) natu, duos istos
homines sane ex substantia duplici, non tamen et aetate,
sic unum edunt, dum prior neuter est. Citius est, tctos
nos aut veteres aut novos esse; qua enim aiterum possimus
esse, nescimus. 3 *) Sed apostolus veterem hominem raani-
feste notat. Expone enim, inquit, secundum pristinam con-
versationem veterem hominem, *) non secundum alicuius
substantiae senium. Neque enim camera, praecipit, depo-
namus, sed quae et alibi carnalia ostendit opera, 5) non
corpora accusans, de quibus et hie subiicit: deponentes
mendacium loquimini veritatem unusquisque ad proximum
suum, quoniam membra alterutrum sumus. Irascimini au-
tem, et nolite delinquere. Sol non occidat super iracun-
diam vestram. Neque dederitis diabolo locum. Qui fura-
tur, lam non furetur, imo potius laboret operando mani-
bus, uti babeat impartire indigenti. Omnis sermo turpis
non procedat ex ore vestro, sed qui sit optimus ad aedifi-
cationem fidei, ut gratiam audientibus praestet. Et nolite
contristare spiritum dei sanctum, in quo signati estis in re¬
demptions die. Omnis amaritudo et ira et clamor et blas-
phemia auferatur a vobis cum omni malitia. Estote au-
tem in alterutrum benigni, misericordes, donantes invicem,
sicut et deus vobis donavit in Christo. 6) Igitur qui car-
nem veterem hominem existimant, cur non mortem sibi
properant, ut vetere homine deposito praeceptis apostoli

dP Cf. de anima cap. 27. 2) Gd. et ed.Fran. coaetaneant.

3) Khen. e cod. Gorz.: qua enim aiterum possidemus, al-

terum esse nescimus. 4) Eph. 4, 22. 5) Gal. 5, 19 sqq.

6) Eph 4, 2a — 32. ^

DE RESURRECTIONE CARNIS. 145

occurant? Nos enim, qui totam (idem in carne administran-
dam credidimus, imo et per camera, cuius est et os ad pro-
ferendum optimum quemque sermonera et lingua ad non
blasphemandum et cor ad non indignandum et raanus ad
operandum et largiendum , tarn vetustatem hominis quara
novitatem ad moralem, non ad substantialem, differentiam
pertinere defendimus. Atque ita pariter agnoscimus hominem,
qui secundum pristinam conversalionem vetus fuerit, eundem
et corrumpi, ita dictum secundum concupiscentiam sedu-
ctionis, quemadmodum et veterem secundum pristinam con-
versationem, non secundum carnem, per interitum perpe-
tuum. Ceterum carne tain salvum quam eundem, utpote
vitiosam disciplinam, non corpulentiam exutum.

46. Talem ubique apostolum recognoscas, ita carnis
opera damnantem, ut carnem damnare videatur; sed ne ita
quis existimet, ex aliorum vel cohaerentium sensuum sug-
gestu procurantem. Nam et dicens eos, qui in carne sint,
deo placere non posse, statim de pravo intellectu ad in¬
tegrum revocat, adiiciens: vos autem non estis in came,
sed in spiritu. *) Eos enim, quos in carne esse constabat,
negando in carne esse, in operibus carnis non esse raon-
strabat; atque ita illos demum deo placere non posse, non
qui in carne essent, sed qui carnaliter viverent, placere
autem deo illos, qui in carne positi secundum spiritum in-
cederent. Et rursus corpus quidem ait mortuum, sed pro¬
pter delinquentiam, sicut spiritum vitam propter iustitiam. 2)
Vitam autem morti opponens in carne constitutae, sine dubio
illic et vitam repromisit ex iustitia, ubi mortem determinavit
ex delinquentia. Ceterum frustra opposuit vitam morti,
si non est illic, ubi est et ipsa, cui earn opposuit excludendae
utique de corpore. Porro si vita mortem de corpore ex-
cludit, non potest id perficere, nisi illuc penetret, ubi est
quod excludit. Et quid ego nodosius, cum apostolus ab-
solutius? Si enim, inquit, spiritus eius, qui suscitavit Iesum,
habitat in vobis, qui suscitavit Iesum a mortuis, suscitabit
et mortalia corpora vcstra propter inhabitantem spiritum
eius in vobis, 3) ut etsi animara quis corpus mortale prae-
sumpserit, cum hoc et carnem negare non possit, carnis
quoque resuscitationcm cogatur agnoscere secundum eiusdem

1) Rom. 8, 8 sq.
Tertull. IV.

2.) Rom. 8, 10.

3) Rom. 8, 11.

146

DE RESURRECTION E CARNIS.

status communionera. Ex sequentibus adhuc discas opera
carnis damnari, non ipsam. Itaque fratres, ait, debitores
sumus non carni ad vivendum; si l) secundum carnem vi-
xeritis, futurum est, ut moriamini, si vero spiritu carnis
actus mortificaveritis, vivetis. 2) Porro ut ad singula quae-
que respondeam, si in carne constitutis, secundum spiritum
tamen degenlibus, salus repromittitur, iam non caro adver-
satur saluti, sed operatio carnis. Operatione autem carnis
exclusa, quae caussa est mortis, salva iam caro ostenditur
caussa carens mortis. Lex enim, inquit, spiritus vitae in
Christo Iesu manumisit me a lege delinquentiae et mortis,
certe quam praemisit habitare in membris nostris. 3) Ergo
iam membra nostra lege mortis non tenebuntur, quia nec
delinquentiae, a quibus manumissa sunt. Quod enim inva-
lidum erat legis, in quo infirmabatur per carnem, misso
deus filio suo in simulacro carnis delinquentiae, et per car-
nem 4) damnavit delinquentiain in carne, 5) non carnem in
delinquents ; neque enim domus cum habitatore damnabitur.
Habitare enim peccatum dixit in corpore nostro. 6) Da-
mnata autem delinquentia caro absoluta est, sicut indemnata
ea lege mortis et delinquentiae obstricta est. Sic etsi sen-
sum carnis mortem appellavit, dehinc et inimicitiam ad
deum, 7) sed non carnem ipsam. Cui ergo, dices, repu-
tabitur sensus carnis, si non substantiae ipsi? Plane si pro-
haveris aliquid carnem de suo sapere. Si vero sine anima
nullius est sensus, intellige, sensum carnis ad animam esse
referendum, carni interdum deputatum, quia propter carnem
et per carnem administratur. Et ideo habitare ait delin-
quentiam in carne, quia et anima, a qua delinquentia indu-
citur, inquilina est carnis, mortificatae quidem, sed non suo,
verum delinquentiae nomine. Nam et alibi: quomodo, inquit,
etiam nunc velut viventes in mundo sententiam fertis? 8)
non ad mortuos scribens, sed ad eos, qui desinere deberent
mundialiter vivere.

47. Haec enim erit vita mundialis, quam veterem
hominem dicit confixum esse Christo,9) non corporaiitatem,

1) Sic ed. Khen.; ed. Fran., Rig., Semler. carni, ut secun¬

dum carnem vivamus; si enim sec. etc. 2) Rom. 8, 12 sq.

3) Rom. 8, 2. 7, 17. 20. 23. 4) Ed. Fran, et Rig. per delinquen¬

tia m. 5) Rom 8, 3. 6) Rom. 7, 20. 7) Rom. 8, (i sq.

8) Col. 2, 20. 9) Rom. 6, 6.

DE RESURRECTIONE CARNIS.

147

sed moralitatem. Ceterum si non ita accipimus, non est
corporalitas nostra confixa, nec crucem Christi caro nostra
perpessa est; sed quemadmodum adiecit, uti evacuetur corpus
delinquentiae per emendationem vitae, non per interitmn
substantiae, sicut ait, uti hactenus delinquentiae serviamus.
Et ut hac ratione commortui in Christo eredamus, quod
etiara convivamus illi. Sic enim, inquit, et vos reputate
mortuos quidem vos. J) Cuinam? carni? Non, sed delin¬
quentiae. Ergo salvi erunt carni, viventes autem deo in
Christo Iesu per camera utique, cui mortui non erunt, de¬
linquentiae scilicet mortui, non carni. Nam et adhuc in-
gerit: ne ergo regnaverit in corpore vestro raortali delin-
quentia ad obaudiendura illi et ad exhibendum membra
vestra arma iniustitiae delinquentiae; sed exhibete vosmet
ipsos deo velut ex mortuis vivos, non velut vivos, sed velut
ex mortuis vivos, et membra vestra arma iustitiae.1 2) Et
rursus: sicut exhibuistis membra vestra famula immunditiae
et iniquitatis ad iniquitatem, ita et nunc exhibete membra
vestra iustitiae in sacrificium; 3) cum enim servi essetis
delinquentiae, liberi eratis iustitiae. Quem ergo fructum
habebatis super his, de quibus nunc confundimini? finis
ergo 4) illorum mors. Nunc vero liberi facti a delinquentiae
famulati autem deo, habetis fructum vestrum in sacrificium, 5)
finem autem vitam aeternam. Stipendia enim delinquentiae
mors, donativum autem dei vita aeterna in Christo Iesu
domino nostro. 6) Ita per totam banc sensuum seriem ab
iniustitia et delinquentia membra nostra divellens et iustitiae
et sanctimoniae adiungens et transferens eadem a stipendio
mortis ad donativum vitae aeternae, carni utique compen-
sationem salutis repromittit, cui nullam omnino competisset
imperari propriara sanctimoniae et iustitiae disciplinam, si
non ipsius esset et praemium disciplinae, sed nec ipsum
baptisma committi, si per regenerationem non etiam resti¬
tution! inauguraretur, hoc quoque apostolo ingerente: an
ignoratis, quod quicunque in Iesum lincti sumus, in mortem
eius tincti sumus? consepulti ergo illi sumus per baptisma
in mortem, uti, quemadmodum surrexit Christus a mortuis,

1) Rom. 6, 2. 7. 11. 2) Rom. 6, 12 sq. 3) Sic Rhen. ed. I.;

cett. sanctificium. 4) Ed. Fran, et Rig. finis enim. 5)

Sic Rhen. ed. I.; cett. sanctificium. 6) Rom. fi, 19 — 23.

10*

1415 DE RESURRECTION E CARNIS.

ita et nos in novitate vitae incedamus. *) Ac ne de ista
tantum vita putes dictum, quae ex fide per baplisma in
novitate vivenda est, providentissime adstruit: si enim com-
plantati fuerimus simulacro mortis Christi, ita et resurre-
ctionis erimus. 2) Per simulacrum enim morimur in ba-
ptismate, sed per veritatem resurgimus in carne, sicut et
Christus, ut, sicut regnavit in morte delictum, ita et gratia
regnet per iustitiam in vitam sempiternam per Iesum Chri¬
stum dominum nostrum. 3) Quomodo ista, si non aeque in
carne? Ubi enim mors, ibi et vita post mortem, quia et
vita ibi ante, ubi postea mors. Nam si regnum mortis nihil
operatur, quam carnis dissolutionem, proinde vitam con-
trariam morti contrarium oportet operari, id est carnis re-
dintegrationem, uti, sicut devoraverat mors invalescendo,
ita et mortali devorato ab immortalitate audire possit: ubi
est mors aculeus tuus? ubi est mors contentio tua?4) Sic
enim et gratia illic superabundabit, ubi et iniquitas abun-
davit. 5) Sic et virtus in infirmitate perficietur, 6) quod
periit salvum faciens, quod mortuum est vivificans, quod
percussum est sanans, quod languit medicans, quod ereptum
est redimens, quod famulatum est liberans, quod seductum
est revocans, quod elisum est suscitans, 7) et quidem de
terra in coelum, ubi nostrum municipatum Philippenses quo-
que ab apostolo discunt, unde et salulificatorem nostrum
exspectamus iesum Christum, qui transfigurabit corpus nostrae
humilitatis eonformale corpori gloriae suae, 8) sine dubio
post resurrectionem, quia nec ipse Christus glorificatus est
ante passionem. Haec erunt corpora nostra, quae Roma¬
nos obsecrat exhibere, hostiam vivam, sanctam, placibilem
deo. 9) Quomodo vivam, si peritura sunt? quomodo san¬
ctam, si profana sunt? quomodo placibilia, si damnata sunt?
Age iam, quod ad Thessalonicenses ipsius solis radio putem
scriptum, ita claret, qualiter accipient lucifugae isti scri-
pturarum: ipse autem deus pacis sanctificet vos tolos? Non
sufficit, sed sequitur: et integrum corpus vestrum et anima
et spiritus sine querela conserventur in praesentia domini.10)
Habes omnem substantiam hominis saluti destinatam, nec

1) Rom. G, 3 sq. 2) Rom. 6, 5. 3) Rom. 5, 21. 4)

1 Cor. 15, 55. 5) Rom. 5, 20. G) 2 Cor. 12, 9. 7) Ez.

34, 1G. b) Phil. 3, 20 sq. 9) Rom. 12, 1. 10) L Tliess. 5, 23.

DE RESURRECTIONE CARNIS.

149

alio tempore quam in adventu domini, qui clavis est re-
surrectionis.

48. Sed caro, inquis, et sanguis regnum dei haere-
ditate possidere non possunt. *) Scimus hoc quoque scri-
ptum, sed de industria distulimus hucusque, ut quod adver-
sarii in prima statim acie obstruunt, in ultima congressione
prosterneremus, omnibus quaestionibus quasi auxiliis eius ante
deiectis. Sed et nunc expetent- praecedentia recognosci,
ut et buic sensui sua origo praeiudicet. Opinor, apostolus
disposita ad Corinthios omni distinctione ecclesiasticae di-
sciplinae summam et sui evangelii et fidei illorum in do-
minicae mortis et resurrectionis demandatione concluserat,
ut et nostrae spei regulam inde deduceret, unde constaret.
Itaque subiicit: si autem Christus praedicatur, quod a mor-
tuis resurrexerit, quomodo quidam dicunt in vobis, resur-
rectionem mortuorum non esse? quae si non est, nec Chri¬
stus resurrexit. Si Christus non resurrexerit, inanis est
praedicatio nostra ;1 2) inveniemur enim falsi testes dei, qui
testimonium dixerimus, quod resuscitaverit Christum, quem
non resuscitavit. Nam si mortui non resurgunt, nec Chri¬
stus resurrexit. Si Christus non resurrexit, vana est tides
vestra, quia adhuc in delictis vestris estis, et qui in Christo
dormierunt, perierunt. 3) Per haec cui nos rei credendae
videtur exstruere? Resurrectioni, inquis, mortuorum, quae
negabatur; certe suo exemplo dominicae resurrectionis
nolens earn credi. Certe, inquis. Exemplum porro ex
diversitate an ex parilitate componitur? Utique, inquis, ex
parilitate. Quomodo autem Christus resurrexit? in carne,
an non? sine dubio, si mortuum, si sepultum audis secun¬
dum scripturas, non alias quam in carne; aeque resusci-
tatum in carne concedis. Ipsum enim, quod cecidit in
morte, quod iacuit in sepultura, hoc et resurrexit, non tam
Christus in carne, quam caro in Christo. Igitur si ad ex¬
emplum Christi resurgemus, qui resurrexit in carne, iain
non ad exemplum Christi resurgemus, si non in carne et
ipsi resurgemus, quia per hominem, inquit, mors, et per
hominem resurrectio, 4) ut separaret quidem auctores, mortis
Adam, Christum resurrectionis, eiusdein autem constitueret

1) 1 Cor. 15, 50. 2) Gel. et ed. Fran, nostra, vacua

est tides vestra. 3) 1 Cor. 15, 12 — 18. 4) 1 Cor. 15, 21.

150

de resurrectione car n is.

substantiae resurrectionem. Si enim, sicut in Adam omnes
moriuntur, ita et in Christo omnes vivificabuntur, carne
vivificabuntur in Christo, sicut in Adam carne moriuntur
Lnusquisque autem in suo ordine,*) scilicet quia et in suo

Md° eDim mentorum dispositorum nomine dis-
ponetur. ) Merita autem cum corpori quoque adscribantur,
ordo quoque corporum disponatur necesse est, ut possit esse
mentorum. Si autem et baptizantur quidam pro mortuis 3)
videbimus, an ratione. Certe ilia praesumptione hoc eos
instituisse contendit, *) qua alii etiam carni ut vicarium
haptisma profuturum existimarent ad spera resurrectionis,
quae nisi corporalis, non alias in baptismate corporali obli-
garetur. Quid et ipsos baptizari ait: s; si non quae hapti.
zantur corpora resurgunt?6) Anima enim non lavatione,
sed responsione sancitur. Quid et nos, inquit, omni hora
periclitamur? 7) utique per carnem. Quolidie morior, utique
pericuhs carnis, per quam et depugnavit ad bestias Ephesi,
a scl,lcet testias Asiaticae pressurae, de qua in secunda
ad eosdem: nolumus enim vos ignorare, fratres, de pressura
nostra apud Asiam, quod super quam supragravati sumus
citra vires, uti de vita haesitaremus. <>) Omnia haec, nisi
lallor, eo enumerat, ut, nolens vanam credi carnis confli-
ctationem, indubitate velit credi carnis resurrectionem. Yana
enim habenda est conflictatio eius, cuius nulla erit resurrectio.
bed dicet quis: quomodo resurgent mortui, quo autem cor-
pore venient? 1 °) lam hie de qualilatibus corporum dissent,
an eadem ipsa, an alia resumantur. Sed cum eiusmodi
quaestio posterior habeatur, sufficiet interim ex hoc quoque
corporalem defimn Tesurreclionem, cum de qualitate cor¬
porum quaeritur.

49. Ventura est nunc ad carnem'et sanguinem revera
totius quaestionis, quas 1 substantias quali conditione exhae-
redavent apostolus a dei regno, aeque de antecedentibus di-
scere est. Primus, inquit, homo de terra clioicus, id est

d i s n!?« •Ifb,d‘ V' l\ sq\ 2) i*ic ,eg- in Rhen- ed- r- et cod. Pithoei ; v.
d.spos.torum deest apud Geleniun,. Ed. Fran, et Rig. Ordo enim

non al.ud, quam meritorum dispositor. 3) ICor. 15,29.
r\ R^en' P°rtendlt- 5) Rhen. Qui et i.b. ait: id est si etc
6) lc°r 15 29. 7) Ibid. v. 30. 8) lb. v. 31 sq. 9) 2Cor.‘

subst. 1C°r’ 15> 3°’ ll^ Ed' Fran- quaestionis quasi

DE RESURRECTIONE CAR N IS.

151

limaceus, id est Adam, secundus homo de coelo, *) id est
sermo dei, id est Christus, non alias tamen homo, licet de
coelo, nisi quia et ipse caro atque anima, quod homo, quod
Adam. Nam et supra novissimus Adam dictus de consortio
substantiae commercium nominis traxit, quia nec Adam ex
semine caro, quod et Christus. Qualis ergo choices, tales
et choici, qualis coelestis, tales et coelestes. 2) Substantia
tales? an primo disciplina? dehinc et dignitate, quam di-
sciplina captavit? Atqui a substantia nullo modo separabun-
tur choici atque coelestes semel ab apostolo homines dicti.
Si enim et Christus solus vere coelestis, imo et supercoele-
stis, homo tamen, qua caro atque anima, nihilo ex ista sub-
stantiarum conditione a choica qualitate discernitur. Proinde
et qui coelestes secundum ilium non de substantia praesenti,
sed de futura claritate coelestes praedicati intelliguntur,
quia et retro, unde distinctio ista manavit, de dignitatis
differentia ostensa est , alia supercoelestium gloria , alia
superterrenorum, et alia solis, alia Iunae, alia stellarum,
quia et Stella a Stella differt in gloria, 3) non tamen in sub¬
stantia. Denique praemissa differentia dignitatis in eadem
substantia et nunc sectandae et tunc capessendae subiungit
etiain exhortationem, ut et hie habitum Christi sectemur ex
disciplina, et illic fastigium consequamur ex gloria, sicut
portavimus imaginem choici, portemus etiam imaginem super-
coelestis. 4) Portavimus enim imaginem choici per collegium
transgressionis, per consortium mortis, per exsilium paradisi.
Nam etsi in carne hie portatur imago Adae, sed non carnem
monemur exponere ; si non carnem, ergo conversationem,
ut proinde et coelestis imaginem gestemus in nobis, non
iain dei, nec iam in coelo constituti, sed secundum linea-
nienta Christi incedentes in sanctitate et iustitia et veritate.
Atque adeo ad disciplinam totum hoc dirigit, ut hie dicat por-
tandam imaginem Christi in ista carne et in isto tempore disci-
plinae. Portemus enim praeceptivo modo dicens, huic tempori
loquitur, in quo homo nulla alia substantia est, quam caro
et anima; aut si quam aliam, id est coelestem, substantiam
haec fides special, huic tamen repromissa sit, cui ad illam
claborare mandatur. Cum igitur imaginem et choici et

1) 1 Cor. 15, 47. 2) ib. v. 48. 3) ib. v. 41. 4) ib. v. 4D.

158 DE RESURRECTION E CAR N IS.

coelestis in conversatione constituat, illam eierandam, *)
hanc vero sectandam, dehinc adiungat: hoc enim dico, (id
est propter ea, quae supra dixi, coniunctio est enim sensus
supplementum antecedentibus reddens,) quod caro et san¬
guis regnum dei haereditate possidere non possunt:1 2) nihil
aliud intelligi mandat carnem et sanguinem, quam supra
dictam imaginem choici, quae si in conversatione censetur
vetustatis, conversatio autem vetustatis non capit dei regnum,
proinde caro et sanguis non capiendo dei regnum ad con-
versationem rediguntur vetustatis. 3) Plane si nunquam
apostolus pro operibus substantiam posuit, nec hie ita utatur.
Si vero in carne adhuc constitutos negavit esse in carne, in
operibus carnis negans esse, formam eius subruere non debes,
non substantiam, sed opera substantiae alienanlis a dei regno.
Quibus etiam ad Galatas manifestatis, praedicere se et prae-
dixisse profitetur: quod qui talia agant, regnum dei non
sint haereditate consecuturi, 4) non portantes scilicet ima¬
ginem coelestis, sicut portaverant choici, ideoque ex vetere
conversatione nihil aliud deputandi, quam caro et sanguis.
Nam etsi subito in hanc definitionem erupisset apostolus,
eliminandam carnem et sanguinem a dei regno, sine ullius
supra sensus praestructione, nonne duas istas substantias
proinde hominem veterem interpretaretur carni et sanguini
deditum, id est esui et potui , cuius sit dicere adversus
fidem resurrectionist manducemus et bibamus, eras enim
moriemur?5) Et hoc enim infulciens apostolus, carnem et
sanguinem de fructibus ipsorum manducandi et bibendi
suggillavit.

50. Sed et omissis huiusmodi interpretationibus, carnis
et sanguinis opera taxantibus, ipsas quoque substantias non
aliter, quam sunt, intellectas licebit resurreclioni vindicare.
Non enim resurrectio carni et sanguini directo negatur,
sed dei regnum, quod obvenit resurrectioni, (est autem el
in iudicium resurrectio,) imo et confirmatur carnis resur¬
rectio generalis, cum specialis excipitur. Dum enim in
quern statum non resurgat, edicitur, in quern resurgat, sub-
auditur. Alque ita dum pro mentis distinctionem resur-
rectionis opus substantiae non genus patitur, apparet hinc

1) Rhen, gerendani. 2) ICor. 15, 50. 3) Rhen. ed. I.

veritatis. 4) Gal. 5, 21. 5) 1 Cor. 15, 32.

DE RESURRECTIONE CARNIS.

153

quoque carnem et sanguinem nomine culpae, non substantiae,
arceri a dei regno, nomine tamen formae resurgere in iu-
dicium , quia non resurgant in regnum. Adhuc dicam:
caro et sanguis regnum dei haereditate possidere non pos-
sunt, J) merito sola et per semet ipsa, ut ostenderet adhuc
spiritual illi necessarium. Spiritus enim est, qui vivificat
in regnum dei, caro nihil prodest. 2) Prodesse tamen illi
aliud potest, id est spiritus, et per spiritum opera quoque
spiritus. Resurgunt itaque ex aequo omnis caro et sanguis
in qualitate sua. Sed quorum est adire regnum dei, in-
duere oportebit vim incorruptibilitatis et immortalitatis, sine
qua regnum dei adire non possunt, antequam consequi earn
possint. Merito ergo caro et sanguis, ut diximus, sola re¬
gnum dei capere deficiunt. Iam vero cum devorari babeat
corruptivum istud ab incorruptibilitate, id est caro, et mor-
tale istud ab immortalitate, 3) id est sanguis, post resur-
rectionem ex demutatione: merito demutata ac devorata
caro et sanguis regnum dei haereditate possidere possunt,
non tamen non resuscitata. Sunt qui carnem et sanguinem
Iudaismum velint accipi propter circumcisionem alienum et
ipsum a dei regno, quia et ille vetustati deputetur et hoc
titulo iam et alibi ab apostolo denotetur, qui post revelatum
in se filium dei ad evangelizandum eum in nationibus statim
non relulerit ad carnem et sanguinem, id est ad circum¬
cisionem, id est ad Iudaismum, sicut ad Galatas4) scribit.

51. Sed pro omnibus iam stabit, quod clausulam re-
servavimus, etiara pro apostolo ipso revera maximae incon-
siderantiae revincendo, si tam abrupte, ut quidam volunt,
clausis, quod aiunt, oculis, sine distinctione 5 *) omnem passim
carnem et sanguinem a regno dei extrusit, utique et ab
ipsa regia coelorum, cum illic adhuc sedeat Iesus ad dexte-
ram patris, c) homo, etsi deus, Adam novissimus, 7) etsi
sermo primaries, caro et sanguis, etsi nostris puriora; idem
tamen et substantia et forma, qua ascendit, talis etiarn de-
scensurus, ut angeli affirmant,8) agnoscendus scilicet eis,
qui ilium convulneraverunt. 9) Hie sequester dei atque
hominum10) appellatus, ex utriusque partis deposito com-

1) 1 Cor. 15, 50. 2)Io.6,63. 3) t Cor. 15, 53. 4) Gal. 1,16.

5) Gel., ed. Fran, et Rig. add. sine conditione. 6) Marc. 16, 19.

7) 1 Cor. 15, 45. 8) Act. 1, 9 sqq. 9) lo, 19, 37. 10) lTiui. 2, 5.

154

DE RESURRECTION E CAR N IS.

misso sibi carnis quoque depositum servat in semet ipso, ar-
rabonem summae totius. Quemadmodum enim nobis arra-
bonem spiritus* 1) reliquit, ita et nobis arrabonem carnis
accepit, et vexit in coelura pignus totius summae iliuc
quandoque redigendae. Securi estote, caro et sanguis,
usurpastis et coelum et regnum dei in Christo. Aut si
negent vos in Christo, negent et in coelo Christum, qui
vo bis coelum negaverunt. Ita nec corruptela, inquit, in-
corruptelam haereditati habebit, 2) non ut carnein et sau-
guinem existimes corruptelam, quando ipsa sint potius ob-
noxia corruptelae, per mortem scilicet, siquidem mors est,
quae carnem et sanguinem non modo corrumpit, verum etiain
consumit. Sed quoniam opera carnis et sanguinis non posse
consequi regnum dei edixerat, quo magis hoc exaggeraret,
ipsi quoque corruptelae, id est morti, cui carnis et sangui¬
nis opera proficiunt, haereditatem incorruptelae ademit.
Nam et paulo post ipsius mortis quodammodo mortem ex-
pressit, devorata est mors, dicens, in contenlionem. Ubi
est, mors, aculeus tuus? ubi est, mors, potenlia4) tua? Aculeus
autem mortis delinquents ; haec erit corruptela. Virtus
autem delinquentiae lex; 5) ilia alia sine dubio, quam con-
stituit in membris suis inilitantem adversus legem animi
sui, fi) ipsam scilicet vim delinquendi contra voluntatem. Nam
et supra novissimum iniinicum mortem evacuari7) ait. Hoc
modo nec corruptela haereditatem incorruptelae conseque-
tur, id est, nec mors perseverabit. Quando et quomodo
defectura? Cum in atomo, in momentaneo oculi motu, in
noyissima tuba et mortui resurgent incorrupti. Qui hi, nisi
qui ante corrupli, id est corpora, id est caro et sanguis?
Et nos deinutabimur. De qua habitudine, nisi in qua depre-
hendemur? Oportet enim corruptivum istud induere incor-
ruptionem, et mortale istud induere immortalitatem. 8) Quid
mortale, nisi caro? quid corruptivum, nisi sanguis? Ac ne
putes aliud sentire apostolum providentera tibi, et ut de
carne dictum intelligas laborantem, cum dicit istud cor¬
ruptivum et istud mortale, cutem ipsam tenens dicit. Certe
istud nisi de subiecto, nisi de comparenti, pronuntiasse non

1) 2 Cor. 5, 5. 2) 1 Cor. 15, 50. 3) ibid. 4) Ed. Fran,

et Rig. contentio. 5) 1 Cor. 15, 55 Bq. G) Roin. 7, 23. 7)

1 Cor. 15,26. 8) ib. v. 50 — 53.

DE RESURRECTIONS CARNIS.

155

potuit. Demonstrationis corporalis est verbum. Aliud autein
corruptivum, aliud corruptela, et aliud raortale, et aliud
mortalitas; aliud enira quod patitur, aliud quod pati efficit.
Ita quae patiuntur corruptelam et mortalitatem, caro scilicet
et sanguis, ea necesse est^patiantur et incorruptelain et
immortalitatera.

52. Videamus iam nunc, quo corpore venturos mor-
tuos disputet. Et bene, quod erupit statim ostendere, quasi
quis eiusmodi quaerat. Stulte, inquit, tu, quod seminas,
num vivificatur, 1 ) nisi mortuum fuerit? 2) Hoc ergo iam de
exemplo seminis constet, non aliam vivificari camera, quam
ipsam, quae erit mortua, et ita sequentia relucebunt. Nihil
enim adversus regulam exempli licebit iutelligi, ne, quia
sequitur: et quod seminas, non corpus, quod futurum est,
seminas,3) idcirco aliud resurrecturum corpus, quam quod
moriendo seminatur, existimes. Ceterum excidisti ab ex¬
emplo. Nunquam enim frumento seminato et in terra dis—
solulo hordeum erumpit, et non id ipsum genus grani ea-
deinque natura et qualitas et forma. Denique unde, si non
id ipsum? et corruptela enim ipsum est, dum ipsius est.
Non enim et suggerit, quomodo non quod futurum est cor¬
pus seminetur, dicens: sed nudum granum, si forte, frumenti,
vel alicuius eiusmodi; deus autem dat illi corpus prout
vult, 4) certe ei grano, quod nudum seminari ait. Certc,
inquis; ergo salvum est, cni dare habet deus corpus. Quo¬
modo autem salvum est, si nusquam est, si non resurgit, si
non id ipsum resurgit? Si non resurgit, salvum non est. Si
non est et salvum, accipere corpus a deo non potest. Sed
enim salvum omni modo constat. Ad quid ergo dabit illi
deus prout vult corpus, habenti utique proprium corpus
illud nudum, nisi ut iam non nudum resurgat? Ergo additum
erit, quod corpori superstruitur, nec exterminatur illud, cui
superstruitur, sed augetur. Salvum est autem, quod augetur.
Seritur enim solummodo granum sine folliculi veste, sine
fundainento spicae, sine munimento aristae, sine superbia
culmi. Exsurgit autem copia foeneratum, compagine aedi-
ficatum, ordine structum, cullu inunitum et usquequaque

1) Ita cod. YVouweri; Rhen. noniie, deinde: nninne vivi¬

ficatur; Rig. non vivificabitur. 2) 1 Cor. 15, 36. 3) ib.

v. 37. 4) ib. v. 37. 38.

156

DE RESURRECTIONK CARNIS.

vestitum. Haec sunt ei corpus a deo aliud, in quod non
abolitione, sed ampliatione mutatur. Et unicuique seminum
suum corpus deputavit non suum, id est non pristinum, ut
tunc et illud suum sit, quod extrinsecus a deo acquirit.
Servi igitur exemplo , et coaserva speculum eius carni,
eandem credens fructificaturam, quae sit semiuata, ipsam,
etsi pleniorem, non aliam, etsi aliter revertentem. Accipiet
enim et ipsa suggestum et ornatum, qualem illi deus voluerit
superducere secundum merita. Sine dubio ad hoc dirigit:
non omnis caro eadem caro,* 1) non ad denegandam sub¬
stantiae communionem, sed praerogativae peraequationem,
corpus honoris, non generis, in differentiam redigens. In
hoc et figurata subiicit exempla animaiium et elementorum.
Alia caro hominis, id est servi d ei, qui vero homo est, alia
iuinenti, id est ethnici, (de quo et propheta:2) assimilatus
est, inquit, homo irrationabilibus iumentis,) alia caro vola-
tilium, id est martyrum, qui ad superiora conantur, alia
piscium, 3) id est, quibus aqua baptismatis sufficit. Sicetde
supercoelestibus corporibus argumenta commitlit. Alia solis
gloria, id est Christi, et alia lunae, id est ecclesiae, et alia
stellarum, id est seminis Abrahae, et Stella enim a stella
differt in gloria, et corpora terrena et coelestia,4) Iudaeus
scilicet et Christianus. Ceterum si non figurate, satis vane
inulorum et milvorum carnes et corpora coelestium lumi-
num apposuit humanis, non perlinentia ad conditionis com-
parationem, sicut nee ad resurrectionis consecutionem.
Postremo cum per haec differentiam gloriae, non substantiae,
conclusisset: sic, inquit, et resurrectio mortuorum,5) quon-
iam fi) non de alio aliquo, sed de sola gloria differens.
Rursus enim resurrectionem ad eandem substantiam revocans
et ad granum denuo spectans: seminatur, inquit, corruptela,
resurgit incorruptela; seminatur in dedecoratione, resurgit
in gloria; seminatur in infirmitate, resurgit in virtute; se-
minatur corpus animale, resurgit spiritale. T) Certe’ non
aliud resurgit, quam quod seminatur, nec aliud seminatur,
quam quod dissolvitur humi, nec aliud dissolvitur hurni, quam
caro. Hanc enim seutentiam deus clisit: terra es, et in

1 C°r- 15’ 39' 2)p» «,2i. 3)1 Cor. 15, 39. 4)ib.v.41.

5 Ub. v. 4-. G) Gel., ed. Fran, et Rig. Quumodoj non etc. 7)

1 Cor. 15, 42 *qq. J

DE RESURRECT! ONE CARNIS.

157

terram ibis, quia et de terra erat sumpta. *) Hinc et aposto¬
lus concepit seminari earn dicere, cum redhibetur in terram,
quia et seminibus sequestratorium terra est, iilic deponendis
et inde repetendis. Ideoque et consignat impriraens: sic
enim scriptum est, 2) ne aliud existimes esse seminari, quam
in terram ibis, ex qua es sumptus, sic ne alterius, quam
carnis; sic enim scriptum est.

53. Sed corpus animate animam quidam argumen-
tantur, ut illam a carne avocent recidivam. 3) Porro cum
constet fixumque sit, illud resurrecturum corpus, quod fuerit
seminatum, ad ipsius rei exhibitionein provocabuntur. Aut
osteudant animam seminatam post mortem, id est mortuam,
id est humi elisam, disiectam, dissolutam, quod in illam a
deo decretura non est, proponant corruptelam eius et de-
decorationem, infirmitatem, ut ipsius sit etiam consurgere
in incorruptelam et in gloriam et in virtutem. Sed enim
in Lazaro praecipuo resurrectionis exemplo caro iacuit in
infirmitate, caro paene computruit in dedecorationem, caro
interim putruit in corruptionem, et tamen Lazarus caro re-
surrexit, cum anima quidem, sed incorrupta, quam nemo
vinculis lineis strinxerat, nemo in sepulcro collocarat, nemo
iam foetere senserat, nemo quatriduo viderat seminatam.
Totum habitum, lotum exitum Lazari omnium quoque caro
hodie experitur, anima vero nullius. In qua ergo stilus
apostoli comparet, de qua eum loqui constat, ea erit et
corpus animate, cum seminatur, etspiritale, cum suscitatur. 4)
Nam ut ita intelligas, manum adhuc porrigit, aeque de eins-
dem scripturae auctoritate factum retexens primum hominem
Adam in animam viventem. Si Adam homo primus, caro
autem homo ante animam, sine dubio caro erit facta in
animam viventem; porro inanimum cum esset corpus, utique
animate corpus est facta. Quid earn appeltari velint, quam
quod per animam facta est, quam quod ante animam non
fuit, quam quod post animam non erit, nisi cum resurgit?
Recepta enim anima rursus animate corpus efficitur, ut fiat
spiritale. Non enim resurgit, nisi quod fuit. Ita unde
carni competit corpus animate dici, inde animae nulto modo
competit. Caro enim ante corpus, quam animate corpus;

l)Gen.3,19. 2) lCor.15,45. 3) Rhen. etGel. i 1 1 a ?n — reci-

di va tain ; ed. Fran. el Rig. ilium — rec i tl i v a t u in. 4) t Gor. l'),44.

158 DE RESURRECTION E CARNIS.

animata enim, postea facta est corpus animale. Anima
\ero etsi corpus, tamen quia ipsa est corpus, non animatum,
sed animans potius; animale corpus non potest dici, nec
fieri, quod fecit. Alii enim accidens facit illud animale;
non accidens autera alii quomodo se faciet animalem? Sicut
ergo ante animale corpus caro recipiens animam, ita et
postea spiritale induens spiritum. Hunc ordinem apostolus
disponens, in Adam quoque et in Christo, eum merito di-
stinguit, ut in capitibus distinctionis ipsius. Et cum Chri¬
stum no\issimuin Adam appellat, *) hinc eum recognosce ad
carnis, non ad animae, resurrectionera omnibus doctrinae
viribus opera turn. Si enim et primus homo Adam caro,

non anima, qui denique in animam vivam factus est, et no-
vissimus Adam Christus ideo Adam, quia homo, ideo homo,
quia caro, non quia anima. Atque ita subiungit: non pri-
mum quod spiritale, sed quod animale, postea quod spiritale, 2)
secundum utrumque Adam. Ecquid tibi videtur corpus
animale et corpus spiritale in eadem carne distinguere,
cuius distinctionem in utroque Adam, id est in utroque
homine, praestruxit? Ex qua enim substantia pariant inter
se Christus et Adam? scilicet ex carne, licet et ex anima.
Sed carnis nomine homo uterque sunt; prior enim caro
homo. Ex ilia et ordinem admittere potuerunt, ut alter
primus, alter novissimus homo, id est Adam, deputarentur.
Ceterum diversa in ordinem disponi non possunt, de sub¬
stantia duntaxat; de loco enim aut tempore aut conditione
forsitan possint. Hie autem de substantia carnis primus et
novissimus dicti sunt, sicut et rursus primus homo de terra
et secundus de coelo, quia etsi de coelo secundum spiritum,
sed homo secundum carnem. Itaque cum carni conveniat
ordo in utroque Adam, non animae, ut primus homo in
animam vivam, novissimus in spiritum vivificantem, distincti
sint: aeque distinctio eorum carni distinctionem praeiudi-
cavit, ut de carne sit dictum: non primum quod spiritale,
sed quod animale, postea quod spiritale, 3) atque ita eadem
sit et supra intelligenda: et quae seminetur corpus animale,
et quae resurgat corpus spiritale, quia non primum quod
spiritale, sed quod animale, quia primus Adam in animam,
novissimus Adam in spiritum.4) Totum de homine, totum

1) 1 Cor. 15, 45 sq. 2) ib. v. 46. 3) ib. 4) ib. V. 44 iq

DE RESURRECTIONE CARNIS. 159

de came, quando de homine. Quid ergo dicemus? noune
et nunc habet caro spiritual ex fide? ut quaerendum sit,
quomodo corpus aniraale dicatur seminari. *) Plane accepit
et bic spiritum caro, sed arrabonem, animae autem non
arrabonera , sed plenitudinem. Itaque etiam propterea
maioris substantiae nomine animale corpus nuncupata est,
in qua seminatur, futura proinde per plenitudinem spiritus
insuper spiritale, in qua resuscitatur. Quid mirum, si ma-
gis inde vocitata est, unde conferta est, quam unde re-
spersa est?

54. Ita de vocabulorum occasionibus plurimum quae-
stiones subornantur, sicut et de verborum communionibus.
Nam quia et illud apud apostolum positum est: uti devo-
retur mortale a vita,1 2) caro scilicet, devorationem quoque
ad perditionem scilicet carnis arripiunt, quasi non bilem et
dolorem dicamur devorare, id est abscondere ac tegere et
intra nosmet ipsos continere. Denique cum et illud scriptum
sit: oportet mortale hoc induere immortalitatem, 3) osten-
ditur, quomodo .mortale devoretur a vita, dum indutum im-
mortalitate absconditur et tegitur et intus continetur, non
dum absumitur et amittitur. Ergo et mors, inquis, salva
erit, cum fuerit devorata. Ideo discerne pro sensibus cora-
munionem verborum, et integre intelligis. Aliud enim mors,
et aliud mortale. Aliter itaque devorabitur mors et aliter
mortale. Mors non capit immortalitatem, mortale autem
capit. Denique et scriptum est, quod necesse sit mortale
hoc induere immortalitatem. Quomodo ergo capit, dum
devoratur a vita, dum recipitur et redigitur et includitur in
ipsam? Ceterum mors merito interitu devoratur, quia et
ipsa in hoc devorat. Devoravit, inquit, mors invalescendo,
et ideo devorata est in contentionem. Ubi est, mors, aculeus
tuus? ubi est, mors, contentio tua?4) Proinde et vita, mortis
scilicet aemula, per contentionem devorabit in salutem, quod
per contentionem devoraverat mors in interitum.

55. Quamquam igitur resurrecturam carnem proban-
tes, hoc ipso non aliam resurrecturam probemus, quam de

1) In Rhen. edd. addita sunt: Plane accepit et hie gpiri-

tum ex fide, ut quaerendum sit, quomodo corpus ani-

niale dicatur seminari. Quae vv. recte iudicav it Rhen. librarii

errore repetita esse, atque eiecerunt ceteri edilt., temere autem re-
cepit Semler. 2)2Cor. 5, 4. 3) 1 Cor. 15, 53. 4) ib. V. 55.

160

DE RESURRECTION E CARNIS.

qua agitur, tamen singulae quaestiones et caussae earum
proprios quoque flagitant congressus , licet aliunde iam
caesae. Interpretabimur itaque plenius et vim et rationem
demutationis, quae ferme subministrat alterius carnis resur-
recturae praesumptionem, quasi demutari desinere sit in
totum et de pristino perire. Discernenda est autem de-
mutatio ab omni argumento perditionis. Aliud enim deniu-
tatio, aliud perditio. Porro non aliud, si ita demutabitur
caro, ut pereat. Peribit autem demutata, si non ipsa per-
manserit in demutalione, quae exhibita fuerit in resurre-
ctione. Quemadmodum enim perit, si non resurgit, ita etsi
resurgit quidem, verum in demutationem subducitur, aeque
perit. Aeque enim non erit, si non resurrexerit. Et quam
ineptura, si in hoc resurgit, ut non sit, quae potuit non
resurrexisse, nec esse, quia non esse iam coeperat. Non
miscebuntur omnino diversa, mutatio atque perditio, operi-
bus utique diversa; perdit haec, ilia mutat. Quomodo ergo
quod perditura est, mutatum non est, ita quod mutatum est,
perdituin non est. Perisse enim est in totum non esse quod
fuerit; mutatum esse aliter esse est. Porro dum aliter est,
id ipsum potest esse; habet enim esse, quod non perit;
mutationem enim passum est, non perditionem. Atque adeo
potest et demutari quid et ipsum esse nihilominus, ut et
totus homo in hoc aevo substantia quidem ipse sit, multifa-
riam tamen dernutetur, et habitu et ipsa corpulentia et va-
letudine et conditione et dignitate et aetate, studio, negotio,
artificio, facultatibus, sedibus, legibus, moribus, nec quic-
quam tamen amittat hominis, nec ita alius efficiatur, ut cesset
idem esse, imo nec alius efficiatur, sed aliud. Hanc formam
demutationis divina etiam documenta testantur. Mutatur
Mosi manus, et quidem ad instar emortuae, exsanguis et
exalbida, frigida, sed et recepto calore et refuso colore
eadem caro et sanguis est. ‘) Mutatur postea et facies
eiusdem incontemplabili claritate. Sed Moses erat proinde
qui non videbatur. 2) Sic et Steplianus angelicum iam fa-
stigium induerat, sed non alia genua lapidationi succide-
rant. 3) Dominus quoque in secessu montis etiam vesti-
menta luce mutaverat, 4) sed lineamenta Petro agnoscibilia

1) Exod. 4, 6 sq. 2) Exod. 34, 29. 35. 3) Act. App. 6, 15. 7, 59.

4) Mallli. 17, 3 sqq.

DE RESURRECTIONE CARNIS.

161

servaverat ; ubi eliara Moyses et Helias, alter in imagine car-
nis nondum receptae, alter in veritate nondum defunctae,
eandem tamen habitudinem corporis etiani in gloria perse-
verare docuerunt. De quo exemplo instructus et Paulus:
qui transfigurabit, inquit, corpus humilitatis nostrae confor-
male corpori gloriae- suae. *) Quod etsi transfigurationem
et conversionem in transitum substantiae cuiusque defendis:
ergo et Saul in aliura virum conversus, de corpore suo ex-
cessit, et ipse satanas, cum in angelum Iucis transfiguratur,
qualitatem suam amittit. Non opinor. Ita et in resurrectionis
eventum mutari, converti, reformari licebit cum salute
substantiae.

56. Etenim quam absurdum, quam vero ethnicum, 2)
utrumque autem quam deo indignum, aliam substantiam
operari, aliam mercede dispungi, ut baec quidem caro per
martyria lanietur, alia vero coronetur, item e contrario haee
quidem caro in spurcitiis volutetur, alia vero damnetur.
Nonne praestat omnem semel fidem a spe resurrectionis ab-
ducere, quam de gravitate atque iustitia dei ludere? Mar-
cionem pro Valentino resuscitari? quando neque mentem,
neque memoriam, neque conscientiam bominis hodierni cre-
dibile sit aboleri per indumentum illud inutatorium immor-
talitatis et incorruptelae, vacaturo scilicet emolumento et
fruclu resurrectionis et statu divini utrobique iudicii. Si
non meminerim, me esse, qui merui, quoinodo gloriam deo
dicam? quomodo canam illi novum canticum, nesciens me
esse, qui gratiam debeam? Cur autem solius carnis demu-
tatio excipitur, non et animae simul, quae in omnibus prae-
fuit carni? Quale est, ut eadem anima, quae in hac carne
totum vitae ordinem decucurrit, quae in hac carne deum
didicit et Christum induit et spem salutis seminavit, in alia
nescio qua metat fructum? Nae ilia gratiosissima caro, cui
gratis vita constabit. Quodsi non et anima mutabitur, iam
nee animae resurrectio est; nee ipsa enim resurrexisse cre-
detur, si non alia resurrexerit.

57. Hinc iam ilia vulgaris incredulitatis argutia est.
Si, inquinnt, ipsa eademque substantia revocalur cum sua
forma, liriea, qualitatc, ergo et cum insignibus suis reliquis,
itaque et caeci ct claudi et paralytici, et ut quis insignis

2) Pam. et Rig. e cod. Anglicano: et iniquum.

1) Phil. 3, 21.
Tertull. IV.

163 DE RESURRECTIONE CAR N IS.

excessent, ita ct reverletur. Quid nunc, ctsi its dedignaris
tantam gratiam qualiscunque a deo consequi? Non enim et
nunc animae solius admittens salutem, dimidiatis hominibus
earn adscribis? Quid est credere resurrectionem, nisi in-
tegram credere? Si enim caro de dissolutione reparabitur,
multo magis de vexatione revocabitur. Minoribus maiora
praescribunt. Cuiuscunque membri detruncatio vel obtusio
nonne mors membri est? Si universalis mors resurrectione
rescinditur, quid portionalis? Si demutamur in gloriam,
quanto magis in incolumitatem? Vitiatio corporum accidens
res est, integritas propria est. In hac nascimur, etiamsi
in utero vexemur, iam bominis est passio. Prius est genus,
quam casus. Quomodo vita confertur a deo, ita et refertur.
Quales earn accipimus, tales et recipimus. Naturae, non
iniuriae reddimur; quod nascimur, non quod laedimur, re-
viviscimus. Si non integros deus suscitat, non suscitat
mortuos. Quis enim mortuus integer, etsi integer moritur?
Quis incolumis, qui exanimis? Quod corpus illaesum, cum
interemptum, cum frigidum, cum expallidum, cum edurum,
cum cadaver? Quando magis homo debilis, nisi cum totus?
Quando magis paralyticus, nisi cum immobilis? Ita nihil
aliud est mortuum resuscitari, quam integrum fieri, ne ex
ea parte mortuus adhuc sit, ex qua non resurrexerit. Ido-
neus deus reficere quod fecit. Hanc suam et potestatem
et hberahtatem satis iam in Christo spopondit, imo et osten-
dit, non tantum resuscitalorem carnis, verum etiam redin-
tegratorem. Atque adeo et apostolus: et mortui, inquit,
resurgent incorrupti. *) Quomodo, nisi integri, qui retro
corrupli tam vitio valetudinis quam et senio sepulturae?
Nam et supra utrumque proponens, oportere et corruptivum
istud induere incorruptelam, et mortale istud immortalita-
tem, '2) non interavit sententiam, sed different iam deman-
davit. Immortalitatem enim ad rescissionem mortis, incor¬
ruptelam ad oblilerationem corruptelae dividendo alteram
ad resurrectionem, alteram ad redintegrationem temperavit.
Pulo autem et Thessalonicensibus 3) omnis substantiae inte-
gritatem repromisit. Itaque nec in posterum timebuntur
corporum labes. Nihil poterit amittere integritas vel con-
servata vel restituta, ex quo illi etiam, si quid amiserat.

1) ICor. 15, 52. 2} ih. v. 53 3) IThess. 4, 13 s<jq.

DE RESCERECTIONE CARNIS. 163

redditur. Praescribens enim ad hoc easdera passiones obi-
turam carnem, si eadem resurrectura dicatur, naturam ad-
versus dominum suum temere defendis , legem adversus
gratiam impie adseris, quasi domino non liceat et mutare
naturam et sine lege servare. Quo ergo Iegimus: quae
impossibilia apud homines, possibilia apud deum, 1 ) et: stulta
mundi elegit deus, ut sapientia mundi confundat? 2) Oro te,
si famulum tuum Iibertate mutaveris, quia eadem caro at*
que anima permanebunt, quae flagellis et compedibus et
stigmatibus obnoxiae retro fuerant, idcircone ilia eadem
pati oportebit? Non opinor. Atqui et vestis albae nitore
et aurei annuli honore et patroni nomine ac tribu mensa-
que honoratur. Permitte hanc et deo potestatem per vim
demutationis illius conditionem, non naturam, reformandi,
dum et passiones auferuntur et munitiones conferuntur. Ita
nianebit quidem caro etiam post resurrectionem, eatenus
passibilis, qua ipsa, qua eadem, ea tamen impassibilis, quia
in hoc ipsum manumissa a domino, ne ultra pati possit.

58. Iucunditas , inquit Esaias , aeterna super caput
eorum.3) Nihil aeternum nisi post resurrectionem. Aufugit,
inquit, dolor et moeror, et gemitus ab illis.4) Proinde et
loanni angelus: et delebit deus omnem lacrimam ab oculis
eorum,5) utique ex iisdem oculis, qui retro fleverant, quique
adliuc Here potuissent, si non omnem Iacriinae imbrem in-
dulgentia divina siccaret. Et rursus: deus enim delebit
omnem lacrimam ab oculis eorum, et mors hactenus,6) igitur
et corruptela hactenus, proinde per incorruptelam fugata,
quemadmodum mors per immortalitatem. Si dolor et moeror
et gemitus ipsaque mors ex laesuris et animae et carnis
obveniunt, quomodo auferentur, nisi cessaverint caussae,
scilicet laesurae carnis atque animae? Ubi casus adversi
apud dominum? aut ubi incursus infesti apud Christum?
ubi daemonici impetus apud spiritum sanctum, iam et ipso
diabolo cum angelis suis ignibus merso? ubi necessitas aut
quod dicitur fortuna vel fatum? Quae resuscitatis plaga
post veniam? quae reconciliatis ira post gratiam? quae in-
firmitas post virtutem, quae imbecillitas post salutem? Quod
veslimenta et calceamenta filiorum Israelis quadraginta illis

1) Matlh. 19, 26. 2) 1 Cor. 1, 21 sq. 3) lea. 35, 10. 4) ib.

5) Apoc. 1, 11. 6) Apoc. 21, 4.

11*

164

DE RESURRECTIONE CARNIS.

annis indetrita et inobsoleta manserunt; i) quod et in ipsis
corporibus unguium et capjllorum facilia crementa habi-
litatis et dignitatis iustitia defixit, ne etiam enormitas cor-
ruptelae deputaretur; quod Babylonii ignes trium fratrum
nec tiaras nec sarabara, quamquam Iudaeis aliena, laese-
runt; 2) quod Jonas devoratus a bellua maris, in cuius alvo
naufiagia digerebantur, triduo post incolumis exspuitur^ 3^
quod hodie Enoch 4) et Helias, 5) noudum resurrectione
dispuncti, quia nec morte functi, qua lamen de orbe trans-
lati et hoc ipso iam aeternilatis candidati, ab omni vilio et
ab omni damno et ab omni iniuria et contumelia immuni-
tatem carnis ediscunt: cuinam fidei testimonium signant,
nisi qua credi oportet, haec futurae integritatis esse docu-
menta? Figurae enim nostrae fuerunt apostolo auctore,
quae scripta sunt, ut et dominura potentiorem credamus
omni corporum lege, et carnis magis utique conservatorem,
cuius etiam vestimenta, etiam calceamenta protexit. ®)

59. Sed futurum, inquis, aevum alterius est disposi¬
tions et aeternae; igitur huius aevi substantiam non aeter-
nam ,di\ersa possidere non posse. Plane, si homo propter
dispositionem futuram, et non dispositio propter hominem.
Sed enim apostolus scribens: sive mundus sive vita sive
mors sive futura sive praesentia, omnia vestra sunt,?) eos-
dem constituit haeredes etiam fulurorum. Nihil tibi largitur
Esaias, dicens-: omnis caro foenum.8) Et alibi: et videbit
omnis caro salutare doraini.9) Exitus non substantias di-
stinxit. Quis enim iudicium dei non in sententia duplici
statuit salutis et poenae? Omnis igitur caro foenum, quae
igni destinatur, et omnis caro videbit salutare domini, quae
saluti ordinatur. Ego me scio neque alia earne adulteria
commisisse, neque nunc alia carne ad continentiam eniti.
Si quis est bina pudenda circumferens, potest iam et de-
mere foenum carnis immundae, et solam sibi reservare,
quae 'lisura sit domini salutare. Sed cum idem prophetes
etiam nationes ostendat nunc deputatas velut pulverem et
salivam, 1 °) nunc speraturas et credituras in nomen et in
brachium domini, * i) numquid et de nationibus fallimur?

_ Deu‘‘ 29» 5- 2) Dan. 3, 27. 3) Ion. 2, 1 8qq. 4) Gen.

5,-4. 5) 2 Reg. 2, 11. 6) Deut. 20. 5. 7) 1 Cor. 3, 22. 8\

leg. 40,7. 9) i5. v. 5. 10) ib. v. 15. 17. II) les. 42r4.

DE RESURRECTION E CARNIS.

165

Et aliae quidem sunt crediturae, aliae in pulverem deputatae
ex diversitate substantiae? Sed et Christus intra oceanum,
et de isto coelo, quod nobis incubat, verum lumen nationi-
bus offulsit. Et ipsi Valentiniani hie errare didicerunt; nec
alia erit forma nationum credentium, nisi quae et non creden-
tium, de carne, de anima. Sicut ergo easdem nationes non
genere,sed sortedistinxit,ita et carnes, quae in ipsis nationibus
una substantia est, non materia, sed mercede disiunxit.

60. Ecce aulem, ut adhuc eontroversiam exaggerent
carni maxime eidem, de officiis quoque membrorum argu-
mentantur, aut et ipsa dieentes permanere debere in suis
operibus et fructibus ut eidem corpulentiae adscripta, aut,
quia constet discessura esse officia membrorum, corpulentiam
quoque eradant, cuius scilicet perseverantia credenda non
sit, utique sine membris, quia nec membra credenda sint
sine officiis. Quo enim iam, inquiunt, spelunca hacc oris
et dentium statio et gulae lapsus et compitum stomachi et
alvi gurges et intestinorum perplexa proceritas, cum esui
et potui locus non erit? quo huiusmodi membra admittunt,
subigunt, devolvunt, dividunt, digerunt, egerunt? quo manus
ipsae et pedes et operarii quique artus, cum victus etiam
cura cessabit? quo renes, conscii seminum, et reliqua geni-
talium utriusque sexus et conceptuum stabula et uberum
fontes, discessuro concubitu et fetu et educatu? postremo
quo tolum corpus, totum scilicet vacaturum? Ad haec ergo
praestruxiinus, non oportere cominilti futurorum atque prae-
sentium dispositiones , intercessura tunc demutatione, et
nunc superstruimus, officia ista membrorum necessitatibus
vitae huius eo usque consistere, donee et ipsa vita trans-
feratura temporalitate in aeternitatem, sicut animale corpus
in spiritale, dum mortale istud induit immorlalitatem et cor-
ruptivum istud incorruptelam, l) et ipsa autem liberata tunc
vita necessitatibus liberabuntur et membra ab officiis, nec
ideo non erunt necessaria. Licet enim officiis liberentur,
sed iudiciis retinentur, ut quis referat per corpus, prout
gessit.2) Salvum enim hominem tribunal dei exigit; salvum
vero sine membris non liquet eum, ex quorum non officiis,
sed substantiis constat, nisi forte et navem sine carina,
sine prora, sine puppi, sine compaginis tolius incolumitate

1) 1 Cor. 15, 53.

2) 2 Cor. 5, 10.

166 DE RESURRECTIONE CAR N IS.

salvam adseverabis. Et tamen navera procella dissipatara
vel carie dissolutam, redactis et recuratis omnibus membris,
eandem saepe conspeximus etiam titulo restitutionis glori-
antem. De dei arlificio et arbitrio et iure torquemur?
Porro si dives dominus et liberalis affectui aut gloriae suae
praestans solam navis restitutionem, hactenus earn voluerit
operari, idcirco tu negabis necessariam illi compaginem
pristinam, ut exinde iam vacaturam, cum soli saluti navis
sine operatione conveniat? Igitur hoc tanlummodo discere
sufficit, an dominus bominem saluti destinando carnem de-
stinarit, an eandem velit denuo esse, quani non debebis ex
futura membrorum vacatione praescribere denuo esse non
posse. Licet enim esse quid denuo et nihilominus vacare;
nec potest autem dici vacare, si non sit. At enim si sit,
poterit et non vacare, nihil enim apud deurn vacabit.

61. Sed accepisli, homo, os ad vorandum atque po-
tandum; cur non potius ad eloquendum, ut a ceteris ani-
malibus distes? cur non potius ad praedicandum deum, ut
etiam hominibus antistes? Denique Adam ante nomina
animalibus enuntiavit, quam de arbore decerpsit, ante etiam
prophetavit, quam voravit. Sed accepisti dentes ad raa-
cellum corrodendum; cur non potius ad omnem hiatum et
rictum tuum coronandum? cur non potius ad pulsus linguae
temperandos, ad vocis articulos offensione signandos? deni¬
que et edentulus es; sed audi et vide, ut honorem oris et or-
ganuin dentium quaeras. Forata sunt inferna in viro et in
femina, nimirum qua libidines fluitent; cur non magis de
fluxura colentur? Est ad line feminis intus, quo semina con-
gerantur, an quo sanguinis onera secedant, quern pigrior
sexus disculere non sufficit? Dicenda enim et haec, qua-
tenus, quae volunt, et qualiter volunt, et quorum volunt,
officia membrorum ludibriose de industria suffundendae re-
surreclionis oblatrant, non recogitantes, ipsas prius caussas
necessitatis tunc vacaturas, cibi famem et potus sitini et
concubitus genituram et operationis victum. Sublata enim
morte neque victus fulcimenta ad praesidia vitae neque
generis supparatura gravis erit membris. Ceterum et hodie
vacare intestinis et pudendis licebit. Quadraginta diebus
Moses !) et Helias 2) ieiunio functi , solo deo alebantur.

1) Exod. 24, 18. 2)1 Reg. 1», 8.

DE RESURRECTION E CAR N IS. 16*

lam lunc enim dedicabatur: non in pane vivit homo, sed in
dei verbo. 1<) Ecce virtutis futurae lineamenta. Nos quo-
que, ut possumtis, os cibo excusamus, etiam sexum a con-
gressione subducimus. Quot spadones voluntarii? quot
virgines Christo maritatae? quot steriles utriusque naturae
infructuosis genitalibus structi? Nam si et hie iam vacare
estetofficiaet emolumenta membrorum temporali vacalione,
ut in temporali dispositione, nec homo tamen minus salvus
cst; proinde homine salvo, et quidera magis tunc ut in
aeterna dispositione, magis non desiderabimus, quae iam
hie non desiderare consuevimus.

62. Sed huic disceptationi finem dominica pronuntiatio
imponit. Erunt, inquit, tanquam angeli. |) Si non nubendo,
quia nec moriendo, ulique nec ulli simili necessitati succi-
dendo corporalis condilionis, quia et angeli aliquando tan¬
quam homines fuerunt edendo et bibendo et pedes lavacro
porrigendo ; humanam enim induerant superficiem , salva
intus substantia propria. Igitur si angeli facti tanquam
homines in eadem substantia spiritus carnalem tractationem
susceperunt, cur non et homines facti tanquam angeli in
eadem substantia carnis spiritalem subeant dispositionem,
non magis sollemnibus carnis obnoxii sub angelico indu-
mento, quam angeli tunc sollemnibus spiritus sub liumano?
Nec ideo non permansuri in carne, quia non et in sollemni¬
bus carnis, cum nec angeli ideo non et in spiritu perman-
serint, quia non et in sollemnibus spiritus. Denique non
dixit: erunt angeli, ne homines negaret, sed: tanquam an¬
geli, ut homines conservaret; non abstulit substantiam, cui
similitudinem altribuit.

63. Resurgit igitur caro, et quidem omnis, et quidem
ipsa, et quidem integra; in deposito est ubicunque apu'd
deum per fidelissimum sequcslrem dei et hominum Iesum
Christum, qui et homini deum et hominem deo reddet, carni
spiritum et spiritui carnem. Utrumque iam in semet ipso
foederavit, sponsam sponso et sponsum sponsae comparavit.
Nam etsi animam quis contenderit sponsam, vel dotis nomine
sequetur animam caro. Non erit anima prostituta, ut nuda
suscipiatur a sponso ; habel instrumentum, habet cullum, babel
mancipium suum carnem, ut collactanea comitabitur. Sed

1) Matth. 4, 4.

2) Matth. 22, 30. Luc. 20, 36

168

DE RESURRECTIONE CARNIS.

caro est sponsa, quae et in Christo Iesu spiritual sponsum
per sanguinem passa est. Huius interitum, quern putas,
secessum scias esse. Non sola aninia seponilur. Habet et
caro secessus suos interim in aquis, in ignibus, in alitibus,
in bestiis; cum in haec dissolvi videtur, velut in vasa trans-
funditur. Si etiam ipsa vasa defecerint, cum de illis quo-
que effluxerit in suam matricem terram, quasi per ambages
resorbetur, ut rursus ex ilia praesentetur Adam auditurus a
domino: ecce Adam quasi unus ex nobis factus est,1) vere
tunc compos mali, quod evasit, et boni, quod invasit. Quid,
anima, invides carni? Nemo tam proximus tibi, quern post
dominum diligas; nemo magis frater tuus, quam quae tecum
etiam in deo nascitur. Tu potius illi exorare debueras re-
surrectionem, per te si forte deliquit. Sed nihil mirum,
si odisti, cuius auclorem quoque respuisti, quam et in Christo
aut negare aul mutare consuesti, proinde et ipsum sermonem
dei, qui caro factus est, vel stilo vel interpretatione cor-
rumpens, arcana etiam apocrypborum superducens, blasphe-
miae fabulas. At eniin deus omnipotens, adversus haec
incredulitatis et perversitatis ingenia providentissima gratia
sua elfundens in novissimis diebus de suo spiritu in omnem
carnem, in servos suos et ancillas,2) et fidem laborantem
resurrectionis carnalis animavit, et pristina instrumenta raa-
nifestis verborum et sensuum luminibus ab omni ambigui-
tatis obscuritate purgavit. Nam quia haereses esse opor-
tuerat, ut probabiles quique manifestarentur, 3) hae autein
sine aliquibus occjisionibus scripturarum audere non poterant,
idcirco pristina instrumenta quasdam materias illis videntur
subministrasse, et ipsas quidem iisdem literis revincibiles.
Sed quoniam nec dissiinulare spiritnm sanctum oportebat,
quominus et huiusmodi eloquiis superinundaret, quae nullis
baereticorum versutiis semina subspargerent, imo et veteres
eorum cespites vellerent, idcirco iam omnes retro ambigui-
tates et quas volunt parabolas aperta atque perspicua totius
sacramenti praedicatione discussit per novam prophetiam de
paracleto inundantem, cuius si hauseris fontes, nullam poteris
sitire doctrinam, nullus te ardor exuret quaestionum, resurre-
ctionem quoque carnis usquequaque potando refrigeraberis.4)

1) Gen. 3, 22. 2) Ioel 3, 1 sq. 3) 1 Cor. 11, 19 4) F.dd.

omnes: refrigerabis.

DE AN IMA.

169

DE ANIMA.

1. De solo censu animae congressus Hermogeni, qua-
tenus et istum ex materiae potius suggestu quam ex dei
flatu constitisse praesumpsit, nunc ad reliqnas conversus
quaesliones, plurimum videbor cum philosophis dimicaturus.
Etiam in carcere Socralis de animae statu velitatum est,
nescio iam hoc primum, an opportuno in tempore magistri,
etsi nihil de loco interest. Quid enim liquido saperet anima
tunc Socratis, iam sacro navigio regresso, iam cicutis da¬
mnation^ exhaustis, iam morte praesente utique consternata
ad aliquem motum1) secundum naturam, aut exsternata,2)
si non secundum naturam ? Quamvis enim placida atque
tranquilla, quam nec coniugis fletus statim viduae nec libero-
rum conspectus exinde pupillorum lege pietatis inflexerat,3)
vel in hoc tamen mota, ne moveretur, ipsa conslantia con-
cussa est adversus inconstantiae concussionem. Quid autem
aliud saperet vir quilihet iniuria damnatus praeter iniuriae
solamen, ncdum philosophus gloriae animal, cui nec conso-
landa est iniuria, sed potius insultanda? Denique post sen-
tentiam obviae coniugi et muliebriter inclamanti: iniuste
damnatus es Socrates, iam et de gratulatione responderat:
volebas autem iuste? Nihil miranduin, si et in carcere le-
mniscatas4) Anyti et Meliti palmas gesliens infringere, ipsa
morte coram, immortalitatem vindicat animae necessaria
praesumptione ad iniuriae frustrationem. Adeo omnis ilia
tunc sapieutia Socratis de industria venerat consultae aequa-
nimitatis, non de (iducia compertae veritatis. Cui enim
veritas comperta sine dco? cui deus cognitus sine Christo?
cui Christus exploratus sine spiritu sancto? cui spiritus
sanctus accommodatus sine fidei sacramenlo? Sane Socrates
facilius diverso spiritu agebatur; siquidem aiunt daemonium
illi a puero adhaesisse, pessimum revera paedagogum, etsi
post deos et cum deis daemonia depulantur penes poetas et

1) Latinius, Pam., Rig. motum, Gel.: modum. 2) l(a Rig.;

antea externum. 3) Plat. Phaed. p. CO. ed. St. 4) Gel.: in-

viacatas, quod Lat. mutavit in lemniscatas.

170

DE AN IMA.

philosophos. Nondura enim Christianae potestatis documenta
processerant, quae vim istam perniciosissimam nec unquam
ionam antiqui erroris artificem, omnis veritatis avocatriceni
sola traducit. Quodsi idcirco sapientissimus Socrates secun¬
dum Pythii quoque daemonis suffragium, scilicet negotium
uavantis socio suo, quanto dignior atque constantior Chri¬
stianae sapientiae adsertio, cuius afHatui tota vis daemonum
cedit? Haec sapicntia de schola coeli deos quidem seculi
negare liberior, quae nullum Aesculapio gallinaceum reddi
iuhens praevarieetur, nec nova inferens daemonia, sed ve-
tera depellens, nec adolescentiam vitians, sed omni bono
pudoris informans, ideoque non unius urbis, sed universi
orbis iniquam sententiam sustinens pro nomine veritatis,
tanto scilicet perosioris, quanto plenioris, ut et mortem non
de poculo per babitum iucundilatis absorbeat, sed de pa-
tibulo et vivicomburio per omne ingenium crudelitatis ex-
hauriat, interea in isto tenebrosiore carcere seculi inter
suos Cehetas et suos Phaedonas, si quid de anima exami-
nandum est, ad dei regulas dirigat. Certe nullum aliuru
potiorem animae demonstratorem, quam auctorem reperiet;
a deo discat, quod a deo habeat, aut nec ab alio, si nec a
deo. Quis enim revelabit, quod deus texit? unde1) scisci-
tandum est? unde et ignorare tutissimum est; praestat per
deum nescire, quia non revelaverit, quam per hominem scire,
quia ipse praesumpserit.

2* Plane non negabimus aliquando philosophos iuxta
nostra sensisse; testimonium est veritatis eventus2) ipsius.
Nonnunquam et in procella confusis vestigiis coeli et freti
aliqui portus oflenditur prospero errore, nonnunquam et in
tenebris aditus quidam et exitus deprehenduntur caeca fe¬
licitate; sed et natura pleraque suggeruntur quasi de publico
sensu, quo animam deus dotare dignatus est. Hunc nacta
philosophia ad gloriam propriae artis inflavit prae studio
(non mirum, si istud ita dixerim) eloquii quidvis struere
atque destruere eruditi magisque dicendo persuadenlis quam
docendo. Formas rebus imponit, eas nunc peraequat nunc
privat, de certis incerta praeiudicat, provocat ad exempla,
quasi comparanda sint omnia, omnia praescribit, proprie-

1) Rig> inde seise, est, undeetc. 2) Cod. Wouw. et Rig.

eventus; cetevi: inventus.

DE AN IMA.

121

tatibus1) etiara inter similia diversis, nihil divinae lieentiae
servat, leges naturae opiniones suas facit; ferrem, si natu-
ralis ipsa, ut compos naturae de conditionis consortio pro-
baretur. Visa est quidem sibi et ex sacris, quas putant,
literis hausisse, quia plerosque auctores etiam deos existi-
mavit antiquitas, nedum divos, ut Mercurium Aegyptiuin,
cui praecipue Plato adsuevit, ut Silenum Phrygem, cui a
pastoribus perducto ingentes aures suas Midas tradidit, ut
Hermotimum,2) cui Clazomenii mortuo templum conlulerunt,
ut Orpheum, utMusaeum, ut Pherecvdem Pythagorae magi-
strum. Quid autem, si philosophi etiam ilia incursaverunt,
quae penes nos apocryphoriim confessione damnantur, cer-
tos nihil recipiendum, quod non conspiret gernianae et ipso
iam aevo pronatae prophetieae paraturae, quando et pseu-
doprophetarura memineriinus et multo prius apostatarum
spirituum, qui huiusmodi quoque ingeniorum calliditate omnem
faciem seculi instruxerint? Postremo si etiam ad ipsos pro-
phetas adisse credibile est indagatorem quemque sapientiae
ex negotio curiositatis, tamen plus diversitatis invenias inter
philosophos quam societatrs, cum et in ipsa societate diver-
sitas eorum deprehendatur; siquidem vera quaeque et con-
sonantia prophelis aut aliunde commendant aut aliorsum
subornant cum maxima iniuria veritatis, quam efficiunt aut
adiuvari falsis aut patrocinari. Hoc itaque eommiserit nos
et philosophos in ista praesertim materia, quod interdum
communes sententias propriis argumentationibus vestiant,
contrariis alicubi regulae nostrae, interdum sententias pro-
prias communibus argumentationibus muniant, consentaneis
alicubi regulae illorum, ut prope exclusa sit veritas a pbi-
losophia per veneficia in illam sua, et ideo utroque titulo
societatis adversario veritatis urgemur et communes sen¬
tentias ab argumentationibus philosophorum liberare et com¬
munes argumentationes a sentenliis eorum separare, revo-
cando quaestiones ad dei literas, exceptis plane quae sine
laqueo alicuius praeiudicii ad simplex testimonium licebit
adsumere, quia et ex aemulis nonnunquam testimonium ne-
cessarium, si non aemulis prosit. Nec ignoro, quanta sit
silva materiae istius apud philosophos pro numero etiam

1) Ita emend. Lat. et Rig.; celeri: propria aetatibus

2) Gel.: Hermippum.

172

DE ANIMA.

ipsorum comraentatorura, quot varietates sententiarum, quot
palaestrae opinionum, quot propagines quaestionuin, quot
implicationes expeditionum. Sed et medicinam inspexi,
sororem, ut aiunt, philosophiae, sibi quoque hoc negotium
vindicantera, ut ad quara magis animae ratio pertinere vi-
deatur per corporis curam. Unde et plurimum sorori re-
fragatur, quod animara quasi corarn in domicilio suo tra-
ctando magis norit. Sed viderit utriusque praestanliae
amhitio. Habuit ot philosophia libertatem ingenii et me-
dicina necessitatem artificii ad extendendos de anima re-
tractatus; late quaeruntur incerta, latius disputantur prae-
sumpta. Quanta dilBcuItas probandi, tanta operositas sua-
dendi, ut merito Heraclitus ille tenebrosus vastiores cali-
gines animadvertens apud examinatores animae taedio quae-
stionuin pronuntiarit, terminos animae nequaquam invenisse
omnem viam ingrediendo, Christiano auteni paucis ad scien-
tiam huius rei opus est; nam et certa semper in paucis,
et amplius illi quaerere non licet, quam quod inveniri licet;
infinitas enim quaestiones apostolus prohibet. Porro non
amplius inveniri licet, quam quod a deo discitur; quod autem
a deo discitur, totum est.

3. Atque utinam nullas haereses oportuisset existere,
ut probabiles quique emicarent;2) nihil omnino cum philo-
sopbis super anima quoque experiremur, patriarchis, ut ita
dixerim, haerelicorum; siquidem et ab apostolo 3) iam tunc
philosophia concussio veritatis providebatur; Athenis enim
expertus linguatam civitatem, cum omnes illic sapientiae
atque facundiae caupones degustasset, inde conccpit prae-
monitorium illud edictum. Proinde enim et animae ratio
per philosophatas doctrinas hominum miscentes aquas vino:4)
alii immortalem negant animam, alii plusquam immortalem
affinnant, alii de substantia, alii de forma, alii de unaqua-
que dispositione disceptant; hi statum eius aliunde ducunt,
hi exitum aliorsum abducunt, prout aut Platonis honor aut
Zenonis vigor aut Aristotelis tenor aut Epicuri stupor aut
Heraclili moeror aut Empedoclis furor persuaserunt. De-
liquit, opinor, divina doctrina ex Iudaea5) potius quam ex
Graecia oriens. Erravit et Christus piscatores6) citius

1) 1 Tim. 1, 4. 2) ICor. 11, 19. 3) Col. 2, 8. 4) Ies. 1, 22.

5) Ies. 2, 3. 6) Matlh. 4, 19.

DE AN IMA.

173

quara sophistas ad praeconium emittens. Si qua igitur in
hunc modum de nidoribus philosophiae candidum et purum
aerem veritatis infuscant, ea erunt Christianis enubilanda et
percutientibus argumentationes originates, id est philoso-
phicas, et opponentibus definitiones coelestes, id est donii-
nicas, ut et ilia, quibus ethnici a philosopbia capiuntur,
destruantur, et haec, quibus fidcles ab haeresi concutiuntur,
retundantur, una iain eongressione decisa adversus Hermoge-
nem, ut praefati surnus, quia animam ex dei flatu, non ex
materia vindicamus, muniti et illic divinae determinationis
inobseurabili regula: et flavit, inquit, deusdlatum vitae in
faciem hominis, et factus est homo in animam vivam,1)
utique ex dei flatu. De isto nihil amplius revolvenduin;
habet suum titulum, et suum haereticum. Ceteris hinc
exordium inducam.

4. 2) Post definitionem census quaestionem status pa-
titur. Consequens enim est, ut ex dei flatu animam professi,
initium ei deputemus. Hoc Plato excludit, innatam et in-
fectam animam volens, 3) et natam autem docemus et factam
ex initii constitutione. Nec statim erravimus utrumque
dicentes, quia scilicet aliud sit natum, aliud factum, utpote
illud animalibus competens. Differentiae autem sua habendo
loca et lempora, habent aliquando et passivitatis commercia.
Capit itaque et facluram dici generari, pro inesse poni, 4)
siquidem omne, quod quoquo modo accipit esse, generatur.
Nam et factor ipse parens facti potest dici; sic et Plato
ntitur. Igitur quantum ad fidem nostram factae nataeve
animac, depulsa est philosophi opinio auctoritate prophctiae
quoque.

5* Accerserit Eubulum aliquem et Critolauin et Xe-
nocratem, et isto in loco amicum Platonis Aristotelem.
Fortasse an exstruentur magis ad auferendam animae cor-<
pulentiam, si nos alios e contrario inspexerint et quidcm
plures corpus animae vindicantes. Nec illos dico solos,
qui earn de manifestis corporalibus eflingunt, ut Hippar-

1) Gen. 2, 7. 2) Quae sequuntur, 4 — !)., in Rlien. et Gelenii

edd. inscripta sunt : Dc substantia animae, et an corporalis.

3) Platonis Phaedr. p. 245 ed. Steph. Cic. Tusc. 1, 23. Sonin. Scip. 8 sq.

4) Ed. Fran, factu ram pro nasci poni, cod. Wouw. et Iun. fac t.
pro inesse poni; aut vv. dici generari, aut vv. pro inesse
poni videntur spuria esse.

174

DE AN IMA.

chus et Heraclitus ex igni, ut Hippon et Thales ex aqua,
ut Empedocles et Critias ex sanguine, ut Epicurus ex atomis,
si et atomi corpulentias de coitu suo cogunt, ut Critolaus
et Peripatetici eius ex quinta nescio qua substantia, si et
ilia corpus, quia corpora includit; sed etiam Stoicos1) allego,
qui spiritual praedicantes animam paene nobiscum, qua pro¬
ximo inter se flatus et spiritus, tamen corpus animam facile
persuadebunt. 2) Denique Zeno 3) consitum spiritum defi-
niens animam, hoc modo instruit. Quo, inquit, digresso
animal emoritur, corpus est; consito autem spiritu digresso
animal emoritur, ergo consitus spiritus corpus est; consitus
autem spiritus amma est, ergo corpus est anima. Vult et
Cleanthes 4) non solum corporis lineamentis, sed et animae
nolis similitudinem parentibus in filios respondere, de spe-
culo scilicet morum et ingeniorum et affectuum, corporis
autem similitudinem et dissimilitudinem capere et animam..
Itaque corpus similitudini vel dissimilitudini obnoxium. Item
corporalium et incorporalium passioncs inter se non com-
municare. Porro et animam compati corpori, cui laeso
ictibus, vulneribus, ulceribus condolescit, et corpus animae,
cui afflictae cura, angore, amore cohaerescit per detrimen-
tum socii vigoris, cuius pudorem et pavorem rubore atque
pallore testetur. Igitur anima corpus ex corporalium pas-
sionum comniunione. Sed et Chrysippus5) manum ei por-
rigit, constituens corporalia ab incorporalibus derelinqui
omnino non posse, quia nec contingantur ab eis, (unde et
Lucretius:6) tangere enim et tangi, nisi corpus, nulla potest
res,) derelicto autem corpore ab anima affici morte. Igitur
corpus anima, quae nisi corporalis corpus non derelinqueret.

6. Iiaec Platonici subtilitate potius quam veritate eon-
turbant. Omne, inquiunt, corpus aut animale sit necesse est
aut inanimate. Et siquidem inanimale est, extrinsecus mo-
vebitur, si vero animale, intrinsecus. Anima autem nec
extrinsecus movebilur, ut quae non sit inanimalis, nec in¬
trinsecus, ut quae ipsa potius moveat corpus. Itaque non
videri earn corpus, quae non corporalium forma ex aliqua
regione moveatur. Ad hoc nos mirabimur incongruentiam

1) Senecae epp. 106. 2) Cf. lib. de carne Cbr. c. 11. 3)

Diog. Laert.7, 156. 4) Neinesius de iiat.lioin.p.33.76.ed.MaUhaet.

5) ib. p, 34. 81. 6) Lucr. 1, 305.

DE AN IMA.

175

primo definitionis provocantis ad ea, quae in animam non
conveniunt. Non enim potest anima animale corpus dici
aut inanimale, cum ipsa sit, quae aut faciat corpus animale,
si adsit, aut inanimale, si absit ab illo. Itaque quod facit,
non potest esse ipsa, ut dicatur animale vel inanimale.
Anima enim dicitur substantiae suae nomine. Quodsi non
capit animale corpus dici aut inanimale, quod est anima,
quomodo provocabilur ad animalium et inanimalium cor-
porum formam? Dehinc si corporis est moveri extrinsecus
ab aliquo, ostendimus autem supra moveri animam et ab
alio, cum vaticinalur, cum furit, utique extrinsecus, cum
ab alio, merito, quod movebitur extrinsecus ab alio, secun¬
dum exempli propositionem corpus agnoscam. Enimvero
si ab alio moveri corporis est, quanto magis movere aliud?
Anima autem movet corpus, et conatus eius extrinsecus
foris parent. Ab ilia est enim impingi et pedes in incessum
et inanus in contactum et oculos in conspectum et linguanx
in effatum, velut sigillario motu superficiem intus agitante.
Unde haec vis 1 ) incorporali animae? unde vacuae rei solida
propellere? Sed quomodo divisi videntur in homine sensus
corporales et intellectuales? Corporalium aiunt rerum qua-
litates, ut terrae, ut ignis, corporalibus sensibus renuntiari,
ut tactui, ut visui,2) incorporalium vero intellectualibus
conveniri, ut benignitatis, ut malignitatis. Itaque incor-
poralem esse animam constat, cuius qualitates non cor¬
poralibus, sed intellectualibus sensibus comprehendantur.
Plane, si non huius definitionis gradum exclusero. Ecce
enim incorporalia ostendo corporalibus sensibus subiici, so-
num auditui, colorem conspectui, odorem odoratui, quorum
exemplo etiam anima corpori accedit, ne dicas idcirco ea
per corporales renuntiari sensus, quia corporalibus accedant.
Igitur si constat incorporalia quoque a corporalibus com-
prehendi, cur non et anima, quae corporalis, ab incorpora-
libus renuntietur? Certe definitio exclusa sit. De insigniori-
bus argumentationibus erit etiam ilia, quod omne corpus
corporalibus ali iudicant, animam vero ut incorporalem in-
corporalibus, sapientiae scilicet studiis. Sed nec hie gra-
dus stabit, etiam Sorano mcthodicae medicinae inslructissimo

1) Sic Lat. et Rig.; cett'ii: visio.

visu.

2) Rig. ut tact ii, ut

176

DE AN IMA.

auctore respomlente aniraam corporalibus quoque ali, de-
nique deficientem a cibo plerumque fulciri. Quidni? quo
ademplo in totum dilabitur ex corpore. Ita etiam ipso
Soranus, plenissimc super anima commentatus quatuor vo-
Iuminibus et cum omnibus pbilosophorum sententiis expertus,
corporalem animae substantiam vindicat, etsi illam immor-
talitate fraudavit. Non enim omnium est credere, quod
Christianorum est. Sicut ergo Soranus ipse rebus ostendit
animam corporalibus ali, proinde et philosophus exhibeat
illam incorporalibus pasci. Sed nemo unquam cunctanti de
exitu animae mulsam aquam de eloquio Platonis infudit aut
micas de minutiloquio Aristotelis infersit. Quid autem facient
tot ac tantae animae rupicum et barbarorum, *) quibus ali—
inenta sapientiae desunt, tamen indocta prudentia pollent,
et sine academiis et porticibus Atlicis et carceribus Socratis,
denique ieiunantes a pbilosopbia nihiloininus vivunt? Non
enim substantiae ipsi alimenta proficiunt studiorum, sed di-
sciplinae, quia nec opimiorem animam efficiunt, sed orna-
tiorem. Bene autem, quod et artes Stoici corporales affir¬
mant. Adeo sic quoque anima corporalis, si et artibus ali
creditur. Sed enormis intentio philosophiae solet plerum¬
que nec prospicere pro pedibus. Sic Thales in puteum.
Solet et sententias suas non intelligendo valetudinis cor-
ruptelam suspicari. Sic 1 2) Chrysippus ad elleboruin. Tale
aliquid opinor ei accidit, quum duo in unum corpora ne-
gavit, alienatus a prospectu et recogitatu praegnanlum, quae
non singula quotidie corpora, sed et bina et terna in unius
uteri ambitu perferunt. Invenitur etiam in iure civili Graeca
quaedam quinionem enixa filiorum, seme! omnium mater,
unici fetus parens mulliplex, unici uteri puerpera numerosa,
quae tot stipata corporibus, paene dixerim populo, sextum
ipsa corpus fuit. Universa conditio testabitur corpora de
corporibus processura iarn illic esse, unde procedunt. Se¬
cundum sit necesse est, quod ex alio sit. Nihil porro ex
alio est, nisi dum gignitur, sed tunc duo sunt.

7. Quantum ad philosophos satis haec, quia quantum
ad nostros ex abundanti, quibus corporalitas animae in ipso

1) Rig. cum Pitlioeo: karonum, sed in cod. Agob. ceterisque

edd. barbarorum. 2) D. Heraldus emend. Scit Thales —
Scit Chrys.

DE AN IMA.

177

evangelio1) relucebit. Dolet apud inferos anima cuiusdam,
et punitur in flamma, et cruciatur in ling.ua, et de digito
animae felicioris imqlorat solatium roris. Imaginem exi-
stimas exitum ilium pauperis laetantis et divitis moerentis?
et quid illic Lazari nomen, si non in veritate res est? Sed
etsi imago credenda est, testimonium erit veritatis. Si
enim non haberet anima corpus, non caperet imago animae
imaginem corporis, nec mentirelur de corporalibus membris
scriptura, si non erant. Quid est autem illud, quod ad in-
ferna transfertur post divortium corporis, quod detinetur
illic, quod, in diem iudicii reservatur, ad quod et Christus
moriendo descendit? puto, ad animas patriarcharum. Sed
quamobrem, si nihil anima detinet sub terris? Nihil enim,
si non corpus; incorporalitas enim ab omni genere custodiae
libera est, imnmnis a poena et a fovela. Per quod enim
punitur aut fovetur, hoc erit corpus; reddam de isto plenius
et opportunius. Igitur si quid tormenti sive solatii aniina
praecerpit in carcere seu diversorio inferum, in igni vel in
sinu Abrahae, probata erit corporalitas animae. Incor¬
poralitas enim nihil patitur, non habens, per quod pati possit;
aut si habet, hoc erit corpus. In quantum enim omne cor-
porale passibile est, in tantum, quod passibile est, corpo-
rale est.

8. Abruptum alioquin et absurdum idcirco quid de
corporalium eximere censu, quia ceteris corporalibus exemplis
non adaequet, ubi proprietatum privata discrimina, per quae
magnificentia auctoris ex operum eorundem diversitate signa-
tur, ut sint tam discreta quam paria, tam arnica quarn et
aemula, siquidem et ipsi philosophi ex contrariis universa
conslare condicunt secundum amicitiam et inimicitiain Em-
pedoclis. Sic igitur etsi corporalia incorporalibus obiacent,
ipsa quoque ita inter se differunt, ut differentia species eorum
ampliet, non genus mutet, ut sint corporalia, sic mnlta in
dei gloriam, dum varia, sic varia, dum diver'sa, sic diversa,
dum his alii qualitatum sensus, alii illis, dum his alia ali-
menta, alia illis, dum haec invisihilia, ilia visibilia, dum
haec gravia, ilia levia. Aiunt enim et idcirco animam in-
corporalem renuntiandam, quia digressa ea graviora cffician-
tur corpora defunctorum, cum leviora esse deberent, unius

1) Luc. 1C, 23 sqq.
Tertull. IV.

178

DE AN IMA.

corporis pondere exempto, si anima corpus. Quid enim,
inquit Soranus, si mare negent corpus, quia extra mare
immobilis et gravis navis efficitur? Quanto ergo validius
corpus animae, quod tanti postea ponderis corpus levissima
mobilitate circumfert? Ceterum est1) invisibilis anima et
pro conditione corporis sui et pro proprietate substantiae
et pro natura etiam eorum, quibus invisibilis esse sortita
est. Solem noctuae nesciunt oculi, aquilae ita sustinent,
ut natorum suorum generositatem de pupillarum audacia
iudicent, alioqui non educabunt, ut degenerem, quern solis
radius averterit. Est ideo alteri quid invisibile% alteri non,
quod non ideo incorporate sit, quia non ex aequo vis valet.
Sol enim corpus, siquidem ignis; sed quod aquila confiteatur,
neget noctua, non tamen praeiudicans aquilae; tantundem
et animae corpus invisible carni, si forte, spiritui vero
visibile. Sic Ioannes in spiritu dei factus animas martyrum
conspicit. 2)

9. 3) Quum animae corpus adserimus propriae qua-
litatis et sui generis, iam haec conditio proprietatis de ce¬
teris accidentibus corpulentiae praeiudicavit, aut haec adesse
ei, quam corpus ostendimus, sed et ipsa sui generis pro cor¬
poris proprietate, aut etsi non adsint, hoc esse proprietatis,
non adesse corpori animae, quae corpol’ibus ceteris adsint.
Et tamen non inconstanter profitebimur sollemniora quaeque
et omnimodo debita corpulentiae adesse animae quoque, lit
habitum, ut terminum, ut illud trifariam distantium, 4) longi-
tudinem dico et latitudinem et sublimitatem, quibus metan-
tur corpora philosophi. Quid nunc quod et efbgiem animae
damus, Platone5) nolente, quasi periclitetur de animae im-
mortalitate? Omne enim effigiatum compositum et struetilc
affirmat; dissolubile autem omne composititium et structile ;
sed animam immortalem. Igitur indissolubilem, qua im-
mortalem, et ineffigiatam, qua indissolubilem. Ceterum
composititiaui et structilem, si effigiatam, tamquam alio earn
modo effigians intellectualibus formis, pulchram iustitia et
disciplinis philosophiae, deformem vero contrariis artibus.

1) Lat. etRig. est; ceteri: etsi. 2) Apoc. 6, 9. 3) Hoc

caput in Rben. et Gel. cdd. inscriptum est: De effigie animae.

4) Cod. Agob., Gel. et ed. Fran, distantium; cod. Ura. et Rig. di-
stautivum (diamjfiaTixov) ;■ cod. Wouw. distentivum. 5) Plat.

Pbaed. p. 105 sq.

DE AN IMA.

179

Sed nos corporales quoque illi inscribimus lineas, non tan-
tum ex fiducia corporalitatis per aestimationem, veruin et
ex constantia gratiae per revelationem. Nam quia spiritalia
charismata agnoscimus, post Ioannem quoque prophetiam
meruimus et consequi. Est hodie soror apud nos revela-
tionum charismata sortita, quas in ecclesia inter dominica
sollemnia per exstasin in spiritu patitur; conversatur cum
angelis, aliquando etiam cum domino, et videt et audit sa-
cramenta, et quorundam corda dignoscit, et medicinas de-
siderantibus submittit. Iam vero prout scripturae leguntur
aut psalmi canuntur aut allocutiones proferuntur aut peti-
tiones delegantur, ita inde materiae visionibus subministran-
tur. Forte nescio quid de auima disserueramus, cum ea
soror in spiritu esset. Post transacta sollemnia dimissa
plebe, quo usu solet nobis renuntiare quae viderit, (nam et
diligentissime digeruntur, ut etiam probentur,) inter cetera,
inquit, ostensa est mihi anima corporaliter, et spiritus vide-
batur, sed non inanis et vacuae qualitatis, imo quae etiam
teneri repromitteret, tenera et lucida et aerii coloris, et
forma per omnia humana. Haec visio est. Deus testis
et apostolus A) charismatum in ecclesia futurorum idoneus
sponsor; tu nisi res ipsa de singulis persuaserit, ne eredas.1 2)
Si enim corpus anima, sine dubio inter ilia, quae supra
sumus professi. Proinde et coloris proprietas omni corpori
adhaeret; quem igitur alium animae aestimabis colorem,
quam aerium ac lucidum? non ut aer sit ipsa substantia eius,
etsi hoc Aenesidemo visum est etAnaximeni, puto secundum
quosdam et Heraclito, nec ut lumen, etsi hoc placuit Pon-
tico Heraclidi. Nam et cerauniis gemmis non ideo sub¬
stantia ignita est, quod coruscent rutilato rubore,, nec beryllrs
ideo aquosa materia est, quod fluctuent colato nitore. Quanta
enim et alia color sociat, natura dissociat? Sed quoniam
omne tenue atque perlucidum aeris aeraulum est, hoc erit
anima, qua flatus est et spiritus tradux, siquidem prae ipsa
tenuitatis subtilitate de fide corporalitatis periclitatur. Sic
et elfigiem de sensu iam tuo concipe, non aliam animae
humanae deputandam praeter humanam, et quidem eius cor¬
poris, quod unaquaeque circumtulit. Hoc nos sapere in-

1) ICor. 12, 1 sqq. 2) Rig. Hoc visio, et deus — tu nec

si res ipsa de sing, persuaserit, eredas?

12*

180

DE AN IMA.

terini primordii contemplatio inducat. Recogita enira, cum
deus flasset in faciem hominis flatum vitae, et factus esset
homo in animam vivam, totum utique per faciem statim
flatum ilium in interiora transmissum et per universa cor¬
poris spatia diffusum simulque divina aspiratione dcnsatum
omni intus linea expressum esse, quarn densatum impleverat,
et velut in forma gelasse. Inde igitur et corpulentia animae
ex densatione solidata est et effigies expressione formata.
Hie erit homo interior, alius exterior, dupliciter unus, habens
et ille oculos et aures suas, quibus Paulus1) dominum au-
dire et videre debuerat, habens et ceteros artus, per quos
et in cogitatibus utitur et in somniis fungitur. Sic et diviti
apud inferos lingua est, et pauperi digitus, et sinus Abra-
hae.'2) Per has lineas et animae martyTum sub altari in-
telliguntur. 3) A primordio enim in Adam concreta et con-
figurata corpori anima, ut tolius substantiae, ita et condi-
tionis istius semen efficit.

10. 4) Pertinet ad statum fidei simplicem animam de-
tCrminare secundum Platonem, 5) id est, uniformem duntaxat
substantiae nomine. Viderint artes et disciplinae, viderint
et haereses. 6) Quidam enim volunt aliam illi substantiam
naturalem inesse spiritum, quasi aliud sit vivere, quod venit
ab anima, aliud spirare, quod fiat a spiritu. Nam et ani-
malibus non omnibus utrumque adesse: pleraque enim vivere
solummodo, non etiam spirare, eo quod non babeant organa
spiritus, pulmones et arterias. Quale est autem in exami
natione humanae animae culicis atque formieae argumenta
respicere, quando et vitalia pro cuiusque generis dispositione
omnibus propria animalibus lemperaverit artifex deus, ut
nulla inde coniectura captanda sit? Nam neque homo, si
pulmonibus et arteriis structus est, idcirco aliunde spirabit,
aliunde vivet, neque formica, si membris huiusmodi caret,
idcirco negabitur spirare, quasi solummodo vivens. Cui
vero tantum patuit in dei opera, ut alicui haec deesse prae-
sumpserit? Herophilus ille medicus aut lanius, qui sexcen-

1) Edd. omnes: populus dominum aud.; cod. Agob. popu-

1 u s domino au d. ; cod. Urs. : Paulus dominum aud. Cf. 2Cor.

12,2—4. 2) Luc. 16, 23 sq. 3) Apoc. 6, 9. 4) Cap. 10. et

11. in ed. Gel. inscripta sunt: IJnum esse animam et spiritum.

5) Plat. Pliaed. p. 80. 6) Praeter Wouw. et Rig. edd. omnes:

effigies.

DE AN IMA.

181

tos exsecuit, ut naturam scrutaretur, qui horninem odit, ut
nosset, nescio an omnia interna eius liquido explorarit, ipsa
morte mutante, quae vixerant, et morte non simplici, sed
ipsa inter arlificia exsectionis errante.1) Philosophi pro
certo renuntiaverunt culieibus et formicis et tineis deesse
pulmones et arterias. Die mihi, inspector curiosissime,
oculos babent ad videndum? Atquin et pergunt, quo volunt,
et vitant et appetunt, quae videndo sciunt. Designa oculos,
denota pupillas. Sed et exedunt tineae. Demonstra man-
dibulas, 2) deprome genuinos. Sed et personant culices,
ne in tenebris quidem aurium caeci. Tubam pariter et lan-
ceam3) oris illius ostende. Quodvis animal unius licet
puncti aliquo alatur necesse est. Exhibeas pabuli trans-
mittendi, decoquendi defaecandique membra. Quid ergo
dicemus? Si per haec vivitur, erunt haec in omnibus uti-
que, quae vivent, etsi non videntur, etsi non apprebendun-
tur pro mediocritate. Hoc magis credas, si deum recogites
tantum artificem in modicis, quantum et in maximis. Si
vero non putas capere tarn minuta corpuscula dei ingenium,
sic quoque magnificentiam eius agnoscas, quod modicis ani-
malibussine necessariis iqembris nihilominus vivere instruxe-
rit, salvo etiam visu sine oculis et esu sine denticulis et
digestu sine alveis, quemadmodum et iucedunt quaedam sine
pedibus manante impetu, quod angues, et insurgenle conatu,
quod vermes, et spumante reptatu, quod Iimaces. Ita et
spirari cur non putes sine pulmonum follibus et sine fistulis
arteriarum, ut pro magno amplectaris argumento, idcirco
animae humanae spiritum accederc, quia sint, quae spiritu
careant, et idcirco ea spiritu carere, quia flaturalibus ar-
tubus structa non sint? Vivere sine spiritu existimas ali-
quid, spirare sine pulmonibus non putas? Quid est, oro te,
spirare? flatum, opinor, ex semet ipso agere. Quid est non
vivere? flatum, opinor, ex semet ipso non agere. Hoc enim
respondere debebo, si non idem est spirare, quod vivere.
Sed mortui erit non agere flatum; ergo viventis est agere
flatum. Sed et spirantis est agere flatum; ergo et spirare
viventis est. Ulrumque si sine anima decurrere potuisset,

1) Praeter Rig. edd. ornnes: errante, s philosophi. 2) Iun.

emend, mandibula (yarvoi/iara). 3) Sic e cod. Agob. emend.

Rig.; ceteri: hianliam.

183

DE ANIMA.

non fuisset animae spirare, sed solummodo vivere. At enim
vivere spirare est, si et spirare vivere. Sic ergo totura
hoc et spirare et vivere eius est, cuius et vivere, id est
animae. Denique si separas spirilum et animam,1) separa
et opera; agant in discrete aliquid ambo, seorsum anima,
seorsum spiritus; anima sine spiritu vivat, spiritus sine anima
spiret; alterum relinquat corpora, alterum remaneal, mors
et vita conveniant. Si enim duo sunt anima et spiritus,
dividi possunt, ut divisione eorum alterius discedentis, alte-
rius manentis, mortis et vitae concursus eveniat. Sed nullo
inodo eveniet; ergo duo non erunt, quae dividi non possunt,
quae dividi possent, si fuissent. Sed licet et duo esse con-
creta. Sed non erunt 2) concreta, si aliud est vivere, aliud
spirare. Distinguunt substantias opera. Et quanto nunc
firmius est, ut unum credas, cum distantiam non das, utipsa
sit anima spiritus, dum ipsius est spirare, cuius et vivere?
Quid enim, si diem aliud liaberi velis, aliud lucem, quae
accidat diei, cum dies ipsa lux sit? Plane erunt et alia
genera lucis, ut ex ignium ministerio. Erunt enim et aliae
spiritus species, ut ex deo, ut ex diabolo. Ita cum de
anima et spiritu agitur, ipsa erit anima spiritus, sicut ipsa
dies lux. Ipsum est enim quid, per quod est quid.

11. Sed ut animam spiritum dicam, praesentis quae-
stionis ratio compellit, quia spirare alii substantiae adscri-
bitur. Hoc dum animae vindicamus, quam uniformem et
simplicem agnoscimus, spiritum necesse est certa conditione
dicamus, non status nomine, sed actus, nec substantiae ti-
tulo, sed operae, quia spirat, non quia spiritus proprie est,
nam et flare spirare est. Ita et animam, quam flatum ex
proprietate defendimus, spiritum nunc ex ueccssitate pro-
nuntiamus. Ceterum adversus Hermogenem, qui earn ex
materia, non ex dei flatu contendit, flatum proprie tuemur.
Ille enim adversus ipsius scripturae fidem flatum in spiritum
vertit, ut, dum incredibile est spiritum dei in delictum et
mox in iudicium devenire, ex materia potius anima credatur
quam ex dei spiritu. Idcirco nos et illic flatum earn de¬
fendimus, non spiritum, secundum scripturam et secundum

1) Ita cod. Wouw. et Rig. ; ceteri: separas spiritum, na-
turam separa etc. 2) Ita ed. Rig.; in ceteris edd. vv. quae

dividi possent — non erunt desiderantur.

DE AN IMA.

183

spiritus distinctionem, et hie spiritum ingratis pronuntiamus
secundum spirandi et flandi eonditionem, illic de substantia
quaestio est, spirare enim substantiae actus est. Nec diutins
de isto, nisi propter haereticos, qui nescio quod spiritale
semen infulqiunt animae de Sophiae matris occulta liberali-
tate collatum ignorante factore; quum scriptura factoris
magis dei sui conscia nihil amplius promulgaverit, quam
deum flantem in faciem hominis flatum vitae et hominem
factum in animam vivam, per quam exinde et vivat et spi-
ret, satis declarans diflerentias spiritus et animae in sequen-
tibus instrumentis, ipso deo pronuntiante : spiritus ex me
prodivit, et flatum omnem ego feci. *) Et anima enim flatus
factus ex spiritu. Et rursus: qui dedit flatum populo super
terram et spiritum calcantibus earn. 2) Primo enim anima,
id est flatus, populo in terra incedenti, id est in carne car-
naliter agenli, postea spiritus eis, qui terram calcant, id est
opera carnis subigunt, quia et apostolus non primum quod
spiritale est, sed quod animate, postea spiritale. Nam etsi
Adam statim prophetavit magnum illud sacramentum in Chri¬
stum et ecclesiam: hoc nunc os ex ossibus meis, et caro
ex carne mea; propter hoc relinquet homo patrem et ma-
trem, et adglutinabit se uxori suae, et erunt duo in unam
carnem:3) accidentiam spiritus passus est; cecidit enim
exstasis super ilium, sancti spiritus vis operatrix prophetiae.
Nam et malus spiritus accidens res est. Denique Saulem
tam dei spiritus postea vertit in aliuin virum, id est in pro-
pheten, cum dictum est: quid hoc filio Cis? an et Saul in
prophetis?4) quam et malus spiritus postea evertit in alium
virum, in apostatam scilicet. ludam quoque aliquamdiu
cum electis deputatum usque ad loculorum officium, etsi
iam fraudatorem, traditorem tamen nondum, postea diabolus
intravit. Igitur si neque dei neque diaboli spiritus ex na-
tivitate conseritur animae, solam earn constat ante eventum
spiritus utriusque; si solam, et sirnplicem et uniformein sub¬
stantiae nomine, atque ita non aliunde spirantera quam ex
substantiae suae sorte.

12. 5) Proinde et animum, sive mens est, vovg apud
Graccos, non aliud quid intelligimus, quam suggestum ani-

1) les. 57, 16. 2) les. 42, 5. 3) Eph. 5, 31 sq. Gen. 2, 24 gq.

4) 18am. 10, 12. 5) Cap. 12.13. et 14. in Rhcn. et Gel. edd. inscripta

sunt: Non separari animam et animum.

184

DE ANIM'A.

inae ingenitum et insitum et nativitus propriura, quo agit,
quo sapit, quern secum habens ex semet ipsa se coramoveat
in seinet ipsa, atque ita moveri videatur ab illo tanquara
substantia alia, ut volunt, qui etiara universitatis motatorera
animum decernunt, ilium deum Socratis, ilium Valentini
Monogenem ex patre fiv&cp et matre oiyrj, *) quamvis Ana-
xagorae turbata sententia est. Initium enim omnium com-
mentatus animum, ut universitatis oscillum de illius axe
suspendens, purumque eum affirinans et simplicem et incommi-
scibilem, hoc vel maxime titulo segregal ab animae commi-
stione, et tamen eundem alibi animam edicit. Hoc etiam
Aristoteles denotavit, nescio an sua paratior implere, quam
aliena inanire. Denique et ipse definitionem animi quum
differret, interim alterum animi genus pronuntiavit, ilium
divinum, quern rursus et impassibilem subostendens, abstulit
et ipse eum a consortio animae. Cum enim animam pas-
sibilem constet eorum, quae sortita est pati, aut per animum
<5t cum animo patietur, (si concreta est animo, non potest
animus impassibilis induci,) aut si non per animum, nec cum
animo patietur anima, non erit concreta illi, cum quo nihil
et qui nihil patitur. Porro si nihil per ilium et cum illo
anima patietur, iam nec sentiet nec sapiet nec movebitur
per ilium, ut volunt. Nam et sensus passiones facit Ari¬
stoteles. Quidni? et sentire enim pati est, quia pati sentire
est, proiude et sapere sentire est, et moveri sentire est, ita
totum pati est. Videmus autem nihil istorum animam ex-
periri, ut non et animo deputetur, quia per ilium et cum
illo transigitur. lam ergo et commiscibilis est animus ad-
versus Anaxagoram, et passibilis adversus Aristotelem. Ce-
terum si discretio admittitur, ut substantia duae res sint,
animus atque anima, alterius erit et passio et sensus et sapor
omnis et actus et motus, alterius autem otium et quies
et stupor et nulla iam caussa, et aut animus vacabit aut
anima. Quodsi constat ambobus haec omnia reputari, ergo
unum erunt utrumque, et Democritus obtinebit differentiam
tollens, et quaeretur, quomodo unum utrumque, ex duarum
substantiarum confusione, an ex unius dispositione. Nos

1) Gel. el q ?/' v rj , ed. Fran. Iwol?, Iunius coni. sed

cod. YVouw. ai'yflf Rig. Sige.

D E A N I M A. 185

autem animum ita dicimus animae concreturu, non ut sub¬
stantia alium, sed ut substantiae officiuin.

13. Ad hoc dispicere superest, principalitas ubi sit,
id est, quid1) cui praeest, ut cuius principalitas apparuerit,
ilia sit substantiae massa, id autem, cui massa substantiae
praeerit, in officium naturale substantiae deputetur. Enim-
vero quis non animae dabit suminam omnem, cuius nomine
totius hominis mentio titulata est? Quantas animas pasco,
ait dives, non animos, et animas salvas optat gubernator,
non animos, et rusticus in opere, et in proelio miles animam
se, non animum, ponere affirmat. Cuius nomiuatiora peri-
cula aut vota sunt, animi an animae? Quid autem agere
dicuntur moribundi, animum an animam? Ipsi postremo
philosophi ipsique medici, quamvis de animo quoque dispu-
tarent, faciem tamen operis frontemque materiae, de anima
unusquisque proscripsit. Ut autem et a deo discas, animam
deus semper alloquitur, animam compellat atque advocat,
ut animum sibi advertat. Illam salvam venit facere Christus,
illam perdere in gehennam comminatur, illam pluris fieri
vetat, illam et ipse bonus pastor pro pecudibus suis ponit.
Habes animae principalitatem, babes in ilia et substantiae
unionem, cuius intelligam instrumentum esse animum, non
patrocinium.

14. Singularis alioquin et simplex et de suo tota est
non magis instructilis aliunde quam divisibilis ex se, quia
nec dissolubilis. Si enim structilis et dissolubilis, iam non
immortalis. Itaque quia iam non mortalis, neque dissolubilis
neque divisibilis. Nam et dividi dissolvi est, et dissolvi
inori est. Dividitur autem in partes, nunc in duas a Platone,
nunc in tres a Zenone, nunc in quinque et in sex a Pa-
naetio, et in septem a Sorano, etiam in octo penes Chry-
sippum, etiam in novem penes Apollophanem, sed et in
decern apud quosdam Stoicorum, et in duas amplius apud
Posidonium, qui a duobus exorsus titulis, principali, quod
aiunt t/ye^onxov, et a rationali, quod aiunt Xoyix'ov, in duo-
decim2) exinde prosecuit; ita in alias ex aliis species di-
vidunt animam. Huiusmodi autem non tain partes animae
habebuntur, quam vires et elficaciae et operae, sicut de

l) Rig. quid; cetcri: qui. 2) Gel. iu decern et »e-

ptem; Pain. coni, in duodecini, lunius: in decern.

186

DE AN IMA.

quibusdam et Aristoteles iudicavit. Non enim membra sunt
substantiae animalis, sed ingenia, ut molorium, ut actorium,
ut cogitatorium, et si qua in hunc modum distinguunt, ut
et ipsi illi quinque notissimi sensus, visus, auditus, gustus,
tactus, odoratus. Quibus omnibus etsi certa singulis domi-
cilia in corpore determinaverunt, non idcirco haec quoque
distributio animae ad animae sectiones pertinebit, quando
ne ipsum quidem corpus ita dividatur in membra, ut isti
volunt animam. Atquin ex multitudine membrorum unum
corpus efficitur, ut concretio sit potius ipsa divisio. Specta
portentosissimam Arehimedis munificentiam, organum bvdrau-
licum dico, tot membra, tot partes, tot compagines, tot
itinera vocum, tot compendia sonorum, tot commercia mo-
dorum, tot acies tibiarum, et una moles erunt omnia. Sic
et spiritus, qui illic de tormento aquae anhelat, non ideo
separabitur in partes, quia per partes administratur, sub¬
stantia quidem solidus, opera vero divisus. Non longe hoc
exemplum est a Stratone et Aenesidemo et Heraclito; nam
et ipsi uiiitatem animae tuentur, quae in totum corpus
diffusa, et ubique ipsa velut flatus in calaino per cavernas,
ita per sensualia variis modis emicet, non tarn concisa quani
dispensata. Haec omnia quibus titulis nuncupentur, et qui¬
bus ex se divisionibus deriventur, et quibus in corpore me-
tationibus sequestrentur, medici potius, turn philosophi con-
siderabunt, nobis pauca convenient.

15. *) In primis an sit aliquis sumnius in anima gradus
vitalis et sapientialis, quod riyey.ovixbvl) 2) appellant, id est
principale, quia3) si negetur, totus animae status periclitalur.
Denique qui negant, principale, ipsam prius animam nihil
censuerunt. Messenius aliquis Dicaearchus, ex medicis
autenr Andreas et Asclepiades ita abstulerunt principale,
dum in animo ipso voluut esse sensus, quorum vindicatur
principale. Asclepiades etiain ilia argumentatione vectatur,
quod pleraque animalia adenrplis eis parlibus corporis, in
quibus plurimum existimatur principale consistere, et insuper
vivantaliquatenus et sapiant nihilominus, ut muscae et vespae
et locustae, si capita decideris, ut caprae et testudines et

l) Cap. 15. et 16. in Rlien. et Gel. edd. inscripta sunt: De he-

geinunieo, an sit et ubi sit. 2) Cf. Plut. de plac. phit. 4, 5.

3) In ed. Rig. deest v. quia; sed aliud verbu m in eo videtur latere.

DE AN IMA.

187

anguillae, si corda detiaxeris; itaque principale non esse,
quod, si fuisset amissus cum suis sedibus vigor animae, non
perseveraret. Sed plures et philosophi adversus Dicae-
archum Plato, Strato, Epicurus, Democritus, Empedocles,
Socrates, Aristoteles, et medici adversus Andream etAscIe-
piadem Herophilus, Erasistratus, Diocles, Hippocrates, et
ipse Soranus, iamque omnibus plures Christiani, qui apud
deum de utroque ducimur, et esse principale in anima et
certo in corporis recessu consecratum. Si enim scruta-
torem et dispectorem cordis deum legimus1) si etiam pro-
phetes eius occulta cordis traducendo probatur, 2) si deus
ipse recogitatus cordis in populo praevenit: quid cogilalis
in cordibus vestris nequam?3) si et David: cor mundnm
conde in me deus, 4) et Paulus corde ait credi in iustitiam,5)
et loannes corde ait suo unumquemque reprehendi, 6) si
postremo : qui viderit feminam ad concupiscendum , iam
adulteravit in corde : 7) simul utrumque dilucet, et esse prin¬
cipale in anima, quod intentio divina conveniat, id est vim
sapientialem atque vitalera, (quod enim sapit, vividum est,)
et in eo thesauro corporis haberi, ad quern deus respicit,
ut neque extrinsccus agitari putes principale istud secundum
Heraclitum , neque per totum corpus ventilari secundum
Muschionem, neque in capite concludi secundum Platonem,
neque in vertice polius praesidere secundum Xenocratem,
neque in cerebro cubare secundum Hippocratem, sed nec
circa cerebri fundamenlum, ut Herophilus, nec in membra-
nulis, ut Strato et Erasistratus, nec in superciliorum medi-
tullio, ut Strato Physicus, nec in tota lorica pectoris, ut
Epicurus, sed quod et Aegyptii renuntiaverunt ii, qui divi—
narum commentatores videbantur, et ille versus Orphei vel
Empedoclis: namque bom inis sanguis circumcordialis est
sensus. 8) Etiam Protagoras, etiam Appollodorus et Chry-
sippus haec sapiunt, ut vel ab istis retusus Asclcpiades ca-
pras suas quaerat sine corde balantes et muscas suas abi'gat
sine capite volitantes; et omnes iam sciant se potius sine
corde et cerebro vivere, qui dispositionem animae lmmanae
de condilione bestiarum praeiudicarint.

1) Sap. Sal. 1, 6. 2) Prov. 24, 12. Ps. 139, 23. 3) Matth.

9, 4. 4) Ps. 51, 12. 5) Rom. 10, 10. 6) 1 Io. 3, 17. 7) Matth.

5,28. 8) Alfia yaQ dv0(jomoi<; fttQixaQfitov tart voy/ia. Stobaei

eel. 1, p. 1U2G.

188

DE AN IMA.

16* Est et illud ad fidem pertinens, quod Plato1) bi-
fariara partitur animam, per rationalem et irrationalem. Cui
definitioni et nos quidein applaudimus, sed non ut naturae
deputetur utrumque. Naturale enim rationale credendum
est, quod animae a priniordio sit ingenitum, a rationali vi¬
delicet auctore. Quid enim non rationale, quod deus iussu
quoque ediderit, nedum id, quod proprie afflatu suo emi-
serit? Irrationale autem posterius intelligendum est, ut
quod acciderit ex serpentis instinctu, ipsum illud transgres-
sionis admissum, atque exinde inoleverit et coadoleverit iu
anima ad instar iam naturalitatis, quia statim in naturae
primordio accidit. Ceterum quum idem Plato solum ra¬
tionale dicat, ut in anima dei ipsius, si nos etiarn irrationale
naturae adscripseriinus, quam a deo anima nostra sortita
est, aeque irrationale de deo erit, utpote naturale, quia na¬
turae deus auctor est. Sed enim a diabolo imtnissio delicti,
irrationale autem orane delictum, igitur a diabolo irratio¬
nale, a quo et delictum, extraneum a deo, a quo est irra¬
tionale alienum. Proinde diversitas borum ex distantia
auctorum. Proinde cum Plato soli deo segregans rationale,
duo genera subdividit ex irrationali, indignativum, quod
appellant dvfuxbv , et concupiscentivuin, quod vocant im-
&vfi7]ttxbv, ut illud quidem commune sit nobis et leonibus,
istud vero cum muscis, rationale po'rro cum deo. Video et
de hoc inihi esse retractandura propter ea, quae in Christo
deprehenduntur. Ecce enim tota haec trinitas et in do¬
mino, et rationale, quo docet, quo disserit, quo salutis vias
sternit, et indignativum, quo invehitur in scribas et phari-
saeos, et concupiscentivum, quo pascha cum discipulis suis
edere concupiscit. Igitur apud nos non semper ex irratio¬
nali censenda sunt indignativum et concupiscentivum, quae
certi sumus in domino ralionaliter decucurrisse. Indigna-
bitur deus rationaliter, quibus scilicet debet, et concupiscet
deus rationaliter, quae digna sunt ipso. Nam et malo in-
dignabitur, et bono concupiscet salutem. Dat et apostolus
nobis concupiscentiam. Si quis episcopatum concupiscit,
bonum opusconcupiscit.2) Sed bonum opus dicens, rationalem
concupiscentiam osteudit. Concedit et indignationem. Quidni,
quam et ipse suscepit? Utinam et praecidantur, inquit, qui

1) Plat, de rep. 1. 4. p.436 — 441.1. 9. p. 580. D. 2)1 Tim. 3,1.

DE AN IMA.

189

vos subvertunt. 1) Rationalis est indignatio, quae ex affectu
disciplinae est. At quum dicit : fuiraus aliquando natura
filii irae, 2) irrationale indignativum suggillat, quod non sit
ex ea natura, quae a deo est, sed ex ilia, quam diabolus
induxit. Dominus et ipse dictus sui ordinis: non potestis
duobus dominis servire;3) pater et ipse cognominatus: vos
ex diabolo patre estis. 4) Ne timeas et illi proprietatem
naturae alterius adscribere posterioris et adulterae, quern
Iegis avenarum superseminatorem et frumentariae segetis
nocturnum interpolatorem. 5)

17. 6) Contingit nos illorum etiam quinque sensuum
quaestio, quos in primis literis diseirnus, quoniam et hinc
aliquid baereticis procuratur. Visus est et auditus et odo-
ratus et gustus et tactus. Horum fidem Academici durius
damnant, secundum quosdam et Heraclitus et Diodes et
Empedocles. Certe Plato in Timaeo7) irrationalem pro-
nuntiat sensualitatem et opinioni complicitam. Itaque men-
daciunx visui obiicitur, quod remos in aqua inflexos vel in-
fractos adseverat adversus conscientiam integritatis, quod
turrem quadrangulatam de longinquo rotundam persuadeat,
quod aequalissimam portieum angustiorem in ultimo infamet,
quod coelum tanta sublimitate suspensum mari iungat. Per-
inde auditus fallaciae reus, ut cum coeleste murmur pu-
tamus, et plaustrum est, vel tonitru meditante pro certo de
plaustro credimus sonitum. Sic et odoratus et gustus ar-
guuntur, siquidein eadem unguenta eademque vina poste-
riore quoque usu depretiantur. Sic et tactus reprehenditur,
siquidein eadem pavimenta manibus asperiora, pedibus le-
viora creduntur, et in lavacris idem calidus lacus ferven-
tissimus primo, dehinc temperalissimus renuntiatur. Adeo,
inquiunt, sic quoque fallimur sensibus, dum sententias ver-
tiraus. Moderantius Stoici non omnem sensum nec semper
de mendacio onerant. Epicurei constaritius parem omnibus
atque perpetuam defendunt veritatem, sed alia via. Non
enim sensum mentiri, sed opinionem. Sensum enirn pati,
non opinari; animam enim opinari. Absciderunl et opinio¬
nem a sensu et sensum ab anirna. Et unde opinio, si non

1) Gal. 5, 12. 2) Eph. 2, 3. 3) Mattli. 6, 24. 4) lo. 8, 44.

5) Mattli. 13, 25. 6) Hoc caput in Rlien. et Gel. edd. inscribitur;

De quinque sensibus. 7) Plat. Tim. p. 27 sq.

190

DE ANIMA,

a sensu? Denique nisi visus rotundam senserit turrem, nulla
opinio rotunditatis. Et unde sensus, si non ab anima? De¬
nique carens anima corpus carebit et sensu. Ila et sensus
ex anima est, et opinio ex sensu, et anima totum. Ceterum
optime proponetur esse utique aliquid, quod efficiat aliter
quid a sensibus renuntiari, quam sit in rebus. Porro si
potest id renuntiari, quod non sit in rebus, cur non perinde
possit per id renuntiari, quod non sit in sensibus, sed in
his rationibus, quae interveniant suo nomine? Atque adeo
licebit eas rccognosci. Nam ut in aqua remus inflexus vel
infractus appareat, aqua in caussa est; denique extra aquam
integer visui remus. Teneritas autera substantiae illius, qua
speculum ex lumine efticitur, prout icta seu mota est, ita et
imaginem vibrans evertit lineam recti. Item ut turris ha¬
bitus eludat, intervalli conditio compellit in aperto; aequa-
litas enim circumfusi ae'ris pari luce vestiens angulos obli-
terat lineas. Sic et uniformitas porticus acuitur in fine,
dum acies in eoncluso stipata illic tenuatur, quo et exten-
ditur. Sic et coelum mari unitur, ubi visio absumilur, quae
quamdiu viget, tamdiu dividit. Auditum vero quid aliud
4ecipiet, quam sonorum similitudo? Et si postea minus
spirat unguentum, et minus sapit vinum, et minus lacus fer¬
ret, in omnibus ferme prima vis tota est. Ceterum de scabro ac
laevi merito manus ac pedes tenera scilicet et callosa membra
dissentiunt. Igitur hoc modo nulla sensuum frustratio caussa
carebit. Quodsi caussae fallunt sensus et per sensus opi-
niones, iam nec in sensibus constituenda fallacia est, qui
caussas sequuntur, nec in opinionibus, quae a sensibus di-
rigunlur sequentibus caussas. Qui insaniunt, alios in aliis
vident, ut Orestes matrem in sorore, et Aiax Ulyssem in
armento, ut Athamas et Agave in filiis bestias. Oculisne
hoc mendacium exprobrabis, an furiis? Qui redundantia
fellis auruginant, amara sunt omnia. Num ergo gustui prae-
varicationem exprobrabis, an valetudinem? Omnes itaque
sensus evertuntur vel circumveniuntur ad tempus, ut pro-
prietate fallaciae careant. Imo iam ne ipsis quidem caussis
adscribendum est fallaciae elogium. Si enim ratione haec
accidunt, ratio fallacia pcrhiberi non meretur. Quod sic
fieri oportet, mendacium non est. Itaque si et ipsae caussae
infamia liberantur, quanto magis sensus, quibus iam et caus¬
sae libcre praeeunt, cum bine potissimum et veritas et fides

DE AN IMA.

191

et integritas sensibus vindicanda sit, quod non aliter re-
nuntient, quara quod ilia ratio mandavit, quae efficiat aliter
quid a sensibus renuntiari, quara sit in rebus. Quid agis,
Academice procacissime? A) Totum vitae statura evertis,
ora nc in naturae ordinem turbas, ipsius dei providentiam
excaecas, qui cunctis operibus suis intelligendis, incolendis,
dispensandis fruendisque fallaces et mendaces dominos prae-
fecerit sensus. An non istis.universa conditio subrainistra-
tur? An non per istos secunda quoque mundo instructio
acccssit, tot arles, tot ingenia, tot studia, negotia, officia,
coniinercia, remedia, consilia, solatia, victus, cultus orna-
tusque? Omnia totum vitae saporem condierunt, dum per
hos sensus solus omnium homo animal rationale dignoscitur
intelligcntiae et scientiae capax, et ipsius Academiae. Sed
enim Plato, ne quod testimonium sensibus signet, propterea
et in Phaedro 2) ex Socratis persona negat se cognoscere
posse semet ipsum, ut monet Delphica inscriptio, et in The-
aeteto 3) adimit sibi scire atque sentire, et in Phaedro4)
post mortem dilTert sententiam veritatis, postumam scilicet,
et tamen nondum mortuus philosophabatur. Non licet nobis
in dubium sensus istos revocare, ne et in Christo de fide
eorum deliberetur, ne forte dicatur, quod falso satanam
prospectarit de coelo praecipitatum, 5) aut falso vocem patris
audierit de ipso testificatam, 6) aut deceptus sit, cum Petri
socruin tetigit, 7) aut alium postea unguenti senserit spiritum,
quod in sepulturain suam acceptavit, 8) alium postea vini
saporem, quod in sanguinis sui memoriam consecravit. 9)
Sic enim et Marcion phantasma eum maluit credere, totius
corporis in illo dedignatus veritatem. Atquin ne in aposto-
Iis quidem eius ludificata natura est; fidelis fuit et visus et
auditus in monte,10) fidelis et gustus vini illius, licet aquae
ante, in nuptiis Galilaeae,* 1 *) fidelis et tactus, exinde creduli
Thomac. 12) Recita Ioannis testationem: quod vidimus,
inquit, quod audivimus, oculis nostris vidimus, et manus
nostrae contrectaverunt, de sermone vitae. 1 3) Falsa uli-

1) Rig. Academia procacissima? 2) Plat.Phaedr. c. 4. p.
229 sq. 3) Plat. Theaet. p. 152 8qq. 4) Plat. Phaedr. c. 26 sqq. p.
247 sqq. 5) Luc. 10, 18. 6) Matth. 3, 17. 7) lYlatth. 8, 15. 8)

Matth. 26, 7— 12. 9) Luc. 22, ID sq. Matth. 26, 27 sq. lCor.l t, 25.

10) Matth. 17, 3 sqq. 11) Io. 2, 1 sqq. 12) lo. 20,' 27. 13)

1 Io. 1, 1.

193

DE AN IMA.

que testatio, si oculorum et aurium el manuum sensus natura
nientitur.

18. J) Convertor ad intellectualium partem, quemad-
modum illam Plato a corporalibus separatam liaereticis com-
mendaverit, agnitionem ante mortem conseculus. Ait enim
in Phaedone:1 2) quid turn erga ipsam prudentiae possessio¬
nem? Utrumne impedimentura erit corpus, an non, si quis
illud socium adsumpserit in quaestionem? Tale quid dico,
habetne veritatem aliquam visio et auditio hominibus, an
non? An non etiam poetae haec nobis semper obmussant,
quod neque audiamus certum, neque videamus? Meminerat
scilicet et Epicharmi Comici: animus cernit, animus audit,
reliqua surda et caeca sunt. Itaque rursus ilium ergo ait
supersapere, qui mente maxi me sapiat, neque visionem pro-
ponens neque ullum eiusmodi sensum attrahens animo, sed
ipsa mente sincera utens in recogiGindo ad capiendum sin¬
ce™111 quodque rerum, segressus potissimum ab oculis et
auribus et, quod dicendum sit, a toto corpore ut turbante
et non permittente animae possidere veritatem atque pru-
dentiam , quando communicat. V idemus igitur adversus
sensus corporales aliam portendi paraturam ut multo ido-
nioiem, vires scilicet animae, intellectum operantes eius
veritatis, cuius res non sint coram nec subiaceant corporali¬
bus sensibus, sed absint longe a communi conscientia in
arcano et in superioribus et apud ipsum deum. Yult enim
Pl.ilo esse quasdam substantias invisibiles, incorporales,
supermundiales, divinas et aeternas, quas appellat ideas, id
est formas, exempla3) et caussas naturalium istorum mani-
festorum et subiacentium corporalibus sensibus, et illas qui-
dem esse veritates, haec autem imagines earum. Relucentne
iam haeretica semina Gnosticorum et Valentinianorum? Hinc
enim arripiunt differentiam corporalium sensuum et intelle-
ctualiura virium, quam etiam parabolae decern virginuin4)
attemperant, ut quinque stultae sensus corporales figura-
verint, stultos videlicet, quia deceptui faciles, sapientes
autem intellectualium virium notam expresserint, sapientium

1) Hoc caput in Rhen. et Gel. edd. inscriptum est: Quod pbi-
losophi et haeretici distinguant inter sensualia et in-

t ell ec t u ali a. 2) Gelenius : i n Ph aed ro. Cf. Plat. Phaed. p. 65 sq.

3) Praeter Rig. edd. omnea: formas ex emp lares. 41 Matth

25, 1 sqq.

DE AN IMA.

193

scilicet, quia contingentium veritatem illam arcanam et su-
pernam et apml pleroraa constitutam, haereticarum idearum
sacramenta; hoc enim sunt aiwvsg et genealogiae illorum.
Itaque et sensum dividunt, et intellectualibus quidem a spi-
ritali suo semine, sensualibus vero ab animali, quia spiritalia
nullomodo capiat et illius quidem esse invisibilia, huius
vero visibilia et humilia et temporalia, quae sensu conve-
niantur in imaginibus constituta. Ob haec ergo praestru-
ximus neque animum aliud quid esse, quam animae sug-
gestum et structum, neque spiritum extraneum quid, quam
quod et ipsa per flatum. Ceterum accessioni deputandum,
quod aut deus postea aut diabolus adspiraret. Et nunc ad
differentiam sensualium et intellectualium non aliud admitti-
mus, quam rerum diversitates, corporalium et spiritalium,
visibilium et invisibilium, publicatarum et arcanarum, quod
illae sensui , istae intellectui altribuantur, apud animam
tamen et istis et illis obsequio deputatis, quae perinde per
corpus corporalia sentiat, quemadmodum per animum incor-
poralia inlelligat, salvo eo, ut etiam sentiat, dura intelligit.
Non enim et sentire intelligere est, et intelligere sentiro
est.?1) Aut quid erit sensus, nisi eius rei, quae sentitur
intelleetus? Quid erit intellectus, nisi eius rei, quae intelli-
gitur sensus? Unde ista tormenta cruciandae simplicitatis et
suspendendae veritatis? Quis mibi exhibebit sensum non
intelligentem quod sentit, aut intellectual non sentientem
quod intelligit, ut probet alteruin sine altero2) posse? Si
corporalia quidem sentiuntur, incorporalia vero intelliguntur,
rerum genera diversa sunt, non doniicilia sensus et intellectus,
id est, non aninia et animus. Denique a quo sentiuntur cor¬
poralia? si ab anima, ergo iam et sensualis est animus, non
tantum intellectuaiis, nam dum intelligit, sentit, quia si non
sentit, nec intelligit, si vero ab anima corporalia sentiuntur,
iam ergo et intellectus est vis animae, non tantum sensualis,
nam dum sentit, intelligit, quia si non intelligit, nec sentit.
Proinde a quo intelliguntur incorporalia? si ab animo, ubi
erit anima? si ab anima, ubi erit animus? Quae enim di¬
stant, abesse invicem debent, cum suis muncribus operantur.
Putabis quidem abesse animum ab anima, si quando animo

1) Cod. Womv. : et intelligere non sentire est. 2) Cod.
Agob.: alteruin ex altero.

Tertuli,. IV.

194

D E A N 1 IVI A.

ita afficimur, ut nesciamus nos vidisse quid vel audisse,1)
quia alibi fuerit animus; adeo contendam, imo ipsam animara
nec vidisse nec audisse, quia alibi fuerit cum sua vi, id est
animo. Nam et quum deinentit homo, dementit anima, non
peregrinante, sed compatiente tunc animo. Ceterum aniraae
principaliter casus est. Hoc unde firmatur? quod anima
digressa nec animus in liomine inveniatur; ita illam ubique
sequitur, a qua nec in fine subremanet. Quum vero sequi-
tur et addicitur, perinde intellectus animae addicitur, quam
sequitur animus, cui addicitur intellectus. Sit nunc et
potior sensu intellectus, et potior cognitor sacramentorum,
dummodo et ipse propria vis animae, quod et sensus. Ni¬
hil mea interest, nisi cum idcirco praefertur sensui intelle¬
ctus, ut ex hoc quoque separator babeatur, quo potior
affirmatur. Tunc mihi post dilferenliam etiam praelatio
retundenda est, perventura quoque usque 2) ad potioris dei
persuasionem. Sed de deo suo quoque campo experiemur
cum haereticis. Nunc de anima titulus et intellectu non
insidiose praeferendo locus. Nam etsi potiora sunt, quae
intellectu atlinguntur ut spiritalia, quam quae sensu ut cor-
poralia, rerum erit praelatio, sublimiorum scilicet ad versus
humiliores , non intellectus adversus sensum. Quomodo
enim praeferatur sensui intellectus, a quo informatur ad
cognitionem veritatum? Si enim veritates per imagines ap-
prehenduntur, id est, invisibilia per visibilia noscuntur, quia
et apostolus nobis scribit: invisibilia enim eius a couditione
mundi de factitamentis intellecta visuntur,3) et Plato hae¬
reticis:4) facies occultorum ea quae apparent, et necesse
esse oninino hunc mundum imaginem quandam esse alterius
alicuius; videtur5) intellectus duce uti sensu et auctore et
principali fundumento, nec sine illo veritates posse con-
tingi. Quomodo ergo potior erit eo, per quern est, quo
eget, cui debet totum quod attingit? Ita utrumque conclu-
ditur, neque praeferendum sensui intellectum, per quem
enim quid constat, inferius ipso est, neque separandum a
sensu, per quod enim quid est, cum ipso est.

1) Ita locum e ms. emend. YVouw. Anfea: si quando. Nam
ita efficiunt, ut nesc. n. v. q. vel audisse nec non au¬
disse etc. 2) Rig. perventuro usque. 3) Rom. 1, 20. 4)

Plat. Tim. p. 29 sq. p. 37 D. sq. 5) Ita Rig. et Semi. • Gel. et ed. Fran,
alt. alicuius, et quod sibi videtur etc.

DE AN IMA.

195

19- l) Sed ne illi quidem praetereundi, qui vel mo-
dioo temporis viduant animam intellectu. Proinde enim
viam sternunt postea inducendi eius, sicut et animi, a quo
scilicet proveniat intellectus.2) Volunt infantiam sola anima
contineri, qua tantummodo vivat, non ut pariter sapiat, quia
nee omnia sapiant, quae vivant. Denique arbores vivere,
nec tamen sapere, secundum Aristotelem, et si quis alius
substantiam animalem in universa communicat, quae apud
nos in homine privata res est, non modo ut dei opus, quod
et cetera, sed ut dei flatus, quod haec sola, quam dieiinus
cum omni instructu suo nasci. Et si ad arbores provocamur,
amplectemur exeinplum, siquidem et-illis necdum arbusculis,
sed stipitibus adhuc et surculis etiamnunc, simul de scro-
bibus oriuntur, inest propria vis animae. Verum pro tem¬
poris ratione reinoralur coalesccns et coadulescens robori
suo, donee aetas impleat habitum, quo natura fungatur. Aut
unde mox illis et frutices inoculantur et folia formantur et
germina inflantur et flosculi inornantur et succi condiuntur,
si non in ipsis oinnis paratura generis quiescit, et partibus
promota grandescit? Inde igitur et sapiunt, unde vivunt,
lam vivendi quam sapiendi proprietate, et quidem ab infantia
et ipsae sua. Video enim et vitem adhuc teneram et im-
puberem, intelligentem tamen iam opera sua et volentem
alicui adhaerere, cui innixa et innexa proficiat. Denique
non exspectata rustica disciplina, sine arundine, sine cervo,
si quid attigerit, ullro amabit, et quidem viriosius amplexa-
bitur de suo ingenio, quam de tuo arbitrio properat esse
secura. Video et hederas, quantum velis premas, statim
ad superna conari et nullo praeeunte suspendi, quod malint
parietibus invehi textili silva, quam humi teri voluntaria in-
iuria. Contra quibus de aedificio male est, ut crescendo
recedunt, ut refugiunt? Sentias ramos aliorsum deslinatos,
et animalionem arboris de divortio parietis inlelligas, con-
tentae sua parvitale, quam ex primordio providentissimi
fruticis cdidicit, timens ctiam ruinam. Has ego sapientias
et scientias arborum cur non contendam? Vivant, ut phi-
losopbi volunt, sapiant, ut philosophi nolunt, intelligat et

1) Hoc caput in Rhen et Gel. edd. inscriptum est: Intellectum

semper animae in esse. 2) Gel. et ed. Fran, sicut in anima
scilicet proveniat intellectus.

13*

19©

DE ANIMA.

infantia ligni, quo magis hominis, cuius anima velut surculus
quidam ex matrice Adam in propaginem deducta et genita-
libus feminae foveis comraendata cum omni sua paratura
pullulabit tam intellectu quam et sensu? Mentior, si non sta-
tim infans, ut vitam vagitu salutavit, hoc ipsum se testatur
sensisse atque intellexisse, quod natus est, omnes simul
ibidem dedicans sensus, et luce visum et sono auditum et
liumore gustum et aere odoratum et terra tactum. Ita prima
ilia vox de primis sensuum vocibus et de primis intellectuum
pulsibus cogitur. Plus est, quod de prospectu lacrimabilis
• vitae quidam augurem incommodorum vocem illam flebilem
interpretanlur, quo etiapi praesciens habenda sit ab ingressu
nativitatis, nedum intelligens. Exinde et matrein spiritu
probat, et nutricem spiritu examinat, et gerulam spiritu
agnoscit, fugiens exlranea ubera, et recusans ignota cubilia,
et neminem appetens nisi ex usu. Unde illi iudicium no-
vitatis et moris, si non sapit? unde illi et oflendi et demul-
ceri, si non intelligit? Mirum satis, ut infanlia naturaliter
animosa sit non babens animum, et naturaliter affectiosa sit
non babens intellectual. At enim Christus ex ore lactentium
et parvulorum expediendo laudem nec pueritiam nec infan-
tiam hebetes pronuntiavit, quarum altera cum suffragio oc-
currens testimonium ei potuit offerre, altera pro ipso tru-
cidata utique vim sensit.

20. *) Et hie itaque concludimus, omnia naturalia
animae ut substantiva eius ipsi inesse et cum ipsa proeedere
atque proficere, ex quo ipsa censetur. Sicut et Seneca
saepe nostcr: insita sunt nobis omnium artium et aetatum
semina, magisterque ex occulto deus producit ingenia,1 2)
ex seminibus scilicet insitis et occultis per infantiam, quae
sunt et intelleclus. Ex his enim producuntur ingenia.
Porro ut frugum seminibus una generis cuiusque forma est,
processus tamen varii, alia integro statu evadunt, alia etiam
meliora respondent, alia degenerant pro conditione coeli
et soli, pro ratione operis et curae, pro temporum eventu,
pro licentia casuura; ita et animam licebit 3 ) semine unifor-
mem, fetu multiformem. Nani et bic etiam de locis inter-

1) Cap. 20. 21. et 22. in Rlien. et Gel. eild. inscripla sunt: De ce¬

teris naturalibus animae. 2) Seneca de benef. 4, 6. 3)

Fortasse excidit v. esse.

DE AN IMA.

193

est. Thebis hebetes et brutos nasci relatum est; Athenis
sapiendi dicendique acutissimos, ubi penes Colytum pueri
mense citius eloquuntur praecoce lingua, siquidem et Plato
in Timaeo 1 ) Minervam alfirmat, cum urbem illam moliretur,
nihil aliud quam regionis naturam prospexisse talia ingenia
pollicitam, unde et ipse in Legibus Megillo el Cliniae prae-
cipil, condendae civitati locum procurarent. 2) Sed Empe¬
docles caussam argutae indolis et obtusae in sanguinis qua-
litate constituit, perfectum ac profectum de doctrina disci-
plinaque deducit. Tamen vulgata iam res est gentilium
proprietatum. Comici Pbrygas timidos illudunt, Sallustius •
vanos Mauros et feroces Dalmatas pulsat, mendaces Gretas
etiam apostolus3) inurit. Fortasse an et de corpore et de
valetudine aliquid accedat. Opimitas sapientiam impedit,
exilitas exp edit, paralysis mentem pro digit, phthisis servat.
Quanto magis de accidentibus habebuntur, quae circa cor-
pulentiam et valentiam vel acuunt vel obtundunt. Acuunt
doctrinae, disciplinae, artes et experientia, negotia, studia;
obtundunt inscitiae, ignavia, desidiae, libidines, inexperien-
tiae, otia, vitia. Super haec si et alia quae praesunt pote-
states; enimvero praesunt, secundum nos quidem dominus
deus et diabolus aemulus, secundum communem autem opi-
nionem et providentia et fa turn et necessitas el forluna et
arbitrii libertas. Nam haec et philosophi distinguunt, et
nos secundum fidem disserenda suo iam novimus titulo.
Apparet, quanta sint, quae unam animae naturam varie
collocarint, ut vulgo naturae depulentur, quando non species
sint, sed sortes naturae et substantiae unius, illius scilicet,
quam deus in Adam conluiit et malricem omnium fecit;
atque adeo sortes erunt, non species substantiae unius, id
est, varietas ista moralis, quanta nunc est, tanta non fuerit
in ipso principe generis Adam. Debuerant enim fuisse haec
omnia in illo, ut in fonte naturae, atque inde cum tota va¬
riolate manasse, si varietas naturae fuisset.

21. Quodsi uniforinis natura animae ab initio in Adam
ante tot ingenia, ergo non multiformis [quia uniformis] per
tot ingenia; iam nec triformis, ut adhuc trinitas Valenliniana
caedatur, quae nec ipsa in Adam recognoscitur. Quid enini
spiritale in illo? Si quia prophetavit magnum illud sacra-

1) Plat, Tim. p. 24 D. 2) Plat, de legg. lib. 4 in. 3) Tit. 1, 12.

198

DE ANIMA.

meutum in Christum et ecclesiam: hoc os ex ossibus meis,
et caro ex carne mea, vocabitur mulier; propterea relinquet
homo patrem et matrem, et agglutinabitur mulieri suae, et
erunt duo in carnem unam; *) hoc postea obvenit, quum in
ilium deus amentiam immisit, spiritalem vim, qua constat
prophetia. Si et malum in eo apparuit transgressiouis ad-
missum, nec hoc naturale deputandum est, quod inslinctu
serpentis operatus est, tain non naturale, quam nec mate-
riale, quia et materiae fidem iam exclusimus. Quodsi nec
spiritale nec quod dicitur materiale proprium in illo fuit,
• (nam si ex materia, fuisset mali semen,) superest, ut solum
in illo et unicum fuerit naturale, quod censetur animate,
quod statu simplex, et uniforme defendimus. De hoc plane
relinquitur quaeri, an demutahile debeat credi, quod natu¬
rale dicatur. Iidem enim corivertibilem negant naturam,
ut triuitatem. suain in singulis proprietatihus figant, quia
arbor bona malos non ferat fruclus nec mala bonos, et
nemo de spinis metat licus et de tribulis uvas. Ergo si ita
est, neque de lapidibns filios Abrahae suscitare poterit deus,
nec genimina viperarum facere poenitentiae fructus. 2) Et
erravit apostolus scribens: eratis et vos aliquando tenebrae,
et fuimus et nos aliquando natura filii irae, et in his vos
quoque fuistis, sed abluti estis. 3) Sed nunquam discor-
dabunt sententiae sanctae. Non dabit enim arbor mala
bonos fructus, si non inseratur, et bona malos dabit, si non
colatur. Et lapides filii Abrahae Rent, si in fidem Abrahae
formentur. Et genimina viperarum fructum poenitentiae
facient, si venena malignitatis exspuerint. Haec eiit vis
divinae gratiae, potentior utique natura, habens in nobis
subiacentem sibi liberam arbitrii potestatem, quod avrs^ov-
aiov dicitur, quae cuin sit et ipsa naturalis atque mutabilis,
quoquo vcrtitur, natura convertitur. Inesse autem nobis
to avtt^ovaiov natura liter, iam et Marcioni ostendimus et
Hermogeni. Quid nunc, si naturae conditio sic erit deli-
nienda, ut duplex determinetur, natorum et innatorum, fa-
ctoruin et infectorum? Atque ita quod natura factumque
constiterit, eius natura capiet demutationem; et renasci
enim poterit et refici. Innatum autem et infectum immobile

1) Gen. 2, 23 sq. 2) Matth. 3, 7 sqq. 3) Eph. 5, 8. 2, 3
1 Cor. C, 11.

DE AN IMA.

199

stabit. Quod cum soli deo competat, ut soli innato et infecto
et idcirco immortali et inconvertibili, absolutum est, cete-
rorum omnium natorum atque factorum convertibilem et
demutabilem esse naturam, ut, etsi trinitas animae adscri-
benda esset, ex mutatione accidentiae, non ex institutions
naturae deputaretur.

22. Cetera animae naturalia iam a nobis audiit Her-
mogenes cum ipsorum defensione et probatione, per quae
dei potius quam materiae propinqua cognoscitur. Hie so-
lummodo nominabuntur, ne praeterita videanlur. Dedimus
enim illi et libertatem arbitrii, ut supra scripsimus, et do-
minationem rerum et divinalionem interdum, seposita quae
per dei graliain obvenit ex prophetia. Ilaque iam ab isto
disposition^ retractatu recedain, ut ordinem eius expungam.
Delinimus animam dei flatu natam, immortalem, corporalem,
effigiatam, substantia simplicem, de suo patientem, *) varie
procedentem, liberam arbitrii, accidentiis obnoxiam, per
ingenia mutabilem, rationalem, dominatricem, divinatricem,
ex una redundantem. Sequitur nunc, ut quomodo ex una
redundet, consideremus, id est, unde et quando et qua ra-
lione sumatur.

23.1 2) Quidam de eoelis devenisse se credunt, tanta
persuasione, quanta illuc indubitate regressuros repromittunt,
ut Salurnius Menandri Simoniani discipulus induxit, homi-
nem affirmans ab angelis factum primoque opus futile et
invalidum et instabile in terra vermis instar palpitasse, quod
consistendi vires deessent, dehinc ex misericordia summae
potestatis, ad cuius effigiem nec tamen plene perspectam
temere structus fuisset, scintillulam vitae consecutum, quae
ilium exsuscilarit et erexerit et constantius animarit et post
decessum vitae ad matricem relatura sit. Sed et Carpo-
crates tanlundcm sibi de superioribus vindicat, ut discipuli
eius anirnas suas iam et Christo, nedum apostolis, et perae-
quent et cum volunt praeferant, quas proinde de sublimi
virtute conceperint despectrice mundi potentium principa-
tuum. Apelles sollicitatas refert anirnas terrenis cscis de
supercoeleslibus sedibus ab igneo angelo deo Israelis et

1) Rig. sapientem. 2) Hoc cap. in Rlien. et Gel. edil. inscri-

bitur: Unde aaima, adversus liaereticos, quieamdecoe-
I is defer u nt.

so©

DE AN IMA.

nostro, qui exinde illis peccatricera circumfinxerit carncm.
Examen Valentini semen Sophiae infulsit animae, per quod
historias atque milesias aeonum suorum ex imaginibus visi-
hilium recognoscunt. Doleo bona fide, Platonem omnium
haereticorum condimentariura factum. Illius est enim et in
Pbaedone, 1) quod animae hinc euntes sint illuc, et inde
hue; item in Timaeo, 2) quod germina3) dei delegata sibi
mortalium genitura, accepto initio animae immorlali, mor¬
ale ei circumgelaverint corpus; turn quod mundus hie
imago sit alterius alicuius, quae omnia ut fidei commendet,
et animain retro in superioribus cum deo egisse in com-
mereio idearum, et inde hue transvenire, et hie quae retro
norit de exemplaribus recensere, novum elaboravit argu-
mentum, puxhjOEig avafxvt'icjsig^) id est discentias remini-
scentias esse; renientes enim hue inde animas oblivisci
eorum, in quibus prius fuerint, dehinc ex his visibilibus re-
cordari edoctas. Cum igitur huiusmodi argumento ilia in-
sinuenlur a Platone, quae haeretici mutuantur, satis haere-
ticos repercutiam, si argumentum Platonis elidam.

24. 5) Primo quidem oblivionis capacem animam non
cedam, quia tantam illi concessit divinitatem, ut deo adae-
quetur. lnnatam earn facit, quod et solum armare potuissem
ad testimonium plenae divini tatis ; adiicit immortalem, in-
corruptibilem, incorporalem, quia hoc et deum credidit, in-
visibilera, ineffigiabilem, uniformem, principalem, rationalem,
intellectualem. Quid amplius proscriberet animam, si earn
deum nuncuparet? Nos autem, qui nihil deo appendimus,
hoc ipso animam Ionge infra deum expendimus, quod natam
earn agnoscimus, ac per hoc dilutions divinitatis, exilioris
felicitalis, ut llatum, non ut spirilum; et si immortalem, ut
hoc sit divinitatis, tamen passibilem, ut hoc sit nativitatis,
ideoque et a primordio exorbitationis capacem, et inde
etiam oblivionis affinem. Satis de isto cum Hermogene.
Ceterum quae, ut haberi merito possit ex peraequatione
omnium proprietatum deus, nulli passioni subiacebit, ita nee
oblivioni, quum tanta sit iniuria oblivio, quanta est gloria

lj Plat. Phaed, p. 70 C. 2) Plat. Tim. p. 43 sqq. p. 29 sq. 3)

g e n i m in a. 4) Plat. Phaed. p. 73 B. 5) Hoc cap. in Rhen.
el Gel. edd. inscribitur: Ad vers us Platonis argumentum,
quod discentias reminiscentias dicat. 6) Gel. et ed.
Fran, quae ut deus etc.

dp: AN IMA.

309.

eius, cuius iniuria est, memoria scilicet, quam et ipse Plato *)
sensuum et intellectuum salutem, et Cicero 2) thesaurum
omnium studiorum praedicavit. Nec hoc iam in dubium
deducetur, an tam divina anima memoriam potuerit amittere,
sed an quam amiserit recuperare denuo possit. Quae enim
non debuit oblivisei, si oblita sit, nescio an valeat recordari.
Ita utrumque meae animae non Platonicae congruet. Se-
cundo gradu opponam: natura compotem animam facis idea-
rum illarum, an non? imo natura, inquis. Nemo ergo con-
cedet naturalem scientiam naturalium excidere artium; ex-
cidet studiorum, excidet doctrinarum, disciplinarum, exei-
dent fortasse et ingeniorum et affectuum, quae naturae vi-
dentur, non tamen sunt, quia, ut praemisimus, et pro locis
et pro institutionibus et pro corpulentiis ac valetudinibus
et pro potestatibus dominatricibus et pro libertatibus arbitrii
ex accidentibus constant. Naturalium vero scientia ne in
bestiis quidem deficit. Plane obliviscetur feritatis leo,
mansuetudinis eruditione praeventus, et cum toto suggestu
iubarum delicium fiet Berenices alicuius reginae , lingua
genas eius emaculans; mores bestiam relinquent, scientia
naturalium permanebit. Non obliviscetur idem naturalium
pabulo-rum, naturalium remediorum, naturalium terrorum;
et si de piscibus, et si de placentis x’egina ei obtulerit,
carnem desiderabit; et si languenti theriacam coinposuerit,
simiam leo requiret; et si nullum illi venabulum obfirmabit,
gallum tamen formidabit. Perinde et homini omnium for-
sitan obliviosissimo inobliterata perseverabit sola scientia
naturalium, ut sola scilicet naturalis, raemor semper man-
ducandi in esurie et bibendi in siti , et oculis videndum et
auribus audiendum et naribus odorandum et ore gustandum
et inanu contrectandum. Hi sunt certe sensus, quos philo-
sopbia depretiat intellectualium praelatione. Igitur si na-
turalis scientia sensualiurn permanet, quomodo intellectualium,
quae potior babetur, intercidit? Unde nunc ipsa vis obli-
vionis antecedenlis recordationem? ex mullitudine, ait, tem-
poris. Satis improspecte. Quantitas enim temporis non
pertinebit ad earn rem, quae innata dicalur, ac per hoc
potissimum acterna credatur. Quod enim aetcrnura est, eo
quia et innatum est, neque initiuni neque linein temporis

1) Plat, Phaed. p. 72 F,. b<j. 2) Cic. de orat. 1, 5.

209

DE AN IMA.

admittendo, nullum moduin temporis palitur; cui temporis
modus nullus est, nec ulla demutatione tempori subest, nec
eadem in multitudine temporis vis est.1 *) Si tempus in
caussa est oblivionis, cur, ex quo anima corpori inducitur,
memoria delabitur, quasi exinde tempus anima sustineat,
quae sine dubio prior corpore, non fuit utique sine tem¬
pore? I-ngressa vero corpus, statimne obliviscitur, an ali-
quanto post? Si statrm, et quae erit temporis nondum sup-
putandi mullitudo? infantia scilicet. Si aliquanto post, ergo
illo in spatio ante tempora oblivionis memor adhuc aget
anima? Et quale est, ut postea obliviscatur, et rursus postea
recoidetur? Quoquo autem tempore illam oblivio irruerit,
quantus hie etiam habebitur modus temporis? tota, opinor,
vitae decursio satis non erit ad evertendarn memoriain tanti
ante corpus aevi. Sed rursus Plato -) caussam demutat in
corpus, quasi et hoc fide dignum, ut nafa substantia innatae
vimexstinguat. Magnae autem et multae differentiae corporum
pro gentilitate, pro magnitudine, pro habitudine, pro aetate,
pro valetudine. Nuin ergo et oblivionum differentiae aesti-
mabuntur? Sed uniformis oblivio est; ergo non erit eor-
poralitas multiformis in caussa exitus uniformis. Multa item
documenta, teste ipso Platone, 3) divinationem auimae pro-
baverunt, quae proposuimus iam Hermogeni. Sed nec quis-
quam bominum non et ipse aliquando praesagam animam
suam sentit, aut ominis aut periculi aut gaudii augurem.
Si divinationi non obstrepit corpus, nec memoriae opinor
officiet. In eodem certe corpore et obliviscnntur auimae
et recordantur. Si qua corporis ratio incutii oblivionem,
quomodo contrariam eius admittet recordationem? quia et
ipsa post oblivionem recordatio memoria recidiva est. Quod
primae memoriae adversatur, cur non etsecundae refragetur?
Postremo, qui magis reminiscerentur, quam pueruli, ut re-
centiores animae, ut nondum immersae domesticis ac publicis
curis, ut ipsis solis deditae studiis, quorum discentiae remi-
niscentiae fiuut? Imo cur non ex aequo omnes recordamur,
cum ex aequo omnes obliviscamur? Sed tantummodo phi-

1) Ita emend. locum Lat.; Gel. et ed. Fran, nec ulla demu¬

tatione temporis (Rig. tempori) subest, nec eadem mult,

t e m p o r i s (Rigalt. n e c ea d e m u 1 1. 1 e m p o r i) vis est. 2) Plat.
Phaed, p. 65. 3) Plat. Pliaedr. c. 20 sqq. p. 242 sqq. Tim. p. 7 1 sq

DE AN IMA.

303

losophi; ne ni quidem omnes. Plato scilicet solus in tanta
gentium silva, in tanto sapientium prato, idearum et oblitus
et recordatus est. Igitur si nullo modo consistit argu-
mentatio ista praecipua, totum illud pariter eversum est,
cui accommodata est, ut animae et innatae et in coelestibus
couversatae et consciae divinorum illic et inde delatae et
hie recordatae crederentur ad oceasiones plane haereticis
subministrandas.

25. *) lam nunc regrediar ad caussam huius excessus,
ut reddain, quomodo animae ex una redundent, quando et
ubi et ex qua ratione sumantur, de qua specie nihil refert,
a philosopho, an ab haeretico, an a vulgo quaestio occurrat.
Nulla interest professoribus veritatis de adversariis eius,
maxime tarn audacibus, quam sunt primo isti, qui praesumunt,
non in utero concipi animam, nec cum carnis figulatione
compingi atque produci, sed effuso iam partu nondum vivo
infanti extrinseeus imprimi. Ceterum semen ex concubitu
muliebribus locis sequestratum motuque naturali vegetatum
compinguescere in solam substantiam carnis, earn editam,
et de uteri fornace fumantem et calore solutam, ut ferrum
ignitum et ibidem frigidae immersum, ita aeris rigore per-
cussam et vim animalem rapere et vocalem sonum reddere.
Hoc Stoici cum Aenesidemo, et ipse interdum Plato, 1 2) quum
dicit perinde animam exlraneam alias et extorrem uteri
prima aspiratione nascentis infantis adduci, sicut exspiratione
novissima educi. Videbimus, an sententiain finxerit. Ne
ex medicis quidem defuit Hicesius, et naturae et artis suae
praevaricator. Puduit, opinor, illos hoc staluere, quod
feminae agnoscerent. At quanto roboratior exitus, a ie-
minis revinci, quam probari? In ista namque specie nemo
tain idoneus magister, arbiter, testis, quam sexus ipsius.
Rcspondete, malres, vosque praegnantes, vosque puerperae,
steriles et masculi taceant, vestrae naturae verilas quaerilur,
vestrae passionis lides convenitur, an aliquam in felu sen-
tialis vivaeitatem alienam de vestro, de quo palpitent ilia,
micent latera, tola ventris ambitio pulsetur, ubique ponderis
regio mutetur; an hi motus gaudia vestra sint, et cerla se-

1) Cap. 25. 26. et 27. in Rhcn. et Gel. edd. inscripfa Built: De

conceptu animae adversus eos, qui post partuiu cor-
pori earn inducunt 2) Flat. Fhacd. p. "G

904

D E ANIMA.

curitas, quod ita infantem et vivere confidatis et ludere;
an si desierit inquies eius, illi prius pertimescatis; an et
audiat iam in vobis, quum ad novum sonum excutitur; an
et ciborum vanitates illi desideretis, illi etiam fastidiatis;
an et valetudinibus invicem communicetis; ille quidem us¬
que t) contusionibus vestris, quibus et ipse intus per eadem
membra signatur, rapiens sibi iniurias matris. Si livor ac
rubor sanguinis passio est, sine aniina non erit sanguis; si
valetudo animae1 2) accessio est, sine anima non erit vale-
tudo; si alimonia, incdia, crementa, decrementa, pavor,
motus, tractatio est animae, bis qui fungitur, vivet. Denique
desinit vivere, qui desinit fungi. Denique et mortui eduntur,
quomodo, nisi et vivi? qui autem et mortui, nisi qui prius
vivi? Atquin et in ipso adhuc utero infans trucidatur ne-
cessaria crudelitate, quum in exitu obliquatus denegat par-
turn; matricida, ni moriturus. Itaque et inter arma rnedi-
corum et organon3) est, quo prius patescere secreta co-
guntur tortili temperatnento, cum annulo cultrato,4) quo intus
membra caeduntur anxio arbitrio, cum bebete unco, quo
totum facinus extrahitur5) violento puerperio. Est etiam
aeneum spiculum, quo iugulatio ipsa dirigitur caeco latro-
cinio; ifiPQVoayaxTijv 6) appellant de infanlicidii officio,
utique viventis infantis peremptorium. Hoc et Hippocrates
habuit et Asclepiades et Erasistratus et maiorum quoque
prosector Herophilus et mitior ipse Soranus, certi animal
esse conceptum, atque ita miserti infelicissimae huiusmodi
infantiae, ut prius occidatur, ne viva lanietur. De qua
sceleris necessitate nec dubitabat, credo, Hicesius, iam natis
animam superducens ex aeris frigidi pulsu, quia et ipsum
vocabulum animae penes Graecos de refrigeratione respon¬
deat. Num ergo barbarae Romanaeque gentes aliter ani-
mantur, quia animam aliud quid, quain xpv^v cognomina-
verunt? Quantae vero nationes sub ferventissimo axe cen¬
sentur, colorem quoque excoclae? Unde illis anima, quibus

1) Get.: usque et cont.; Rig. usque eo, de contusioni¬

bus etc. 2) Sic emend. Wouw. et Rig.; alii: valetudo omnis

accessio est. 3) Gel. et Pam. : organa; cod. Wouw., Rig. et

Semi, organon. 4) Rig. anuloeultro. 5) Sic Rig. e cod.
A gob.; Gel. et Pam. totuin pecus attrahitur. 6) Sic Rig.

Wouw., Semi, e cod. Ursini; cod. Ago!).: i/ift()X’ooty.T7;v, Gel, et Pam.:

ifipQVOQixTijv, ed. Pam. in margine: e^/SpuoTrar.r^r.

DE AN IMA.

205

aeris rigor nullus? Taceo cubiculares aeslus et omnem illic
caloris paraturam enitentibus necessariam, quae afflari vel
maxiine periculunyest. In ipsis paene balneis fetus elabitur,
et statim vagitus auditur. Ceterum si aeris rigor thesaurus
est animae, extra Germanias et Scythas et Alpes et Ar-
gaeos nemo debuit nasei. Atquin et populi frequentiores
apud orientalem et meridialem temperaturaui et ingenia ex-
peditiora omnibus Sarmatis etiam mente torpentibus. Et
animi enim de rigoribus scitiores provenirent, si animae de
frigusculis evenirent; cum substantia enim et vis. His ita
praestruclis, possumus illos quoque recogitare, qui exsecto
matris utero vivi aerem bauserunt, Liberi aliqui et Scipiones.
Quodsi qui, ut Plato, perinde non putat duas animas in unum
convenire, sicut nec corpora, ego illi non modo duas animas
in unum congestas ostendissem, sicut et corpora in fetibus,
verurn et alia multa cum anima conserta, daemonis scilicet,
nec unius, ut in Socrate ipso, verum et septenarii spiritus,
ut in Magdalena,1) et legionarii numeri, ut in Geraseno,2)
quo facilius anima cum anima conseretur ex societate sub¬
stantiae, quam spiritus nequam ex diversitate naturae. At
idem in sexto Legum, monens cavere, ne vitiatio seminis
ex aliqua vililate concubitus labem corpori et animae sup-
paret, nescio de pristina magis, an de ista sententia sibi
exciderit. Ostendit enim animam de semine induci, quod
curari monet, non de prima adspiratione nascentis. Unde,
ore te, simililudine animae quoque parenlibus de ingeniis
respondemus secundum Cleanlhis testimonium, si non ct ex
animae semine educimur? Cur autem et veteres astrologi
genituram bominis ab initio conceptus digerebant, si non
exinde et anima est, ad quam aeque perlinet, si quid est
flatus?3)

26. Sed oinnis inaequahtas sententiae bumanae usque
ad dei terminos. In nostras iam lineas gradum colligam,
ut quod philosophis medicisque respondi, Cbristiano probem.
De tuo, frater, fundamento lidein aedilica; aspice viventes
uteros sanclissimarum feminarum, nec modo spirantes iam
illic infantes, verum etiam prophetantes. Ecce viscera Re-
beccae 4) inquielantur, et longe adhuc partus- et aeris nullus

1) Marc. 16, 9. 2) Marc. 5, 1 sqq. 3) Wouw. et Rig. e cod.

Ursini: status? 4) Gen. 25, 22 sq.

306

DE AN IMA.

impulsus. Ecce duplex fetus in locis matris tunjultuantur,
et nusquara adhuc populi duo. Portentosa forsitan petulantia
infantiae ante certantis quam viventis, ante animosae quam
animatae, si tantummodo matron subsultando turbasset. At
cum partus aperitur et numerus inspicitur et auguratus re-
cognoscitur, puto, iam non animae solummodo probantur
infantium, sed et pugnae. Delinebatur, qui praevenerat
nasci a praevento necdum plenius edito, tantum manu nato.
Et si ipse animam de prima spiratione potabat Platonico
more aut de aeris rigore carpebat Stoica forma, quid ille,
qui exspectabatur, qui adhuc intus delinebatur et foris iam
detinebat? Nondum, opinor, spirans plantam fratris inva-
serat, etiamnunc calens matre se priorem prodisse cupiebat.
0 infantem et aemulum et validum et olim contentiosum,
credo, quia vivum. Aspice etiam singulares conceptus et
quidem monstrosiores sterilis et virginis, quae vel hoc ipso
imperfectos edere potuissent pro eversione naturae, ut altera
semini stupida, altera intacta. Decebat, si forte, sine anima
nasci, qui fuerant non rite concepti, sed et illi vivunt in suo
quisque utero. Exsultat Elizabeth, Ioannes intus impulerat;
glorificat dominum Maria, Christus intus instinxerat. *) Agno-
scunt matres suos invicem fetus, agnitae mutuo ab ipsis uti-
que viventibus, qui non tantum animae erant, verum et spiri-
tus. Sic et ad Hieremiam legis dei vocem : priusquam te
in utero fingerem, novi te. 2) Si fingit deus in utero, et
afflat ex primordii forma: et finxit deus hominem, et flavit
in eum flatum vitae. 3) Nec nosset autem hominem deus in
utero, nisi totum: et priusquam exires de vulva, sanctificavi
te. 4) Et mortuUm adhuc corpus? utique nequaquam; deus
enim vivormn, non mortuorum. 5)

27. Quomodo igitur animal conceptum? simulne con-
flata ulriusque substantia corporis aniraaeque, an altera
earum praecedente? imo simul ambas et concipi et confici et
perfici dicimus, sicut et promi, nec ullum intervenire mo¬
mentum in conceptu, quo locus ordinetur. Recogita enim
de novissimis prima: si mors non aliud determinatur, quam
disiunetio corporis aniraaeque, fi) conlrarium morti vita non
aliud delinietur, quam coniunctio corporis animacque; si

1) Luc. 1, 36. 46. 2) Ier. 1, 5. 3) Gen. 1, 27. 3, 7. 4) Ier.

1, 5. 5) Mattb. 22, 30. 6) Plat. Phaed. p. 64 C.

DE AN IMA.

SO?

disiunctio simul utrique substantiae accidit per mortem, hoc
debet coniunctionis forma mandasse pariter obvenienlis per
vitam utrique substantiae. Porro vitam a conceptu agno-
scimus, quia animam a conceptu vindicamus; exinde eniin
vita, quo anima. Pariter ergo in vitam compinguntur, quae
pariter in mortem separantur. Tunc si alteri primatum
damus, alteri secundatum, seminis quoque discernenda sunt
tempora pro statu ordinis. Et quando collocabitur corporis
semen, quando aniinae? imo si tempora seminum dividentur,
et materiae diversae habebuntur ex distantia temporum.
Nam etsi duas species confitebimur seminis, corporalem et
animalem, indiscretas tamen vindicamus, et hoc modo con-
temporales eiusdemque momenti. Ne itaque pudeat ne-
cessariae inlerpretationis. Natura veneranda est, non eru-
bescenda. Concubitum libido, non conditio foedavit; ex-
cessus, non status est impudicus, siquidem benedictus status
apud deum : crescite et in multitudinem proficite. 4) Excessus
vero maledictus, adulteria et stupra et lupanaria. In hoc
itaque sollemni sexuum officio, quod marem ac feminam
miscet, in concubitu dico eommuni, scimus et animam et
carnem simul fungi, animam concupiscentia, camera opera,
animam instinctu, camera actu. Unico igitur impetu utrius-
que, toto homine concusso despumatur semen tolius hominis,
kabens ex corporali substantia huniorera, ex animali calorem.
Et si frigidum nomen est anima Graecorum, quare corpus
exempta ea friget? Denique ut adhuc verecundia magis
pericliter qua in probatione, in ilio ipso voluptatis ultimo
aeslu, quo genitale virus expellitur, nonne aliquid de anima
quoque sentimus exire? atque adeo marcescimus et devige-
scimus cum lucis detrimento? Hoc erit semen aniraale protinus
ex animae destillatione, sicut et virus illud corporale semen
ex carnis defaecalione. Fidelissima primordii exempla; de
liino caro in Adam. Quid aliud limus, quam liquor opimus?
Indc erit genitale virus, ex afllalu dei anima. Quid aliud
afflatus dei, quam vapor spiritus? Inde erit quod per virus
illud efflamus. Quum igitur in primordio duo divcrsa atque
divisa, limus et llatus, ununi hominem coegissent, confusae
substantiae ambae iam in uno semina quoque sua miscuerunt,
atque exinde generi propagando formam tradiderunt, ut et

1) Gen. 1, 27.

20$

DE AN IMA.

nunc duo, licet diversa, etiam unita pariter effluant, pariter-
que insinuala sulco et arvo suo pariter hominera ex utraque
substantia effruticent, in quo rursus semen suum insit se¬
cundum genus, sicut omni conditioni genitali praestitutum
est. Igitur ex uno homine tota haec animarum redundantia
agitur, observante scilicet natura dei edictum: crescite et
in multitudinem proficite. *) Nam et in ipsa praefatione
operis unius: faciamus hominem, universa posteritas plura-
liter praedicata est: et praesint piscibus maris. 2) Nihil
mirum ; repromissio segetis in semine.

28. 3) Quis ille nunc vetus sermo apud memoriam
Platonis de animarum reciproco discursu, quod bine abeuntes
eant illuc, et rursus hue veniant et vivant, et debinc e vita
abeant, rursus ex mortuis elBci vivos?4) Pythagoricus, ut
volunt, quin et divinus, utAlbinus existimat, 5) autMercurii
forsitan Aegyptii. Sed nullus sermo divinus nisi dei unius,
quo prophetae, quo apostoli, quo ipse Christus intonuit.
Multo antiquiorMoyses etiam Saturno nongentis circiter annis,
nedum pronepotibus eius, 6) certe divinior multo, qui de-
cursus generis humani ab exordio mundi quoque per sin-
gulas nalivitates nominatim temporatimque digessit, satis
probans divinitatem operis ex divinatione vocis. Si vero
Samius sophista Platoni auctor est animarum de recidivatu
revolubili semper ex alterna mortuorum atque viventium suf-
fectione, certe ille Pythagoras, etsi bonus cetera, tamen ut
hanc sententiam exstrueret, non turpi modo, verum etiam
temerario mendacio incubuit. Cognosce, qui nescis, et crede
nobiscum. Mortem simulat, subterraneo latitat, septenni
se illic palientia damnat, interea quae de posteris defunctis
ad fidem rerum esset relaturus, ab unica conscia et ministra
matre cognoscit, ut satis sibi visus est corpulentiam inter-
polasse ad omuem mortui veteris borrorem, de adytis falla-
ciae emergit, ut ab inferis redditus. Quis non crederet
revixissc, quern crcdiderat obisse, audiens praesertim ab
eo, quae de posteris mortuis nisi apud inferos non videretur
cognoscere potuisse? Sic ex mortuis vivos effici senior

l)Gen. 1, 27. 2) Gen. 1, 26. 3) Cap. 28. 29. 30. 31. in Rhen.

et Gel. edd. inscripta sunt : Adversus I’latoneni, non ex mor-
tuis fieri vivos. 4) Plat. Phaed. p. 70 C. sqq. 5) Sic cod.
Wouw. et Rig.; ceteri: Pyth,, ut volunt quid am, divinus,
Albiui, ut existimo, etc. 6) Cf. Apolog. c. 19.

DE AN IMA,

309

sermo est. Quid enim, si et Junior? Neqne veritas desiderat
vetustatem, neque mendacium devitat novellitatem. Teneo
plane falsum antiquilate generosum; quidni falsum, cuius
testimonium quoque ex falso est? Quomodo credam non
mentiri Pythagoram, qui mentitur, ut credam? quomodo
mihi persuadebit Aelhalidem *) et Euphorbum 2) et Pyrrhum
piscatorem et Hermotimum 3) se retro ante Pythagoram
fuisse, ut persuadeat vivos ex mortuis effici, qui iterum se Py¬
thagoram peieravit? Quanto enim credibilius, ipse ex semet
ipso semel redisset in vitam, quam totiens alius atque alius?
tanto et in durioribus fefellit, qui molliora mentitus est. Sed
clypeum Euphorbi olim Delphis consecratum recognovit, et
suum dixit, et de signis vulgo ignotis probavit. 4) Respice
ad Hypogeum eius, et si capit, crede. Nam qui talenx
commentus est stropham , cum iniuria bonae valetudinis,
cum fraud e vitae septennio excruciatae infra terram inedia,
ignavia, umbra, cui tanti fuit fastidium coeli, quam non ac-
cesserit temeritatem, quam non lentaverit curiositatem, ut
ad notam clypei illius pervcniret? Quid autem, si in histo-
riis aliquibus occultioribus reperit? Quid si defectae iain
traditionis superstites aliquas famae aurulas hausit? Quid
si ah aedituo redempta clam inspectione cognovit? Scimus
etiam magos elicere explorandis occultis per catabolicos
et paredros et pythonicos spiritus. Non enim et Phere-
cydes, Pyth agorae magister, his forsan artibus divinabat, ne
dicam somniabat? Quid si idem daemon in illo fuit, qui et
in Euphorbo res sanguinis gessit? Denique qui se Euphor¬
bum ex argumento elypei probarat, cur neminem Troianorum
commilitonum aeque recognovit? Nam et illi iam revixissent,
si vivi ex mortuis fierent.

29. Mortuos quidem ex vivis effici constat, non ideo
tamen et ex mortuis vivos. Ab initio enim vivi priores,
unde ab initio aeque mortui posteriores; non aliunde quam
ex vivis illi habuerant, unde proficiseerentur, dum ne ex
mortuis isti non habuerint, unde inagis deducerentur. Igitur
si ab initio vivi non ex mortuis, cur p os tea ex mortuis?
Defecerat ille, quicunque est, originis fons? an formae poe-
nituit? et quomodo in mortuis salva est? Non quia ab initio

l)Gel,: Ephalidem. 2)Cf,lib. de resurr. carnisc.l. 3) Gel.:
Hermippum. 4) Cf. Ovid. met. 15, 100 sqq. Oiog. JLaert. lib. 8.

Tkrtuu.. IV. 14

91©

DE AN IMA.

mortui ex vivis, idcirco semper ex vivis? Aut enim in
utraque parte forma initii perseverasset, aut in utraque
mutasset , ut si vivos ex mortuis postea fieri oportuerat,
perinde oporteret etiam non ex vivis effici mortuos. Si
non peraequare deberet fides institutionis, non usque-
quaque contraria ex contrariis reformari alternant. Et nos
enim opponenms contrarietates nati et innati, visualitatis et
caecitatis, iuventae et senectae, sapientiae et insipientiae;
nee tamen ideo innatum de nato provenire, quia contrarium
ex contrario fiat, nee visualitatem iterum ex caecitate, quia
de visualitate caecitas accidat, nee iuventam rursus de
senecta reviviscere, quia ex iuventa senecta marceseat, nec
insipientiam ex sapientia denuo obtendi, quia ex insipientia
sapientia acuatur. Haec et Albinus Platoni suo veritus
subtiliter quaerit contrarietatum genera distingnere, quasi
non et haec tam absolute in contrarietatibus posita sint,
quam et ilia, quae ad sententiam magistri sui interpretantur,
vitam dico et mortem. Nec tamen ex morte vita reddatur,
quia ex vita mors deferatur.

30. Quid autem ad cetera respondebimus? Primo enim
si ex mortuis vivi, sicut mortui ex vivis, unus oronino et idem
numerus semper haesisset omnium hominum, ille scilicet nume-
rus, qui primus vitam introisset. Priores enim ex mortuis vivi,
dehinc mortui ex vivis, et rursus ex mortuis vivi. Et dum hoc
semper ex iisdem, ita totidem semper, qui ex iisdem. Nam ne-
que plures aut pauciores exissent, quam redirent, lnvenimus
autem apud commentaries etiani humanarum antiquitatum
paulatim humanum genus exuberasse, dum aborigines vel
vagi vel exlorres vel gloriosi quique occupant terras, ut
ScythaeParlhicas, 1 ) ut Temenidae 2) Peloponnesum, ut Atbe-
nienses Asiam, ut Phryges Italiam, ut Phoenices Africam,
dum sollemnes etiam migrationes, quas ficiorxi'ag 3) appellant,
consilio exonerandae popularitatis, in alios fines examina
gentis eructant. Nam et aborigines4) nunc in suis sedibus
permanent, et alibi amplius gentilitatem foeneraverunt. Certe
quidem ipse orbis in promtu est cultior de die el instructior

1) Cod. Agob. et edd omnes: Parthicas; cod. IJrs. Parthiam,
Wouw. Part hicam. 2 > Ita h. I. emend, lunius et Satmasius ad lib.

de pallio c. 2.; cod. Urs. et Rig. A m y c la e; Gel. et Pam. : ut Meni-

dae Pel op., quae tria vv. ill cod. Agob. desiderantur. 3) Rig.

dnoixiag. 4) Praeter Wouw. et Rig. edd. omnes: origines.

DE ANIMA.

911

pristino. Omnia iam pervia, omnia nota, omnia negotiosa,
solitudines famosas retro fundi amoenissimi obliteraverunt,
silvas arva domuerunt, feras pecora fugaverunt, arenae se-
runtur, saxa panguntur, paludes eliquantur, tantae iam urbes,
quantae non casae quondam. Iam nec insulae horrent, nec
scopuli terrent; ubique domus, ubique populus, ubique res-
publica, ubique vita. Summum testimonium frequentiae
humanae. Onerosi sumus mundo, vix nobis elementa suffi-
ciunt, et necessitates arctiores, et querelae apud omnes,
dura iam nos natura non sustinet. Revera lues et fames et
bella et voragines civitatum pro remedio deputanda, tanquam
tonsura insolescentis generis huraani; et tamen, quum eius-
modi secures maximam raortalium vim seme! caedant, nun-
quam restitutionem eius vivos ex mortuis reducentem post
mille annos semel orbis expavit. l) Et hoc enim sensibile
fecisset aequa vis amissionis et restitulionis, si vivi ex mor¬
tuis fierent. Cur autem mille annis post, et non statim ex
mortuis vivi, quum, si non statim supparetur, quod erogatur,
in tolum absumi periclitetur praeveniente restitutionem de-
fectione, quia nec pariasset commeatus hie vitae milliario
tempori longe scilicet brevior et idcirco facilior ante ex-
stingui quam redaccendi? Igitur quae hoc modo interci-
disset, si vivi ex mortuis fierent, quando non intercidit, non
erit credendum vivos ex mortuis fieri.

31. Iam vero si ex mortuis vivi, ulique singuli ex
singulis. Singulorum ergo corporum anima, ut singulas in
singula corpora reverti oportuerat. Porro si et binae et
trinae et quinae usque uno utero resumuntur, non erunt ex
mortuis vivi, quia non singuli ex singulis. Et hoc autem
modo primordii forma signatur,2) quum et nunc plures
animae de una proferuntur. Item quum varia aetate de-
cedant animae, cur una revertuntur? Omnes enim ab in-
fantia imbuuntur, qua infans revertatur ; 3) quale est autem,
ut senex defunctus infans revertatur? si decrcscit foils anima
retrograda aetate, quanto magis erat, ut progressior rever-
teretur mille post annis? Certe vcl coactanea suae mortis,
ut aevum, quod reliquisset, ilerum recepisset. Sed etsi

1) Cf. Flat. Phaedr. c. 29. p. 248 F, si|. 2) Rig. e cod. Agob.:

singuiafur. 3) Vv. qua infans revertatur non sunt in

ed. Rig.

14*

SIS

DE ANIMA.

eaedem semper revolverentur, licet non corporum quoque
formas easdem, tamen vel ingeniorum et studiorum et affe-
ctionum pristinas proprietates secum referre deberent, quon- '
iam temere eaedem haberentur, carentes iis, per quae
eaedem probarentur. *) Unde scias, inquis, an ita quidem
fiat occulte, sed conditio milliarii aevi interimat facultatem
recensendi, qua ignorata et ibi revertuntur. Atquin scio
non ita fieri, quum Pythagoram, Eupborbum mihi opponis.1 2)
Ecce enim Euphorbum militarem et bellicam animam satis
constat vel de ipsa gloria clypeorum consecratorum, Pvtha-
goram vero tarn residem et imbellem, ut proelia tunc Grae-
ciae vitans, Italiae maluerit quietem geometriae et astro-
logiae et musicae devotus, alienus studio et affectu Euphorbi.
Sed et Pyrrhus ille fallendis piscibus agebat, Pythagoras
contra nee edendis ut auimalibus abstinens. Aethalides3)
autem et Hermotimus fabam quoque in pabulis communibus
irruerat, Pythagoras vero ne per fabalia quidem transeun-
dum diseipulis suis tradidit, Quomodo ergo eaedem animae
recuperantur, quae nec ingeniis nec institutis iam nec victi-
bus eaedem probabuntur? lam nunc de tanto Graeciae censu
quatuor solae animae recensentur. Sed et quid utique de
solo Graeciae censu, ut non ex omni gente, ex omni aetate
ac dignitate, ex omni denique sexu, et ftersfixfjv^matg et fis-
TtvGWfiaTGxng quotidie existant, cur solus Pythagoras alium
atque alium se recognoscat, non et ego? aut si privilegiura
philosophorum est, et utique Graecorum, quasi non et Scy-
thae et Indi philosopbentur, cur neminem et retro memiait
Epicurus, neminem Chrysippus, neminem Zeno, ne ipse qui¬
dem Plato, quern forsitau Nestoreiit credidissemus ob mella
facundiae?

32. 4) Sed enim Empedocles, qui se dcum delirarat,
idcirco, opinor, dedignatus aliquem se heroum recordari:
tb a minis et piscis fui, inquit. 5) Cur non magis et pepo tam

1) Praeter Rig. edd. onrnes: licet non corp. qu. f. easdem,
licet non flalorum; tamen quoque fortes casam vel in-
geniorum et stud, et adiectionum — carentes his per

quae eadem probarentur. 2) Adduntur in edd. Gel. et Pam.
vv.: Ecce enim Euphorbum mihi opponis. Quae prorsus

supervacua recte delerunt Iunius et Rig. 3) Gel.: Ephalides.

4) Cap. 32. et 33. in Rhen. el Gel. edd. inscripta sunt : Ad vers us P y -
thagoraeetEmpedoclis opinio nes de metempsychosiet

metensomatosi. 5) Diog. Laerl. K, 77.

DE ANIMA.

913

insulsus, et chamaeleon tam inflatus? Plane ut piscis, ne
aliqua sepulturae conditio reputesceret, *) assum se maluit
in Aetnam praecipitando. Atque exinde in illo finita sit
fisrevamfiarcoaig, ut aestiva coena post assum. Perinde igitur
et hie dimicemus necesse est adversus portentosiorem prae-
sumptionem, bestias ex hominibus et homines ex bestiis re-
volventem. Viderint thamni, licebit et lapathi,1 2) ne plus
ridere quam docere cogamur. Dicimus animam humanam
nullo modo in bestias posse transferri, etiamsi secundum
pbilosophos ex elementitiis substantiis censeretur. Sive
enim ignis anima, sive aqua, sive sanguis, sive spiritus, sive
aer, sive lumen, recogitare debemus contraria quaeque sin¬
gulis speciebus animaiia: igni quidem ea, quae rigent, co-
lubros, stelliones, saiamandras; etiam quaecunque de aemulo
producentur elemento, de aqua scilicet, perinde contraria,
utique ilia, quae arida et exsuecida, denique siccitatibus
gaudent locustae, papiliunculi, chamaeleontes; item contraria
sanguini, quae carent purpura eius, cochleas, vermiculos et
maiorem piscium censum; spiritui vero contraria, quae
spirare non videntur, carentia pulmonibus et arleriis, culices,
formicas, tineas et hoc genus minutalia; item aeri contraria,
quae semper sublerraneum et subaquaneum viventia carent
haustu eius; (res magis quam nomina noveris;) item con¬
traria lumini, quae caeca in totum, vel solis tenebris habent
oculos, talpas, vesperugines, noctuas. Haec ut ex appa-
rentibus et manifestis substantiis doceam. Ceterum si et
atomos Epicuri tenerem, et numeros Pythagorae viderem,
et ideas Platonis olfenderem, et entelechias Aristotelis oc-
cuparem, invenirem fors his quoque speciebus animaiia, quae
nomine contrarietatis opponerem. Contendo enim, ex qua-
cunque substantia supra dicta constitisset humana anima,
non poluisse earn in tam contraria unicuique substantiae
animaiia reformari et censum eis de sua translatione con-
ferre, a quibus excludi ac respui magis haberet, quam ad-
mitti et capi nomine huius primae contrarietatis, quae sub-
stantivi status diversitatem committit, tunc et reliquae per

1) Wouw.: ne aliqua sepultura condiliore patesceret

(Rigalt. putesceret). — Cf. Diog. Laert. 8, G7 sqq, 2) Gel. et
cod. Agob.: lap ti; Wouw., ed. Frau, et Semi.: lapathi; Rig. lice¬
bit et rapt inn

814

l)E AN IMA.

consequentem orJi.no m cuiusque naturae. Nam et sedes
alias humana anima sortita est et victus et instructus et
sensus et affectus el concubitus et fetus, item ingenia, turn
opera, gaudia, taedia , vitia, cupidines, voluptates, valetudines,
medicinas, suos poslremo et vitae modos et exitus mortis.
Quomodo igitur ilia anima, quae terris inhaerebat, nullius
sublimitatis, nullius profunditatis intrepida, ascensu etiam
scalarum fatigabilis, submersu etiam piscinarum strangulabilis,
aeri postea insultabit in aquila aut mari postea desultabit
in anguilla? Quomodo item pabulis liberalibus et delicatis
atque curatis educata, non dico paleas, sed spinas et agrestes
amaritudines frondium et bestias sterquiliniorum, vermium
etiam venena ruminabit, si in capram transierit, vel in co-
turnicem, imo et cadaverinam, imo et humanam, sui utique
memor in urso et leone? Sic et cetera ad incongruentiam
redige, ne singulis perorandis immoremur. Ipsius animae hu¬
manae quisquis modus, quaeeunque mensura, quid faciet in am-
plioribus longe vel minutioribus animalibus? Necesse est enim
et corpus omne anima compleri, et animam omnem corpore
obduci. Quomodo ergo anima hominis complebit elepbantum?
quomodo item obdueetur in culice? si tantum extendetur
aut contrahetur, profecto periclitabitur. Et ideo adiicio,
quod nulla ratione capax est huiusmodi translationis in
animalia nec modulis corporum nec ceteris naturae suae
legibus adaequantia. Numquid ergo demutabitur secundum
qualitates generum et vitam eorum contrariam humanae
vitae, facta et ipsa contraria humanae per demutationem?
Enimvero si demutationem capit amiltens quod fuit, non erit
quae fuit; et si quae fuit, non erit; soluta est /. letevamfia *
rcoaig, non adscribenda scilicet ei animae, quae, si demu¬
tabitur, non erit. Illius enim ^etHaoy^idrcaoig dicetur, quae-
cunque earn in suo statu permanendo pateretur. Igitur si
nec mutari potest, ne non sit ipsa, nec permanere in statu,
quia contraria non capit, quaero adliuc caussam aliquam
fide dignam huiusmodi translationis. Nam etsi quidam ho¬
mines besliis adaequantur pro qualitatibus morum et ingenio-
ruin etaffectuum, quia et deus: adsimilatus est, inquit, homo
irrationabilibus iumentis: i) non ideo milvi ex rapacibus
fient et canes ex spurcis et pantherae ex acerbis, aut oves

1) Ps. 49, 21.

DE AN IMA.

315

ex probis et hirundines ex garrulis et columbae ex pudicis,
quasi eadem substantia aniraae ubique naturam suain in
animalium proprietatibus repetat. Aliud est autem substantia,
aliud natura substantiae, siquidem substantia propria est rei
cuiusque, natura vero potest esse communis. Suspice ex-
empluin. Substantia est lapis, ferrum; duritia lapidis et
ferri natura substantiae est. Duritia communicat, substantia
discordat. Mollitia lanae, mollitia plumae pariant naturalia
earum, substantiva non pariant. Sic et si saeva bestia vel
proba vocetur homo, sed non eadem anima. Nam et tunc
naturae similitudo notatur, cum substantiae dissimilitudo
conspicitur. Ipsum enim quod hominem similem bestiae
iudicas, confileris animam non eandem, similem dicendo,
non ipsam. Sic et divina pronuntiatio sapit , pecudibus
adaequans bominem natura, non substantia. Ceterum nec
deus hominem hoc modo notasset, si pecudein de substantia
nosset.

33. Etiam quum iudicii nomine vindicatur hoc dogma,
quod animae humanae pro vita et meritis genera animalium
sortiantur, iugulandae quaeque in occisoriis, et subigendae
quaeque in famulatoriis, et fatigandae in operariis, et foe-
dandae in immundis, proinde honorandae et diligendae et
curandae et appetendae in speciosissimis et probissimis
et utilissimis et dclicatissimis: et hie dicam: si demutantur,
non ipsae dispungentur, quae merebuntur. Et evacuabitur
ratio iudicii, si ineritorum deerit sensus; deerit autem sen-
sus meritorutn, si status verterit animarum; vertit autem
status animarum, si non eaedem perseveraverint. Aeque si
perseveraverinl1) in iudicium. Quod et Mercuries Aegyptius
novit, dicens animam digressam a corpore non refundi in
animam universi, sed manere determinatam, uti rationem,
inquit, patri reddat eorum, quae in corpore gesserit. Volo
iudicii utique divini iustitiam, gravitatem, maicstatem, digni¬
tatem recensere, si non sublimiore fastigio praesidet humana
censura, plenior utriusque sentenliae honorc poenarum et
graliarum, severior in ulciscendo et liberalior in largiendo.
Quid putas futuram animam homicidae? aliquod, credo, pe-
cus lanienae et macello destinaturn, ut perinde iuguletur,
quia et ipsa iugulaverit, perinde decorictur, quia et ipsa

1) Cod. Wouw. si non perse v.

216

DE AN IMA.

despoliaverit, perinde in pabulum proponatur, quia et ipsa
bestiis obiecerit eos , quos in silvis et arvis trucidaverit.
Si ita iudicabitur, nonne ilia anima plus solatii quam sup-
plieii relatura est, quod funus inter cocos pretiosissimos
invenit, quod condimentis Apicianis et Lurconianis humatur,
quod mensis Ciceronianis inferlur, quod Iancibus splendi-
dissimis Syllanis effertur, quod exsequias convivium patitur,
quod a coaequalibus devoratur potius quam a milvis et lupis,
ut in hominis corpore tumulata et in suum genus regressa
resurrexisse videatur, exsultans adversus humana iudicia, si
ea experta est? Namque ilia sicarium variis et exquisitis
et iam praeter naturam eruditis feris dissipant, et quidem
viventem, imo nee facile morientem, curata mora finis ad
plenitudinem poenae. Sed etsi anima praefugerit ultimo
gladio, ne corpus quoque evaserit ferrum, nihilominus iugulo
utroque confosso1) costisque transfixis compensatio proprii
facinoris exigitur. Inde in ignem datur, ut et sepultura punia-
tur. Aliter denique non licet. Nee tamen tanta est rogi cura,
ut reliquias aliae bestiae inveniant; eerte nee ossibus parcitur,
nee cineribus indulgetur nuditate plectendis. Tanta est apud
homines homicidii vindicta, quanta ipsa, quae vindicatur
natura. Quis non praefcrat seculi iuslitiam, quam et apo¬
stolus2) non frustra, gladio armatam contestatur, quae pro
homine saeviendo religiosa est? Si ceterorum quoque sce-
lerum mercedem eogitemus, patibula, vivicomburia, culeos
et uncos et scopulos, cui non expediat apud Pythagoram et
Empedoclem sententiam pati? Nam et qui laboribus atque
servitiis puniendi, in asinos utique et mulos recorporabuntur,
quantum sibi de pistrinis et aquilegis rotis gratulabuntur,
si metallorum et ergastulorum et operum publicorum ipso-
rumque carcerum, licet otiosorum, recordentur. Perinde
qui integre morati commendaverint iudici vitam, quaero
praemia, sed potius invenio supplicia. Nimirum magna
merces bonis in animalia quaecunque restitui. Pavum se
mcminit Homerus Ennio somniante; sed poetis nec vigilan-
tibus credam. Etsi pulcherrimus pavus et quo velit colore
cultissimus; sed tacent pennae, sed displicet vox. Etpoetae
nihil aliud quam cantare malunt. Damnatus est igitur Ho-

1) Sic Cod. Urs.; Lat. et Rig. iugulo venfreque confoasis.

Cet. iug. utroque con ton* in. 2) Rom. 13,4.

BE ANIMA.

217

rnerus in pavum, non honoratus. Plus de seculi remunera-
tione gaudebit, pater habitus iiberalium disciplinarum, ut malit
famae suae ornamenta, quam caudae. 1 2) Age nunc, utpoetae
in pavos vel in cycnos transeant, si vel cycnis decora
vox est, quod animal indues viro iusto Aeaco?3) quam
bestiam integrae feminae Didoni? quam volucrem patien-
tia, quam pecudem sanctimonia, quern piscem innocentia
sortientur? Omnia famula sunt hominis, omnia subiecta,
omnia mancipata. Si quid horum futurus est, deminoratur
illic ille, cui ob merita vitae imagines, statuae et tituli,
honores publici , privilegia rependuntur, cui curia, cui
populus suffragiis immolat. 0 iudicia divina post mortem
humanis mendiciora,4) contemptibilia de poenis, faslidibilia
de gratiis, quae nec pessimi metuant nec optimi cupiant,
ad quae magis scelesti, quam saneti quique properabunt,
illi, ut ius-titiam seculi citius evadant, isti, ut tardius earn
capiant. Bene pbilosophi docetis, utiliter suadetis, leviora
post mortem supplicia vel praemia, cum, si quod iudicium
animas manet, gravius debeat credi in dispunelione vitae,
quam in administratione, quia nihil plenius, quam quod ex-
tremius, nihil autem plenius, quam quod divinius. Deus
itaque iudicabit plenius , quia extremius per sententiam
aeternam tarn supplicii quam iefrigerii, nec in bestias, sed
in sua corpora revertentibus animabus. Et hoc seme! et
in eum diem, quern solus pater novit, ut pendula exspe-
ctatione sollicitudo fidei probetur, semper diem observans,
dura semper ignorat, quotidie timens, quod quotidie sperat.

34. 5) Nulla quidem ad hodiernum dementiae huius-
modi sententia erupit sub nomine haeretico, quae humanas
animas refingat in bestias. Sed necessarie hanc quoque
speciem intulimus et exclusimus ut superioribus cobaerentem,
quo pcrinde in pavo tunderetur Homerus, sicut in Pylhagora
Euphorbus, atque ita hac etiam fisrBfixpv/maei sive /xsrev-

1) Cf. lib. de resurr. carnis c. 1. 2) Gel. et Pam. : quam gau -

deat; cod. Urs.: quam gaudia; cod. Agob. : quam gaude; Lat.,

Ciac. et Rig. quam caudae. 3) Ita scriptum est in cod. Urs.;

cod. Agob. : de loco; ed. Gelen. Deloco; ed. Fran. Dei oca e. (Cf.
Herod. 1, i>6.) 4) Pam. et Semi.: mendiciora; ceteri: men-

daciora. 5) In Rlien. et Gel. cdd. lioc caput inscribitur: Adver-
sus opinionem Simonis haeretici.

918

DE ANIMA.

ocofiatcocei reperoussa, ilia rursus caederetur, quae aliquid
haereticis subrainistravit. Nam et Simon Samarites in actis
apostolorum *) redemptor spiritus sancti, posteaquam da-
mnaUis ab ipso cam pecunia sua interitam frustra flevit, con-
versus ad veritatis expugnationem quasi pro solatio ultionis,
fultus etiam artis suae viribus, ad praestigias virtutis ali-
cuius Helenam quandam Tyriam de loco libidinis publicae
eadem pecunia redemit, dignam sibi mercedem pro spiritu
sancto; et se quidem finxit2) summum patrem, illam vero
iniectionem suam primam, qua iniecerat angelos et archan-
gelos condere, huius earn propositi compotem exsilisse de
patre et in inferiora desultasse, atque illic praevento patris
proposito angelicas potestates genuisse ignaras patris arti-
ficis mundi huius, ab his vero per invidiam retentam, 3) ne
digressa ea alterius genimina viderentur, et idcirco omni
contumeliae addictam, ut nusquam discedere depretiatam
Iiberet, humanae quoque formae succidisse velut vinculis
carnis coercendam; ita multis aevis per alios atque alios
habitus femininos volutatara etiam illam Helenam fuisse ex-
itiosissimam Priamo et Stesichori postea oculis, quem et
excaecasset ob convitium earminis, dehinc reluminasset ob
satisfactionem laudis; proinde migrantem earn de corporibus
in corpora, postrema dedecoratione sub titulo prostitisse
Helenam viliqrem. Hanc igitur esse ovem perditam, ad
quam descenderit pater summus, Simon scilicet, et primum
recuperata ea et revecta, nescio humeris an feminibus, ex-
inde ad hominum respexerit salutem quasi per vindictam
liberandorum ex illis angelicis potestatibus, quibus fallendis
et ipse configuratus aeque hominibas et hominem ementitus,
in ludaea quidem filium, in Samaria vero patrem gesserit.
0 Helenam inter poetas et haereticos Iaborantem , tunc
adulterio, nunc stupro infamem, nisi quod de Troia glorio-
sius eruitur quam de Iupanari, mille navibus de Troia, nec
mille denariis forsitan de Iupanari. Erubesce, Simon, tar-
dior in requirendo, inconstantior in retrahendo. At Mene-
laus statim insequitur amissam, statim repetit ereptam, de¬

tect. App. 8, 18 sqq. 2) Laf. et Rig. finxit; ceteri: fingit.

3) t.ocum corruptum sic correxerunt Lat. et Rig. Cf. Ireuaei lib. 1, c.
23. Gel. ah his non (alii: vero, alii non omittunl) perinde
animo retentam.

DE AN IMA.

319

cenni pToelio extorquet, non latens, non fallens, non jeavil-
labundus. Vereor, ne ille magis pater fuerit, qui circa
Ilelenae recuperationem et vigilantius et audentius et diutius
laboraverit.

35. Sed non libi soli fisrs/irpv^coaig hanc fabulam
instruxit, inde etiara Carpocrates utitur pariter magus, pa-
riter fornicarius, etsi Helena minus. Quidni? cum propter
omnimodam divinae et humanae disciplinae eversionem con-
stituendam recorporari animas adseveraverit; nulli enim
vitam istara rato fieri, nisi universis, quae arguunt earn, ex-
punctis, quia non natura quid malum habeatur, sed opinione.
Itaque [isrs^ifjv^cocnv necessarie imminere, si non in primo
quoque vitae huius commeatu omnibus illicitis satisfiat.
Scilicet facinora tribula sunt vitae. Ceterum totiens ani-
mam revocari habere, quotiens minus quid intulerit, reli-
quatricem delictorum, donee exsolvat novissimum quadran-
tem, 2) detrusa identidem in carcerem corporis. Hue enim
temperat totam illam allegoriam domini certis interpre-
tationibus relucentem, et primo quidem simpliciter intelli-
gendam. Nam et ethnicus homo adversarius noster est,
incedens in eadem via vitae communis. Ceterum oportebat
nos de mundo exire, 3) si cum illis conversari non liceret.
Huic ergo bonum animi praestes, iubet. 4) Diligite enim
inimicos vestros, inquit, et orate pro maledicentibus vos, 5)
ne aliquo commercio negotiorum iniuria provoeatus abstra-
hat le ad suum iudicem, et in custodiam delegatus ad ex-
solutionem totius debiti arcteris. Turn si in diabolum trans-
fertur adversarii mentio ex observations comitante , cum
illo quoque moneris earn inire concordiam, quae deputetur
ex fidei conventione; pactus es enim renuntiare ipsi et
pompae et angelis eius. Convenit inter vos de isto. Haec
erit amicitia observatio sponsionis , ne quid eius postea
resumas ex his, quae ei eierasti, quae illi reddidisli, ne te
ut fraudatorem, ut pacti transgressorem iudici deo obiiciat,
sicuti eum Iegimus alibi sanctorum criminatorem c) et de
ipso etiam nomine diaboli delatorem, et iudex te tradat
angelo exsecutionis, et ille te in carcerem mandet infernuin,

1) Hoc cap. in Rhen. et Gelenii edd. inscriptum est: Ad versus

Carpocratis o pin ion e in. 2) Matlli. 5, 26. 3) 1 Cor. 5, 10.

4) Luc. 6, 45. 5) Luc. G, 27. 12,58. Matlli. 5, 25. 6) Apoc. 12, 10.

330

DE AN IMA.

unde non dimittaris, ’) nisi modico quogue delicto mora re-
surrectionis expenso. Quid his sensibus aptius? quid his
interpretationibus verius? Celerum apud Carpocratem, si
omnium facinorum debitrix anima est, quis erit inimicus et
adversarius eius intelligendus? credo, mens melior, quae
illam in aliquid innocentiae impegerit adigendam rursus ac
rursus in corpus, donee in nullo rea deprehendatur bonae
vitae. Hoc est ex malis fruclibus bonam arborem intelligi,
id est, ex pessimis praeceptis doctrinam veritatis agnosci.
Spero huiusmodi haerelicos Heliae quoque invadere ex-
emplum tanquam in Ioanne sic repraesentati, ut psreftxpv-
%coGei patrocinetur pronuntiatio domini: Helias iam venit, et
non cognoverunt eum,2) et alibi: et si vultis audire, hie
est Helias, qui venturus est.3) Numqnid ergo et ludaei ex
opinione Pythagorica consulebant Ioannem: tu es Helias?4)
etnon ex praedicatione divina: et ecce mittam vobis Heliam
Thesbiten?5) Sed eniin fterefixpv^cooig illorum revocatio est
animae iam pridem morte functae et in aliud corpus iteratae.
Helias autem non ex decessione vitae, sed ex translatione6)
venturus est, nec corpori restituendus, de quo non est ex-
emptus, sed mundo reddendus, de quo est translatus, non
ex postliminio vitae, sed ex supplemento propbetiae, idem
et ipse et sui nominis et sui hominis. Sed quomodo Helias
Ioannes? Habes angeli vocem: et ipse, inquit, praecedet
coram populo in virtute et in spiritu Heliae, 7) non in anima
eius nec in carne. Hae enim substantiae sui cuiusque sunt
hominis; spiritus vero et virtus extrinseeus conferuntur ex
dei gratia, ita et transferri in alterum possunt ex dei vo-
luntate, nt factum est retro de Mosis spiritu. 8)

36* 9) In has quaestiones inde, opinor, excessimus,
quo nunc revertendum est. Constitueramus animam in ipso
et ex ipso seri homine, et unum esse a primordio semen,
sicut et carnis in totum generis examen, propter aemulas
scilicet opiniones philosophoruin et haereticorum, et ilium
sermonem Platonis veternosum. Nune ordinem sequentium

l)Matth. 5, 25. 2) Mattli. 17, 12. 3) Mattb. 11, 14. 4) Io.

1, 21. 5) Malach. 4, 5. 6) 2 Reg. 2, 11. 7) Luc. 1, 17.

8) Num. 12, 2 sqq. 9) Hoc caput in Rhen. et Gel. edd. in-

scribitur: We sexu animae et carnis, quo d simuL in utero'
fomentur.

DE AN IMA.

3S1

exinde tractatuum texinius. Anima in utero seminata pariter
cum carne, pariter cum ipsa sortitur et sexum, ita pariter,
ut in caussa sexus neutra substantia teneatur. Si enim in
seminibus utriusque substantiae aliquam intercapedinem eorum
conceptus admitteret, ut aut caro aut anima prior semina-
retur, esset etiam sexus proprietatem alteri substantiae ad-
scribere per tempo rale in intercapedinem seminum, ut aut
caro animae, aut anima carni insculperet sexum, quoniam
et Apelles, non pictor,. sed haereticus, ante corpora con-
stituens animas viriles ac muliebres, sicut a Pbilumena di-
dicit, utique carnem ut posteriorem ab anima facit accipere
sexum. Et qui animam post partum carni superducunt,
utique ante formatae marera aut feminam de carne sexum
praeiudicant animae. Utriusque autem substantiae indiscreta
semina et unita sufFusio eorum communem subeunt generis
eventum , qua lineas duxerit, quaecunque ilia est ratio na¬
turae. Certe et hie se primordiorum forma testatur, quum
masculus temporius effingitur: prior enim Adam, femina ali-
quanto serius, posterior enim Eva. Ita diu caro informis
est, qualis ex Adae latere decerpta est, animal tamen et
ipsa iam, quia et illam tunc Adae portionem animatam J)
agnoscam. Ceterum et ipsam dei afflatus animasset, si non
ut carnis, ita et animae ex Adam tradux fuisset in femina.

37. 1 2) Oninem autem hominis in utero serendi, stru-
endi, fingendi paraturam aliqua utique potestas divinae vo¬
luntatis ministra modulatur, quameunque ilia rationem agitare
sortita. Haec aestimando etiam superstitio Romana deara
finxit Alemonam alendi in utero fetus, et Nonam et Deci-
mam a sollicilioribus mensibus, et Partulam, quae partum
gubernet, et Lucinam, quae producat in lucem. Nos officia
divina angelos credimus. Ex eo igitur fetus in utero homo,
a quo forma completa est. Nam el Moysis lex3) tunc abor-
sus reum talionibus iudicat, quum iam hominis est caussa,
quum iam illi vitae et mortis status deputatur, quum et fato
iam inscribitur, etsi adhuc in matre vivendo cum matre
plurimum coramunicat sortem. Dicam aliquid et de tem-
poribus animae nascentis, ut ordinem decurram. Legitima

1) Sic cod. Ur*., Wouw. et Rig.; cod. A gob. : animam; edd.

eeteii : animal. 2) In edd. Rlien. et Gel. hoc cap. inscription est:

De aetate carnis et animae. 3) Exod. 21, 22.

222

DE AN IMA.

nativitas ferme decimi mensis ingressus est. Qui numeros
r.itiocinantur, et decurialem numerura ut exinde reliquorum
parentera colunt, denique perfectorem nativitatis humanae.
Ego ad deum potius argumentabor hunc niodura .temporis,
ut decern menses decalogo magis inaugurent hominem, ut
tanlo temporis numero nascamur, quanto disciplinae numero
renascinmr. Sed et cum septimo mense nativitas plena est,
facilius quam octavo, honorem sabbati agnoscam, ut quo
die dedicata dei conditio, eo mense interdum producatur
dei imago. Concessum est properare nativitati, et tamen
idonee occurrere in hebdomadem, in auspicia resurrectionis
et requietis et regni. Ideo ogdoas nos nou creat; tunc
enim nuptiae non erunt. *) Societatem carnis atque animae
iamdudum commendavimus a concretione seminum ipsorum
usque ad figmenti perfectionem ; proinde nunc et a nativi-
tate defendimus, inprimis quod simul crescunt, sed diversa
ratione pro generum conditione, caro modulo, anima ingenio,
caro habitu, anima sensu. Ceterum animam substantia cre-
scere negandum est, ne etiam decrescere substantia dicatur,
atque ita et defeetura credatur; sed vis eius, in qua natu-
ralia peculia consita retinentur, salvo substantiae modulo,
quo a primordio inflata est, paulalim cum carne producitur.
Constitue certum pondus auri vel argenti , rudern adhuc
massam, collectus habitus est illi, et futuro interim minor,
tamen continens intra lineam moduli totum quod natura est
auri vel argenti. Dehiuc cum in laminam inassa laxatur,
maior efficilur initio suo per dilatationem ponderis certi,
non per adiectionem, dum extenditur, non dum augetur;
etsi sic quoque augetur, dum extenditur; licet enim habitu
augeri, cum statu non licet. Tunc et splendor ipse pro-
vehitur auri vel argenti, qui fuerat quidem et in massa, sed
obscurior, non tamen nullus. Tunc et alii atque alii habitus
accedunt pro facilitate materiae, qua duxerit earn, qui agit,
nihil confercns modulo, nisi effigiem. Ita et animae cre-
menta reputanda, non substantiva, sed provocativa.

38.1 2) Quamquam autem et retro praestruxerimus,

1) Matth. 2.2, 30. 2) Hoc cap. cum parte sequentis in Rhen. et

G.el. edd. inscriptum est : De cibis, quoniodo ad animam per-
tinere videantur.

DE AN IMA.

SS3

omnia naluralia animae ipsi substantiae inesse pertinentia
ad sensum et intellectum et ex ingenito animae censu, sed
paulatim per aetatis spatia procedere et varie per accidentia
evadere pro artibus, pro institutis, pro locis, pro domina-
tricibus potestatibus; quod tamen faciat ad carnis animae-
que propositam nunc societalem, pubertatem quoque anima-
lem cum carnali dicimus convenire, pariterque et illam sug-
gestu sensuum, et istam processu membrorum exsurgere a
quarto decimo fere anno, non quia Asclepiades inde sapien-
tiam supputat, nec quia iura civilia abhinc agendis rebus
attemperant, sed quod et baec de primordio ratio est. Si
enim Adam et Eva ex agnitione boni et mali pudenda tegere
senserunt., ex quo id ipsum sentimus, agnitionem boni et
mali profitemur. Ab his autem annis et sulfusior et vestitior
sexus est, et concupiscentia oculis arbitris utitur, et com-
municat placitum, et intelligit quae sint, et fines suos ad
instar ficulneae contagionis prurigine accingit, et hominem
de paradiso integritatis educit, exinde scabida etiam in ce-
teras culpas et delinquendi non naturales, cum iam non ex
instituto naturae, sed ex vitio. Ceterum proprie naluralis
concupiscentia unica est alimentorum solummodo, quam dews
et in primordio contulit: ex omni ligno, inquit, edetis, *)
et secundae post diluvium geniturae supermensus est: ecce
dedi vobis omnia in escam tanquam olera foeni,1 2) piospe-
ctans non tam animae quam carni, etsi propter animam.
Auferenda est enim argumentatoris occasio, qui quod anima
desiderare videatur alimenta, bine quoque mortalem earn
intelligi cupil, quae cibis sustineatur, denique derogatis eis
evigcscat, postremo subtractis intercidat. Porro non solum
proponendum est, quisnam ea desideret, sed et cui; et si
propter se, sed et cur et quando et quonam usque; turn
quod aliud natura desideret,3) aliud necessitate, aliud se¬
cundum proprietatem, aliud in caussam. Desiderabit igitur
cibos anima, sibi quidem ex caussa necessitatis, carni vero
ex natura proprietatis. Certe enim domus animae caro est,
et inquilinus carnis anima. Desiderabit itaque inquilinus
ex caussa et necessitate huius nominis profutura domui toto
inquilinatus sui tempore, non ut ipse substruendus nec nt

1) Gen. 2, 16. 2) Gen. 9, 3 sq. 3) Ed. Fran, al in d est na

turn desiderare, etc.

221

DE AN IMA.

ipse Ioricandus1) nec lit ipse tibicinandus, sed tantummodo
continendus, quia non aliter contineri possit quara domo
fulta. Alioquin licebit animae dilapsa domo ex destitutione
proprioruni subsidiorum incolumi abire, habenti sua firma-
menta et propriae conditionis alimenta , immortalitatem,
rationalitatem , sensualitatem , intellectualitatem , arbitrii
libertatem.

39. Quae omnia nativitus animae collata idem, qui in
primordio invidit, nunc quoque obumbrat atque depravat,
quominus aut ult.ro prospiciantur aut qua oportet admini-
slrentur. 2) Cui enim hominum non adhaerebit spiritus
nequam, ab ipsa etiam ianua nativitatis animas aucupabun-
dus, vel qua invitatus, tota ilia puerperii superstitione? Ita
omnes idololatria obstetrice nascuntur, dum ipsi adbuc uteri
infulis apud idola confectis redimiti genimina sua daemo-
niorum candidata profilentur, dum in partu Lucinae et
Dianae eiulatur, dum per lotam hebdomadam Iunoni mensa
proponitur, dum ultima die fata scribunda advocantur, dum
prima etiam constitulio infantis super terrain Statinae deae
sacrum est. Quis non exinde aut totum filii caput reatu«
vovet, aut aliquera excipit crinem, aut tota novacula pro-
secat, aut sacrificio obligat, aut sacro obsignat, pro gentica,
pro avita, pro publica, aut privata devotione. Sic igitur et
Socralem puerum adbuc spiritus daemonicus invenit; sic et
omnibus genii deputantur, quod daemonum nomen est; adeo
nulla ferme nativitas munda est, utique ethnicorum. Hinc
enim et apostolus ex sanclilicato allerutro sexu sanctos pro-
creari ait, tarn ex seminis praerogativa, quam ex institu-
tionis disciplina. Celerum, inquit, immundi nascerentur,
quasi designatos tamen sanctitati ac per hoc etiam saluti
intelligi volens fidelium filios, ut huius spei pignora matri-
moniis, quae relinenda censuerat, patrocinarenlur. Alioquin
meminerat dominicae definitionis: nisi quis nascatur ex aquaet
spiritu, non introibit in regnum dei,3) id est, non erit sanetus.

40. 4) Ita omnis anima eo usque in Adam censetur,
donee in Christo recenseatur; 5) tamdiu immunda, quamdiu

1) Sic Latin., Rig., Semi.; ceteri: gloriandus. 2) Quae
gequuntur in lioc cap. in Rhen. et Gel. edd. inscripta sunt: Nullani
paene an ini am sine daemonio esse. 3) Io. 3, 5. 4) Hoc

cap. in Rhen. et Gel. edd. inscriptum est: Quomodo caro pecca-
trix dicatur. 5) Rom. 5, 14. 21.

DE AN IMA.

225

recenseatur; peccatrix autem, quia immunda recipiens igno-
juiniam ex carnis societate. Nam etsi caro peccatrix, se¬
cundum quam incedere prohibemur, cuius opera damnantur
concupiscentis adversus spiritum, ob quam carnales notantur
infamia, non tamen suo nomine caro infamis. Neque enim
de proprio sapit quid aut sentit ad suadendam vel imperan-
dam peccatelam. Quidni, quae ministerium est? et mini-
sterium, non quale servus vel minor amicus animalis nomine,1)
sed quale calix vel quid aliud eiusmodi corpus, non anima.
Nam et calix ministerium sitientis est; nisi tamen qui sitit,
calicem sibi accommodarit, nihil calix ministrabit. Adeo
nulla proprietas hominis in choico, nec ita caro homo tan-
quam alia vis animae et alia persona, sed res est alterius
plane substantiae et alterius conditionis , addicta tamen
animae ut suppellex, ut instrumentum in officia vitae. Caro
igitur increpatur in scripturis, quia nihil anima sine carne in
operatione libidinis, gulae, vinolentiae, saevitiae, idololatriae
ceterisque carnalibus non sensibus, sed effectibus. Denique
sensus delictorum etiam sine effectibus imputari solent animae.
Qui viderit mulierem ad concupiscentiam, iam adulteravit
in corde. 2) Ceterum quid caro sine anima perinde in
operatione probitalis, iuslitiae, tolerantiae, pudiciliae? Porro
quale est, ut cui nec bona documenta propria subscribas, ei
crimina adpingas? Sed ea, per quam delinquitur, convenitur,
ut ilia, a qua delinquitur, oneretur, etiam in ministerii ac-
cusationem. Gravior invidia est in praesidem, cum officia
pulsantur; plus caeditur, qui iubet, quando nec qui obse-
quitur, excusatur.

41. 3) Malum igitur animae, praeter quod ex obventu
spiritus nequam superstruitur, ex originis vitio antecedit,
naturale quodammodo. Nam, ut diximus, naturae corruptio
alia natura est, habens Suum deum et patrem, ipsum scilicet
corruplionis auctorem, ut tamen insit et bonum animae illud
principale, illud divinum atque germanum, el proprie naturale.
Quod enim a deo est, non tarn exstinguitur, quam obumbra-
tur. Potest enim obumbrari, quia non est deus, exstingui
non potest, quia a deo est. Itaque sicut lumen aliquo ob-
staculo impeditum manet, sed non comparet, si tanta den-

1) Rig. ani m alia no min a. 2) Mattli. 5, 28. 3) Hoc cap.

in Rlien. et Gel. edd. inscribitur : De malo et bo no animae.

Tertull. IV. 15

33ft

DE AN IMA.

sitas obstaculi fuerit, ita et bonum in anima a malo oppres-
sum pro qualitate eius aut in totuin vacat occulta salute1)
aut qua datur radiat inventa libertate. Sic pessimi et optimi
quidani, et nihilominus unura oranes animae genus; sic et in
pessiniis aliquid boni, et in optimis nonnihil pessimi. Solus
enim deus sine peccato, et solus homo sine peccato Christus,
quia et deus Christus. Sic et divinitas animae in praesagia2)
erumpit ex bono priore, et conscientia dei in testimonium
prodit: deus bonus est, deus videt, et deo commendo. Pro-
pterea nulla anima sine crimine, quia nulla sine boni semine.
Proinde cum ad fidem pervenit reformata per secundam
nativitatem ex aqua et, superna virtute, detracto corruptionis
pristinae aulaeo, totam lucem suam conspicit. Excipitur
etiam a spiritu sancto, sicut in pristina nativitate a spiritu
profano. Sequitur animam nubentem spiritui caro, ut dotale
mancipium, et iam non animae famula, sed spiritus. 0
beatum connubium, si non admiserit adulterium.

42. 3) De morte iajn superest, ut illic materia ponat,
ubi ipsa anima consummat; quamquam Epicurus4) vulgari
satis opinione negarit mortem ad nos pertinere. Quod enim
dissolvitur, inquit, sensu caret, et quod sensu caret, nihil
ad nos. Dissolvitur autem et caret sensu, non ipsa mors,
sed homo, qui earn patitur. At ille ei dedit passionem,
cuius est actio. Quodsi hominis est pati mortem dissolu-
tricem corporis et peremptricem sensus, quam ineptum, ut
tanta vis ad hominem non pertinere dicatur. Multo coactius
Seneca: post mortem, ait, omnia finiuntur, etiam ipsa.5)
Hoc si ita est, iam et mors ad semet ipsam pertinebit, si et
ipsa finitur; eo magis ad hominem, in quo inter omnia
finiendo et ipsa finitur. Mors nihil ad nos, ergo et vita
nihil ad nos. Si enim quo dissolvimur, praeter nos, etiam
quo compingimur, extra nos. Si ademptio sensus nihil ad
nos, nec adeptio sensus quicquam ad nos. Sed mortem
quoque interimat, qui et animam. A nobis, ut de postuma
vita et de alia provincia animae, 6) ita de morte tractabitur,

1) Rig. et Semi, occultata luce. 2) Rig. in praesentia.
3) In Rhen. et Gel. edd. hoc cap. inscribitur: De morte. 4) Diog.
Laert. 10, 124 sqq. Gellii Noct. Att. 2, 8. 5) Cf. lib. de resurr.

carnis c. 1. 6) Sic emend. Rig. quae scripta sunt in cod. Agob.:

qui et animam. A not) is, ut deposilum a vita et de alia

DE ANIMA. 827

ad quam vel ipsi pertinemus, si ad nos ilia non pertinet. *)
Denique nec speculum eius somnus, aliena materia est.

43. * 2) De somno prius disputemus; post, mortem qua- *
liter anima decurrat. Non utique extranaturale est somnus,
ut quibusdam philosophis 3) placet, cum ex his eum deputant
caussis , quae praeter naturam haberi videntur. Stoici
somnum resolutionem sensualis vigoris affirmant, Epicurei
deminutionem spiritus animalis, Anaxagoras cum Xenophane
defetiscentiam, Empedocles et Parmenides refrigerationem,
Strato segregationem consati spiritus, Democritus indigentiam
spiritus, Aristoteles marcorem circumcordialis caloris. Ego
me nunquam ita dormisse praesumo, ut ex his aliquid agno-
scam. Neque enim credendum est, defetiscentiam esse so¬
mnum, contrarium potius defetiscentiae, quam scilicet tollit,
siquidem homo somno magis reficitur quam fatigatur. Porro
nec semper ex fatigatione concipitur somnus, et tamen cum
ex ilia est, ilia iam non est. Sed nec refrigescentiam ad-
mittam, aut marcorem aliquem caloris, cum adeo corpora
somno concalescant, ut dispensatio ciborum per somnum
non facile procederet calore properabili et rigore tardabili,
si somno refrigeraremur. Plus est, quod etiam sudor dige-
stionis aestuantis est index. Denique concoquere dicimur,
quod caloris, non frigoris operatio est. Proinde deminu¬
tionem animalis spiritus aut indigentiam spiritus aut segre-
gationera consati spiritus immortalis anima non sinit credi.

Perit anima, si minoratur. Superest, si forte cum Stoicis
resolutionem sensualis vigoris somnum determinemus, quia
corporis solius quietem procuret, non et animae. Aniraam
enim ut semper mobilem et semper exercitam nunquam suc-
cedere quieti, alienae scilicet a statu immortalitatis; nihil
enim iinmortale finem operis sui admittit, somnus autem
finis est operis. Denique corpori, cui mortalitas competit,
ei soli quies finem operis adulatur. Qui ergo de somni
naturalitate dubitabit, habet quidem dialeclicos in dubium
deducentes totam naturalium et extranaturaliura discretionem,
ut quae putaverit citra naturam esse, naturae vindicari sciat

prov. animae etc. Edd. ceteri: quia et anima in nobis ut
depositum habitat et ut de alia prov. animae etc. 1) Vv.

non pertinet eiecit Kigalt. 2) Hoc cap. in Rhen. et Gel. edd.
ingcriptum est: Do somno pertinente ad tractatum mortis.

3) Cf. 1*1 ut. deplac. phil. 5, 34 sq.

15*

338

DE ANIMA.

posse, a qua ita esse sortita sunt, ut citra earn habcri vi-
deantur, el utique aut natura omnia aut nulla natura. Apud
nos aulem id poterit audiri, quod dei contemplatio suggerit,
auctoris omnium, de quibus quaeritur. Crediinus enim, si
quid est natura, rationale aliquod opus dei esse. Porro so-
mnum ratio praeit, tarn aptum, tarn utilem, tam necessarium,
ut absque illo nulla anima sufficiat; recreatorem corporum,
redintegratorem virium, probatorem valetudinum, pacatorem
operum, medicum laborum, cui legitime fruendo dies cedit,
nox legem facit, auferens rerum etiam colorem. Quodsi
vitale, salutare, auxiliare somnus, nihil eiusmodi non ratio¬
nale, nihil non naturale. Sic et medici omne contrarium
vitali, salutari, auxiliari extra naturae cardines relegant.
Nam et aemulas somno valetudines, phreneticam atque car-
diacam, praeter naturam iudicando naturalem somuum prae-
iudicaverunt ; etiam in lethargo non naturalem notantes
testimonio naturali respondent, cum in suo temperamento
est. Omnis enim natura aut defraudatione aut enormitate
rescinditur, proprietate mensurae conservatur. Ita naturale
erit statu, quod non naturale effici potest decessu vel ex-
cessu. Quid, si esum et potum de naturae sortibus eximas?
nam et in his plurima somni praeparatura est. Certe his a
primordio naturae suae homo imbutus est. Si apud deum1)
discas, ille fons generis, Adam, ante ebibit soporem, quam
sitiit quietem, ante dormiit, quam laboravit, imo quam et
edit, imo quam et profatus est, ut videant naturalem indicem
somnum omnibus naturalibus principaliorem. Inde deducimur
etiam imaginem mortis iarn tunc eum recensere. Si enim
Adam de Christo figuram dabat, 2) somnus Adae mors erat
Christi dormituri in mortem, ut de iniuria perinde lateris
eius vera mater viventium figuraretur eeclesia.3) Ideo et
somnus tam salutaris, tam rationalis etiam in publicae et
communis iam mortis effingitur exemplar. Voluit enim deus,
et alias nihil sine exemplaribus in sua dispositione molitus,
paradigmate Platonico plenius humani vel maxime initii ac
finis lineas quolidie agere nobiscum, manum porrigens fidei
facilius adiuvandae per imagines et parabolas, sicut ser-
monum, ita et rerum. Proponit igitur tibi corpus arnica vi
soporis elisum, blanda quietis necessitate prostratum, immo-

1) Genes. 2, 21. 2) Ita Rigalt.; alii: figurabat. 3)Io.l9,34.

D E ANIMA, S89

bile situ, quale ante vitam iacuit, et quale post vitara iacebit,
ut testationem plasticae et sepulturae exspectans animam
quasi nondum collatam et quasi iam ereptara. Sed et ilia
sic patitur, ut alibi agere videatur, dissimulatione praesen-
tiae futuram absentiam ediscens. Et tamen interim somniat,
nec quiescit, nec ignavescit omnino, nec naturam immor-
talitatis servam sopori addicit. Probat se mobilem semper;
terra, mari peregrinatur, negotiatur, agitatur, laborat, ludit,
dolet, gaudet, licita atque illicita persequilur, ostendit, quod
sine corpore etiam plurimum possit, quod et suis instrueta
sit membris, sed nihilominus necessitatem habeat rursus cor¬
poris agitandi. Ita cum evigilaverit corpus, redditum officiis
eius, resurrectionem mortuorum libi affirmat. Haec erit
somni et ratio naturalis et natura rationalis. Eliam per
imaginem mortis fidem initiaris, spem meditaris, discis mori
et vivere, discis vigilare, dum dormis.

44. J) Ceterum de Hermotimo. Anima, ut aiunt, 1 2)
in somno carebat, quasi per occasionem vagaturi hominis
proficiscente de corpore. Uxor hoc prodidit. Inimici dor
mientem nacti pro derancto cremaverunt. Regressa anima
tardius, credo, homicidium sibi imputavit. Cives Clazomenii
Hermotimum templo consolantur. Mulier non adit ob notam
uxoris. Quorsum istud? ut, quia non facile est vulgo existi-
mare secessionem animae esse somnium, hoc quoque Her-
motimi argumento credulitas subornetur. Genus fuerat gra-
vioris aliquanto soporis, at de incubone praesumptio est,
vel de ea valetudinis Iabe, 3) quam Soranus opponit, exclu-
dens incubonem, aut tale quid vilii, quod etiam Epimenidem
in fabulam impegit quinquaginta paene annos soinniculosum.4)
Sed et Neronem Suetonius5) et Thrasimedem Theopompus
negant unquam somniasse, nisi vix Neronem in ultimo exitu
post pavores suos. Quid, si et Hermotimus ita fuit, ut otium
animae nihil operanlis in somnis divortium crederelur? Omnia
inagis coniectes, quam istarn Iicentiam animae sine morte
fugitivae, et quidem ex forma conLinuam. Si eniin tale quid
seinel accidere dicatur, ut deliquium solis aut lunae, ita et
animae, sane persuaderer divinitus factum; congruere enim,

1) Hoc cap. in edd. Rhen. et. Gel. inscribitur: De Hermotimi

anima, 2) Plinii hist. nat. 7, 52. 3) Kig. vel valetudinis,

quam etc. 4) Plin. hist. nat. 7, 52. 5) Suet. Ner. 46.

830

DE AN IMA.

)

hominem seu raoneri seu terreri a deo, velut fulgure rapido,
momentaneae mortis ictu; si non magis in proximo esset,
somnium credi, quod vigilanti potius accidere deberet, si
non somnium magis credi oporteret.

45. *) Tenemur hie de somniis quoque Cbristianam
sententiam expromere, ut de accidentibus somni, sed non
modicis iactationibus animae, quain ediximus negotiosam et
exercitam semper ex perpetuitate raotationis, quod divini-
tatis et immortalitatis est ratio. Igitur cum quies corpori-
bus evenit, quorum solatium proprium est, vacans ilia a so-
latio alieno, non quiescit, et si caret opera membrorum cor-
poralium, suis utitur. Concipe gladiatorem sine armis vel
aurigam sine curriculis, gesticulates omnem habitum artis
suae atque conatum, pugnatur, certatur, sed vacua iactatio
est, nihilominus tamen fieri videntur, quae fieri tamen non
videntur; actu enim fiunt, effectu vero non fiunt. Hancvim
ecstasin dicimus, excessum sensus et amentiae instar. Sic
et in primordio somnus cum ecstasi dedicatus: et misit deus
ecstasin in Adam, et obdormivit. 1 2) ^Somnus enim corpori
provenit in quietem, ecstasis animae accessit adversus quie-
tem, et inde iam forma somnum ecstasi miscens et natura
de forma. Denique et oblectamur et contristamur et con-
terremur in somniis, quain affecte et anxie et passibiliter,
cum in nullo permoveremur a vacuis scilicet imaginibus, si
compotes somniaremus. Denique et bona facta gratuita
sunt in somnis et delicta secura; non magis enim ob stupri
visionem damnabimur, quam ob martyrii coronabimur. Et
quomodo, inquis, memor est somniorum anima, scilicet quam
compotem esse non licet? Hoc erit proprietas amentiae
liuius, quia non fit ex corruptela bonae valetudinis, sed ex
ratione naturae; nec enim exterminat, sed avocat mentem.
Aliud est concutere, aliud movere, aliud evertere, aliud
agitare. Igitur quod memoria suppetit, sanitas mentis est,
quod sanitas mentis, salva memoria stupet, amentiae genus
est. Ideo non dicimur furere, sed somniare, ideo et pru-
dentes, si quando sumus; sapere enim nostrum licet obum-
bretur, non tamen exstinguitur, nisi quod et ipsum potest

1) Cap. 45 — 49. in Rhen. et Gel. edd. inscript a sunt: De so-
mniis, quomodo ea patiatur anima, et unde eveniant.

2) Gen. 2, 21.

DE AN IMA.

331

videri vacare tunc, ecstasin autem hoc quoquc operari de
suo proprio, ut sic nobis sapientiae imagines inferat, quem-
admodum el, erroris.

46. Ecce rursus urgemur etiam de ipsorum somnio-
rum retractatu, quibus aninia iactatur, exprimere. Et quando
perveniemus ad mortem? Et hie dixerim: cum deus dederit;
nullae longae morae eius, quod eveniet. Vana in totum
somnia Epicurus iudicavit, Iiberans a negotiis divinitatem
et dissolvens ordinem rerum et in passivitate omnia spargens
ut eventui exposita et fortuita. Porro si ita est, ergo erit
aliquis et veritatis eventus, quia non capit solam earn even¬
tui omnibus debito eximi. Homerus1) duas portas divisit
somniis, corneam veritatis, fallaciae eburneam; respicere
est enim, inquiunt, per cornu, ebur autem caecum est.
Aristoteles 2) maiore sententiam mendacio recitans, agnoscit
et verum. Telmessenses 3 ) nulla somnia evacuant, imbe-
cilli^atem coniectationis incusant. Quis autem tam extra-
neus humanilatis, ut non aliquam aliquando visionem fide-
lem senserit? Pauca de insignioribns perstringens Epicuro
pudorem imperabo. Astyages Medorum regnator quod
filiae Mandanae adbuc virginis vesicam in diluvionem
Asiae lluxisse somnio viderit, Herodotus 4) refert; item
anno post nuptias eius ex iisdem locis vitem exortam toti
Asiae incubasse. Hoc etiam Charon Lampsacenus Hero-
doto prior tradit, qui filium eius tanto operi interpretati
sunt, non fefellcrunt; siquidem Asiam Cyrus et mersit et
pressit. Philippus Macedo, nondum pater, Olympiadis uxoris
naturam obsignasse viderat annulo; leo erat signum; cre-
diderat praeclusam genituram, opinor, quia leo semel pater
est. Aristodeinus vel Aristophon coniectans , imo nihil
vacuum obsignari, filium et quidem maximi impetus por-
tendi. 5) Alexandrum qui sciunt, leonem annuli recogno-
scunt. Ephorus scribit. Sed et Dionysii Siciliae tyranni-
Jem Himeraea quaedam somniavit. Heraclides prodidil.
Et Seleuco regnum Asiae Laodice mater nondum eum enixa
praevidit. Euphorion provulgavit. Mithridatem quoque ex
somnio Ponti potitum a Slrabone cognosco, et Balaridemfi)

1) Horn. Odyss. 19, 562 sqq. 2) Aristot. de div. per somri.

3) Herod. 1, 78. Cic. de div. 1,42. 4) Herod. 1, 107 sq. 5) Plat,

Alex. 2. 6) Big. e cod. Agob.: Baralirem.

333

DE AN IMA.

JIlyricum a Molossis usque Macedonian! ex somnio domina-
tum de Callisthene disco Noverunt et Romani veritatis
huiusmodi somnia. Reformatorem imperii, puerulum adhuc
et privatum loci, et lulium Octavium tantum, (ct sibi igno*
turn Marcus Tullius iam et Augustum et civilium turbinum
sepultorem de somnio norat. In Vitellii commentariis con-
ditum est.. Nec haec sola species erit summarum praedi-
catrix potestatum, sed et periculorum et exitiorumi ut quum
Caesar in proelio perduellium Bruti et Cassii Philippis aeger,
alias maiestatem, alias discrimen ab hostibus relaturus, t)
Ai torii visione destituto tabernaculo evaditj ut quum
Polycrati Samio filia crucem prospicit de solis unguine et
lavacro lovis. 1 2 3) Revelantur et honores et ingenia per
quietem, praeslantur et medelae, produntur et furta, con-
feruntur et thesauri. Ciceronis denique dignitatem, par-
vuli etiamnunc, gerula iam sua inspexerat. 4) Cycnus de
sinu Socratis demulcens homines discipulus Plato est. 5)
Cleonymus pyctes ab Achille curatur in somniis. Coronam
auream quum ex arce Athenae perdidissent, Sophocles tra-
gicus somniando redinvenit. Neoptolemus tragoedus apud
Rheteum6) Troiae sepulcrum Aiacis, monitus in somnis,
ab ipsa ruina liberatur,7) et quum lapidum senia deponit,
dives inde auro redit. Quauti autem commentatores et
affirmatores in hanc rem? Artemon, Antiphon, Strato, Phi-
lochorus, Epicharmus , berapion, Cratippus et Dionysius
Rhodius, Hermippus, tota seculi literatura. Solum, si forte,
ridebo, qui se existimavit persuasurum, quod prior omnibus
Salurnus somniarit; nisi si et prior omnibus vixit Aristoteles,
ignosce ridenti. Ceterum Epicharmns etiam summum apicern
inter divinationes somniis extulit cum Philoehoro Atheniensi.
Nam et oraculis hoc genus stipatus est orbis, ut Amphiarai
apud Oropum , Amphilochi apud Malluin , Sarpedonis in
Iroade, Trophonii in Boeotia, Mopsi in Cilicia, Hermoniae
in Macedonia, Pasiphaae in Laconica. Cetera cum suis et
originibus et ritibus et relationibus, cum omni deinceps hi-
storia somniorum Hermippus Berytensis 8) quinione volumi-

1) Rig. aeger, maius taraen alias discrimen, Art. etc.

2) Suet. Octav. 91. Plut. Anton. 22. Brut. 41. Dio Cass. 47, 41. 3)

Herod. 3, 124. 4) Plut. Cic. 2. 5) Diog. Laert. 3, 1. 6) Gel.

F.rithreum. 7) Rig. li be rat. 8) Cod. Agob.: Berytensis,

cod. Urs.: Beryensis.

DE AN IMA.

333

num satiatissime exhibebit. Sed et Sloici deum malunt,
providentissimum humanae institutioni inter cetera praesidia
divinatricum artium et discipltnarura, omnia quoque nobis
indidisse, peculiare solatium naturalis oraculi. Haec quan¬
tum ad fidem somniorum a nobis quoque consignandam et
taliter interpretandam. Nam de oraculis etiam ceteris,
apud quae nemo dormitat, quid aliud pronuntiabimus, quam
daemoniacam esse rationem eorum spirituum, qui iam tunc
in ipsis hominibus habitaverint, vel meraorias eorum affecta-
verint ad omnem malitiae suae scenam, in ista aeque specie
divinitatem mentientes, eademque industria etiam per bene-
ficia fallentes medicinarum et admonitionum et praenuntia-
tionum, quae magis laedant iuvando, dum per ea, quae iu-
vant, ab inquisitione verae divinitatis abducunt ex insinua-
tione falsae? Et utique non clausa vis est nec sacrariorum
circumscribitur terminis; vaga et pervolatiea et interim
libera est; quo nemo dubitaverit domus quoque daemoniis
patere, nec tantum in adytis, sed in cubiculis homines ima-
ginibus circumvenire.

47. Definimus enim a daemoniis plurimum incuti somnia,
etsi interdum vera et gratiosa, sed de qua industria diximus,
affectantia atque captantia, quanto magis vana et fruslratoria
et turbida et ludibriosa et iinmunda. Nec mirum, si eorum
sunt imagines, quorum et res. A deo autem, pollicito sci¬
licet et gratiain spirilus sancti in omnem carnem, et sicut
prophetaturos, ita et somniaturos servos suos et ancillas
suas, *) ea deputabuntur, quae ipsi gratiae comparabuntur,
si qua honesta, sancta, prophetica, revelatoria, aedificatoria,
vocatoria, quorum liberalitas soleat et in profanos destillare,
imbres etiam et soles suos peraequante deo iustis et in-
iustis, 2) siquidein et Nabuchodonosor 3) divinitus soinniat,
et maior paene vis hominum ex visionibus deum discunt.
Sicut ergo dignatio dei et in etbnicos, ita et lenlatio mail
in sanctos, a quibus nec interdiu absistit, ut vel dormien-
tibus obrepat, qua potest, si vigilantibus non potest. Tertia
species erunt somnia, quae sibimet ipsa anima videlur in-
ducere ex intentione cireumstantiarum. Porro quoniam non
est ex arbitrio somniare, (nam et Epicbarmus ita senlit,)
quomodo ipsa erit sibi caussa alicuius visionis? Num ergo

1) loel. 3, 1.

2) Matth. 5, 45 3) Dan. 2, 1 sqq.

*34

DE ANIMA.

haec species naturali formae relinquenda est, servans animae
etiam in eestasi res suas perpeti? Ea autem, quae neque a
deo neque a daemonio neque ab anima videbuntur accidere,
et praeter opinionem et praeter interpretationem et praeter
enarrationem facultatis ipsi proprie eestasi et rationi eius
separabuntur.

48. Certiora et colatiora somniari affirmant sub ex-
timis noctibus, quasi iam emergente animarum vigore, pro-
duclo sopore. Ex temporibus autem anni verno magis
quieta, quod aestas dissolvat animas et hiems quodammodo
obduret, et autumnus, tentator alias valetudinum, succis
pomorum vinosissimis diluat. Item ex ipsius quietis situ, si
neque resupina neque dextero latere decumbat, neque con-
resupinatis internis, quasi refusis loculis, statio sensuunx
fluitet aut compressu iecoris angina sit mentis. Sed haec
ingeniose aestimari potius quaui constanter probari putem,
etsi Plato est, qui ea aestimavit, et fortasse an casu pro-
cedant. Alioquin ex arbilrio erunt somnia, si dirigi pote-
runt. Nam quod et de cibis distinguendis vel derogandis
nunc praesumptio nunc superstitio discipliuam somniis prae-
scribit, examinandum est: superstitio, ut cuin apud oracula
iucubaturis ieiunium indicitur, ut caslimoniain inducat, prae¬
sumptio, ut cum Pythagorici ob banc quoque speciem fabam
respuunt onerosum et inflatum pabulum. Atquin trina ilia
cum Daniele1) fraternitas legumine solo contenti, ne regiis
ferculis contaminarentur, praeter sapientiam reliquam somuio-
rum praecipue gratiam a deo redemerunt et impetrandorum et
disserendorum. Ieiuniis autem nescio an ego solus plurimum ita
somniem, ut me somniasse non sentiam. Nihil ergo sobrietas,
inquis, ad hanc parteili? imo tanto magis ad banc, quantum
et ad omnem, si et ad superstitionem, multo amplius ad
religionem. Sic enim et daemonia expostulant earn a suis
somniatoribus, ad lenocinium scilicet divinitatis, quia fami-
liarem dei norunt, quia et Daniel 2) rursus trinni hebdoma-
dum statione aruit victu, sed ut deum illiceret humiliationis
olficiis, non ut animae somniaturae sensum et sapientiam
strueret, quasi non in eestasi acturae. Ita non ad ecstasin
submovendam sobrietas proficiet, sed ad ipsam ecstasin
commendandam, ut in deo fiat

1) Dan. 2, 16 «qq 2) ib. 10, 2 sq.

DE AN IMA.

335

49. Infantes, qui non putant somniare, cum omnia
animae pro modo aetatis expungantur in vita, animadvertant
succussus1) et nutus et renidentias eorum per quietem, ut
ex re comprehendant motus animae somniantis facile per
carnis teneritatem erumpere in superficiem. Sed et quod
Libyca gens Atlantes 2) caeco somno noctem transigere
dicuntur, animae utique natura taxatur. Porro aut Herodoto
fama mentita est, nonnunquam in barbaros calumniosa, aut
magna vis eiusmodi daemonum in illo climate dominatur.
Si enim et Aristoteles, heroem quendam Sardiniae notat in-
cubatores fani sui visionibus privantem, erit et hoc in dae¬
monum libidinibus tam auferre somnia quam inferre , ut
Neronis quoque seri somniatoris et Tbrasimedis insigne inde
processerit. Sed et a deo deducimus somnia. Quid ergo
nec a deo Atlantes somniarent, vel quia nulla iam gens dei
extranea est, in omnem terrain et in terminos orbis evan-
gelio coruscante? Num ergo aut fama mentita est Aristo-
teli, aut daemonum adhuc ratio est, dum ne3) aliqua natura
credatur immunis somniorum?

50. 4) Satis de speculo mortis, id est de somno, turn
etiam de negotiis somni, id est de somniis; nunc ad origi-
nem huius excessus, id est ad ordinem mortis, quia nec
ipsam sine quaestionibus, licet finem omnium quaestionum.
Publica tolius generis humani sententia mortem naturae
debitum pronuntiamus. Hoc stipulata est dei vox,5) hoc spo-
pondit omne quod nascitur, ut iam bine non Epicuri stupor
sulfundatur, negantis debitum istud ad nos pertinere, sed
haeretici inagis 6) Menandri Samaritani furor conspuatur,
dicentis mortem ad sues non modo non pertinere, verum
nec pervenire. In hoc scilicet se a superna et arcana
potestate legalum, ut immortales et incorruptibiles et statim
resurrectionis compotes fiant, qui baptisma eius induerint.
Legimus quidem pleraque aquaruin genera miranda. Sed
aut ebriosos reddit Lyncestarum vena vinosa, aut lympha-
ticos efficit Colophonis scaturigo daemonica, aut Alexandro
accidit Nonacris Arcadiae venenata. Fuil et Iudaeae lacus

1) Rig. secessus. 2) Plinii hist. nat. 5, 8. Herod. 4, 184.

3) Rig. dum ne animae al. nat. 4) Hoc cap. in Rhen. et Gel.

edd. iuscribitur: De mortis vi et de Menandro liaeretico.

5) Gen. 2, 17. 6) Ita cod. Wouw. et Rig. ; ceteri: magi.

836

D E AN IMA.

medicus ante Christum. Plane Stygias paludes poeta tra-
didit mortem diluentes. Sed et Thetis filium planxit. Quam-
quam si et Menander in Stygem mergit, moriendum erit
nihilominus, ul ad Stygem venias; apud inferos enim dicitur.
Quaenam et uhinam ista felicitas aquarum, quas nec Ioannes
baptizator praeministravit nec Christus ipse discipulis de-
monstravit? Quod hoc Menandri balneum? magicum credo.1)
Sed cur tarn infrequens, tam occultum, quo paucissimi lavant?
Suspectam enim faciam tantam raritatem sec-urissiini atque
tutissimi sacramenti, apud quod nec pro deo ipso mori lex
est, cum contra omnes iam nationes ascendant in montem
domini et in aedem dei lacob, mortem per martyrium quo-
que flagitantis, quam de Christo etiam suo exegit? Nec
magiae tantum dabit quisquam, ut eximat mortem, aut re-
pastinet vilis modo vitam aetate renovata. Hoc enim ne
Medeae quidem licuit in hominem, etsi licuit in vervecem.
Translatus est Enoch et Helias, nec mors eorum reperta.
est, dilata scilicet. Ceterum morituri reservantur, ut an-
tichristum sanguine suo exslinguant. 3) Obiit et Ioannes,
quern in advenlum domini remansurum frustra fuerat spes.4)
Fere enim haereses ad nostra exempla prosiliunt, inde su-
menles praesidia, quo pugnant. Postremo compendium est;
ubi sunt illi quos Menander ipse perfudit, quos in stygem
suam mersit? Apostoli perennes veniant, adsistant; videat
illos meus Thomas, audiat, contrectet, et credat.

^l-5) Opus autem mortis in medio est, discretio cor-
poris animaeque. Sed quidam ad iminortalitatem animae,
quam quidem non a deo edocti infirme tuentur, ita argumen-
tationes emendicant, ut velint credi etiam post mortem
quasdam animas adhaerere corporibus. Ad hoc enim et
Plato, etsi quas vult animas ad coelum statiin expedit, in
Politia tamen cuiusdam insepulli cadaver opponit longo tem¬
pore sine ulla labe prae animae scilicet individuitate ser-
valum.6) Ad hoc et Democritus crementa unguium et coma-
rum in sepulturis aliquanti temporis denotat. Porro et
aeris qualitas corpori illi potuit tutela fuisse; quid enim, si

1) Sic cod. Wouw. et Rig-.; ceteri: comicum credo. 2)
Gen. 5, 24. Hebr.10, 5. 2 Reg. 2,11. 3) Apoc. 11, 3. 4) lo. 21,23.

5) tap. 51. el 52. in Rlien. et Gel. edd. inscripta sunt: Nihil animae
in corpore subremanere post mortem. 6) Plat, de rep.
10, p. 614B. sqq. Val. Max. 1, 8. ext. 1.

DE AN IMA.

837

aridior aer et solum salsius? quid, si et ipsius corporis sub¬
stantia exsuceior? quid, si et genus mortis ante iam corru-
ptrices materias erogarat? Ungues autem cum exordia1)
nervorum sint, merito nervis resolutione porrectis prove-
ctiores, et quotidie deficiente carne expelli videnlur. Comae
quoque alimenta de cerebro, quod aliquamdiu durare prae-
stat secreta munitio. Denique in viventibus etiam pro ce¬
rebri ubertate vel affluit capillago vel deserit. Habes me¬
dicos. Sed nec modicum quid animae subsidere in corpore
est, decessurum quandoque et ipsum, cum totam corporis
scenam temp us aboleverit. Et hoc enim in opinione quo-
rundam est; propterea nec ignibus funerandum aiunt, par-
centes superfluo animae. Alia est autem ratio pietatis
istius, non reliquiis animae adulatrix, sed crudelitatis etiam
corporis nomine aversatrix, quod et ipsum homo non utique
mereatur, poenali exitu iinpendi. Ceterum anima indivisibilisut
immortalis etiam mortem indivisibilem exigit credi, non quasi
immortali, sed quasi indivisibiii animae indivisibiliter acciden-
tem. Dividetur autem et mors, si et anima, superfluo scilicet
animae quandoque morituro ; ita portio mortis cum animae
portione remanebit. Nec ignore aliquod esse vestigium opinio-
nis istius. De meo didici. Scio feminam quandam vernaculam
ecclesiae, forma et aetate integra functam, post unicum et
breve matrimonium , cum in pace dormisset et morante
ad hue sepultura interim oration^ presbvteri componeretur,
ad primum halitum2) orationis manns a lateribus dimotas
in habitum supplicem conformasse rursumque condita pace
situi suo reddidisse. Est et alia relatio apud nostros, in
coemeterio corpus corpori iuxta collocando spatium recessu
communicasse. Si et apud ethnicos tale quid traditur,
utique deus potestalis suae signa proponit, suis in solatium,
exlraneis in testimonium. Magis enim credam in testimo¬
nium ex dco factum, quam ex ullis animae reliquiis, quae
si inessent, alia quoque membra movissent, etsi manus tan-
tum, sed non in caussam orationis. Corpus etiam illud non
modo fratri cessisset, verum et alias mutatione situs sibimet
ipsi refrigerasset. Certe unde sunt ista, signis potius et
ostentis deputanda, naturam fa cere non possunt. Mors, si

1) Fr. lunius: exodia. 2) Sic Rig. e cod. Agob. ; cod.Wouw.:

adit u in; Gel. aliique: habitum.

238

DE AN IMA.

non semel tota est, non est; si quid aniraae remanserit, vita
est; non magis vitae miscebitur mors, quam diei nox.

52. Hoc igitur opus mortis, separationem carnis atque
animae, seposita quaestione fatorum et fortuitorum, bifariam
distinxit humanus affectus, in ordinariam et extraordinariam
formam, ordinariam quidem naturae deputans, plaeidae cuius-
que mortis, extraordinariam vero praeter naturam iudicans,
violenti cuiusque finis. Qui aulem primordia hominis no-
viraus, audenter determinamus mortem non ex natura secu-
tam hominem, sed ex culpa, ne ipsa quidem naturali; facile
autem usurpari naturae nomen in ea, quae videntur a nati-
vitate ex accidentia adhaesisse. Nam si homo in mortem
directo institutus fuisset, tunc demum mors naturae adscri-
beretur. Porro non in mortem institutum eum probat ipsa
lex, conditional comminalione suspendens, et arbitrio ho¬
minis addicens mortis eventum. Denique si non deliquisset,
nequaquam obiisset. Ita non erat natura, quod ex oblationis
potestate accidit per voluntatem, non ex inslituti auctoritate
per necessitatem. Proinde etsi varii exilus mortis, ut est
multimoda conditio caussarum, nullum ita dicimus lenem,
ut non vi agtilur. Ipsa ilia ratio operatrix mortis, simplex
licet, vis est; quid enim? quae tantam animae et carnis so-
cietalem , tantam a conceptu concretionem sororum sub-
stantiarum divellit ac dirimit. Nam etsi prae gaudio quis
spiritum exhalet, ut Chilorf Spartanus, dum victorem Olym-
piae filiura amplectitur, etsi prae gloria, ut Clidemus Athe-
niensis, dum ab bistrionibus ob praestantiam auro coronatur,
etsi per somnium, ut Plato, etsi per risum, ut P. Crassus:
multo violentior mors, quae per aliena grassatur, quae ani-
mam per commoda expellit, quae tunc mori affert, cum iucun-
dius vivere est in exsultatione, in hanore, in requie, in volu-
ptate. Vis est et ilia navigiis, cum longe a Caphareis saxis, nullis
depugnata turbinibus, nullis quassata decumanis,adulante flatu,
labente cursu, laetante comitatu, intestino repente perculsu,
cum tota securitate desidunt. Non secus naufragia sunt vitae,
etiam tranquillae mortis eventus. Nihilo refert integram abire
corporis navem,an dissipatam,dum animae navigatioevertatur.

53. l) Sed quo deinde anima nuda et explosa devertet?

1) Hoc cap. in Rhen. et Gel. edd. inscriptum est: De anima-
rum excessu.

DE AN IMA.

239

Sine dubio prosequenmr ex ordine; prius trfmen quod est
loci huius explebimus, ne, quia varios exitus mortis edixi-
mus, exspectet quis a nobis rationes singulorum , medicis
potius relinquendas, propriis arbitris omnium letaliuin rerum
sive caussarum et ipsarum corporalium conditionum. Plane
ad immortalitatem aniinae hie quoque protegendam in men-
tione mortis aliquid de eiusmodi exitu interstruam, in quo
paulatim ac minutatim anima dilabitur; habitum enim susti-
nens defectionis, abducitur, dum absumi videtur, et conie-
eturam praestat interitus de excessus teraperalura. Tota
autem in corpore et ex corpore est ratio. Nam quisquis
ilie exitus mortis, sine dubio aut materiarum aut regionum
aut viarum vitalium eversio est: materiarum, ut fellis, ut
sanguinis; regionum, ut cordis, ut iecoris; viarum, ut vena-
rum, ut arteriarum. Dum igitur haec ex propria quaque
iniuriae caussa vastantur in corpore, ad usque ultimam ever-
sionein et rescissionem vitalium, id est, naturalium finium,
situum, olficiorum, necessario et anima, dilabenlibus paula¬
tim instrumentis et domiciliis et spatiis suis, paulatim et ipsa
migrare compulsa deducitur in deminutionis effigiem, non
alio modo quam quo et aurigam ipsum quoque defecisse
praesumitur, cum vires equorum defatigatio denegavit, quan¬
tum de dispositione destituti hominis, non de passionis ve-
ritate. Perinde auriga corporis spiritus animalis, deficientis
vectaculi nomine, non suo deficit, opere decedens, non
vigore, actu elanguens, non statu, constantiam, non sub-
stantiam decoquens, quia comparere cessat, non quia esse.
Sic et rapida quaeque mors, ut cervicum messis, semel tan-
tam ianuam pandens, ut ruinae vis semel omnia vitalia elidens,
ut apoplexis, interior ruina, nullam animae mo ram praestat
nec discessum eius in momenta discruciat. At ubi longa
mors, prout deseritur anima, ita et deserit; non tamen con-
ciditur hac facie, sed extrahilur, et dum extrahitur, postre-
mitatem suam partem videri facit. Non oinnis autem pars
statim et abscissa est, quia postera est, nec quia exigua
est, statim et ipsa peritura est. Scquitur seriem suus finis,
et mediocritas trahitur ad summa, et reliquiae universitati
eohaerentes exspectantur ab ilia, non derelinquuntur. Atque
ita ausiin dicere, totius ultimum totum est, quia, licet minus
atque poslcrius sit, ipsius est. Hinc denique evenit, saepe
animam in ipso divortio potentius agitari sollieitiore obtutu,

340

DE AN IMA.

extraordinary loquacitate, dum ex maiori suggestu iam in
libero constituta per snperfluum, quod adhuc cunctatur in
corpore, enuntiat quae videt, quae audit, quae incipit nosse.
Si enim corpus istud Platonica sententia career, ceterum
apostolica dei templum, cum in Christo est; sed interim
animam consepto suo obstruit et obscurat et concretione
carnis infaecat; unde illi, velut per corneum specular, ob-
soletior lux rerum est. Procul dubio cum vi mortis ex-
primitur de concretione carnis et ipsa expressione colatur,
certe de oppanso corporis erumpit in apertum ad meram
et puram et suam lucem, statim semet ipsara in expeditione
substantiae recognoscit et in divinitatem ipsa libertate re-
sipiscit, ut de somno emergens ab imaginibus ad veritates.
Tunc et enuntiat quae videt, tunc exsultat aut trepidat,
prout paraturam deversorii sui sentit, de ipsius statim angeli
facie, evocatoris animarum, Mercurii poetarum.

54. 1) Quo igitur deducetur anima, iam bine reddimus.
Omnes ferme philosophi, qui iminortalitatem animae, qualiter
volunt, tantum vindicant, ut Pythagoras, ut Empedocles, ut
Plato, quique aliquod illi teinpus indulgent, ab excessu us¬
que in conflagralionem universitatis, ut Stoici, suas solas,
id est sapientum, animas in supernis mansionibus collocant.
Plato quidem non temere philosophorum animabus hoc prae-
stat, sed eorum , qui philosophiam scilicet exornaverint
amore puerorum. Adeo etiam inter philosophos magnum
habet privilegium impuritas. Itaque apud ilium in aetherem
sublimantur animae sapientes, apud Arium in aerem, apud
Stoicos sub Iunam. Quos quidem miror, quod imprudentes
animas circa terram prosternant, cum illas a sapientibus
inulto superioribus erudiri affirment. Ubi erit scholae regio
in tanta distantia deversoriorum? qua ratione discipulae ad
magistras conventabunt, tanto discrimine invicem absentes?
quis autem illis postumae eruditionis usus ac fructus, iamiam
conflagratione perituris? Reliquas animas ad inferos deii-
ciunt. Hos Plato velut gremium terrae describit in Phae-
done, quo omnes labes mundialium sordium confluendo, et
ibi desideudo exhalent, et quasi coeno immunditiarum sua-
rum crassiorera haustum et privatum illic aerem stipent.

1) Hoc cap. cum parte sequenlis in edd. Rhen. et Gel. inscriptum
est: De receptu.

D E ANIMA.

341

55. Nobis inferi non nuda cavositas nec subdivalis aliqua
imindi sentina creduntur, sed in fossa terrae et in alto va-
stitas et in ipsis visceribus eius abstrusa profunditas, siqui-
dera Christum in corde terrae triduum jnortis Iegimus expun-
ctum, id est in recessu inlimo et interno et in ipsa terra
operto et intra ipsam cavato et inferioribus adhuc abvssis
snperstructo. *) Quodsi Christus deus, quia et homo mor-
tuus secundum scripturas et sepultus secundum easdem, hie
quoque legi satisfecit forma bumanae mortis apud inferos fun¬
ctus, uec ante aseendit in sublimiora coelorum, auam de¬
scends in inferiora terrarum, ut illic patriarchas et prophetas
compotes sui faceret. Habes1 2) et regionem inferum subter-
raneam credere, et illos cubito pellere, qui satis superbe
non putent animas fidelium inferis dignas. Servi super
dominum, et discipuli super magistrum, aspernati si forte
in Abrahae sinu exspectandae resurrectionis solatium ca-
jtere. Sed in hoc, inquiunt, Christus inferos adiit, ne nos
adiremus. Ceterum quod discrimen ethnicorum et Chri-
stianorum, si career mortuis idem? Quomodo ergo anima
exbalabit in coelum, Christo illic adhuc sedente ad dex-
teram patris, nondum dei iussu per tubam archangeli audito,
nondum illis, quos domini adventus in seculo invenerit, ob-
viam ei raplis in aerem, cum his qui mortui in Christo primi
resurgent? Nulli patet coelum, terra adhuc salva, ne di-
xerim clausa. Cum transactione enim mundi reserabuntur
regna coelorum. Sed in aethere dormitio nostra cum pue-
ris Platonis, aut in aere cum Ario, aut circa lunam cum
Endymionibus Stoicorum; imo, inquis, in paradiso, quo iain
tunc et patriarebae et prophetae appendices dominicae re-
suireclionis ab inferis migraverint. Et quomodo loanni3)
in spiritu paradisi regio revelata , quae subiicitur altari,
nullas alias animas apud se praeter martyrum ostendit?
Quomodo Perpetua, forlissima martyr, sub die passionis in
revelalione paradisi solos illic commartyres suos vidit , nisi
quia nullis romphaea paradisi ianitrix cedit, nisi qui in
Christo decesserint, non in Adam? Nova mors pro deo et
extraordinaria pro Christo alio et privato excipitur hospitio.
Agnosce itaque dilfcrenliam cthnici et lidelis in rnorte, si

1) Quae sequuntur in hoc cap. inscripf a sunt in edd. Rhein et Gel. :

1) c inferis, e t an i 1 1 u c omues a n i in a e c o m p e 1 1 a n t u r.

2) Kig. fac eret, habeas etc. 3) Apoc. 6, 9.

Tektui.l. IV. 10

Sis

DE ANIMA.

pro deo occuiubas, ut paracletus monet, non in inollibus
febribus et m lectuhs, sed in martyriis, si crucem tuam tol-
las, et sequaris dorainum, ut ipse praecepit. Tota paradisi
clavis tuns sanguis est. Habes etiam de paradise a nobis
hbellum,1) quo constituimus omnem animam apud inferos
sequestrari in diem domini.

56.“) Occurrit disceptatio, an hoc ab excessu statiiu
hat, an quasdam animas aliqua ratio detineat hie interim
an etiam receptas liceat postea ab inferis ex arbitrio vel
ex imperio intervenire. Nee harum enim opinionum sua-
sonae desunt. Creditum est, insepultos non ante ad inferos
redxgi, quam iusta perceperint, secundum Homericum Pa-
troclum funus in somnis de Achille flagitantem, quod non
alias ad ire portas inferum posset, arcentibus eum longe
ammabus sepultorum. 3) Novimus autem praeter poetica
lura pietatis quoque Homericae industriam. Tanto magis
enim curam sepulturae collocavit, quanto etiam moram eius
imuriosam ammabus incusavit, simul et ne quis defunctum
domi detinens ipse amplius cum illo maceretur enormitate
solatn dolore nutriti. Ita querelas animae insepultae ad
utrumque confinxit, ut instantia funeris et honor corporum
servetur et memoria 4) affectuum temperetur. Ceterum
quam vanum, ut aniraa corporis iusta sustineat, quasi aliquid
ex illis ad inferos avehat? Multo vanius, si iniuria depu-
tabitur animae cessatio sepulturae, quam pro gratia deberet
amplecti. Utique enim tardius ad inferos abstrahi malet,
quae nec mon voluit. Amabit impium haeredem, per quern
j. hue pascitur luce. Aut si qua pro certo iniuria est, tar¬
dius sub terram detrudi , titulus autem iniuriae cessatio est
sepulturae, perquam iniquuin, earn iniuria affici, cui non
imputabitur cessatio sepulturae ad proximos scilicet per-
tinens. Aiunt et immatura morte praeventas eo usque
vagari istliic, donee reliqualio compleatur aetatum, quas
tjim pervixissent, si non intempestive obiissent. Poito aut
constituta sunt tempora unicuique, et constituta praeripi
posse non credam, aut si constituta sunt quidem, dei tamen
voluntate vel aliqua potestate mutilantur; frustra mutilantur,

1) Cf. adv. Marc. 5, 12. 2) Cap. 5G. et 57. in edd. Rhen. et Gel.

.nsenpta sum: An conu.iorer.tur hie animae post mortem

a !nf^'1S coramee»t. 3) Horn. 11. 23, 72 squ. 4) Ita
cod. Agob., Rig., Semi. ; celeri: moeror.

DE AN IMA.

313

si iam impleri sustinent. Aut si non sunt constituta, nulla
erit reliquatio temporum non conslitutorum. Adhuc addam:
ecce obiit verbi gratia infans sub uberum fontibus, puta,
nunc puer investis, puta, vesticeps, qui tainen octoginta
annos victurus fuisset, bos praereptos, ut anima eius hie
post mortem transigat, quale est? Aetatem enim non potest
capere sine corpore, quia per corpora operantur aetates.
Nostri autera illud quoque recogitent, corpora eadem re-
cepturas in resurrectione animas, in quibus decesserunt.
Iidem ergo sperabuntur et corporum modi et eacdem aetates,
quae corporum modos faciunt. Quo ergo pacto potest
infantis anima hie transigere praerepta tempora, ut octo-
genaria resurgat in corpore mensis unius? Aut si hie ne-
cesse erit ea tempora impleri, quae fuerant destinata, num
et ordinem vitae, quem sortita sunt tempora pariter cum
illis hie destinatum, pariter hie anima decurret, ut et stu-
deatab infanlia pueriliae delegata, et militet ab adolescentia
iuventa excitata, et censeat a iuventa senectae ponderata,
et foenus exprimat, et agrum urgeat, naviget, litiget, nubat,
laboret, aegritudines obeat, et quaecunque illam cum tem-
poribus manebant tristia ac laeta? Sed haec sine corpore
quomodo transigentur? vita sine vita? Sed vacua erunt
tempora solo decursu adimplenda. Quid ergo prohibet
apud inferos ea impleri, ubi perinde nullus est usus illorum?
Ita dicimus omnem animarn, quaqua aetate decesserit, in ea
stare ad eum diem, usque quo perfeettim illud repromittitur
ad angelicae plenitudinis mensuram temperatum. Proinde
nec extorres inferum habebuntur, quas vi ereptas arbitrantur,
praecipue per atrocitates suppliciorum, crucis dico et se-
curis et gladii et ferae; nec isti porro exitus violenti, quos
iustitia, decernit violcntiae vindex. Et ideo, inquies, sce-
lestae quaeque animae inferis exulant. Alterum ergo con-
stituas, compcllo, aut bonos inferos aut malos: si malos,
placet, et iam praecipitari illuc animae pessimae debent; si
bonos, cur idem animas immaturaset innuptas et pro conditione
aetalis puras et innocuas interim dignas inferis non iudicas?

57. Aut optimum est hie retineri secundum aooQovg,
aut pcssiinum secundum fiiaioO-avurove , 1 ) ut ipsis iam vo-

1) Ilic et paulo post in edd. oinn, liaee duo nomina perperain Iati-
uislileris scripta sunt.

1G*

814

DE ANIMA.

cabulis utar, quibus auctrix opinionum istarum magia sonat,
Hostanes1) et Typhon et Dardanus et Damigeron et Necta-
bis et Berenice. Publica iam Iiteratura est, quae animas
etiam iusta aetate sopitas, etiam proba raorte disiunctas,
etiam prompta humatione dispunctas, evocaturam se ab in-
ferum incolatu pollicetur. Quid ergo dicemus magiam?
quod omnes paene, fallaciam. Sed ratio fallaciae solos
non fugit Christianos, qui spiritalia nequitiae, non quidem
socia conscientia, sed inimica scientia novinius, nee iuvita-
toria operatione, sed expugnatoria dorninatione tractanius
multiformeni luein mentis humanae, totius erroris artificem,
salutis pariter aniniaeque vastatricein scientiam magiae, se-
cundae scilicet idololatriae, in qua se daemones perinde
mortuos fingunt, queniadinodum in ilia deos; quidni? cum
et dii mortui. Itaque invocantur quidem ucoqoi et piouo&a -
vazoi sub illo fidei argumento, quod credibile videatur, eas
potissimum animas ad vim et iniuriam facere, quas per vim
et iniuriam saevus et immaturus finis exlorsit quasi ad vieem
offensae. Sed daemones operantur sub obtentu earum, et
hi vel maxime, qui in ipsis tunc fuerunt, cum adviverent,
quique illas in huiusmodi impegerant exitus. Nam et sug-
gessimus, nullum paene hominem carere daemonio, et plu-
ribus noluin est, daemoniorum quoque opera et immaturas
et atroces effici mortes, quas incursibus deputant. Hanc
quoque fallaciam spiritus nequam sub personis defunctorum
delitescentis, nisi fallor, etiam rebus probamus, quum in
exorcismis interdum aliquem se ex parentibus hominem suis
affirmat, interdum gladiatorem vel bestiarium, sicut et alibi
deum, nihil magis curans, quain hoc ipsum excludere, quod
praedicamus, ne facile credamus animas universas ad inferos
redigi, ut et iudicii et resurrectionis fidem turbent. Et
tamen ille daemon, postquam circumstantes circumvenire
tentavit, instantia divinae gratiae victus, id quod in vero
est invilus confitetur. Sic et in ilia alia specie magiae,
quae iam quiescentes animas evellere ab iriferis creditur et
conspectui exhibere, non alia fallaciae vis est operatior,
plane quia et phantasma praestatur, quia et corpus aflingi-
tur; nec magnum, illi exteriores oculos circurnscribere, cui
interiorem mentis aciem excaecare perfacile est. Corpora

l)GeI. : Ostanes. Of. Plinii hist. nat. 30, 1. 2.

DE AN IMA.

345

denique videbanlur Pliaraoni et Aegyptiis inagicarum virga-
rum dracones; sed Mosis veritas mendacium devoravit. l)
Multa utique et adversus apostofos Simon dedit et Elymas
magi;2) sed plaga caecitatis de praestigiis non fuit. Quid
novi, aenmlatio veritatis a spiritu immundo? Ecce hodie
eiusdem Simonis haereticos tanta praesumptio artis extollit,
ut etiam prophetarum animas ab inferis movere se spon-
deant. Et credo, quia mendacio possunt; nec enim pytho-
nico tunc spiritui minus licuit animam Samuelis effingere,
post deuin mortuos consulente Saule. 3) Absit alioquin, ut
animam cuiuslibet sancti , nedum prophetae, a daemonio
credamus extractam, edocti, quod ipse satanas transfiguretur
in angelum lucis,4) nedum in hominem lucis, etiam deum
se adseveraturus, 5) signaque 6) portentosiora editurus ad
everlendos, si fieri possit, electos. 7) Dubitavit, si forte,
tunc prophetam se dei adseverare, et utique Sauli, in quo
iam ipse morabatur. Ne putes alium fuisse, qui phantasma
administrabat, alium, qui commendabat, sed eundem spiritum
et in pseudoprophetide et in apostata facile mentiri, quod
fecerat credi, per quem Saulis thesaurus illic erat, ubi et
cor ipsius, ubi scilicet deus non erat. Et ideo, per quein
visurum se credidit, vidit, quia per quem vidit, et credidit.
Si et de nocturnis imaginibus opponitur, saepe non frustra
mortuos visos, (nam et Nasamones 8) propria oracula apud
parentum sepulcra mansitando captare, ut Heraclides scribit
vel Nymphodorus vel Herodotus,9) et Celtas apud viroruin
fortium busta eadem de caussa abnoctare, utNicander affir-
mat,) non magis mortuos vere patimur in somnis quam vivos,
sed eadem ratione mortuos, qua et vivos, et omnia quae
videntur. Non enim quia videnlur, vera sunt, sed quia
aditnplentur. Fides somniorum de eflectu, non de conspectu
renuntialur. Nulli autem animae omnino inferos patere,
satis dominus10) in argumento illo pauperis requiescentis
et divitis ingemiscentis ex persona Abrahae sanxit, non posse
relegari renuntiatorem dispositionis infernae, quod vel tunc
licere poluisset, ut Mosi et propbetis crederetur. Sed etsi

1) Exod. 7, 12. 2) Act. Apost. 8, 9 sqq. 13, 8sqq. 3)1 Sain.

28, 6 sqq. 4) 2 Cor. 11, 14. 5) 2 Thess. 2, 4. 6) Sic Gel. et

Pam.; cod. Wouw.: in fine; Rig. adsev. in fine, signaque etc.
7) Matth.24, 24. 8) Edd. onines: Nasammonas. 9) Herod.

4, 172. 10) Luc. 1C, 26.

346

DE AN IMA.

quasdam revocavit in corpora dei virtus, in docuinenta iuris
- sui, non idcirco coinmunicabitur fidei et audaciae magorum
et fallaciae somniorum et licentiae poetarum. Atquin in
resurreclionis exemplis, cum dei virtus sive per prophetas
sive per Christum sive per apostolos in corpora animas
repraesentat, solida et contrectabili et satiata veritate prae-
iudicatum est, hanc esse formam veritatis, ut oranem mor-
tuorum exhibitionem incorporalem praestigias iudices.

58. 1_) Omnes ergo animae penes inferos? inquis.
Velis ac nolis et supplicia iam illic et refrigeria, babes
pauperem et divitem. 1 2) Et quia distuli nescio quid ad banc
partem, iam opportune in dausulain reddam. Cur enim non
putes animam et puniri et foveri in inferis interim sub ex-
spectatione utriusque iudicii in quadam usurpatione et Can¬
dida eius? quia salvum debet esse, inquis, in iudicio divino
negotium suum sine ulla praelibatione senientiae; turn quia
et carnis operienda est restitutio ut consortis operarum
atque mercedum. Quid ergo fiet in tempore isto? dorinie-
mus? At enim animae nec in viventibus dormiunt; cor-
porum enim est somnus, quorum et ipsa mors cum speculo
suo somno. Aut nihil vis agi illic, quo universa bumanitas
trahitur, quo spes omnis sequestratur? Delibari putas in¬
dicium, an incipi? praecipitari, an praeministrari? lam vero
quam iniquissimum etiam apud inferos, si et nocentibus
adliuc illic bene est, et innocentibus nondum? Quid, ampli-
ationem vis esse post mortem, confusa spe et incerta ex-
spectatione ludentem, an vitae recensuin iam et ordinationem
iudicii inhorrentem? Semper aulem exspectat anima corpus,
ut doleat aut gaudeat? Nonne et de suo sufficit sibi ad
utrumque titulum passionis? Quotiens illaeso corpore anima
sola torquetur bile, ira, taedio plerumque nec sibi noto?
Quotiens item corpore afflicto furtivum sibi anima gaudium
exquirit, et a corporis importuna tunc societate secedit?
Mentior, si non de ipsis cruciatibus corporis et gloriari et
gaudere sola consuevit. Respice ad Mutii animam, cum
dexteram suam ignibus solvit; respice ad Zenonis, cum illam
Dionysii tormenta praetereunt. Morsus ferarum ornamenta
sunt iuventutis, ut in Cyro ursi cicatrices. Adeo novit et

1) Hoc cap. in edd. Rhen. et Gel. inscribitur: An aliquid in¬

terim patianlur apud inferos animae. 2) Luc. 1G, 1!) sqq.

ADV. PR AXE AN.

34?

apud inferos anima et dolere et gaudere sine carne, quia
et in carne illaesa si velit dolet et laesa si velit gaudet.
Hoc si ex arbitrio suo in vita, quanto magis ex iudicio
dei post mortem? Sed nec omnia opera cum carnis mini-
sterio anima partitur; nam et solos cogitatus et nudas vo-
luntates censura divina persequitur. Qui viderit ad con-
cupiscendum, iam adulteravit in corde. 4) Ergo vel propter
hoc congruentissimum est, animam, licet non exspeclata
carne, puniri, quod non sociata carne commisit. Sic et ob
cogitatus pios et benevolos, in quibus carne non eguit, sine
carne recreabitur. Quid nunc, si et in carnalibus prior
est, quae concipit, quae disponit, quae mandat, quae impellit?
Et si quando invita, prior tamen tractat, quod per corpus
actura est; nunquam denique conscientia posterior erit facto;
ita huic quoque ordini compelit etiam 2) priorem pensare
mercedes, cui priori debeantur. In summa, quum carcerem
ilium, quern evangeliura demonstrat, 3) inferos intelligamus,
et novissiinum quadrantem modicum quoque delictum mora
resurrectionis illic luendum interpretemur, nemo dubitabit
animam aliquid pensare penes inferos salva resurrectionis
plenitudine per carnem quoque. Hoc etiam paracletus fre-
quentissime commendavit, si quis sermones eius ex agnitione
promissorum charismatum admiserit. Ad oinnem, ut arbi-
tror, humanam super anima opinionem ex doctrina fidei
congressi, iustae dumlaxat ac necessariae curiositali satis-
fecerimus;4) enormi autem et otiosae tantum deerit discere,
quantum libuerit inquirere.

ADVERSUS PRAXEAN.

1. Varie diabolus aemulatus est veritatem. AfFectavit
illam aliquando defendendo concutere. Unicum dominum
vindicat, omnipotentem mundi conditorem, ut et de unico
baeresim faciat. Jpsum dicit patrem descendisse in virginem,

l)Matlh. 5, 28. 2) Rig. earn. 3) Matlli. 5, 25 sq. 4) Sic

Wouw.; GeLetPam.: s atis faciem u s ; Rig. et Seinl.: satisf'e-
c i in us.

348

ADV. PR AXE AN.

ipsum ex ea nalum, ipsum passum, denique ipsum esse Iesum
Christum. Excidit sibi coluber, quia Iesum Christum post
baptisma Ioannis tentans ut filium dei aggressus est, certus
filium deum habere vel ex ipsis scripturis, de quibus tunc
tentationem struebat. Si tu es Alius dei, die, ut lapides isti
panes fiant. Item: si tu es filius dei, deiice te hinc; scri-
ptum est enim, quod mandavit angelis suis super te, utique
pater, ut de manibus suis tollant, necubi ad lapidem pedem
tuum offendas. *) Aut numquid mendacium evangeliis ex-
probravit, dicens: videritMatthaeus et Lucas; ceterum ego
ad ipsum deum accessi, ipsum oinnipotentem cominus ten-
tavi; ideo et accessi, ideo et tentavi. Ceterum si filius dei
esset, nunquam ilium fortasse dignarer.1 2) Sed enim ipse
potius a primordio mendax est, 3) et si quern hominem de
suo subornaverit, ut Praxean. Nam iste primus ex Asia
hoc genus perversitatis intulit Romae, homo et alias inquie¬
tus, insuper de iactatione martyrii inflatus ob solum et sim¬
plex et breve carceris taedium, quando, etsi corpus suum
tradidisset exurendum , nihil profecisset, dilectionem dei
non habens, 4) cuius charismata quoque expugnavit. Nani
idem tunc episcopum Romanum, agnoscentem iam prophelias
Montani, Priscae, Maximillae, et ex ea agnitione pacem
ecclesiis Asiae et Phrygiae inferentem, falsa de ipsis pro-
phetis et ecclesiis eorum adseverando et praecessorum eius
auctoritates defendendo coegit et literas pacis revocare iam
emissas et a proposito recipiendorum charismatum conces-
sare. Ita duo negotia diaboli Praxeas Romae procuravit,
prophetiam expulit et haeresim intulit, paracletum fugavit et
patrein crucifixit. Fructificaverant avenae Praxeanae hie quo¬
que superseminatae, dormientibus 5) multis in simplicitate do-
etrinae; traductae dehinc, per quern deus voluit, eliam evulsae
videbantur. Denique caverat pristinum doctor de emendationo
sua, et manet chirographum apud psychicos, apud quos tunc
gesta res est; exinde silentium. Et nos quidem postea agnitio
paracleti atque defensio disiunxit a psychicis. Avenae vero
illae ubique6) tunc semen excusseranl. Ita aliquamdiu per
bypocrisin subdola vivacitate latitavit, et nunc denuo erupit.

1) Matth. 4, 3. 6. Ps. 91, 11. 2) Wouw. : nunquam ilium

tentasse dignarer. 3) 1 Cor. 13, 19. 4) 1 Cor. 13, 3. 5)

IMattln 13, 26. 6) Cod. Wouw. et Rig. utique.

ADV. PR AXE AN.

249

Sed et denuo eradicabitur, si voluerit dominus, in isto corn-
raeatu; sin minus, die suo, quo1) colligentur omnes adulterae
fruges,2) et cum ceteris scandalis igui inexstinguibili cre-
mabuntur.

2. Itaque post ternpus pater natus, et pater passus,
ipse deus, dominus omnipotens, Iesus Christus praedicatur.
Nos vero et semper, et nunc magis, ul instructiores per
paracletum, deductorem scilicet omnis veritatis, unicum qui-
dem deum credimus, sub hac tainen dispensatione, quam
omovofiiav dicimus, ut unici dei sit et filius sermo ipsius,
qui ex ipso processerit, per quem omnia facta sunt, et sine
quo factum est nihil.3) Hunc missum a patre in virginem,
et ex ea natum, hominem et deum, filiuin hominis et filium
dei, et cognominatum Iesum Christum; hunc pasSum, hunc
mortuum et sepultum, secundum scripturas, et resuscitatum
a patre, et in coelo resumptum, sedere ad dexteram patris,
venturum iudicare vivos et mortuos; qui exinde miserit,
secundum promissionem suam , a patre spiritum sanctum
paracletum, sanctificatorem fidei eorum, qui credunt in pa-
trem et filium et spiritum sanctum. Hanc regulam ah initio
evangelii decucurrisse, etiam ante priores quosque baereticos,
nedum ante Praxean hesternum, probabit tam ipsa posterilas
omnium haereticorum, quam ipsa novellitas Praxeae hesterni.
Quo peraeque adversus universas haercses iam bine prae-
iudicatum sit, id esse verum, quodcunque primum, id esse
adulterum, quodcunque posterius. Sed salva ista praescri-
ptione, ubique tamen propter instructionem et munitionem
quorundam dandus est etiam retractatibus locus, vel ne
videatur unaquaeque perversitas, non examinata, sed prae-
iudicata, damnari, maxime haec, quae se existiinat meram
veritatem possidere, duin unicum deum non alias putat cre-
dendum, quam si ipsum eundemque et patrem et filium et
spiritum sanctum dicat, quasi non sic quoque uuus sit omnia,
duin ex uno omnia, per substantiae scilicet unitatem, et
nihilominus custodialur o!xovo[uoa; sacramentum, quae unita¬
tem in trinitatem disponit, Ires dirigens, patrem et filium
et spiritum sanctum, tres autem, non statu, sed gradu, nec
substantia, sed forma, nec potestate, sed specie, unius autem

1) Transposuiinus verba. Edd. omnes: si quo minus die

suo coil. 2) Matlli. 13, 30. 3) lo. 1, 3.

850

ADV. PR AXE AN.

substantiae et unius status et unius potestatis, quia unus
deus, ex quo et gradus isti et formae et species in nomine
patris et filii et spiritus sancti deputantur. Quomodo autem
numerum sine divisione patiuntur, procedentes tractatus
demons trabunt.

3. Simplices enim quique, ne dixerim imprudentes et
idiotae, quae maior semper credentium pars est, quoniara
et ipsa regula fidei a pluribus diis seculi ad unicum et verum
deum transfert, non intelligentes unicum quidem, sed cum
sua oiKOvofiln esse credendum, expavescnnt ad oixovopfav.
IVumerum et dispositionem trinitatis divisionem praesumunt
unitatis, quando unitas ex semet ipsa derivans trinitatem
non destruatur ab ilia, sed administretur. Itaque duos et
ires iam iactitant a nobis praedicari, se vero unius dei cul-
tores praesumunt, quasi non et unitas irrationaliter collecta
haeresim faciat , et trinitas rationaliter expensa verita-
tem constituat. Monarchiam, inquiunt, tenemus. Et ita
solium ipsum vocaliter exprimunt etiam Latini, et tarn opi-
fice, *) ut putes illos tarn bene intelligere monarchiam quam
enuntiant. Sed monarchiam sonare student Latini, oixovofiMv
intelligere nolunt etiam Graeci. At ego, si quid utriusque
linguae praecerpsi, monarchiam nihil aliud significare scio,
quam singulare et unicum imperium; non tamen praescri-
' here monarchiam ideo, quia unius sit, eum, cuius sit, aut
filium non habere, aut ipsum se sibi filium fecisse, aut mo¬
narchiam suam non per quos velit administrare. Atquin
nullam dico dominationem ita unius sui esse, ita singularem,
ita monarchiam, ut non etiam per alias proximas personas
administretur, quas ipsa prospexerit officiales sibi. Si vero
et filius fuerit ei, cuius monarchia sit, non statim dividi
earn, et monarchiam esse desinere, si particeps eius adsu-
matur et filius, sed proinde illius esse principaliter, a quo
communicatur in filium, et duin illius est, proinde monar-
cbiam esse, quae a duobus tarn unicis continetur. Igilur
si et monarchia divina per tot legiones et exercitus ange-
lorum admiuistratur, sicut scriptum est: milies centies cen-

1) Rhen. scripsit: Et ita sonum ipsum voc. expr. etiam
Latini, etiam opici, quam coniecturain ceteri edd. receperunt.
Sed Rig., in cuius cod. leg. Et ita sonum — Lat., etiam opi-
ficis, coniecit: opifices.

adv. praxean.

351

tena milia adsistebant ei, et milies centena milia apparebant
ei, 1 ) nec ideo unius esse desiit, ut desinat monarchia esse, quia
per tanta milia virtutum procuratur: quale est, ut deus di-
visionem et dispersionem pati videatur in filio et in spiritu
sancto, secundum et tertium sortitis locum, tarn consortibus
substantiae patris, quas non patitur in totangelorum numero,
et quidem tam a substantia alienis?2) Membra et pignora
et instrumenta et ipsam vim ac totum censum monarchiae
eversionem depulas eius? Non recte. Malo, te ad sensum
rei, quam ad sonum vocabuli exerceas. Eversio enim mo¬
narchiae ilia est tibi intelligenda, cum alia dominatio suae
conditionis et proprii status ac per hoc aemula superducitur,
cum alius deus infertur adversus creatorem. Tunc male,
cum plures, secundum Valentinos et Prodicos;3) tunc in
monarchiae eversionem, cum in creatoris destructionem.

4. Ceterum qui filium non aliunde deduco, sed de
substantia patris, nihil facientem sine patris voluntate, omnem
a patre consecutum potestatein: quomodo possum de fide
destruere monarchiam, quam a patre filio traditam in filio
servo? Hoc mihi et in tertium gradum dictum sit, quia
spiritum non aliunde puto, quam a patre per filium. Vide
ergo, ne tu potius monarchiam destruas, qui dispositionem
et dispensationem eius evertis in tot nominibus constilutam,
irf quot deus voluit. Adeo autem manet in suo statu, licet
trinitas inferatur, ut eliam restitui habeat patri a filio, si-
quidem apostolus scribit de ultimo fine: cum tradiderit re-
gnu m deo et patri.4) Oportet enim eum regnare, usque
dum ponat inimicos eius deus sub pedes ipsius, scilicet se¬
cundum psalmum: sede ad dexteram meam, donee ponam
inimicos luos scabelluin pedum tuorum. 5) Cum autem sub-
iecta erunt illi omnia, (utique absque eo, qui ei subiecit
omnia,) tunc et ipse subiicietur illi, qui ei subiecit omnia,
ut sit deus omnia in omnibus.6) Videmus igilur, non obesse
monarchiae filium, etsi hodie apud filium est, quia et in suo
statu est apud filium, et cum suo statu restituetur patri
a filio. Ita earn nemo hoc nomine destruet, si filium

1) Dan. 7, 10. 2) Sic cod. Wouw. et Rig. ; Rhen. et qu. tam

a substantia patris; Gel. et ed. Fran, et qu. tain alienaruin

a subst. patris. 3) Rhen. in ed. I. prodigos, deiude ed. Pro-

clos. Rectius ed. Fran., Rig. Prodicos. 4) 1 Cor. 15, 24. 5) I’s

110,1. C) 1 Cor. 15, 28.

353

ADV. PR AXE AN.

admittat, cui et traditam earn a patre, et a quo quandoque
restituendam patri constat. Hoc uno capitulo epistolae
apostolicae potuimus iara et patrem et filium ostendisse duos
esse, praeterquam ex nominibus patris et filii; etiara ex eo,
quod qui tradidit regnum, et cui tradidit, item qui subiecit,
et cui subiecit, duo sint necesse est.

5. Sed quia duos unum volunt esse, ut idem pater et filius
habeatur, oportet et totum de filio examinari, an sit, et qui
sit, et quomodo sit, et ita res ipsa formam suain scripturis
et interpretationibus earum patrocinantibus vindicabit. Aiunt
quidem et Genesim in Hebraico ita incipere: In principio
deus fecit sibi filium.. Hoc ut firmum non sit, alia me ar-
gumenla deducunt ab ipsa dei dispositione, qua fuit ante
muudi constilutionem, ad usque filii generationem. Ante
omnia enim deus erat solus, ipse sibi et mundus et locus
et omnia. Solus autem, quia nihil exlrinsecus praeter ilium.
Ceterum ne tunc quidem solus; habebat enim secum, quam
habebat in semet ipso, rationem suam scilicet. Rationalis
enim deus, et ratio in ipso prius, et ita ab ipso onjnia,
quae ratio sensus ipsius est. Hanc Graeci loyov dicunt,
quo vocabulo etiam sermonem appellamus. Ideoque iam in
usu est nostrorum per simplicitatem interpretationis sermo¬
nem dicere in primordio apud deum fuisse,1) cum magis
rationem competat antiquiorem habeii, quia non sermonans
a principio, sed rationalis deus, etiam ante piincipium, et
quia ipse quoque sermo, ratione consistens, priorem earn
ut substantiam suam ostendat. Tamen et sic nihil interest.
Nam etsi deus nondum sermonem suum miserat, proinde
cum cum ipsa et in ipsa ratione intra semet ipsum habebat
tacite cogitando et disponendo secum, quae per sermonem
mox erat dicturus. Cum ratione enim sua cogitans atque
disponens sermonem earn efficiebat, quam sermone tractabat.
Idque quo facilius intelligas, ex te ipso ante recognosce,
ut ex imagine et similitudine dei,2) quam habeas et tu in
temct ipso rationem, qui es animal rationale, a rationali sci¬
licet artifice non tantuin factus, sed etiam ex substantia
ipsius animatus. Vide, cum tacitus tecum ipse congrederis
ratione, hoc ipsum agi intra te, occurrenle ea libi cum
sermone ad omuern cogitatus tui molurn, ad omnern sensus

1) Io. 1, 1. 2) Gen. 1, 2G.

ADV. PR AXE AN.

253

tui pulsum. Quodcunque cogitaveris, sermo est; quodcun-
que senseris, ratio est. Loquaris illud in animo, nccesse
est, et dum loqueris, collocutorem pateris sermonem, in quo
inest haec ipsa ratio, qua cum eo cogitans loquaris, per
quern loquens cogitas. Ita secundus quodammodo in le est
sermo, per quern loqueris cogitando, et per quem cogitas
Joquendo, ipse sermo alius est. Quanto ergo plenius hoc
agitur in deo, cuius tu quoque imago et similitudo censeris,
quod habeat in se etiam tacendo rationein, et in ratione
sermonem? Possum itaque non temere praeslruxisse, et tunc
deum ante universitatis constitutionem solum non fuisse,
habentem in semet ipso proinde rationem et in ratione ser¬
monem, quem secundum a se faceret agitando intra se.

6. Haec vis et haec divini sensus dispositio apud
scripturas etiam in Sophiae nomine ostenditur. Quid enim
sapientius ratione dei sive sermone? Itaque Sophiam quo¬
que exaudi, ut secundam personam conditam. Primo do-
minus creavit me initium viarum in opera sua, priusquam
terram faceret, priusquam montes colloearentur; ante omnes
autem colles generavitme, 1) in sensu suo scilicet condens et
generans. Dehinc adsistentem earn ipsa separatione cognosce.
Cum pararet, inquit, coelum, aderam illi siinul; et quum fortia
faciebat super ventos, quae sursum nubila, et quum tutos pone-
bat fontes eius, quae sub coelo, ego eram cum illo compingens,
ego eram, ad quam gaudebat; quotidie autem oblectabar in
persona ipsius.2) Nam ut priraum deus voluit ea, quae cum
Sophiae ratione et sermone disposuepat intra se, in substan-
tias et species suas edere, ipsum primum protulit sermonem
habentem in se individuas suas rationem et Sophiam, ut
per ipsum fierent universa, per quem eraut cogitata atque
disposita, imo et facta iam, quantum in dei sensu. Hoc
enim eis deerat, ut coram quoque in suis speciebus atque
substantiis cognoscerenlur et tenerentur.

7. Tunc igitur etiam ipse sermo specicm et ornatum
suum sumit, sonum et vocem, cum dicit deus: fiat lux.3)
Haec est nativitas perfecta sermonis, dum ex deo procedit;
conditus ab eo primum ad cogitatum in nomine Sophiae:
doininus condidit me initium viarum;4) dehinc generatus

1) Prov. 8, 22 sq. 2) ib. v. 27 sqq. 3) Gen. 1, 3. 4) Prov.

8, 22.

254

ADV. PR AXE AN.

ad effeclum: cum pararet coelum, aderam illi. i) Exinde
euni parem sibi faciens, de quo procedendo filius faclus
est primogenitus, ut ante omnia genitus, et unigenitus, ut
solus ex deo genitus; 2) proprie de vulva cordis ipsius, se¬
cundum quod et pater ipse testatur: eructavit cor ineuin
sermonem optimum. 3) Ad quern deinceps gaudens proinde
gaudentem in persona illius: filius meus es tu, ego hodie
genui te, et ante Iuciferum genui te. 4) Sic et filius ex
sua persona profitetur patrem in nomine Sophiae: dominus
condidit me initium viarum in opera sua; ante omnes autem
colies generavit me. 5) Nam si hie quidem Sophia videtur
dicere conditam se a domino in opera et vias eius, alibi
autem per sermonem ostenditur, omnia facta esse et sine
illo nihil factum,6) sicut et rursum: sermone eius coeli
confirmati sunt et spiritu eius omnes vires eorum, 7) utique
eo spiritu, qui sermoni inerat: apparet, unam eandemque
vim esse nunc in nomine Sophiae nunc in appellatione ser-
monis, quae initium accepit viarum in dei opera, et quae
coelum confirmavit, per quam omnia facta sunt, et sine qua
nihil factum est.8) Nec diutius de isto, quasi non ipse sit
sermo et in Sophiae et in rationis et in omnis divini animi
et spiritus nomine, qui filius factus est dei, de quo pro¬
deundo generatus est. Ergo, inquis, das aliquain substantiam
esse sermonem, spiritu et Sophiae traditione constructam?
Plane. Non vis enim eum substantivum habere in re per
substantiae proprietatem, ut res et persona quaedam videri
possit, et ita capiat secundus a deo constitutus duos efficere,
patrem et filium, deum et sermonem. Quid est enim, dices,
sermo, nisi vox et sonus oris, et sicut grammatici tradunt,
aer offensus, intelligibilis auditu, ceterum vacuum nescio
quid et inane et incorporale? At ego nihil dico de deo
inane et vacuum prodire potuisse, ut non de inani et vacuo
prolatum ; nec carere substantia, quod de tanta substantia
processit, et tantas substantias fecit; fecit enim et ipse,
quae facta sunt per ilium. Quale est, ut nihil sit ipse, sine
quo nihil factum est, ut inanis solida et vacuus plena et
incorporalis corporalia sit operatus? Nam etsi potest ali-

1) Prov. 8, 27. 2) Col. 1, 15 sqq. 3) Ps. 45, 1. 4) Pg.

2, 7. 5) Prov. 8, 22. 6) lo. 1, 3. 7) Ps. 33, 6. 8) Prov.

8, 22. Ps. 33, 6. Io. 1, 3.

955

ADV. PRAXEAN.,

quando quid fieri diversura eius, per quod fit, nihil taraen
potest fieri per id, quod vacuum et inane est. Vacua et
inanis res est sermo dei, qui filius dictus est, qui ipse deus
cognominatus est? Et sermo erat apud deum, et deus erat
sermo.1) Scriptum est: non sumes nomen dei in vanum.2)
Hie certe est, qui in effigie dei constitutus non rapinam
existimavit esse se aequalem deo. 3) In qua efiigie dei?
utique in alia, non tamen in nulla. Quis enim negabit deum
corpus esse, etsi deus spiritus est? Spiritus enim corpus
sui generis in sua effigie. Sed si4) invisibilia ilia, quaecun-
que sunt, habent apud deum et suum corpus et suam for-
mam, per quae soli deo visibilia sunt: quanto magis, quod
ex ipsius substantia emissum 5) est, sine substantia non erit? fi)
Quaecunque ergo substantia sermonis fuit, illam dico per¬
sonam, et illi nomen filii vindico, et dum filium agnosco,
secundum a patre defendo.

8. Hoc si qui putaverit me rtQofiolriv aliquam intro¬
duces, id est prolationem rei alterius ex altera, quod facit
Valentinus, alium alque alium aeonem de aeone producens;
primo quidem dicam tibi: non ideo non utatur et veritas
vocabulo isto et re ac censu eius, quia et haeresis utitur;
imo haeresis potius ex veritate accepit, quod ad mendacium
suum strueret. Prolatus est sermo dei an non? Hie mecum
gradum fige. Si prolatus est, cognosce veritatis,

et viderit haeresis, si quid de veritale imitata est. Iam
nunc quaeritur, quis quomodo utatur aliqua re, et vocabulo
eius? Valentinus nqo^oXaq suas discernit et separat ab au-
etore, et ita longe ab eo ponit, ut aeon patrem nesciat;
denique desiderat nosse, nec potest, imo et paene devoratur
et dissolvitur in reliquam substantiam. Apud nos autem
solus filius patrem novit, 7) et sinum patris ipse exposuit, 8)
et omnia apud patrem audivit et vidit, et quae mandatus
est a patre, ea et loquitur;9) nec suam, sed patris perfccit
voluntatem, 1 °) quam de proximo, imo de initio noverat.
Quis enim scit, quae sint in deo, nisi spiritus qui in ipso
est?11) Sermo autem spiritu structus est, et ut ita dixerim,

l)lo.l,l. 2)Exod. 20, 7. 3) Phil. 2, 6. 4) Rhen. Sed

et si etc. Ed. Fran., Rig. Sed et invisib. 5) Rhen. ed. I.
substantiae misbu in. 6) Cf. lib. de carne Chr. c. 11. 7)Matth.
11,27. 8)Io. 1, 18. 9)lo.8,26. 10) lo. 6, 38. 11) 1 Cor.

2, 11.

£56

ADV. PRAXEAN.

sermonis corpus est spiritus. Sermo ergo et in patre sem¬
per, sicut dicit : ego in patre,1) et apud deum semper,
sicut scriptum est: et sermo erat apud deum,2) et nun-
quam separatus a patre, aut alius a patre, quia: ego et pater
unum sum us. 3) Haec erit tzqo^oXtj verilatis, custos unitatis,
qua prolatum dicimus filium a patre, sed non separatum.
Protulit enim deus serinonem, quemadmodum etiam para-
cletus docet, sicut radix Miticem et fons fluvium et sol ra¬
dium. Nam et istae species ttqo(HoXcu sunt earuin sub-
stantiarum, ex quibus prodeunt. Nec dubitaverim filium
dicere et radicis fruticem, et fontis fluvium, et solis radium,
quia omnis origo parens est, et omne, quod ex origine pro-
fertur, progenies est, multo magis sermo dei, qui etiam
proprie nomen filii accepit; nec frutex tamen a radice, nec
fluvius a fonte, nec radius a sole discernitur, sicut nec a
deo sermo. Igitur secundum horum exemplorum formam
profiteor me duos dicere, deum et sermonem eius, patrem
et filium ipsius. Nam et radix et frutex duae res sunt,
sed coniunctae; et fons et flumen duae species sunt, sed
iudivisae; et sol et radius duae formae sunt, sed cohaeren-
tes. Omne, quod prodit ex aliquo, secundum sit eius ne-
cesse est, de quo prodit, non ideo tamen est separatum.
Secundus autem ubi est, duo sunt; et tertius ubi est, tres
sunt. Tertius enim est spiritus a deo et filio, sicut tertius
a radice fructus ex frutice, et tertius a fonte rivus ex flu-
mine, et tertius a sole apex ex radio. Nihil tamen a ma-
trice alienatur, a qua proprietates suas ducit. Ita trinitas
per conserlos et connexos gradus a patre decurrens, et mo-
narcbiae nihil obstrepit, et oiy.ovofu'ccg statum protegit.

9. Hanc me regulara professum, qua inseparatos ab
alterutro patrem et filium et spiritum testor, tene ubique,
et ita, quid quomodo dicatur, agnosces. Ecce enim dico,
alium esse patrem, et alium filium, et alium spiritum. Male
accepit idiotes quisque aut pervcrsus hoc dictum, quasi di-
versitatem sonet et ex diversitate separationem protendat, 4)
patris et filii et spiritus. Necessitate autem hoc dico, cum
eundein patrem et filium et spiritum contendunt, adversus
olxovofitav monarchiae adulantes, non tamen diversitate alium

1) Io. 14, 11. 2) Io. 1, 1. 3) Io. 10, 30. 4) Fr. Ian. coni,

porte n da t.

257

ADV. PR AXE AN.

filium a patre, sed distributione, nec divisione alium, sed
distinctione, quia non sit idem pater et filius, vel modulo
alius ab alio. Pater enim tota substantia est, filius vero
derivatio totius et portio, sicut ipse profitetur: quia pater
inaior me est.1) A quo et minoratus caiiitur in psalmo,
modicum2) quid citra angelos. 3) Sic et pater alius a filio,
dum filio maior, dum alius qui generat, alius qui generatur,
dum alius qui mittit, alius qui mittitur, dum alius qui facit,
alius per quern fit. Bene, quod et dominus usus hoc verbo
in persona paracleti non divisionem significavit, sed dispo-
sitioneim Rogabo enim, inquit, patrem, et alium advocatum
mittet vobis, spiritum veritatis. 4) Sic alium a se paracletum,
quomodo et nos a patre alium filium, ut terbium gradum
ostenderet in paracleto, sicut nos secundum in filio, propter
oixovofu'ag observationem. Ipsum, quod pater et filius di-
cuntur, nonne alind ab alio est? Utique enim omnia, quod
vocantur, hoc erunt, et quod erunt, hoc vocabuntur, et per-
miscere se diversitas vocabulorum non potest omnino, quia
nec rerum, quarum erunt vocabula. Est, est, non, non;
nam quod amplius est, hoc a malo est. 5)

10. Ita aut pater aut filius est, et neque dies eadem
et nox, neque pater idem et filius, ut sint ambo unus et
utrumque alter, quod vanissimi isti Monarchiani volunt. Ipse
se, inquiunt, filium sibi fecit. Atquin pater filium facit, et
patrem filius. Et qui ex aJterutro fiunt, a semet ipsfs sibi
fieri nullo modo possunt, ut pater se sibi filium faciat, et
filius se sibi patrem praestet. Quae instituit deus, eliam
ipse custodit. Habeat necesse est pater filium, ut pater sit,
et filius patrem, ut filius sit. Aliud est autcm habere, aliud
esse. Verbi gratia, ut maritus sim, habeain oportet uxo-
rem, non ipse mibi ero uxor. Sic eliam, ut pater sim, filium
habeo , non ipse mihi ero filius, et ut filius sim, patrem
habeo, non ipse mibi ero pater. Quae enim me faciuut, si
habuero; tunc ero pater, si filium babeam, filius ero, si patrem.
Porro si ipse ero quid corum, iam non habeo, quod ipse
ero, nec patrem, quia ipse ero paler, nec filium, quia ipse
ero filius. In quantum aulein alterum ex bis habere me
oportet, alterum esse, in tantuin, si utrumque fucro, alterum

1) to. 14, 28. 2) Sic emend. Rhen. ; ed. I. minor natu ca-

nitur in p8.: Modico quid etc. 3) Ps. 8, 6. 4) to. 14,16.

5) lYlatlh. 5, 37.

Tkiituij,. IV.

258

ADV. PR AXE AN.

non ero, dum alterum non habeo. Si enim ipse ero filius,
qui et pater, iam non habeo filiuni, sed ipse sum filius. Non
habendo autem filiuni, dum ipse sum filius, quomodo pater
ero? Habere enim filium debeo, ut pater sim. Non sum
ergo filius, quia patrem non habeo, qui facit filium. Aeque
si ipse suin pater, qui et filius, iam non habeo patrem, sed
ipse sum pater. Non habendo autem patrem, dum ipse sum
pater, quomodo filius ero? Habere enim patrem debeo,
ut filius sim. Non ergo ero pater, quia filium non habeo,
qui facit patrem. Hoc erit totum ingenium diaboli, alterum
ex altero excludere, dum utrumque in unum sub monarchiae
favore concludens neutrum haberi facit, ut et pater non sit,
qui scilicet filium non habet, et filius non sit, qui aeque
patrem non habet; dum enim pater est, filius non erit. Sic
monarchiam tenent, qui nec patrem nec filium continent.
Sed nihil deo difficile. Quis hoc nesciat? Et impossibilia
apud seculum possibilia apud deum quis ignoret? Et stulta
mundi elegit deus, ut confundat sapientia. 2) Legimus omnia.
Ergo, inquiunt, difficile non fnit deo, ipsum se et patrem
et filium facere adversus traditam formant rebus humanis.
Nam et sterilem parere contra naturam, difficile deo non
fuit, sicut nec virginem. Plane nihil deo difficile. Sed si
tarn abrupte in praesumptionibus nostris hac sententia ulamur,
quidvis de deo confingere poteriraus, quasi feccrit, quia
facere potuerit. Non autem, quia omnia potest facere, ideo-
que credendurn est ilium fecisse, etiam quod non fecerit;
sed an fecerit, requirendum. Potuit, ita salvus sim, deus3)
pennis hominem ad volandum instruxisse, quod et milvis
praestitit; non tamen, quia potuit, statim et fecit. Potuit
et Praxean et omnes pariler baereticos statim exstinxisse;
non tamen, quia potuit, exstinxit. Oportebat enim et mil-
vos esse et haereticos, oportebat et patrem crucifigi. Hac
ratione erit aliquid et difficile deo, id scilicet, quodcunque
non fecerit, non quia non potuerit, sed quia noluerit. Dei
enim posse velle est, et non posse nolle, quod autem voluit,
'et potuit et ostendit. Ergo quia, si voluit semet ipsum
sibi filium facere, potuit, et quia, si potuit, fecit, tunc pro-
babis ilium et potuisse et voluisse, si probaveris ilium fecisse.

t) IWatth. 19, 2G. 2) 1 Cor. 2, 27. 3) Cod. Hirsaug., ed. Fran.

Potuit, si voluisset, ita salvus sim, deus etc.

ADV. PRAXEAN.

359

11. Prohare autem tarn aperte debebis ex scripturis,
quam nos probamus ilium sibi filium fecisse sermonem suum.
Si enim filium nominal, filius autem non alius erit, quam
qui ex ipso prodiit, sermo autem prodiit ex ipso, hie erit
filius, non ipse, de quo prodiit; non enim ipse prodiit ex
semet ipso. Porro qui eundem patrem dicis et filium, eundem
et protulisse ex semet ipso facis et prodisse, quod deus est,
si potuit fecisse; quod tamen non fecit. Aut exhibe pro-
bationem, quam expostulo meae similem, id est, sic scripturas
eundem filium et patrem ostendere, quemadmodum apud
nos distincte pater et filius demonstrantur; distincte, inquam,
non divise, sicut ego profero dictum a deo: eructavit cor
meum sermonem optimum. x) Sic tu 2) contra opponas
alicubi dixisse deum: eructavit cor meum sermonem opti¬
mum, ut ipse sit, qui et eructavit, et quod eructavit, et ipse,
qui protulerit, et qui prolatns sit, si ipse est et sermo et
deus. Ecce ego propono patrem filio dixisse.- filius meus
es tu, ego hodie generavi le. 3) Si velis, ut credam, ipsum
esse patrem et filium, ostende sic pronuntiatum alibi: do-
minus dixit ad se, filius meus sum ego, ego hodie generavi
me; proinde et ante luciferum generavi me;4) et dominus
condidi me initium viarum in opera mea, ante omnes autem
colles generavi me, 5) et si qua alia in hunc modum sunt.
Quern autem verebalur deus dominus universitatis ita pro-
nunliare, si ita res erat? An verebalur, ne non crederetur,
si simpliciter se et patrem et filium pronuntiasset? Unum
tamen veritus est, mentiri. Veritus autem semet ipsum et
suam veritatem. Et ideo veracem deum credens, scio ilium
non aliter, quam disposuit, pronuntiasse, nec aliter dispo-
suisse, quam pronuntiavit. Tu porro eum mendacem elficias,
et fallaccm et deceptorem fidei huius, si, cum ipse esset
sibi filius, alii dabat filii personam, quando scripturae omnes
et demonstrationem et distinctionein trinitatis ostendant, a
quibus et praescriplio nostra deducitur, non posse unum
atque eundem videri, qui loquitur, et de quo loquitur, et
ad quern loquitur, quia neque perversitas neque fallacia deo
congruat, ut, cum ipse esset, ad quern loquebatur, ad alium
potius et non ad semet ipsum loqueretur. 6) Accipe igitur

1) Ps. 45, 1. 2) Ita cod. Wouw. et Rig. Ceteri: Haec tu etc.

3) Ps. 2, 7. 4) Ps. 110, 3. 5) Prov. 8, 22. G) Khcn. et cel. edit,

loquatur; ed. I. loquebatur; Fr. tun. loqueretur.

17 *

960

A D V. PRAXEA N.

et alias voces patris de filio per Esaiam. Ecce Wins meus,
quern elegi, dilectus meus, in quern bene sensi; ponam spi-
ritum meum super ipsum, et iudicium nationibus adnuntia-
bit.1) Accipe et ad ipsum: magnum tibi est, ut voceris
filius , meus ad statuendas tribus Iacob et ad convertendam
dispersionem Israelis; posui te in lucem nationum, ut sis
salus in extremum terrae.2) Accipe nunc et Wii voces de
patre: spiritus domini super me, quapropter unxit me ad
evangelizandum bominibus. 3) Item jn psa]mo a(j patrera
de eodem : ne dereliqueris me, donee adnunliem brachiura
tuum nalivitati universae venlurae. *) Item in alio: domine,
quid multiplicati sunt, qui comprimunt me. 5) Sed et omnes
paene psalmi. Christi personam sustinent, Wium ad patrem,
id est Christum ad deum verba facientem repraesentant.
Animadverte etiam spiritum loquentem ex tertia persona
de patre et filio: dixit dominus domino meo, sede ad dex-
tram meam,. donee ponam inimicos tuos scabellum pedum
tuorum. Item per Esaiam r haec dicit dominus domino meo
Christo. °) Item per eundem ad patrem de Wio: domine,
quis credidit auditui nostro, et brachium domini cui reve-
latumest? Adnuntiavimus de illo, sicut puerulus, sicut radix
in teira sitienti, et non erat forma eius, nec gloria A) Haec
pauca de multis, Nec enim affectamus universas scripturas
evolvere, euin et in singulis capitulis plenam niaiestatem et
auctoritatem contestantes maiorem congressum in retracta-
tibus habeamus. His itaque paucis tam manifeste distinctio tri—
nitatis exponitur. Est enim ipse, qui pronuntiat, spiritus, et
pater, ad quem pronuntiat, et filius, de quo pronuntiat. Sic et
cetera, quae nunc ad patrem de filio vel ad filium, nunc ad
filium de patre vel ad patrem, nunc ad spiritum pronuntiantur;
unamquamque personam in sua proprietate constituunt.

12. Si te adhuc numerus scandalizat trinitatis quasi
noneonnexae in unitate simpiici, interrogo: quomodo unicus
et singularis pluraliter loquitur: faciamus hominem ad ima-
ginem et similitudinem nostrum, «) cuin debuerit dixisse:
faciam hominem ad imaginem et similitudinem meam, utpole
unicus et singularis? Sed et in sequentibus: ecce Adam
factus est tanquam unus ex nobis. ») Fallit aut ludit, ut,

, 1)^8;42’1- 2) les. 49, G. 3)Ies.Gt,l. 4)Ps.71,18. 5)Ps.

3, 6) les. 45, 1. 7) les. 53, 1 s<j. 8) (ten. 1, 26. 9) Gen. 3. 22.

ADV. PR AXE AN.

261

cum unus et solus et singularis esset, numerose Ioqueretur.
Aut numquid angelis loquebatur, ut Iudaei interpretantur,
quia nec ipsi filiuni agnoscunt? An quia ipse erat pater,
filius, spiritus, ideo pluralem se praestans1) pluraliter sibi
loquebatur? Imo quia iam adhaerebat illi filiusj secunda
persona, sermo ipsius, et tertia, spiritus in sermone, ideo
pluraliter pronuntiavit: faciamus, et nostrum, et nobis. Cum
quibus enim faciebat hominem, et quibus faeiebat similem?
Cum filio quidem, qui erat induturus bominem, spiritu vero,
qui erat sanctificaturus hominem, quasi cum ministris et
arbitris ex unitate trinitatis loquebatur. Denique sequens
scriptura distinguit inter personas: et fecit deus hominem,
ad imaginera dei fecit ilium. 2) Cur non suam, si unus, qui
faciebat, et non erat, ad cuius faciebat? Erat autem, ad
cuius imaginem faciebat, ad filii scilicet, qui homo futurus,
certior et verior imaginem suam fecerat diei hominem, qui
tunc de limo formari habebat, imago veri3) et similitudo.
Sed et in antecedentibus operibus mundi quomodo scriptum
est? Primum quidem, nonduin filio apparente: et dixit deus:
fiat lux, et facta est. 4) Ipse statim sermo lux vera, quae
illuminat hominem venientem in hunc mundum, et per ilium
mundialis quoque lux. Exinde autem in sermone, Christo
adsistente et administrante, deus voluit fieri, et deus fecit.
Et dixit deus: fiat firmamentum, et fecit deus firmamentum;
et dixit deus: fiant luminaria, et fecit deus Iuminare maius
et minus.5) Sed et cetera ulique idem fecit, qui et priora,
id est sermo dei, per quern omnia facta sunt, et sine quo
factum est nihil.8) Qui si ipse deus est, secundum Ioannem:
dpus erat sermo, 7) habes duos, alium dicentem, ut fiat, alium
facientem. Alium autem quomodo accipere debeas, iam
professus sum, personae, non substantiae, nomine, ad distin-
ctionem, non ad divisionem. Ceterum etsi ubique teneo
unam substanliam in tribus cohaerentibus, tamen alium dicam
oportet ex necessitate sensus, eum, qui iubet, et eum, qui
facit. Nam nec iuberet, si ipse faceret, dum iuberet fieri
per eum. Tamen iubebat, baud sibi iussurus, si unus esset,
aut sine iussu faclurus, quia non exspcctasset, ut sibi iuberet.

1) Cod. Wouw, praeferens. 2) Gen. 1, 27. 3) Ita coit.

Wouw. et Rig. Oetei'i: vero. 4) Gen. 1,3. 5) Gen. t, 6. 16. 6) Io.

1,3. 7)lo.l,l.

368

ADV. PRAXEAN.

13. Ergo, inquis, si deus dixit, et deus fecit, si alius
deus dixit, et alius fecit: duo dii praedieantur. Si tarn
durus es, puta interim; et ut adhuc amplius hocput.es, accipe
et in psalmo duos deos dictos: thronus tuus deus in aevum,
virga regrti tui; dilexisti iustitiam et odisti iniquitatem, pro-
pterea unxit le deus, deus tuus.1) Si ad deuin loquitur, et
unclum deuin a deo affirmat, sed hie duos deos proponit.-)
lnde et Esaias ad personam Christi, et Seboim, inquit, viri
elati ad te transibunt, et post te sequentur vincti manibus,
et te adorabunt, quia in te deus est; tu enim es deus noster,
et nesciebamus, deus Israelis.3) Et bic enim dicendo:
deus in le et tu deus, duos proponit, qui erat, et in quo
erat, Christum et spiritual ipsum. 4) Plus est, quod in evan-
gelio tolidem invenies: in principio erat sermo, et serrno
erat apud deum, et deus erat sermo. 5) Unus, qui erat, et
alius, penes quern erat. Sed et nomen domini in duobus
lego. Dixit dominus domino meo: sede ad dexteram meam. «)
Et Esaias haec dicit: domine, quis credidit audilui nostro,
et brachium domini cui revelatum est?7) Bracbium enim
tuum, non domini, dixisset, 8) si non dominum patrem et
dominum lilium intelligi vellet. Etiam adhuc antiquior Ge¬
nesis: et pluit dominus super Sodomam et Gomorram sul¬
phur et ignem de coelo a domino. ») Haec aut nega scripta,
aut quis es, ut non putes accipienda, queinadmodum scripta
sunt, maxime quae non in allegoriis et parabolis, sed in
definitionibus certis et simplicibus habent sensum? Quodsi
ex illis es, qui tunc dominum non sustinebant dei se filiurn
ostendentem, ne eurn dominum crederent, recordare tu cum
illis, scriptum esse: ego dixi: vos dii estis, et filii altissimi; 1 °)
et stetit deus in ecclesia deorum, 14) ut, si homines per
fidem filios dei factos deos scriptura pronuntiare non timuit,
scias illam multo magis vero et unico dei filio domini nomen
iure contulisse. Ergo, inquis, provocabo te, ut hodie quoque
ex auctoritate istarum scripturarum constanter duos deos
et duos dominos praedices. Absit. Nos enim, qui et tem-

I) Ps. 45, 7 sq. 2) Ita cod. Wrouw. el rfig. ; Rhen. deos pro
virga regni tui. Inde etc. 3) Ies. 45, 14. 4) Sic cod. Wouw.

et Rig., Rhen. proponit, qui erant in Chr. et spiritum
Ipsum plus etc. 5) lo. 1, 1. 6)Ps.llO,l. 7) Ies. 53, 1. 8)

Sic cod. Wouw. et Rig. Ceteri: Rr. enim suum non dixisset.
t>) Gen. 19, 24. 10) IV 82, G. 11) Ps. 82,1.

ADV. PR AXE AN.

363

pora et caussas scripturarum per dei gratiam inspicimus,
maxime paraeleti, non hominum discipuli, duos quidem de-
finimus, palrem et filium, et iam tres cum spiritu sancto,
secundum rationem oeconomiae, quae facit numerum, ne,
ut vestra perversitas infert, pater ipse credatur natus et
passus, quod non licet credi, quoniam non ita traditum est.
Duos tamen deos et duos dominos nunquam ex ore nostro
proferimus; non quasi non et pater deus, et filius deus, et
spiritus deus, et deus unusquisque, sed, quoniam retro et
duo dii et duo domini pracdicabantur, ut, ubi venisset Chri-
stus, et deus agnosceretur, et dominus vocarelur, quia filius
dei et domini. Si enim una persona et dei et domini in
scripturis inveniretur, merito Chrislus non essel admissus
ad nomen dei et domini. Nemo enim alius, praeter unus
deus et unus dominus praedieabatur, et futurum erat, ut
ipse pater descendisse videretur, quia unus deus et unus
dominus legebatur, et tota oeconomia eius obumbraretur,
quae in materiam fidei prospecta alque dispensata est. At
ubi venit Christus, et cognitus est a nobis, quod ipse sit,
qui numerum retro fecerat, factus secundus a patre, et cum
spiritu tertius, et iam pater per ipsum plenius manifestatus :
redactum est iam nomen dei et domini in unionem, ut, quia
nationes a multitudine idolorum transirent ad unicum deum,
et differentia constitueretur inter cultores unius et plurimae
divinitatis. Nam et lucere in mundo Christianos oportebat,
ut filios lucis, lumen mundi unum et deum et dominum co-
lentes et nominantes. Ceterum si ex conscicntia, qua scimus
dei nomen et domini et patri et filio et spiritui convenire,
deos et dominos nominaremus, exstinxissemus faces nostras
etiam ad martyria limidiores, quibus evadendi quaque pa-
teret occasio, iurantibus statira per deos et dominos, ut
quidam baeretici, quorum dii plures. Itaque deos omnino
non dicain nec dominos, sed apostolum sequar, ut, si pari-
ter nominandi fuerint paler et filius, deum patrem appellem
et Iesuin Christum dominum1) nominem. Solum autem
Christum potero deum dicere, sicut idem apostolus: ex qui¬
bus Christus, qui est, inquit, deus super omnia benedictus
in aevum omne.2) Nam et radium solis seorsum solem vo-
eabo; solem autem nominans, cuius est radius, non statim

1) Rom. 1, T.

2) Rom. 9, 5.

361

ADV. P JR AXE AN.

ct radium solem appellabo. Nam etsi soles duos non faciaro,
tamen et solem et radium eius tam duas res et duas species
unius et indivisae substantiae numerabo, quam dcum et ser-
monem eius, quam patrem et filium.

14. Adhuc et ilia nobis regula adsistit duos vindi-
cantibus, patrem et filium, quae invisibilem deum deterini-
navit. Cum enim Moyses in Aegypto desiderasset domini
conspectum, dicens: si ergo inveni gratiam coram te, mani-
festa mihi te, ut cognoscenter videam te : non potes videre,
inquit, faciem ineam; non enim videbit homo faciem in cam
et vivet, id est morietur qui viderit. «) Jnvenimus enim et
a multis deum visum, et neminem tamen eorum, qui cum
viderant, mortuum; visum quidem deum, secundum hominum
capacitates, non secundum plenitudinem divinitatis. Nam
patriarebae deum vidisse referuntur, ut Abraham et lacob,
et prophetae, ut Lsaias, ut Ezechiel, et tamen mortui non
sunt. Igitur aut mori debuerant, si eum viderant; deum
enim nemo videbit et vivet: aut si deum viderunt, et mor¬
tui non sunt, scriptura mentitur deum dixisse: faciem meam
homo si viderit, non vivet: aut scriptura mentitur, cum in-
visum, aut cum visum profert. Iam ergo alius erit, qui
videbatur, quia non potest idem invisibilis definiri, qui vidc-
batur, et consequens erit, ut invisibilem patrem intelligamus
pro plenitudine maiestatis, visibilem vero filium agnoscamus
pro modulo derivations, sicut nec solem nobis contemplari
licet, quantum ad ipsam substantiae summam, quae est in
coclis, radium autem eius toleramus oculis pro temperatura
poi tionis, quae in terrain inde porrigitur. Hie ex diverso
volet aliquis etiam filium invisibilem contendere, ut senuo-
nem, ut spiritum, et dum unam conditionem patris et filii
a indicat, unum potius atque eundem confirmare patrem et
filium. Sed diximus , scripturam dilTerentiae patrocinari
per visibilis et invisibilis distinctionem. Nam et illud adii-
ciunt ad argumentationem. Quodsi. filius tunc ad Moyseu
loquebatur, ipse faciem suam nemini visibilem pronuntiaret,
quia scilicet ipse invisibilis pater fuerit in filii nomine. Ac
per hoc sic eundem volunt accipi et visibilem et invisibilem,
quomodo eundem patrem et filium, quoniara et paulo supra,
antequam faciem Moysi uegasset, scriptum sit, dominum ad

1) Exod. 33, 13. 18. 20.

ADV. PR AXE AN.

265

Moysen loc|g;am coram, velut si quis loquatur ad amicuni
suum, non minus quam et Iacob: ego vidi, inquit, dominum
facie ad faciem.1) Ergo visibilis et invisibilis idem. Et
quia idem utrumque, ideo et ipse, qua pater, invisibilis, et
qua2) filius, visibilis, quasi non expositio scripturae, quae
fita nobis, filio competat, patre seposito in sua invisibilitate. 3 )
Dicimus enim et filium suo nomine eatenus invisibilem, qua
sermo et spiritus dei ex substantiae conditione iam nunc,
etqua deus et sermo et spiritus dei, 4) visibilem autem fuisse
ante carnem eo modo, quo dicit ad Aaron et Mariam: etsi
fuerit prophetes in vobis, in visione cognoscar illi, et in
somnio loquar illi, non quomodo Moysi, os ad os loquar
illi in specie,5) id est in veritate, et non in aenigmate, id
est non in imagine; sicut et apostolus: nunc videmus tan-
quani per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad fa¬
ciem.6) Igilur cum Moysi servat conspectum suum et collo¬
quium facie ad faciem in futurum, (narn hoc postea ad-
impletum est in montis secessu, sicut legimus in evangelio,
visum cum illoMovsen coiloqucntem,) apparet, retro semper
in speculo et aenigmate et visione et somnio deum, id est
filium dei, visum, tam prophetis et patriarchis, quam et ipsi
adhuc Moysi. Et iose quidem dominus si forte coram ad
faciem loquebalur, non tamen ut est, homo faciem eius vi-
deret, ui forte in speculo et in aenigmate. Denique si sic
Moysi loculus e«t dominus, ut et Moyses faciem eius comi¬
nus sciret, quomodo statim atque ibidem desiderat faciem
eius videre, quam si videret, non desideraret? Quomodo
aeque et dominus negat videri faciem suam posse, quam
ostenderat? Si tamen ostenderat, aut quae est facies dei,
cuius conspectus negatur, si crat, quae visa est? Vidi, inquit
Iacob, dcuin facie ad faciem, et salva facta est anima mea.7)
Alia debet esse facies, quae, si videatur, oecidit. Aut num-
quid filius quidem videbatur? et sic facies, sed ipsum hoc
in visione et somno et speculo et aenigmate, quia sermo et
spiritus nisi imaginaria forma videri non potest. Faciem
autem suam dicit invisibilem patrem. Quis enim pater?

1) Gen. 32, 30. 2) Sic cod. Wouw. et Rig. Ceteri: ideo et

ipse pater invisibilis, quia et filius visibilis. 3) Khcn.

visibilitate. 4) Gel., ed. Fran., Rig. omiserunt v. dei, 5) Num.

12, 6 sqq. 6) 1 Cor. 13, 12. 7 j Gen. 32, 30.

966

ADV. PRAXEAN.

Non1) facies erit filii nomine auctoritatis, qutfla genitus a
patre consequitur? Non enim et de aliqua maiore persona
congruit dicere: facies mea est ille homo, et faciem mihi
praestat. Pater, inquit, maior me est.2) Ergo facies erit
filii paler. Nam et scriplura quid dicit? Spiritus personae
eius Christus dominus. 3) Ergo si Christus personae paternae
spiritus est, merito, cuius spiritus persona erat, id est patris,
cum faciem suam ex unitate scilicet pronuntiavit. Mira res
plane.4) An facies filii pater accipi possit, qui est caput
eius? Caput enim Christi deus. 5)

15. Si hunc articulura quaestionibus scripturae veteris
non expediam, de novo testamento sumara confirmationeni
nostrae interpretalionis, ne, quodcunque in filium reputo,
in patrem proinde defendas. Ecce enim et in evangeliis
et in apostolis visibilem et invisibilem deum deprehendo sub
manifesta et personali distinctione conditionis utriusque.
Exclamat quodammodo Ioannes: deum nemo vidit unquam,6)
utique nec retro. Ademit enim temporis quaeslionem di-
cendo dominum7) nunquam visum. Confirmat et apostolus
dedeo: quem nemo vidit hominum, sed nec videre potest,8)
scilicet quia morietur, qui viderit. 9) Iidem ipsi apostoli
et vidisse se Christum et contrectasse testantur. 1 °) Porro
si ipse est Christus pater et filius, quomodo visus est et
invisus? Ad banc diversitatem visi et invisi in unum con-
ferendara, quis ex diverso non arguinentabitur, recte utrum-
que dictum, visibilem quidem in carne, invisibilem vero ante
carnem, ut idem sit pater invisibilis ante carnem, qui et
filius visibilis in carne? Atquin si idem ante carnem invi¬
sibilis, quomodo visus etiam retro invenitur ante carnem?
Aeque si idem post carnem visibilis, quomodo el nunc in¬
visibilis pronuntiatur ah apostolis, nisi quia alius, quem et
retro visum11) in aenigmate plenius visibilem caro elfecit,
sermo scilicet, qui et caro factus est, alius, quem nunquam
quisquam vidit, nisi pater, scilicet cuius est sermo? Denique

1) Sic cod. Wouw. et Rig. Ceteri: Niim. 2) Io. 14, 28. 3)

Thren. 4, 20. 4) Sic cod. Wouw. s. Ursini. Rhen. merito spiri¬

tus, cuius persona erat, i. e. patris, eius fac. s. ex u.
s c. p r. M i rarer plane, an etc. 5) 1 Cor. 11, 3. 6) lo. 1, 18.

7) Kd. Fran, et Rig. deum. 8) 1 Tim. 6', 16. 9) Rhen. videri

potest — qui vi debit. 10) 1 lo. 1,1. 11) Ila cod. Wouweri.

Rhen. qui et retro visus etc.

ADV. PRAXEAN.

26?

inspiciamus, quern apostoli viderint. Quod vidimus, inquit
Ioannes, quod audivimus, oculis nostris vidimus, et manus
nostrae contrectaverunt de sermone vitae.1) Serino enim
vitae c-aro factus, et auditus et visus et contrectatus, quia
caro, qui ante carnem sermo tantum in primordio apud
dcum patrem, non pater apud serinonem. Nam etsi
deus sermo, sed apud deum, quia ex deo deus, quia cum
patre apud patrem. Et vidimus gloriam eius, tanquam
unigeniti a patre,2) utique filii, scilicet visibilis , glorilicati
a patre invisibili. Et ideo, quoniam sermonem dei deum
dixerat, ne adiuvaret adversariorum praesumptionein, quasi
patrem ipsum vidisset, ad distinguendum iuter invisibilem
patrem et filium visibilem, superdicit ex abundanti: deum
nemo vidit unquam. 3) Quern deum? sermonem? Atquin
' vidimus et audivimus et contrectavimus de sermone vitae
praedictum est. Sed quern deum? scilicet patrem, apud
quem deum erat sermo, unigenitus scilicet filius,4) qui est
in sinu patris, ipse disseruit. 5) Ipse et auditus et visus,
et ne phantasma crederetur, etiam contrectatus. Hunc et
Paulus conspexil; nec tamen patrem vidit. Nonne, inquit,
vidi lesum?6) Christum autem etipse7) dominum 8) cogno-
minavit, quorum patres et ex quibus Christus secundum
carnem, qui est super omnia deus benedictus in aevum. 9)
Ostendit et ipse visibilem domini filium, id est sermonem
dei, quia, qui caro factus est, Christus dictus est. De patre
autem ad Tiinotheum: quem nemo vidit hominuin, sed nee
videre potest; exaggerans amplius: qui solus habet immor-
talitatem, et lucem habitat inaccessibilem; 1 °) de quo et
supra dixerat: regi autem seculorum, immortali, invisibili,
soli deo,11) ut et contraria ipsi filio adscribcremus, mor-
talitatem, aecessibilitatem, quem mortuum contestatur se¬
cundum scripturas, 1 2) ut a se novissime visum per accessi-
bilem utique lucem, quamquam et illam neque ipse sine
periculo luininis expertus est, neque Petrus et Ioannes et
Iacobus sine ratione et amentia,13) qui, si non passuri filii

1) 1 Io. 1, 1. 2) lo. 1, 14. 3) 1 Io. 4, 12. 4) Sic cod. Wouw.

et Rig. Ceteri: deus e. s., unig. filius. 5) Io. 1, 18. 6) 1 Cor.

9,1. 7) Sic cod. Wouw. et Rig. Ceteri: ipsum. 8) Ed. Fran, et

Rig.deum. 9) Rom. 9, 5. 10) 1 Tim. 6, 16. li) 1 Tim. 1, 17.

12) lCor.15,3. 13) Sic cod.Pith.etRhen.ed. I — Cod. Urs.s. Wouw.

868

ADV. PR AXE A NT.

gloriam, sed patrem vidissent, credo, morituri ibidem; deura
enim nemo videbit et vivet. 7) Si haec ita sunt, constat
eum semper visum ab initio, qui visus fuerit in fine, et
eum nec in fine visum, qui nec ab initio fuit visus, et ita
duos esse, visum et invisum. Filius ergo visus est semper,
etfilius conversatus est semper, et filius operatus est semper,
ex auctoritate patris et voluntate, quia filius nihil a semet
ipso potest facere, nisi viderit patrem facientem, * 2) in sensu
scilicet facientem. Pater enim sensu agit, filius vero, quod
in patris sensu est, videns, perficit. Sic omnia per filium
facta sunt, et sine illo factum est nihil.3)

16. Nec putes sola opera mundi per filium facta, sed
et quae a deo exinde gesta sunt. Pater enim, qui diligit
filium et omnia tradidit in manu 4) eius, 5) utique a primor-
dio diligit et a priinordio tradidit. Ex quo, a primordio
sermo erat apud deum, et deus erat sermo,6) cui data est
omnis potestas a patre in coelis et in terra.7) Non iudicat
pater quemquam, sed orane iudicium tradidit filio,8) a pri¬
mordio tamen. Omnem enim dicens potestatem, et omne
iudicium, et omnia per eum facta, et omnia tradita in manu
eius, nullam exceplionem temporis permittit, quia omnia
non erunt, si non omnis temporis fuerint. Filius itaque
est, qui ab initio iudicavit, turrem superbissimam elidens,
linguasque dispertiens,. orbem totum aquarum violentia pu-
niens, pluens super Sodomam et Gomorram, ignem et sul-
pburem, deus a deo.9) Ipse enim et ad bumana semper
colloquia descendit, ab Adam usque ad patriarchas et pro-
phetas, in visione, in somnio, in speculo, in aenigmate, or-
dinem suum praestruens ab initio semper, quern erat per-
secuturus in finem. Ita 1 °) semper ediscebat et deus in
terris cum hominibus conversari, non alius, quam sermo,
qui caro erat futurus. Ediscebat autem, ut nobis fidem
slerneret, ut facilius crederemus, filium dei descendisse
iu seculum, si et retro tale quid gestum cognosceremus.
Propter nos enim, sicut scripta sunt, ita et gesta sunt, in

sine rationis examentia: quid si — vidissent? Latin, et
Rig. sine rationis (sc. peiiculo) et amentia. 1) Exod. 33, 20.

2) lo. 5, 19. 3) Io. 1, 3. 4) Rhen. in sinu. 5) Io. 3, 35.

fi) lo. 1, 1. 7) Malth. 28, 18. 8) Io. 5, 22. 9) Ed. Fran, et

Rig. donainus a domino. 10) Sic cod Wouw. et Rig. Celeri:

Quae erat persecuturus infinita semper etc.

ADV. PR AXE AN.

869

quos aevorum fines decucurrerunt. Sic etiara affectus
humanos sciebat iam tunc, suscepturus etiara ipsas substan-
tias hominis, camera et aniraam, intemogans Adam, quasi
nesciens: ubi es, Adam?1) poenitens, quod hominem fe-
cisset, 2) quasi non praesciens , tentans Abraham , quasi
ignorans, quid sit in homine, 3) offensus, reconciliatus eis-
dem, et si qua haeretici apprehendunt quasi deo indigna ad
destructionem creatoris, ignorantes, haec in filium corape-
tisse, qui etiam passiones humanas et sitira et esuriem et
lacriraas et ipsam nativitatem ipsaraque mortem erat subitu-
rus, propter hoc minoratus a palre modicum quid citra
angelos. 4) Sed haeretici quidem nec filio dei deputabunt
convenire, quae tu ipsi patri inducis, quasi ipse se dernino-
raverit propter nos, cum scriptura alium dicat ab alio mino-
ratum, non ipsum a\semet ipso. Quid si et alius, qui coro-
nabatur gloria et honore, alius qui coronabat, utique filium
pater? Ceterum quale est, ut deus omnipotens ille, invisibilis,
quem nemo vidit hominum nec videre potest, ille qui inac-
cessibilem lucem habitat, 5) ille qui non habitat in manu
factis, 6) a cuius conspectu terra contremiscit, 7) montes
liquescunt ut cera, 8) qui totum orbem manu apprehendit
velut nidum,9) cui coelum thronus et terra scabellum, 1 °)
in quo oinnis locus, non ipse in loco, qui universitatis ex¬
trema linea est, ille altissimus, in paradiso ad vesperam
deambulaverit, quaerens Adam, et arcam post introitum
Noe clauserit, et apud Abraham sub quercu refrigeraverit,
et Moysen de rubo ardenti vocarit, et in fornace Babylonii
regis quartus apparuerit, quamquam filius hominis est dictus,
ni haec in imagine et speculo et aenigmate fuissent?11)
Scilicet et haec nec de filio dei credenda fuisse, si scripta
non essent, fortasse non credenda de patre, licet, scripta,
quem isli in vulvam Marine deducunt, et in Pilati tribunal
imponunt, et in monumcntis Joseph reconcludunt. Hinc
igitur apparel error illoruin. Ignorantes enim a primordio
omncm ordinem divinac dispositionis per filium decucurrisse,
ipsum credunt patrem et visum et congressum et operatum

1) Gen. 3, D. 2) Gen. 6, 6. 3) Io. 2, 25. 4) Ps. 8, G. 5)

ITim. 6, 16. 6) Act. App. 17, 24. 7) Ioel. 2, 10. 8) Ps. 97, 5.

9) les. 10, 14. 10) les. 60, 1. 11) Hanc Klien. emendationein

ontnes praelerFr. Iunium et Semlerum probarunt edd. — Ed. I. et in

imagine et sp. et aenigmate. Scilicet etc.

SJO

ADV. PR AXE AN.

et sitim et esuriem passum, (adversus prophetam dicentem:
deus aeternus non sitiet nec esuriet1) omnino; quanto magis
nec morietur, nec sepelietur?) et ita unum deum semper
egisse, id est patrem, quae per filium gesta sunt.

17. Faeilius existimaverunt patrem in filii nomine
egisse, quam filium in patris, dicente ipso domino: ego veni
in patris mei nomine; 2) item ad ipsum patrem: nomen
tuum manifestavi hominibus;3) condicente etiam scriptura:
benedictus, qui venit in nomine domini,4) utique filius in
patris nomine. Sed et nomina patris:5) deus omnipotens,
altissimus, dominus virtutum, rex Israelis, qui est. Quatenus
ita scripturae docent, haec dicimus et in filium competisse,
et in his filium venisse, et in his semper egisse, et sic ea
in se hominibus manifestasse. Omnia, inquit, patris, mea
sunt.6) Cur non et nomina? Cum ergo legis deum omni-
potentem, et altissimum, et deum virtutum, et regem Israelis,
et qui est: vide, ne per haec filius etiam demonstretur suo
iure deus omnipotens, qua sermo dei omnipotentis, quaque
omnium accepit potestatem, altissimus, qua dextera dei ex-
altatus, sicut Petrus in Actis concionatur: dominus virtu¬
tum,7) quia omnia subiecta sunt illi a patre, rex Israelis,
quia illi proprie excidit sors gentis istius, item qui est,
quoniam multi filii dicunlur, et non sunt. Si autera volunt
et Christi nomen patris esse, audiunt suo loco. Interim
hie mihi promotum sit responsuin adversus id, quod et de
Apocalypsi Ioannis proferunt: ego dominus qui est, et qui
fuit, et venit, omnipotens;8) et sicubi alibi dei omnipotentis
appcllationem non putant etiam filio convenire, quasi qui
venlurus est, non sit omnipotens, cum et filius omnipotentis
tarn omnipotens sit, quam deus dei filius.

18. Sed hanc societatem nominum paternorum in filio
ne facile perspiciant, perturbat illos scriptura, si quando
nnicum deum statuit, quasi non eadem et deos et dominos
duos proposuerit, ut supra ostendimus. Ergo quia duos et
unum, inquiunt, invenimus, ideo ambo unus atque idem, et
filius et pater. Porro non periclitatur scriptura, ut illi de
tua argumentatione succurras, ne sibi contraria videatur.

l)Ies. 40, 28. 2)Io. 5, 43. 3) Io. 17, 6. 4) Ps. 118, 26.

6) Sic cod. Wouw. et Rig. Ceteri : et noiuen patris. 6)lo. 16, 15.

7) Act. App. 2, 22. 8) Apoc. 1, 8.

ADV. PR AXE AN.

271

Habet ralionem, et cum unicum deum statuit, et cum duos,
patrem et filium, ostendit, et sulficil sibi. Filium nominari
ab ea constat. Salvo enirn filio recle unicum deum potest
determinasse, cuius est filius. Non enim desinit esse, qui
liabet filium, ipse unicus, suo scilicet nomine, quotiens sine
filio nominatur. Sine filio autem nominator, cum principaliter
determinatur ut prima persona, quae ante filii nomen erat
proponenda, quia pater ante cognoscitur, et post patrem
filius nominatur. Igitur unus deus pater, et absque eo alius
non est.1) Quod ipse inferens non filium negat, sed alium
deum. Ceterum alius a palre filius non est. Denique in¬
spice sequenlia huiusmodi pronuntiationum, et invenies fere
ad idolorum factitatores atque cultores definitionem earum
pertinere, ut multi tudinem falsorum deorum unio divinitatis
expellat, habens tamen filium, quanto individuum et insepa-
ratum a patre, tanto in patre reputandum, etsi non nomi-
natum. Atquin si nominasset ilium, separasset, ita dicens:
alius praeter me non est, nisi filius meus. Alium enim
etiam filium fecisset, quem de aliis excepisset. Puta solem
dicere: ego sol, et alius praeter me non est, nisi radius
meus; nonne denotasset vanilatem, quasi non et radius in
sole deputetur? llaque praeter semet ipsum non esse alium
deum, hoc propter idololatriam tam nationum quam Israelis;
etiam propter haereticos, qui, sicut nationes manibus," ita et
ipsi verbis idola fabricantur, id est alium deum et alium
Christum. Igitur et cum se unum pronuntiabat, filio pater
procurabat, ne ab alio deo Christus venisse eredatur, sed
ab illo, qui praedixerat: ego deus et alius absque me non
est, 2) qui se unicum, sed cum filio ostendit, cum quo coelum
solus extendit. 3)

19. Quin et hoc dictum eius in argumentum singu-
laritatis arripient: extendi, inquit, coelum solus.4) Quan¬
tum ad ceteras virtules, solus praestruens adversus con-
iecturas haereticorum, qui mundum ab angelis et potestatibus
diversis volunt structum, qui et ipsum creatorem autangelum
faciunt, aut ad alia, quae extrinsecus, ut opera mundi,
ignorantem quoque subornatum. Aut si sic solus coelum
extendit, quomodo isli praesumunt in perversum haerelici,
quasi singularis non admitlatur Sophia ilia dicens: cum

1) lea. 45, 5.

2) les. 45, 5. 18. 44, 6.

3) les. 44, 24. 4) ib.

272

ADV. PR AXE AN.

pararet coelom, eg o aderam illi?i) Et si dixit apostolus;
quis cognovit sensura domini, et quis illi consilio fuit?2)
utique praeter Sophiam ait, 3) qnae iHi aderat. In ipso
tanien et cum illo universa compingebat, *) non ignorante
quid faceret. Praeter Sophiam autem, praeter filium dicit,
qui est Christus, Sophia et virtus dei, secundum apostolum,
solus sciens sensum patris. Quis enim scit, quae sunt in
deo, nisi spiritus, qui in ipso est? 5) non qui extra ipsum.
Erat ergo, qui non solum deum faceret, nisi a ceteris solum.
Sed et evangeliuin recusetur, quod dicat, omnia per ser-
monem a deo facta esse, et sine eo nihil factum.6) Nisi
enim fallor et alibi scriptum est: sermone eius coeli firmati
sunt, et spiritu oris eius omnis virtus?) eorum. 8) Et sermo
autem, virtus et Sophia ipse erit dei fifius. Ita si per filium
omnia, coelum quoque per filium extendens, non solus ex-
tendit, nisi ilia ratione qua a ceteris solus. Atque adeo
statim de filio loquitur. Quis alius deiecit signa ventrilo-
quorum et di\ inationes a corde, avertens sapientes retrorsum
et consilium eorum infatuans? 9) sistens verba filii sui, di-
cendo scilicet: hie est filius meus dilectus, hunc audite. 10)
Ita filium subiungens, ipse interpretator est, quomodo coe-
lum solus extenderit, scilicet cum filio solus, sicut cum filio
unum. Proinde et filii erit vox: extendi coelum solus, ti)
quia seimone coeli conlirmati sunt. ?~) Quia Sophia, id
est sermone., adsistente paralum est coelum, et omnia per
sermonem sunt facta, competit et filium solum extendisse
coelum, quia solus operationi patris ministravit. Idem erit
dicens: ego primus, et insuper ventura ego sum.13) pri-
mum scilicet omnium sermo. In principio erat sermo, 1 4)
in quo principio prolatus a patre est. Ceterum pater non
liabens initium, ut a nullo prolatus, ut innatus, non potest
videri; qui solus fuit semper, ordinem habere non potuit.
Igitui si propterea eundem et patrem et filium credenduin
putaverunt, ut unum deum vindicent, salva est unio eius,
qui cum sit unus, hahet et filium, aeque et ipsum eisdem
sciipturis comprehensum. Si filium nolunt secundum a patre

1) Prov. 8, 27. 2) Rom. 11, 34. 3) Sic cod. Wouw. et Rig.

Celen: fuit. 41 Prov. 8, 30. 5)lCor.2, 11. 0) Io. 1, 3. 7)

Ed. Fran, et Rig. o m n e s v i rt u t e s. 8) Ps. 33, 6. 0) les. 44, 25.
10) lYIalth. 3, 17. 11) les. 44, 24. 12) Ps. 33, G. 13) les. 41, 4.
LXX. 14) Io. 1,1.

ADV. PR AXE AN.

373

reputari, ne secundus duos faciat deos dici, ostendimus,
etiarn duos deos in scriplura relatos et duos dominos; et
tamen ne de isto scandalizentur, rationem reddimus, qua
dei non duo dicantur nee domini, sed qua pater et filius
duo, et hoc non ex separatione substantiae, sed ex dispo-
sitione, cum individuum et inseparatum filium a patre pro-
nuntiainus, nee statu, sed gradu alium, qui etsi deus dicatur,
quando nominatur singularis, non ideo duos deos faciat,
sed unum, hoc ipso, quod et deus ex unilate patris vocari
habeat.

20. Sed argumentationibus eorum adliuc retundendis
opera praebenda est, si quid de scripturis ad sententiam
suara excerpent, cetera nolentes intueri, quae et ipsa regu-
lam servant, et quidem salva unione divinitatis et monarchiae
sonitu. Nam sicut in veteribus nihil aliud lenent, quam:
ego deus et alius praeter me non est,1) ila in evangelio
responsionem domini ad Philippum tuentur: ego et pater
unum sumus, et qui me viderit, vidit et patrem, et ego in
patre et pater in me. 2) His tribus capitulis tolum instru-
mentum utriusque testamenti volunt cedere, cum oporteat
secundum plura intelligi pauciora. Sed proprium hoc est
omnium haereticorura. Nam quia pauca sunt, quae in silva
inveniri possunt, pauca adversus plura defendunt, et poste-
riora adversus priora suscipiunt. Regula autem omni rei
ab initio constituta ex prioribus et ex pluribus in posteriora
praescribit, utique et in pauciora.3)

21. Aspice itaque, quanta praescribant tibi etiam in
evangelio ante Philippi consultationem et ante omnem argu-
iuentationem tuam. Et in primis ipsa statim praefatio Io-
annis evangelizatoris demonstrat, quid retro fuerit, qui caro
fieri habebat. In principio erat sermo, et sermo erat apud
deum, et deus erat sermo; hie erat in principio apud deum;
omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil.4)
Nam si haec non aliter accipi licet, quam quomodo scripta
sunt, indubitanter alius ostenditur, qui fuerit a principio,
alius apud quern fuit; alium sermonem esse, alium deum,5)

1) les. 45, 5. 2) lo. 14, 9sq. 3) Sic cod. Wouw, et Rig.Ceteri:

constituta in prioribus et in posteriora praescribit,

utique et in paucioribus. 4) lo. 1, lsqq. 5) Sic cod. Wouw.

et Rig. Ceteri: alium sermonem dei, alium do min um.

Tertijll. IV. 18

374

ADV. PR AXE AN.

licet et deus sermo, sed qua dei filius, nop qua pater-
alium, per quern omnia, alium, a quo omnia. Aliuin autem
quomodo dicamus, saepe iam edidimus; quo alium dicamus
necesse est, non eundem; alium autem, non quasi separatum,
sed dispositione alium, non divisione. Hie ergo factus est
caro, non ipse, cuius erat sermo, huius gloria visa est tan-
quam unici a patre, non tanquam patris. *) Hie unius2)
sinum patris disseruit, non sinum suum pater. Praeeedit
emm: deum nemo vidit unquam. 3) Idem et4) agnus dei5)
ab Ioanae designatur, non ipse, cuius est dilectus. Cerle
lilius dei semper, sed non ipse, cuius est filius. Hoc enimc)
Nathanael statim seusit, sicut et alibi Petrus: tu es filius

dei\?) .IIoc cl ‘P86 recte scns,sse illos confirmat, Natba-
naeli quidem respondens: quia dixi, vidi te sub ficu, ideo
credis. 8) Petruin vero beatum affirmans, cui non caro neque
sanguis revelasset, quod el patrem senserat, sed pater qui
in coelis est. °) Quo dicto utriusque personae constituit
distinctionem, et filii in terris, quern Petrus agnoverat dei
filium, et patris, qui in coelis, qui Petro revelaverat, quod
Petrus agnoverat dei filium Christum. Cum in templum
introiit, aedem patris appellat, 4 °) ut filius. Cum ad Nico-
demurn dicil: ita, inquit, dilexit deus munduin, ut filium
suum unicum dederit, in quern omnis qui crediderit non
pereat, sed habeat vitam sempiternam. Et rursus: non enim
misit deus filium suum in mundum, ut iudicet mundum, sed
ut salvus sit niundus per eum; qui crediderit in ilium, non
ludicatur; qui non crediderit in ilium, iam iudicatus est,
quia non credidit in nomine unici filii dei. 1 4) loannes
autem cum interrogaretur, quid Iesu contingeret, pater,
inquit, dilexit filium, et omnia tradidit in manu eius; qui
credidit in filium, habet vitam aeternam; qui non credidit
in filio dei, non videbit deum, sed ira dei manebit super
eum. i2) Quern vero Samaritidi ostendit? Si Messiam, qui
dicitur Cliristus, filium utique se, non patrem, demonstravit, 1 a)
qui ct alibi Cliristus, dei filius, non pater, dictus est. Exinde
discipulis: rneum est, inquit, ut faciam voluulalcui eius, qui

1) Io. 1, 14. 2) Ed. Fran., Rig. unus. 3) Io. 1, 18. 4) Sic

Ri- Cete,|: 1,lde agnus dei etc. 5) lo. 1,

ir’ ir ^ ^ ,e»U* ® cod Go,'z- Cderi; Hoc eum Nath. 7) Malth.

10, 1G. b) to. 1,50. 9) Matth. 16, 17. 10) lo -> 16

3, 16 sqq. 12) Io. 3, 35 sq. 13) lo. 4, 25 sq. ’

11) lo.

ADV. PRAXEAN. 875

me misit, ut consumniem opus eius. *) Et ad Iudaeos de
paralytici sanitate: pater meus usque modo operatur, et
ego operor. 2) Pater et ego, filius dieit. Denique propter
hoc magis Iudaei ilium interficere volebant, non tantum
quod solveret sabbatum, sed quod patrem suum deum diceret,
aequans se deo. Tunc ergo dicebat ad eos: nihil filius
facere potest a semet ipso, nisi videat patrem faeientero;
quae eniin ille facit, eadera et filius facit. Pater enim diligit
filium, et omnia demonstravit illiv quae ille fecit, et maiora
istis opera demonstravit illi, ut vos miremini. Quomodo
enim suscitat mortuos et vivificat, ita et filius, quos vult,
vivificat. Neque enim pater iudicat, sed oinne iudicium
dedit filio, uti omnes honorent filium, sicut honorant patrem.
Qui non honorat filium, non honorat patrem, qui filium
misit. Amen, amen dico vobis, quod qui audit sermones
meos et credit ei, qui me misit, habet vitam aeternam, et
in iudicium non venit, sed transit de morte in vitam. Aineu
dico vobis, quod veniet hora, qua mortui audient vocem
filii dei, et cum audierint, vivent. Sicut enim pater habet
vitam aeternam a semet ipso, ita et filio dedit vitam aeter-
nam habere in semet ipso, et iudicium dedit illi facere in
potestate, quia filius hominis est,3) per carnem scilicet,
sicut et filius dei per spiritual eius. Adliuc adiicit; ego
autem habeo maius, quam Ioannis testimonium; opera enim,
quae pater mihi dedit consummare, ilia ipsa de me testi¬
monium perhibent, quod me pater miserit; et qui me misit
pater, ipse testimonium dixit de me.4) Subiungens autem:
neque vocem eius audistis unquam, neque formam eius vi-
distis, 5) confirmat retro non patrem, sed filium fuisse, qui
videbatur et audiebatur. Denique dieit: ego veni in patris
mei nomine, et non me recepistis. c) Adeo semper filius
erat in dei et regis et domini omnipotentis et altissimi
nomine. Iuterrogantibus autem, quid facere debeant, re-
spondit: ut credatis in eum, quern deus misit.7) Panem
quoque se affirmat, quern pater praestaret de coelo;8) ergo
omne, quod ei daret pater, ad se venire, nee reiecturum
se, quia de coelo descend isset, non ut suam, sed ut patris
faceret voluntatem; voluntatem autem patris esse, uti, qui

l)Io. 4, 34. 2) to. 5, 17. 3) I<>. 5, 1!) — 27. 4) to. 5, 3Gsij.

5) to. 5, 37. G) to, 5, 43. 7) io. C, 2!). 8) Jo. G, 32.

18*

376

ADV. PR AXE AN.

viderit filium et crediderit in eum, vitam et resurrectionem
eonsequatur; neminem porro ad se venire posse, nisi quem
pater adducat; omnem, qui a patre audissel et didicisset,
venire ad se, non quasi patreni aliquis viderit, adiiciens et
hie, ut ostenderet patris esse sermonem, per quem docti
fiant. *) At cum discedunt ab eo multi, et apostolis suis
offert, si velint discedere et ipsi, quid respondit Simon
Petrus? quo discedimus? verba vitae habes, et nos credi-
mus, quod tu sis Christus. 2) Patrem ilium esse, an patris
Christum?

22. Cuius autem doctrinam dicit, ad quam mirabantur,
suara an patris? aeque ambigentibus inter se, ne ipse esset
Christus, utique non pater, sed filius. Neque me scitis,
inquit, unde sim, et non veni a me ipso, sed est verus, qui
me misit, quem vos non nostis; ego novi ilium, quia apud
ilium sum.3) Non dixit, quia ipse sum, et ipse me misi,
sed ille me misit. Item cum misissent ad invadendum eum
pharisaei: modicum adhuc temporis, ait, vobiscum sum, et
vado ad eum, qui me misit. 4) At ubi se negat esse solum,
sed ego, inquit, et qui me misit pater,5) nonne duos de-
monstrat, tarn duos quam inseparatos? Imo totum erat
hoc, quod docebat, inseparatos duos esse; siquidem et legem
proponens, duorum hominum testimonium confirmantem, sub-
iungit: ego testimonium dico de me, et testimonium dicit
de me, qui me misit, pater.6) Quodsi unus esset, dum
idem est et filius et pater, non uteretur legis patrocinio
fidem imponentis non unius testimonio, sed duorum. Item
interrogatus, ubi esset pater, neque se neque patrem notum
esse illis 7 ) respondens, duos dixit ignotos. Quodsi ipsum
nossent, patrem nossent, 8) non quidem quasi ipse esset
pater et filius, sed quia per individuitalem neque agnosci
neque ignorari alter sine altero potest. Qui me, ait, misit,
verax est, et ego, quae ab eo audivi, ea et loquor in mun-
dum, 9) interpretante extrinsecus scriptura, non cognovisse
illos, quod de patre dixisset, 1 °) cum scilicet cognosces
debuissent sermones patris in filio esse, Iegendo apud Hie-

1) Io. 6, 37 sqq. 44 sqq. 2) Io. 6, G6 sqq. 3) Ed. Fran, et Rig.

quiabillo sum, et ille me misit. — Io. 7, 28 sq. 4) Io.

7, 33. 5) Io. 8, 16. 6) Io. 8, 18. 7) Io. 8, 19. 8) ib. 9) Io.

8, 26. 10) ib v. 27.

ADV. PR AXE AN.

£77

remiam: et dixit mihi doininus: ecce dedi sermones ineos
in os tuum;1) et apud Esaiam: dominus dat mihi linguam
disciplinae ad cognoscendum, quando oporteat dicere ser-
monem;2) sicut ipse rursus: time, inquit, cognoscetis, quod
ego sim, et a memet ipso nihil loquar; sed sicut me doeuit,
ita et luquor, quia et qui me misit, meeum est. 3) Et hoc
ad testimonium individuorum duorum. Item in altercatione
Iudaeorum exprobrans, quod occidere eum vellent: ego,
inquit, quae vidi penes patrem meum, loquor, et vos, quod
vidistis penes patrem vestrum, id facitis; et nunc vultis
occidere hominem veritatem vobis locutum, quain audivit a
deo; et, si deus esset pater vester, dilexissetis me; ego
enim ex deo exivi et veni; (et tamen non separantur, licet
exisse dixerit, ut quidam arripiunt buius dicti occasioneni;
exivil autem a patre, ut radius ex sole, ut rivus ex fonte,
ut frutex ex semine;) ego daemonium non habeo, sed honoro
patrem meum; et, si ego me ipse glorificem, nihil est gloria
mea; est qui me glorificet, pater, quern vos dicitis deum
esse vestrum, nee nostis ilium, at ego novi eum; et si dicam:
non novi, ero similis vestri, mend ax; sed novi ilium, et ser-
monera eius servo.4) At cum subiungit: Abraham diem
meum vidit, et laetatus est, 5) ncmpe demonstrat filium
Abrahae retro visum, non patrem. Item super caecum,
ilium patris opera dicit se facere oportere, cui post resti-
tutionem luminum: tu, inquit, credis in filium dei?fi) et
interroganti, quis esset isle, ipse se demonstrans, utique
filium demonstravit, quern credenduin esse dixerat. 7) De-
binc cognosci se prolitetur a patre, et patrem a se, et ideo
se diligi a patre, quod animam suam ponat, quia hoc prae-
ceptum accepisset a patre. 8) Et interrogatus a Iudaeis, si
ipse esset Chrislus, (utique dei, nam usque in bodiernuin lu-
daei Christum dei, non ipsum patrem speranl, quia nunquam
Christas pater scriptus est venturus,) loquor, inquit, vobis,
et non creditis; opera, quae ego facio in nomine patris,
ipsa de me testimonium dicunt. !)) Quod testimonium? ipsum
scilicet esse, de quo interrogabant, id est Christum dei.
Dc ovibus eliam suis, quod nemo illas de manu eius eriperet:

1) ler. 1, 9. 2) les. 50, 4. 3) lo. 8, 28 sq. 4) to. 8, 38. 40.

42. 49 sq. 54 sq. 5) to. 8, 50. 0) Io. 9, 35. 7) Io. 9, 30 sq. 8)

lo. 10, 15. 17 sq. 9) lo. 10, 24 sq.

378

ADV. PR AXE AN.

pater enim, quod mihi dedit, maius est omnibus; et ego et
pater unuin sumus. Hie ergo iam graduin volunt figere

stulli, imo caeci, qui non videant: primo, ego et pater,

duorum esse significationem ; dehinc in novissimo, sumus,
non ex unius esse persona, quod pluraliter dictum est; turn,
quod unum sumus, non unus sumus; si enim dixisset, quod

unus sumus, poluisset adiuvare sententiam illorum; unus

enim singularis numeri significatio videtur; adbuc cum duo
masculini generis, unum dicit neutrali verbo, quod non per-
tinet ad singularitatem, sed ad unitatem, ad similitudinem,
ad coniunctionem, ad dilectionem patris, qui filium diligit,
et ad obsequium filii, qui voluntati patris obsequitur. Unum
sumus, dicens, ego et pater, ostendit duos esse, quos aequat
et iungit. Adeo addit eliam, multa se opera a patre osten-
disse, quorum nihil lapidari mereretur. 2) Et ne putarent,
ideo se ilium lapidare debere, quasi se deum ipsum, id est,
patrem voluisset intelligi, 3) quia dixerat: ego et pater unum
sumus, qua filium dei deum ostendens, non qua ipsum deum:
si in lege, inquit, scriptum est: ego dixi, vos dii estis, et
non potest solvi scriptura; quern pater sanctificavit et misit
in mundum, vos eum blasphemare dicitis, quia dixerat:
filius dei sum? si non facio opera patris mei, nolite credere;
si vero facio et mihi credere non vultis, vel propter opera
credite; et scitote, quod ego in patre sim, et pater in me.4)
Per opera ergo erit pater in filio, et filius in patre; et ita
per opera intelligimus,- unum esse patrem et filium. Adeo
totum hoc perseverabat inducere, ut duo tamen crederenlur
in una virtute, quia aliler filius credi non posset, nisi duo
crederentur.

23. Post baec autem Martha filium dei eum confessa, 5)
non magis erravit, quam Petrus et Nathanael ; °) quamquam,
etsi errasset, statim didicissct. Ecce enim ad suscitandum
fratrem eius a mortuis ad coelum et ad patrem dominus
suspiciens, pater, inquit, utique filius, gratias ago tibi, quod
me semper exaudias ; propter istas turbas circumstantes
dixi, ut eredant, quod tu me miseris. 7) Sed et in contur-
batione animae: et quid dicam? pater, salvum me fac de
ista bora; atquin propter hoc veni in istam horam; verum

l)Io. 10, 28sqq. 2)Io. 10, 32. 3) Io. 10, 33. 4) Io. 10,

34 sqq. 5)lo. 11, 27. 6) lYlatlh. 16, 10. 7) Io. 11, 41 sq.

A D V. PRAXEAN.

SJ»

pater glorifica nornen tuum, *) in quo erat filius. Ego, in¬
quit, veni in patris mei nomine. 1 2) Inde scilicet suffecerat
filii ad patrem vox. Ecce ex abundanlia respondet de
coelo, pater filio conteslatur: hie est filius meus dilectus,
in quo bene sensi, audite ilium.3) Ita et. isto: glorificavi,
et glorificabo rursus. 4) Quot personae tibi videntur, per-
versissime Praxea, nisi quot et voces? Habes filium in terris,
habes patrem in coelis. Nonest separalio ista, sed dispositio
divina. Ceterum scimus deum etiam intra abyssos esse,
et ubique consistere, sed vi et potestate, filium quoque, ut
individuum cum ipso ubique. Tamen in ipsa oixovofilq, pater
voluit filium in terris haberi, se vero in coelis. Quo et
ipse filius suspiciens, et orabat et postulabat a patre; quo
et nos erectos docebal orare: paternoster, qui es in coelis; 5)
cum sit et ubique, banc sedem suam voluit pater. Minoravit
filium modico citra angelos6) ad terram dimittendo, gloria
tamen et honore coronaturus ilium in coelos resumendo.
Haec iam praestabat illi, dicens: et glorificavi, et glorificabo.
Postulat filius de terris, pater proinittit a coelis. Quid
mendacem facis et patrem et filium? Si aut pater de coelis
loquebatur ad filium, cum ipse esset filius apud terras, aut
filius ad patrem precabatur, cum ipse esset filius apud coc*
los: quale est, ut filius item postularet a semet ipso, postu-
landoapatre, si filius erat pater? aut iterum pater sibi ipse
promitteret, promittendo filio, si pater erat? Ut sic duos
divisos diceremus, quomodo iactitatis, tolerabilius erat duos
divisos, quam unum deum versipellem praedicare. Itaque ad
istos tunedominus pronunliavit: non propter me ista vox venit,
sed propter vos, 7) ut credant et hi, et patrem et filium in
suis quemquc nominibus et personis et loeis. Sed adhuc
exclamat Iesus et dicit: qui credit in me, non in me credit,
sed in eum credit, qui me misif, 8) quia per filium in patrem
crcditur, et auctoritas credendi filio pater est. Et qui con-
spicit me, conspicit eum, qui me misit. ,J) Quomodo? quon-
iam scilicet a memet ipso non sum locutus, sed, qui me
misit pater, ipse milii mandatum dedit, quid dicam, et quid
loquar. 10) Dominus enim dat mihi linguam disciplinae ad

1) Io. 12, 27 sq. 2) Io. 5, 43. 3) Matth. 17, 5. 4) to.

12,28. 5) Matth. 6, 9. 6) Ps. 8, 6. 7) lo. 12, 30. 8) lo.

12,44. 9) Io. 12, 45. 10) Io. 12, 49.

sso

ADV. PR AXE AN.

cognoscendum, quando oporteat dicere sermonem, quern
ego loquor. 1) Sieut mihi pater dixit, ita et loquor. 2)
Haec quomodo dicta sint, evangelizator et utique tam carus
discipulus loannes niagis quara Praxeas noverat, ideoque
ipse de suo sensu: ante aulem sollemnitatem paschae, inquit,
sciens Iesus omnia siLi tradita a patre esse, et se ex deo
exisse, et ad deum vadere. 3) Sed Praxeas ipsum vult
patrem de semet ipso exisse, et ad semet ipsum abisse, ut
diabolus in cor ludae non filii traditionem, sed patris ipsius
immiserit. Nec diabolo bene, nec haeretico, quia nec in
filio bono suo diabolus operatus est traditionem. Filius
enim traditus est dei, qui erat in filio hominis, sicut scri-
ptura subiungit: nunc glorificatus est filius hominis, et deus
glorificatus est in illo. 4) Quis deus? utique non pater, sed
sermo patris, qui erat in filio hominis, id est in carne, in
qua et glorificatus iam; virlute vero et sermone, et ante
Iesum: et deus, inquit, glorificavit ilium in semet ipso, id
est, pater filium in semet ipso habens, etsi porrectum ad
terram, mox per resurreclionem glorificavit morte devicta. 5)
24. Erant. plane, qui et tunc non intelligcrent, quon-
iam et Thomas aliquamdiu incredulus. Domine enim, inquit,
non scimus, quo eas, et quomodo viam novimus?6) Et Iesus:
ego sura via, veritas et vita; nemo venit ad patrem, nisi
per me; si cognovissetis me, cognovissetis et patrem; sed
abhinc nostis ilium, et vidistis ilium.7) Et perveuimus iam
ad Philippum, qui spe excitatus videndi patris, nec intelli-
gens, quomodo visum patrem audisset: ostende, inquit, nobis
patrem, et sufficit nobis. Et dominus: Philippe, tanto tem¬
pore vobiscum sum, et non cognovistis me?8) Quem dicit
cognosci ab illis debuisse, (hoc enim solum discuti oportet,)
quasi patrem, an quasi filium? Si quasi patrem, doceat
Praxeas tanto tempore Christum cum eis conversatum, patrem
aliquando non dico intelligi, verum vel aeslimari potuisse.
Nobis omnes scripturae et veteres Christum dei et novae
filium dei praefiniunt. Hoc et retro praedicabalur, hoc et
ab ipso Christo prouunliabatur, imo iam et ab ipso patr«

l)Ies. 50, 4. 2)Io. 12, 50. 3) Io. 13, 1. 3. 4) Io. 13, 31.

5) Sic cod. Wouw. et Rig.; Rlien. ed. I. pater filium, quem n

semet ipso habens — mox per resurrectionem morte

devicta. 6) Io. 14, 5. T) Io. 14, C sq. 8) Io. 14, 8sq.

A D V. PRAXEAN,

281

coram de coelis filium profitente et filium glorificante: hie
est filius meus;1) et gloi'ificavi, et glorificabo. 2) Hoc et
a discipulis credebatur, hoc et a ludaeis non credehatur,
hoc se volens credi ab illis, omni hora patrem nominabat,
et patrem praeferebat, et patrem honorabat. Si ita est,
ergo non patrem tanto tempore secum conversatuni igno-
raverant, sed filium, et dominus eum se ig'norari exprobrans,
quern ignoraverant, eum ulique agnosci volebat, quern tanto
non agnosci tempore exprobraverat, id est filium. Et appa-
rere iam potest, quomodo dictum sit: qui me videt, videt
et patrem,3) scilicet quo et supra: ego et pater unum
sumus. 4) Quare? quia ego ex deo exivi et veni;5) et ego
sum via;6) nemo ad patrem venit, nisi per me;7) et nemo
ad me venit, nisi pater eum adduxerit;8) et omnia mihi
pater tradidi t ; 9) et sicut pater vivificat, ita et filius;10) et
si me cognovistis, et patrem cognovistis. 1 *) Secundum
haec enim viearium se patris ostenderat, per quern pater et
viderelur in verbis et cognoscerelur in filio facta et verba
patris administrate, quia invisib ilis pater, quod etPhilippus
didicerat in lege et mcminisse debuerat: deum nemo videbit,
et vivet. 12) Et ideo suggillatur patrem videre desiderans,
quasi visibilem, et instruitur visibilem eum in filio fieri ex
virtutibus, non ex personae repraesentalione. Denique si
patrem eundem filium vellet intelligi dicendo: qui me videt,
patrem videt, quomodo subiicil: non crcdis, quia ego in
patre, et paler in me?13) Debuerat enim subiunxisse: non
credis, quia ego sum paler? Aut quo exaggeravit, si non
illud manifestavit, quod voluerat intelligi, se scilicet filium
esse? Porro dicendo: non credis, quia ego in patre, et
pater in me, propterea potius exaggeravit, ne, quia dixerat:
qui me vidit, et patrem vidit, pater existimaretur, quod
nunquam existimari sc voluit, qui semper se filium eta patre
venisse profitebatur. Igitur et manifestam fecit duarum
personarum coniunctioncm, ne paler seorsuin quasi visibilis
in conspeclu desideraretur, et ut filius repraesentator patris
haberetur. Et nibilominus hoc quoque inlerpretatus est,

1) Mattli. 17, 5. 2) Io. 12, 28. 3) Io. 14, !). 4) lo. 1 0, 30.

5) Io. 16, 27 sq. 6) Io. 14, 6. 7) ibid. 8) lo. 6, 44. !>) Mat 111.

11, 27. 10) Io. 5, 21. 11) Io. 14, 7. 12) Exod. 33, 20. 13)

Io. 14, 10.

283

ADV. PR AXE AN.

quomodo pater esset in filio, et filius in patre. Verba,
inquit, quae ego loquor vobis, non sunt mea, utique quia
patris; pater autem manens in me, facit opera.1) Per
opera ergo virtutum et verba doctrinae manens in filio pater,
per ea videtur, per quae manet, et per eum, in quo manet,
ex hoc ipso apparente proprietate utriusque personae, dura
dicit: ego sum in patre, et pater in me. 2) Atque adeo
credite ait.3) Quid? me patrem esse? Non puto scriptura
esse; sed: quia ego in patre, et pater in me; si quo minus,
vel propter opera credite,4) ea utique opera, per quae
pater in filio, non visu, sed sensu videbatur.

25. Post Philippum et totam substantiam quaestionis
istius, quae in finem evangelii perseverat 5) in eodem genere
sermonis, quo pater et filius in sua proprietate distinguuntur,
paracletum quoque a patre se postulaturum, eum asccndisset
ad patrem, et missurum repromittit, et quidem alium. 6)
Sed iam praemisimus, quomodo alium. Ceterum, de meo
sumet,7) inquit, sicut ipse de patris. Ita connexus patris
in filio et filii in paracleto tres efficit cohaerentes, alterura
ex altero. Qui tres unum sunt, non unus, quomodo dictum
est: ego et pater unum sumus,8) ad substantiae unitatem,
non ad numeri singularitatem. Percurre adhuc, et invenies,
quern patrem eredis, vice patris dictum; et patrem agricolam,
uti quern9) in terra tu putas fuisse, hunc rursus in coelis
a filio agnosci, cum iliac respiciens discipulos suos patri
tradit. Sed etsi in isto evangelio non esset revelatum:
deus meus, ad quid me dereliquisti? 1 °) et: pater, in tuis
raanibus depono spiritum meum;11) tamen post resurrectio-
nem et devictae gloriam mortis, exposita necessitate omnis
humilitatis, cum iam patrem se posset ostendere tarn fideli
feminae ex dileclione, non ex curiositate, nec ex incre-
dulitate Thomae, tangere eum aggressae: ne, inquit, con-
tigeris me, nondum ascendi ad patrem meum, vade autem
ad fratres meos, (quin et in hoc se filium ostendit, lilios
enim appellasset illos, si pater fuisset,) et dices ois: ascendo
ad patrem meum et patrem vestrum, deum meum et deum

1) Io. 14, 10. 2) ibid. 3) ib. v. 11. 4) ibid. 5) Ita corr.

Latinius. Ceteri: perseverant. 0) Io. 14,16. 7) Io. 1C, 14 sq.

8) Io. 10, 30. 9) Edd. omnes: utique. 10) Matth. 27, 46.

11) Luc. 23, 46.

ADV. PR AXE AN.

283

veslrura. t) Pater ad patrera, et deus ad denm? an filius
ad patrem, et sermo ad deum? Ipsa qtioque clausula evan-
gelii propter quid consignat baec scripta: nisi ut credatis,
inquit, Iesum Christum filium dei?1 2) Igitur quaecunque ex
his putaveris ad demonstrationem eiusdem patris et filii pro-
ficere tibi posse, adversus definitivain evangelii sententiam
niteris. Non ideo enim scripta sunt, ut patrem credas lesum
Christum, sed ut filium.

26. Propter unum Philippi sermonem et domini re-
sponsionem ad eum videmur Ioannis evangelium decucurrisse,
ne tot manifeste pronuntiata et ante et postea unus sermo
subvertat, secundum omnia potius, quam adversus omnia,
etiam adversus suos sensus interpretandus. Ceterum ut alia
evangelia non interponam, quae nativitate dominica idem 3)
confirmant; sufficit, eum, qui nasci hahebat ex virgine, ab
ipso adnuntiari angelo filium dei determinatum. Spiritus
dei superveniet in te, et virtus altissimi obumbrabit te;
propterea quod nascetur ex te sanctum, vocabilur filius
dei.4) Volent quidem et hie argumentari, sed veritas prae-
valebit. Nempe, inquiunt, filius dei deus est, et virtus al¬
tissimi allissirnus est. Nec pudet illos iniicere, quod, si
esset, scriptum fuissel. Quern enim verebatur, ut non aperte
pronuntiaret: deus superveniet, et altissirnus obumbrabit te?
Dicens autem: spiritus dei, etsi spiritus dei deus, tamen non
directo deum nominans, portionem totius intelligi voluit,
quae cessura erat in filii nomen. Hie spiritus dei idem erit
sermo. Sicut enim Ioanne dicente: sermo caro factus est,5)
spiritum quoque intelligimus in mentione sermonis, ita et
hie sermonem quoque agnoscimus in nomine spiritus. Nam
et spiritus substantia est sermonis, et sermo operatio spiri¬
tus, et duo unum sunt. Ceterum alium Ioannes profitebilur
carnem factum, alium angelus carnem fulurum, si non et
spiritus sermo est, et sermo spiritus. Sicut ergo sermo dei
non est ipse, cuius est, ita nec spiritus, et si deus diclus
est, non tamen ipse est, cuius est dictus. Nulla res alicuius
ipsa est, cuius est. Plane cum quid ex ipso est, et sic eius
est, dum ex ipso sit, potest tale quid esse, quale et ipse,
ex quo est, et cuius est. Et ideo spiritus dei deus, et sermo

1) lo. 20, 17. 2) ill. v. 31. 3) Sic cod. Wouw. et Riff.; ceteri:

fide m. 4) Luc. 1, 35. 5) to. 1, 14.

284

ADV. PRAXEAN.

dei deus, quia ex deo, non tauten ipse, ex quo est. Quodsi
deus dei, tanquam substantiva res, non erit ipse deus, sed
hactenus deus, quia ex ipsius dei substantia, qua et sub¬
stantiva res est, et ut portio aliqua totius. Multo magis
virtus altissimi non erit ipse altissimus, quia nec substantiva
res est, quod est spiritus, sicut nec sapientia, nec provi-
dentia; et haec enim substantiae non sunt, sed accidentia
uniuscuiusque substantiae. Virtus spiritui accidit, nec ipsa
erit spiritus. His itaque rebus, quodcunque sunt, spiritu
dei et sermone et virtute, collatis in virginem, quod de ea
nascitur, filius dei est. Hoc se et in islis evangeliis ipse
testatur stalim a puero. Non scilis, inquit, quod in patris
mei me esse oporlet? l) Hoc et satanas eum in tentatio-
nibus novit: si filius dei es. 2) Hoc et exinde daemonia
confitentur: scimus, qui sis, filius dei.3) Palreiu et ipse
adorat. 4) Christum se dei a Petro agnitum non negat. 5)
Insultans in spiritu ad patrem : confiteor, inquit, libi pater,
quod absconderis haec a sapientibus. fi) Hie quoque patrem
nemini notum, nisi filio, affirmat, et patris filium confessurum
confessores et negalurum negatores suos apud patrem,'1 7)
inducens parabolam fiiii, non patris, in vineam missi post
aliquot servos et occisi a malis ruslieis et a patre defensi,8)
ignorans et ipse diem et boram ullimam soli patri notam,9)
disponens regnum discipulis, quo modo et sibi dispositum
dicit a patre,10) habens potestatem legiones angelorum
postulandi ad auxilium a patre, si vellet, 11 ) exclamaus,
quod se deus reliquisset, 1 2) in patris manibus spiritum
ponens,13) et post resurrectionem spondens missurum se
discipulis promissionem patris,14) et novissime mandans,
ut tinguerent in patrem et filium et spiritum sanctum,15)
non in unum. Nam nec semel, sed ter, ad singula nomiua
in personas singulas tinguimur.

27. Et quid ego in tam manifestis moror, cum ea
aggredi debeam, de quibus manilesta obumbrare quaerunt?
Undique enim obducti distinctione patris et fiiii, quam ma-
nente coniunctione disponimus, ut solis et radii et fontis et

1) Luc. 2, 49. 2) Malth. 4, 3. 6. 3) IVlarc. 1, 24. Matth. 8,

29. 4) Matth. 6, 6 sqq. 5) Matth. 16, 17. 6) Matth. 11, 25.

7) Matth. 10, 32. 8) Matth. 21, 37 sqq. 9) Matth. 24, 36. 10)

Luc. 22, 29. 11) Matth. 26, 53. 12) Matth. 27, 46. 13) Luc.

23, 46. 14) Luc. 24, 49. 15) Matth. 28, 19

ADV. PR AXE AN.

285

fiuvii, per individuum tainen numerum duorura et trium,
aliter earn ad suam nihilominus sententiam interpretari
conantur, ut aeque in nna persona utraraque distinguant,
patrem et filium, dicentes (ilium camera esse, id est ho-
niinem, id est Iesum, patrem autem spiritum, id est deum,
id est Christum. Et qui unum eundemque contendunt patrem
et filium, iam incipiunt dividere illos potius, quam unare.
Si enim alius est lesus, alius Christus, alius erit filius, alius
pater, quia filius lesus, et pater Christus. Talem monar-
chiam apud Valentinum fortasse didicerunt, duos facere,
Iesum et Christum. Sed et haec iniectio eorum ex retra-
ctatis 1) iam retusa est, quod sermo dei vel spiritus dei et
virtus altissimi dictus sit, quem patrem faciunt. Non enim
ipsae sunt, cuius dicuntur, sed ex ipso et ipsius. Et aliter
tamen in isto capilulo revincentur. Ecce, inquiunt, ab angelo
praedicatum est: propterea quod nascetur sanctum, vocabitur
filius dei.2) Caro itaque nata est, caro utique erit filius
dei. Imo de spiritu dei dictum est. Certe enim de spiritu
sancto virgo concepit, et quod concepit, id peperit; id ergo
nasci habebat, quod erat conceptual et pariundum, id est
spiritus, cuius et vocabitur nomen Emmanuel, quod est inter-
pretatum: nobiscum deus. 3) Caro autem deus non est, ut de
ilia dictum sit : quod nascetur sanctum, vocabitur filius dei, sed
ille, qui in ea natus est, deus, de quo et psalmus : quoniam deus
homo natus est in ilia, et aedificavit earn voluntate patris.4)
Quis deus in ea natus? sermo et spiritus, qui cum sermone
de patris voluntate natus est. Igitur sermo in carne, dum
et de hoc quaerendum, quomodo sermo caro sit faclus;
utrumne quasi transfiguratus in carne, an indutus camera?
imo indutus. Ceterum deum immutabilem et informabilem
credi necesse est, ut aeternum. Transfiguratio autem inter-
emplio est pristini. Omne enim, quodcunque transliguratur
in aliud, dcsinil esse, quod fuerat, et incipit esse, quod non
erat. Deus autem neque desinit esse, neque aliud potest
esse. Sermo autem deus, et sermo domini manet in aevum,
perseverando scilicet in sua forma. Quem si non capit
transfigurari, consequens est, ut sic caro factus intelligatur,
dum fit in carne, ct raanifestatur et videtur et contrectatur

1) Rig. praetractatig.

4) Ps. 87, 5.

2) Luc. 1, 35. 3) Matth. 1, 23

S§6

ADV. PR AXE AN.

per carnem, quia et cetera sic accipi exigunt. Si enim
serrao ex transfiguratione et demutalione substantiae caro
factus est, una iani erit substantia Iesus ex duabus, ex carne
et spiritu, mixtura quaedam, ut eleetrum ex auro et argcnto,
et incipit nee aurum esse, id est spiritus, neque argentum,
id est caro, dum alterum altero mutatur, et tertium quid
efficitur. *) Neque ergo deus erit Iesus, sermo enim desiit
esse, qui caro factus est; neque caro, id est homo, caro
enim non proprie est, qui sermo fuit. Ita ex utroque neu-
trum est; aliud longe, tertium est, quam utrumque. Sed
enim invenimus ilium directo et deum et hominem expositum,
ipso hoc psalmo suggerente: quoniam deus homo natus est
in Ilia, et aedificavit earn voluntate patris;-) certe usque-
quaque Blium dei et Blium hominis, cum deum et hominem,
sine dubio secundum utramque substantial]) in sua proprietate
distantem, quia neque sermo aliud, quam deus, neque caro
aliud, quam homo. Sic et apostolus de utraque eius sub¬
stantia docet. Qui factus est, inquit, ex semine David.3)
Hie erit homo et filius hominis, qui definitus est filius dei
secundum spiritual. *) Hie erit deus et sermo, dei filius.
Videmus duplieem statum, non confusum, sed coniunctum
in una persona, deum et hominem Iesum. De Christo autem
dissero. Et adeo salva est utriusque proprietas substantiae,
ut et spiritus res suas egerit in illo, id est virtutes et opera
et signa, et caro passiones suas functa sit, esuriens sub
diabolo, sitiens sub Samaritide, Bens Lazaruin, anxia usque
ad mortem, denique et mortua est. Quodsi tertium quid
esset, ex utroque confusum, ut eleetrum, non tarn distincta
documeuta parerent utriusque substantiae. Sed et spiritus
carnalia, et caro spiritalia egisset ex translatione, aut neque
carnalia neque spiritalia, sed tertiae alicuius formae ex
confusione; imo aut sermo mortuus esset, aut caro mortua
non esset, si sermo convcrsus esset in carnem; aut caro
enim immortalis fuisset, aut sermo mortalis. Sed quia sub¬
stantiae ambae in statu suo quaeque dislincte agebant, ideo
ill's et operae et exitus sui occurrerunt. Disee igitur cum
Nicodemo: quia quod in carne natum est, caro est, et quod
de spiritu, spiritus est.5) Neque caro spiritus fit, neque

1) Cf. adv. Hermog. c. 25.
4) ib. v. 4. 5) to. 3, 6.

2) Ps. 87, 5.

3) Rum. 1, 3.

ADV. PRAXEAN.

2§?

spiritus caro, in uno plane esse possunt. Ex his Iesus
constitit, ex carne homo, ex spiritu dens, quem tunc ange-
lus1) ex ea parte, qua spiritus erat, dei filium pronuntiavit,
servans carni filium hominis dici. Sic et apostolus etiam
dei et hominum appellans sequestrem, 2) utriusque substan¬
tiae confirmavit. Novissime qui filium dei carnem inter-
pretaris, exhibe, qui sit filius hominis. Aut numquid spiritus
erit ? Sed spiritum patrem ipsum vis haberi, quia deus
spiritus, quasi non et dei spiritus, sicut et sermo deus, et
dei sermo.

28. Itaque Christum facis patrem, stultissime, qui nec
ipsam vim inspieias nominis huius, si tamen nomen est Cbri-
stus, et non appellatio potius; unctus enim significatur.
Unctus autem non magis nomen est, quam vestitus, quam
calceatus, accidens nomini res. An tu, si ex aliquo argu-
mento vestitus quoque vocaretur Iesus, quomodo Christus
ab unctionis sacramento, aeque Iesum filium dei diceres,
vestitum vero patrem crederes? Nunc de Christo. Si pater
Christus est, paler unctus est, et utique ab alio. Aut si a
semet ipso, proha. Sed non ita docent Acta Apostolorum
in ilia exclamalione 3) ad deum: convenerunt enim universi
in ista civitate adversus sanctum filium tuum, 4) quem unxisti,
Herodes et Pilatus cum nationibus. 5) Ita et filium dei Iesum
contestati sunt et filium a patre unctum. Ergo dominus 6)
idem erit Christus, qui a patre unctus est, non pater, qui
filium unxit. Sic et Petrus: firmissime itaque cognoscat
omnis domus Israel , quod et dominum et Christum, id est
unctum, fecerit euin deus, hunc Iesum, quem vos crucifixi-
stis. 7) Ioannes autem etiam mendacem notat eum, qui
negaverit Iesum esse Christum, contra de deo nalum omnem,
qui crediderit Iesum esse Christum. 8) Propter quod et
hortatur, ut credamus nomini filii eius Iesu Christ! , ut sci¬
licet eomuiunio sit nobis cum patre et liiio eiusiesu Christo.9)
Sic et Paulus ubique deum patrem ponit et dominum nostrum
Iesum Christum. Cum ad Romanos scribit, gratias agit deo
per dominum nostrum Iesum Christum;1 °) cum adGalatas, non

1) Luc. 1, 35. 2) L Tim. 2, 5. 3) Ed. Fran, et Rig. ex cl.

ecciesiae. 4) Kd, Fnui. et Rig. filium tuuiu Iesum. 5) Act.

A[>p. 4, SFi. 6) Kd. Fran, et Rig. Ergo Iesus idem etc. 7) Act.

App. 2; 36. 8) 1 to. 2, 22. 4, 2 sq. 5, 1. 9)lIo.l,7. lOjRum. 1,8.

sss

ADV. PR AXE AN.

ab hominibus se apostoluin praefert, nec per hominem, sed
per Iesum Christum et deum patrem. 1) Et babes tota in-
strumenta eius, quae in hunc modum pronuntiant, et duos
proponunt, deum et patrem, et dominum nostrum Iesum
Christum, filium patris, et Iesum ipsum esse Christum, in
altero quoque nomine dei filium. Nam exinde eo iure, quo
utrumque nomen unius est, id est dei filius, 2) etiam alterum
sine altero eiusdem est. Et sive Iesus tantummodo positum
est, intelligitur et Christus, quia Iesus unctus est, sive solum-
modo Christus, idem est et Iesus, quia unctus est Iesus.
Quorum nominum alterum est proprium, quod ab angelo
impositum est, alterum accldens, quod ab unctione convenit,
dum tamen Christus filius sit, non pater. Postremo quam
caecus est, qui nec in Christi nomine intelligit alium deum
portendi, si Christi nomen patri adscribat. Si enim Christus
pater deus est, qui dicit: ascendo ad patrem meum et pa¬
trem vestrum, et deum meum et deum vestrum,3) utique
alium patrem super se et deum ostendit. Si item pater
Christus est, alius est, qui solidat tonitruum et condit spi¬
ritual, et adnuntiat in homines Christum suum.4) Et si
adstiterunt reges terrae, et archontes congregati sunt in
unum adversus Christum ipsius, 5) alius erit dominus, contra
cuius Christum congregati sunt reges et archontes. Et si:
haec dicit dominus domino meo Christo, fi) alius erit domi¬
nus, qui loquitur ad patrem Christi. Et cum apostolus
scribit: uti deus domini nostri Iesu Christi det vobis spi-
ritum sapientiae et agnitionis, * 7) alius erit deus Christi Iesu,
charismatum spiritalium largitor. Certe ne per omnia eva-
gemur, si, qui suscitavit Christum, suscitaturus est et mor-
talia corpora nostra,8) utique alius erit suscitator, quam
pater mortuus, et pater suscitatus, si Christus, qui est mor-
tuus, pater est.

29. Obmutescat, obmutescat ista blasphemia. Sufficiat
Christum filium dei mortuum dici, et hoc, quia ita scriptum
est. Nam et apostolus non sine onere pronuntians Chri¬
stum mortuum, adiecit: secundum scripturas, 9) ut duritiam
pronuntiationis scripturarum auctoritate molliret, et scan-

1) Gal. 1,1. 2) Cod. Wouvv. et Rig. dei filii. 3) lo. 20, 17.

4) Amos 4, 13. LXX. 5) Ps. 2, 2. 6) Ies. 45, 1. 7 ) Eph. 1, 17

8) Rom. 8, 11. 9)1 Cor. 15,3.

ADV. PRAXEAN.

289

dalum auditori everteret; quamquam cum duae substantiae
censeantur in Christo Iesu, divina et humana, constet autem
immortalem esse divinam, sicut mortalem, quae humana sit,
apparet, quatenus eum mortuum dicat, id est, qua camera
et hominem et filium hominis, non qua spiritum et sermonem
et dei filium. Dicendo denique: Christus mortuus est, id
est unctus, id quod unctum est, mortuum ostendit, id est
carnem. Ergo, inquis, et nos eadem ratione patrem mor¬
tuum dicentes, qua vos filium, non blasphemamus in domi-
num deum; non enira ex divina, sed ex humana substantia
mortuum dicimus. Atquin blasphematis, non tantum quia
mortuum dicitis patrem, sed et quia crucifixum. Maledictione
enim crucifixi, quae ex lege in filium competit, (quia Chri¬
stus pro nobis malediclio factus est, 4) non pater,) Christum
in patrem convertentes, in patrem blasphematis. Nos autem
dicentes Christum crucifixum, non maledicimus ilium, sed
maledictum legis1 2) referimus, quia nec apostolus hoc dicens
blasphemavit. Sicut autem, de quo quid capit dici, sine
blasphemia dicitur, ita quod non capit, blasphemia est, si
dicatur. Ergo nec compassus est pater filio. Sic enim
directam blasphemiam in patrem veriti, diminui earn hoc
modo sperant, concedentes iam patrem et filium duos esse,
si filius quideni patitur, pater vero compatitur. Stulti et
in hoc. Quid est enim compati, quam cum alio pati? Porro
si impassibilis pater, utique et incompassibilis; aut si com-
passibilis, utique passibilis. Nihil ei vel hoc timore tuo3)
praestas. Times dicere passibilem, quem dicis compassi-
hilem. Tam autem incompassibilis pater est, quam impassi¬
bilis etiam filius ex ea conditione, qua deus est. Sed quo-
modo filius passus est, si non compassus est et pater? Se-
paratur4) a filio, non a deo. Nam et lluvius, si aliqua tur-
bulentia contaminatur, quamquam una substantia de fonte de-
cur rat nec seeernatur a fonte, tamen fluvii iniuria non per-
tincbit ad fontem; et licet aqua fontis sit, quae patiatur in
fluvio, dum non in fonte patitur, sed in fluvio, non fons
patitur, sed lluvius, qui ex fonte est. Ita etsi spiritus dei

1) Gal. 3, 13. 2) Deut. 21, 23. 3) Sic cod. Wouw. et Rig.;

Rlien. ei veluti niortuo; ed. Fran, ei veluti inorituro. 4)
Coil. VVouweri: Sed quando filius — paler, s e p a r at u r etc.
Rig.: Separabatur.

TEHTUMi. IV

390

A D V. PR AXE AN.

quid pati posset in filio, quia tamen x) non in palre pateretur,
sed in filio, pater passus non videretur. Sed sufficit, nihil
spiritum dei passuni suo nomine, quia, si quid passus est,
in filio quidera passus est, in quo erat et pater, cum filius
pateretur in carne;1 2) quia hoc retractatum 3) nec quisquam
negabit, quando et nos pati pro deo possumus, si4) spiritus
dei sit in nobis, qui et loquitur de nobis, quae sunt con-
fessionis, non ipse tamen patiens, sed pati posse praestans.

30. Alioquin si ultra pergas, potero tibi durius re-
spondere, et te cum ipsius domini pronuntiatione commit-
tere, uti dicam: quid de isto quaeris? Habes ipsum excla-
mantem in passione: deus meus, deus meus, ut quid me
dereliquisti? 5) Ergo aut filius patiebatur, a patre dere-
lictus, et pater passus non est, qui filium dereliquit; aut
si pater erat, qui patiebatur, ad quern deum exclamabat?
Sed haec vox carnis et animae, id est hominis, non ser-
monis, nec spiritus, id est non dei, propterea emissa est,
ut impassibilem deum ostenderet, qui sic filium dereliquit,
dum hominem eius tradidit in mortem. Hoc et apostolus
sensit, scribens: si pater filio non pepercit. 6) Hoc et
Esaias prior pronuntiavit : et dominus eum tradidit pro
delictis nostris. 7) Sic reliquit, dum non parcet, sic reliquit,
dum tradit. Ceteruin non reliquit pater filium, in cuius
manibus filius spiritum suum posuit. 8) Denique posuit, et
statim obiit; spiritu eniin manente in carne, caro omnino
mori non potest. Ita relinqui a patre mori fuit filio. Filius
igilur et moritur et resuscitatur a patre secundum scriplu-
ras. 9) Filius ascendit in superiora coelorum, 10) qui et
descendit. in interiora terrae. 11 ) Hie sedet ad dexteram
patris;12) non pater ad suam. Hunc videt Stephanus,
cum lapidatur, adhuc stantem ad dexteram dei, 1 3) ut exinde

1) Sic cod. Wouw. et Rig.; Rhen. in ed. I. Itaet spiritus dei
pati possit in filio, quia lion in patre pateretur; deinde
e cod. Gorz.: Ita et qui possit in filio, quia non etc. Ed.
Fran. Ita et spiritus dei qui pati possit, quia non etc.

2) Ita cod. Wouw. et Rig. Ceteri: quia si quid passus est, in
filio quidem erat, ut pater cum filio pateretur in carne.

3) Rlien. sic e cod. Gorz.; ed. I. quia hoc retractatus. Nec

quisquam negavit etc. 4) Rhen. cum ceteris edd. corr. non

possumus, nisi etc. 5) Matth. 27, 46. 6) Rom. 8, 32. 7) les.

53,6. 8) Luc. 23, 46. 9)lCor. 15, 3. 10) Io. 3, 13. 11) Epli.

4,9. 12) Marc. 16, 19. 13) Act. App. 7, 55.

ADV. IUDAEOS.

891

sessurum, donee ponat illi pater omnes iniinicos sub pedibus
suis.1) Hie et venturus est rursus super nubes coeli, talis,
qualis et ascendit.2) Hie, interim acceptum a patre munus
effudit, spiritum sanctum, tertium nomen divinitatis,3) unius
praedicatorem monarchiae, sed et o&oro^<«<,’interpretatoreni,
si quis sermones novae prophetiae eius admiserit, et dedu-
ctorem omnis veritatis, quae est in patre et filio et spiritu
sancto secundum Christianum sacramentum.

31. Ceterum Iudaicae fidei ista res, sic unum deum
credere, ut filium adnuinerare ei nolis et post filium spiritum.
Quid enim erit inter nos et illos, nisi differentia ista? quod
opus evangelii? quae est substantia novi testamenti, statuens
legem et prophetas usque ad Ioannem, si non exinde pater
et filius et spiritus, tres crediti, unum deum sistunt? Sic
deus voluit novare sacramentum, ut nove unus crederetur
per filium et spiritum, ut coram iam deus in suis propriis
nominibus et personis cognosceretur, qui et retro per filium
et spiritum praedicatus non intelligebatur. Viderint igitur
antichristi, qui negant patrem et filium. Negant enim patrem,
dum eundein filium dicunt, et negant filium, dum eundem
patrem credunt, dando illis, quae non sunt, auferendo, quae
sunt. Qui vero confessus fuerit Christum filium dei, non
patrem, deus in illo manet, et ipse in deo.4) Nos credimus
testimonium dei, quo testatus est de filio suo. Qui filium
non habet, nee vitain liabet. 5) Non habet autem filium,
qui eum alium, quam filium credit.

ADVERSUS IUDAEOS.

1. Proxime accidit, disputatio habita est Christiano
et proselyto ludaeo; alternis vicibus contenlioso fune uter-
que diem in vesperam traxerunt; obslrepentibus etiam qui-
busdam spectantibus ex partibus singulorum nubilo quodam

t)Ps. 110, 1. 2) Act. App. 1, 11. Luc. 21, 27. 3) Ita Rhen.

in ed I., dcinde ed. tertium liuinen divinitatis et tertium
u nine n niaiestatis. H'g. tertium iio men divinitatis et
tertium gradum ni a i est at is. 4) Ho, 4, 15. 5) llo. 5, 9. 12.

19*

893

ADV. IUDAEOS.

veritas obumbrabatur. Placuit ergo, quod per concentum
disputationis minus plene potuit dilucidari, inspici curiosius
et lectionis stilo quaestiones retqactatas terminare. Nam
occasio quidem defendendi etiam gentibus sibi divinam gra-
tiam habuit hinc praerogativam, quod sibi vindicare dei
legem instituerit homo ex gentibus, nec de prosapia Israe-
litum Iudaeus. Hoc enim sat est, posse gentes admilti ad
dei legem, ne Israel adhuc superbiat, quod gentes velut
stillicidium situlae aut pulvis ex area1) deputentur; quam-
quam babeamus ipsum deum idoneum pollicitatorem et fide-
lem sponsorem, qui Abrahae promiserat, quod in seinine
eius benedicerentur omnes nationes terrae, 2) et quod ex
utero Rebeccae duo populi et duae gentes essent processu-
rae3) utique Iudaeorum, id est Israelis, et gentium, id est
noster. Uterque ergo et populus et gens est appellatus,
ne de nominis appellatione privilegium gratiae sibi quis
audeat defendere. Duos etenim populos et duas gentes pro-
cessuras ex unius feminae utero deus destinavit, nec discre-
vit gratiam in nominis appellatione, sed in partus editione,
nt, qui prior esset de utero processurus, minori subiiceretur,
id est posteriori. Sic namque ad Rebeccam deus locutus
est: duae gentes in utero tuo sunt, et duo populi de ventre
tuo dividentur, et populus populum superabit, et maior
serviet minori. 4) Itaque cum populus seu gens Iudaeorum
anterior sit tempore et maior per gratiam primae digna-
tionis in lege, noster vero minor aetate temporum intelli-
gatur, utpote 5) in ultimo seculi spatio adeptus notitiam
divinae miserationis; procul dubio secundum edictum divinae
elocutionis prior et maior populus, id est Iudaicus, serviat
necesse pst minori, et minor populus, id est Christianus,
superet maiorem. Nam et secundum divinarum scripturarum
memorias populus Iudaeorum maior, id est antiquior, dere-
licto deo idolis servivit et divinitate abrelicta simulacris
fuit deditus, dicente populo ad Aaron: fac nobis deos, qui
nos antecedant.6) Quod cum ex monilibus feminarum et anulis
virorum aurum fuisset igne conflalum et processisset eis
bubulum caput, liuic figraento' universus Israel relicto deo

1) leg. 40, 15. 2) Gen. 22, 18. 3) Gen. 25, 23. 4) ib. 5)

Sic ed. Rig. ; ceteri: temporum de Rebecca, de duobus po-

pulis in telligitur, id posse in ult. etc. G) Exod. 32, 23.

A D V. I U D A E O S.

393

honorem dederuut, dicentes: hi sunt dii, qui nos eiecerunt
de terra Aegypti. 1) Sic oamque postei’ioribus temporibus,
qaibus reges eis imperabant, et cum Hieroboam vaccas
aureas et lucos colebant et Bahali se mancipabant. 2) Unde
probatur, eos semper idololatriae crimine reos designator
ex instrumento divinarura scripturarum. Noster vero populus
minor, id est posterior, relictis idolis, quibus ante deser-
viebat, ad eundem deum conversus est, a quo Israel, ut
supra memoravimus, abscesserat. Sic namque populus minor,
id est posterior, populum maiorem superavit, dum gratiam
divinae dignationis consequitur, a qua Israel est repudiatus.

2. Igitur gradum conferamus, et summam quaestionis
ipsius certis lineis determinemus. Cur etenim deus, uni-
versitatis conditor, mundi totius gubernator, hominis pla-
smator, universarum gentium sator, legem per Moysen uni
populo dedisse credatur, et non omnibus gentibus attribuisse
dicatur? Nisi enim omnibus earn dedisset, nullo pacto ad
earn etiam proselytos ex gentibus accessum habere permit-
teret. Sed ut congruit bonitati dei et aequitati ipsius, ut-
pote plasmatoris generis humani, omnibus gentibus eandem
legem dedit, quam certis et statutis temporibus observari
praecepit, quando voluit, et per quos voluit, et sicut voluit.
Namque in principio mundi ipsi Adae et Evae legem dedit,
ne de fructu arboris plantatae in medio paradisi ederent,
quod si contra fecissent, morte morerentur. 3) Quae lex
eis sulficeret, si esset custodita. In hac enim lege Adae
data omnia paecepla condita recognoscimus, quae postea
pullulaverunt data per Moysen, id est: diliges domiuum
deum tuum de toto cordc tuo et ex tola anima tua, 4) et
diliges proximum tibi tauquam le. 5) Et non occides, non
mocchaberis, non fraudaveris, falsum testimonium non dices;
honora patrem tuum et malrem, et alienum non coneupi-
sces. fi) Primordialis enim lex est data Adae et Evae in
paradiso, quasi matrix omnium praeceptorum dei. Denique,
si dominum deum suum dilexissent, contra praeceptum eius
non fecissent; si proximum diligerent, id est semet ipsos,
pcrsuasioni serpentis non credidissenl, atque ita in semet

1) Exod. 32, 4. 8. 1 Reg. 12, 28. 2) 1 Reg. 12, 28. 16, 31 sq.

3) Gen. 2, 17. 4) Deut. 6, 5. 5) Lev. 1!>, 18. G) Exod. 2d,

12 — 16.

294

ADV. IUDAEOS.

ipsos homicidium non commisissent, excidcndo de immor-
talitale, faciendo contra dei praeceptuni; a furto quoque
abstinuissent, si de fructu arboris clam non degustassent,
nec a conspectu domini dei sui sub arbore delilescere ge-
stissent, nec falsum adscveranti diabolo participes efficerentur,
credendo ei, quod similes dei essent futuri, atque ita nec
deum ofTendissent, ut patreni, qui eos de limo terrae quasi
ex ulero matris figuraveral; si alienum non concupissent,
de fructu illic.to non gustassent. Igitur in hac generali et
primordial! dei lege, quam in arboris fructu observari deus
sanxerat, omnia praecepta legis posterioris spccialitcr indita
fuisse cognoscimus, quae suis temporibus edita germinave-
runt. . Eiusdem est enim postea docere legem, qui ante
praemiserat praeceptum, quoniam et ipsius est erudire postea,
qui ante iustos formare instituerat. Quid enim minim, si
is auget disciplinam, qui instituit, si is proficit, qui coepit?
Demque ante legem xMoysi scriptam in tabulis lapideis legem
fuisse contendo non scriptam, quae naturaliter intelligebatur
et a patribus custodiebatur. Nam unde Noe iustus inventus, * )
si non ilium naturalis legis iustitia praecedebat? unde Abra¬
ham amicus dei deputatus, si non de aeqnitate et iustitia
legis naturalis? 2) unde Melchisedech sacerdos dei summi
nuncupatus, 3) si non ante Leviticae legis sacerdotium Le-
vitae fuerunt, qui sacrificia deo offerebanl? Sic enim post
supra scriptos palriarchas data lex est Moysi, eo tempore,
postea quam ab Aegypto excesserunt, post intervallum
uiultorum temporum et spatia. Denique post quadringeutos
et trigmta annos Abrahae data est lex. Unde intelligimus
dei legem etiam ante Moysen, nec in Choreb tantum aut
in Sina et in eremo primum, sed antiquiorem, primum in
paradise, post patriarcbis, atque ita et Iudaeis certis tem-
poribus reformatam, ut non iam ad Moysi legem ita atten-
damus, quasi ad priucipalem legem, sed ad subsequentem,
quam certo tempore deus et gentibus exhibuit et repro-
nussain per propbetas in melius reformavit, et praemonuit
luturam, ut sicuti certo tempore data est lex per Moysen,
ita tcmpora liter observata et custodita credatur. Nec adi-
niamus banc dei potestatem pro temporum conditione legis
praecepta refonnantem in bominis salutem. Denique qui

1) Gen. C, 8.

2) lac. 2, 23. 3) Gen. 14, 18.

ADV. IUDAEOS,

895

contendit et sabbatum adbuc observandum quasi salulis me-
detain et circumcisionem octavi diei propter mortis commi-
nationem, doceat, in praeteritum iustos sabbalizasse aut
circuincidisse, et sic amicos dei effectos. Nam si circum-
cisio purgat hominem, deus Adam incircumcisum oum fa-
eeret, cur eum non circumcidit, vel postea quam deliquit,
si purgat eircumcisio? Gerte in paradiso conslituens eum
incircumcisum, colonum paradisi praefecit. Igitur cuni
neque circumcisum neque sabbatizantem deus Adam in-
stituerit, consequenter quoque sobolem eius, Abel, offe-
rentem sibi sacrificia, incircumcisum nec sabbatizantem
laudavit, accepto ferens, quae otterebat in simplicitate
cordis, et reprobans sacrificium fratris Cain, qui quod
ofterebat, non recte dividebat. Noe quoque ineircum-
cisum deus, sed et non sabbatizantem, de diluvio liberavit.
Nam et Enoch iustissimum, non circumcisum nec sabba¬
tizantem, de hoc mundo transtulit, qui necdum mortem
gustavit, ut aelernilatis candidatus iam nobis ostenderet,
nos quoque sine legis onere Moysis deo posse placere.
Melchisedech quoque, sununi dei sacerdos, incircumcisus et
non sabbatizans ad sacerdotium dei allectus est. Et pro-
batus Loth, frater Abrahae, quod pro meritis iustitiae sine
legis observatione de Sodomitarum incendio sit liberatus.

3. Sed Abraham, inquis, circumcisus est.1) Sed ante
deo placuit, quam circumcideretur, nec tamen sabbatizavit.
Acceperat enim circumcisionem, sed quae esset in signum
temporis illius, non in salutis praerogalivam. Denique se-
quentes patriarchae incircurncisi fuerunt, ut Melchisedech,
qui ipsi Abrahae iam circumcise , revertenti de proeiio,
panein et vinum obtulit 2 ) incircumcisus. Sed et lilius, iu-
quit, Moysi turn ab angelo praefocatus Fuisset, si non Seffora
mater eius calculo praeputium infantis circumcidisset. 3)
Unde, inquit, maximum periculum est, si praeputium carnis
quis non circumciderit. Et ideo, si salutem eircumcisio
omnimodo afierret, etiam ipse Moyses in filio suo non inter-
misisset, quo minus octava die circumcideret eum, quando
constct Sefforam, coaclam ab angelo, id fecisse in itinere.
Considercmus ilaque, quod non poluerit unius infantis coacla
eircumcisio omni populo praescribere ct quasi legem huius

1) Gen. 17, 24.

2) Gen. 14, 18. 3) Exotl. 4, 24 »q.

396

ADV. IUDAEOS.

praecepti conderc [in salutem.] Nam providens deus, quod
hanc circumcisionem in signum, non in salutem, esset da¬
turas populo Israel, idcirco filium Moysi, ducis futuri, insti-
gat circumcidi, ut, cum coepisset per eum populo dare prae-
ceptum circumcisionis, non aspernaretur populus, videns
exemplum istud in ducis filio iam celebratum. Dari eniin
habebat circumcisio, sed in signum, unde Israel in novissimo
tempore dignosci liaberet, quando secundum sua merita in
sanctam civitatem ingredi probiberetur , secundum verba
prophetarum dicentium: terra vestra deserta, civitates ve-
strae igni exustae, regiouem vestram in conspeetu vestro
alieni comedent, et deserta et subversa a populis extraneis;
derelinquetur filia Sion, sicut casa in vinea, et sicut custo-
diarium in cucumerario, el quasi civitas, quae expugnatur. J)
Et ideo subsequens serin o prophetae exprobrat eis, dicens:
filios generavi et exaltavi, ipsi autem spreveruut me. 1 2) Et
iterum: etsi extenderitis manus, avertam faciern meam a
vobis; etsi multiplic.averitis preces, non exaudiam vos; manus
enim vestrae sanguine plenae sunt.3) Et iterum: vae gens
peccatrix, populus plenus peccatis, filii scelerati, dereli-
quistis deum, et in indignationem misistis sanctum Israel.4)
Haec igitur dei providentia fuit dandi circumcisionem Israel
in signum, unde dignosci posset, cuijl adveniret tempus, quod
meritis suis supradictis in Hierusalem admitti probiberetur,
quod et quia futurum erat nuntiabatur, et quia factum vi-
demus, recognoscimus. Sicut ergo circumcisio carnalis,
quae temporalis erat, tributa est in signum populo contu-
maci, ita spiritalis data est in salutem populo obaudienti,
dicente propheta Hieremia: innovate vobis novitatem, et
nolite seminare in spinis;5) circumcidimiui deo, et circum-
cidite praeputium cordis vestri. '*) Et alio loco dicit: ecce
enim dies veniunt, dicit dominus, et disponam domui Iudae
et domui lacob testainentum novum, non tale, quale iam
dedi patribus eoruin in die, quo eos eduxi de terra Aegypti.7)
Unde intelligimus, et priorem circumcisionem tunc datam
cessaturam, et novam legem non talem, qualem iam dederat
patribus, processuram adnuntiari, sicut Esaias praedicavit

1) les. 1, 7 sq. 2) ib. v. 2. 3) ib. v. 15. 4) ib. v. 4. 5)

Cod.FuId.: innovate vobis, et ne seininaveritis in spinis,

C) Ier. 4, 3 sq. 7) Ier. 31, 31 sq.

ADV. IUDAEOS.

397

dicens: quod iu novissirnis diebus manifestus futurus esset
mons doinini et domus dei super vertices montium, et ex-
altabitur, inquit, super colies, et venient super ilium omnes
gentes, et ambulabunt multi et dicent: venite, ascendamus
in montem domini et in domum dei Iacob,1) non in Esau
prioris filii, sed in Iacob sequentis, id est populi nostri,
cuius mons Christus est, sine manibus concidentium prae-
cisus, implens omnem terram, apud Danielem2) ostensus.
Denique ex hac domo dei Iacob etiam legem novam pro-
cessuram sequentibus verbis adnuntiat Esaias, dicens: de
Sion enim exiet lex et verbum domini ex Hierusalem, et
iudicabit inter gentes, (id est inter nos, qui ex genlibus
sumus vocati,) et concident, inquit, gladios suos in aratra
et lanceas suas in falces, et non accipiet gens super gentem
gladium, et iam non discent proeliari. 3) Igitur intelliguntur
alii, quam nos, qui nova lege edocti ista observamus, obli-
terata veteri lege, cuius abolitionem futuram actus ipse
demonstrat? Nam vetus lex ultione gladii se vindicabat,
et oculum pro oculo eruebat, et vindictam iniuriae retri-
buebat; nova autem clementiam designabat, et pristinam
ferocitatem gladiorum et lancearum ad tranquillitatem con-
vertebat, et belli pristinam in aemulos legis et hostes exse-
cutionem in pacificos actus arandae et colendae terrae re-
formabat. Igitur, sicut supra ostendimus, quod vetus lex
et circumcisio carnalis cessatura pronuntiata est, ita et
novae legis et spiritalis circumcisionis observantia in pacis
obsequia eluxit. Populus enim, inquit, quetn non noveram,
servivit mihi, in auditu auris obedivit mihi. 4) Prophetae
adnuntiaverunt. Quis autem populus, qui deum ignorabat,
nisi noster, qui retro deum nesciebamus? et quis in auditu
auris obedivit ei, nisi nos, qui relictis idolis ad deum con-
versi sumus? Nam Israel, qui deo fuerat cognilus, quique
ab eo in Aegypto exaltatus fuerat, et per Erythraeum pe-
laguin transvectus est, quique in eremo manna cibatus qua-
draginta annis, ad instar aeternilatis redactus, nec humanis
passionibus contaminatus, aut seculi buius cibis pastus, sed
augelorum panibus, manna cibatus, 5) satisque beneficiis deo
obligates, domini et dei sui oblilus est, dicens ad Aaron:

1) Ies. 2, 2 sq. 2) Dan. 2, 35. 3) Ies. 2, 3sq. 4) Pg.l8,44sq.

5) Ps. 78, 24.

398

ADV. IUDAEOS.

fac nobis deos, qui nos praecedant; Moyses enim illc, qui
nos eiecit de terra Aegypti, dereliquit nos, et quid illi
accident, nescimus. *) Et ideo nos, qui non populus dei
retro, tacti sumus populus eius accipiendo novam legem
supra dictam et novam circumcisionem ante praedictam.

4. Sequitur itaque, ut, quatenus circumcisionis carnalis
et legis veteris abolitio expuncta suis temporibus demon-
stratur, ita sabbati quoque observatio temporalis fuisse de-
monstretur. Dicunt enim Iudaei, quod a primordio sancti-
ii ca vent deus diem seplimuin requiescendo in eo ab omnibus
operibus suis, quae fecit, et inde etiam Moysen dixisse ad
populum: mementote diem sabbatorum, sanclificare eum:
omne opus servile non facietis in eo, 2) praeterquam quod
ad animam perlinet. Unde nos intelligimus magis, sabbati-
zare nos ab omni opere servili semper debere, et non tan-
tum septimo quoque die, sed per omne tempus. Ac per
hoc quaerendum nobis, quod sabbatum nos deus velletcusto-
dire.^ Nam sabbatum aeternum, et sabbatum temporale scri-
pturae des.gnant. Dicit enim Esaias propheta: sabbata
vestra od.t anima mea;3) et alio loco dicit: sabbata mea
profanastis. 4) Unde dignoscimus sabbatum tempomle esse
humanum, et sabbatum aeternum censeri divinum, de quo
per Esaiam praedicat: et erit, inquit, mensis ex mense et
dies de die et. sabbatum de sabbato, et veniet omnis caro
adorare in Hierusalem, dicit dominus. 5) Quod intelligimus
adimpletum temporibus Christi, quando omnis caro, id esl
omnis gens, adorare in Hierusalem venit, deuin patrein, per
lesum Christum filium eius, sicut per propbetam praedictura
est: ecce proselyti per me ad te ib.unl.6) Sic igitur ante
hoc sabbatum temporale erat et sabbatum aeternum prae-
ostensum et praedictum, quomodo et ante circumcisionem
carnalem fuit et spiritalis circumcisio praeostensa. Deni-
que doceant, sicuti iam praelocuti sumus, Adam sabbati-
zasse, aut Abel liostiam deo sanctam oflerentem sabbati
rel.gione placuisse, aut Enoch translatum sabbati cultorem
tuisse, aut x^oe, arcae fabricatorem, propter diluvium im-
mensuni sabbatum observasse, aut Abraham in observatione
sabbati Isaac filium suum obtulisse, aut Melchisedech in suo

1) Exod. 32, 1. 2) Exod. 20, 8 sqn,

22, 8. 5) Ies. 66, 23. 6) les. 40. ( ? )

3) Ies. 1, 14.

4) Ezech,

A D V. IUDAEOS.

299

sacerdotio legem sabbati accepisse. Sed dicturi sunt Iudaei,
ex quo boc praeceptuin datum est per Moysen, exinde ob-
servanduin fuisse. Manifestum est itaque, non aeternum nec
spiritale, sed temporale fuisse praeceplum, quod quandoque
cessaret. Denique adeo non in vacatione sabbati, id est
diei septimi, baec sollemnitas celebranda est, ut Iesus
Nave eo tempore, quo Hiericho civitatem debellabat, prae-
ceptum sibi a deo diceret, uti populo mandaret, ut sacerdotes
arcain testamenti dei septem diebus circumferrent in circuitu
civilatis, atque ita septimi diei circuitu peracto, sponte rue-
runt muri civitatis. 1 ) Quod ita factum est, ut finito spatio
diei septimi, sicut praedictum erat, ruerent muri civitatis.
Ex quo manifeste ostenditur, in numero istorum dierum
septem incurrisse diem sabbati. Septem enim dies, unde-
cunque initium acceperint, sabbati diem secum concludant
necesse est, quo die non tantum sacerdotes sint operali, sed
et in ore gladii praeda facta sit civitas ab omni populo
Israel. Nec dubium est opus servile eos operatos, cum
praedas belli agerent ex dei praecepto. Nam et temporibus
Machabaeorum 2) sabbatis pugnando fortiter fecerunt, et
hostes allophylos expugnaverunt, legemque paternain ad
pristinum vitae statum pugnando sabbatis revocaverunt.
Nec putem aliam legem eos defendisse, nisi in qua de die
sabbatorum meminerant esse praescriptum. Unde manifestum
est, ad tempus et praesentis caussae necessitatem huiusmodi
praecepta valuisse, et non ad perpetui temporis observa-
tionem huiusmodi legem eis deum ante dedisse. 3)

5. Sic et sacrificia terrenarum oblationum et spiri-
talium sacrificiorum praedicata ostendimus, et quidem a
primordio maioris filii, id est Israel, terrena fuisse in Cain
praeostensa sacrificia, et minoris filii Abel, id est populi
nostri, sacrificia diversa demonstrata. Namque maior natu
Cain de fructu terrae obtulit munera deo, minor vero filius
Abel de fructu ovium suarum. Respexit deus in Abel et
in munera eius, in Cain autem et in munera eius non re¬
spexit. Et dixit deus ad Cain: quare concidit vultus tuus?
quoniam4) si recte quidem olferas, non recte autem dividas,

1) los. C, 4 sq. 2) IMacc. 2, 41sqq. 3) Praeter Rigattium

edd. omnes: necessitatem con valuisse, ut non — eis deus

ante dedisse t. 4) Cod. Fuld. et Rig. no line si etc.

300

ADV. ItJDAEOS.

peccasti; quiesce. Ad te enim conversio eius, et tn do-
minaberis eius. i) Et tunc dixit Cain ad Abel fratrem
suum: earaus in campum, et abiit cum eo illic, et interfecit
eum. Et tunc dixit deus ad Cain: ubi est frater tuus? Et
dixit: ncscio; numquid custos sum ego fratris mei? Et dixit
ei deus: vox sanguinis fratris tui clamat ad me dc terra.
Propter quod maledicta terra, quae aperuit os suum ad ex-
cipicndum sanguinem fratris tui. Gcmens et tremens eris
super terram, 1 2) et omnis qui te invenerit occidet. 3 * *) Ex
hoc igitur duplicia duorum populorum sacrificia praeostensa
iam tunc a primordio animadvertimus. Denique cum per
Moysen in Levitico lex sacerdotalis conscriberetur, inve-
iiimus praescriptum populo Israeli, *) ut sacrificia nullo alio
in loco offerrentur deo, quam in terra promissionis, qua in
dominus deus daturus esset populo Israeli et fratribus eorum,
et introducto Israel, illic celebrarentur sacrificia et holo-
causta tarn pro peccatis quam pro animabus, et nusquam
alibi nisi in terra sancta. Cur itaque postea per prophetas
praedicat spiritus, futurum, ut in omni terra aut in omni
loco off'erantur sacrificia deo, sicuti ipse per Malachiam
angelum, unuin ex duodecim prophetis, dicit: non rccipiam
sacrificium de manibus vestris , quoniam ab oriente sole
usque ad occidentem nomen meum clarificatum est in omni¬
bus genlibus, dicit dominus omnipotens; et in omni loco
offeruntur sacrificia munda nomini meo. Item in psalmis
David dicit: alferte deo patriae gentium, (indubitate, quod
in omnem terram exire habebat praedicatio apostolorum,)
alferte deo claritatem et honorem, alferte deo sacrificia
nominis eius; tollite hostias et introite in atria eius. 6) Nam-
que quod non terrenis sacrificiis, sed spiritalibus deo litan-
dum sit, ita Icgimus, ut scriptum est: cor contribulatuin7)
hostia est dei. 8) Et alibi: sacrifica deo sacrificium laudis,
et redde altissimo vota tua. 9) Sic itaque sacrificia spiritalia

1) Iidem: Ad te enim conv. tua, et ipse tui domina-

bitur. 2) Pamel. et Rig. terram. Et dixit Cain ad dominum:

raaiu8 delictum meum, quam ut reinittutur mihi, et eii-

cies me hodie a facie terrae, et a facie tua abscondar,

et ero gemens et tremens super terram, et omnis qui

me invenerit occidet. 3) Gen. 4, 3 sqq. 4) Deut. 12, 1. 5 sq.

cf. Lev. 17, 3 sqq. 5) Mai. 1, 10 sq. 0) I’s. 96, 7sq. 7) Cod.

Fuld. etRig. contrib. et humiliatum. 8) I’s. 51, 19. 9) I’s.

50, 14. * J

A D V. IUDAEOS. 301

laudis designantur, et cor contribulatum accepiabile sacrifi-
cium deo demonstratur. Itaque quomodo carnalia sacrificia
reprobata intelliguntur, de quibus etEsaias loquitur, diceus:
quo mihi multitudinem sacrificiorum vestrorum? dicit do-
minus,1) ita sacrificia spiritalia accepta praedicantur, ut
prophetae adnuntiant: quoniam ctsi attuleritis, inquit, mihi
similam, vanum est; incensum aboininatio est mihi.2) Et
alibi dicit: holocaustoinata et sacrificia vestra et adipera
hircorum et sanguinem taurorum nolo; nec si veniatis videri
mihi, quis enim exquisivit haec de manibus vestris?3) [Spi¬
ritalia vero sacrificia, de quibus praedictum est, et sicut
supra dicit: non est mihi voluntas in vobis, dicit dorainus.
Sacrificia non accipiam de manibus vestris, quoniam ab
oriente sole usque in occidentein nomen meum clarificatum
est in omnibus gentibus, dicit dominus.] 4) De spiritalibus
vero sacrificiis addit dicens: et in omni loco sacrificia munda
offerentur nomini meo, dicit dominus. 5 *)

DE SABBATO ET CIRCUMCISIONE ET LEGIS ET VETEUIS ET NOVAE

OBSERVATIONS. C)

0. Igitur cum manifestum sit, et sabbatum temporale
osteusura et sabbatuni aeternum praedictum, circumcisionem
carnalem praedictam et circumcisionem spiritalcm praeindi-
catam, legem quoquc temporalem et legem aeternalem de-
nuntiatam, sacrificia carnalia et sacrificia spiritalia prae-
ostensa , sequitur, ut praecedcnti tempore datis omnibus
istis praeceptis carnaliter populo Israel superveniret tempus,
quo legis antiquae et ceremoniarum veterum praecepta ces-
sarent, et novae legis promissio et spiritalium sacrificiorum
agnitio et novi testamenti pollicitatio superveniret, fulgente
nobis lumine ex alto, qui sedebamus in tcnebris et in um¬
bra mortis detinebamur. 7) Itaque necessitas nobis incuinbit,
ut, quoniam praedicatam novam legem a prophetis prae-
diximus, et non talem, qualis iam data esset patribus eorum

1) Ies. 1,11. 2)ib.v.l3. — Cod.Fuld.et Rig. vanum supplica-

mentum execramentum mihi est. Et adhuc dicit: holo-

caustomata etc. 3) ib. v. 11 sq. 4) Verba uncis inclusa delevit

Rig., nec sunt in cod. Fuld. vv. Spiritalia — manibus vestris.

5) Mai. 1, 11. 6) Has inscriptiones et hie et deinde Rigalt, delevit.

7) Luc. 1, 78 sq. — Rhen. add, oriretur lumen, quae vv. e Matth.

4, 16. male petita Pamel. et Rig. eiecerunt.

303

ADV. 1UDAE0S.

eo tempore, quo eos de terra Aegypli produxit, ostendere
et probare debeamus, turn legem illam veterein cessasse,
quam legem- novam promissam uuuc operari. Et quidem
inpiimis quaerendum, an exspectetur novae Iegis lator et
novi testamenli haeres et novoruin sacriiiciorum sacerdos
et novae circumcisionis purgator et aeterni sabbati cultor,
qui legem veterem compescat, et novum ») testamenlum sta-
tuat, et no\ a sacrificia oflerat, et cereinonias antiquas re-
primat, et circumcisionem veterem cum suo sibi sabbalo
compescat , et novum regnum , quod non corrumpatur,
adnuntiet.

DE NATIVITATE CIIRISTI. ADVEIVTUS PRIMUS.

Hie, inquam, novae legis lator, sabbati spiritalis cultor,
sacriiiciorum aeternorum antistes, regui aeterni aeternus
dominator, quaerendum, an iam venerit, nec ne. Et si iam
venit, serviendum est illi, si uecdum venit, sustinendus est,
dummodo mauifeslum sit, adventu eius comprimi legis veteris
praecepta, et operari dehere novae legis exordia. Et in
primis definiendum est, non potuisse cessare legem antiquam
et prophetas, nisi venisset is, qui per eandem legem et per
eosdem prophetas venturus adnuntiabatur.

7. lgitur in isto gradum conferamus, an, qui venturus
Chrislus adnuntiabatur, iam venerit, an venturus adhuc spe-
retur. Quod ipsum ut probari possit, etiam tempora sunt
nobis requirenda, quando venturum Christum prophetae ad-
nuntiaverunt , ut, si intra ista tempora recognoverimus ve-
nisse eum, sine dubio ipsum esse credamus, quern venturum
prophetae canebant, in quern nos, gentes scilicet, credituri
adnuntiabamur, et cum constiterit venisse, indubitate etiam
legem novam ab ipso datam esse credamus, et testamenlum
novum in ipso et per ipsum nobis disposilum non diffiteainur.
Venturum enim Christum, nec Iudaeos refutarc sciraus,
utpote qui in adventum eius spem suam porrigant. Nec de
isto pluribus quaerendum, cum retro omnes prophetae de
eo praecinuerint, ut Esaias dicit: sic dicit dominus deus
Christo meo domino, cuius tenui dextram, ut exaudiant
ilium gentes; fortitudines regum disrumpam, aperiam ante
ilium portas, et civitates non claudentur illi. Quod ipsum

1) Hhen. vet us.

2) Ics. 45, 1.

ADV. 1UDAEOS.

303

adimpletum videmus. Cui enim dexteram tenet pater deus,
nisi Christo, filio suo? quem exaudierunt omnes gentes, id
est, cui omnes gentes crediderunt, cuius et praedicatores
apostoli in psalmis David ostenduntur: in universa, inquit,
terra exiit sonus eorum, et usque ad terminos terrae verba
eorum. 1) In quem enim alium universae gentes credide¬
runt, nisi in Christum, qui iam venit? Cui enim et aliae gen¬
tes crediderunt, Parthi, Medi, Eiamitae, et qui inhabitant
Mesopotamian), Armeniam, Phrygian), Cappadociam, etinco-
lentes Pontuni et Asian) et Pamphyliam, immorantes Aegy-
ptum, et regionem Africae, quae est trans Cyrenen, inhabi-
tantes, Romani et incolae tunc, et in Hicrusalem Iudaei, 2)
et ceterae gentes, etiam Getulorum varietates, et Maurorum
multi fines, Hispaniarum omnes termini, et Galliarum di-
versae nationes, et Britannorum inaccessa Romanis loca,
Christo vero subdita, et Sarmataruin et Dacorum et Ger-
manoruin et Scytharum et abditarum multarum gentium et
provinciarum et insuiarum multarum nobis ignotarum, et quae
enumerare minus possumus? In quibus omnibus locis Christi
nomen, qui iam venit, regnat, utpote ante quem omnium
civitatum portae sunt apertae, et cui nullae sunt clausae,
ante quem serae fcrreae sunt comminutae, et valvae aereac
apertae. 3) Quamquam et ista spiritaliter sint intelligenda,
quae praecordia singulorum variis modis a diabolo obsessa
fide Christi sint reserata; attamen perspicue sunt adimpleta,
utpote in quibus omnibus locis populus nominis Christi in-
babitct. Quis enim omnibus gentibus regnare potuisset,
nisi Christus, dei filius, qui omnibus in aeternum regnaturus
nuntiabatur?

DE REGNO C H R ) S T I AETEDNO.

Nam si Salomon regnavit, sed in finibus Indae tantum,
a Bersabeae usque Dan termini regni eius signantur. Si
vero Babvloniis et Part!) is regnavit Darius, [non habuit
potcstatem ulterius, ultra fines regni sui,]4) non habuit in
omnibus gentibus potcstatem; si Aegyptiis Pharao, vel quis-
quis ei in haereditate regni successit, illic tantum potitus
est regni sui dominium: si Nabucbodonosor cum suis regulis,
ab India usque Actbiopiam habuit regni sui terminos; si

1) Ps. 1!), 5. 2) Act. App. 2, 9 sqq. 3) les. 45, 1 sq. 4) Verba

uncis inclusa desuut apud Rig-.

304

ADV. I UD A EOS.

Alexander Macedo, nunquam Asiam universam et ceteras
regiones, posteaquam devicerat, tenuit; si Germani, adhuc
usque Iimites suos transgredi non sinuntur. Britanni intra
oceam sui ambitum clausi *) sunt, Maurorum gentes et Ge-
tuJorum barbaries a Romanis obsidentur, ne re°-ionum 2)
suarum fines excedant. Quid de ipsis Romanis 3) dicam, qui
de legionum suarum praesidiis imperium suum muniunt nec
trans istas gentes porrigere vires regni sui possunt? Christi
autem regnum et nomen ubique porrigitur, ubique creditur,
ab omnibus gentibus supra enumeratis colitur, ubique re-nat
ubique adoralur; omnibus ubique tribuitur aequalitcr: non
regis apud ilium raaior gratia, non barbari alicuius inferior*)
laetitia, non digmtatum aut natalium cuiusquam discreta
menta; omnibus aequalis, omnibus rex, omnibus iudex,
omnibus deus et dominus est. Nec dubites credere, quod
adseveramus, 5) cum videamus fieri.

8. Itaque requirenda tempora praedictae et fulurae
nativitalis Christi et passionis eius et exterminii civitatis
liierusalem, id est vastationis eius.

DE PASS 1 0 NE CHRISTI ET VASTATIONE UIERUSALEM.

Dicit enim Daniel, et civitatem sanctam et sanctum
exterm man cum duce venturo, et destrui pinnaculum usque
ad inten urn. *) Venturi itaque Christi ducis sunt tempora
requirenda, quae luvestigabimus in Daniele, quibus compu-
tat.s probabimus, venisse eum etiam ex temporibus prae-
scnptis et ex signis competentibus et ex operalionibus eius.
Quae probamus ex consequentibus, quae post adventum eius
futura adnuntiabantur, ut tarn adimpleta omnia quam pro-
specta credamus. ?) Sic igitur de eo Daniel praedicavit,
ut, et quando et quo in tempore gentes esset liberaturus,
ostenderet, et quomam post passionem Christi ista civitas
exterminan haberet. Dicit enim sic: In primo anno sub
Dario, film Assven, ex semine Medorum, qui regnavit super

8ll'n? Sit’ C0‘1-FuIdM Rhen Britanniae i. o. amb. conclusae
sunt. 2) Rhen. in ed. I. ba r bar i ae — re ligion uni , quae vv

Fuld Cef86- barbaries et region um mutavit. 3) Sic cod.
riosi sV nG a"1*- ,,4) SiC C0d- Fu,d- et R ceteri: impe-

veres I n* ’» et Rig,; Cete,i: adseveras vet adae-

omnes ’ a 7) Co(L FuId': ut iam adimpleta

oinne8 praecepta credamus.

ADV. IUDAEOS.

305

regnum Chaldaeorum, ego Daniel intellexi in libris nunie-
rum annorum. Et adhue me loquente in oratione, ecce
vir Gabriel, quern vidi in visione in principio, volans, et
teligit me, quasi hora sacrificii vespertini, et intelligere fecit
me, et locutus est mecum, et dixit: Daniel, nunc exivi im-
buere te intelligentia, in principio obsecrationis tuae exivit
sermo. Et ego veni, ut adnuntiem tibi, quia vir deside-
riorum tu es, et cogita in verbo et intellige in visione.
LXX hebdomadae breviatae sunt super plebem tuam et su¬
per civitatem sanctam, quoad usque inveteretur delictum, et
signentur peccata, et exorentur iustiliae, et inducatur iustitia
aeterna, et ut signetur visio et prophetes, et ut ungatur
sanctus sanctorum. Et scies et perspicies et intelliges a
profectione sermonis integrando et reaedificando Hierusalem
usque ad Christum ducem hebdomadas septem et dimidiam
et LXII et dimidiam;1) et convertet et aedificabitur in lae-
titiam et convallationem, et innovabuntur tempora; et post
hebdomadas has LXXII,2) et exterminabitur unctio, et non
erit; et civitatem et sanctum3) exterminabit cum duce ad-
veniente, et concidentur, quomodo in cataclysmo usque ad
finem belli, quod concidetur usque ad interitum; et confir-
mabit testamentum in multis. Hebdomada una et dimidia
hebdomadis auferetur meum sacrificium et libatio, et in
sancto exsecratio vastationis, et usque ad finem temporis
consummatio dabitur super hac vastatione. 4) Animadver-
tamus igitur terininum, quomodo in vero praedixit5) LXX
hebdomadas futuraS, in quibus si receperint earn, aedifi¬
cabitur in latitudinem et in Iongitudinem, et innovabuntur
tempora. Providens autem deus, quid esset futurum, quon-
iam non tantum non recipient eum, verum et insequentur
et tradent eum morti, et recapitulavit et dixit, in LXXII
hebdomadibus nasci ilium et ungi sanctum sanctorum, he-
hdomades autem VII et dimidia cum implerentur, pati habere,
et civitatem extermiuari post unam et dimidiam hebdomadam,
quo scilicet tempore septem et dimidia hebdomadae coni-
pletae sunt. Dicit enim sic: et civitatem et sanctum exter-
minari cum duce venturo, et concidentur sicut in cataclysmo,

1) RigaUianam scripturam hie et in iis, quae sequuntur, pro-

bavimus. Rhen. hebdoinades LXII. et dimidiam. 2) Rlten.

LXII. 3) Rhen. et civitatem sanctam. 4) Dan. 9, 1 sq.

21 — 27. 5) Rhen. quomodo in verbo quas dixit.

Tertull. IV. 20

306

A D V. I U D A E 0 S.

et destruet pinnaculum usque ad interitum.1) Unde igitur
ostendimus, quoniain venit Christus intra LXII et dimidiara
hebdomadas? Numerabimus autera a primo anno Darii, quo-
modo in ipso tempore ostenditur Danieli visio ipsa. Dicit
enim: et intellige et coniice a profectione sermonis, respon-
dere 2) me tibi haec. Unde a primo anno Darii debemus
eomputare, quando hanc visionem vidit Daniel. Videamus
igitur anni quomodo impleantur usque ad adventum Christi.
Darius enim regnavit annis XIX. Artaxerxes regnavit annis
XL. Deinde rex Ochus, qui et Cyrus, regnavit annis XXIV.
Argus anno uno. Alius Darius, qui et Melas nominatus est,
annis XXII. Alexander Macedo annis XII. 3) Deinde post
Alexandrum, qui et Medis etPersis regnarat, quos revicerat
et in Alexandria regnum suum firmaverat, quando et nomine
suo earn appellavit, regnavit4) iliic in Alexandria Soter
annis XXXV , cui succedens Philadelphus regnavit annis
XXXVIII.5 6) Huic succedit Euergetes, annis XXV. Deinde
Philopator annis XVII. Post bunc Epiphanes, annis XXIV.
Item alius Euergetes, annis XXIX. fi) Soter annis XXXIV.7 *)
Ptolemaeus annis XXXVIII. «) Cleopatra annis XX. men-
sibus VI. 9) Item adhuc Cleopatra conregnavit Augusto
annis XIII. Post Cleopatram Augustus aliis annis XLIII; 1 °)
nam omnes anni imperii Augusti fuerunt anni LVl. Vide-
mus autem, quouiam quadragesimo et primo anno imperii
Augusti, quo post mortem Cleopatrae imperavit , nascitur
Christus. Et supervixit idem Augustus, ex quo nascitur
Christus, annis XV, et ernnt reliqua tempora annorum, in.
diem nativitatis Christi, anni XL1. Efficiuntur autem anni
CCCCXXXVII, menses VI. J1) Unde adimplentur LXII
bebdomadae et dimidia, quae efficiunt annos CCCCXXXVII,

1) Dan. 9, 26. 2) Rig. e cod. Futd. : ad perfection em s er-

monis respondente etc. Cod. Divion.: a prophetatione ser-
monis huius unde a primo etc. Rhen.ed.I.: a profectione-

in margine: a p l o p h et a t i o n e. 3) Rhen. ed. I. annis X., sed

inmargine: annisXII. 4) Rhen. p ostea regnavit. 5J Ita ed.
Fran, et Rig., nisi quod in iis scriptum est: annis triginta no-

vem. Rhen. cui su ccedit Phil, et regnavit annis XXXVIII.

6) Sic ed. Fran., Rig., Rhen. ed. I. in margine; edd. ceteri: annis

XXVII. 7) Ed. FraneJter., Rigalt. annis XXXVIII. 8) Ita ed.

Iran., Rig., Rhen. ed. I. in margine; cet. annis XXXVII. 9) Rhen.

mensibus V. 10) Rhen. annis XLVIII. 11) Cod. Fuld.: in
diem nativ. Christi annum XLI., post mortem Cleopa-

ADV. IUDAEOS.

307

menses VI, in diem nativitatis Christi. Et manifestata est
iustitia aeterna, et unctus est sanctus sanctorum, id est
Christas, et signata est visio et prophetia, et di'missa sunt
peccata, quae per fidem nominis Christi omnibus in eura
credentibus remittuntur. Quid est autem, quod dicit signari
visum et prophetiam? quoniam omnes prophetae nuntiabant
de illo, quod esset venturus et pati haberet. Igitur quoniam
adimpleta est prophetia per adventum eius, propterea signari
visionem et prophetiam dicebat, quoniam ipse est signaculum
omnium prophetarum, adiraplens omnia, quae retro de eo
prophetae nuntiaverant. Post adventum enim Christi et
passionem ipsius iam non visio neque prophetes est, qui
Christum nuntiet venturum. Denique hoc si non ita est,
exhibeant Iudaei prophetarum post Christum aliqua volumina,
angelorum aliquorum visibilia miracula, quae retro patri-
archae viderunt usque ad adventum Christi , qui iam venit,
ex quo signata est visio et prophetia, id est statuta. Et
nierito evangelista: lex et prophetae usque ad loannem ba-
ptizalorem. x) Baptizato enim Christo, id est sanctificante
aquas in suo baptisinate, omnis plenitudo spiritalium retro
charismaluin in Christo cesserunt, signante visionem et pro-
phetias omnes, quas adventu suo adimplevit. Unde fir-
missime dicit, adventum eius signare visum et prophetas.
Itaque ostendentes et numerum annorum et tempus LX dua-
rum et dimidiae hebdomadarum adimpletarum, tunc venisse
Christum, id est natum; videamus, aliae VII et dimidiae
hebdomades, quae sunt subdivisae in abscissione p riorum
hebdomadarum, in quo actu sint adimpletae. Post enim
Augustum, qui supervixit post nativitatem Christi, anni XV
efficiuntur; cui successit Tiberius Caesar, et imperium habuit
annis XXII, mensibus VII, diebus XX.2) Huius quinto-
decimo anno imperii passus est Christus, annos habens quasi
XXX, cum pateretur. Item Caius Caesar, qui et Caligula,
annis III, mensibus VIII, diebus XIII. Tiberius Claudius
annis XIII, mensibus VII, diebus XX. 3) Nero Caesar annis

trae XX. et VIII. Augusto, efficiuntur anni CCCCXXX. et
VII. menses V. in (lie nativitatis. Rig. : anni CCCCXXXVII,
menses VI. Rhen,: menses V. 1) Matth. 11, 13. 2) Rhea,

ed. I. in margine: diebus XXVIII. Cod. Fuld.: annis XX. mens.
VII. diebus XXVIII. 3) Verba Tiberius — diebus XX. de-
sunt apud Rig.

20*

308

ADV. IUDAE0S.

XI,1) mensibus IX, diebus XIII. Galba mensibus VII,
diebus VI. Otho mensibus III, diebus V. Vitellius meu-
sibus VIII, diebus X. Vespasianus anno primo imperii sui
debellavit Iudaeos, et fiunt anni L1I, 2) menses VI. Nam
imperavit annisXI, * 3) atque ita in diem expugnationis suae4)
Iudaei impleverunt hebdomadas LXX praedictas a Daniele.
Igitur expletis his quoque temporibus et debellatis Iudaeis,
postea cessaverunt illic libamina et sacrificia, quae exinde
illic celebrari non potuerunt; nam et unetio illic exterminata
est post passionem Christi. Erat enim praedictuin, exter-
minari illic unctionem, sicut est in psalmis prophetatum:
exterminaverunt manus meas et pedes. 3 *) Quae passio
huius exterminii infra tempora LXX hebdomadarum perfecta
est sub Tiberio Caesare, coss. Rubellio Gemio et Rufio
Gemino,fi) mense Martio , temporibus paschae , die VIII
Galendarum Aprilium, die prima azymorum, quo agnum ut
occiderent ad vesperam, a Moyse fuerat praeceptum. Ita-
que omnis synagoga filiorum Israel eum interfecit, dicentes
ad Pilatum, cum vellet eum dimittere: sanguis huius super
nos et super filios nostros;7) et: si hunc dimiseris, non es
amicus Caesaris;8) ut adimpleri possent omnia, quae de e«>
fuerant scripta.

ITEM PROBATIO NATIVITATIS CIIRISTI.

9. lncipiamus igitur probare nativitalein Christi a
prophetis esse nuntiatam. Sic Esaias dicit; Audite domus
David, non pusillum vobis certamen cum hominibus, quoniam
deus praestat certamen, propter hoc ipse deus dabit vobis
signum. Ecce virgo concipiet et pariet (ilium, et vocabitis
nomen eius Emmanuel, quod interpretatur nobiscum deus.
Butyrum et mel manducabit, quoniam, priusquam cognoscat
infans vocare patrem aut inatrem, accipiet virtutem Damasci,
et spolia Samariae adversus regem Assyriorum. 9) Ilaque

1) Ed.Fran. Rrg. annrg IX. 2) Sic Rig., ed. Fran., Rhen. in

margiiie; cet. anni XLII. 3) Ed. Fran, et Rig. an nig novem.

4) Cod. Futd.: Caligula annis III. m. VIII. d. XIII. Nero annis

XI. m. IX. d. XIIL G alb a m. VII. d. VI. Otho III. diebus. Vi-

telliug m. VIII. d. XX. et VII. Vespasianui anno primo im¬
perii gui debellat Iudaeos, et fiunt anni XL. et duo, m.

\ I., dies VIL Nam imperavit annis XU. Atque ita in die

suae ex pugnationis etc. 5) Ps. 22, 17. 6) Rig. Fufio

Gemino. 7) Malth. 27, 2h. 8)Io.l9,12. 9) leg. 7, 13 sqq. 8, 4.

ADV. IUDAEOS.

309

dicunt Iudaei, J) provocemus istam praedicationem Esaiae,
et faciamus comparationem, an Christo, qui iam venit, com-
petat illic primo noraen, quod Esaias praedicavit, et insignia
eius, quae de eo nuntiavit. Equidem Esaias praedicat eum
Emmanuelem vocari oportere, dehinc virtutein sumplurum
Damasci et spolia Saiuariae adversus regem Assyriorum.
Porro, inquiunt, iste, qui venit, neque sub eiusinodi nomine
est dictus neque re bellica functus. At nos e coutrario
adinonendos eos existimavimus, uli coliaerentia quoque huius
eapituli recognoscant; subiuncta est enim et interpretatio
Emmanuel, nobiscum deus, uti non solum sonum nominis
spectes, sed et sensuin. Sonus enim Hebraicus, quod est
Emmanuel, id est nobiscum deus, suae gentis est. Sensus
autem eius, quod est deus nobiscum, ex interpretatioue
communis est. 1 2) Quaere ergo, an ista vox, nobiscum deus,
quod est Emmanuel, exinde, quo Christus illuxit, agitelur
in Christo. Et puto, ex toto non uegabis. Nam qui ex
Iudaismo credunt Christo, ex quo in eum credunt, Emma¬
nuel cum volent. dicere, nobiscum deum esse significant,
atque ita constat iam, venisse ilium, qui praedicabatur
Emmanuel, quia, quod significat Emmanuel, venit, id est
nobiscum deus. Aeque sono nominis inducuntur, cum vir-
tutem Damasci et spolia Samariae et regnum Assyriorum
sic accipiunt, quasi bellatorein portendant Christum, non
animadvertentes, quid scriptura praemittat, quoniam prius-
quam cognoscat puer vocare patrem aut inatrem, accipiet
virtutem Damasci et spolia Samariae adversus regem Assy¬
riorum. Ante est enim, inspicias3) aetatis demonstrationem,
an virum iam Christum exhibere ista aetas possit, nedum
imperatorem; scilicet vagitu ad arma esset eonvocalurus
infans, et signum belli non tuba, sed crepitaculo daturus,
nee ex equo vel de muco, sed de nutricis et gerulae suae
dorso sive collo bostem designaturus, atque ita Damascum
et Samariam pro mammis subacturus. Aliud est, si penes
vos infantes in proclium erumpunt, credo ad solem uncti

1) Quae sequuntur usque ad finem Tibri maxunam partem e lib.

Ill, adv. Mareionem cap. 7 et sqq. eornpilata et cousarciuata esse, do-

cuerunt Semler ill diss. in Tertull. §. 11. et A. No a rider in Antignostico
p. 511 sqq. 2) Haec verba Sen s us — communis est in mar-
gine cod. Paterniacensis adscripta Rhcn. ceterique edd. in contextum
reeeperunt. 3) Rig. in spicas.

310

ADV. IUDAE0S.

prius, dehinc pannis arruati, et butvro slipendiati, qui ante
norint lanceare, quain lancinare. Enimvero si niisqnara hoc
natura concedit, ante railitare, quam virum facere, ante
virtutera Damasci sumere, quam patrem nosse, sequitur, ut
figurate pronuntiatum videatur. Sed et virginem, inquiunt,
parere natura non patitur, et tamen credendum est pro-
phetae. Et merito. Praestruxit enim fidem incredibili rei,
dicendo, quod signuin esset futurum. Propterea, inquit,
dabitur vobis signum. Ecce virgo concipiet in utero et
pariet filium. Signum autem a deo nisi novitas aliqua
monstruosa fuisset, signum non videretur. Denique si,
quando ad deiiciendos aliquos ab hac divina praedicatione
vel convertere [singulos] simplices quosque gestitis, mentiri
audetis, quasi non virginem, sed iuvenculam concepturam
et parituram scriplura contineat: hinc quoque revincimini,
quod nihil signi videri possit res quotidiana, iuvenculae
scilicet praegnatus et partus. In signum ergo nobis posita
virgo mater merito creditur, infans vero bellator non aeque.
Non enim et hie signi ratio versatur, sed signo nativitatis
novae adscripto, exinde post signum alius iam ordo infanlis
edicitur mel et butyrum manducaturi. Nee hoc utique in
signum est; et hoc enim infantiae est. Sed accepturum
virtutem Damasci et spolia Samariae adversus regem Assy-
riorum, hoc est mirabile signum. Servate moduin aetatis,
et quaerite sensuiu praedicationis, imo reddite veritati, quae
credere non vultis, et tarn intelligitur prophetia, quam re-
nuntialur expuncta. 1) Maneant2) enim orientates illi magi
infantiam Christi, ut regem 3) auro, thure et myrrha remune-
rantes, 4) et acceperit 5 *) infans virtutem Damasci sine
proelio et armis. Nam praeter quod omnibus notuin est,
Orientis virtutem, id est vires, auro et odoribus pollere
solitam, eertum estc) et ex divinis scripturis, virtutem quo¬
que ceterarum gentium aurum constituere, sicut perZacha-
riam dicit: et Iudas praetendit Israel,7) et congregabit

1) Sic cod. Fuld., ed. Fran, et Rig'. ; Rhen. prophetia renun-
tiata, quam creditur expuncta. Deinde Rhen. addidit vv.

Accepit Christus infans virtutem Damasci et spolia

Samariae. Quae vv. non sunt in cod. Fuld. et apud Rig. 2) Cod.

Fuld.: Credantur. 3) Rig. inf. Chr. recentem. 4)Cod.Fuld.

et Rig. auro et ture munerantes. 5) Praeter Rig. edd. omnes :

accepit. 6) Ita Rig. e codd. Fuld. et Wouw. ; Rhen. certe est

creatori etc. 7) Ed. Fran, et Rig. perteudet Hierusalem.

ADV. IUDAEOS.

311

omnem valentiara populorum per circuitum, aurum et ar¬
gentum. *) Nam de hoc auri munere etiam David dixit: et
dabitur illi de auro Arabiae. 2) Et iterum: reges Arabum
et Saba munera afferent illi. 3) Nam et magos reges fere
habuit Oriens, et Damascus Arabiae retro deputabatur,
antequam transscripta esset in Syrophoenicen ex distin-
clione Syriarum, cuius tunc virtutem Christus accepit, ac-
cipiendo insignia eius , aurum scilicet et odores, spolia
autein Samariae, ipsos magos, qui cum ilium cognovissent
et muneribus honorassent et genu posito adorassent, quasi
dominum et regem, sub testimonio iudicis et indicis stellae,
spolia sunt facti Samariae, id est idololatriae, credentes
videlicet in Christum. Idololatriam enim Samariae nomine
notavit, ut ignominiosae ob idololatriam, quae desciverat
tunc a deo sub rege Hieroboam. Nec hoc enim novum
scripturis divinis , figurale uti translatione hominum ex
comparatione criminum. Nam et archontas Sodomorum
appellat archontas veslros, populum vestrum populum Go-
morrae vocat, 4) cum iam olim essent civitates istae ex-
stinctae. Et alibi per prophetam ad populum Israel dicit;
pater, inquit, tuus Amorraeus et mater tua Cethaea, 5) quo¬
rum ex geuere procreati non sunt, sed ob consimilem ini-
pietatem, quos aliquando etiam filios suos dixerat per Esaiam
prophetam: filios generavi et exaltavi. 6) Sic etAegyptus7)
nonnunquam totus orbis intelligitur apud ilium superstitionis
et maledictionis elogio. Sic et Babylon8) apud Ioannem
nostrum Romae urbis figura est,9) proinde et magnae et
regno superbae et sanctorum debellatricis. Hoc itaque
modo magos quoque Samaritanorum appellatione titulavit,
et despoliatos, quod habuerant cum Samaritis, ut diximus,
idololatriam adversus dominum. Adversus regem autem
Assyriorum, adversus diabolum, qui ad hoc se regnare putat,
si sanctos a religione dei deturbat. Adiuvabitur autem haec
nostra interpretatio, dum et alibi bellatorem Christum scri-
pturae designant ob armorum quorundam vocabula et eius-
raodi verba. Sed ex reliquorum sensuum comparatione

1) Zach. 14, 14. 2) Ps. 72, 15. 3) Ps. 72, 10. 4) Ies. 1, 10.

5) Ezech. 16, 3. 6) Ies. 1, 2. 7) Ies. 19, 1. 8) Apoc. 17, 5. 9)

Sic cod. Fuld.; Rig. Romanae u. fig. eat. Ceteri: Roiuanae ur¬

bis figuram portat.

313

ADV. IUDAEOS.

convincentur Iudaei. Accingere, inquit David, ensein supra
femur. x) Sed quid supra legis de Christo? dopatog rip
xallst, 2) tempeslivus decore super filios hominum, diffusa
est gratia in labiis tuis. 3) Valde autem absurdum est, si,
quem ad beilum ense cingebat, ei de tempestivitate decoris
et labiorum gratia blandiebatur, de quo subiungens dicebat:
extende et prospera et regna. Et adiecit: propter leni-
tatem et iustitiam tuam. 4) Quis ensem accingetur, 5) et
non contraria lenitati et iustiliae exercet, id est dofum et
asperitatem et iniustitiam, propria scilicet negotia proelio-
rum? Videamus ergo, an alius sit ensis ille, cuius est alius
actus, id est dei, sermo divinus, bis acutus duobus testa-
mentis legis antiquae et legis novae, acutus sapientiae suae
aequitate, reddens uuicuique secundum actum suum. Licet
ergo et Christo dei in psalmis sine belticis rebus ense ser-
monis dei praecingi figurato, cui praedicta tenipestivitas
congruat cum gratia labiorum, quem tunc cingebatur super
femur apud David, quando venturus in terras ex dei patris
decreto nuntiabatur. Deducet, inquit, te magnitudo dexterae
tuae,c) virtus scilicet gratiae spiritalis, de qua Christ!
agnitio deducitur. Sagittae luae, inquit, acutae, 7) per vo-
lantia utique dei praecepta, minantes traduclionem unius-
cuiusque cordis, et compungentes et transfigentes conscien-
tiam quamque. Populi sub te cadent, 8) utique adorantes.
Sic bellipotens et armiger Christus est; sic accipiel spolia
non solius Samariae, verum et omnium gentium. Agnosce
et spolia figurata, cuius et arma allegorica didicisti. Atque
ita in tantum Christus, qui venit, non fuit bellator, quia non
talis ab Esaia praedicabatur. Sed si Christus, inquiunt,
qui venturus creditur, a ludaeis et dicitur, non est Iesus, 9)
quare is, qui venit, Iesus Christus appellatur? Constabit
autem utrumque nomen in Christo dei, in quo invenitur
etiam Iesus appellatus. Discc erroris tui morem. DumMoysi
successor destinaretur. Anses filius Nave, transfertur certe
de pristino nomine, et incipit vocari Iesus. 1 °) Certe, inquis.
Hanc prius dicimus figuram futuri fuisse. Nam quia Iesus

1) P8. 45, 4. 2) Verba graeca non sunt in cod. Fuld. et apud

Rig. 3) Ps. 45, 3. 4) il>. v. 5. 5) Cod. Fuld.' et Rig. Q u i s enim

ense operabitur. 0) Ps. 45, 6. 7) ib. v. 5. 8) ibid. 9) Cod.

Fuld. et Rig. qui venturus creditur, uon Iesus dicitur,

quare is etc. 10) Nuui. 13, 17.

ADV. IUDAEOS.

313

Cbristus secundum populum, quod sumus nos nationes in
seculi deserto commorantes antea, introducturus esset in
terrain repromissionis melle et lacte manantem, id est in
vitae aelernae possessionem, *) qua nihil dulcius, id quod 1 2)
non per Moysen, id est non per legis disciplinam, sed per
Iesum, id est per novae legis gratiam, provenire habebat,
circumcisis nobis pelrina acie, id est Christi praeceptis:
(petra enim Christus 3) multis modis et figuris praedicatus
est:) ideo is vir, qui in huius sacramenti imaginem para-
batur, etiam nominis dominici inauguratus est figura, ut
Iesus nominaretur. Nam qui ad Moysen loquebatur, ipse
erat dei Alius, qui et semper videbatur. Deum enim patrem
nemo vidit unquam, et vixit. 4) Et ideo constat ipsum dei
filium Moysi esse locutum, et dixisse ad populum: ecce,
mitto angelum ineum ante faciem tuam, id est populi, qui
te custodiat in itinere, et introducat in terram, quam prae-
paravi tibi; intende illi et audi eum, et ne inobediens fueris
ei, non enim celavit te, quoniam nomen meum super ilium
est. 5) Populum enim introducturus erat Iesus in terram
repromissionis, non Moyses. Angelum quidem dixit eum
ob magnitudinem virtutum, quas erat editurus, (quas virtutes
fecit Iesus Nave, et ipsi legitis,) et ob officium prophetae
nuntiantis scilicet divinam voluntatem; sicuti et praecursorem
Christi, Ioannem, futurum angelum appellat, per prophetam
spiritus dicens ex persona patris : ecce, mitto angelum
meum ante faciem tuam, id est Christi, qui praeparabit viam
tuam ante te. 6) Nec novum est spiritui sancto, angelos
appellare cos, quos ministros suae virtutis deus praefecit.
Idem enim Ioannes non tantum angelus Christi vocatus est,
sed et lucerna lucens ante Christum. Paravi enim Incernain
Christo meo, 7) David praedicat. Quare ipse Christus, ve-
niens adimplere prophetas, dicit ad Iudaeos: ille fuit, inquit,
lucerna ardens et lucens, 8) utpote qui non tantum vias eius
parabat in eremo, sed et agnum dei9) demonstrando, illu-
minabat mentes hominum praeconio suo, ut eum esse in-
telligcrent agnum, quem Moyses passurum nuntiabat. Sic

1) Rhen. ed. I. repromissionem. 2) Ita cod. Wouw. ; Rlien.

ed. I. in quam. Ceteri: idque. 3) ICor. 10, 4. 4) Exod.

33, 20. 5) Exod. 23, 20 sq. 6) Mai. 3, 1. Matth. 11, 10. 7)

P». 132, 7. 8) Io. 5, 35. !>) Io. 1, 29.

314

A D Yr. IUD AEOS.

et Iesus ob nominis sui futurum sacramentum; id enim nomen
3uum confirraavit, quod ipse ei indiderat, quia non angelum
nee Ausen, sed Iesum eura iusserat exinde vocari. Sic igitur
utrumque nomen compelit Christo dei, ut et Iesus appella-
relur. Et quoniam ex semine David genus trahere deberet
virgo, ex qua nasci oportuit Christum, ut supra memora-
viinus, evidenter [EsaiasJ propheta in sequentibus dixit:
et nascetur, inquit, virga de radice Iesse, quod est Maria,
et flos de radice eius ascendet et requiescet super ilium
spiritus dei, et spiritus sapientiae et intellectus, spiritus
agnitionis et pietatis, spiritus consilii et virtutis, spiritus
dei timoris implebit ilium. Neque enim ulli hominum
universitas spiritalium documentorum competebat, nisi in
Christum, flori quidem ob gratiam 2) adaequatum, ex stirpe
autem Iesse deputatum, per Mariam scilicet inde censendum.
Fuit enim de patria Bethlehem et de domo David, sicut
apud Romanos in censu descripta est Maria, ex qua nascitur
Christus. Expostulo etiam, et quia a prophetis praedica-
batur ex Iesse genere venturus, et omnem humilitatem et
patientiam et tranquillitatem esset exhibiturus, an venerit.
Atque ita is homo, qui talis ostenditur, ipse erit Christus,
qui venit. De hoc enim propheta [Esaias] dicit: homo in
plaga positus, et sciens ferre imbecillitatem, qui tanquam
ovis ad viclimam ductus est, et sicut agnus coram tondcnte
se non aperuit os suum. 3) Si neque contcndit, neque cla-
mavit, neque audita est foris vox eius, qui arundinem con-
tusam, id est quassam Israelis fidem, non comminuit, qui
linum ardens, id est momentaneum ardorem gentium, non
exstinxit,4) sed lucere magis fecit ortu luminis sui: non
potest alius esse, quam qui praedicabatur. Oportet itaque
actum Christi eius, qui venit, ad scripturarum regulam re-
cognosci. Duplici enim, nisi fallor, operatione distinctum
eum legimus praedicationis et virtutis. Sed de utroque
titulo sic disponam. 5) Itaque specialiler dispungamus ordi-
nem coeptum, docentes praedicatorem adnuntiatuin Christum,
utperEsaiam: exclama, inquit, in vigore, et ne peperceris,

1) Ies. 11, lsq. 2) Sic Rig.; Rhen. ed. I. nisi Christo flo-

rido quidem ob gloriam, ob gratiam etc. 3) 53, 3. 7.

4) Ies. 42, 2 sq. Matth. 12, 19 sq. 5) Rlien. sed de utroque

populo sic dispositam.

ADV. IUDAEOS.

315

cxalta ut tuba vocem tuam, adnuntia plebi meae facinora
ipsorum, et domui Iacob delicta eorum; me de die in diem
quaerunt, et cognoscere vias meas cupiunt; quasi populus,
qui iustitiam fecerit, et iudicium dei non dereliquerit, *) et
reliqua. Virtutes autem facturum a patre Esaias dicit :
ecce deus nosier iudicium retribuet, ipse veniet et salvos
faciet nos; tunc infirmi curabuntur, et oculi caecorum vi-
debunt, et aures surdorum audient, et mutorum linguae
solventur, et claudus saliet, velut cervus, 1 2) etcetera. Quae
operatum Christum nec vos diffitemini, utpote qui dicebatis,
quod propter opera eum non lapidaretis, sed quoniam ista
sabbatis faciebat. 3)

ITEM NEG ANTES IUDAEI PASSIONEM CHRISTI INCRUCE.

10. De exitu plane passionis eius ambigitis,. negantes
passionem crucis in Christum praedicatam, et argumentant.es
insuper, non esse credendum, ut ad id genus mortis expo-
suerit deus filium suum, quod ipse dixit: maledictus omnis
homo, qui pependit in ligno. 4) Sed huius maledictionis
sensum antecedit rerum probatio. Dicit enim in Deute-
ronomio: si autem fuerit in aliquo delictum, ita ut iudicium
mortis sit, et morietur, et suspendetis eum in ligno ; sed et
sepultura sepelietis eum ipsa die, quoniam maledictus a deo
est omnis, qui suspensus fuerit in ligno, et non inquinabitis
terram, quam dominus deus tuus dabit tibi in sortem. 5)
Igitur non in banc passionem Christum maledixit, sed distin-
ctionem fecit, ut in aliquo delicto iudicium mortis habuisset,
et moreretur suspensus in ligno, hie maledictus a deo esset,
qui propter merita delictorum suorum suspenderetur in
ligno. Alioquin Chrislus, qui dolum de ore suo loculus
non est, quique omnein iustitiam et humilitatem exhibuit,
et, ut supra de eo praedictum memoraviinus, non pro meritis
suis in id genus mortis expositus est, sed ut ea, quae prae-
dicta sunt a prophetis, per vos ei obventura implerentur,
sfeut in psalmis ipse spiritus Christi iam canebal dicens:
retribuebant mihi mala pro bonis, (i ) et quae non rapueram,
tunc exsolvebam, 7) exterminaverunt manus meas et pedes,8)
et miserunt in potum racum fel, et in siti mea potaverunt

1) les. 58, 1 sq. 2) les. 35, 4suq. 3) to. 5, 18. 4) Deut.

21,23. 5) Deut. 21,22 sq. 6) I*s. 35, 12. 7;Ps.G!>,5. 8)Ps.22,17.

316

ADV. IUDAEOS.

me aceto,1) super vestem meara miserunt sortem, 2) sicuti
cetera, quae in ilium commissuri essetis, praedicta sunt.
Quae quidem omnia ipsa perpessus, non pro actu suo aliquo
malo passus est, sed ut scripturae implerentur de ore pro-
phetaruin. 3) Et utique sacramentum passionis ipsius figu-
rari in praedicationibus oportuerat, quantoque incredibile,
tanto magis scandalum 4) futurum, si nude praedicaretur,
quantoque magnificum, tanto magis obumbrandum, ut diffi-
cultas intellectus gratiam dei quaereret.

ITEM PATRIARCHAE OSTENDUNT FIGURAM CRCCIS.

ltaque in primis Isaac, cum a patre bostia duceretur,
lignumque ipse sibi portaret, Cbristi exitum iam tunc deno-
labat, in victimam concessi a patre, lignum passionis suae
baiulantis. Ioseph et ipse Cbristum figuravit vel boc solo,
ne cursum demorer ipse, quod persecutionem a fralribus
passus est, et venundatus est in Aegyptum ob dei gratiam,
sicut et Christus ab Israel, a fratribus venundatus, a Iuda cum
traditur. Nam et benedicitur a patre in baec verba Ioseph:
tauri decor eius, cornua unicornis cornua eius, in eis nationes
ventilabit pariter ad summum usque terrae. 5) Non utique rhi¬
noceros destinabatur unicornis vel minotaurus bicornis, sed
Christus in illo significabatur, taurus ob utramque dispositio-
nem, aliis ferus, ut iudex, aliis mansuetus, ut salvator, cuius
cornua essent crucis aestimata. 6) Nam et in antemna navis,
quae crucis pars est, cornua7) extremitates huius vocantur,
unicornis autem media stipite 8) palus. Hac denique virtute
crucis et hoc more cornutus universas gentes et nunc ven-
tilat per fidem, auferens a terra in coelum, et tunc venti¬
labit per indicium, deiiciens de coelo in terrain. Idem erit
et alibi taurus apud eandem scripturam. Cum Iacob Simeon
et Levi exporrigit benediclionem, de scribis et pharisaeis
proplietal; ex illis enim deducitur census illorum. Intcr-
prelatur enim spiritaliler sic. Simeon et Levi perfecerunt
iniquitatem ex sua secta, qua scilicet Cbristum sunt perse-

1) Ps. 6!), 22. 2) Ps. 22, 19. 3) Matth. 27, 35. 4) ICor.

1,23. 5) Deut. 33, 17. G) Sic cod. Fuld.; Rhen. essent aesti-

lnata; Rigatl. essent crucis extima. 7) Ila cod. Wouweii-

Rhen. hoc extrem, Ed. Fran, hoc extr. huius cornua vo¬

cantur. 8) Sic Rhen. et cod. Divion. Cod. Fuld. medio stipata

palus. Pam. et Rig. media stipilis pains.

ADV. IUDAEOS.

317

cuti. Iu concilium eorum ne veniat anima mea, et in sta-
tionem eorum ne incubuerint viscera1 11) mea, quoniam in
indignalione sua interfecerunt homines, id est prophetas,
et in concupiscentia sua subnervaverunt taurum,2) id est
Christum, quern post necem prophetarum interfecerunt, et
nervos eius suffigendo clavis desaevierunt. Ceterum vanum,
si post homicidium iam ab eis commissum aliis et non ipsis3)
exprobrat carnificinam. Iam vero Moyses, quid utique tan-
tum tunc, cum Iesus adversus Amalech proeliabatur, ex-
pansis manibus orabat 4) residens, quando in rebus tarn
attonitis, magis utique genibus positis et manibus caedentibus
pectus et facie humi volutata orationein commendare de-
buisset, nisi quia illic, ubi nomen Iesu dicebatur dimicaturi
quandoque adversus diabolum, crucis habitus quoque erat
necessarius, per quam Iesus victoriam esset relaturus? Idem
rursus Moyses, post inlerdictam omnis rei similitudinem,
cur aeneuin serpentem 5) ligno impositum pendentis habitu
iu spectaculum Israeli salutare proposuit eo tempore, quo
a serpentibus post idololalriam exterininabantur, nisi quod
hie dominicam crucem intentabat, qua serpens diabolus de-
signabatur, 6) et laeso cuique ab eiusmodi colubris, id est
angelis eius, a delictorum peccantia ad Cbristi crucis sa-
cramenta intento, salus efficiebatur. Nam qui in illam tunc
respiciebat, a morsu serpentium liberabatur. Age nunc,
si legisti penes prophetam in psalmis: dominus regnavit a
ligno,7) exspecto, quid intelligas, ne forte lignarium aliquem
regem significari putetis, et non Christum, qui exinde a
passione ligni 8) superata morte regnavit. Proinde et Esaias:
quoniam puer, inquit, natus est nobis, et datus est nobis
filius.9) Quid novum, si non de lilio dei dicit, et filius
natus est nobis, cuius initium imperii10) factum est super
humerum ipsius? Quis omnino regum insigne potestatis
suae humero praefert, et non aut capite diadema, aut manu
sceplrum, aut aliquam propriae vestis notam? 1 J) Sed solus

1) Ed. Fran, et Rig. iecora. 2) Gen. 4!), 6? 3) Ed. Fran,

et Rig. commissum alicuius liovis ipsis etc. 4) Exod.
17,11. 5) Num. 21, 9. 6) Ed. Fran, et Rig. p u bl i cab a t u r.

7) l"s, 96, 10. 8) Cod. FuJd. a passionis ligni etc. Edd.omnes:

a passione Cbristi. 9) les. 9, 6. 10) Sic cod. Fuld. ; Rlien. ed.

I. cuius imperium initium; ceteri edd. v. initium dcleverunt.

11) Rheu. aut aliqua proprietate usus nova.

318

ADV. IUDAEOS.

novus rex seculorum, Christus Iesus, novae gloriae et pptc-
statem et sublimitatem suam in humero extulit, crucem sci¬
licet, ut secundum superiorem prophetiam exinde dominus
regnaret a ligno. De hoc enim ligno etiara deus insinuat
per Hieremiam, quod essetis dicturi: venite, mittamus in
panem eius lignum, et conteramus eum a terra vivorum, et
nomen illius non memorabitur amplius. >) Utique in corpus
eius lignum missum est. Sic enim Christus revelavit, panem
corpus suum appellans, cuius retro corpus in pane prophetes
nuntiavit. 2) Si adhuc quaeres dominicae crucis praedi-
cationes, satis iam poterit tibi facere vigesimus primus psal-
mus, totam Christi continens passionem, canentis iam tunc
gloriam suam. Foderunt, inquit, manus meas et pedes, quae
propria est atrocitas crucis. Et rursus, cum auxilium patris
imploraret: salvura me fac, inquit, ex ore leonis, utique
mortis, et de cornibus unicornuorum humilitatem meam, de
apicibus scilicet crucis, ut supra ostendimus. Quam crucem
nec ipse David passus est, nec ullus regum Iudaeorum, ne
putetis alterius prophetari passionem* quam eius, qui solus
a populo tarn insigniter crucifixus est. Nunc si omnes
interpretationes istas respuerit et irriserit duritia cordis
vestri, probabimus sufficere posse, mortem Christi prophe-
tatam, ut ex hoc, quod non esset edita qualitas mortis, in-
telligatur per crucem evenisse, nec alii deputandam fuisse
passionem crucis, quam cuius mors praedicabatur. Nam
mortem eius et passionem eius et sepulturam una voce Esaias
dicit. A facinoribus, inquit, populi mei perduclus est ad
mortem, et dabo malos pro sepultura eius, et divites pro
morte eius, quia scelus non fecit, nec dolus in ore eius
inventus est, et deus voluit eximere a morte animam eius,3)
et cetera. Dicit etiam adbuc: sepultura eius ablata est4)
e medio.5) Quomodo nisi per resurre.ctionem? Denique
subiungit idem Esaias: propterea ipse multos in haeredi-
tatem habebit, et multorum dividet spolia. fi) Quis enim
alius, nisi qui natus est, ut supra ostendimus, pro eo, quod
tradita est in mortem anima eius? Ostensa enim caussa

1) ter. 11,19. 2) Ed. Fran, et Rig. figuravit. 3) lea. 53, 9sq.

4) Codd. Hirsaug. et Fuld. sublata est e medio, nec sepullus

est enim nisi mortuus, nec sepultura eius sublata est
e medio nisi per resurrectionem. Quam lectionem rece -
perunt ed. Fran, et Rig. 5) ies. 57, 2. LXX. 6) les. 53, 12.

ADV. IUDAEOS.

319

graliae eius, pro iniuria scilicet mortis repensandae, pariter
ostensum est, haec ilium propter mortem consecuturum,
post mortem utique resurrectionem consecuturum. Nam
quod in passione eius accidit, ut media dies tenebresceret,
Amos propheta adnuntiat, dicens: et eril, inquit, in die
ilia, dicit dominus, occidet sol media die, tenebrescet super
terram dies luminis, et convertam dies festos vestros in
luctum, et omnia cantica vestra in Iamentationcm, et im-
ponam super lunibos vestros saccum, et super omne caput
calvitiuin, et ponam eum quasi luctum dilecti, et eos, qui
cum illo, quasi diem inoeroris. *) Hoc cnim et Moyses
initio primi mensis novorum facturos vos prophetavit, cum
omne vulgus filiorum Israel ad vesperam agnum esset im-
molaturum, et hanc sollemnitatem diei huius, id est paschae
azymorum, cum amaritudine manducaturos praecanebat, et
adiccit, pascha esse domini, id est passionem Christi. Quod
ita quoque adimpletum est, ut prima die azymorum inter-
ficerelis Christum, et ut prophetiae implerentur.1 2) Pro-
peravit dies vesperam facere, id est tenebras efficere, quae
media die factae sunt, atque ita dies festos vestros conver¬
ts deus in luctum, et cantica vestra in lamentationem. Post
passionem enim Christi etiam captivitas vobis et dispersio
obvenit, praedicta per spirilum sanctum.

DE VASTATI ONE ISRAEL POST PASSIONEM DOMINI.

11. Nam et pro istis meritis vestris cladem vestram
futuram Ezechiel nuntiat, et non solum in isto seculo, quae
iam evenit, sed in die tribulationis, 3) quae subsequetur.
Qua clade nemo liberabitur, nisi qui passione Christi, quem
respuitis, fuerit obsignatus. Sic enim scriptum est: et dixit
dominus ad me, fili hominis, vidisti, quae seniores Israel fa-
ciunt: unnsquisque eorum in tenebris, unusquisque in cubiculo
absconso, quoniain dixerunt: non videt nos dominus, dereliquit
dominus terram; et dixit ad me: adhuc converses videbis faci-
noramaiora, quae isti faciunt; et introduxit mead limina ianuae
domes domini, quae aspicit ad aquilonem, et ecce illic mulicres
sedentes et plangentes Thammuz; et dixit dominus ad me:
fili hominis, vidisti? numquid modica domui Iuda, ut faciant.

1) Amos 8, 9. 2) Matth. 26, 56. 3) Cod. Fuld. et Rig. re

tribution is.

38©

A D V. I U D A E 0 S.

facinora, quae feeerunt? et adliuc visurus es affectiones
niaiores eorum; et introduxit me in aedem domus domini
intqriorem, et ecce in liminibus templi domini inter medium
clam et inter medium altaris, quasi viginti quinque viri poste-
riora sua dederunt ad templum domini, et facies suas contra
orientem, hi adorabant solem; et dixit ad me: vides, fili
hominis? numquid pusilla domui Iudae, ut faciant facinora,
quae feeerunt hie? quoniam impleverunt impietates suas, et
ecce ipsi quasi subsannantes; ego faciam cum indignatione
mea, non parcet oculus meus, neque miserebor; exclamabunt
ad aures meas voce magna, et non exaudiam eos, sed neque
miserebor, et clamavit in aures meas voce magna dicens:
approximavit vindicta civitatis huius, et unusquisque habuit
vasa exterminii in manu sua; et ecce sex viri veniebant ad
viam portae altae, quae respiciebat ad aquilonem, et unius-
cuiusque bipennis dispersionis erat in manu eius, et unus
vir in medio eorum indutus podere et zona sapphiri in
lumbis eius, et introierunt et steterunt in proximis altaris
aerei, el claritas dei Israel adscendit a Cherubin, quae fuit
super earn in subdivali domus, et vocavit hominem, qui in¬
dutus erat podere, qui habuit super lumbos suos zonam, et
dixit ad eum dominus: transi per mediain Hierusalem, et
scribe signum Tau in frontibus virorum, qui gemunt et dolent
super omnia facinora, quae fiunt in medio eorum; et in his
dixit ad audientem: ite post eum in civitatem et concidite,
et nolite parcere oculis vestris, et ne misereamini senioris aut
iuvenis aut virginis, et parvulos et mulieres interficite omnes,
ut perdeleantur, omnes autera, super quos estTau signum, ne
accesseritis, eta sanctis ineis incipite. 1 ) Huius autem signi
saeramentum variis modis praedicatum est, in quo vita homi-
nibus praestrueb.ltur, in quo ludaei non essent credituri,
sicut Movses ante nuntiabat in Exodo, dicens: eiiciemini
de terra, in quam introibitis, et in nationibus illis non eritis
in requiem, et non erit stabilitas vestigio pedis tui, et dabit
tibi deus cor taedians et tabescentem animam et oculos
delicientes, ut non videant, et erit vita tua pendens in ligno
ante oculos tuos, et non credes vitae tnae. 2) Itaque quon¬
iam impleta est prophetia per adventum eius, id est per
nativitatem, quam supra memoravimus, et passionem, quam

1) Ezech. 8, 12- 18. 9, 1- C. 2) Deut. 28, 65 sq.

A D V. IUDAEOS.

391

evidenter ediximus, propterea et Daniel signari visionem
et propheten dicebat, quoniam Christus est signaculum
omnium prophetaruin, adimplens omnia quae retro erant de
eo nuntiata, post enim adventum eius et passionem ipsius
iam non visio neque prophetes. Unde firmissimc dicit, ad¬
ventum eius signare visum et prophetiam. Ilaque osten-
dentes et numerum annoruin et temp us. LXII et dimidiae
hebdomadarum adimpletarum, probavimus tunc venisse Chri¬
stum, id est natum, et seplem1) et dimidiae hebdomadarum,
quae sunt subdivisae in abscissionem priorum hebdomadarum,
intra quae tempora passum ostendimus Christum, atque ita
LXX hebdomadibus conclusis et civitate exlerminata et sa-
erificiura et unctioncm exinde cessare. Suflicit bucusque
de bis interim ordinem Christi decurrisse, quo talis probatur,
qualis adnuntiabatur, eiiam ex isla consonantia scripturarum,
quas ex praeiudicio maioris partis adversum Iudaeos elocuti
sumus. Neque enim in dubium deducant vel negent, quae
scripta proferimus, ut ex hoc quoque paria esse scripturis
divinis negare non possint, ut quae post Christum futura
praecanebantur , adimplcta cognoscantur. Neque enim
dispositio expuncta inveniretur, 2) nisi ille venisset, post
quern habebant expungi, quae nuntiabanlur, quae corapleta
esse etiam probarentur.

ITEM DE CLAIUTATE GENTIUM IN CHRISTO IESU.

12. Aspice universas nationes de voragine erroris
humani exinde emergentes ad dominum deum creatorem
et3) Christum eius, et si audes, nega prophetalum. Statim
tibi promissio patris occurrit in psalmis, dicens: filius meus
et tu, ego hodie genui te; pete a me, et dabo tibi gentes
haereditatem tuara et possessionem tuam terminos terrae.4)
Nee poteris eum magis David filium dicere, quam Christum,
aut terminos terrae David potius proniissos, qui intra unicam
Iudaeam regnavit, quam Christo, qui totum iam orbem evan-
gelii sui fide cepit, sicut per Esaiam dicit: eece dedi te in
dispositionein generis mei in Iucem gentium, aperire oculos
caecorum, utique errantium, exsolvere de vinculis vinctos,

1) Ita cod. Fuld., Pam. et Rig. ; Rhen. quatuor. 2) Vv. Ne¬

que — inveniretur desunt upud Rlien, 3) Rig. et ad deum

Chr. 4) Ps. 2, 7 sq.

Tkktuel. IV. 21

322

adv. iudaeos.

id est delictis liberare, et de domo carceris, id est mortis,
sedentes in tenebris, *) ignorantiae scilicet. Quae si per
Christum eveniunt, non in alium erunt prophetata, quam
per quem expuncta consideramus.

13. Igitur quoniam filii Israel affirmant, nos errare
recipiendo Christum, qui iam venit, praescribamus eis ex
ipsis scripturis, iam venisse Christum, qui praedicabatur,
quamvis ex temporibus Danielis praedicantis probaverimus,
iam venisse Christum, qui nuntiabatur. Nasci enim eum
oportuit in Bethlehem Iudae. Sic enim scriptum est in pro-
pheta: el tu Bethlehem non minima es in ducibus Iudae;
ex te enim exiet dux, qui pascat populum ineum Israel.1 2)
Si autem adhuc natus non est, qui processurus dux de tribu
Iuda ex Bethlehem nuntiabatur, (oportet enim eum de tribu
Iuda eta Bethlehem procedere,) animadvertimus autem tunc
neminem de genere Israel in civitate Bethlehem remansisse,
et exinde, quod interdictum est, ne in confinio ipsius re-
gionis deinoretur quisquam Iudaeorum, ut hoc quoque esset
adimpletum per prophetam: terra vestra deserta, civitates
vestrae igni exustae, id est, quod belli tempore eis evenerit,
regionem vestram in conspectu vestro exteri comedent, et
deserta et subversa erit a populis alienis. 3) Et alio loco
sic per prophetam dicitur: regem cum claritate videbitis,
id est Christum, facientem virtutes in gloria dei patris, et
oculi vestri videbuut terram de longinquo, quod vobis pro
meritis vestris post expugnationem Hierusalem prohibitis
ingredi in terram vestram, de longinquo earn oculis tantum
videre permissum est. Anima, inquit, vestra meditabitur
timorem, 4) scilicet quo tempore excidium sui passi sunt.
Quomodo igitur nascetur dux de Iudaea, et quatenus pro-
cedet de Bethlehem, sicuti divina prophetarum volumina
nuntiant, cum nullus omnino sit illic in hodiernum derelictns
ex Israel, cuius ex stirpe possit nasci Christus? Si enim
secundum Iudaeos adhuc non venit, cum venire coeperit,
unde ungetur? Lex enim praecepit, in captivitate non li-
cere unctionem chrismatis regalis confici. Si autem iam
nec unctio est illis, ut Daniel prophetavit, (dicit enim, ex-
terminabitur unctio,)5) ergo iam non est illic unctio, quia

1) Ies.22,6sq. 2) Mich. 5, 1. Matlh. 2, 6. 3)tes.l,T. 4) les.

33, IT s«i. 5) Dan. 9, 4.

ADV. IUDAEOS.

383

nec templum, ubi erat cornu, de quo reges ungebantur. Si ergo
non cst unctio, unde ungeturdux, qui nascetur in Bethlehem?
aut quomodo procedet de Bethlehem, cum de germine Israel
nullus omnino sit in Bethlehem? Iterato denique ostendimus,
et venisse iam Christum secundum prophetas, et passum,
et in eoelis iam receptum, et inde venturum secundum prae-
dicationes prophetarum; nam post adventum eius secundum
Danielem, quod ipsa civitas exterminari haberet, legimus,
et ita factum recognoscimus. Dicit enim scriptura: sic et
civitatem et sanctum simul exterminari1) cum duce, in-
dubitate, qui de Bethlehem et de tribu luda esset proces-
surus. Unde et manifestum est, quod civitas simul eo tem¬
pore exterminari deberet, cum ducator eius in ea pati ha-
beret secundum scripturas prophetarum dicentium : expandi
manus meas tota die ad populum contumacem et contradi-
centem mihi, qui amhulat viam non bonam, sed post peccata
sua, 2) Et in psalmis dicit: exterminaverunt manus meas
et pedes, dinumeraverunt omnia ossa mea; ipsi autem con-
templati sunt et viderunt me, et in siti mea potaverunt me
aceto. 3) Haec David passus non est, ut de se merito dixisse
videatur, sed Christus, qui crucifixus est. Manus autem et
pedes non exterminantur, nisi eius, qui in ligno suspenditur.
Unde et ipse David regnaturum ex ligno dorninum dicebat;
nam et alibi propheta ligni huius fructum praedicat dicens:
terra dedit henedictiones suas. 4) Utique ilia terra virgo,
nondum pluviis rigata, nec imbribus fecundata,5) ex qua
homo tunc primum plasmatus est, ex qua nunc Christus se¬
cundum carnem ex virgine natus est. Et lignum, inquit,
attulit fructum suum, 6) non illud lignum in paradiso, quod
mortem dedit protoplaslis, sed lignum passionis Christi,
unde vita pendens a vobis credita non est. Hoc enim lignum
tunc in sacramento erat, quo Moyses aquam amaram indul-
cavit, unde populus, qui siti peribat in eremo, bibendo re-
vixit; sicuti vos, qui de seculi calamitatibus extracti, in quo
commorabamur siti pereuntes, id est verbi divini potu pri-
vati, ligno passionis Christi aquam edulcatam baptisinatis
potantes,7) fide, quae est in eum, reviximus, a qua fide

1) Dan. 9, 4. 2) les. <55, 2. 3) Ps. 22, 17 sq. 69, 22. 4) Ps.

95, 4. 5) Gen. 2, 24. 6) loel 2, 22. 7) Sic cod. Wouw. et

Rig'.; Rhen. id est v e r h o d i vin o p ro p i n a t i (cod. Fuld. p r o b a t i )

ligno pass. Chr. aquam bapt. potantes.

21*

334

ADV. IUDAEOS.

Israel excidit, secundum Hieremiam dicentem: mittite, et
interrogate nimis, si facta sunt talia, si mutabunt gentes
deos suos, et isti non sunt dii; populus autem meus mutavit
gloriam suam, ex quo nihil proderit eis; expavit coelum
super isto. !) Et quomodo et quando expavit? Indubitate,
quando passus est Christus. Et horruit, inquit, plurimum
nimis, et sol media die tenebricavit. 2) Et quando horruit
nimis, nisi in passione Christi, cum terra quoque contremuit,
et velum templi scissum est, et monumeuta dirupta sunt?
Quoniam duo haec mala fecit populus: me, inquit, dereli-
querunt fontem aquae vitae, et foderunl sibi lacus contritos,
qui non poterant aquam continere. 3) Indubitate non re-
cipiendo Christum fontem aquae vitae lacus contritos coe-
perunt habere, id est synagogas, in dispersiones gentium,
in quibus iam spiritus sanctus non immoratur, ut in prae-
teritum in templo commorabatur, ante adventum Christi,
qui est verum dei templum. Nam et istam sitim divini
spiritus eos passuros dixeral propheta Esaias, dicens: ecce,
qui serviunt mihi, manducabunt, vos autem esurietis; ser-
vientes mihi potabuntur, vos autem sitietis, et a contribu-
latione spiritus ululabitis; remittetis enim nomen vestrum in
satietatem electis meis, vos autem interficiet dominus; eis
autem, qui serviunt mihi, nomen nominabitur novum, quod
benedicetur in terris. 4) Adhuc huius ligni sacramentum
etiam in Regnorum legimus celebratum. Nam cum filii
prophetarum super flumen Iordanen lignum securibus cac-
derent, exsiliit ferrura, et mersum est in flumine, atque ita
Ilelisaeo propheta superveniente petunt ab eo filii prophe¬
tarum, uti ferrum flumini, quod mersum fuerat, erueret.
Atque ita Helisaeus accepto ligno et misso in eum locum,
ubi submersum fuerat ferrum, statim supernatavit, et lignum
mersum est, quod receperunt filii prophetarum. Ex quo
inlellexerunt, quod Heliae spiritus in eum sit repraesentatus.
Quid manifestius huius ligni sacramento, quod duritia huius
seculi inersa in profbndo erroris, et a ligno Christi, id est
passionis eius, in baptismo liberatur, ut quod perierat olim
per lignum in Adam, id restitueretur per lignum Christi?
nobis igitur, qui successimus in loco prophetarum, ea susti-
nentibus hodie in seculo, quae semper passi sunt prophelae

1) Ier. 2, 10sq. 2) Amos 8, 9. 3) Ier 2, 13. 4) leg. 65, 13 sqq.

ADV. IU DAE OS.

335

propter (livinam religionem. Alios enim lapidaverunt, alios
fugaverunt, plures vero ad mortis necem tradiderunt, quod
negare non possunt. Hoc lignum sibi et Isaac, filius Abrahae,
ad sacrificium ipse portabat, cum sibi eum deus hostiam
fieri praecepisset. Sed quoniam liaec fuerant sacramenta,
quae temporibus Christi perficienda servabantur: et Isaac
cum ligno reservatus est, ariete oblato in vepre cornibus
haerenle, et Christus suis temporibus lignum humeris suis
portavit, inbaerens cornibus crucis, corona spinea in capite
eius eircumdata. Ilunc enim oportebat pro omnibus gen-
tibus fieri sacrificium, qui tanquam ovis ad victimam ductus
est, et velut agnus coram tondente se sine voce, sic non
aperuit os suum ; (hie enim Pilato interrogante nihil locutns
est;) in humilitate enim iudicium eius suhlatum est; nativi-
tatem autem eius quis enarrabit?1) quia nullus omnino ho-
ininum nativilatis Christi fuit conscius in conceptu, cum virgo
Maria verbo dei praegnans inveniretur, et quia tolleretur
a terra vita eius. Cur itaque post resurrectionem eius a
mortuis, quae die tertia effecta est, coeli eum receperunt?
secundum prophetiam Esaiae2) emissam huiusmodi: ante
lucem surgent ad me dicentes: eamus et revertamur ad
dominum dcum, quoniam ipse eripiet et liberabit nos. 3)
Post biduum, die tertia, quae est resurrectio eius gloriosa,
de terra in coelos eum recepit, unde et venerat ipse spiritus
ad virginem, cuius ncque nativitatem neque passionem ludaci
agnoverunt. Igitur quoniam adhuc contendunt ludaei, nec-
dum venisse Christum, quern tot modis approbavimus ve-
nisse, recognoscant ludaei exitum suum, quern postadventum
Christi relaturi praccinebantur ob impietatem, qua eum et
despexernnt et interfecerunt. Primo enim, ex qua die,
secundum dictum Esaiae, proiecit bonio abominamenta s;ia
aurea et argentea, quae fecerunt adorandfs vanis et nocivis,4)
id est, ex quo gentes nos dilucidato pectore 5) per Christi
veritatem proiecimus idola, (videant ludaei,) et quod sequitur
expunctum est: tulit enim dominus sabaoth in Iudaeis et ah
Hicrusalcm inter cetera et sapientem architectum , qui
aedilicat ecclesiam dei templum et civitatem sanctam et

1) les. 53, T sq. 2) Ed. Fran, et Rig. Oseae. 3) Hos. (>, 1.

4) los. 2, 20. 5) Sic cod. Fuld. ; cod. Divion. et Rlien. diiucidata

pec l ora. Rig. diiucidata per Christum veritate.

336

ADV. IUDAEOS.

domum domini. *) Nam exinde destitit apud illos dei gratia.
Et mandatum est nubibus, ne pluerent irabrem super vineam
Sorech,1 2) id est coelestibus beneficiis, ne provenirent domui
Israel. Fecerat enim spinas, ex quibus Christum corona-
verat, et non iustitiam, sed clamorem, quo in crucem eum
extorserat. Et ita subtracts charismatis prioribus, 3) lex
et prophetae usque ad loannem4) fuerunt, et piscina Beth-
saida usque ad adventum Christi, curando valetudines ab
Israel, desiit a beneficiis deinde, cum ex perseverantia fu-
roris sui nomen domini per ipsos blasphemaretur, sicut
scriptum est: propter vos nomen dei blasphematur in gen-
tibus. 5) Ab illis enim incepit infamia, et tempus medium
a Tiberio usque ad Vespasianum. Qui cum ista 6) commi-
sissent, nec intellexissent Christum in tempore suae visita¬
tions inveniendum, facta est terra eorum deserta, et civitates
eorum igni exustae, regiones ipsorum in conspectu eorum
extranei devorantes, derelicta filia Sion tanquam specula
in vinea vel ut in cucumerario casula, 7) ex quo scilicet
Israel dominum non cognovit, et populus eum non intellexit,
sed dereliquit magis et ad indignationem provocavit sanctum
Israel. 8) Sic et machaerae conditionalis comminatio: si
nolueritis nec obaudieritis, gladius vos comedet. 9) Ex
quo probamus, machaeram Christum fuisse, quern non au-
diendo perierunt, qui et in psalmo dispersionem eius postulat
a patre dicens: disperge illos in virtute tua. *») Qui et
rursum per Esaiam exustionem eorum orat: propter me,
inquit, baec facta sunt vobis, in anxietate dormietis. 1 1)
Haee igitur cum pati praedicenlur Iudaei propter Christum,
et passos eos esse inveniamus, et in dispersionem demorari
cernamus, manifestum est, propter Christum Iudaeis ista
accidisse, conspirante sensu scripturarum cum exitu rerum
et ordinis temporum. Aut si nondum venit Chrislus, propter
quern baec passuri praedicabantur, cum venerit, ergo pa-
tientur. Et ubi tunc filia Sion relinquenda, quae nulla12)
bodie est? ubi civitates exurendae, quae iain in tumulis

1) Ies. 3, 1 sq. 2) Ies. 5, 6. 3) Sic codd.Futd. et Divion.; Rhen.

corr. roribus. 4) Luc. 16, 16. Matth. 11, 13. 5) Ies. 52, 5. 6)

Sic cod. Fuld.; Klien. et Rig. Quae cum ita. 7)Ies.l,7sq. 8)

il». v. 3. 9)ib. v. 20. 10) Rs. 59, 12. 11) Ies. 50, 11. 12) Sic

ed. Fran, et Rig.; Rhen. ed. I. quae invida; cod. Gorz. quae in

via.

ADV. IUDAEOS.

38*

exustae sunt? ubi dispersio gentis, quae iam extorris? Redde
statum Iqdaeae, quern Christus inveniat, et aliura contende
venire.

14. Discite nunc ex abundantia erroris vestri ducatum.
Duos dicimus Christi habitus a prophetis demonstrates toti-
dein adventus eius praenotasse. Unum in humiiitate, uti-
que prinium, cum tanquam ovis ad victimam duci habebat,
et tanquam agnus ante tondentem sine voce, sic non aperuit
os, ne aspectu quidem bonestus. Adnuntiavimus enim, in¬
quit, de illo sicut puerulus, sicut radix in terra sitienti, et
non erat ei species neque gloria. Et vidimus eum, et non
habebat speciem neque decorem, sed species eius inbonorata,
deficiens citra filios hominum, homo in plaga, et sciens
ferre infirmitatem, *) scilicet ut positus a patre in lapidem
offensionis, 2) et minoratus ab eo modicum citra angelos, 3)
verrnem se pronuntiat, et non hominem, ignominiatn hominis
et abiectionem populi. 4)

ITEM DE SECUNDO ADVENTU CHRISTI.

Quae ignobilitatis argumenta primo adventui competunt,
sicut sublimitatis secundo, cum fiet, iam non lapis offensionis,
nec petra scandali, sed lapis summits angularis post repro-
bationem adsumptus, et sublimatus in consummationem, et
petra sane ilia apud Danielem 5) de monte praecisa, quae
imaginem secularium regnorum comminuet et conteret. De
quo secundo adventu eiusdem Daniel dixit: et ecce cum
nubibus coeli tanquam filius hominis veniens, venit usque
ad veterem dierum, et aderat in conspectu eius, et qui ad-
sistebant, adduxerunt ilium, et data est ei potestas regia,
et omnes nationes terrae secundum genus et omnis gloria
servient illi, et potestas illius acterna, quae non auferetur,
et regnuin eius, quod non corrumpetur. 6) • Tunc scilicet
specicm honorabilem et decorem habilurus est indeficientem
supra filios hominum, tempestivus enim decore citra filios
hominum. Effusa est gratia, inquit, in labiis tuis, proptcrea
henedixit te dcus in secula; accingere ensem tuiirti circa
femur tuum, potens tempestivitate et pulchritudine tua, cum
el paler postca, cum diminuit ilium modicum quid citra

l)Ies. 53, 2sq. 2) les. 8, 14. 3) Pg. 8, C. 4) I’s. 22, 7.

5) Dan. 2, 35. 6) Dan. 7, 13 *>q.

338

A'DV. IUDAEOS.

angelos, gloria et honore coronavit ilium, et subiecit omnia
sub pedibus eius. 1 ) Et tunc cognoscent cum, quem pupu-
gerunt, et caedent pectora sua tribus ad tribum, 2) utique
quod retro non agnoverint eum in humilitate conditions
humanae constitutum. Hieremias inquit: homo est, et quis
cognoscet ilium? 3) quia et nativitatem eius, inquit Esaias,
quis enarrabit?4) Sic et apud Zachariam «) in persona
ipsius, imo et in ipsius nominis Sacramento, verissimus sa-
cerdos patris Christus ipsius duplici habitu in duos adventus
delineatur. Primo sordibus indutus est, id est carnis passi-
bilis et mortalis indignitate, cum et diabolus adversabatur
ei, auctor scilicet Iudae traditoris, qui eum etiam post bapti-
smura tentaverat. Dehinc spoliatus pristinas sordes, exor-
natus podere et mitra et cidari munda, id est secundi ad¬
ventus, quoniam gloriam et honorem adeptus demonstratur.
Nec poteritis eum Ioseph 6) filium dicere, qui nulla omnino
veste sordida, sed semper sacerdotali fuit exornatus, nec
unquam sacerdotali munere privatus. Sed Iesus iste Chri¬
stus, dei patris summi sacerdos, qui primo adventu suo
Humana forma et passibi lis venit in humilitate usque ad
passionem, ipse etiam effectus hostia per omnia pro omnibus
nobis, qui post resurrectionem suam indutus poderem sacer¬
dos in aeternum dei patris nuncupatus est. Sic enim et
duorum hircorum, qui ieiunio offerebantur, i) faciam inter-
pretationem. Nonne et illi utrumque ordinem nominis Christi,
qui iam venit, ostendunt? pares quidem atque consimiles
propter eundem domini conspectum, quia non in alia ven-
turus est forma, ut qui agnosci habet, a quibus et laesus
est. Unus autem eorura circumdatus coccino, maledictus
ct consputatus et convulsus et compunctus, a populo extra
civitatem abiiciebatur in perditionem, manifestis notatus
insignibus Christi passionis, qui cocciuea circumdatus veste
et consputatus et omnibus contumeliis affliclus extra civi-
tatem crucifixus est. Alter vero, pro delictis oblatus et
sacerdotibus tantum tcmpli in pabulum datus, secundae re-
praesentationis argumenta signabat, qua delictis omnibus
expiatis sacerdotes templi spiritalis, id est ecclesiae, domi-

i) ps. 45, 3sqq. 2) Zach. 12, 10. 3) Ier. 17, 9. 4) Ies.

5),Zach- 3- 5- 6) S'c Khen. ed. I. et cod. Fuld.; deinde

edd. Rlien., Pamel., Rig. Iosedech. 7) Lev. 16, 5 sqq.

A D V. I U D A E O S.

339

nicae gratiae quasi visceratione guadam fruerentur, ieiu-
nantibus ceteris a salute. Igitur quoniam primus adventus
et plurimis figuris obscuratus et omni inbonestate prostratus
canebatur, secundus vero et manifestus et deo condignns,
idcirco quern facile et intelligere et credere potuerunt, eum
solum intuentes, id est secundum, qui est in honore et gloria,
non immerito decepti sunt circa indigniorem, certe obscurio-
rem, id est primum. Atque ita in hodiernum negant venisse
Christum, quia non in sublimitate venerit, dum ignorant
in humilitate primo fuisse venturum. Sufficit hucusque
de his interim ordinem Chrisli decucurrisse, quo talis pro-
batur, qualis adnuntiabatur, ut iam ex ista consonantia
scripturarum divinarum intelligamus, et quae post Christum
futura praedicabantur , ex dispositione divina credanlur
expuncta. Nisi enim ille venisset, post quem habebant
expungi, nullo modo evenissent, quae in adventum eius
futura praedicabantur. Igitur si universas nationes de pro-
fundo erroris humani exinde emergentes ad deum creato-
rem et Christum eius cernitis , prophetatum non audetis
negare, quia etsi negaretis, statim vobis in psalmis, sicuti
iam praelocuti sumus, promissio patris occurreret, dicentis:
filius meus es tu, ego hodie genui te, pete a me et dabo
tibi gentes haereditatem tuam et possessionem tuam ter-
minos terrae.') Nec poteritis in istam praedicationem
magis David filium Salomonem vindicare, quam Christum
dei filium dicere, nec terminos terrae David filio promissos,
qui intra unicam Iudaeam regnavit, quam Christo filio dei,
qui totum iam orbem evangelii sui radiis illuminav't. Deni-
que et thronus in aevum magis Christo dei filio competit, quam
Salomoni, temporali scilicet regi, qui soli Israeli regnavit.
Christum enim hodie invocant nationes, quae eum non sciebant,
et populi hodie ad Christum confugiunt, quem retro ignorabant.
Non potes futurum contendere, quod vides fieri. Haec nut pro-
pbetata nega, cum coram videntur,aut adimpleta, cum leguntur,
autsi non negas utrumque, in eo erunt adimpleta, in quem sunt
prophetata.

1) Ps. 2, 7 sq

330

NOTITIA LITERARIA

EDITIONIBUS ET INTERPRETATIONIBUS

OPERUM

SEPTIMH FLOREM'IS TERTIHLIAM.

Absoluta editione operum Tertulliani, quae ad nostrara
aetatem pervenerunt *) et doctis auctoribus bucusque habita
sunt genuina, 1 2) videtur ex re esse, ut quae editorum inter-
prelumque studiis ad ea ilJustranda scripta ac public! iuris
facta sint, quam maxima potuerimus diligentia et integritate
recenseamus. In quo opere diiudicando aequos ac benevolos
arbitros iuvabit meminisse, a nemine eorum, qui patrum eccl.
historiis operam dederunt, huic recensioni etiamnum ab omni
parte satisfactum esse, atque haud paucas commentationes dis-

1) Temporum iniuria hi lihri Tertulliani periisse dicuntur: de
Aaronis vestibus (Hieronymi ep. 128.), de c i r c u m c is ione
(eiusd. ep. 125.), de an iin al i b u a puris et impuris (eiusd. ep.
124.), de exstasi libri septem, quorum ultimus adv. Apol-
lonium scriptus erat (eiusd. lib. de viris illustr. c. 53.), de vir-
ginitate (eiusd. ep. 18. 22.), de molestiis nuptiarum (eiusd.
ep. 22. 5. 146. adv. lovin. 1, 7.), de paradiso (Tert. lib. de anima
c. 55.), de fa to (ibid. c. 20.), de spe fideli uin (adv. Marc. 3, 24.),
adv. Apellem (de curne Ch. c. 8. cf. Vinceutii Lir. commonit. c.
24.), lib. quod deus iudex sit (adv. Marc. 2, 27.), de censu
aniinae (de anima c. 1.), et praeter illos quinque libros singulare
opus adv. Marcionem, quod sua iam aetate intercidisse Tert. ipse
testa! us est (adv. Marc. 1,1.). Graece sc rips it libros de baptism o
(de bapl. c. 15.), de speclaculis (de cor. mil. c. 6.) et de vir
ginibus velandis (de vel. virg. c. 1.). Praeterea in labula codici
Agobardi praefixa Ter!tilliano tribuuntur libri de auimae sub mis¬
sion e, de superstitione seculi et de carne et anima.

2) Genuinis Tertulliani scriplis recte censuerunt esse suppositos,
praeter appendices lib. de praescr. haer. et adv. Ipdaeos, libros de
cibis Iudaicis et de trinitate, a No v a t i on o conscriptos, ao
Gennadii lib. de d e f in i t i o n i b u s fidei et dogmatum eccle-
8 ias t i co r u m , iisque adnumeranda carmina advJIarcionem in
quinque libros distributa, de iudicio do m in i, de g6 n e si, de. So¬
dom a, deligno vitae, ad senatorcm ct de Iona et Ninive.

331

sertationesqne, e quibns singulae eius partes colligerentur,
fuisse consulendas. Primum autem operum Tertulliani
collectiones, deinde singulorum librorum editiones,
turn translationes, denique interpretationes varias
deinceps enumerabimus.

COLLECTIONES OPERUM TERTULLIANI.

Primus Tertulliani opera, si aVenetis et Parisina editt.
Apologetici discesseris, collegit ediditque Beatus Rhenanus,
Seletstadiensis , Basileae apud Io. Frobenium 1521. fol.
Repetita esl haec editio ibidem a. 1525. 1528. el 1539-,
continetque tantum vigiuti duos libros. Rhenanus primum
codd. Paterniacensi et Hirsaugiensi, deinde Gor-
ziensi usus est, ac probe sciens veterum scriptorum opera
religiose tractanda esse, etsummam in mutandis codicum scri-
pturis adhibuit cautionem, et eximiam in iisdem defendendis
multisque in Iocis illustrandis comprobavit doctrinam, ut
qui sinceram e limpido fonte haurire voluerit Tertulliani
notitiam, optimi huius et editoris et interprets recensionem
negligere non debeat. Eius editioni ceteros Tert. libros,
exceptis duobus ad nationes, addidit Io. Gagnaeus, Parisiis
1545. fol. Accessit Sigismundus Gelenius, qui codice Bri-
tannico e coenobio Masburensi accepto novam editionem
curavit eique Francisci Zephyri Florentini commentarium
in Apologeticum adiecit, Basileae apud Io. Frobenium 1550.
fol. Haec ed. repetita est ibid. 1562. fol. et Parisiis apud
Andr. Wechelium 1566. 8. V oil. II. His etiam adnume-
randa est ed. Tertulliani et Arnobii studio et labore Renati
Laurentii de la Barre, Parisiis 1580. fol., quamquam ille
prioribus emendatiorcm editionem se exhibuisse frustra
contendit.

Quos editores antiquae fidei et eruditionis excepit
Jacobus Pamelius Brugensis, qui quidem multis in Iocis ad
codices Vaticanos provocavit, sed non paucos locos temere
mutavit et corrupit, atque commentariis parum utilibus scri-
ptorem non magis obruit, quam Latinus Latinius, Mercerius,
Richerius, Zepuyrus, quorum adnotationes et coniecturae
illius editioni deinde illatae sunt. Operae pretium fecisset
etiam Franciscus Iunius, cuius castigationes et notae inde
ab a. 1583. Pamelianae editioni ad*iunctae sunt, nisi cupi-
ditali e graeca dicendi consuetudine Septimianam explicandi

333

minis indulsisset. Panieliana autem edilio divulgata est
Antverpiae 1579. fol., Genevae 1579. fol., Parisiis 1583.
fol., Antverpiae 1584., Heidelbergae in bibliopolio Com-
meliniano 1596., et 1599. fol., Genevae 1597. fol., cum
eastigatt. et notis Fr. Iunii Franekerae 1597. fol.1), Ge¬
nevae 1601., et 1607. fol., cum emendatt. Lat. Latinii et
in librum de pallio notis Io. Mercerii Parisiis 1598., et
' 1608. fol., Antverpiae 1609. fol., cum eastigatt. et notis
Fr. Iunii Heidelbergae in bibl. Commeliniano 1609. fol.,2)
Parisiis 1616* fol., Coloniae Agrippinae 1617. fol., Fra¬
nekerae 1627. fol., Tigurii a Bellegio 1657. fol., Argen-
torali 1657. fol., Rothomagi 1662. fol., Parisiis 1658. 8.

Post Pamelii curas Io. Ludovicus de la Cerda opera
Tertulliani edidit Lutetiae Parisiorum 1624 et 1630. Voll.
II. et ibid. 1641. fol., atque immensa argumentorum , ex-
plicationum et notarum mole et farragine lecturos tantum
abfuit ul alliceret, ut sumrao taedio afficeret, bouisque literis
tantum eo consuluit, quod editionem non absolvit.

Denique novam recensionem adorsus est plurimisque,
qui eum secuti sunt, editoribus tradidit Nicolaus Rigaltius.
Is ut optimis adiutus fuit subsidiis, ita maxime vituperandus,
quod ncque iusta diligentia neque solida fide libros manu-
scriptos recognoverit , atque cupidiore fuerit audaeia in
suis et aliorum coniecturis omni codicum auctoritate desti-
tutis contextui inseruendis , quam sagaciore industria in
antiquis, quas Rhenanus servaverat, scripturis tuendis et
defendendis. Nam quum oculis usurparet consuleretque
codices Agobardi, Fulvii Ursini, Fuldensem, Claudii
Puteani, Petri Pithoei et P. Belinii Divionensis,
iure posses contendere, nemini editorum, praeter Salmasium
et llavercampum , fidem deberi magis- tutam. At vero
malum! quid tandem fecit editor ille nobilissimus? Non
ubique ac singulis in locis, quos mutavit, vetustam codicum
scripturam enotavit, imo satius habuit superba quadam osten-

1) Uanc editionem Fabricius ait cum Iosephi Scaligeri

casligationibus exstare in bibl. Feidensi, quod etiam retulit Sig. Ha-
vercampus, cui praeterea ad manus fueruut Petri Scriverii emen-
dationesex codd. vefustis exemplari suo adscriptae. 2)Huiceditioni
additae sunt var. lectiones .Apologetic! et libri adv. Iudaeos, quas e
nianuscriptis , praecipue e cod. Fuldeusi Caspar Schoppius
enotavit.

333

tatione in librorum indice, quoties singuli libelli a se cmen-
dati sint, tantummodo indicare, ut dubitaveris, utruni astutiam
hominis an negligentiam magis mireris , praesertim cum
ecclesiae suae partibus nimis addictum se prisco scriptori
vim fecisse baud raram moverit suspicionem. Utcunque
est, quos ilie solus inspexerit codices, denuo in criticorum
iudicium revocandos esse non licet infiliari. Prinnun autem
Rigaltius suppresso suo editoris nomine e cod. Agobardi
novem libros Tertulliani (de oratione, ad uxorem 1. II., de
cultu fern. 1. II., de exhort, cast., de corona, de praescr.
haer., et Scorpiacen) edidit typis Rob. Stephani apud vi-
duam Olivarii Varennaei Parisiis 1628. 8. Deinde et ipse
etpost eius mortem (a. 1654.) alii integras curarunt operum
Tert. editiones subscquendas: Parisiis 1634. fob, ibid. 1635.
fol. (Separato volumine Nic. Rigaltii observv. et notae ad
libros Q. Sept. Flor. Tertulliani Lutetiae 1635. et 1641. fol.
divulgatae sunt.) — Parisiis 1641. fol. (in qua ed. collectae
sunt observv. Rigaltii, B. Rhenani, Pamelii, Latlni Latinii,
Io. Wocwerii, Io. Mercerii, Edmuindi Richerii, Tueodori
Marcilii et Gabrielis Albaspinaei, eique adiunctus index
glossarum Tertulliani.)— Tertullianus redivivus scholiis
et observv. illustratus a Georgio Ambianate Capuccino. Pa¬
risiis 1646- 1648 et 1650. Voll. III. fob (Quid in bac
editione horrenda commentariorum inole obruta revixerit,
difficile dictu est.) — Tertulliani omniloquium alpha-
beticum rationale trip'artitum sive Tertulliani opera
omnia in ordinem alphabeticum et ralionalem exactissime
digesta, brevibus scholiis ad singula obscura exposita, et
ubique per selectissimos ex medulla S. Auguslini locos
illustrata, opera Caroli Moreau. Voll. III. Parisiis 1658.
fob (Mira arte editor docuit, quantum lubeat in vetere
scriptore interpietando hariolari.) — Ed. Rigalt. cum notis
Phil. Priorii et Rigaltii integris et (selectis) variorum
commentariis Lutetiae Paris. 1664. fob, ibid. 1675. fob, cum
variorum notis parlim integris partim selectis , Venetiis
1701. fob, ibid. Voll. VI. 1708. 4., Coloniae Agrippinae 1716.
fob, cum Nic. Rigaltii annotat. integris et variorum com-
mentariis seorsim antea editis, typis Gasp. Girardi Venetiis
1744. fob — Rigaltinam cditionein, nonnullorum tamen
librorum tantum fragments exhibitis, secuti sunt I). A. B.
Caillau et U. M. N. S. Guilloin, in Collectione sclceta

334

LipsteM829e8PalrUn' W '' *

Q. Sept. FI or. Tertulliani opera, recensuit Io. Sa-
lomo Semler (eiusque socii Chr. Godofr. Sciiuetz et Win-
dorf.) Acc. indices locor. script, sacrae, rerum et iatinitatis
Tertulhaneae, et Semleri diss. de varia et incerta indole
librorum Tertulliani. i) Voll. VI. Halae 1770- i776. 8.
Editio altera non mutata, ibid. 1824 — 1829. 8. Sender
editionem Rhenam a. 1521. typis recudendam curavit atque
e praecipuis ed.tionibus varr. lectiones exscribendas. —
Semleri et Pamel.i recensionem, prouti libuerit, suam fecit
Franc. Oberthuer : Tertulliani opera omnia. Tomi duo.
Wirceburgi 1780. 1781. 8.

editiones singulorum librorum.

p , ?e ®P®ctacu]ls lib- — c. opp. Onuphrii Panvini.
Pansus 1601.

^oiojctiens, — castigalus notis mss. e codice
;rhf1 lI‘PPJ Beroaldi. Venetiis per Benalium 1480. fol.
(LI. Biblioth. Cyprianica. Gothae 1726. p. 9.) — adiun-
ctus Lac tan tn institt. Venetiis per Bouctum (Bonetum?)

7KAntefU|m‘ 1494‘ foI‘’ per Ianum Parrhasium Venetiis
1509. fol., ap. Io. Parvum Parisiis 1509. 4., ap. Io. Petit

Parisus 1513. 4., cura Bap. Egnatii Venetiis in aed. Aldi
et Andreae soceri 1515. 8., cura IIonorati Fasitelii Ve¬
netiis in aed. haeredum Aldi et Andreae soceri 1535 8 _

cum M. Minucii Felicis Octavio ed. Desiderius Heraldcs.
Luteliae Pans. 1613. 4. Usus est Heraldus inprimis codi-
cibus Puteam et lac. Bongarsii notisque Cuiacii ma-
nuscnptis. — cum libro ad Scapulam, el M. Minucii Felicis
Octavio. Cantabrigiae. 1686. 12. — cum Gallica transla-
tione, et praemisso compendio diss. Petri Allixii de Tert.

\ita et scriptis, ed. Lud. Giry. Amstelodami 1701. 12. _

ad codd. mscr. et edd. vett. summa cura recognitus, casti-
gatus, emendatus ut et perpetuo commentario etc. studio et
industria Sigeberti Havercampi. Acc. Io. Laur. Moshemii
disqu. chron.-crit.'de vera aelale Apologetici a Tert. con-
scripti. Lugduni Bat. 1718. 8. Repetita est haec ed. Ve¬
netiis 1744. fol. Cum ceteris codicibus ab aliis iam collatis

1) Cf. Eiusdem ohservv. ad. Io. lac. Wetst

in Nov. Test. Halae 17G4. p. 584 Sqq.

enii prolegomena

335

et editionibus, quae tunc publici iuris erant, propemoduiu
omnibus Havercampus usus est, turn curavit duos codd.
Lugdunenses denuoque cod. Agobardi conferendos. — rec.
Io. Casp. Orelli. Turici 1827- 8. — cum lectionum varie-
tate ed. los. Ign. Ritter. Elberfeldae. 1828. 8.

Ad naliones libri duo — primus e cod. Agobardi
edidit notisque illustravit Iac. Godofredus. Genevae. 1625. 4.

De oratione liber — completus cum notis Guidonis
Panciroli et Ludovici Antonii Muratorii, iulibro: Anecdota,
quae ex Ambrosiana bibliotheca nunc primum eruit L. A.
Muratorius. Tom. III. Paduae 1713. 4.

Tert. libri de baptismo et poenitentia, notis per-
pet. illustr. Corbinianus Thomas. Salisburgi. 1755. 4.

De pallio — lib. cum notis Frainc. Iunii. Lugduni Bat.
1595. — ed. Edm.Richerius. Parisiis 1600.8. — Tert. satyra
de pallio emendata cum interpr. notisque criticis ac histor.
Theod. Marcili. Parisiis 1614. 8. — Pallium exulans in
possessionem restilutum, e somnio satyra. Acc. Tert. apo¬
logia pro pallio cum mantissa philologica. s. 1. 1629. 8. —
Tert. liber de pallio. Claudius SjClmasius recensuit, expli-
cavit, notis illustravit. Lutetiae Paris. 1622. 8. ed. alt. Lug¬
duni Bat. 1656- 8. *) Ant. Kerkoetii Aremorici (Dion.
Petavii) animadversorum liber in Cl. Salmasii notas in
Tert. de pallio. Rliedonis. 1622. 8. Confutatio animadv.
A. Cercoetii etc. Auctore Francisco Franco. (Cl.
Salmasio) Midelburgi. 1623.8. Eiusd. refutatio utriusque
elenchi Cercopetaviani. (Mastigophori tres, sive Elenchi
confutationis Salmasianae partes tres.) Parisiis 1623. 8.

De praescriplionibus haereticorum — cum notis
Quintini Hedui. Parisiis 1561. — c. notis Iac. Pamelii. Bru-
xellis (s. Coloniae) 1594. 12. — Tert. de praescr., Vin-
centius adv. haer. Lugduni. 1622. 12. — Tert. liber de
praescr. contra haereticos, scholiis et notis illustratus per
Christiainum Lupum. Bruxellis 1675.4. etin: Ciir. Lui*i opp.
Tom. IX. Venetiis 1727. fol. — in Institutt. theol. antiquor.
Patrum. Tom. I. Romae 1709. 8. — ed. Corbinianus Thomas.
Salisburgi 1752. 4. — cum Vincentii Lirin. commonit. Nea-

1) Adnotationes Cl. Salmasii ad Tert. librum de pallio non ipsi,
sed eiu* socero, losiae Mercero, deberi, iani apud veteres fama
fuit. Cf. Chrst. Guil. Fr. Walchii antiquitutes pallii philoso¬
phic! vett. Chnstianoruiu. lenae 174G. 8, p. 233 sqq.

336

poli 1780. 12. — Tert. libri de praescr. adv. haei\,
de bapt., de poenit., de oratione. Ingolstadii 1834. 8*.

Adv. Praxean liber — in Chrestomalhia patrislica
etc. adornata a lo. Cur. Guil. Augusti. Vol. II. Lps. 1812. 8.

TRANSI ATI ONES L1BRORUM TERTULLIANI.

Italice vertit omnia Pert. opp. Domina Selvatica
Bargini. Romae 1756.

Hispanice vertit Apologeticum et lib. ad Scapu-
lam Petrus Maner. Caesaraugustae 1644. 4. — libb. de
pat., de test, an., ad mart., ad Scapulam, Ios.Pellecier.
Barcellonae 1639.

Galliee vertit lib. ad inartvres Paul Colomiez.
Rupellae 1673* Cf. Bibliotheque cli. de P. Colomiez. p.
315 sqq. Par. 1731. 8. — lib. de spectaculis, Edm. Rt-
cherius. Par. 1600. — Apologeticum, Lun. Giry. Par.
1636. 1646. 1660. 1666 et 1684. 12. Amstelod. 1701.;
D. Vassoult. Par. 1714. 4. et 1715. 12.; c. lib. de praescr.’
D. de Gourcy 1780. 12. ; D‘. Meunier et D. Dampmartin 1780.
— de corona mil., Audeb. Macere. Par. 1567.8.; Florim.
de Raymundo (Ludov. Richomius) Burdigalae. 1594., et c.
lib. ad mart. Par. 1599. 8. — lib. de oratione, Hobier.
Par. 1640. 12. — lib. de patienlia, Hobier. Par. 1640.
12. — lib. de poenitentia, Ant. Arnauld. Par. 1545.
Cf. Arnaldi opp. Tom. XXVIII. p. 39 sqq. Par. 1779. 4.—
libb. de hab. et cultu fem., de sped., de bapt. et
pat., Caubere. Par. 1733. 8. — lib. de pallio. Ven-
dome 1637. 12.; Par. 1650. 12.; C. de Titreville. Par.
1640. 12.; c. 1. de patientia et exhort, ad mart., Manessier.
Par. 1665. et 1667. — lib. de praescr. haeret., Audeb.
Macere. Par. 1562.; de la Brosse. Par. 1612. 8.; cum
libb. de cultu fem. et de virg. vel., D. Hebert. Par.
1683.; D. Braier. Par. 1725., ibid. 1729. 12., Genevae
1729. — Plurimos Tert. libros galliee vertit D. Glillon,
Bibliotheque etc. Tom. II. et III. Par. 1824. 8.

Anglice vertit Apologeticum, c. reliquis Patrurn
apologiis, Reevius. Lond. 1710. 8.; c. Theopbili Ant. ad
Autolycum libris, Ios. Berty. Oxon. 1722. 8. — lib. de
praescr. haer., Ios. Berty. Oxon. 1722. 8.

Germanice vertit omnes Tert. libros Fr. Ant. de
Besnard. Voll. II. Augsb. 1837 et 1838. 8. — lib. ad

339

martyres, Abr. Hinckelmann. Luneb. 1682. 12. — Apo-
logeticum: Des Q. S. FJ. Tert. Vertheidigung der chr.
Sache gegen die Heiden, iibstzt. u. d. Anm. erl. v. lo. Fr.
Kleuker. Francof. ad M. 1797* 8. — lib. ad Scapulam
et de patientia, Abr. Hinckelmann. Luneb. 1682. 12. —
lib. de patientia, Luc. Maius. Smalcaldiae 1582.12. —
de praescr. haer. : Tert.’s Verjahrungs-Rechte der Kirche
gegen die Ketzer. Wien 1797. 8.

INTERPRETATIONES, E ME N D ATI O NE S ET OBSERVATIONES.

Latini Latinii Viterbiensis emendatt. etc. in Tert. Romae.

1584., et Eiusdera bibliotheca sacra et profana, s. observv.,
correctiones, coniecturae et variae lectt. in sacros et prof,
scriptores e marginalibus notis codicum eiusdera a D o ni i n i c o
Macro Melitensi e bibl. Brancaccia editae. Romae 1677.
fol. p. 191 sqq. ubi etiam Petri Ciacconii coniecturae re-
latae sunt. — Ad Q. Sept. FI. Tertulliani opera emen-
dationes epidicticae. Ioan. a Wower. Francof. 1603.,
et 1612. 8. Usus est codice Fulvii Ursini, qui in bibl.
Vaticana adservatur. — Albaspinaei notae in aliquot Ter¬
tulliani libros, in eius Observv. ecclesiast. Par. 1622.

4., Helmst. 1672.4. — Paganini Gaudentii Salebrae Ter-
tullianeae. Florentiae 1639. 4. — Io. Croii spec, con-
iecturarum et observv. in quaedam loca Origenis,
Irenaei, Tertulliani et Epiphanii. 1632. 8., Oxon.
1702. fol. — Anonymi Observv. in Tert. et Cypria-
num, in Miscell. observv. in auctt. vet. et rec. Vol.
III. Tom. I. Amstelod. 1733. 8. — Iac. Gretseri vindicatio
locor. quorundam Tert. a Fr. funii Calvinistae depravatio-
nibus, in eius Opp. Tom. V. P. II. p. 305 sqq. Ratisbon.
1735. fol. — Chrst. Fr. Roessler, Bibliothek der Kircheu-
Vater in Uebers. u. Ausziigen. Th. III. p. 32 — 172. Lpz.
1777. 8.

Nicolai le Nourry, diss. in Q. Sept. FI. Tertulliani
Apologeticum, duos ad natt. libros, et unum ad Scapulam,
in eius Apparatu ad bibl. Patrum Lugd. Tom. II. p.
1174sqq. Par. 1715. fol. — Lauiienzo Magalotti, Lettera
sopra un passo di Tertulliano, in Lcttere scientif.
ed erudite de Conte Magalotti. p. 192 sqq. Firenze
1721. 4. — Anonymi Explication des mots: caligata mi¬
litia, apud Tert. de idolol. c. 19., in Le nouv. rccueil
T ERTUI.fi. IV. 22

338

de pieces fugitives de I’ Abbe Archimbaud. Tom.
IV. p. 116 sqq. Par. 1717. 8. — Christoph. Aug. Heumann,
epp. quibus emendantur atque illustr. cap. I. et II.
Apologetici Tert., in eius Poecile Tom. I. p. 25 sqq.
197 sqq. Halae 1722. 8. Eiusdem Observv. crit. ad
posteriora Apologetici capita, in Miscell. Groning.

Torn. II. Fasc. III. p. 470 sqq. Groningae 1739. 8. _

Io. Clericus, (de Apologetico,) Bibliotheque ancienne
et modern e Tom. XV. p. 104 sqq. — Matthiae Zimmer-
manni diss. in Tert. dictum; fiunt, non nascuntur
C h ristiani. (Apol, c. 18.) Lipsiae 1662. 4. — Arnold
Grevius, Tert. testimonium de ano coasi. C hris to aTi-
berio decreta. (Apol. c. 5. 21.) Vitemb. 1722. 4. —
(Ioach. Sam. Weickhmann,) de spiritu alite, ad locum
Pert, in Apol. c. 22. Vitemb. 1771. 4. — Anonymi
Observation touchant Ie traite de I’oraison de Ter-
tullien, in Memoires de Trevoux. 1719. p. 1202 sqq.
— Anonymi Observv. in Tert. de oratione, in Mis¬
cell. observv. in auctt. vet. et rec. Vol. III. Tom. II.
p. 208 sqq. Ainstelod. 1733. 8. — C. Imman. Nitzsch,
Ueb. die noeh unerorterte Umstellung der zweiten
und dritten Bi.tte des Va ter-Unsers bei m Ter tu I lia n,
(de orat. c. 4. 5.) in Ullmann u. Umbreit, Studien u.
Kritiken. Hamb. 1830. 4. Heft. — Io. Lud. de la Cerda,
Adversaria sacra cum Tert. libri de pallio commen-
tario. Lugduni 1626- fol. — Io. Quintini scholia in
lertullianum de praescr. adv. haeret. Lutetiae 1561.
4. Eiusdem et Iusti Calvini observv. in libro: Praescri-
ptionum adv. haereticos perpetuarum tractatus sex.
Moguntiae 1602. — Christoph. Aug. Heumann, e m e n d a t.
lib. Tert. de praescr. adv. haer., in Actis Erudito-
rum Lips. a. 1715. p. 299 sqq.; Supplem. Tom. VI. Sect. V.
p. 196 sqq.; Act. Erud. Lips. a. 1759. p. 97 sqq. 433 sqq.

. a* 1760. p. 289 sqq. — Io. Harduin, Passage de Ter-
tullien corrige et explique (praescr. haer. c. 49.), in
Memoires de Trevoux 1724. Mai. p. 842. — Anonymi
Dissertation, ou l’on fait voir, que le catalogue
des heresies, qui se trouve a la fin de livre de
Tertull ien des prescriptions, est veritablement
de cet auteur, in Memoires de Trevoux. 1703. Febr.
p. 133 sqq. Ern. Sal. Cypriani diatribe, qua expen-

339

ditur i 1.1 u d Tertulliani: haereticorum patriarchae
philosophi. (adv. Hermog. c. 8.) Helmst. 1699. 4. — Ad.
Rechenbergii diss., an haereticor. patriarchae phi¬
losophi? Lips. 1705. 4. — Luc. Frid. Reinhart, Primi-
tivae ecclesiae arraa victricia, s. praecipua re-
sponsa veterum cum heterodoxorum speciosissi-
mis obiectionibus (e libb. adv. Marc, et Hermog.) Alt-
dorf. 1665. 8. — I. C. Wernsdorf, de columba figura
spiritus s. observv. ad locum Tert. adv. Valent, c. 3.
Helmst. 1770. 4. — Io. Sal. Semler, ad locum Tert.
de came Chr. c. 19. Halae 1770. 4. — Eiusdem Anti-
quitatum hermeneut. ex Tert., quibus N. T. loca
quaedam illustrantur, spec. I. Halae 1765. 4. — Eius-
demComment. de cavenda molesta sedulitate sacra
ad corrigendas quasdam Irenaei etTertulIiaui sen-
tentias. Halae 1772. 4. — Aug. Christoph. Langbein,
specimen embryulciae antiquae ex Q. Sept. FI. Tert.
lib. de anima c. 25. Halae 1754. 4. — C. C. Rirchii
diss. quosdam ex Tertulliano collectos atque illu-
stratos locos theologicos sistens. Hafniae 1790. —
Aug. Haiin, diss. de gnosi Marcionis antinoini. P. I.
et II. Reglomonti 1820. 1821. 4. Idem, Das Evange-
lium Marcions in s. urspriingl. Gestalt. Konigsb.
1&23. 8. Eiusdem diss. de canone Marcionis antinoini
P. I. et II. Regiomonti 1824. 1826. 4. Eiusdem Evan-
gelium Marcionis ex auctoritate vet. monuinento-
rum descriptum, in: Io. Car. Thilo, Codex apocry-
ph us N. T. Tom. I. p. 401 sqq. Lips. 1832. 8.

Vitam Tertulliani scripserunt Hieronymus, de viris
illustr. lib. c. 53.; cf.Augustini lib. de haeres. c. 86.;
Io. Trithemius, de scriptt. eccl. c. 29.; Iac. Pamelius,
praef. ad s. ed. operum Tert.; Rob. Bellarminus, de scriptt.
eccl., sec. III.; Ellies Dupin, Nouv. biblioth. des au¬
teurs eccl. Tom. I.; Tillemont, Memoires etc. Tom. III.;
Nic. le Nourry, Apparatus ad bibl. max. vet. Patrum
etc. Tom. II.; Remy Ceillier, Hist. gen. des auteurs
sacr6s et eccl. etc. Tom. II. chap. 28.; Guil. Cave,
Scriptor. eccl. hist. lit. T. I.; Cas. Oudin, Comment,
de scriptt. eccl. T. I.; Ciirst. Fr. Roessler, Bibl. der
Kirchen-Vater. T. III. p. 32 sqq. Lpz. 1777. 8.; Gottfr.
Lumpbr, Hist, theol.-crit. de vita, scriptis atque do-

22*

340

ctrina Patrum etc. P. VI. Aug. Vind. 1789. 8 • K T G

Schoenemamn Bibl. hist. lit. patrumlat. etc. Lps.1792 8 • i’

h;frrvR’ £ anlo?r ode^hr-

1 »In sS' „'r' A' R 6! lh 'na>'r' B- LP- 701—789. Regensb.
1840. 8., aluque scrlplores rerum chr. ct bistor cccl

P™ Allixii diss. de Tertulliaui vita c. scripUs T
Reta.; ed. alt. Par. 1680. 8. - DelaMotte, Histoire’de
Tertallieo etd Origenes. Par.1675. Lugd.1691. 8. —

ft'Ci662Li4ilrOLLH rC“ie d» Terlullie"- Par. 1658.

. p„7'. , T Heinr- Ciirst* Ballenstedt, Tert.’s Gei-

stesfahigkeitea, Religi„„sbeken„t„isse u. Theolo-

Geis. / rTv? t,8— A°Ga Ne‘™E"’ Aotigoos.lkus,
tea 'istl. ^25 8:a““S * *" dcss0” S^'(l

ad J ,ZE"TTiV" ExCrcl1- <Ia lapsuTertulliani
ad Montamslas. Argentorati. 1704. 4. — Io.Guil.Hoff-

fn M’nQtSept' F1* T?rtuIIiani quae supersunt omnia
in Montamsmo scnpta videri. Vitemb. 1738. 4. —

Io. Aug. Noesselt, De vera aetate scrip torum quae

supersunt Q. Sept. FI. Tertulliaui diss.P Sect" tres!

bitrJ,elnf9' 4- Cl “ Ei“sJ- 'ribas cauuaeutatt. ad
} ' “ ■ Pe.rt- ,l ar 1817- 8. p. 1 sqq. - I„. La™.Mosbe.«,

: ehron.-crit. de vera aetate Apologetic! a
veri 'a J° p°“scr,P1' '"'tioque persecution^ Se-

Tenul^- ' ?“*• 17l°-„8- He,"‘sl- 4-, etiam i„ =

[* ‘“1' AML*, ed. Havercamp., et ia Moshemii
Jisa. ad hist. cccl. pert. Vol. I. Altonae 1743. 8. p.

s,q cou p 740s, Ias.Aeo.0as,, diss., qua osteal
ditur, catholicam ecclesiam tribus prioribus sae-
cuhs capitalium criminum reis pacem et absolutio¬
ns rVi? m deneSasse- Mediolani 1730. 4. (pert,
ad. Tert. libb. de cor. mil. et de pudicitia.) — Curst. Hekr.

Loebeu. progr. hhrum Tert. dc patientia ipsi vin-
d leans. Altenburgi 1741. 4. “

lusTiHEmmciBoEiiMEKiDissertationes iuris eccle-
siastici antiqui ad Plinium Secundum et TertuIIia-
num. L.psiae 1711. 8. - Io. He*r. Blumbach, de Se-
natus consulto, A. Septimio Florente Presbvtero et
ure Gonsuho TertuHianis. Lips. 1735. 4. — Iusti Car.
Vieseivhaueri Disp. de lure Consulto et Q. Septimio
lorente Tertulliams. Ilildesiae. 1743. 4. — Io. Alea.

341

Glinaud. Pagenstecher, Or. de iurisprudentia TertuI-
liani. Harderov. 1768. 4.

Theod. Petreius Carthusianus, Confessio TertuI-
lianica etCvpriana in quatuor libros digesta. Par.
1603. — Ern. Sal. Cypriani Diss. de doctrina Tertul-
liani evangelica. Coburgi 1701. 4. — Ciirst. Bernard.
Bueciier, Diss. de enthusiasmo Montanistarum. Vi-
temb. 1715. 4. — Natalis Alexandri Diss. IX. de do¬
ctrina Tertulliani, et diss. X. de sacramento con-
firmationis, in eius Hist, eccles. V. et N. T. Tom. V.
p. 245 sqq. Par. 1741-4. — Car. Aeg. Beyer, Quo sensu
Tert. Deum dixerit corpus. Lips. 1764. — Aldericii
Ant. Iaeger, Diss. de Tertulliano duce anthropomor-
p hit arum. Insbr. 1774. 8. — Christ. Godofr. Sghuetz, De
regula fidei apud Tertullianum. Ienae 1781. 4. — Car.
Fr. Guil. IIasselbach, De multimoda idololatria, cuius
Tertullianus ludimagistros etc. professores litera-
rum arguit, oratio. Stettin. 1829. 4. — Wilh.Mcensciier,
Darstellung der moral. Ideen des Clemens v. Alex,
u. des Tertullian, in: Henke, Magazin fur Religions-
philosophie, Exegese u. Kirchengcsch. B.VI.p. 106
— 140. Helmst. 1796- 8.

Neque silentio praetermittendi suntlibri: Petri Antonii
Sanchez Historia ecclesiae Africanae. Matriti 1784.

— Stepii. Ant. Morcellus, Africa Christiana. Voll. III.
Brixiae 1816. 4. — Io. Kaye, The ecclesiastical hi¬
story of the second and third centuries illustrated
from the writings of Tertullian. Cambridge 1826. 8.

— Frid. Muenteri Primordia ecclesiae Africanae.
Hafniae 1829. 4.

E. F. Leopold.

IMPHESS1T BERNH. TAUCHNITZ JUN.

V .

s* ' ■

:•

i ' • i . r . -

' f ■

• r V. ' '

} , ; i : ’ n .\%-\ ' 5-

i - r 5 < .is •, » * ** **ftM» V- ■•'vXfjfcTl

/ T :• -

■

•••>.: • o ’ • ■ ■ ;

.•/fy'iO'i ;t}iu oyttb

" •• "A -

■ • ••■ i; ■ • :

■(!:»{' j'f

. . /r n- i-i.

if ii

! il ,

■

& fie. uni, I

U Ui

.o|i

#*■**,-> I'

iv>

if ') it 15 3 ‘/I

» I .]

. ft i • . “<

, : fi i til

!!».-( *iT

* < •/.>•*» I « I >* k

it v.t • ' : i'l Hit*. ' Utt

in l n « 1* i ■; r.a .i * 1 '■

■

••

? it v.imr.D .n ii i'\ u 3* • T 1 o „ r» . » i : '• * t '■ f"

r> f t; .* •< «J . . .

t* *L

. X

• '

• •

-r

i-if

* I

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Opera"

See other formats