Opera

00
= CD

[lo
loo

= <M

!>< J^

^rifm

'^^08!

W

'< . «

aacac^^

,. .^•t. •. <«" «:«

dLa*-

t^.t^ 1

N^

^
f

I

^:^

;^^VVV^^!!^3SV-VV^V

A^

V V : '^ ^ -

wmi

im¥^

v.WtV.

/J:^^

M. T. CICERONIS
OPERA.

-^ M. TULLII CICERONIS
OPERA,

EX EDITIONIBUS

O L I V E T I ET E R N E S T I,

SEDIJLA HECENSIONE ACCIJRATA.

Accesserunt incerti Auctoris Rhetorica,

An HERENKItTM.

TOMUS V.

LONDINI:

SUMTIBUS RODWELI, ET MARTIN ; J. BOOKER ;

BALDWIN, CRADOCK, ET JOY ; G. ET W. B. WHITTAKER .

LONGMAN, HURST, REES, ORME, ET BROWN ;

CADELL ET DAVIES ; EDWARDS ET KNIBB ;

ET J. ROBINSON.

ExcuDiT T. Davison.
1820.

IS'^

^^

M. TULLII CICERONIS
ORATIONES,

KX FDITIONIBUS

() L I V E T 1 ET E R N E S T I,

SEr)ITI,A nECF.NSIONE ACCURATA.

TOMUS I.

LONDINI:

SUMTIBUS RODWELt ET MARTIN ; J. BOOKER ;

BAI.DWIN, CRADOCK, ET JOT ; G. ET W. B. WHITTAKER ;

LONGMAN, HURST, REES, ORME, ET BROWN;

CADELL ET DAVIES ; EDWARDS ET KNIBB;

ET J. ROBINSON.

ExcuDiT T. Davison.
1820,

(Orat.) VOL. I.

In hoc volumine continentur

Orationes,

Pro P. Quintio pag. 1

Pro S. Roscio Amerino 36

Pro Q. Roscio Comoedo 87

In CaecUium Divinatio 107

In VerreiTi I. Prooemium 132

II. de Prffitura urbana 152

III. de Jurisdictione Siciliensi . . 213

IV. de Frumento 287

V. de Signis 386

Qua:, in nostra cditionc, uncinis [hunc in morem]
inclusa lcguntm, ca vcl planc adultcrina auf insi-
ticia sunt — vcl, proptcr scriptureE varictatc?n, pro
incertis habenda—vel, licct reipsafortassc gcrinana,
criticorum tamcn disscnsione in duhiitm vocata.

MARCI TULLII CICERONIS
ORATIONES.

ORATIO I.
PRO P. QUINTIO.

ARGUMENTUM.

CuM olim,annos aliquot, inter Sex. NfEvium prae-
conem, et C. Quintium de plebe Romana homi-
nem, societas rerum, qu;e in Gallia, comparaban-
tur, fuisset, moritur C. Quintius, fratremque
Publium testamento ha;redem facit. Dissoluta
hoc modo societate, judicio primum de communl
dividundo, h. e. si qus de communis prjedii divi-
sione lites inter socios ort;E essent ; dein, si quid
ab alterutro deberetur, pro socio judhio vel arh'i-
trio, h. e. judicio societatis, si quis scil. sociura
fraudasset, disceptandum erat. Hoc cum, sumti3
inter paiietes domcsticos arbitris, transigi non po-
tuisset, resque aliquamdiu in vadimonium fuisset,
quod, permittente prtctore, alter alterum vadatus
erat, h. e. fidejussores s. vades postularat, qui al-
terum vadimonium obiturum suo periculo prfesta-
rent, idque vadimonium saepenumero dUatum es-
(Orat.) VOL. I. B

2 PRO P. QUINTIO.

set; tandem Sex. Naevius, L. Scipione C. Nor-
bano Coss. cum P. Quintius in Galliam profectus
esset, testes complures sumsit, se vadimonium sti-
tisse, P. Quintium deseruisse. Eam testationem
cum ad P. Burrienum prfptorem edidisset, postu-
lavit rx rdictn prastoris, ut sibi Quintii bona, quasi
latitantis debitoris, possidere liceret. Prastor, qui
deserti vadimorui tabulas testimoniumque audiret,
neminem porro, qui absentem Quintium defende-
ret, adesse videret, ei possessionem decemit. Ita
Naevius dies triginta possedit : quibus exactis,
eadem bona proscribit, auctionemque in diem cer-
tam constituit. Cum ecce tibi Sext. Alphenus
Quintii se procuratorem esse denuntiat ; statimque
et libeUos dejicit, ct puerum, quem Na;vius abdu-
cebat, eripit ; seque paratum esse judicio Quin-
tium defendere, iirofitctur. Hunc Na;vius in jus
ad P. Burrienum vocat : petit, ut si velit pro w-
cio ji/dhio P. Quintium defendere, j/idicatum
solvi satisJct, h. e. sponsores det locupletes, qui
prsBstarent, tantum solutimi iri suo periculo, quan-
tum, judicio facto, solvi oporteret, si Quintius
damnaretur. Alphenus satisdare non recusat, dum
idem vicissim Njevius faciat. Solos enim eos sa-
tisdare, quorum bona ex edicto possessa essent :
hsec autem non fuisse ex edicto possessa, paratum
se defendere. Prjetor, qui possessionem decreve-
rat, et possessa fuisse bona intelligebat, decernit,
ut sohis Alphenus satisdet : qui tum, quasi in-
justum pra?toris\lecretum esset, tribunos plebis ap-
pellat. ^I. Brutus e decem unus ostendit se inter-
cessurum, nisi quid inter eos conveniret. Convenit
igitur ut idibus Septemb. id est, sex septemve post
mensibus, P. Quintius judicio se sisteret. Venit
Quintius : rebus sa^pe dilatis, tandem in jus ad
P. Dolabellam, prietorem urbis, M. Tullio, Cn.
DolabeUa Coss. itur. Ibi Ncevius judicium com-
tnuni dividundo postulat, cum eo, ut Quintius

PRO P. QUINTIO. 3

satisdet, quippe cujus bona ex edicto possessa sint.
Quintius satisdare recusat, quasi sua bona ex edicto
possessa non sint. Dolabella decernit, utaut satis-
det, aut sjmusioncmfacUit^ i. e. certam pecuniara
constituat, quam perdat, si sua hona cx cdicto
posscssa sint. Sponsionem facere Quintius maluit.
Judicium ergo constituitur : daturque hoc negor
tium C Aquillio GaUo, tum juris civUis scientia
in primis claro : qui tres secum in consilium ju-
ris consultos adhibuit, M. Marcellum, P. Quin-
tilium, et L. Lucullum, coram quibus ea res acta
cst.

FRO P. QUINTIO.

I. QuiK res in civitate duac plurimum possunt,
hae contra nos ambfe faciunt in hoc tempore, summa
gratia, et eloquentia ; quarum alteram, C. Aquilli,
vereor, alteram metuo. Eloquentia Q. Hortensii ne
me in dicendo impediat, nonnihil commoveor : gra-
tia Sex. Navii ne P. Quintio noceat, id vero non
nialiocriter pertmiesco. Neque hoc tantopere que-
rendum videretur, hasc summa in LUis esse, si in no-
bis essent saltem mediocria. Verum ita se res habet,
ut ego, qui neque usu satis, et ingenio parum pos-
Bum, cum patrono disertissimo comparer ; P. Quin»
tius, cui tenues opes, nulla; facuUates, exiguas ami-
corum copisB sunt, cum adversario gratiosissimo
contendat. lUud quoque nobis accedit incommo-
«lum, quod M. Junius, qui hanc causam, AquUli,
ahquoties apud te egit, homo et in aliis causis exer-
citatus, et in liac muUum et sa;pe versatus, hoc tem-
pore abest, nova, legatione impeditus ; et ad me ven-
tum est, qui, ut summa haberem caetera, temporis
quidem certe vix satis habui, ut rem tantam, tot
controversiis implicatam, possem cognoscere. Ita,
quod mihi consuevit in ca?teris causis esse adjumen-
to, id quoque in hac causa defieit : nam [quo] minus
ingenio possum, subsidio mihi dihgentiam compa.
ravi : qu;c quanta sit, nisi tempus et spatium datum
fiit, intelligi non potest.

Quas quo plura sunt, C. AquUli, eo te, et hos qui
tibi in consilio adsunt, meUori mente nostra verba
audLre oportebit ; ut muUis incommodis veritas de-
bUitata, taiidem asquitate talium virorum recreetur.
Quod si tu judex nuUo pra^sicUo fuisse videbere,
contra vim et gratiam, solitudini atque inopiae ; si.

PRO P. QUINTIO. Cap. ?. 5

apud hoc consilium, ex opibus, non ex veritate, cau-
sa pendetur ; profccto nihil est jam sanctum atqu6
sincerum in cintate ; nihU, quod humUitatem cu-
jusquam, gravitas et virtus juclicis consoletur. Certe
aut apud te, et eos qui tibi adsunt, veriUis valebit ;
aut, ex hoc loco repulsa vi et gratia, locum, ubi con-
sistat, reperire non poterit.

II. Non eo dico, C. AquiUi, quo mUii veniat in
dubium tua fides et constantia, aut quo non in his,
quos tibi advocasti, viris electissimis eivitatis, spem
summam habere P. Quintius debeat. Quid ergo est ?
Primum magnitudo periculi summo timore homi-
nem afficit, quod uno judicio de fortunis omnibu§
decernit : idque dum cogitat, non minus saspe ei ve-
nit in mentem potestatis quam a?quitatis tua; ; prop*
terea quod omnes, quorum in alteriusmanu vita po-
sita est, s«pius Ulud cogitant, quid possit is, cujus
in ditione ac potestate sunt, quam, quid debeat fa-
cere.

Deinde habet adversarium P. Quintius, verbo, Sex.
NaEvium ; re vera, hujusce «etatis honiLnes disertis~
simos, fortissimos, ornatissimos nostrse civitatis ; qui,
communi studio, summis opibus, Sex. Naevium dC-
fendunt : si id est defendere, cupiditati alterius ob-
temperare, quo is facilius, quem velit, iniquo judicio
opprimere possit. Nam quid hoc iniquius aut indig-
nius, C. AquUli, dici aut commemorari potest, quam
me, qui caput alterius, famam, fortunasque defen-
dam, priore loco causam dicere ; cum prfEsertim Q.
Hortensius, qui hoc judicio partes accusatoris obti-
net, contra me sit dicturus ; cui summam copiam
facultatemque dicendi natura largita est ? Ita fit,
ut ego, qui tela depeUere et vulneribus mederi
debeam, tum id facere cogar, cum etiam tehim ad-
versarius nuUum jecerit ; Ulis autem id tempus im-
pugnandi detur, cum et vitandi Ulorum impetus po-
testas ademta nobis erit ; et, si qua in re, (.id quod
parati sunt facere) [falsum crimen] quasi venenatuha
h3

f, PRO P. QUINTIO. Cap. 3.

aliquod telum jecerint, medicinse faciendas locus ncn
erit.

Id accidit prastoris iniquitate et injuria ; primum,
quod contra omnium consuetudinem, judicium prius
de probro quam de re maluit fieri ; deinde, quod ita
constituit idipsum judicium, ut reus, antequam ver-
bum accusatoris audisset, causam dicere cogeretur ;
quod eorum gratia et potentia factum est, qui, quasi
sua res aut honos agatur, ita diligenter Sex. Naevii
studio et cupiditati morem gerunt ; et in ejusmodi
rebus opes suas experiuntur, in quibus, quo plus
propter virtutem nobilitatemque possimt, eo minus,
quantum possint, debent ostendere.

Cum, tot tantisque difficultatibus afFectus atque
afflictus, in tuam, C. Aquilli, fidem, veritatem, mi-
sericordiam P. Quintius confugerit ; cum adhuc ei,
propter vim adversariorum, non jus par, non agendi
potestas eadem, non magistratus aquus reperiri po-
tuerit ; cum ei, summam per injuriam, omnia in-
imica atque infesta fuerint ; te, C. Aquilli, vosque,
qui in consilio adestis, orat atque obsecrat, ut, multis
injuriis jactatam atque agitatam, aequitatem in hoc
tandem loco consistere et confirmari patiamini.

III. Id quo facilius facere possitis, dabo operam,
ut a principio, res quemadmodum gesta et contracta
sit, cognoscatis.

C. Quintius fuit P. Quintii hujus frater ; sane cae-
terarum rerum paterfamilias et prudens et attentus,
una in re paulo minus consideratus, qui societatem
cum Sex. Naevio fecerit, viro bono, verumtamen non
ita instituto, ut jura societatis et officia certi patris-
famUias nosse posset : non quo ei deesset ingenium :
(nam neque parum facetus scurra Sex. Nfevius, ne-
que inhumanus praeco est unquam existimatus.)
Quid ergo est ? Cum ei natura nihil melius quam
vocem dedisset, pater nihil praeter libertatem reli-
quisset ; vocem in qua;stum contulit ; libertate usus
est, cfuo impunius dicax esset.

PRO P. QUINTIO. Cap. 4. 7

Quare, quod Bocium tibi cum velles adjungere,
niliil erat, nisi ut in tua pecunia condisceret, qui pe-
cunia fructus esset. Tamen, inductus consuetudine
ac familiaritate, Quintius fecit (ut dixi) societatem
eanim rerum quasin Gallia comparabantur. Erat ei
pecuaria res ampla, et rustica sane bene culta et fruc-
tuosa. ToUitur ab atriis Liciniis, atque a prasconum
consessu, in Galliam Naenus, et trans Alpes usque
transfertur. Fit magna mutatio loci, non ingenii.
Nam, qui ab adolescentulo quastum sibi instituisset
sine impendio, posteaquam nescio quid impendit, et
in commune contulit, mediocri qurestu contentus
esse non poterat. Nec mirum, si is, qui vocem vena-
lem habuerat, ea, quas voce quffisierat, magno sibi
qua?stui fore putabat. Itaque, hercule, haud medio-
criter de communi, quidquid poterat, ad se in priva-
tam domum sevocabat : qua in re ita diUgens erat,
quasi ii, qui magna fide societatem gererent, [arbi-
trium] pro socio condcmnari solerent. Verum, his de
rebus, non necesse habeo dicere ea, quEe me P.
Quintius cupit commemorare : tametsi causa postu-
lat, tamen, quia postulat, non flagitat, prEeteribo.

IV. Cum annos jam complures societas esset, et
cum saepe suspectus Quintio Naevius fuisset, neque
ita commode posset rationem reddere earum renim,
quas libidine, non ratione, gesserat ; moritur in Gal-
lia Quintius, cum adesset Nasvius ; et moritur re-
pentino. Haeredem testamento reliquit hunc P.
Quintium ; ut, ad quem summus ma?ror morte sua
veniebat, ad eumdem summus honos quoque perveni-
ret Quo mortuo, nec ita multo post in Galliam
proficiscitur Quintius. Ibi cum isto Naevio familia-
riter vivit. Anniun fere una sunt, cum et de socie-
tate inter se multa conmiunicarent, et de tota iUa.
ratione atque re GaUicana ; neque interea verbum
ullum interposuit Naevius, aut societatem sibi quid-
piam debere, aut privatim Quintium debuisse. Cum
aeris alieni aliquaiituium esset relictum, quibus no-

« PRO P. QUINTIO. Cap. 5.

minibus pecuniam Roma? curari oporteret ; auctio-
nem in Gallia P. hic Quintius Narbone se facturum
esse proscribit earum rerum, qua; ipsius erant priva-
t!E. Ibi tum vir optimus, Sex. Naevius, hominem
multis verbis deterret, ne auctionetur : eum non ita
commode posse eo tempore, quas jjroscripsisset,
vendere : Romaj sibi nummorum facidtatem esse,
quam, si saperet, communem existimaret, pro fra-
terna Ula necessitudine, et pro ipsius affinitate :
nam P. Quintii consobrinam habet in matrimonio
Nasvius, et ex ea liberos. Quia, quod virum bonum
facere oportebat, id loquebatur Nainus, credidit
Quintius, eum, qni orationem bonorum imitaretur,
facta quoque imitaturum. Auctionem velle facere
desistit : Romam proficiscitur : decedit ex GaUia
Romam simul Navius.

Cum pecuniam C. Quintius P. Scapulfe debuisset ;
per te, C. AquilH, decidit P. Quintius, quod Hberis
ejus dissolveret. Hoc eo per te agebatur, quod, prop-
ter a;rariam rationem, non satis erat in tabuHs in-
spexisse, quantum deberetur, nisi ad Castoris quae-
sisset, quantum solveretur. Decidis statuisque tu,
propter necessitudinem quae tibi cum Scapulis est,
quid iis ad denarium solveretur.

V. Haec omnia Quintius agebat, auctore et con-
suasore NaBiio. Nec mirum, si ejus utebatur consi-
Ho, cujus auxUium sibi paratum putabat. Non modo
enim poUicitus erat in (ialHa ; sed Romse quotidie,
simul atque sibi hic annuisset, numeratunim se dice-
bat. Quintius porro istum posse facere videbat ;
debere inteUigebat : mentiri, quia causa, cur menti-
retur, non erat, non putabat : quasi domi nummos
haberet, ita constituit ScapuHs se daturum. Nienum
certiorem facit : rogat, ut curet, quod dixisset.

Tum iste vir optimus (vereor, ne se derideri pu-
tet, quod iterum jam dico, optimus), qui hunc in
summas angustias adductum putaret ; ut eum suis
concUtionibus in ipso articulo temporis adstringeret,

PRO P. QUINTIO. Cap. 6. y

asscm scse negat daturum, nisi prius de rebus ratio-
nibusque societatis omnibus decidisset ; et scisset,
sibi cuni Quintio controversiiE niliil futuruni. Pos-
terius, inquit, ista videbimus, Quintius : nunc hoc
velim cures (si tibi videtur), quod dixisti. Negat se
alia ratione facturum, quod proniisisset : non plus
sua referre, quam si, cum [auctioncm] venderet,
domini jussu, quidpiam promisissct.

Destitutione illa perculsus, Quintius a Scapulis
paucos dies aufert : in Galliam mittit, ut ea, quae
proscripserat, venirent : deteriore tempore absens
auctionatur : Scapulis difHciliore conditione dissol-
>it. Tunc appellat ultro Navium, ut, quoniam su-
spicaretur, aliqua de re fore contrcversiam, videret,
ut quam primum, et quam minima cum molestia,
tota res transigeretur. Dat iste amicum M. Trebel-
lium ; nos communem necessarium, qui istius domi
erat educatus, et quo utcbatur iste plurimum, jiro-
pinquum nostrum, Sex. Alphenum. Res convenire
nuUo modo poterat ; propterea qucd hic mediocrera
jacturam facere cupiebat ; iste mediccri praeda con-
tentus non erat. Itaque ex eo tempore res esse in
vadimonium cocpit. Cum vadimonia sa;pe dilata es-
sent, et cum aliquantum temporis in ea re esset con-
sumtum, neque quidquam profectum csset ; venit
ad vadimonium Navius.

VI. Obsecro te, C. Aquilli, vosque qui adestis in
consilio, ut dUigenter attendatis, ut singulare genus
fraudis, et novam rationem insidiarum cognoscere
possitis. Ait, se auctior.atum esse in Galliu : quod
sibi videretur, se vendidisse : curasse, ne quid sibi
societas deberet : se jam neque vadari amplius, ne-
que vadimonium promittere : si quid agere secum
velit Quindus, non recusare. Hic, cum rem CaUica-
nam cuperet revisere, hominem in pra;sentia non va-
datur : ita sine vadimonio disceditur. Dcinde Romie
dies XXX fere Quintius commoratur. Cum c<eteris

10 PRO P. QUINTIO. Cap. 6.

quae habebat, vadimonia difFert, ut expeditus in Gal-
fiam proficisci posset. Proficiscitur.

Roma egreditur ante diem [II] Calend. Februa-
rii, Scipione et Norbano consulibus. Quaeso, ut eum
diem memoriae mandetis. L. Albius, Sex. filius,
Qiurina, vir bonus, et cum primis honestus, una pro-
fectus est. Cum venissent ad Vada Volaterrana quaj
nominantur, vident perfamiliarem Nasvii, qui ex
GaUia pueros venales isti adducebat, L. Publicium,
qui, ut Romam venit, narrat Na-^ao, quo in loco
viderit Quintium. Quod nisi ex Publicio narratum
Nffivio esset, non tam cito res in contentionem venis-
set. Tum Na:\aus pueros circum aniicos dimittit :
ipse suos necessarios ab atriis Liciniis et a faucibus
macelli corrogat, ut ad tabidam Sextiam sibi adsint
hora secunda postridie. Veniunt frequentes : testifi-
catur iste, P. Quintium non stitisse, et se stitisse ;
tabulcB maxima; signis hominum nobilium consig-
nantur : disceditur. Postulat a Burrieno praetore
Nae^ius, ut ex edicto bona possidere liceat. Jussit
bona proscribi ejus, quicum familiaritas fuerat, so-
cietas erat, affinitas, liberis istius vivis, divelli nullo
modo poterat. Qua ex re intelligi facile potuit, nul-
lum esse officium tam sanctum atque soUenne, quod
non avaritia comminuere atque violare soleat. Et-
enim, si veritate amicitia, fide societas, pietate propin-
quitas, colitur ; necesse est, iste, qui amicmn, SO'
cium, afiinem, fama ac fortunis spoliare conatus est,
vanum se, et perfidiosum, et impium, esse fateatur.
LibeUos Sex. Alphenus, procurator P. Quintii, fa-
miliaris et propinquus Sex. Naevii, dejicit ; servukuii
unmn, quem iste prehenderat, abducit : denuntiat,
sese procuratorem esse : istum, a-quum esse, fama;
fortunisque P. Quintii consulere, et adventum ejus
exspectare. Quod si facere nolit, atque imbiberit
ejusmodi rationibus iUum ad suas conditiones per-
ducere, sese niliil prccari ; et, si quid agere velit, ju-

PRO P. QUINTIO. Cap. 8. 11

dicio defendere. Hasc dum RomfB geruntur, Quin-
tius interea, contra jus, consuetudinem, edicta prasto-
rum, de saltu agroque communi, a servis communi-
bus, vi detruditur.

VII. Existima, C. Aquilli, modo et ratione om-
nia RomEB Na?vium fecisse, si hoc, quod per literas
istius in Gallia gestum est, recte atque ordine fac-
tum videtur. Expulsus atque ejectus e prEedio,
Quintius, accepta insigni injuria, confugit ad C.
Flaccum imperatorem, qui tum erat in provincia;
quem, ut ipsius dignitas poscit, honoris gratia nomi-
no. Is eam rem quam vehementer vindicandam pu-
tarit, ex decretis ejus poteritis cognoscere.

Alphenus interea Roma cum isto gladiatore vetulo
quotidie pugnabat. Utebatur populo sane suo, prop-
terea, quod [iste] caput petere non desinebat. Iste
postulabat, ut procurator judicatum solvi satisdaret.
Negat Alphenus, fEquum esse, procuiatorem satisda-
re, quod reus satisdare non deberet, si ipse adesset.
Appellantur tribuni ; a quibus cum esset certimi aux-
ilium petitum, ita tamen disceditur, ut idibus Sep-
tembribus P. Quintium sisti Sex. Alphenus promit-
teret.

^^III. Venit Romam Quintius : vadimonium
sistit. Iste, homo acerrimus, bcnorum possessor,
expulsor, ereptor, annum et sex menses nihU petit :
quiescit : conditionibus hunc, quoad potest, produ-
cit : a Cn. DoIabeUa denique prjetore postulat, ut
sibi Quintius judicatum solvi satisdet, ex formula,
" quod ab eo petat, cujus, ex edicto prfetoris, bona
dies XXX possessa sint." Non recusabat Quintius,
quin ita satisdare juberet, si bona possessa essent ex
edicto. Decernit : quam sequum, nihil dico : unum
hoc dico, novum ; et hoc ipsum tacuisse mallem,
quoniam utrumque quivis intelligere pctuisset. Ju-
bet P. Quintium sponsionem cum Sex. Nccvio fa-
cere, [aut satisdare, " Si] bona sua, ex edicto P.
Burrieni praetoris, dies XXX possessa essent." Rc-

12 PRO P. QUINTIO. Cap. 9.

cusabant, qui aderant tum Quintio. Demonstrabant,
de re judiciuni fieri oportere, ut aut uterque inter se,
aut neuter, satisdaret : non necesse esse famam al-
terius in judicium venire. Clamabat porro ipse Quin-
tius, sese idcirco nolle satisdare, ne videretur judicas-
se, bona sua ex edicto possessa csse : sponsionem
porro si istiusmodi faceret ; se (id cjuod nunc evenit)
de capite suo priore loco causam esse dicturura.
Dolabella (quemadmodum solent homines nobUes ;
seu recte seu perperam facere ca-perunt, ita in utro-
que excellunt, ut nemo nostro loco natus assequi
possit) injuriam facere fortissime perseverat : aut
satisdare, aut sponsionem jubet facere ; et interea
recusantes nostros advocatos acerrime submoveri.

IX. Conturbatus sane discedit Quintius ; neque
mirum, cui hiec optio tam misera tamque iniqua da-
retur, ut aut ipse se capitis damnaret, si satisdedisset ;
aut causam capitis, si sponsionern fecisset, priore lo-
co diceret. Cum, in altera re, causje nihil esset, quin
secus judicaret ipse de se (quod judicium gravissi-
mum est) ; in altera spes esset acl talem tamen vi-
rum judicem veniendi, unde eo plus opis auferret,
quo minus attulisset gratire ; sponsionem facere ma-
luit:fecit. Te judicem, C. Aquilli, sumsit : ex sponso
egit. Inhoc summa judicii, causaque tota, consistit.

Judicium esse, C. AquUIi, non de re pecuniaria,
sed de fama fortunisque P. Quintii, vides. Cum ma-
jores ita constituerint, ut qui pro capite diceret, is
posteriore loco diceret ; nos, inaudita, criminatione
accusatorum, priore loco causam dicere inteUigis :
eos porro, qui defendere consuerunt, ^ddes accusare;
et ea ingenia converti ad perniciem, cjuas antea ver-
sabantur in salute atque auxUio fercndo. IUud etiam
restiterat, quod hesterno die feccrunt, ut te in ju?
adducerent, ut nobis tempus, quam diu diceremus,
prffistitueres ; qiiam rem facUe a prretore impetras»
sent, ni.-i tu, quod esset tuum jus et officium partes-
que, docuisses. Neque nobis adhuc, pra;ter te, quis-

PRO P. QUINTIO. Cap. 10. 13

quam fuit, ubi nostrum juscontraillosobtineremus;
neque illis unquam satis fuit illud obtinere, quod
probari omnibiis posset. Ita, sine injutia, potentiam
levem atque inopem esse arbitrantur.

X. Verum, quoniam tibi instat Hortensius, ut eas
in consilium ; a me postulat, ne dicendo tempus ab-
sumam ; queritur, priore patrono causam defcndente,
nunquam perorari potuisse ; non patiar, istam ma-
nere suspicionem, nos rem judicari nolle : nec illud
niihi arrogabo, me posse causam connr»odius de-
monstrare, quam antea demonstrata sit ; neque ta-
men tam multa verba faciam ; propterea quod et ab
illo, qui ante dixit, informata jam causa est, et a me,
qui neque excogitare neque pronuntiare multa pos-
sum, brevitas postulatur, qutE mihimet ipsi amicissi-
ma est. Patiam, quod te sa^pe animadverti facere,
Hortensi : totam caus;e mea; dictionem certas in par-
tes dividam. Tu id semper facis, quia semper potes ;
ego in hac causa faciam, propterea quod in hac vi-
deor posse facere. Quod tibi natura dat, ut semper
possis, id mihi causa concedit, ut hodie possim. Cer-
tos mihi fines terminosque constituam, txtra quos
egredi non possim, si maxime velim ; ut et mihi sit
propositum, de quo dicam ; et Hortensius habeat
exposita, ad qua; respondeat ; et tu, C. Aquilli, jam
ante animo prospicere possis, quibus de rebus audi-
turus sis.

Negamus, te bona P. Quintii, Sex. Na;vi, posse-
disse ex edicto praetoris. In eo sponsio facta est. Os-
tendam primum, causam non fuisse, cur a prjEtore
postulares, ut bona P. Quintii possideres ; deinde,
ex edicto te possidere non potuisse ; postremo, non
possedisse. Qujeso, C. Aquilli, vosque, qui estis in
consilio, ut, quid poUicitus sim, diligenter memoriee
mandetis. Etenim rem facilius totam accipietis, si
haec memineritis ; et me facile vestra existimatione
revocabitis, si extra hos canceUos egredi conabor,
quos mihi ipse circumdedi. Nego fuisse causam, cur
{Orat.) voL. I. c

14 PRO P. QUINTIO. Cap. II.

postularet : nego ex edicto possidere potuisse : nego
possidere. Hffic tria cum docuero, perorabo.

XI. Non fuit causa, cur postulares. Qui hoc in-
telligi potest ? Quia Sex. Naevio, neque ex societatis
ratione, neque privatim, quidquam debuit Quintius.
Quis huic rei testis est ? Idem, qui acerrimus adver-
sarius. In hac re te, te, inquam, testem, Naevi, cita-
bo. Annum, et eo diutius, post mortem C. Quintii,
fuit in Grallia tecum simul Quintius. Doce, te petiis-
se ab eo istam, nescio quam, innumerabilem pecu-
niam : doce, aliquando mentionera fecisse ; dixisse
deberi : debuisse concedam.

Moritur C. Quintius, qui tibi (ut ais)certis nomini--
bus grandem pecuniam debuit. Ha;res cjus, P. Quin-
tius, in Galliam ad te ipsum venit in agrum commu-
nem : eo denique, ubi non modo res erat, sed ratio
quoque omnis, et omnes Uterffl. Quis tara dissolutus
in re faraiJiari fuisset, quis tam negligens, quis tara
tui, Sexte, dissimilis, qui, cum res ab eo, quicum con-
traxisset, recessisset, et ad hoeredem pervenisset, non
heBredem, cum primura viiUsset, certiorera faceret ?
appeUaret ? rationem afferret ? si quid iu controver-
siam veniret, aut intra parietes, aut summo jure, ex-
periretur ? Itane ? quod viri optimi faciunt, ii qui
suos propinquos ac necessarios caros et honestos esse
atque haberi volunt, id Sex. Nffivius non faceret, qui
usque eo fervet ferturque avarltia, ut de suis commo-
dis aUquam partera nolit araittere, ne quam partem
huic propinquo suo uUius ornamenti reUnquat ? Et
is pecuniam, si qua deberetur, non peteret, qui,
quia, quod debitum nunquam est, id datura non est,
non pecuniam modo, verum etlam hominis propinqui
sanguinem vitaraque, eripere conatur ? Huic tu mo-
lestus esse videUcet nohiisti, quem nunc respirare H-
bere non sinis ? Quem nunc iuterticere nefarie cupis,
eura tum pudenter appeUare nolebas ? Ita credo :
hominem propinquum, tui observantem, virum bo-
num, pudentem, majorem natu, nolebas, aut non

PRO P. QUINTIO. Cap. 13. 15

audebas, appellare. SBcpe, ut fit, cum ipse te confir-
in?isses, cum statuisses de pecunia mentionem fac«re,
cum paratus meditatusque venisses ; homo tiniidus,
virginali verecundia, subito ipse te retinebas : cxci-
debat repente oratio : cum cuperes appellare, non
audebas, ne invitus audiret. Id erat protecto.

XII. Credamus hoc, Sex. Naevium, cujus caput
oppugnet, ejus auribus pepercisse. tei debuisset,
Sexte, petisses statim : si non statim, paulo quidem
post ; si non paulo, at aliquanto ; sex quidem illis
mensibus profecto ; anno vertente, sine controversia.
Anno et sex mensibus vero, cum tibi quotidie potes-
tas hominis fuisset admonendi, verbum nullura fa-
cis : biennio jam confecto fere, appeUas. Quis tam
perditus ac profusus nepos, non adesa jam, sed abun-
danti etiam pecunia, sic dissolutus fuisset, ut fuit
Sex. Naevius ? Cum hominem nomino, satis mihi
videor dicere.

Debuit tibi C. Quintius : nunquam petisti ! Mor-
tuus est Ule : res ad haeredem venit. Cum eum quo-
tidie videres, post biemiium denique appeUas. Dubi-
tabitur, utrum sit probabiUus, Sex. Najvium statim,
si quid deberetur, petiturum fuisse, an, ne appeUa-
turum quidem biennio ? AppeUandi tempus non
erat? At tecum plus annum vixit. In GaUia agi
non potiut ? At et in provincia jus dicebatur ; et
Romae judicia fiebant. Restat, ut aut summa negUgen-
tia tibi obstiterit, aat unica HberaUtas. Si negUgen-
tiam dices, mirabimur : si bonitatem, ridebinms :
neque prfeterea, quid possis dicere, invenio. Satis est
argumenti, nUiil esse debitum Nsevio, quod tamdiu
nihU peti\at.

XIII. Quid si hoc ipsum, quod nunc facit, osten-
do testimonio esse, nihU deberi ? Quid enun nunc
agit Sex. Navius ? Qua de re controversia est ?
quod est hoc judicium, in quo jam biennium versa»
mur ? quid negotu geritur, in quo iUe tot et tales
viros defatigat ? Pecuniam petit. Nunc denique ?

IC PRO P. QUIxVTIO. Cap. 14.

venimtamen petat : audiamus. De rationibus et con-
troversiis societatis vult dijuilicari: sero, verum ali-
quando tamen : concedanius. Non, inquit, id ago,
C Aquilli, neque in eo nunc laboro. Pecunia mea
tot annos utitur P. Quintius : utatur sane : non pe-
to. Quid igitur pugnas ? an, quod sspe multis in
locis dixisti, ne in civitate sit ? ne locum suum,
quem adhuc honestissinie defendit, obtineat ? ne nu-
meretur inter vivos ? decernat de vita ct ornamentis
suis omnibus ? apud judicem causam jiriore loco di-
cat : et, eam cum orarit, tum denique vocem accu-
satoris audiat ? Quid ? hoc quo pertinet ? ut ocyus
ad tuum pervenias ? At, si id velles, jampridem ac-
tum esse poterat. Ut lionestiore judicio conflictere ?
At sine summo scelere P. Quintium, propinquum
tuum, jugulare non potes. Ut facilius judicium sit ?
At neque C. Aquillius de capite alterius libenter ju-
dicat, et Q. Ilortensius contra caput non didicit di-
cere. Quid a nobis autem, C. Aquilli, refertur?
Pecuniam petit : negamus deberi. J udicium fiat sta-
tim : non recusamus. Numquid prfeterea ? Si vere-
tur, ut res, judicio facto, parata sit ; judicatum sohi
satis accipiat. (^uibus a me verbis satis accipiet, iis-
dem ipse, quod peto, satisdet. Actum jam potest
esse, C. Aquilli : janiitu potes discedere, liberatus mo.-
lestiii, prope dicam, non minore, quam Quintius.

Quid agimus, Hortcnsi ? quid de hac conditione
dicinius ? Possumus aliquando, depositis armis, sine
periculo fortunarum, de re pecuniaria disceptare ?
Possumus ita rem nostram persequi, ut hominis pro-
pin(jui caput incolume esse patiamur ? Possumus
petitoris personam capere, accusatoris deponere ? Im-
mo, inquit, abs te satis accipiam ; ego autem tibi
non satisdabo.

XIV. Quis tandem nobis ista jura tam «qua de-
scribit ? quis hoc statuit, quod a^fpmm sit in Quin-
tium, id iniquum esse in Na;vium ? Quintii bona,
inquit, ex ecUcto pra;toris possessa sunt. Ergo, id ut

PRO P. QUINTIO. Cap. 14. 17

confitear, postulas ; ut, quod nunquam factum esse
judicio dcfendinius, id, proinde quasi factum sit, nos-
tro judicio confimienuis.

Invcniri ratio, C. Aquilli, non potest, ut ad suum
qiiisque quam primum, sine cujusquam dedecore,
infaraia, pernicieque, perveniat? Profecto, si quid
deberetur, peteret : non omnia judicia fieri mallet,
quam unum illud, unde h;EC omnia nascuntur. Qui
inter tot annos ne appellarit quidem Quintium, cum
potestas esset agendi quotidie ; qui, quo tempore pri-
mum male agere ccppit, in vadimoniis differendis
tempus omne consumserit ; qui postea vadimoniura
quoque missum fecerit, himc per insidias vi de agro
communi dejecerit ; qui, cum de re agendi, nullo re-
Cusante, potestas fuisset, sponsionem de probro facere
maluerit ; qui, cum revocetur ad id judicium, unde
hffic nata sunt omnia, conditionem sequissimam re-
pudiet ; fateatur, se non pecuniam, sed «tam et
sanguinem, petere. Is non hoc palam dicit ? mihi si
quid deberetur, pcterem, atque adeo jampridem abs-
tulissem. NiliU hoc tanto negotio, nihil tam invidio-
so judicio, nihil tam copiosa advocatione uterer, si
petendum esset. Extorquendum est invito atque in-
gratiis. Quod non debet, eripiendum atque expri-
mendum est : de fortunis omnibus P. Quintius de-
turbandus est: potentes, diserti, nobUes omnes ad-
vocandi sunt : adhibenda vis est veritati ; minae
jactentur : pericula intendantur : formidines oppo-
nantur, ut iis rebus aliquando victus et perterritus
ipse cedat. Qua;, mehercule, omnia (cum, qui contra
pugnent, video, et cum iUum consessum considero)
adesse atque impendere videntur, neque vitari ullo
modo posse. Cum autem ad te, C. Aquilli, oculos
animumque retuli ; quo majore conatu studioque
aguntur, eo leviora infirmioraque existimo.

NihU igitur debuit, ut tu ipse prsedicas. Quid si
debuisset? continuone causa fuisset, cur a prretore
postulares, ut bona possideres ? Non opinor id qui-
t 3

18 PRO P. QUINTIO. Cap. 15.

dem neque jus esse, neque aiiquam expetlire. Quid
igitur denionstrat ? vadimonium sibi ait esse de-
sertum.

XV. Antequam doceo id factum non esse, libet
mihi, C. AquiLli, ex officii ratione, atque ex omnium
consuetudine, rem ij^sam et factum simul Sex. N£evii
considerare. Ad vadimonium non venerat (ut ais) is,
quicum tibi affinitas, societas, omnes denique causae
et necessitudines veteres, intercedebant. Illicone ad
prajtorem ire convenit? continuone verum fuit pos-
tulare, ut ex edicto bona possidere liceret ? Ad hffic
extrema et inimicissima jura tam cupide decurrebas,
uti tibi nihil in posterum, quod gravius atque crude-
lius facere posses, reservares ?

Nam quid homini potest turpius, quid viro mise-
rius aut acerbius, usu venire ? quod tantum evenire
dedecus, quje tanta calamitas inveniri potest ? Pecu-
niam si cuipiam fortuna ademit, aut si alicujus eri-
puit injuria; tamen, dum existimatio est integra,
facUe consolatur honestas egestatem. At non nemo,
aut ignominia afFectus, aut judicio turpi convictus,
bonis quidem suis utitur ; alterius opes (id quod mi-
serrimum est) non exspectat : hoc tamen in miseriis
adjumento et solatio sublevatur. Cujus vero bona
venierunt ; cujus non modo iHsa amplissima; fortunfe,
sed etiam victus vestitusque necessarius sub prsecone
cum dedecore subjectus est; is non modo ex numero
virorum exturbatur, sed, si fieri potest, infra etiam
mortuos amandatur. Etenim mors honesta saspe vi-
tam quoque turpem exornat ; vita turpis ne morti
quidem honest;e locum rehnquit.

Ergo, hercule, cujus bona ex edicto possidentur,
hujus omnis fama et existimatio cum bonis simul
possidetur : de quo Ubelh in celeberrimis locis pro-
ponuntur, huic ne perire quidem certe tacite obscu-
reque conceditur. Cui magistri fiunt, et domini con-
stituuntur, qui, qua lege et qua conditione pereat,
pronuntient ; de quo homine prsEConis vox praedicat,

PRO P. QUINTIO. Cap. 16. 19

et pretium conficit ; huic acerbissiirmm vivo videnti-
que funus ducitur ; si funus id habendum sit, quo
non amici conveniunt ad cxsequias cohonestandas,
sed bonorum emtores, ut camifices, ad reliquias vitje
lacerandas et distrahendas.

XVl. Itaque majores nostri raro id accidere vo-
luerunt ; praetores, ut considerate fieret, comparave-
nmt. ^'iri boni, cum palam fraudantur, cum expe-
riendi potestas non est, timide tamen et pedetentim
i*tuc descendunt, vi ac necessitate coacti, inviti, nml-
tis vadimoniis desertis, saepe iEusi ac destituti. Con-
siderant enim, quid et quantum sit, alterius bona
proscribere. Jugulare civem, ne jure quidem quis-
quam bonus vult : mavult enmi commemorare, se,
cum posset perdere, pepercisse, quam, cum parcere
potuerit, perdidisse. Hasc in homines alienissimos,
denique inimicissimos, \iri boni faciunt, et hominum
existimationis et communis humanitatis causa ; ut,
cum ipsi nihil alteri scientes Lncommcdarint, nihil
ipsis jure incommodi cadere possit.

Ad vadimonium non venit : quis ? Propinquus.
Si res ista gravissima sua sponte videretur, tamen
ejus atrocitas necessitudinis nomine levaretur. Ad
vadimonium non venit : quis ? t^ocius. Etiam gra-
vius aliquid ei deberes concedere, quicum te aut vo-
luntas congregasset, aut fortuna conjunxisset. Ad
vadimonium non venit : quis ? Is, qui Ubi pr£esto
semper fuit. Ergo in eum, qui semel hoc commisit,
ut tibi prassto non esset, omnia tela conjecisti, quas
parata sunt in eos qui permulta, male agendi causa,
fraudandique, fecerunt ?

Si dupondius tuus ageretur, Sex. Nsen, si in par-
vula re captionis aliquid vererere, non statim ad C.
Aquilhum, aut ad eorum ahquem qui consuluntur,
concurrisses ? Cum jus amiciti», sccietatis, affinitatis
ageretur ; cum officii rationem atque existin!ationis
duci conveniret ; eo tempore tu non modo ad C.
Aquillium aut L. Lucullum, sed ne ipsum quidem

20 PRO P. QUINTIO. Cap. 17-

ad te retulisti: ne Iicec quidem tecum locutus es ?
Horaj duEB fuenmt ; Quintius ad vadimonium non
venit : quid ago ? Si, mehercule, hrcc tecum duo
verba fecisses, Quid ago ? respirasset cupiditas atque
avaritia paululum : aliquid loci rationi et consilio
dedisses : tu te collegisses : non in eam turpitudinem
venisses, ut hoc tibi esset apud tales viros confiten-
dum, qua tibi vadimonium non sit obitum, eadem
te hora consilium cspisse, hominis propinqui fortu-
nas funditus evertere.

XVII. Ego pro te nunc hoc consulo, post tempus
et in ahena re, quotl tu in tua re, cum tempus erat,
consulere oblitus es. Quaero abs te, C. AquiUi, L.
Luculle, P. Quintili, I\I. IMarceUe : vadimonium
mihi non obiit quidam socius et affiius meus, quicuni
mihi necessitudo vetus, controversia de re pecuniaria.
recens intercedit : postulone a pratore, ut ejus bona
mihi possidere liceat ? an, cum RomEe domus ejus,
uxor, liberi sint, domum potius denuntiem ? Quid
est, quod hac tandem de re vobis possit videri ? Pro-
fecto, si recte vestram bonitatem atque prudentiam,
cognovi, non multum me faUit, si consulamini, quid
sitis responsuri : priraum, exspectare : deinde, si la-
titare ac diutius ludificare videatur, amicos conve-
nire : quffirere, quis procurator sit : domum denun-
tiare. Dici vix potest, quam multa sint, qufc respon-
deatis ante fieri oportere, quam ad hanc rationem
extremara [necessariam] devenire.

Quid ad hffic Ntevius ? Ridet scilicet nostram
amentiam, qui in vita sua rationem summi officu de-
sideremus, et instituta bonorum virorum requiramus.
Quid mihi, inquit, cum ista summa sanctimonia ac
diligentiii ? Viderint, inquit, ista officia viri boni : de
me autem ita considerent : non, quid habeam, sed
quibus rebus invenerim, quarant ; et, quemadmo-
dum natus, et quo pacto educatus sim, memini. Ve-
tus cst, " De scuria multo facdius divitem, quam
patreiufamUias, fieri posse." IIa;c iUe, si verbis non-

PRO P. QUINTIO. Caf. 1«. 21

audet, re quidem vera palam loquitur. Etenim. si
vult vironuii bonorum instituto vivere, multa oportet
discat, atque dediscat ; quorum illi atati utrumque
difficile est.

X\'III. Non dubitavi, inquit, cum vadimonium
desertum esset, bona proscribere. Improbe : verum,
quoniam tu id tibi arrogas, et concedi postulas, con-
cedamus. Quid si nunquam deseruit ? si ista causa
abs te tota per summam fraudem et malitiam ficta
est ? si vadimonium omnino tibi cum P. Quintio
nullum fuit ? quo te nomine appellemus ? Impro-
bum ? At, etiam si desertum vadimonium esset, ta-
men, in ista postulatione et proscriptione bonorum,
improbissinuis reperiebare. Num malitiosum ? non
negas. Fraudulentum ? jam id quidem arrogas tibi,
et pr£Bclarum putas. Audacem ? cupidum ? perfi-
diosum ? vulgaria et obsoleta sunt ; res autem nova
atque inaudita.

Quid ergo est ? Vereor, mshercule, ne aut graviori-
bus utar verbis quam natura fert, aut levioribus quam
causa postulat. Ais esse vadimonium desertum. Queb-
sivit a te statim, ut Romam rediit, Quintius, quo die
vadimonium istuc factum esse diceres. Respondisti
statim, Nonis Feb. Discedens, in memoriam rediit
Quintius, quo die Roma in Galliam profectus sit :
ad ephemeridem revertitur : invenitur dies profectio-
nis, prid. Cal. Feb. Nonis Feb. si Romas fuit, causae
nil dicimus, quin tibi vadimonium promisariL

Quid ? hoc inveniri qui potest ? Profectus est una
li. Albius, homo cum prmiis honestus : dicet testi-
monium. Prosecuti sunt famLIiares et Albium et
Quintiurn : dicent hi quoque testimoniura. Literaj
P. Quintii, testes tot, (quibus onmibus causajustissi-
ma est cur scire potuerint, nuUa cur mentiantur)
cum adstipulatore tuo com.parabuntur. Et in hac
ejusmodi causa P. Quintius laborabit ? et diutius in
tanto metu miser periculoque versabitur ? et vehe-
mentius eum gratia adveisarii perterrebit, quam iides

22 PRO P. QUINTIO. Cap. 19.

judicis consolabitur ? Vixit enim semper inculte at-
que horride : natuia tristi ac recondita fuit : non ad
solarium, non in Campo, non in conviviis, versatus
est : id egit, ut amicos observantia, rem parciraonia,
retineret. Antiquam oificii rationeni dilexit, cujus
splendor omnis his moribus obsolevit. At, si in cau-
sa pari discedere inferior videretur, tamen esset non
mediocriter conqiierendum : nunc, in causa superio-
re, ne ut par (|uidem sit, postidat ; inferiorem esse
sese patitur, duntaxat usque eo, ne, cum bonis, fa-
ma, fortunisque omnibus, Sex. NaBvii cupiditati cru-
delitatique dedatur.

XIX. Docui, qucd primum poUicitus sum, C«
Aquilli, causam omnino, cur postularet, non fuisse ;
quod neque pecunia debebatur : et, si maxime de-
beretur, commissum nihU esse, quare ad istam ratio-
nem perveniretur. Attende nunc, ex edicto pratoris,
bona P. Quintii possideri nullo modo potuisse. Re-
cita edictum : " Qui, fraudationis causa, latitarit."
Non est is Quintius : nisi si latitant, qui ad negotium
suum, relicto procuratore, proticiscuntur. "• Cid ha3-
res non exstabit." Ne is quidem. " Qui, exsilii cau-
sa, sohmi verterit." Quo tempore existimas oportu-
isse, Nievi, absentem Quintium defendi, aut quomo-
do ? tum, cum postulabas, ut bona possideres ? Ne-
mo aftliit : ncque enim quisquam divinare poterat, te
postuhiturum : neque quemquam attincbat id recu-
sare, quod pra;tor, non fieri, sed ex edicto suo fieri,
jubebat.

Qui locus igitur absentis defendendi procuratori
prinius datus est ? Cum proscribebas ? Ergo affuit :
non passus est : libellcs dejecit Sex. Alphenus. Qui
primus erat officii gradus, servatus est a procuratore
sunmia cum diligentia. Videamus, quse deinde sint
consecuta. Iloniinem P. Quiutii deprehcndis in pu-
bhco : conaris abducere : non patitur Alphcnus : vi
tibi adimit : curat, ut domum reducatur ad Quintium.
Hic quoque sunuue constat procurctoris diligentis

PRO P. QUINTIO. Cap. 20. 23

ofBcium. Debere tibi dicis Quintium : procuTator
negat. Vadari vis : promittit. In jus vocas : sequi-
tur. Judicium postulas : non recusat. Quid aliud
sit absenteni defcndi, ego non intelligo. At quis erat
procurator ? Credo aiiquem ejectum hominem, egen-
tem, litigiosum, improbum, qui posset scurras tlivi-
tis quotidianimi convicium sustinere. Kihil mLnus.
Eques Romanus Iccuples, sui negotii bene gerens ;
denique is, quem, quoties Nfevius in Galliam profec-
tus est, procuratorem Roma; reliquit.

XX. Et audes, Sex. Na^vi, negare, absentem de-
fensum esse Quintium, cum eura defenderit idem,
qui te solebat? Et, cum is judicium acceperit pro
Quintio, cui tu et rem et famam tuam commendare
proficiscens, et concrcdere, solebas ; conaris hoc dicere,
Beminem exstitisse, qui Quintium judicio defen-
deret ?

Postulabam, inquit, ut satisdaretur. Injuria postu-
labas. Ita [jubebare:] recusabat Alphenus. Ita:
venun prffitor decernebat : tribuni igitur appellaban-
tur. Hic te, inquit, teneo. Non est istud judicium
pati, neque judicio defendere, cum auxilium a tribu-
nis petas. IIcc ego, cum attendo, qui. prudentia sit
Hortensius, dicturura esse eum ncn arbitror. Cum
autem antea dLxisse audio, et causam ipsam conside-
ro, quid aliud dicere possit, non reperio. Fatetur
enim, libeUos Alphenum dejecisse, vadimonium pro-
misisse, judicium quia acciperet, in ea ipsa verba
qua; Naevius edebat, non recusasse ; ita tamen, mcre
et instituto, per eum magistratum, cjui auxilii causa
CODstitutus est.

Aut hsBC facta non sint, necesse est ; aut C. Aquil-
lius, talis vir, juratus, hoc jus in civitate constituat,
cujus proairator non recusarit omnia judicia, qucB
quisque in verba postidarit ; cujus procurator a pra?-
tore tribunos appellare ausus sit, eum non defendi ;
ejus bona recte possideri posse ; ei misero, absenti,
ignaro, omnia fortunarum suarum, omnia vits cir.a- .

24 PRO P. QUINTIO. Cap. 21.

menta, per summum dedecus et ignominiam deripi
convenire. Quod si probari nemini potest, iUud certe
probari omnibus necesse est, defensum esse judicio
absentem Quintium. Quod cum ita est, ex edicto
bona possessa non sunt.

At enim tribuni plebis ne audierunt quidem. Fa-
teor, si ita est, procuratorem decreto prtetoris opor-
tuisse parere. Quid si i\I. Brutus intercessurum se
dixit palam, nisi quid inter ipsum Alphenum et Nae-
vium conveniret ? Videturne intercessisse appellatio
tribunorum, nonmors, sedauxilii causa ?

XXI. Quid deinde fit ? Alphenus, ut omnes in-
telligere possent, judicio defendi Quintium, ne qua
subesse posset aliena aut ipsiu.s officio, aut hujus ex-
istimatione suspicio, viros bonos complures advocat :
t-estatur, isto audiente, se pro communi necessitudine
id primum petere, ne quid atrocius in P. Quintium
absentem sine causa facere conetur : sin autem in-
imicissime atque infestissime contendere perseveret,
se paratum esse omni recta atque honesta ratione de-
fendere, quod petat, non deberi : se judicium id,
quod edat, accipere. Ejus rei conditionisque tabellas
obsignaverunt viri boni comphires. Res in dubium
venire non patest. Fit, rebusomnibusintegris, neque
proscriptis neque possessis bonis, ut Alphenus pro-
mittat Najvio sisti Quintium. Venit ad vadimonium
Quintius. Jacet res in controversiis, isto calumnian-
te, biennium, usque dum inveniretur, qua ratione
res ab usitata consuetudine recederet, et in lioc singu-
lare judicium causa omnis conchaderetur.

Quod officium, C. Aquilli, commemorari procu-
ratoris potest, quod ab Alplieno pr;eteritum esse vi-
deatur ? Quid afFertur, quare P. Quintius absens
negetur esse defensus ? An vero id, quod Horten-
sium, quia nuper injecit, et quia Nasvius semper id
clamitat, dicturum arbitror, non fuisse Nffivio parem
certationem cum Alpheno, illo tcmpore, dlis domi-
nantibus? Quod si velim confiteri ; Ulud, opinor, con-

PRO P. QUINTIO. Cap. 22. 25

cedent, non procuratorem P. Quintii neminem fu-
isse, sed gratiosum fuisse. ]\Iihi autem, ad vincen-
dum, satis est, fuisse procuratorem, quicuni experiri
posset. Qualis is fuerit, si modo absentem defende-
bat per jus et per magistratum, nihil ad rem arbi-
tror pertinere.

Erat enim, inquit, illarum partium. Quidni ? qui
apud te esset educatus ; quem tu a puero sic institu-
isses, ut nobili ne gladiatori quidem cederet : sicut tu
semper summe concupisti : idem volebat Alphenus :
ea re tibi cum eo par contentio erat. Bruti, inquit,
erat famUiaris : itaque is intercedebat : tu, contra,
Burrieni, qui injuriam decernebat ; omnium denique
illorum, qui tum et poterant per vim et scehis pluri-
mum, et, quod poterant, id audebant. An omnes tu
istos vincere volcbas, qui nunc, tu ut vincas, tanto-
pere laborant ? Aude id dicere ; non palam, sed his
ipsis, quos advocasti. Neque enim mter studium
vestrum quidquam, utopinor, interfuit. Ingenio, ve-
tustate, artilicio, tu facile vitisti : ut aha omittam,
hoc satis est. Alphenus cum iis, et propter eos,
periit, quos diligebat : tu, postquani, qui tibi erant
amici, non poterant vincere ; ut amici tibi essent,
qui vincebant, effecisti. Tametsi nolo eam rem com-
memorando renovare, cujus oninino rei memoriam
omnem tolli funditus ac deleri arbitror oportere.

XXII. Unum illud dico : si, propter partium stu-
dium, potens erat Alphenus ; potentissimus Naevius.
Si, fretus gratia, postulabat aliquid iniquius Alphe-
nus ; multo iniquiora Navius impetrabat.

Quod si tum par tibi jus cum Alpheno fuisse non
putas, quia tamen ahquem contra te advocare potu-
erat ; quia magistratus aUquis reperiebatur, apud
quem Alpheni causa consisteret ; quid hoc tempore
Quintio statuendum est ? cui neque magistratus ad-
huc aequus inventus est, neque judicium redditum
est usitatum : non conditio, non sponsio, non denique
uUa unquam intercessit postulatio, mitto sequa, verura

iOiat.) voL. I. D

26 PRO P. QUINTIO. Cap. 23.

ante hoc tempus ne fando quidem audita. De re pe*
cuniaria cupio contendere : non licet. At ea contro-
versia est. Nihii ad me attinet ; causam capitis dicas,
oportet. Accusa, ubi ita necesse est : non, inquit,
nisi tu ante, novo modo, priore loco dixeris. Dicen-
dum necessario est : pra;stituendffi horaead arbitrium
nostrum : judex ipse arcebitur.

Quid tum ? Tu ahquem patronum invenies, ho-
minem antiqui officii, qui splendorem nostnrai et
gratiam negligat ? pro me pugnabit L. PhiHppus,
eloquentia, gravitate, honore, florentissimus civita-
tis : dicet Hortensius, excellens ingenio, nobihtate,
existimatione : aderunt autem liomines nobilissimi
ac potentissimi, quorum frequentiam et consessum
non modo P. Quintius, qui de capite decernit, sed
quivis, qui extia pericukun sit, perhorrescat. Haec
est iniqua certatio, non illa, qiia tu contia Alphenum
veHtabaris. Huic, ne ubi consisteret quidem contra
te, locum rehquisti. Quare, aut dcceas oportet, Al-
phenum negasse se procuratoiem esse, non dejeciase
libellos, judicium accipere noluisse ; aut, cum htcc
ita facta sint, ex edicto te bona P. Quintii non pos-
secUsse concedas.

XXIII. Etenim si ex edicto possedisti; qua;ro,
cur bona non venierhit ; cur cscteri sponsores et cre-
dit(jres non c.mvenerint. Nemone fuit, cui dcberet
Quintiuj ? Fuerunt, et compkires fuerunt, propter-
ea quod C. frater aUquantum fcris alieni rehquerat.
Quid ergo est ? Homines erant ab hoc omnes alie-
nissimi ; et iis debebatur ; neque tamen quisquam
inventus est tam insignite improbus, qui violare P.
Quintii existimationem absentis auderet. Unus fuit,
athnis, socius, nccessarius, Sex. Njcvius ; qui, cum
ipse ultro deberet, quasi eximio pramio sceleris ex-
posito, cupidissime contenderet, ut per se afilictum
atque eversum propinquum suum, non modo honestc
partis bonis, verum etiam conununi hice, privarct.
Ubi erant ca;tcri crcditores ? dcniquc hoc tempore

PRO P. QUINTIO. Cap. 24. 2?

ubi sunl ? Quis est, qui fraudationis causa latuisse
dicat ? quis, ([ui absenteiu defensum neget esse Quin-
tiuni ? Nenio invenitur. ^Vt, contra, onmes, quibus-
cuni ratio huic aut est aut fuit, adsunt, defendunt.
Fides hujiis, nmltis locis cognita, ne pertitlia Sex.
NcEvii derogetur, laborant In hujusraocli sponsionem
testes dare oportebat ex eo nuniero, qui hac dicerent :
Vailimoniuni mihi deseruit : nie fraudavit : a me no-
minis ejus, quod inficiatus esset, diem petivit : ego
experiri non potui : latitavit : procuratorem nullum
reUquit. Horum nihil dicitur. Parantur testes, qui
haec dicant. Verum, opinor, viderimus, cum dixerint.
Unum tamen hoc cogitent, ita se graves esse, ut, si
veritatem volent retinere, gravitatem possint obtinere :
si eam negligent, ita leves sint, ut omnes intelligant,
non ad obtiiiendum mendacium, sed vermii proban-
duni, auctoritatem adjuvare.

XXIV. Ergo htec duo qu£Ero : prunum, qua ra-
tione Neevius susceptum negotium non transegerit t
hoc est, cur bona, quce ex edicto possidebat, non
vendiderit : deinde, cur, ex tot creditoribus aliis, ad
istam rationem nemo accesserit ; ut necessario confi^
teare, neque eorum tara temerarium quemquam fu-
isse, neque te ipsuni id, quod turpissime suscepisses,
perseverare et tran»igere potuisse. Quid si tu ipse,
Sex. Naevi, statuisti, bona P. Quintii ex edicto pos-
sessa non csse ? Opinor, tuum testimonium, quod in
aliena re leve esset, id in tua, quoniam contra te est,
gravissimum debet esse. Eniisti bona 8ex. Alpheni,
Ij. Sulla dictatore vendente. Socium tibi in hujus
bonis edidisti Quintium. Plura non dico. Cum eo tu
voluntariam societatem coibas, qui te in hsereditarid
societate fraudarat ; et eum judicio tuo comprobabas,
quem spoliatura lama fortunisque omnibus arbitra-
bare?

Diffidebam, mehercule, C. Aquilli, satis animo
certo et conlirmato me posse in hac causa consistere.
Sic cogitabam; cum contra dirturus esset Horteui

28 PRO P. QUINTIO. Cap. 25;

sius, et cum esset attente auditurus Philippus, fore,
uti, j)ermultis in rebus, timore prolaberer. Dicebam
huic Q. Roscio, cujus soror est cum P. Quintio, cum
a me peteret, et summe contenderet, ut svmm pro-
pinquum defenderem, railn perdifficile esse, contra
tales oratores, non modo tantam causam perorare,
sed omnino verbum facere conari. Cum cupidius in-
staret ; homini pro amicitia familiarius dixi, mihi
videri ore durissimo esse, qui, prasente eo, gestum
agere conaretur : qui vero cum ipso contenderent,
eos, etiamsi quid antea recti aut venusti liabere visi
sunt, id amittere : ne quid mihi ejusmodi accideret,
cum contratalem artificem dicturus essem,me vereri.
XXV. Tum mihi Roscius et alia multa, confir-
mandi mei causa, dixit : et, mehercule, si nihil dice-
ret, tacito ipso officio et studio, quod habebat erga
propinquum suum, quemvis commoveret. Etenim,
cum artifex ejusmodi sit, ut solus dignus videatur
esse, qui in scena spectetur ; tum vir ejusmodi est,
ut solus dignus videatur, qui eo non accedat. Ve-
rumtamen, quid si, inquit, habes ejusmodi causam,
ut hoc tibi planum sit faciendum, neminem esse, qui
possit biduo, aut summum triduo, septingenta milUa
passuum ambulare ? tamenne vereris, ut possis hffic
contra llortensium contendere ? ]\linime, inquam.
Sed quid id ad rem ? Nimirum, inquit, in eo causa
consistit. Quomodo? Docet me ejusmodi rem, et
factum simul Sex. Nfevii, quod, si solum proferretur,
satis esse deberet. Quod abs te, C Aquilli, et a vo-
bis qui adestis in consilio, quieso, ut dihgenter atten-
datis. Profecto inteUigetis, iliinc ab initio cupidita-
tem pugnasse et audaciam ; hinc vcritatem et pudo-
rem, quoad potuerit, restitisse. Bona, postulas, ut ex
edicto possidere liceat. Quo die ? te ipsum, Navi,
volo audire : volo, inauditum facinus, ipsius, qui id
commisit, voce convinci. Dic, Nasvi, diem. Ante V
Calendas intercalares. Bene agis : quam longe est
hinc in saltum vestrum GaUicanum ? Nsevi, te rogo.

PRO P. QUINTIO. Cap. 2C. 29

DCC millia passuuni. Optime. De saltu dejicitur
Quintius. Quo die? possumus hoc quoque ex te
audire? (^uid taces? Dic, inquani, dieni. Pudet
dicere. Intelligo : verum et sero et nequid(jiiam pu-
det. Dejicitur de saltu, C. Aquilli, pridie Calendas
intercalares : biduo post, aut, ut statini de jure ali-
quis cucurrerit, non toto triduo, DCC miUia passuum
conficiuntur. O rem incredibilem ! o cupiditatera in-
consideratam ! o nuntium volucrem ! Adniinistri et
satellites Sex. Nasvii Roma trans AIjxis in Sebusia-
nos biduo veniunt. O homineni fortunatum, qui
ejusmodi nuntios, seu potius Pegasos, habeat !

XXVI. Hic ego, si Crassi onines cum Antoniis
exsistant, si tu, L. Philippe, qui inter illos florebas,
hanc causam voles cum Hortensio dicere, tamen, su-
perior sim, necesse est. Non enun, quemadmodum
jiutatis, omnia sunt in eloquentia. Est quBedam ta-
men ita perspicua veritas, ut eam intirmare nuUa
res possit.

An, antequam postulasti, ut bona possideres, mi-
sisti, qui curarent, ut dominus de suo fundo a sua.
familia vi dejiceretur ? Utrunilibet elige. Alterum
incredibile est ; alterum nefarium ; et, ante hoc tem-
pus, utrumque inauditum. Septingenta millia pas-
suum vis esse decursa biduo ? Dic. Negas ? Ante
igitur misisti. JMalo. Si enim iUud diceres, improbe
mentiri viderere : cum hoc confiteris, id te admisisse
concedis, quod ne mendacio quidem tegere possis.
Hoc consilimn Aquillio, et talibus viris, tam cupi-
dum, tam audax, tam temerarium, probabitur?

Quid h£EC amentia, quid hsec festinatio, quid haec
immaturitas tanta signiiScat ? non vim ? non scelus ?
non latrocinium ? non denique orania potius, quam
yus, quara ofHcium, quam pudorem ? Mittis injussu
prastoris. Quo consilio ? Jussurum sciebas ? Quid ?
cum jussisset, tum mittere nonne poteras ? Postula-
turus eras. Quando ? post dies XXX. Nempe, si te
nihil impediret ; si voluntas eadem maneret ; si va-
D 3

30 PRO P. QUINTIO. Cap. 27-

leres ; denique, si viveres. Prsetor jussisset. Opinor,
si vellet, si valeret, si jus diceret, si nemo recusaret,
quin, ex ipsius decreto, et [satisdare,] et judicium
accipere vellet. Nam, (per Deos immortales!) si
Alphenus, procurator P. Quintii, tibi tum satisdare,
et judicium accipere vellet, denique omnia, quae
postulares, facere voluisset, quid ageres ? Revocares
eum, quem in Galliam miseras ? At hic quidem
jam de fundo expulsus, jam a suis Diis penatibus
prsEceps ejectus, jam (quod indignissimum est) suo-
rum servorum manibus, nuntio atque imperio tuo,
violatus esset. Corrigeres haec, scUicet, tu ])ostea. De
cujusquam vita dicere audes, qui lioc concedas necesse
est, ita te caecum cupiditate et avaritia fuisse, ut, cum,
postea quid futurum esset, ignorares (accidere autem
multa possent), spem maleficii prcesentis in incerto
rehqui temporis eventu collocares 't Atque hajc perinde
loquor, quasi, ipso LIlo tempore, cum te prjfitor jus-
sisset ex edicto possidere, si in possessionem misisses,
debueris, aut potueris, P. Quintium de possessione
deturbare.

XXVII. Omnia sunt, C. AquUli, ejusmodi, qui-
vis ut perspicere possit, in hac causa improbitatem
et gratiam cum inopia et veritate contendere. Pra;tor
te quemadmodum possidere jussit? Opinor, ex edicto.
Sponsio quas in verba facta est ? " 8i, ex edicto pras-
toris, bona P. Quintii possessa non sint." Redeamus
ad edictum. Id quemadmodum jubet possidere ? Num
quid est causa;, C. AquiUi, quin, si longe aUter posse-
(Ut, quam praetor edixit, iste ex edicto non possederit,
ego sponsione vicerim ? NihU, opinor. Cognoscamus
edictum. " Qui, ex edicto meo, in possessionem ve-
nerint." De te loquitur, Nfevi, queniadmodum tu
putas. Ais enim, te ex edicto venisse. Tibi, quid fa-
cias, definit : te instituit, tibi prjccepta dat. " Eos
ita videtur in possessione esse oportere." Quomodo ?
" Quod ibidem recte custodire poterunt, id ibidem
cust«diant : quod non poterunt, id auferre et abdu-

PRO P. QUINTIO. Cap. 28. 31

cere licebit." Quid tuni ? "• Dominum," inquit,
" invituni detrudere non placet." Eum ipsum, qui
fraudandi causa latitet ; eum ipsum, quem judicio
nemo defendat ; eum ipsum, qiii cum omnibus cre-
ditoribus suis male agat, invitum de pracdio dctrudi
vetat. Proficiscenti tibi in possessionem prfetor ipse,
Sex. Nasvi, palam dicit : "• Ita possideto, ut tecum
simul possideat Quintius : ita possideto, ut Quintio
vis ne afferatur." Quid ? tu id quemadmodum ob-
servas ? JMitto illud dicere, eum, qui non latitarit, cui
RomfE domus, uxor, liberi, procurator esset ; eum
qui tibi vadimonium non deseruisset; haec omnia
mitto : illud dico, dominum expulsum esse de prae-
dio ; domino a famUia sua manus allatas esse ante
suos Lares famUiares : hoc dico. * » » * •

XXVIII. * Nasvium ne appellasse quidem Quin-
tium, cum simul esset, experiri posset quotidie : de-
inde, quod onmia judicia difficillima, cum summa.
sua invidia, maximoque periculo P. Quintii, fieri
mallet, quam illud pecuniarium judicium, quod uno
die transigi posset : ex quo uno haec omnia nata et
profecta esse concedit. Quo in loco conditionem tuli,
si vellet pecuniam petere, P. Quintium judicatum
solvi satisdaturum, dum ipse, si quid peteret, pari
conditione uteretur.

Ostendi, quam multa ante fieri convenerit, quam
hominis propinqui bona possideri postularentur ;
praesertim cum Romae domus ejus, uxor, liberi es-
sent, et procurator, aeque utriusque necessarius. Do-
cui, cum desertum esse dicat vadimonium, omnino
vadimonium nullum fuisse. Quo die hunc sibi pro-
misisse dicat, eo die ne Romae quidem eum fuisse, id
testibus me pollicitus sum planum facturum, qui et
scire deberent, et causam, cur mentirentur, non ha-
berent. Ex edicto autem non potuisse bona possideri,
demonstravi, quod neque fraudandi causa latitasset,
seque exsilii causa solum vertisse diceretur.

Reliquum est, ut eum nemo judicio defenderit :

82 PRO P. QUINTIO. Cap. 29.

quod contra copiosissime defensum esse contendi, non
ab homine alicno, neque ab aliquo calumniatore at-
que improbo, sed ab equite Romano, propinquo et
neccssaiio suo, quem ipse Sex. Na;vius prccuratorem
relinquere antea consuesset : neque eum, si tribunos
appeUarit, idcirco minus judicium pati paratum
fuisse : neqne potentia procuratoris Naevio jus erep-
tum : contra, istum potentia sua tum tantummodo
superiorem fuisse, nunc nobis vix respirandi potesta-
tem dare.

XXIX. Quajsivi, qua; causa fuisset, cur bona
non venissent, cum ex edicto possiderentur. Deinde
iUud quoque requisivi, qua ratione, ex tot credi-
toribus, nemo neque tum idem fecerit, neque nunc
contra dicat, omnes([ue pro P. Quintio pugnent;
prffisertini cum, in tali judicio, testimonia creditorum
existimentur ad rem maxime pertinere. Postca sum
usus adversarii testimonio, qui sibi eum nuper edidit
socium, quem, quo modo nunc intendit, ne in vivo-
rum quidcm numero tum demonstrat fuisse. Tum
illam incredibilem celeritatem, seu potius audaciam,
protuU : confirmavi, necesse esse, aut biduo DCC
miUia passuum esse decursa, aut Sex. Na;vium die-
bus compluribus ante in possessionem misisse, quam
postularet, uti ei liceret bona possidere.

Postea recitavi edictum, quod aperte dominum de
pradio detrudi vetaret : in quo constitit, NiEvium ex
edicto non possedisse, cum confiteretur ex prffidio vi
detrusum esse Quintium. Omnino autem bona pos-
sessa non esse constitui, quod bonorum possessio
spectetur non in aJiqua parte, sed in universis, quaj
teneri ac possideri possint. Dixi, Roma; domum fu-
isse, quo iste ne adspirarit quidem ; servos com-
plures, ex quibus iste possederit neminem, ne atti-
gerit quidem : unum fuisse, quem attingere conatus
sit : prohibitum fuisse : quievisse. In ipsa GaUia.
coii;n<'stis in pra;dia privata Quintii Scx. Najviuni
non veiiissc. Denique ex ipso saltu, quem, per vjxa

PRO P. QUINTIO. Cap. 30. 33

expulso socio, possedit, servos privatos Quintii non
omnes ejectos esse. E\ (juo, et ex cjeteris dictis, fac-
tis, cogitatisque Sex. Nani, quivis potest intelligere,
istum nihil aliud egisse, neque nunc agere, nisi uti
per vin^ per injuriam, per imquitatem judii^ii, totum.
agrum, qui comumnis est, suum facere possit.

XXX. Nunc, causa perorata, res ipsa, et periculi
magnitudo, C. Aquilli, cogere videtur, ut te, atque
eos qui tibi in consilio sunt, obsecret obtesteturque
P. Quintius per senectutem ac solitudinem suam,
nihil aliud, nisi ut vestra; naturae bonitatique obse-
quamini : ut, cum veritas cum hoc faciat, plus hujus
inopia possit ad misericordiam, quam iUius opes ad
crudelitatem.

Quo die ad te judicem venimus, eodem die illo-
rura minas, quas ante horrebamus, negligere coepi-
mus. Si causa cum causa contenderet ; nos nostrara
perfacile cuivis probaturos statuebaraus. Quod vitae
ratio cum ratione vitce decerneret ; idcirco nobis etiam
magis te judice opus esse arbitrati suraus. Ea res
enim nunc in discrimine versatur, utrurane possit se
contra luxuriam ac licentiam rusticana Ula atque in-
culta parciraonia defendere ; an, deforraata, atque
ornamentis omnibus spoliata, nuda cupiditati petu-
lantiaeque addicatur. « • «

Non comparat se tecura gratia, P. Quintius, Sex.
Naevi : non opibus, non facultate contendit. Omnes
tuas artes, quibus tu raagnus es, tibi concedit. Fate-
tur, se non belle dicere, non ad voluntatem loqui
posse ; non ab atflicta amicitia transfugere, atque ad
florentera aliam devolare ; non profusis suratibus vi-
vere ; non ornare magnitice splendideque con^avium ;
non habere domum clausam pudori et sanctimoniae,
patentera atque adco expositam cupiditati et volup-
tatibus : contra, sibi ofKciura, tideni, ddigentiam, vi-
tam omnino semper horridam atque aridam cordi
fuisse. Ista superiora esse. ac plurimum posse, his
moribus, sentit. Quid ergo est ? Non usque eo ta-

34 PRO P. QUINTIO. Cap. 31.

men, ut in capite fortunisque hominum honestissi-
morum dominentur ii, qui, relicta bonorum virorum
disciplina, ct quasstuni et sunitum Gallonii sequi
maluerunt, atque etiam (quod in illo non fuit) cum
audacia perfidiaque vixerunt. Si licet vivere eum,
quem Sex. Nsevius non vult ; si est liomini ho-
nesto locus in civitate, invito Na)vio ; si fas est re-
spirare P. Quintium, contra nutum ditionemque
Na;vii ; si, quaB pudore ornamenta sibi peperit, ea
potest, contra petulantiam, te defendente, obtinere ;
sjjes est, et hunc miserum atque infelicem aliquando
tandem posse consistere. Ijin et poterit Na;vius id
quod libet, et ei libebit quod non licet ; quid agen-
dum est ? qui Deus apptHandus est ? cujus hominis
fides imploranda est ? qui denique questus, qui moe-
ror dignus, inveniri in calaniitate tanta potest?

XXXI. I\liserum est exturbari fortunis omnibus:
miserius est, injuria. Acerbum est ab aliquo circum-
veniri : acerbius, a propinquo. Calamitosum est bo-
nis everti : calamitosius, cum dedecore. Funestum
est a forti atque honesto viro jugulari : funestius, ab
eo, cujus vox in prteconio quastu prostitit. Indig-
num est a pari vinci aut superiore : indignius, ab
inferiore atque humiliore. Luctuosum est tradi alteri
cum bonis : luctuosius, inimico. HorribUe est cau-
sam capitis dicere : horribUius, priore loco dicere.
Omnia circumspexit Quirrtius ; omnia periditatus
est, C. AquUIi. Non prtetorem modo, a quo jus im-
petraret, invenire non potuit, atque adeo ne unde ar-.
bitratu quidem suo postularet ; sed ne amicos quidem
Sex. Najvii ; quorum sape et diu ad pedes jacuit
stratus, obsecrans per Deos immortales, ut aut se-
cum jure contenderent, aut injuriam sine ignominia
sibi imponerent. Denique ipsius inimici vultum su-
perbissimum subiit: ipsius Sex. Nsevii lacrymans
manum prehendit, in propinquoruni bonis proscri-
bendis exercitatam. Obsecravit, per fratris sui mortui
dnereni, per nomen propinquitatis, per ipsius conju-

PRO P. QUINTIO. Cap. 31. 35

gem et liberos (quibus propior P. Quintio nemo cst),
ut aliquando misericordiam capcret ; aliquam, si non
propinquitatis, at sEtatis suas ; si non hominis, at hu-
raanitatis, rationem haberct : ut secum ahcjuid, in-
tegra sua fama, qualibet, dummodo tolerabill, con-
ditiohe transigeret.

Ab ipso repudiatus, ab amicis ejus non subleva-
tus, ab omni magistratu agitatus atque perterritus,
qucm prffiter te appellet, habet neminem. Tibi se,
tibi suas omnes opes fortunasque, commcndat : tibi
comniittit existimationcm ac spem reliquas vits.
JMultis vexatus contumeliis, plurimis jactatus inju-
riis, non turpis ad te, sed miser, confugit : e fundo
ornatissimo dejectus, ignominiis omnibus appetitus,
cum iEum in suis patemis bonis dominari videret,
ipse fili;e nubili dotem conficere non posset, nihil
jJienum tamen vita superiore commisit. Itaque te
hoc obsecrat, C. AquiUi, ut, quam existimationem,
quam honestatem, in judicium tuum, prope acta
jam a;tate decursaque, attulit, eam liceat ei secum ex
hoc loco efferre : ne is, de cujus officio nemo un-
quam dubitavit, sexagesimo denique anno, dedecore,
macula, turpissimaque ignominia notetur : ne orna-
mentis ejus omnibus Sex. NaE-vius pro spoliis abuta-
tur : ne per te ferat, quominus, qua; existimatio P.
Quintium usque ad senectutem perduxit, eadem us-
que ad rogimi prosequatur.

ORATIO 11.
PRO SEX. ROSCIO AMERINO.

ARGUMENTUM.

L. Sulla II. Q. IMetello Coss. Eruciv.s Sex. Roscium,
municipem Amerinum, equitem Romanum, par-
ricidii reum apud i\I. Fannium, Qiicr.sitonm intcr
Sicarios (i. e. eum prsetorem, cui hoc datum erat,
ut eo anno, si quis, tamquam sicarius, deferretur,
de ea re quccstionem haberet, ac judicaret) fecit ;
eumque ita accusavit, iit diceret causam ei male-
ficii suscipiendi fuisse, primum, odium patiis, qui
et ab sese ilhmi amandarat, et in pra?dia rustica
relegarat, neque unquam domi sua habuerat ; et
lioc amplius, exha;redare illum in animo habuerat.
M. Tullius, annum tuni agens a;tatis septimum
et vicesimura, Roscium hac oratione defendit. lu
qua haec fere capita complexus est. Primum, ab-
horrere a tanti sceleris atrocitate vitam Sex. Roscii
honestissime atque integerrime transactam : patri
autem causam nullam fuisse, cur eum odio habe-
ret, atque exha;redare vellet. Quod vero eum rei
rusticEE pra;posuerat, id non modo non odii ac ma-
levolentia;, sed etiam amoris et benevolentia; pa-
ternjE, stngulare testimonium exstitisse. Incredibile
esse, hoc crimen in quemquam Inmiana specie ac
figura prccditum cadere potuisse, nisi, tamquam ea
qute ocuHs cernuntur, expressa sceleris vestigia
exstarent : facultatcm denique perficiendi male-
ficii nullam Iloscio fuisse, qui neque Romas tura
fuisset, cum chkIcs facta diceretur, neque ullum

PRO ROSCIO AiVIERINO. 37

libenim homineni nosset, per quem negotium
transigeret : servos vero ipsum etiani in qurestio-
nem postulare, cuni, ii nc dentur, adversarii
magnopere recusent. Secundo loco, ita reum pur-
gat, ut etiam in T. Uoscium quemdam, cogno-
mento IMagnum, crimen conferat, quod et veteres
et capitales inimicitias cum ISexti patre exercuerit,
et Roma; tuni fuerit, cum ille occisus dicatur :
servus prtrterea sicarius et gladiator sit, ac ssepe
in ca;de versatus. Deinde L. Chrysogonum, L.
SuUte libertum, et apud eumdem gratiosissimum,
interfecti bona, quasi proscripti, coeiuisse, possi-
dere, partem cum T. Roscio communicasse : et,
quia nunc Sexti hujusce vitam uterque sibi, ad ea
bona fruenda, obstare atque officere intelligat,
Erucium, accusatorem veterem et exercitatum,
apposuisse, qui crimen callide confingeret, accusa-
tionemque susciperet. Reum autem Roscium non
modo nuUum emolumentum ex nece patris, sed
etiam summam egestatem atque inopiam, repor-
tasse : iniquum esse, ut, cujus injuria patriis for-
tunis onmibus sit eversus, atque ad summam in-
opiam redactus, ejus nunc potentia, per summum
dedecus sunimanu|ue injuriam, vitu privetur.
Caitsa piMica^ adeoque i^iwm. jitdlcium puhUcum
est: h. e. accusator non privatam aUcujus, sed
laesse totius reip. injuriam persequitur, quod hu-
jusmodi crimina ad ipsius reip. perniciem valent.
Acta est in foro (ut moris erat, pubhce, et in con-
spectu popuh circum subseUia judicum coronam
facientis, htec capitis judicia fieri) ad I\I. Fannii
prsetoris tribunal, qui {juaestioni inter sicarios prae-
erat ; cum ei in consiho judices ex ordine sena-
torio (qui tum sohis lege CJorneUa judicabat) assi-
derent. Et acta est, ut GelUus testatur, L. Sulla
iterum, et Q. MeteUo Coss. anno post causam P.
Quintii.

(Orat.) VOL. I. E

PRO SEX. ROSCIO AMERINO.

I. CiiEDO ego vos, judices, mirari, quid sit, quod,
cum tot summi oratores hominesque nobilissimi se-
deant, ego potissimum surrexerim, qui neque a;tatc,
neque ingenio, neque auctoritate, sim cum iis, qui
sedeant, comparandus. Omnes enim hi, quos videtis
adesse in liac causa, injuriam, novo scelere confla-
tam, putant oportere defendi ; defendere ipsi, proptcr
iniquitatem temponmi, non audent. Ita fit, ut adsint,
propterea quod officium sequuntur ; taceant autem
idcirco, quia pericuhim metuunt. Quid ergo ? auda-
cissimus ego ex omnibus ? ]\Iinime. At tanto cffi-
ciosior, quam ca?teri ? Ne istius quidem laudis ita
sum aipidus, ut aliis eam prjercptam velim. Qua;
me igitur res prseter cateros impulit, ut causam Sex.
Roscii reciperem? Quia, si quis istorum dixi.^set,
quos videtis adesse, in quibus summa auctoritas est
atquc amplitudo ; si verbum dc republica fecisset, id
quod in liac causa fieri necesse est ; niulto phira
dixisse, quam dixisset, putaretur : ego, etiamsi om-
nia, qua; dicenda sunt, hbere dixero, netjuaquam
tamen similiter oratio mea exire, atque in vulgus ema-
nare poterit : deinde, quod caterorum neque dictum
obscurum potest esse, propter nobilitatem et anipli-
tudinem, neque temeredicto concedi, propter fftatem
et prudentiam : ego si quid liberius dixero, vel occul-
tum esse propterea quod nondum ad rcmpubhcam
accessi, vcl ignosci adolescentia? mccc, poterit: tametsi
non modo ignoscendi ratio, verum etiam cognoscendi
consuetudo, jam de civitatc sublata est.

Acccdit illa quoque causa, quod a ca?teris forsitan
ita petitum sit ut dicerent, ut utrumvis salvo officio
se facere posse arbitrarcntur : a nie autem ii contcn-

PRO ROSCIO A3IERINO. Cap. 3. 39

derunt, qui apud me et aniicitiu, et beneficiis, ct
dignitate, plurimum possunt, quorum ego neque
benevolentiam erga me ignorare, nec auctoritatem
adspernari, nec voluntatem negligere, debebani.

II. His de causis ego huic causfe patronus exstiti,
non electus unus, qui Uiaximo ingenio, sed relictus
ex omnibus, qui minimo periculo, possem dicere :
neque uti satis timio pra;sidio defensus Sex. Roscius,
verum uti ne omnino desertus esset. Forsitan quaera-
tis, qiii iste terror sit, et quas tanta fomiido, quae tot
ac tales viros impetliat, quominus pro capite et for-
tunis alterius, quemadmodum consuemnt, causam
velint dicere. Quod adhuc vos ignorare non mimm
est, propterea quod consulto, ab accusatoribus, ejus
rei, qu£e conflavithoc judicium, mentio facta non est.

Quse res ea est ? Bona patris hujusce Sex. Roscii,
qujB sunt sexagies : qute de viro fortissimo et claris-
simo, L. Sulla, (quem honoris causa nomino) duobus
millibus nummum se dicit emisse adolescens vel po-
tentissimus hoc tempore nostrs civitatis, L. Cornelius
Chrysogonus. Is a vobis, judices, hoc postulat, ut,
quoniam in alienam pecuniam, tam plenam atque
pra;claram, nullo jure invaserit ; quoniamque ei pe-
cunia; ^ata Sex. Roscii obstare atque officere videatur ;
deleatis ex animo suo suspicionem omnem, metum-
que toUatis. Sese, hoc incolumi, non arbitratur hu-
jus innocentis patrimonium taiii amphmi et copiosum
posse obtinere ; damnato et ejecto, sperat se posse,
quod adeptus est per scelus, id per luxuriam efFun-
dere atque consumere. Hunc sibi ex animo scrupu-
lum, qui se dies noctesque stimulet ac pungat, ut
eveUatis, postulat ; ut, ad hanc suam pradam, tara
nefariam, adjutores vos profiteamini. Si vobis aequa
et honesta postulatio videtur, judices ; ego contra
brevem postulationem afFero, et (quomodo mihi per-
suadeo) aliquanto aequiorem.

III. Primum a Chrysogono peto, ut pecunia for-
tunisque nostris contentus sit, sanguinem et vitam ne

40 PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 4.

petat : deinde a vobis, judices, ut audacium sceleri
resistatis, innocentium calamitatem levetis, et, in
causa Sex. Roscii, periculum, quod in omnes inten-
ditur, propulsetis. Quod si aut causa criminis, aut
facti suspicio, aut quaelibet denique vel minima res
reperietur, quamobrem videantur illi nonnihil tamen
in deferendo nominc secuti; postremo, si, praster eam
prsedam quam dixi, quidquam aliud causas inveneri-
tis ; non recusamus, quin illorum libidiiii Sex. Roscii
vita dedatur. Sin aliud agitur nihil, nisi, ut iis ne
quid desit, quibus satis nihil est ; si hoc solum hoc
tempore pugnatur, ut ad illam oj)imam pra;claram-
que prfedam damnatio Sex. Roscii, velut cumulus,
accedat ; nonne, cum multa indigna, tum vel hoc
indignissimum est, vos idoneos habitos, per quorum
sententias jusque jurandum id assequantur, quod an-
tea ipsi scelere et ferro assequi consuerant ? qui ex
civitate in senatum propter dignitatem, ex senatu in
hoc consilium delecti estis propter severitatem, ab his
hoc postulare homines sicarios atque gladiatores, non
modo ut supplicia vitent, quse a vobis pro maleficiis
suis metuere atque horrere debent, verum etiam ut
spoliis Sexti Roscii ex hoc judicio ornati auctique
discedant ?

IV. His de rebus, tantis tamque atrocibus, neque
satis me commode dicere, neque satis graviter con-
queri, neque satis libere vociferari posse intelligo.
Nam commoditati ingenium, gravitati jetas, libertati
tempora sunt impedimcnto. II uc accedit sumnuis
timor, quem milii natura pudorque meus attribuit,
et vestra dignitas, et vis adversariorum, et Sex. Ros-
cii pericula. Quapropter, vos oro atque obsecro, ju-
dices, ut attente bonaque cum venia verba mea au-
diatis. Fide sapientiaque vestra fretus, plas oneris
sustuli, quam fcrre me ])Osse intclligo. Hoc onus si
vos aliqua ex j)arte allevabitis, feram, ut jjotero, stu-
dio et industria, judices. Sin a vobis (id, quod non
spero) deserar ; tamen animo non deficiam ; et id,

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 5. 41

quod suscepi, quoad potero, perferam. Quod si per-
terre non potero ; opprinii me onere officii malo,
quam id, quod milii cum fide semel inipositum est,
aut projjter perfidiam abjicere, aut j)ropter infirmi-
tatem animi deponere. Te quoque magnopere, JM.
Fanni, (jua>so, ut, qualem te jam antea populo Ro-
mano pr;ebuisti, cum huic idem qu;cstioni judex
pra;esses, talem te et nobis et populo Romano hoc
tempore impertias.

V. Quanta multitudo hominum convenerit ad hoc
judicium, vides : quse sit omnium mortalium exspec-
tatio, quas cupiditas, ut acria ac severa judicia fiant,
intelligis. Longo intervallo judicium inter sicarios
hoc primum committitur, cum interea ca'des indig-
nissima; maximseque facta; sint. Omnes hanc qua;-
stionem, te praitore, de manifestis maleficiis quoti-
dianoque sanguine, haud remissius sperant futuram.

Qua vociferatione in ca;teris judiciis accusatores
uti consueverunt, ea nos hoc tempore utimur, qui
causam dicimus. Petimus abs te, M. Fanni, a vobis-
que, judices, ut quam accrrime maleficia vindicetis,
ut quam fortissime hominibus audacissimis resistatis,
ut hoc cogitetis, nisi in hac causa, qui vester animus
sit, ostenderitis, eo prorumpere hominuna cupidita-
tem, et scelus, et audaciam, ut non modo clam, ve-
rum etiam hic in foro, ante tribunal tuum, I\I. Fanni,
antepedes vestros, judices, inter ipsa subsellia, ca^des
futurse sint. Etenira quid aliud hoc judicio tentatur,
nisi ut id fieri liceat ? Accusant ii, qui in fortunas
hujus invaserunt : causam dicit is, cui, praster cala-
mitatem, nihU rehquerunt. Accusant ii, quibus oc-
cidi patrem Sex. Roscii, bono fuit : causam dicit is,
cui non modo hictum mors patris attulit, verum
etiam egestatem. Accusant ii, ({ui hunc ipsum jugu
lare summe cupierunt : causam dicit is, qui etiam ad
hoc ipsum judicium cum praesidio venit, ne hic
ibidem antc oculos vestros trucidetur. Denique accu-
E 3

42 PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 6.

sant ii, quos populus poscit : causam dicit is, qui
unus relictus ex illorum nefaria cade restat.

Atque, ut facilius intelligere possitis, judices, ea,
quffi facta sunt, indigniora esse, quani hcec sunt,
quffi dicinius ; ab initio, res queniadmodimi gesta
sit, vobis exponemus ; quo facLlius et hujus homi-
nis innocentissimi miserias, et iUorum audaciam,
cognoscere possitis, et reipublicae calamitatem.

VI. 8ex. Roscius, pater hujusce, municejw Ame-
rinus fait, cum ger.ere et nobilitate et pecunia, non
modo sui municipii, verum etiam ejus vicinitatis, fa-
cde primus, tum gratia atque liospitiis fiorens homi.
num nobilissimorum. Nam cum Wetcllis, Serviliis,
Scipionibus, erat ei non modo hospitium, verum
etiam domesticus usus et consuetudo ; quas (ut ae-
quum est) famUias, honestatis amplitudinisque gra-
tia nomino. Itaque, ex suis omnibus commodis, hoc
solum tilio reliquit : nam patrimonium domestici
prfedones vi ereptum possident : fama et vita inno-
centis ab hospitibus amicisque paternis defenditur.

Hic cum omni tempore nobilitatis fautor fuisset,
tum lioc tumultu proximo, cum omnium nobilium
dignitas et salus in discrimcn veniret, prteter casteros
in ea vicinitate, eam partem causanique opera, stu-
dio, auctoritate, defendit- Etenim rectum putabat,
pro eorum honestate se pugnare, propter quos ipse
honestissimus inter suos numerabatur. Posteaquam
victoria constituta est, ab armisque recessimus ; cum
proscriberentur liomines, atque ex omni regione ca-
perentur ii qui adversarii fuisse putabantur; erat
ille Roma; frequens ; atque in foro, et in ore om-
nium, quotidie versabatur ; magis ut exsultare victo-
ria nobiiitatis videretur, quam tinicre, ne quid ex ea
calamitatis sibi accideret.

Erant ei veteres ininiiciti;c cum duobus Rosciis
Amerinis, quorum alterum sedere in accusatorum
subselliis video, alterum tria hujusce prsedia posside-

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 7- 43

re autlio : quas ininiicitias si tam cavere potuisset,
quani nietuere solebat, viveret. Neque enini, judices,
injuria nietuebat : nani duo isti suntT. Roscii (quo-
rum alteri Capitoni cognomen est ; iste, qui adest,
JMagnus vocatur) homines ejusmodi : alter plurima-
rum palmarum vetus ac nobilis gladiator habetur ;
hic autem nuper se ad eum lanistam contulit : qui
cum, ante hanc pugnam, tiro esset scientiii, facile
ipsum magistrum scelere audaciaque superavit.

VII. Nam, cum hic Sex. Iloscius esset Ameris,
T. autem iste Roscius Romte ; cum hic filius assi-
duus in prtediis esset, cumque se, voluntate patris,
rei familiari vitffique rustica: dedisset ; iste autem
frequens Romffi esset ; occiditur ad balneas Palatinas
rediens a ccena Sex. Roscius. Spero ex hoc ipso non
esse obscurum, ad quem suspicio maleficii pertineat :
verum id, quod adhuc est suspiciosum, nisi perspi-
cuum res ipsa fecerit, hunc affinem culps judicatote.

Occiso Sex. Roscio, primus Ameriam nuntiat
IMaUius Glaucia quidam, homo tenuis, Ubertinus,
cliens et familiaris istius T. Roscii : et nuntiat do-
mum, non iilii, sed T. Capitonis, inimici : et, cum
post horam primam noctis occisus esset, primo dilu-
culo nuntius hie Ameriam venit. Decem horis noc-
turnis sex et quinquaginta miUia passuum cisiis per-
volavit ; non modo ut exoptatum inimico nuntium
primus alferret, sed etiam cruorem inimici quam
recentissimum, telumque paulo ante e corpore ex-
tractum, ostcnderet.

Quatriduo, quo hsec gesta sunt, res ad Chrysogo-
num in castra L. SuUffl Volaterras defertur : magni-
tudo pecunia; demonstratur : bonitas prsediorura
(nani fundos decem et tres reUquit, qui Tiberira
fere omnes tangunt), hujus inopia et soUtudo com-
memoratur. Uemonstrant, cum pater hujusce, Sex.
Roscius, homo tam splendidus et gratiosus, nuUo neg-
otio sit occisus, perfacUe hunc, hominem incautum
et rusticum, et Romae ignotum, de medio toUi posse.

"«av

44 PRO ROSCIO AMERINO. Cai'. !).

Ad eam rem operani suam poUicentur. Ne cliutius
vos teneam, jucfices, societas coitur.

VII I. Cum jani proscriptionis mentio nuUa fieret,
et cum etiam, qui antea nietuerant, redirent, ac jani
defunctos sese periculis arbitrarentur ; nomen refer-
tur in tabulas Sexti Roscii, hominis studiosissimi
nobilitatis : manceps fit Clirysogonus. Tria pricdia
vel nobUissima Capitoni propria traduntur, qu;e hodie
possidet: in reliquas omnes fortunas iste T. Rcscius,
nomine Chrysogoni, cpiemadmodum ipse dicit, impe-
tum facit. Hac bona, sexagies HS, emuntur duobus
jnillibus nummum. Hbbc omnia, judices, impruden-
te L. SuUa, facta esse certo scio. Neque enim mi-
rum (cum, eodem tempore, et ea qua; pr;eterita sunt,
et ea quaa videntur instare, praparet ; cum et pacis
constituendae rationem, et beUi gerendi potestatem,
sokis habeat ; cum omnes in unum spectent, uniis
omnia gubernet ; cum tot tantisque negotiis disten-
tus sit, ut respirare libere non possit), si aliquid non
animadvertat ; cum prasertim tam multi occupatio-
nem ejus observent, tempusque aucupentur, ut, si-
mul atque ille despexent, aliquid hujuscemodi mo-
liantur. IIuc accecUt, cjuod, quamvis iUe feUx sit,
sicut est ; tamen in tanta feUcitate nemo potest esse,
in magna famUia qui neminem neque servum neque
Ubertum improbimi habeat.

Interea iste T. Roscius, vir optimus, procurator
Chrysogoni, Ameriam venit : in prscUa liujus inva-
dit : hunc miserum, luctu perditum, cjui nondum
etiam onmia patcrno funeri justa solvisset, nudum
ejicit domo ; atque focis patriis Diisque penatibus
prwcipitem, judices, exturbat : ipse ampUssimas pe-
cunia iit dominus. Qui in sua rc fuisset egentissinuis,
erat, ut <it, insolens in aUen.\. JMuIta jialam domum
suam auferebat ; plura clam de medio removebat :
non pauca suis adjutoribus large efiiiseque donabat ;
reliqua, constituta auctionc, vendebat.

IX. Quod Amerinis usipie co visum est indignum,

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 10. 45

ut urbe tota fletus gemitusque fieret. Etenim multa
simul ante oculos versabantur : mors hominis floren-
tissimi, Sex. Roscii, crudelissinia ; filii autem ejus
egestas indignissinia ; cui, de tanto patrimonio, praedo
iste nefarius ne iter quidem ad scpulcrum patrium
reliquisset : bonorimi emtio flagitiosa, flagitiosa pos-
sessio, furta, rapina», donaticnes. Nemo erat, qui
non ardere omnia mallet, quam videre in Sex. Ros-
cii, viri optimi atque honestissimi, bonis jactantem
se ac dominantem T. Roscium.

Itaque decurionum decretum statim fit, ut Decem-
primi proficiscantur ad L. Sullam, doceantque eum,
qui vir Sex. Roscius fuerit ; conquerantur de isto-
rum scelere et injuiiis ; orent, ut et illius mortui
famam, et fiUi innocentis fortunas conservatas veHt.
Atque ipsum decretum, quteso, cognoscite. {Dc-
crctum dcciiriouiun.) Legati in castra veniunt : in-
telligitur, judices, id, quod jam ante dixi, imprudente
L. SuUa, scelera htec et flagitia fieri. Nam statim
Chrysogonus et ipse ad eos accedit, et liomines nobi-
les allegat iis, qui peterent, ne ad SuUam adirent, et
omnia Chrysogonum, qu£e veUent, esse facturum
poUicerentur.

Usque adeo autem Ule pertimuerat, ut mori mal-
let, quam de his rebus SuUam doceri. Homines anti-
qui, qui ex sua natura ca;teros fingerent, cum iUe
confirmaret, sese nomen Sex. Roscii de tabulis ex-
emturum, praedia vacua filio traditurum ; cumque
id ita futurum T. Roscius Capito, qui in decem
legatis erat, appromitteret, crediderunt : Ameri-
am, re inorata, revertenmt. Ac primo rem dif-
ferre quotidie ac procrastinare iUi cu-perunt : de-
inde ahquanto lentius, niliU agere, atque delu-
dere : postremo (id, quod facile inteUectum est) in-
sidias vitie hujusce Sex. Roscii parare, neque sese
arbitrari posse diutius alienam pecimiam, domino in-
columi, obtinere.

X. Quod is simul atque sensit, de amicorum co-

4« PRO ROSCIO AMERINO. Cai>. 11.

gnatorumque sententia Romam confugit, et sese ail
(jieciliam, Nepotis tiliam, (quam honoris causa no-
mino) contulit, quti pater usus erat pluiimum: in
qua muliere, judices, etiam nunc, (id, quod omnes
semper existimaverunt) quasi exempii causa, vesti-
gia antiqui officii remanent. Ea Sex. Roscium, in-
opem, ejectum domo atque expulsum ex suis bonis,
fugientem latronum tcla et minas, recepit domum ;
hospitique oppresso jam, desperatoque ab omnibus,
opitulata est. Ejus virtute, fide, diligentia, factum
est, ut hic potius vivus in reos, quam occisus in pro-
scriptos, referretur. Nam, postquam isti intellexe-
runt, summa diligentia vitam Sex. Roscii custodiri,
neque sibi ullam cadis faciend;c potestatem dari; con-
silium ceperunt, plenum sceleris et audaciae, ut no-
men hujus de parricidio deferrent ; ut ad eam rem
aliquem accusatorem veterem compararent, qui de ea
re posset dicere aliquid, in qua re nulla subesset
suspicio : denique ut, quoniam crimine non poterant,
tempore ipso pugnarent. Italoqui homines : '•'• Quod
judicia tam diu facta non essent, condenmari eum
oportere, qui primus in judicium adductus esset :"
huic autem patronos, propter Chrysogoni gratiam,
defuturos : de bononmi venditione, et de ista socie-
tate, verbum esse facturum neminem : ipso nomine
parricidii, et atrocitate crmiinis, fore, ut hic nullo neg-
otio tolleretur, cum ab nullo defensus esset. Hoc
consilio, atque adeo hac amentia, impulsi, quem ipsi,
cum cuperent, non potuerunt occidere, eum jugulan-
dum vobis tradiderunt.

XI. Quid primum querar ? aut unde potissimum,
judices, ordiar ? aut quod, aut a quibus, auxilium
petam ? Ueorumne immortalium, populine Romani,
vestramne, qui summam potestatem habetis, hoc
tempore fidem implorem ?

Pater occisus nefarie, domus obsessa, ab inimicis
bona ademta, possessa, direpta ; iilii vita infesta,
seepe ferro atque insitliis appetita. Quid ab his tot

»

PRO ROSCIO AMERINO. CAr. 12. 47

nialcficiis sceleris abesse videtur ? Tamen hasc aliis
nefariis cumulant atque adaugent : crimen incredi-
bile confingunt: testes in hunc, et accusatores, hujusce
pecunia coniparant : hanc condiiioneni niisero ferunt,
ut optet, iitnim malit cervices Roscio dare, an, insu-
tus in culleimi, per summum dedecus vitam amittere.
Patronos huic defuturos putaverunt : desunt. Qui
libere dicat, qui cum fide defendat, id quod in hac
causa est satis, quoniam quidem suscepi, non deest
profecto, judices.

Et forsitan, in suscipienda causa, teniere impulsus
adolescentia fecerim : quoniam quidem semel suscepi,
licet, hercule, undique omnes in me terrores pericu-
laque impendeant omnia, succurram, atque subibo.
Certum est deliberatumque, qua; ad causam perti-
nere arbitror, omnia non modo dicere, verum etiam
libenter, audacter, libereque dicere. NuUa res tanta
exsistat, judices, ut possit vim milii majorem adhi-
bere metus, quam fides. Etenim quis tam dissoluto
animo est, qui, ha?c cum videat, tacere ac negUgere
possit ? Patrem meum, cum proscriptus non esset,
jugulastis ; occisum in proscriptorum numeium re-
tulistis : me domo mea per vim expulistis : patrimo-
nium meum possidetis. Quid vultis amplius ? etiam-
ne ad subsellia cum ferro atque telis venistis, ut hic
aut juguletis aut condemnetis Sex. Roscium ?

XII. Hominem longe audacissimum nuper ha-
buimus in civitate C. Fimbriam, et (quod inter omnes
constat, nisi inter eos qui ipsi quoque insaniunt) in-
sanissimum. Is cum curasset in funere C. JNIarii, ut
Q. SccTVola vulneraretur, vir sanctissimus atque or-
natissimus nostrffi civitatis (de cujus laude, neque
hic locus est ut multa dicantur, neque plura tamen
dici possunt, quam populus Romanus memoria re-
tinet), diem Scfevolae dixit, posteaquam comperit,
eum posse vivere. Cum ab eo quaereretur, quid tan-
dem accusaturus esset eum, quem, pro dignitate, ne
laudare quidem quisquam satis commode posset ;

48 PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 13.

aiunt, hominem (ut erat furiosus) respondisse, " quod
non totiim telum corpore recepisset." Quo populus
Romanus nihil vidit indignius, nisi ejusdem viri
mortem, qua; tantum potuit, ut omnes cives suos
perdiderit et afflixerit : quos quia servare per com-
positionem volebat, ipse ab iis interemtus est.

Estne lioc Uli dicto atquc facto Fimbria; non simU-
limum ? Accusatis Sex. Roscium. Quid ita ? Quia de
manibus vestris effugit : quia se occidi passus non
est. lUud, quia in Scasvola factum est, magis indig-
num videtur : lioc, quia fit a Chrysogono, num est
ferendum ? Nam (per Deos innnortales !) quid est
in hac causa, quod defensionis indigeat ? qui locus
ingenium patroni requirit, aut orationis eloquentiam
magnopere desiderat? Totam causam, judices, ex-
pHcemus, atque ante oculos expositam consideremus.
Ita faciUime, quse res totum judicium contineat, et
quibus de rebus nos dicere oporteat, et quid vos se-
qui conveniat, inteUigetis.

XIII. Tres sunt res, (quantum ego existimare
possum) qua; obstent hoc tempore Sex. Roscio : cri-
men adversariorum, et audacia, et potentia. Crimi-
nis confictionem accusator Erucius suscepit : auda-
cias partes Roscii sibi poposcerunt : Cln-ysogonus au-
tem, is qui plurimum potest, potentiii pugnat. De
hisce onmibus rebus me dicere oportere mteUigo.
Quid igitur est ? non eodem modo de omnibus ,
ideo quod prima Ula res ad meum ofHcium pertinet ;
duas autem rcliquas vobis populus Romanus impo-
suit. Ego crimen, oportet, diluam : vos et audacisB
resistere, et hominum ejusmodi perniciosam atque
intolerandam potentiam primo quoque tempore ex-
stinguere atque opprimere debetis.

Occidisse patrem Sex. Roscius arguitur. Scelestum
(Dii inunortales !) ac nefarium facinus, atque ejus-
modi, quo uno maleficio scelera onmia complexa
esse videantur. Etenim si (id, quod pracclare a sa-
pientibus dicitur) vultu saepe laeditur pietas ; quod

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. H. 49

suppliciutn satis acre reperietur in eura qui mortem
obtiilerit parenti, pro quo nio\i ipsuni, si res postu-
laret, jura divina atque humana cogebant ? In hcc
tanto, tani atroci, tani singulari nialeficio, (qucd ita
raro exstitit, ut, si quando auditum sit, portenti ac
prodigii simile numeretur) quibus tandem te, C.
Eruci, argumentis accusatorem censes uti oportere ?
Nonne et audaciam ejus, qui in crimen vocetur, sin-
gularem ostendere ; et mores feros immanemque
naturam, et vitam vitiis flagitiisque omnibus dedi-
tam, et denique omnia ad perniciem profligata at-
que perdita ? quorum tu nihil in Sex. Roscium, ne
objiciendi quidem causa, contulisd.

XIV. Patrem occidit Sex. Roscius ? Qui homo ?
Adolescentulus corruptus, et ab hominibus nequam
inductus ? Annos natus magis quadraginta. A'etus
videlicet sicarius, homo audax, et saepe in ca;de ver-
satus ? At lioc ab accusatore ne dici quidem audis-
tis. Luxuries igitur hominem, nimirum, et a?ris
alieni magnitudo, et indomita; animi cupiditates, ad
hoc scekis impulerunt ? De hixuriii purgavit Eru-
cius, cum dixit, hunc ne in convivio quidem uUo
fere interfuisse. JsihU autem unquam debuit. Cupi-
ditates porro quae possunt esse in eo, qui (ut ipse ac-
cusator objecit) ruri semper habitarit, et in agro co-
lendo vixerit ? quae vita maxime disjuncta a cupidi-
tate, et cura ofHcio conjuncta.

Quae res igitur tantum istura furorem Sex. Roscio
objecit ? Patri, inquit, non placebat. Patri non pla-
cebat? Quam ob causam ? Xecesse est enira, eam
quoque justara, et magnam, et perspicuam fuisse.
Nara, ut iUud incredibile est, mortem oblatam esse
patri a filio sine plurimis et maximis causis ; sic hcc
verisiraile non est, odio fuisse parenti iilium sine
causis raultis, et niagnis, et necessariis. Rursus igitur
eodem revertamur ; et quaeraraus, qus tanta vitia
fuerint in unico filio, quare is patri displiceret. At
perspicuimi est, nuUum fuisse. Pater igitur amens,
iOrat.') voL. I. F

50 PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 1G.

qui odisset eum sine causa, quem procrearat. At is
quidem fuit omnium constantissimus. Ergo illud
jam perspicuum profecto est, si neque amens pater,
neque perditus filius fuerit, neque odii causam patri,
neque sceleris tilio fuisse.

XV. Nescio, inquit, quje causa odii fuerit : fuisse
odium intelligo ; quia antea, cum duos filios habe-
ret, Ulum alterum, qui mortuus est, secum omni
tempore volebat esse ; hunc in prjedia rustica rele-
garat. Quod Erucio accidebat in mala nugatoriaque
accusatione, idem milii usu venit in causa optima.
IUe, quomodo crimen commenticium confirmaret,
non inveniebat : ego, res tam leves qua ratione infir-
mem ac dUuam, reperire non possum.

Quid ais, Eruci ? Tot prjedia, tam pulchra, tam
fructuosa, Sex. Roscius filio suo, relegationis ac sup-
plicii gratiii, colenda ac tuenda tradiderat ? Quid
hoc? Patresfamdias, qui liberos habent, pra;sertim
homines iUius ordinis, ex municipiis rusticanis, non-
ne optatissimum sibi putant esse, filios suos rei fami-
liari maxime servire, et in prfediis colendis operse
plurimum studiique consumere ? An amandarat
hunc sic, ut esset in agro, ac tantummodo aleretur ad
viUam ? ut commodis omnibus careret ? Quid si
constat, hunc non modo colendis pra;diis prafuisse,
sed certis fundis, patre vivo, frui solitum esse ? Ta-
menne hsec attenta vita, et rusticana, relegatio atque
amandatio appeUabitur ? Vides, Eruci, quantum
distet argmnentatio tua ab re ipsa atque a veritate.
Quod consuetudine patres faciunt, id, quasi novum,
reprehendis : quod benevolentiii fit, id odio factum cri-
minaris : quod honoris causa pater fiUo suo concessit,
id eum suppUcu causa fecisse dicis. Neque hiec tu non
inteUigis ; sed usque eo, quod arguas, non habes, ut
non modo tibi contra nos (Ucendum putes, verura
etiam contra rerum naturam, contraque consuetudi-
nem hominum, contr.aque opiniones omnium.

XVI. At enim, cum duos filios haberet, alterum

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 17- 51

a se non dimittebat, alteruni ruri esse patiebatur.
Quaeso, Eruci, iit hoc in bonani partem accipias : non
enim exprobrancli causa, sed conmionendi gratia, di-
cam. Si tibi fortuna non dedit, ut patre certo nasce-
rere, ex quo intelligere posses, qui animus patrius in
liberos esset ; at natura certe dedit, ut hunianitatis non
parum haberes. Eo accessit stndium doctrina», ut ne a
literis quidem alienus esses. Ecquid tandem tibi vide-
tur (ut ad fabulas veniamus) senex Ule CfecUianus mi-
noris facere Eutychum, filium rusticum, quam iUum
alterum, Charestratum ? (nam, utopinor, hocnomine
est :) alterum in urbe secum honoris causa habere ? al-
terum rus supplicii causa relegasse ? Quid ad istas in-
eptias abis? inquies. Quasi vero milii difficile sit,
quamvis multos nominatim proferre, (ne longius
abeam) vel tribules, vel vicinos raeos, qui suos libe-
ros, quos pluruni faciunt, agricolas assiduos esse cu-
piunt. Verum homines notos sumere, odiosum est,
cum et Ulud incertum sit, velintne hi sese nominari :
et nemo vobis magis notus futurus sit, quam est hic
Eutychus : et certe ad rem nihU intersit, utrum hunc
ego comicum adolescentem, an aliquem ex agro
Veiente, nominem. Etenim hfec conficta arbitror
a poetis esse, ut effictos nostros mores in alienis
personis, expressamque imaginem nostrfc vitse quoti-
dians, videremus. Age nunc, refer animum, sis, ad
veritatem ; et considera, non modo in Umbria, atque
in ea vicinitate, sed in his veteribus municipiis, quae
studia a patribusfamilias maxime laudentur. Jam
profecto te intelliges, inopia ciiminum, summaxn
laudem Sex. Roscio vitio et culpte dedisse.

X^^^II. At non modo hoc patrum voluntate liberi
faciunt : sed permultos et ego novi, et (nisi me faUit
animus) unusquisque vestriim, qui et ipsi incensi
sunt studio, quod ad agrum colendum attinet ; vi-
tamque hanc rusticam, quam tu probro et crimini
putas esse oportere, et honestissunam et suavissimam

52 PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 18.

esse arbitrantiir. Quid censes hiinc ipsum Sex. Ros-
cium, quo studio, et ijua intelligentia esse in rusticis
rebus ? Ut ex his propinquis ejus, honiinibus hones-
tissimis, audio, non tu in isto artiiicio accusatorio
callitlior es, quam liic in suo. Verum, ut opinor,
quoniam ita Chrysogono videtur, qui huic nullum
pra;dium reUquit, et artificium obhviscatur, et stu-
dium deponat, hcebit. Quod tametsi miserum et in-
dignum est, feret tamen aquo animo, judices, si per
vos vitam et famam potest obtinere. Hoc vero est,
quod ferri non potest, si et in hanc calamitatem venit
propter jJrjediorum bonitatem et multitudinem, et,
quod ea studiose cokiit, id erit ei maxime fraudi ;
ut parum miseria; sit, quod ahis coluit, non sibi, nisi
etiam, quod omnino cohiit, crimini fuerit.

XVIII. Njb tu, Eruci, accusator esses ridiculus,
si ilhs temporibus natus esses, cum ab aratro arcesse-
bantur, qui consules iierent. Etenim, qui prasesse
agro colendo flagitium putes, profecto illum Atihum,
quem sua manu spargenter.i semen, qui missi erant,
convenerunt, hominem turjjissiiiium atque inhones-
tissimuni judicares. At, hercule, majores nostri longe
ahter et de illo et de c;eteris talibus viris esistima-
bant. Itaque ex minima tenuissimaque repubhca
niaximam et florentissimam nobis reliquerunt. Suos
enim agros studiose colebant ; non alienos cupide
appetebant : quibus rebus, et agris et urbibus et
nationibus rempublicam atque hoc imperium, et
populi Romani nomen, auxerunt. Neque ego hjEC eo
profero, quo conferenda sint cum hisce, de quibus
nunc (pKerinms ; sed ut iUud intelligatur, cum apud
majores nostros summi nri clarissiaiique homines,
qui omni tempore ad gubernacula reipubUcse sedere
debebant, tamen in agris quociue colendis alicjuan-
tum operffi temporisque consumserint ; ignosci opor-
tere ei homini, qui se fateatur esse rusticum, cum
ruri assiduus semper vixerit ; cuni prajscrtim luliil

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. \9. 53

esset, quod aut patri gratius, aut sibi jucundius, aut
re vera honestius, facere posset.

Odium igitur acerrimum patris in filium ex hoc,
opinor, ostenditur, Eruci, quod hunc ruri esse patie-
batur. Numquid est aliud ? Immo vero, inquit, est :
nam istum exh;credare in aninio habebat. iVudio :
nunc dicis aliquid, quod ad rem jiertineat : nam il-
la, opinor, tu quoque concedis le^aa esse atque inep-
ta. Convivia cum patre non inibat : quippe qui ne
in oppidum quidem, nisi perraro, veniret. Do-
mum suam istuni non fere quisquam vocabat : nec
mirum, qui neque in urbe viveret, neque revocaturus
esset.

XIX. Verum hsec quoque tu inteUigis esse nuga-
toria. Illud, quod ccepimus, videamus ; quo certius
argumentum odii reperiri nullo modo potest. Exha;-
redare pater filium cogitabat. IMitto quajrere, qua de
causa : qufero, qui scias : tametsi te dicere atque
enumerare causas omnes oportebat : et id erat certi
accusatoris ofRcium, qui tanti sceleris arguerct, ex-
plicare omnia vitia atque peccata filii, quibus incen-
sus parens potuerit animum inducere, ut naturam
ipsam vinceret, ut amorem iUum penitus insitum
ejiceret ex animo, ut denique patrem esse sese obli-
visceretur : quae sine magnis hujuscepeccatis accide-
re potuisse non arbitror.

Verum concedo tibi, ut ea practereas, qujE, cum
taces, nidla esse concedis. lUum quidem voluisse ex-
hffiredare, certe tu planum facere debes. Quid ergo
afFers, quare id factum putemus ? ^'ere nihil potes
dicere. Finge aliquid saltem commode ; ut ne plane
videaris id facere, quod aperte facis, hujus miseri for-
tunis, et horum virorum talium dignitati, Uludere.
Exhseredare filium voluit. Quam ob causam ? Ne-
scio. Exhajredantne ? Non. Quis prohibuit ? Cogi-
tabat. Cogitabat? Cui cUxit ? Neniini. Qidd est
aUud, judicio ac legibus, ac majestate vestra, abuti
ad ouEBStum ataue ad Uhidinem. nisi hocmodo acci.i-

^^mm

54 PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 20.

sare, atque id objicere, quocl planum facere non mo-
do non possis, venim ne coneris quidem ? Nemo
nostrum est, Eruci, quin sciat, tibi inimicitias cum
Sex. Roscio nuUas esse. Vident omnes, qua de causa
huic inimicus venias. Sciunt, hujusce iDecunia te ad-
ductum esse. Quid ergo est ? Ita tamen quasstiis te
cupidum esse oportebat, ut horum existimationem
et legem Remmiam putares aliquid valere oportere.
XX. Accusatores multos esse in civitate, utde est,
ut metu contineatur audacia : verumtamen hoc ita est
utile, ut ne plane illudamur ab accusatoribus. In-
nocens est quisjnam : verunitamen, quamquam ab-
est a culpa, suspicione tamen non caret. Tametsi
miserum est, tamen ei, qui hunc accuset, jiossim ah-
quo modo ignoscere. Cum enim aliquid liabeat, quod
possit criminose ac suspiciose dicere, aperte ludiiicari
et cahmmiari sciens non videatur. Quare facUe omnes
patimur, esse quamplurimos accusatores ; quod in-
nocens, si accusatus sit, absolvi potest ; nocens, nisi
accusatus fuerit, condemnari non potest. Utilius est
autem absolvi innocentem, quam nccentem causam
non dicere. Anseribus cibaria pubUce locantur, et
canes ahmtur in CapitoUo, ut significent, si fures ve-
nerint. At fures internoscere non possunt : signifi-
cant tamen, si qui noctu in Capitolium venerint : et,
quia id est suspiciosum, tametsi bestite sunt, tamen
in eam partem potius peccant, qua; est cautior. Quod
si hice quoque canes latrent, cum Deos salutatum
aliqui venerint ; opinor, iis crura suflringantur, qucd
acrcs sint etiam tum, cum suspicio nuUa sit. SimU-
lima est accusatorum ratio. Alii vestrum anseres
sunt, qui tantunmiodo clamant, nocere non possunt;
alii canes, qui et latrare et mordere possunt. Cibaria
vobis prieberi videnuis : vos autem maxime debetis
in eos impetum facere, qui merentur. Hoc populo
gratissinmm est. Deinde, si voletis, etiam tum, cum
verisimile erit aliquem commisisse, in suspicione la-
tratote : id quociue concedi potest. Sin autem sic aee-

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 22. 55

tis, ut arguatis aliquem patrem occidisse, neque di-
cere possitis, aut quare aut quomodo, ac tantum-
modo sine suspicione latrabitis ; crura quidem vobis
nenio suftringet ; sed si ego hos bene novd, literam
niam, cui vos usque eo Inimici estis, ut etiam eas
omnes oderitis, ita vehementer ad caput aihgent, ut
postea neminem alium, nisi fortunas vestras, accu-
sare possitis.

XXI. Quid mihi ad defendendum dedisti, bone
accusator ? quid hisce autem ad suspicandum ? Ne
exha?redaretur, veritus est. Audio. Sed qua de causa
vereri debuerit, nemo dicit. Ilabebat pater in animo.
Planum fac. Nihil est : non, quicum deUberarit,
quem certiorem fecerit, unde istud vobis suspicari in
mentem venerit. Cum hoc modo accusas, Eruci,
nonne hoc palam dicis ? Ego, quid acceperim, scio :
quid dicam, nescio : unum illud spectan, quod Chry-
sogonus aiebat, neminem isti patronum futurum : de
bonorum emtione, deque ea societate, neminem esse,
qui verbum facere hoc tempore auderet. Hfec te opi-
nio falsa in istam fraudem impulit. Non, mehercide,
verbuni fecisses, si dbi quemquam respcnsurum pu-
tasses.

Opera; pretium erat, si animadvertistis, judices,
negligentiam ejus in accusando considerare. Credo,
cum vidisset, qui liomines in hisce subseUiis sede-
rent, qujEsisse, num Ule aut iUe defensurus esset : de
me ne suspicatum quidem, quod antea causam pubU-
cam nuUam diseriiru Posteaquaui invenit neminem
eoijim, qui possunt et solent ; ita negligens esse coe-
pit, ut, cum in mentem veniret ei, resideret ; deinde
spatiaretur ; nonnunquara etiam puerum vocaret,
credo, cui coenam imperaret ; prorsus ut vestro con-
sessu et hcc conventu, pro summa soUtudine, abute-
retur.

XXII. Peroravit aUquando: assedit: surrexi
ego. Respirare visus est, quod non aUus potius dice-
ret. Ca?pi dicere. Usque [eo] animadverti, judices,

56 PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 22.

eum jocari atque alias res agere, ante quam Chryso-
gonum nominavi : quem simul atque attigi, statim
homo se erexit. ]\Iirari visus est. Intellexi, quid
eum pupugisset. Iterum ac tertio nominavi. Postea
homines cursare ultro et citro non destiterunt ; credo,
qui Chrysogono nuntiarent, esse aUquem in civitate,
qui contra voluntatem ejus dicere auderet ; aliter
causam agi, atque iUe existimaret ; ajjeriri bonorum
emtionem ; vexari pessime societatem ; gratiam po-
tentiamque ejus negUgi ; judices diligenter attende-
re ; populo rem indignam videri. Quae quoniam te
fefeUerunt, Eruci, quoniamque vides versa esse om-
nia ; causam pro Sex. Roscio, si non commode, at
Ubere dici ; quem decU putabas, defendi inteUigis ;
quos tradituros sperabas, vides jucUcare ; restitue no-
bis aliquando veterem tuam illam caUiditatem atque
prudentiam : confitere, huc ea spe venisse, quod
putares hic latrocinium, non judicium, futurum.

De parricimo causa dicitur : ratio ab accusatore
reddita non cst, quam ob causam patrem fiUus occi-
derit. Quod in minimis noxis, et in liis levioribus
peccatis, qua; magis crebra et jam prope rjuoticUana
sunt, maxime et primum quasritur, qua; causa male-
ficii fuerit, id Erucius in parricidio qua;ri non putat
oportere. In quo scelere, jucUces, etiam cum multEe
causa; conveniise unum in locum, atque inter se con-
gruere videntur ; tamen non teniere crecUtur, neque
levi conjectura res peuditur, nequc testis incertus
auditur, neque accusatoris ingenio res judicatur.
Cum muha antea commissa maleiicia, tum vita ho-
minis perditissima, tum singularis audacia, ostenda-
tur, necesse est ; neque audacia sohmi, sed summus
furor atque amentia. IL-cc cum sint onmia, tamen
exstent, oportct, expressa sceleris vestigia, ubi, qua
ratione, per quos, quo tcmpore, maleficium sit ad-
missum. Quaj nisi nmlta et manifesta sunt, profecto
res tam scelesta, tam atrox, tam ncfaria, credi uon
potest. ]\Iagna est cnim vis humanitatis ; niultum

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 24. 5?

valet communio sanguinis : reclamitat istiusmodi
6usj)icionibus ipsa natura : portentum atque mon-
strum certissimum est, esse aliquem liuraana specie
et ti<;ura, qui tantvmi inmianitate bestias vicerit, ut,
proptcr quos hanc suavissiniani lucem adspexerit,
eos indignissime luce privarit : cunr etiam feras in-
ter sese partus atque educatio, et natura ipsa, con-
ciliet.

XXIII. Non ita multis ante annis, aiunt, T.
Clcelium quemdam Tarracinensem, hcminem non ob-
scurum, cum cu-natus cubitum in idem conclave cum
duobus adolescentibus filiis isset, inventum esse ma-
ne jugulatum. Cum neque servus quisquam reperi-
retur, neque liber, ad quem ea suspicio pertineret;
id a?tatis autem duo filii, propter cubantes, ne sensis-
se quidem se dicerent ; nomina tiliorum de parricidio
delata sunt. Quid postea ? erat sane suspiciosum.
Neutrum sensisse ? ausum autem esse quemquam
se in id conclave committere, eo potissimum tempo-
re, cum ibidem essent duo adolescentes lilii, qui et
sentire et defendere facile possent ? Eratporro nemo,
in quem ea suspicio conveniret. Tamen, cum pla-
num judicibus esset factum, aperto ostio dormientes
eos repertos esse, judicio absoluti adolescentes, et
suspicione onmi liberati sunt. Nemo enim puta-
bat, quemquam esse, qui, cum omnia divina atque
humana jura scelere nefario poUuisset, sonmum sta-
tim capere posset ; propterea quod, qui tantum fa-
cinus conmiiserunt, non modo sine cura quiescere,
sed ne spirare quidem sine metu, possunt.

XXIV. Videtisne, quos nobis poetae tradiderunt,
patris ukiscendi causa, supplicium de niatre sumsis-
se, cum prsesertim Deorum immortahum jussis at-
que oraculis id fecisse dicantur, tamen ut eos agitent
Euria», neque consistere usquam patiantur ; quod ne
pii quidem sine scelere esse potuenmt ? Sic se res
habet, judices. IVIagnara vim, magnam necessitatem,
magnam possidet religionem paternus niaternusque

58 PRO ROSCIO AMERINO. Cap, 25.

sanguis : ex quo si qua macula concepta est, non
modo elui non potest, vemm usque eo permanat ad
animum, ut summus furor atque amentia consequa-
tur. Nolite enim putare, (quemadmodum in fabulis
Sffipenumero videtis) eos, qui aliquid impie scelerate-
que commiserint, agitari et perterreri Furiarum tx-
dis ardentibus. Sua quemque fraus, et suus terror,
maxime vexat : suum quemque scelus agitat, amen-
tiaque afRcit : su» malse cogitationes, conscientiasque
animi, terrent. II;c sunt impiis assiduas domesticae-
que Furia; ; quse dies noctesque jJarenttim pcenas a
consceleratissimis filiis repetant.

H;bc magnitudo maleficii facit, ut, nisi psene ma-
nifestum parricidium iiroferatur, credibile non sit :
nisi turpis adolescentia, nisi omnibus flagitiis vita
inquinata, nisi sumtus efFusi cum probro atque dede-
core, nisi prorupta audacia, nisi tanta temeritas, ut
non procul abhorreat ab insania. Accedat huc, opor-
tet, odium parentis, anunadversionis paterna; metus,
amici improbi, servi conscii, tempus idoneum, locus
opportune captus ad eam rem : pa;ne dicam, resper-
sas manus sanguine paterno judices videant, oportet,
si tantum facinus, tam immane, tam acerbum, cre-
dituri sint. Quare hoc, quo minus est credibile, nisi
ostenditur, eo magis est, si convincitur, vindican-
dum.

XXV. Itaque, cum multis ex rebus inteUigi po-
test, niajores nostros non modo annis plus quam CcB-
teras nationes, verum etiam consilio sapientiaque,
potuisse ; tum ex hac re vel maxime, quod in im-
pios singulare supplicium invenerunt. Qua in re
quantum prudentia pra-stiterint iis qui apud ca;teros
sapientissimi fuisse dicuntur, considerate. Pruden-
tissima civitas ^Vtlicniensium, dum ea rennn potita
est, fuisse traditur. Ejus porro civitatis sapientis-
simum Solonem dicunt fuisse, eum, qui leges, qui-
bus hodie quoque utuntur, scripserit. Is cum inter-
rogaretur, cur nulluni suppHcium constituisset in

PRO ROSCIO AMERIXO. Cap. 26. 59

eum qui parentem necasset, responclit, se id neminem
facturum putasse. Sapienter fecisse dicitur, cum de eo
nihil sanxerit, quodantea comniissum non erat ; ne non
tam prohibere, quam admonere, videretur. Quanto
majores nostri sapientius ! qui, cum intelligerent, ni-
hil esse tam sanctum, quod non aliquando violaret
audacia, supplicium in parricidas singulare excogita-
verunt ; ut, quos natura ipsa retinere in officio non
potuisset, ii magnitudine pccna; maleficio submove-
rentur. Insui voluerunt in culleum vivos, atque ita
in flumen dejici.

XX^'^!. 0 singularem sapientiam, judices ! Non-
ne videntur hunc hominem ex rerum natura sustu-
Hsse et eripuisse, cui repente copkim, solem, aquam,
terramque, ademerint ; ut, qui eum necasset, unde
ipse natus esset, careretiis rebus omnibus, ex quibus
omnia nata esse dicuntur ? Noluenmt feris corpus
objicere, ne bestiis quoque, qua; tantum scehis atti-
gissent, immanioribus uteremur ; non sic nudcs in
flumen dejicere, ne, cum delati essent in mare, ip-
sum polluerent, quo caetera, quae violata sunt, expia-
ri putantur. Denique nihU tam vile neque tam vul-
gare est, cujus partem ullam rehquerint. Etenim
quid tam est commune, quam spiritus vins, terra
mortuis, mare fluctuantibus, litus ejectis ? Ita vi-
vunt, dum possunt, ut ducere animam de coelo non
queant : ita moriuntur, ut eorum ossa terra non tan-
gat : ita jactantur fluctibus, ut nunquam abluantur :
ita postremo ejiciuntur, ut ne ad saxa quidem mor-
tui conquiescant

Tanti maleficii crimen, cui inaleficio tam insigne
supplicium est constitutum, probare te, Eruci, censes
posse talibus viris, si ne causam quidem maleficii
protuleris? Si hunc apud bonorum emtores ipsos
accusares, eique judicio Chrysogonus pra;esset, ta-
men diUgentius paratiusque venisses. I7tnnn, quid
agatur, non vides? an, apud quos agatur ? Agitur

CO PRO R08CI0 AMERINO. Cap. 27.

de parricidio, quod sine multis causis suscipi non
potest. Apud homines autem prudentissimos agitur,
qui intelligunt, neniinem ne minimum quidem ma-
lelicium sine causa admitterc.

XXVII. Esto : causam proferre non potes. Tam-
etsi statim vicisse debeo, tamen de meo jure dece-
dam ; et tibi, quod in alia causa non concederem,
in hac concedam, fretushujus innocentia. Non quse-
ro abs te, quare patrem iSex. Roscius occiderit : quce-
ro, quomodo occiderit. Ita quajro abs te, C. Eruci,
quomodo ; et sic tecum agam, ut, in eo loco, vel
respondendi vel interpellandi tibi potestatem faciam,
vel etiam, si quid voles, interrogandi. Quomodo oc-
cidit ? Ipse percussit, an aliis occidendum dedit ? Si
ipsum arguis, Roma; non fuit : si per alios fecisse
dicis, quffiro, servosne, an Hberos ? quos homines ?
Indidemne Ameria, an hosce ex urbe sicarios ? Si
Ameria, qui sunt hi ? cur non nominantur ? Si Ro-
ma, unde eos noverat Roscius, qui Romam multis
annis non venit, neque unquam pkis triduo fuit ?
Ubi eos convenit ? quicum locutus est? quomodo
persuasit ? Pretium dedit ? cui dedit ? per quem de-
dit ? unde, aut quantum dedit ? Nonne his vestigiis
ad caput maleticii perveniri solet ? Et simul tibi in
mentem veniat, facito, quemadmodum vitam hujusce
depinxeris : hunc hominem ferum atque agrestem
fuisse ; nunquam cum homine quoquam coUocutum
esse ; nunquam in oppido constitisse.

Qua in re, prffitereo illud, quod mihi maximo ar-
gumento ad hujus innocentiam poterat esse, in rus-
ticis moribus, in victu arido, in hac horrida inculta-
que vita, istiusmodi maleficia gigni non solere. Ut
non omnem frugem neque arborem in omni agro re-
perire possis, sic non omne facinus in omni vitii nas-
citur. In urbe luxuries creatur : ex hixuria exsistat
avaritia, necesse est : ex avaritia erumpat audacia :
inde onmia scelera ac maleficia gignuntur. Vita autem

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 28. 61

h.-EC rustica, quam tu agrestem vocas, parcimoniaj,
diligentiae, justitiae, magistra est. Verum hsec missa
facio.

XXVIII. Illud quasro : is homo, qui (ut tute
dicis) nunquam inter homines fuerit, per quos ho-
mineshoc tantum facinus, tamoccultum, absenspra;-
sertim, conticere potuerit ? IMulta sunt falsa, judices,
quaj tamen argui suspiciose possunt. In his rebus si
suspicio reperta erit, culpam inesse concedam. Romse
Sex. Roscius occiditur, cum in agro ^Vmerino esset
filius. Literas (credo) misit alicui sicario, qui Romas
noverat neminem. Arcessivit aliquem : at quando ?
Nuntium misit : quem ? aut ad quem ? Pretio, gra-
tia, spe, promissis, induxit aliquem ? Nihil horum
ne confingi quidem potest ; et tamen causa de par-
ricidio dicitur.

Reliquum est, ut per servos id admiserit. O Dii
immortales ! rem miseram et calamitosam ! Quod,
in tali crimine, innocenti saluti solet esse, ut servos
in quastionem poUiceatur, id Sex. Roscio facere non
licet. Vos, qui hunc accusatis, omnes ejus servos ha-
belis. Unus puer, victus quotidiani administer, ex
tanta familia 8ex. Roscio relictus non est. Te nunc
appello, P. Scipio, te, 31etelle ! vobis advocatis, vobis
agentibus, aliquoties duos servos paternos in quaestio-
nem ab adversariis Sex. Roscius postulavit. JMemi-
nistine te, T. Rosci, recusare ? Quid ? ii servi ubi
sunt ? Chrysogonum, judices, sectantur : apud eum
sunt in honore et in pretio. Etiam nunc, ut ex his
qua?ratur, ego postulo ; hic orat atque obsecrat.
Quid facitis ? cur recusatis ?

Dubitate etiam nunc, judices, si potestis, a quo
sit Sex. Roscius occisus : ab eone, qui, propter illius
mortem, in ej,^otate et insidiis versatur, cui ne qucE-
rendi quidem de morte patris potestas permitti-
tur ; an ab iis, qui quastionem fugitant, bona possi-
dent, in casde atque ex ca;de vivunt Onmia, judices,
in hac causa sunt misera atque indigna : tamen hoc

mgm

^B^^mm

G2 PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 29.

nihil neqiie acerbius neque iniquius proferri potest.
]\Iortis patemfE de servis paternis quEEstionem habere
fllio non licet. Ne tanuliu quidem dominus erit in
suos, dum ex iis de patris morte quaratur. ^''eniam,
neque ita multo post, ad hunc locum : nam hoc to-
tum ad Koscios pertinet; de quorum audacia tum
me dicturum pollicitus sum, cum Erucii crimina
diluissem.

XXIX. Nunc, Eruci, ad te venio. Conveniat
mihi tecum, necesse est, si ad hunc maleficium istud
pertinet, aut ipsum sua manu fecisse (id, quod negas),
aut per ahquos liberos, aut servos. Liberosne ? quos
neque ut convenire potuerit, neque qua ratione in-
ducere, neque ubi, neque per quos, neque qua spe
aut quo pretio, potes ostendere. Ego contra ostendo,
non modo nihil eorum fecisse Sex. Roscium, sed ne
potuisse quidem facere ; quod neque Romai multis
annis fuerit, neque dc pra?diis unquam temere dis-
cesserit. Restare tibi videbatur servorum nomen,
quo, quasi in portum, rejcctus a ca;teris suspicioni-
bus, confugere posses : ubi scopulum offendis ejus-
modi, ut non modo ab hoc crimen resilire videas,
verum omnem susjiicionem in vosmet ij)sos recidere
inteUigas.

Quid est ergo, quo tandem accusator, inopia argu-
mentonmi, confugerit ? Ejusmodi tempus erat (in-
quit) ut homines vulgo impune occiderentur ; quare
tu hoc, propter multitudinem sicariorum, nuUo neg-
otio facere potuisti. Interim mihi videris, Eruci,
una mercede duas res assequi veUe : nos judicio per-
fundere ; accusare autem eos ipsos, a quibus merce-
dem accepisti. Quid ais ? vulgo occidebantur. Per
quos? et a quibus? Non cogitas, te a sectoribus huc
adductum esse ? Quid postea ? Nescimus, per ista
tempora, eosdem fere sectores fuisse coUorum et bo-
norum ? li denique, qui tum armati dies noctesque
concursabant, qui Rom;c erant assidui, qui omni
tempore in pra:da et sanguinc vcrsabantur, Sex»

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 30. 03

Roscio temporis illius acerbitatem iniquitatemque
objicient? et illam sicariorum niultituclinem, in qua
ipsi duces ac principes erant, huic crimini putabunt
fore, qui non modo RoniEe non fuit, sed omnino,
quid Romae ageretur, nesciret, propterea qucd ruri
assiduus (quemadmodum tute confiteris) fuit.

Vereor, ne aut molestus sim vobis, judices, aut ne
ingeniis vestris videar diffidere, si de tam perspicuis
rebus diutius disseram. Erucii criminatio tota, ut
arbitror, dissoluta est ; nisi forte exspectatis, ut Ula
diluam, qua; de peculatu, ac de ejusmodi rebus com-
menticus, inaudita nobis ante hoc tempus ac nova,
objecit : quae mihi iste vnsus est ex alia oratione de-
clamare, quam in alium reum commentaretur : ita
neque ad crimen parricidii, neque ad eum qui cau-
sam dicit, pertinebant. De quibus quoniam verbo
arguit, verbo satis est negare. Si quid est, quod ad
testes reservet, ibi nos quoque, ut in ipsa causa, pa-
ratiores reperiet, quam putabat.

XXX. Venio nunc eo, quo me non cupiditas du-
cit, sed fides. Nam, si mihi Uberet accusare, accusa-
rem alios potius, ex quibus possem crescere : quod
certum est non facere, dum utrumvis licebit. Is enim
mihi videtur amplissimus, qui sua virtute in altiorem
locum pervenit, non, qui adscendit per alterius in-
commodum et calamitatem. Desinamus aliquando
ea scrutari, quse sunt inania : qusBramus, ubi male-
ficium et est, et inveniri potest. Jam intelliges,
Eruci, certum crimen quam multis suspicionibus co-
arguatur : tametsi neque omnia dicam, et leviter
unumquodque tangam : neque enim id facerem,
nisi necesse esset : et id erit signi, me invitum facere,
quod non prosequar longius, quam sahis hujus et
mea fides postulabit. Causam tu nullam reperiebas
in 8ex. Roscio : at ego in T. Roscio reperio. Tecum
enim mihi res est, T. Rosci, quoniam istic sedes, ac
te palam adversarium esse profiteris. De Capitone
post viderimus, si, quemadniodum paratum esse au-

C4 PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 31.

dio, testis prodierit : tum alias quoque suas palmas
cognoscet, de quibus me ne audisse quidem suspica-
tur. L. Cassius ille, quem populus Komanus veris-
simum et sapientissimum judicem putabat, iden-
tidem in causis quasrere solebat, " cui bono fuisset."
Sic vita hominum est, ut ad maleficium nemo cone-
tur sine spe atque emolumento accedere. Hunc qua;-
sitorem ac judicem fugiebant atque horrebant ii,
quibus periculum creabatur : ideo quod, tametsi ve-
ritatis erat amicus, tamcn natina non tam propensus
ad misericordiam, quam implicatus ad severitatem
videbatur. Ego, quamquam prfeest huic quajstioni
vir, et contra audaciam fortissimus, et ab innocentia
clementissimus, tamen facUe me paterer, vel illo
ipso acerrimo judice qua;rente, vel apud Cassianos
judices, quorum etiam nunc ii, quibus causa di-
cenda est, nomen ipsum reformidant, pro Sex. Roscio
dicere.

XXXI. In hac enim causa cum viderent, iHos
amplissimam pecuniam possidere, hunc in summa
mendicitate esse ; illud quideni non quarerent, cui
bono fuisset, sed eo j^erspicuum crimen et suspi-
cionem potius ad prffidam adjungerent, quam ad
egestatem. Quid si accedit eodem, ut tenuis antea
fueris? quid si, ut avarus? quid si, ut audax? quid
si, ut Ulius, qui occisus est, inimicissimus ? num
qujerenda causa, qus te ad tantum facinus addux-
erit ? Quid ergo liorum negari potest ? Tenuitas
hominis ejusmodi est, ut dissimulari non queat, at-
que eo magis eluceat, quo magis occultatur. Avari-
tiam pra;fers, qui societatem coieris de municipis
cognatique fortunis cum alienissimo. Quam sis au-
dax, (ut alia obliviscar) hinc omnes intelligere potue-
runt, qiiod, ex tota societate, hoc est, ex tot sicariis,
sohis tu inventus es, qui cum accusatoribus sederes,
atque os tuum non niodo ostenderes, sed etiam of-
ferres. Inimicjtias tibi fuisse cum Sex. Roscio, et
magnas rei familiajris controversias, concedas, necesse

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 32. 65

est. Restat, judices, ut hoc dubitemus, uter potius
Sex. Roscium ccciderit ; is, ad quem morte ejus di-
vitije venerint, an is, ad quem mendicitas : is, qui an-
tea tenuis fuerit, an is, qui postea factus sit egentissi-
mus : is, qui ardens avaritia feratur infestus in suos,
an is, qui semper ita vixerit, ut qua;stum nosset
nullum, fructum autem eimi sohmi, quem labore
peperisset : is, qui omnium sectorum audacissimus
sit, an is, qui propter fori judiciorumque insolentiam,
non modo subseUia, venmi etiam urbem ipsam, re-
formidet : postremo, judices, id quod ad rem, mea
sententia, maxime pertinet, utnim inimicus potius,
an lilius.

XXXir. Ha»c tu, Eruci, tot et tanta si nactus
esses in reo, quamdiu diceres ? quo te modo jac-
tares ? Tempus, hercule, te citius, quam oratio, deii-
ceret. Etenim in singulis rebus ejusmodi materies
est, ut dies singulos possis consumere. Neque ego
non possum : non enim mihi tantum derogo, tam-
etsi niliil arrogo, ut te copiosius, quam me, putem
posse dicere : verum ego forsitan, propter muhitu-
dinem patronorum, in grege annumerer : te pugna
Cannensis accusatorem sat bonum fecit. IMukos C£e-
sos, non ad Trasimenum lacum, sed ad ServiHum,
vidimus. Quis ibi non est vulneratus " ferro Phry-
gio ?" Non necesse est omnes commemorare, Cur-
tios, iVIarios, denique ]Mamercos, quos jam a;tas
a proehis avocabat ; postremo Priamum ipsum, se-
nem Antistium, quem non modo Eetas, sed etiam
leges pugnare prohibebant. Jam, quos nemo propter
ignobilitatem nominat, sexcenti sunt, qui inter sica-
rios, et de veneficiis, accusabant : qui omnes (quod
ad me attinet) vellem viverent. Niiiil enim mah est,
canes ibi quam phirimos esse, ubi pemiuUi obser-
vandi, mukaque servanda sunt.

Verum (ut fit) muha sa'pe, imprudentibus impe-
ratoribus, vis beUi, ac turba, mohtur. Dum is in

6G PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 33.

aliis rebus erat occupatus, qui summam remm ad-
ministrabat, erant interea qui suis vulneribus mede-
rentur; qui, taniquam si oftusa reipublicEE sempitenia
nox esset, ita ruebant in tenebris, omniaque misce-
bant : a quibus miror (ne quod judiciorum esset
vestigium) non subsellia qr.oque esse combusta :
nam et accusatores et judices sustulerunt. Hoc com-
mcdi est, quod ita vixerunt, ut testes omnes, si cu-
perent, interKcere non possent, Nam, dum hominum
genus erit, qui accuset cos, non deerit : dum civitas
erit, judicia fient. Venmi, ut cccpi dicere, et Eru-
cius, hffic si haberet in causa, quaj commemoravi,
posset ea quamvis diu dicere : et ego, judices, pos-
sum : sed in animo est (quemadmodum ante dixi)
le/iter transire, ac tantimnuodo perstringere unam-
quamque rem ; ut omnes intelligant, me non studio
accusare, sed officio defendere.

XXXIII. Vidco igitur, causas esse permultas,
quas istum impellerent. Videamus nunc, ecqua fa-
cultas suscipiendi maleficii fuerit. Ubi occisus est
Sex. Roscius ? KomEe. Quid ? tu, Rosci, ubi tunc
eras ? Roma;. Verum quid ad rem ? et alii multi.
Quasi nunc id agatur, quis ex tanta multitudine oc-
ciderit ; ac non hoc qureratur, eum, qui Romffi sit
occisus, utnmi verisimilius sit ab eo esse occisum qui
assiduus eo tempore Roma; fuerit, an ab eo qui
multis annis Romam omnino non accesserit. Age,
nunc cteteras facultates quoque consideremus. Erat
tum multitudo sicariorum (id, quod commemoravit
Erucius), et homines impune occidebantur. Quid?
ea multitudo quse erat? opinor, aut eorum qui in
bonis erant occupati, aut eorum qui ab iis conduce-
bantur, ut aliquera occiderent. Si eos putas qui
alienum appetebant ; tu es in eo nuniero, qui nostra.
pecunia dives es : sin eos, quos, qui leviore nouiine
appellant, percussores vocant ; qu;cre, in cujus fide
sint et cUentela: mihi crede; aliqueni de societate

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 34. C7

tua reperies. Et, quidquid tu contra dixeris, id cum
defensione nostra contendito : ita faciUiiiie causa
Sex. Roscii cum tud conferetur.

Dices, Quid postea, si Roma; assiduus fui ? Re-
spondebo, At ego omnino non fui. Fateor, me sec-
torem esse; verum et alii multi. At ego, ut tute
arguis, agricola et rusticus. Non continuo, si me in
gregem sicariorum contuli, sum sicarius. At ego
profecto, qui ne novi quidem quemquam sicarium,
longe absura ab ejusmodi crimine. Permulta sunt,
qua; dici possunt, quare intelligatur, sunmiam tibi
facultatem fuisse maleficii suscipiendi ; qua non
modo idcirco prietereo, quod teipsum non libenter
accuso ; verum eo magis etiani, quod, si de illis c;e-
dibus velim commemorare, qu;c tum facta3 sunt ista
eadem ratione, qu;\ Sex. Roscius occisus est, vereor,
ne ad plures oratio mea pertinere videatur.

XXXIV. Videamus nunc strictim, sicut cstera,
quae post mortem Sex. Roscii abs te, T. Rosci, facta
sunt : quaj ita aperta et manifesta sunt, ut, (medius
iidius) judices, invitus ea dicam. Vereor enim, cu-
jusmodi es, T. Rosci, ne ita hunc videar voluisse
servare, ut tibi omnino non pepercerim. Cum hoc
vereor, et cupio tibi aliqua ex parte (quod, salva
lide, possim) parcere, rursus inmiuto voluntatem
meam. Venit enim mihi in mentem oris tui. Tene,
cum cseteri socii tui fugerent ac se occidtarent, ut
hoc judicium non de Ulorum prajda, sed de hujus
maleticio, fieri videretur, potissimum tibi partes istas
depoposcisse, ut in judido versarere, et sederes cum
accusatore 'i Qua in re nihil aliud assequeris, nisi
ut ab omnibus mortalibus audacia tua cognoscatur
et impudentia.

Occiso Sex. Roscio, qui primus Ameriam nuntiat ?
Mallius Glaucia, quem jam antea nominavi, tuus
cliens et familiaris. Quid attinuit, eum potissimum
nuntiare ? Quod, si nuUum jam ante consilium de
morte ac de bonis ejus inieras, nullamque socie-

C8 PRO ROSCIO A]MERINO. Cap. 35.

tatem, neque sceleris neque prsemii, cum honiine
ullo coieras, ad te minime omnium pertinebat. Sna
sponte IMallius nuntiat. Quid, quaso, cjus inter-
erat? An, cum Ameriam non hujusce rei causa
venisset, casu accidit, ut id, quod Rovna; audierat,
primus nuntiaret ? Cujus rei causa venerat Ame-
riam ? Non possum, inquit, divinare. Eo rcm jam
adducam, ut nihU divinatione opus sit. Qua ratione
Roscio Capitoni primum nuntiavit ? Cum Ameriae
Sex. Roscii domus, uxor, liberique esscnt ; cum tot
propinqui cognatique optime convenientes ; qua ra-
tione factum est, ut iste tuus chens, scelcris tui nun-
tius, T. Roscio Capitoni potissunum nuntiaret ?

Occisus est a cuena rediens. Nondum lucebat,
cum Ameriae scitum est. Quid hic incredibihs cur-
sus, quid hfEC tanta celeritas festinatioque, significat?
Non qujpro quis percusserit. NiliU est, (Jlaucia, quod
metuas. Non excutio te, si quid forte ferri habuisti ;
non scrutor : nihil ad me arbitror pertinere. Quo-
niam, cujus consilio occisus sit, invenio; cujus manu
sit percussus, non laboro. Unum hoc sumo, quod
mihi apertum tuum scehis resque manifesta dat.
Ubi, aut unde audivit Glaucia ? Qui tam cito sci-
vit ? Fac audlsse statim : qufe res eum nocte una
tantum itineris contendere coegit ? Qute nccessitas
eum tanta premebat, ut, si sua sponte iter Ameriam
faceret, id temporis Roma proficisceretur, nuUam
partem noctis requiesceret ? Etiamne in tam perspi-
cuis rebus argumentatio quEerenda, aut conjectura
capienda sit?

XXXV. Nonne vobis hasc, quae audistis, cernere
oculis videmini, judices ? non illum miserum, igna-
lum casus sui, rcdeuntem a coena videtis ? non posi-
tas insidias ? non impetum repentinum ? Non ver-
satur ante oculos vobis in csede Glaucia? non adest
iste T. Roscius ? non suis manibus in curru coUocat
Automedonlcm ilhuii, sui scelcris acerbissimi nefa-
ricEque vicloriic nuntium? non orat, ut eam noctem

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 3C. G»

pervigUet? uthonorissuicausalaboret ? ut Capitoni
quam primum nuntiet ?

Quid erat, quod Capitonem primum scire voluerit ?
Nescio ; nisi hoc video, Capitonem in liis bonis esse
socium. De tribus et decem fundis, tres nobilissimos
fundos eum video possidere. Audio praeterea, non
hanc suspicionera nunc primum in Capitonem con-
ferri : multas esse infames pahnas ; hanc primam
esse tamen lemniscatam, qusc Romte deferatur : nul-
lum modum esse hominis occidendi, quo Ule non
ahquot occiderit ; multos ferro, multos veneno. Ha-
beo etiam dicere, quem, contra morem majorum,
minorem annis LX, de ponte in Tiberim dejecerit.
Quas, si prodierit, atque adeo cum prodierit, (scio
enim proditurum esse) audiet. Veniat modo : expli-
cet suum volumen ilhid, quod ei, planum facere pos-
sum, Erucium conscripsisse : quod aiunt illum Sex.
Roscio intentasse, et irdnitatum esse, se omnia illa
pro testimonio esse dicturum. O preeclarum testem,
judices ! o gravitatem dignam exspectatione ! o vitam
honestam, atque ejusmodi, ut hbentibus animis ad
ejus testimonium vestrum jusjurandum accommo-
detis ! Profecto non tam perspicue istonim male-
ficia videremus, nisi ipsos ctecos redderet cupiditas,
et avaritia, et audacia.

XXXVI. Alter ex ipsa csede vohicrem nuntium
Ameriam ad socium atque ad magistrum suum mi-
sit ; ut, si dissimulare omnes cuperent se scire, ad
quem maleficium pertineret, tamen ipse apertum
suum scelus ante omnium oculos poneret. Alter (si
Diis immortalibus placet) testimonium etiam in Sex.
Roscium dicturus est. (,)uasi vero id nunc agatur,
utrum, is quod dixerit, credendum ; an, quod fecerit,
vindicandum sit.

Itaque more majorum comparatum est, ut jn mi-

nimis rebus liomines amplissimi testimonium de sua

re non dicerent. Africanus, qui suo cognomine de-

. clarat._tertiara Dartem orbis terrarum se subegisse,

70 PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 37-

tamen, si sua res ageretur, testimonium non diceret :
nam LUud in talem virum non audeo dicere, Si dice-
ret, non crederetur. Videte nunc, quam versa et mu-
tata in pejorem partem sint omnia. Cum de bonis et
de ca;de agatur, testimonium dicturus est is, qui et
sector est et sicarius ; hoc est, qui et iUorum ipsorum
bonorum, de quibus agitur, emtor atque possessor
est, et eum homincm occidendum curavit, de cujus
morte qua^ritur.

Quid tu, vir optime ? ecquid habes, quod dicas ?
mihi ausculta : vide, ne tibi desis. Tua quoque res
permagna agitur. JMulta scelerate, multa audaciter,
multa improbe, fecisti : unum stuhissime, profecto
tua sponte, non de Erucii sententia : nihU opus fuit,
te istic sedere. Neque enim accusatore muto, neque
teste quisquam utitur eo, qui de accusatoris subsellio
surgit. Huc accedit, quod paulo occultior atque tec-
tior vestra ista cupiditas esset. Nunc quid est, quod
quisquam ex vobis audire desideret, cum, qus faci-
tis, ejusmodi sint, ut ea dcdita opera a nobis contra
vosmet ipsos facere videamini ? Age nunc, illa videa-
mus, jucUces, quas statim consecuta sunt.

XXXVII. Ad Volaterrasin castra L. SuIIec mors
Sex. Roscii, quatriduo, quo is occisus est, Chrysogo-
no nuntiatur. Qu;critur etiam nunc, quis eum nun-
tium miserit ? Nonne perspicuum est, eumdem, qui
Ameriam ? Curat Chrysogonus, ut ejus bona veneant
statim ; qui non norat hommem aut rem. At qui ei
venit in mentem, pradia concupiscere hominis ignoti,
quem omnino nunquam viderat? Soletis, cum ahquid
hujuscemodi auditis, judices, continuo dicere, Necesse
est, aliquem dixisse numicipem aut vicinimi : ii ple-
rumque indicant : per eos plerique produntur. Hic
nihil est, quod suspicionem hanc putetis. Non enim
ego ita disputabo : Verisimde est, Koscios istamrem
ad Chrysogonum dctulisse ; erat enim eis cum Cliry-
sogono jam antea amicitia : nam, cum multos veteres
a maioribus Roscii patronos hospitesque haberent,

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 38. 71

omnes eos colere atque observare destiterunt, ac se in
Chrysogoni tidem et clientelam contulerunt Ila-c
possuni omnia vere dicere : sed, in hac causa, con-
jectura nihil opus est. Ipsos certo scio non negare,
ad hiec bona Chrysogonum accessisse impulsu suo.
Si eum, qui indicii partem acceperit, oculis cernetis ;
poteritisne dubitare, judices, qui indicarit ? Qui sunt
igitur in istis bonis, quibus partem Chrysogonus de-
derit ? duo Roscii. Num quisnam prjEterea? Nemo
est, judices. Num ergo dubium est, quin ii obtulerint
hanc prffidam Chrysogono, qui ab eo partem praedaB
tiderunt ?

Age nunc, ex ipsius Chrysogoni judicio Roscio-
rum factum considerennis. 8i nihil in ista pugna
Roscii, quod operae pretium esset, fecerant, quam
ob causam a Chrysogono tantis pra;miis donabantur ?
Si nihil aliud fecerunt, nisi rem detulerunt, nonne
satis fuit, his gratias agi ? denique, ut perliberaliter
ageretur, honoris aliquid haberi ? Cur tria prasdia
tantffl pecunias statim Capitoni dantur ? cur, quae
reliqua sunt, iste Roscius omnia cum Chrysogono
communiter possidet ? Nonne perspicuum est, ju-
dices, has manubias Rosciis Chrysogonum, re cogni-
ta, concessisse ?

XXXVIII. Venit in Decem-primis legatus in cas-
tra Capito. Totam vitam, naturam, moresque ho-
minis, ex ipsa legatione cognoscite. Nisi inteUexeri-
tis, judices, nidlum esse officium, nuUum jus tam
sanctum atque integrum, quod non ejus scelus atque
perfidia violarit et inmiinuerit ; virum optunum esse
eum judicatote. Impedimento est, quo minus de his
rebus SuUa doceatur : casterorum legatorum consUia
et voluntatem Chrysogono enuntiat : monet, ut pro-
videat, ne palam res agatur : ostendit, si sublata sit
venditio bonorum, iUum pecuniam grandem amissu-
nim, sese capitis periculum aditurum : ilkun acuere ;
hos, qui simul erant missi, faUere : Ulum identidem
monere, ut cayeret: hisce insidiose spem fakam

72 PRO ROSCIO AxMERINO. Cak 39.

ostendere : cum illo contra hos inire consilia ; horum
consilia illi enuntiare : cum illo partem suam depa-
cisci ; hisce, aliqua fretus hora, semper omnes aditus
ad Sullam intercludere. Postremo, isto hortatore,
auctore, intercessore, ad Sullam legati non adierunt.
Istius fide, ac potius perfidia, decepti, (id, quod ex
ipsis cognoscere poteritis, si accusator vohierit testi-
monium eis denuntiare) pro re certa, spem falsam
domum retulerunt.

In privatis rebus, si qui rem mandatam non modo
malitiosius gessisset, sui qusestiis aut commodi causa,
verum etiam neghgentius; eum majores summum
admisisse dedecus existimabant. Itaque mandati con-
stitutuni est judicium, non minus turpe, quam furti ;
credo, propterea, quod, quibus in rebus ipsi interesse
non possumus, in his, operae nostrsc vicaria, rides ami-
corum supponitur ; quam qui lasdit, oppugnat om-
nium commune prajsidium, et, qnantum in ipso est,
disturbat vitae societatem. Non enmi possumus omnia
per nos agere : ahus in aha, est re magis utihs. Idcirco
amicitiae comparantur, ut commune connnodum mu-
tuis officiis gubernetur. Quid recipis mandatum, si
aut neglecturus, aut ad tuum commodum conversu-
rus es ? Cur mUii te ofltrs, ac meis connnodis, offi-
cio simulato, officis et obstas ? Recede de medio :
per ahum transigam. Suscipis onus officii, quod te
putas sustinere posse ; quod minime videtur grave
iis, qui minime ipsi leves sunt.

XXXIX. Ergo idcirco tuq)is haec culpa est, quod
duas res sanctissunas violat, amicitiam et fidem : nam
neque mandat quisquam fere, nisi amico ; neque cre-
dit, nisi ei, quem fideleni putat. Perditissuni est igi-
tur lioniinis, sinnd et amicitiam dissolvere, et faUere
eum, qui hesus non esset, nisi credidisset. Itane est?
in minimis rebus, qui mandatum neglexerit, turpis-
simo judicio condenmetur, necesse est : in re tanta,
cum is, cui fama mortui, fortuuce vivi, connnendatae
sui :t atnue concreditje, [dumuo viviiJii,] ignoniinid

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 40. 73

mortuum affecerit ; is inter honestos homines, atque
adeo inter vivos, numerabitur ? In minimis privatis-
que rebus, etiam negligentia in crimen mandati, ju-
diciique infamiam, revocatur, propterea quod, si
recte liat, illum negligere oporteat, qui mandarit, non
iHum qui mandatum receperit : in re tanta, quse
publice gesta atque comnussa sit, qui non negligen-
tia pnvatum aliquod comnSodum Isserit, sed pertidia
legationis ipsius caerimoniam polluerit, maculaque
affecerit ; qua is tandem pocna afficietur ? aut quo
judicio danmabitur ?

Si lianc ei rem privatim Sex. Roscius mandavis-
set, ut cum Chrysogono transigeret atque decideret,
inque eam rem tideni suam, si quid opus esse puta-
ret, interponeret ; ille, qui sese facturum recepisset,
nonne, si ex eo negotio tantulum in rem suam con-
vertisset, damnatus per arbitrum, et rem restitueret,
et honestatem omnem amitteret ? Nunc non hanc ei
rem Sex. Roscius mandavit ; sed (id, quod multo
gravius est) ipse Sex. Roscius, cum fama, vita, bo-
nisque omnibus, a decurionibus publice Roscio man-
datus est : et ex eo T. Roscius non paulum nescio
quid in rem suam convertit, sed hunc funditus ever-
tit bonis : ipse tria priBdia sibi depactus est : volun-
tatem decurionum ac municipum oimiium tantidem,
quanti iidem suam, fecit.

XL. Videte jam porro caetera, judices, ut intelli-
gatis, fingi maleficium nuUum posse, quo iste sese
non contaminarit. In rebus minoribus socium fallere,
turpissimum est, asqueque turpe, atque illud, de quo
ante dixi : neque injuria; propterea quod auxilium
sibi se putat adjunxisse, qui cum altero rem com-
municavit. Ad cujus igitur fidem confugiet, cum
per ejus fidem lasditur, cui se commiserit ? Atqui ea
sunt animadvertenda peccata maxime, quae difficil-
lime praecaventur. Tecti esse ad alienos possumus :
intimi multa apertiora videant, necesse est : socium
vero cavere qui possumus? quem etiam si metui-

74 PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 41.

mus, jns ofRcii laDdimus. Recte igitur majores eum,
qui socium fefeUisset, in virorum bonorum numero
non putarunt liaberi oportere.

At vero T. Roscius non unum rei pecuniariae so-
cium fefellit (quod, tametsi grave est, tamen aliquo
modo posse ferri videtur) ; verum novera homines
honestissimos, ejusdem numeris, legationis, officii,
mandatorumque socios, induxit, decepit, destituit,
adversariis tradidit, omni fraude et perfidia fefellit.
Qui de ejus scelere suspicari nihU potuerunt, socium
officii metuere non debuenmt : ejus malitiam non
viderunt, orationi vanae crediderunt. Itaque nunc
illi homines honestissimi, propter istius insidias, pa-
rum putantur cauti providique fiusse : iste, qui in-
itio proditor fuit, deinde perfuga, qui primo sociorum
consdia adversariis enuntiavit, deinde societatem cum
ipsis adversariis coiit, terret etiam nos, ac minatur,
tribus prffidiis, hoc est, prsmiis sceleris, ornatus. In
ejusmodi vita, judices, in his tot tantisque flagitiis,
hoc quoque maleficium, de quo judicium est, repe-
rietis. Etenim qurerere ita debetis : ubi multa avare,
multa audacter, multa improbe, multa perfidiose,
facta ^ddetis, ibi scelus quoque latere inter Ula tot
flagitia putatote. Tametsi hoc quidem minime latet,
quod ita promtum et propositum est, ut non ex Ulis
maleficiis, qu£c in Ulo constat esse, hoc inteUigatur ;
verum ex hoc etiam, si quod iUorum forte dubitabi-
tur, convincatur. Quidtandem,qua2so, judices? num
aut Ule lanista omnino jam a gladiatore recessisse
videtur ; aut iste discipulus magistro tantulum de
arte concedere ? Par est avaritia, smiilis improbitas,
eadem impudentia, gemina audacia.

XLI. Etenim, quoniam fidem magistri cognostis,
cognoscite nunc discipuli iequitatem. Dixi jam antea,
saepenumero postulatos esse ab istis duos servos in
quicstionem. Tu senqjer, T. Rosci, recusasti. Qujero
abs te, iine, qui postulabant, indigni erant, qui im-
petrarent ? an iste non commovebat, pro quo postui.

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 42. 75

labant ? an res ipsa tibi iniqua videbatur ? Postula-
bant homines nobilissimi atque integerrimi nostras
civitatis, quos jam antea nominavi; qui ita vixerunt,
talesque a populo Romano putantur, ut, quicTquid
dicerent, nemo esset, qui non ajquum putaret. Pos-
tula))ant autem pro homine miserrimo atque infeli-
cissimo, qui vel ijjse sese in cruciatum dari cuperet,
dum de patris morte qua;reretur. Res porro abs te
ejusmodi postulabatur, ut nihil interesset, utrum
eam rem recusares, an de maleficio confiterere.

Quae cum ita sint, quaero abs te, quam ob causam.
recusaris. Cum occiditur Sex. Roscius, ibidem fuerunt.
Servos ipsos, quod ad me attinet, neque arguo neque
purgo : quod a vobis hoc pugnari video, ne in qua;-
stionem dentur, suspiciosum est. Quod vero apud vos
ipsos in honore tanto sunt, profecto necesse est, sciant
aliquid, quod si dixerint, perniciosum vobis futurum
sit. In dominos quaeri de servis iniquiuii est. Anne
quaeritur ? Sex. enim Roscius reus est. Neque enmi,
cum de hoc qua;ritur, vos dominos esse dicitis. Cuni
Chrysogono sunt. Ita credo : Utcris eorum et urba-
nitate Chrysogonus ducitur, ut inter suos omnium
dehciarum atque omnium artium puerulos, ex tot
elegantissunis famihis lectos, velit hos versari, homi-
nes paene operarios, ex Amerina disciplina patrisfa-
milias nisticani, Non est ita profecto, judices : non
est verisimile, ut Chrysogonus horum literas adama-
rit, aut humanitatem : non, ut rei famUiaris negotio
dUigentiam cognorit eorum et tidem. Est quiddam,
quod occultatur ; quod, quo studiosius ab ipsis op-
primitur et absconditur, eo magis eminet et apparet.

XLII. Quid igitur ? Chrysogonus, sui maleiicii
occultandi causa, quEestionem de his haberi non vult ?
Blinmie, judices. Non in omnes arbitror omnia con-
venire. Ego in Chrysogono, quod ad me attinet, ni-
hil ejusmodi suspicor ; neque hoc milii nunc primum
in nientem venit dicere. ]\Iemmistis, me ita distri-
buisse initio causam, in crhuen, cujus tota arsnimen-

7C PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 43.

tario permissa Erucio est, et in auclaciam, ciijus par-
tes Rosciis impositfe sunt. Quidquid maleficii, scele-
ris, csedis erit, proprium id Rosciorum esse debebit.
Nimiam gratiam potentiamque Chrysogoni, dicimus,
et nobis obstare, et perferri nullo modo posse ; et a
vobis (quoniam potestas data est), non modo iutir-
mari, verum etiam vindicari, oportere.

Ego sic existimo ; qui quasri velit ex iis, quos
constat, cum cardes facta sit, affuisse, eum cupere ve-
nnri invenire ; qui recuset, eum profecto, tametsi
verbo non audeat, tamen re ipsa de maleficio suo
confiteri. Dixi initio, judices, noUe me plura de is-
torum scelere dicere, quam causa postularet, ac ne-
cessitas ipsa cogeret. Nam et multa; res afferri pos-
sunt, et unaquaeque earum multis cum argumentis
dici potest. Verum ego, quod invitus ac necessario
facio, neque diu neque diligenter facere possum.
Quae prsBteriri nuUo modo poterant, ea leviter, judi-
ces, attigi : quae posita sunt in suspicionibus, (de qui-
bus si coepero dicere, pluribus verbis sit disserendum)
ca vestris ingeniis conjecturwque committo.

XLIII. Venio nunc ad iUud nomen aureum
Chrysogoni, sub quo nomine tota societas statuitur ;
de quo, judices, neque quomodo dicam, neque quo-
modo taceam, reperire possimi. Si enim taceo ; vel
maxmiam partem relinquo : sin autem dico ; vereor,
ne non iUe solus (id, quod ad me nihil attinet), sed
aUi quoque plures hcsos se esse putent. Tametsi ita
se res habet, ut mihi in communem causam secto-
rum dicendum niliil magnopere videatur. Ha;c enun
causa nova profecto et singularis est.

Bonorum Scx. Roscii emtor est Chrysogonus,
Piinuun lioc videamus, ejus hominis bona qua ra-
tione vcnierunt, aut quomodo venire potuerunt ?
Atquehoc non ita quasram, judices, ut id lUcam esse
indignum, hominis innocentis bona venisse. Si enim
ha;c audientur, ac libere dicentur ; non fuit tantus
homo Sex. Roscius in civitate, ut de eo potissimmn

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 44. 77

conqueramur. Verum hoc ego quaero, qui potuerunt,
ista ipsa lege qufe de proscriptione est, sive Valeria
est, sive Cornelia, (non enim novi, nec scio) ; veram
ista ipsa lege, bona Sex. Roscii venire qui potue-
runt ? Scriptum enim ita dicunt esse, "■ Ut eonmi
bona veneant, qui proscripti sunt," (quo in nmnero
Sex. Roscius non est), " aut eorum, qui in adver-
sariorum praesidiis occisi simt." I)um prtesidia ulla
fuerunt, in SulltB prtesidiis fuit. Posteaquam ab ar-
mis recesserunt, in sununo otio, rediens a copna, Ro-
nuE occisus est. iSi lege, bona quoque lege venisse
fateor : sin autem constat, contra omnes, non modo
vetercs leges, verum etiam novas, occismn esse ; bo-
na quo jure, aut quo modo, aut qua lege venierint,
quaero.

XLIV. In quem hoc dicam, quaris, Eraci ? Non
in eum, quem vis et putas : nam Sullam et oratio
mea ab initio, et ipsius eximia virtus, omni tempore
purgavit. Ego haec omnia Chiysogonum fecisse dico,
ut enientiretur, ut malum civem Roscium fuisse fin-
geret, ut eum apud adversarios occisum esse diceret,
ut hisce de rebus a legatis Amerinorum doceri L.
Sullam passus non sit. Denique etiam iUud suspicor,
omnino ha;c bona non venisse; id quod postea, si
per vos, judices, licitum erit, aperietur.

Opinor enim esse in lege, quam ad diem proscrip-
tiones venditionesque fiant: nimiram ad Calendas Ju~
nias. Ahquot post menses, et homo occisus est, et
bona venisse dicuntur. Profecto aut hasc bona
in tabulas pubHcas nulla redierant, nosque ab
isto nebulone facetius ekidimur, quam putamus ;
aut, si redierunt, tabidfe pubHcae corraptae aliqua
ratione sunt. Nam lege quidem bona venire non po-
tuisse constat. Intelligo, me ante tempus, judices,
haec scrutari, et propemodum errare, qui, cum ca-
piti Scx. Roscii mederi debeam, reduviam curem.
Non enim laborat de pecunia : non uUius rationem

*i!ii mminodi dnrif • farilp pirpQtatpin Qiiani ^p Intn-

78 PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 45.

nim putat, si hac indigna suspicione et ficto crimine
liberatus sit.

Verum qUa;so a vobis, judices, ut hsec pauca, quae
restant, ita audiatis, utpartun medicere pro me ipso
putetis, partim pro Sex. Roscio. Quae enim mihi ip-
si indigna et intolerabilia videntur, qua?que ad omnes,
nisi providemus, arbitror pertinere ; ea pro me ipso,
ex animi mei sensu ac dolore, pronuntio. Quse ad
hujus vitffi casum causamque pertineant, et quid hic
pro se dici veUt, et qua conditione contentus sit, jam
in extrema oratione nostra, judices, audietis. Ego
hEBC a Chrysogono, mea sponte, remoto Sex. Roscio,
quaero.

XLV. Primum, quare civis optimi bona venie-
rint : deinde, quare hominis ejus, qui neque proscrip.
tus, neque apud adversarios occisus est, bona venie-
rint, cum in eos solos lex scripta sit : deinde, quare
ahquanto post eam diem venierint, qu£e dies in lcge
praefinita est : deinde, cur tantulo venierint Quae
onmia si, quemadmodum solent liberti nequam et
improbi facere, in patronum simm voluerit conferre ;
nihil egerit. Nemo est enim, qui nesciat, propter
magnitudinem rerum, multa multos, [j)artim con-
nivente,] partim imprudente L. SuUa, commisisse.

Placet igitur, in his rebus, aliquid unprudentia
prasteriri ? Non placet, judices : sed necesse est.
Etenim, si Jupiter Optimus Maximus, cujus nutu et
arbitrio ca-lum, terra, mariaque reguntur, sa?pe ven-
tis vehementioribus, aut immoderatis tempestatibus,
aut nimio calore, aut intolerabUi frigore, hominibus
nocuit, urbes delevit, fruges perdidit ; quorum nihil,
pernicie causa, divino consilio, sed vi ipsa et magni-
tudine rerum, factum putamus ; at contra, conmio-
da, (juibus utimur, lucemque, qua fruinmr, spiri-
turaque, quem ducimus, ab eo nobis dari atque im-
pertiri videnuis ; quid miramur, li. Sulhnn, cum
solus remjjubhcam regeret, orbemque terraiinn gu-
bernaret, iniperiique majestatem, quam armis recc-

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 46. 79

perat, legibus confirmaret, aliqua animatlvertere non
potuisse i nisi hoc miruni est, quod vis divina asse-
qui non possit, si id mens humana adepta non sit.

Verum, ut ha-c missa faciani, qu» jani facta sunt ;
ex iis, qua; nunc maxime fiunt, nonnc quivis potest
intelligere, omnium architectum et machinatorem
unum esse Chrysogonum, qui Sex. Roscii nomen
deferendum curavit ? IIoc judicium, cujus honoris
causa accusare se dixit Erucius * * •

Desunt nonnuUa.

XLVI. • * • aptam, et ratione dispositam se
habere existimant, qui in Salentinis aut in Brutiis
habent, unde vix ter in anno audire nuntium pos-
sunt

Alter tibi descendit de Palatio et adibus suis : ha-
bet, animi relaxandi causa, rus amwnum et suburba-
num, plura prasterea pr;pdia, neque tamen uUum,
nisi prfficlanmi et propinquum. * * • Donms re-
fcrta vasis Corinthiis et Deliacis, in quibus est au-
thepsa iUa, quam tanto pretio nuper mercatus est, ut,
qui pra?tereuntes pretium enumerari audiebant, fun-
dum venire arbitrarentur. Quid praterea caelati ar-
genti ? qiiid stragulae vestis ? quid pictarum tabula-
rum ? quid signorum ? quid marmoris apud illuni
putatis esse ? tantum sciUcet, quantum e multis
splendidisque familiis in turba et rapinis ccacervari
una in domo potuit.

Familiam vero quantam, et quam variis cum ar-
tificiis habeat, quid ego dicam ? Blitto hasce artes
vulgares, coquos, pistores, lecticarios. Animi et au-
rium causa, tot homines habet, ut quotidiano cantu
vocum et nervorum et tibiarum, nocturnisque con-
viras, tota viciuitas personet. In hac vita, judices,
quos sumtus quotidianos, quas effusiones, fieri puta-
tis ? Quse vero convivia ? honesta, credo, in ejusmo-
di domoj si domus ha^ habenda est potius, quam

80 PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 47.

officina nequitiae, et diversorium flagitiorum om"'
nium.

Ipse vero quemadmodum, composito et delibuto
capillo, passim per forum volitet cum magna caterva
togatorum, videtis, judices. Etiam videtis, ut omnes
despiciat, ut hominem prBG se neminem putet ; ut se
solum beatum, solum potentem, putet. Quaa vero
efficiat, et quas conetur, si velim commemorare, ve-
reor, judices, ne quis imperitior existimet, me cau-
sam nobilitatis victoriamque voluisse la^dere ; tamet-
si meo jure possum, si quid in hac parte mihi non
placeat, vituperare. Non enim vereor, ne quis alie-
num me animum habuisse a causa nobUitatis existi-
met.

XLVII. Sciunt ii, qui me norunt, me, pro illa
tenui infirmaque parte, (posteaquam id, quod max-
ime volui, fieri non potuit, ut componeretur) id
maxime defendisse, ut ii vincerent, qui vicerunt.
Quis enim erat, qui non videret, humUitatem cum
dignitate de amplitudine contendere ? quo in certa-
mine perditi civis erat, non se ad eos jungere, quibus
incolumibus, et domi dignitas et foris auctoritas re-
tineretur. Qu£b perfecta esse, et suum cuique hono-
rem et gradum redditum, gaudeo, judices, vehe-
menterque Ia;tor : eaque omnia Deorum voluntate,
studio populi Romani, consilio et miperio et feli-
citate L. SuUa?, gesta esse intelligo.

Quod animadversum est in eos qui contra omni
ratione pugnarunt, non debeo reprehendere : quod
viris fortibus, quorum opera eximia in rebus gerendis
exstitit, honos habitus est, laudo. Quae ut fierent,
idcirco pugnatum esse arbitror ; meque in eo studio
partium fuisse confiteor. Sin autem id actum est, et
idcirco arma sumta sunt, ut homines postremi pecu-
niis alienis locupletarentur, et in fortimas unius-
cujusque impetum facerent, et id non modo re pro-
hiberc non licet, sed nc verbis quidem vituperarc ;

PRO ROSCIO A3IERIN0. Cap. 48. 81

tum vero in isto bello non recreatus neque restitutus,
sed subactus oppressusque, populus Ilomanus est.
Verum longe aliter est : nihLl horum est, judices :
non modo non ladetur causa nobilitatis, si istis ho-
minibus resistetis, verum etiam ornabitur.

XLVIII. Etenim, qui hsc vituperare volunt,
Chrysogonum tantum posse querantur : qui laudare
vohmt, concessum ei non esse commemorant. Ac
jam nihil est, quod quisquam aut tam stuhus aut
tam improbus sit, qui dicat, " A'ellem quidem liceret :
hoc dixissem." Dicas Hcet. " IIoc fecissem." Faeias
licet : nemo prohibet " Hoc decrevissem." De-
ceme, modo recte : omnes approbabunt. " IIoc ju-
dicassem." Laudabunt omnes, si recte et ordine
judicaris.

Dum necesse erat, resque ipsa cogebat, unus om-
nia poterat : qui posteaquam magistratus creavit,
legesque constituit, sua cuique procuratio auctoritas-
que est restituta. Quam si retinere volunt ii, qui
recuperamnt, in perpetuum potemnt obtinere. Sin
has cffides et rapinas, et hos tantos tamque profusos
sumtus, aut facient aut approbabunt ; nolo in eos
gravius quidquam, ne ominis quidem causa, dicere :
unum hoc dico : nostri isti ncbiles, nisi ^-igilantes, et
boni, et fortes, et niisericordes erunt ; iis hominibus,
in quibus li^ec erunt, ornamenta sua concedant, ne-
cesse est.

Quapropter desinant aliquando dicere, male ali-
quem locutum esse, si quis vere ac libere locutus
sit : desinant suam causam cum Chrysogono com-
niunicare : desinant, si ille lasus sit, de se aUquid
detractum arbitrari : videant, ne turjie misemmque
sit, eos, qui equestrem splendorem pati non potue-
mnt, servi nequissimi dominationem ferre posse.
Qu£B quidem dominatio, judices, in ahis rebus antea
versabatur : nunc vero quam ^iam munitet, quod
iter afFectet, videtis : ad iidem, ad jusjurandum, ad
judicia vestra, ad id, quod solum prope in civitate

82 PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 49.

sincerum sanctumque restat. Hicne etiam sese putat
aliquid posse Chrysogonus ? Hic etiam potens esse
vult ? O rem miseram, atque acerbam ! Neque,
mehercules, hoc indigne fero, quod verear, ne quid
possit : verum, quod ausus est, quod speravit, sese
apud tales viros ahquid ad pemiciem posse innocen-
tis, id ipsum queror.

XLIX. Idcircone experrecta nobilitas armis atque
ferro rempublicam recuperavit, ut, ad libidinem
suam, liberti, servulique nobilium, bona, fortunas
vestras nostrasque vexare possent ? Si id actum est,
fateor me errasse, qui lioc maluerim ; fateor insa-
nisse, qui cum illis senserim : tametsi inermis, ju-
dices, sensi. Sin autem victoria nobLLium ornamento
atque emolumento reipublica; populoque Romano
debet esse ; tum vero optimo et nobilissimo cuique
meam orationem gratissimam esse oportet. Quod si
quis est, qui et se et causam l;edi putet, cum Chry-
sogonus vituperetur ; is causam ignorat ; se ipsum
prope non novit. Causa enim splendidior fiet, si ne-
quissimo cuique resistetur. Ille improbissimus Chry-
sogoni fautor, qui sibi cum Ulo rationem communi-
catam putat, la;ditur, cum ab hoc splendore causae
separatur.

Verum haec omnis oratio (ut jam ante dixi) mea
est ; qua me uti respublica, et dolor meus, et istorum
injuria coegit. Sed Roscius horum nil indignum
putat : neminem accusat : nihtl de suo patrimonio
queritur : putat, homo imperitus morum, agricola et
rusticus, ista omnia, qu;B vos per Sullam gesta esse
dicitis, more, lege, jure gentium facta: culpa libe-
ratus, et crimine nefario solutus, cupit a vobis disce-
dere. Si hac indigna suspicione careat, animo requo
se carere suis omnibus conimodis dicit : rogat orat-
que te, Chrysogone, si nihU de patris fortunis am-
plissimis in suam rem convertit ; si nuUa in re te
fraudavit, si tibi optima, fide sua omnia concessit,
annunieravit, appendit: si vestitiuii, quo ipse tectus

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 50. 83

erat, annulumque de digito suum, tibi tradidit ; si,
ex omnibus rebus, se ipsum nudum, neque praeterea
quidquam, excepit; ut sibi per te liceat innocenti
aniicoruni opibus vitam in egestate degere.

L. Prffidia niea tu possides ; ego aliena misericor-
dia vivo : concedo, et quod animus a;quus est, et
quia necesse est. JMea domus tibi patet, mihi clausa
est : fero. Familia mea maxima uteris ; ego ser-
vum habeo nullum : patior, et ferendum puto. Quid
vis amplius ? quid insequeris ? quid oppugnas ? qua
in re tuam voluntatem Ijedi a me putas ? ubi tuis
commodis officio ? quid tibi obsto ? Si, spoliorum
causa, vis hominem occidere, spoliasti. Quid quaeris
amplius ? Si inimicitiarum ; quae sunt tibi inimici-
tiffi cum eo, cujus ante praedia possedisti, quam ip-
sum cognosti ? Sin metuis ; ab eone aliquid metuis,
quem vides ipsum ab sese tam atrocem injuriam
propulsare non posse ? Sin, quod bona, quaj Roscii
fuerunt, tua facta sunt, idcirco hunc illius filium
studes perdere ; nonne ostendis, id te vereri, quod,
prseter casteros, tu metuere non debeas, ne quando
liberis proscriptorum bona patria reddantur ? Facis
injuriam, Chrysogone, si majorem spem emtionis
tuae in hujus exitio ponis, quam in his rebus, quas
L. Sulla gessit.

Quod si tibi causa nulla est, cur hunc miserum
tanta calamitate affici velis ; si tibi omnia sua, prae-
ter animam, tradidit, nec sibi quidquam paternum,
ne monimenti quidem causa, reservavit ; per Deos
immortales, quac ista tanta crudelitas est ? quas tara
fera immanisque natura ? Quis unquam prjedo fuit
tam nefarius, quis pirata tam barbarus, ut, cum in-
tegram praedam sine sanguine habere posset, cruenta
spolia detrahere mallet ? Scis hunc nihil habere, nihil
audere, nihil posse, nihU unquam contra rem tuam
cogitasse : et tamen oppugnas eum, quem neque me-
tuere potes, neque odisse debes, nec quidquam ha-
bere jam reliqui vides, quod ei detrahere possis ; nisi

84 PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 52.

hoc indignum putas, quotl vcstitum sedere in judicio
vides, quem tu e patrinionio, tamquam e naufragio,
nudum expulisti. Quasi vero nescias, hunc et ali et
vestiri a Ctccilia, Balearici fili;"i, Nepotis sorore, spec-
tatissima femina ; qu;c, cum patrem clarissimum,
amplissimos patruos, ornatissimum fratrem haberet,
tamen, cum esset mulier, virtute perfecit, ut, quanto
honore ipsa ex Ulorum dignitate afficeretur, non mi-
nora Uhs ornamenta ex sua laude redderet.

LI. An, quod diligenter defenditur, id tibi indig-
num facinus vidttur ? iMihi crede, si, pro patris ejus
hospitiis et gratia, vellent onmes hujus hospites ad-
esse, et auderent Hbere defendere, satis copiose de-
fenderetur. Sin autem, pro magnitudine injuriee,
protjue eo quod summa respubhca in hujus periculo
tentatur, hsc omnes vindicarent ; consistere, meher-
cule, vobis isto in loco non Hceret. Nunc ita defen-
ditur, non sane ut moleste ferre adversarii debeant,
neque ut se potentia superari putent.

Qua; domi gerenda sunt, ea per Cfficiham trans-
iguntur : fori judiciique rationem Messala^^ut videtis,
judices, suscepit : qui si jam satis aetatis atque robo-
ris haberet, ipse pro Sex. Roscio diceret. Quoniam
ad dicendum impedimento est aetas, et pudor, qui
ornat a,'tatem ; causam mihi tradidit, quem sua causii
cupere ac debere inteUigebat : ipse, assiduitate, con-
sitio, auctoritate, diligentia, perfecit, ut Sex. Roscii
vita, erepta de manibus sectorum, sententiis judicum
permitteretur. Nimirum, judices, pro hac nobUitate
pars maxima civitatis in armis fuit : ha;c acta res est,
uti nobUes restituerentur in civitatem, qui hoc face-
rent, quod facere IMessalam videtis ; qui caput in-
nocentis defenderent ; qui injuria; resisterent ; qui,
quantum possent, in sahite akerius, quam in exitio,
maUent ostendere. Quod si omnes, qui eodem loco
nati sunt, facerent ; et respublica ex ilUs, et ipsi ex
invidia minus laborarent.

LII. Verum si a Clirysogono, judices, non impe-

PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 6.3. 85

tramus, ut pecunia nostra contentus sit, vitani ne pe-
tat ; si ille adduci non potest, ut, cum ademerit no-
bis omnia quae nostra erant propria, ne lucem quoque
hanc, quc-E communis est, eripere cupiat ; si non satis
habet avaritiam suam pecunia explere, nisi etiam
crudelitate sanguinis perlitus sit ; unum perfugium,
judices, una spes reliqua est Sex. Roscio, eadem,
qu» reipubliciB, vestra pristina bonitas et misericor-
dia : quae si manet, salvi etiam nunc esse possnmus.
Sin ea crudelitas, qua hoc tempore in republica ver-
sata est, vestros quoque animos (id, quod iieri profecto
non potest) duriores acerbioresque reddidit; actum
est, judices : inter feras satius est statem degere,
quam in hac tanta immanitate versari.
■ Ad eamne rem vos reservati estis, ad eamne rem
delecti, ut eos condemnaretis, quos sectores ac sicarii
jugulare non potuissent? Solent hoc boni impera-
tores facere, cum prcelium committunt, ut in eo loco,
quo fugam hostium fore arbitrentur, milites coUo-
cent ; in quos, si qui ex acie fugerint, de improviso
incidant. Nimirum similiter arbitrantur isti bonorum
emtores, vos hic, tales viros, sedere, qui excipiatis
eos, qui de suis manibus effugerint. DLi prohibeant,
judices, ut hoc, quod majores consilium publicum
vocari voluerunt, praesidium sectorum existimetur.

An vero, judices, vos non intelligitis, nihil aliud
agi, nisi ut proscriptorum liberi quavis ratione tollan-
tur, et ejus rei initium in vestro jurejurando, atque
in Sex. Roscii periculp, quaeri ? Dubium est, ad
quem maleficium pertineat, cum videatis ex altera
parte sectorem, inmiicum, sicarium, eumdemque ac-
cusatorem hoc tempore, ex altera parte egentem,
probatum suis filium, in quo non modo culpa nulla,
sed ne suspicio quidem potuit consistere ? Numquid
aliud videtis obstare Roscio, nisi quod patris bona
venierunt ?

LIII. Quod si id vos suscipitis, et eadem in re
operam vestram profitemini ; si idcirco sedetis, ut ad

(OratA voL. I. . .. 1

8G PRO ROSCIO AMERINO. Cap. 53.

vos adducantur eorum liberi, quorum bona venie-
runt ; cavete, (per Deos inimortales !) judices, ne
nova, et multo crudelior, per vos proscriptio instau-
rata esse videatur. Illam priorem, qu;e facta est in
eos qui arma capere potuerunt, tamen senatus susei-
pere noluit, ne quid acrius, quam more majorum
comparatuni est, publico consilio factum videretur :
hanc vero, quas ad eorum liberos atque infantium
puerorum incunabula pertinet, nisi hoc judicio a
vobis rejicitis et adspernamini, videte, (per Deos im-
mortales!) quem in locum rempublicam perventu-
ram putetis.

Homines sapientes, et ista auctoritate et potestate
prffiditos, qua vos estis, ex quibus rebus maxime res-
publica laborat, iis maxime mederi convenit. Ves-
triim nemo est, quin inteUigat, populum Romanum,
qui quondam in hostes lenissimus existimabatur, hoc
tempore domestica crudelitate laborare. Hanc toUite
ex civitate, judices : hanc pati noHte diutius in hac
republica versari ; quas non modo id habet in se ma-
li, quod tot cives atrocissime sustuht, verum etiara
hominibus lenissimis ademit misericordiam consue-
tudine incommodorum. Nam, cum omnibus horis
aliquid atrociter fieri videmus, aut audimus ; etiam
qui natura mitissimi sumus, assiduitate molestiarum
sensum omnem humanitatis ex ammis araittimus.

ORATIO III.
PRO Q. ROSCIO COiMCEDO.

ARGUMENTUM.

Tradidit C. Fannius Chaerea Q. Roscio, com-
munenique cum eo fecit, servuni suum Panurgum,
ea conditione, ut illum arte histrionica erutliret, de»
inde qusstus communis esset. Aliquanto post, Q.
Fla^dus quidam Tarquiniensis Panurgum occidit.
Flav-ium Roscius judicio persequi cum vellet, cogni-
torem in eam rem Fannium dedit. Lite contestata,
judicio damni injuria a Flavdo dati constituto, deci-
dit cum Fla\ao Roscius, ut ipse aiebat, pro sua par-
te ; ut Fannius, pro tota societate ; fundum accepit,
non pecuniam. Post aliquot annos, Roscium Fan-
nius arbitrum adegit, h. e. a praetore impetravit, ut ar-
bitrum daret, qui, quantum Eequius melius, Roscium
petitori Fannio dare juberet. Arbiter fuit idem, qui
in hac causa judex est, C. Calpurnius Piso. Is de re
sententiam non tulit : sed Roscium rogavit, ut I'an-
nio pro labore, quod cognitor fuisset, quod vadimo-
nia obisset, HS decem millia daret, ita tamen, ut
Fannius repromitteret ac restipularetur, si quid ex-
egisset a Flavio, partem ejus dlmidiam se Roscio da-
turum. Spopondit ita se facturum Fannius. Deinde
Flavio litem intendit. Judex fuit C. Cluvius, eques
Romanus. Ejus sententia Flavius HS centena mil-
lia, Panurgi nomine Fannio dissolvit. Cujus pecu-
niffi pars dimidia cum ex restipulatione Roscio debe-r
retur ; tamen tantum abest, ut ei quidquam Fannius

88 PRO ROSCIO COMCEDO.

dederit, ut eum etiam in judicium vocaverit, tam-
quam sua parte, in vetere illa decisione, fraudatus.
yEstimabat enim fundum, quem a Fla\ao Roscius
acceperat, HS centum millibus : inde petebat HS
quinquaginta millia ; quasi Koscius pro societate,
non pro se tantum, decidisset. In quo lis tota verti-
tur. Et lioc maxime argumento, ad criminationem
Fannii refcllendam, Cicero utitur, quod is, accepta a
Roscio pecunia, quia cognitor ejus fuerat, repromisis-
set et restipulatus esset, si quid a Flavio exegisset,
dimidium ei se daturum : quo sibi nuUam a Roscio
ex vetere tlivisione deberi pecuniam judicavit.

r

PRO Q. ROSCIO COMCEDO.

Mitlta dcsunt.

I. * * • malitiam naturas, crederetiir. Is sci-
licet, vir optimus, et singulari fide prfeditiis, in suo
judicio, tabulis suis testibus uti conatur. Soler.t fere
dicere, qui per tabulas homines * * * [citi] pecu-
niam expensam tulerunt : Egone talem virum cor-
nnnpere potui, ut, mea causa, falsum in codicem
referret ? Exspecto, quam mox Chasrea hac oratione
utatur : Egone hanc manum, plenam perfidia?, et
hos digitos meos, impellere potui, ut falsum perscri-
berent nomen ? Quod si ille suas proferet tabulas,
proferet suas quoque Roscius : erit in illius tabulis
hoc nomen ; at in hujus non erit. Cur potius i]lius,
quam hujus, credetur ? Scripsisset ille, si non jussu
hujus expensum tuHsset ? non scripsisset hic, quod
sibi expensum ferrijussisset ? Nam, quemadmodum
turpe est scribere, quod non debeatur ; sic impro-
bum est, non referre, quod debeas : seque enim ta-
bulffi condemnantur ejus qui verum non retuht, et
ejus qui falsum perscripsit.

Sed ego, copia et facultate causa^ confisus, vide,
quo progrediar. Si tabulas C. Fannius accepti et ex-
pensi profert suas, in suam rem, suo arbitratu,
scriptas ; quominus secundum illum judicetis, non re-
cuso. Quis hoc frater fratri, ([uis parens fiho tribuit,
ut, quodcumque retulisset, id ratum haberet ? ratum
habebit Roscius. Profer : quod tibi fuerit persuasum,
huic erit persuasum : quod tibi fuerit probatum,
huic erit probatum. Paulo ante, M. Perpernffi, P.
Saturii, tabulas poscebamus : nunc tuas, C. Fanni
Chasrea, solius flagitanuis ; et, quominus secundum
eas lis detur, non recusamus.

90 PRO ROSCIO COMCEDO. Cap. 3.

Quid ita non profers ? Non conficit tabiilas ? Tm-
mo diligentissime. Non refert parva nomina in
codices ? Immo onines summas. I/cve et tenue
hoc nonien ? HS ccciDoa sunt. Quomodo tibi
tanta pecunia extraordinaria jacet ? quomodo HS
ccciaf).') in codice accepti et expensi non sunt ?
Pro, Dii immortales ! essene quemquam tanta au-
dacia praeditum, qui, quod nomen referre in tabulas
timeat, id petere audeat ? quod in codicem injuratua
referre noluit, id jurare in litem non dubitet ? Quod
sibi probare non possit, id persuadere alteri conetur ?
ll. Nimium cito, ait, me indignari de tabulis :
non habere se hoc nomen in codice accepti et expensi
relatuna contitetur : sed in adversariis patere conten-
dit. Usque eone te diligis, et magnifice circumspicis,
ut pecuniam, non ex tuis tabulis, sed ex adversariis,
petas ? Suum codicem testis loco recitare, arrogan-
tiffi est : suarum perscriptionum et liturarum adver-
saria proferre non amentia est ? Quod si eamdera
vim, diligentiam, auctoritatemque habent adversa-
ria, quam tabula» ; quid attinet codicem instituere ?
conscribere ? ordinem conservare ? memori;e tradere
literarum vetustatem ? Sed, si, quod adversariis
nihil credimus, idcirco codicem scribere instituimus ;
quod etiam apud omnes leve et infirmum est, id
apud judicem grave et sanctum esse ducetur ? Quid
est, quod negligenter scribamus adversaria ? quid
est, quod diligenter conficiamus tabulas ? qua de
causa ? quia hicc sunt menstrua: Ulie sunt ffiternae:
hfflc delentur statim : iHse servantur sancte : htec
parvi temporis memoriam, iIIcE perpetuaj existima-
tionis fidem et religionem, amplectuntur : hajc sunt
dejecta, iUae in ordinem confect». Itaque adversaria
in judicium protulit nemo : codicem protulit ; tabu-
las recitavit.

III. Tu, C. Piso, tali fide, virtute, gravitate,
auctoritate ornatus, ex adversariis pecuniam petere
non audcres. Ego, quee clara suut consuetudinc,

PRO ROSCIO COMGEDO. Cap. 4. 91

diutius dicere non debeo : illud vero, quod ad rem
vehementer pertinet, quasro : quam pridem hoc no-
men, Fanni, in adversaria retulisti ? Erubescit :
quid respondeat, nescit : quid fingat extemplo, non
habet. Sunt duo menses jam, dices. Tanien in co-
dicem acceptum et expensum referri debuit. Am-
plius sunt sex menses. Cur tamdiu jacet hoc nomen
in adversariis? Quid si tandem amplius triennium
est? Quomodo, cum omnes, qui tabulas conficiunt,
menstruas paene rationes in tabulas transferant, tu hoc
nomen trienniumampliusin adversariis jacerepateris?

Utrum caetera nomina in codicem accepti et ex-
pensi digesta habes, an non ? Si non ; quomodo ta-
bulas conficis ? si etiam ; quamobrem, cum CEBtera
nomina in ordinem referebas, hoc nomen triennio
amplius, quod erat in primis magnum, in adversariis
relinquebas ? Nolebas sciri, debere Roscium. Cur
scribebas ? Rogatus eras, ne referres. Cur in adver-
sariis scriptum liabebas ?

Sed h.;Ec quamquam firma esse video, tamen ipse
mihi satisfacere non possum, nisi a C. Fannio ipso
testimonium sumo, hanc pecuniam ei non deberi.
Magnum est, quod conor : diflicde est, quod polli-
ceor. Nisi eumdem et adversarium et testem habue-
rit Roscius, nolo vincat.

IV. Pecunia tibi debebatur certa ; quae nunc pe-
titur per judicem ; in qua legitimae partis sponsio
facta est. Hic tu si amplius HS nummo petisti, quam
tibi debitum est, causam perdidisti ; propterea quod
aliud est judicium, aliud arbitrium. Judicium est
pecuniae certa; ; arbitrium, incertse. Ad judicium
hoc modo venmius, ut totam litem aut obtineamus
aut amittamus : ad arbitrium hoc animo ailimus, ut
neque niliil, neque tantum, quantum postulavi-
mus, consequamur. Ejus rei ipsa verba formulae
testimonio sunt. Quid est in judicio ? directum,
asperum, simplex. "SiparetHS 1333 dari opor-
tere." Hic, nisi planum facit, HS looo ad libel-

92 PRO ROSCIO COMCEDO. Cap. 5.

lam sibi deberi, caiisam perdit. Quid est in arbi-
trio ? mite, moderatum, " Quantum aequius, nie-
lius, id dari." Ille tamen contitetur plus se petere,
quam debeatur : sed satis superque habere dicit,
quod sibi ab arbitro tribuatur. Itaque alter causae
confidit ; alter diffidit.

Qu;e cum ita sint, qucero abs te, quid ita de hac
pecunia, de his ipsis HS ioD3, de tuarum tabula-
rum fide compromissum feceris, arbitrum sumseris,
quantum fequius et melius sit dari, repromittive, si
pareret ? Quis in hanc rem fuit arbiter ? Utinam is
quidem Roma; esset ! Romee est. Utinam adesset
in judicio ! Adest. Utinam sederet in consilio C. Pi-
sonis ! Ipse C. Piso est. Eumdemne tu arbitrum et
judicem sumebas ? eidem et infinitam largitionem
remittebas, et eumdem in angustissimam formulam
sponsionis concludebas ? Quis unquam, ad arbitrum,
quantum petiit, tantum abstulit ? Nemo. Quantum
enim ajquius esset sibi dari, petiit. De quo nomine
ad arbitrum adisti, de eo ad judicem venisti. Caeteri,
cum ad judicem causam labefactari animadvertunt,
ad arbitrum confugiunt : hic ab arbitro ad judicem
venire est ausus. Qui, cum de hac pecunia, de tabula-
rum fide, arbitrum sumsit, judicavit, sibi pecuniam
non deberi.

Jam dua; partes causffi sunt confecta; : annume-
rasse sese negat : expensum tiJisse non dicit, cum
tabulas non recitat. Reliquum est, ut stipulatunr se
esse dicat : pr^cterea enim, quemadmodum certam
pecuniam petere possit, non reperio. Stipulatus es ?
ubi ? quo die ? quo tempore ? quo prjesente ? quis
sjjopondisse me dicit ? Nemo.

V. Hic ego si finem faciam dicendi, satis fidei et
dUigentia; mea;, satis causs et controversia;, satis for-
mulas et sponsioni, satis etiara judici, fccisse videar,
cur secundum Roscium judicari debeat. Pecunia pe-
tita est ccrta: cuni tertia parte sjionsio facta est.
H^EC pccunia, nccesse cst, aut data, aut cxpijasa lata.

PRO ROSCIO COM(EDO. Cap. 6. 95

aut stipulata sit. Datam non esse Fannius confite-
tur : expensam latam non esse, codices Fannii con-
firmant: stipulatam non esse, taciturnitas testium
concedit.

Quid ergo est ? Qund et reus is est, cui et pecunia
levissima, et existimatio sanctissima fuit semper : et
judex est is, quem nos non minus bene de nobis exis-
timare, quam secundum nos judicare, velinms : ad-
vocatio ea est, quam, propter eximium splendorem,
ut judicem unum, vereri debeamus : perinde ac si in
hanc formulam onmia judicia legitima, omnia arbi-
tria honoraria, omnia officia domestica, conclusa et
comprehensa sint, perinde dicemus. IUa superior
fuit oratio necessaria, hcec erit voluntaria : illa ad.
judicem, ha;c ad C. Pisonem : illa pro reo, ha;c pro
Roscio : illa victoricB, heec bons existimationis causa,
comparata.

VI. Pecuniam petis, Fanni, a Roscio : quam ?
dic audacter et aperte. Utrum quae tibi ex societate
debeatur ? an, quas ex liberaUtate hujus promissa sit
et ostentata ? quorum alterum est gravius et odiosius,
alterum levius et facilius. Quae ex societate debea-
tur ? Quid ais ? Hoc jam neque leviter ferendum
est, neque negligenter defendendum. Si qua enira
sunt privata judicia sumniffi existimationis, et pa;ne
dicam capitis, tria haec sunt, fiduciae, tutelae, socie-
tatis. ^que enim perfidiosum et nefarium est, fidera
frangere, qua; continet vitam ; et pupillum fraudare,
qui in tutelam pervenit ; et socium fallere, qui se in
negotio conjunxit.

Quae cum ita sint, qui sit, qui socium fraudarit et
fefellerit, consideremus. Dabit enim nobis jam ta-
cite vita acta in aherutram partem firmum et grave
testimonium. Q. Roscius ? Quid ais ? Nonne, ut
ignis, in aquam conjectus, continuo restinguitur et
refrigeralur ; sic refervens falsum crimen, in purissi-
mam et castissimam vitam collatum, statim concidit
et exstinguitur ? Roscius socium fraudavit ? Potest ■

94 PRO ROSCIO COMCEDO. Cap. 7.

hoc homini huic h.irere peccatum? qui, medius fidiuff,
(audacter dico) plus fidei quam artis, plus veritatis
quam discipUna;, possidet in se : quem populus Ro-
manus meliorem virum, quam histrionem, esse arbi-
tratur ; qui ita dignissimus est scena propter artifi-
cium, ut dignissimus sit curia propter abstinentiam.

Sed quid ego ineptus de Roscio apud Pisoneni
dico ? Ignotum hominem scilicet pluribus verbis
commendo. Estne quisquam omnium mortalium,
de quo melius existimes tu ? estne quisquam, qui
tibi purior, pudentior, humanior, oihciosior, libe-
raliorque, videatur ? Quid ? tu, Saturi, qui contra
hunc venis, existimas aliter ? Nonne, quotiescumque
in causa in nomen hujus incidisti, toties hunc et
viruni bonum esse dixisti, et lionoris causa appel-
lasti ? quod nemo nisi aut honestissimo aut amicis-
simo facere consuevit. Qua in re mihi ridicule es
visus esse inconstans, qui eumdem et Isederes et lau-
dares ; et virum optinmm, et hominem improbissi-
mum, esse diceres. Eumdem tu et lionoris causa ap-
pellabas, et virum primarium esse dicebas, et socium
fraudasse arguebas. Sed (ut opinor) laudem veritati
tribuebas, crimen gratije concedebas : de hoc, ut
existimabas, praedicabas : Chsrea; arbitratu causam
agebas.

VII. Fraudavit Roscius. Est hoc quidem auribus
animisque hominum absurdum. Quid si tandem ah-
quem timidum, dementem, diviteni, inertem nactus
esset, qui experiri non posset? tamen incredibile
esset. Verumtamen, quem fraudarit, \ideamus. C.
Fannium Chaream Roscius fraudavit. Oro, atque
obsecro vos, qui nostis, vitam inter se utiiusque
conferte : qui non nostis, faciem utriusque conside-
rate. Nonne ipsum caput, et supercUia illa penitus
abrasa, olere mahtiam, et clamitare caUiditatem, vi-
dentur ? Nonne, ab iniis unguibus usque ad verti-
cem summum, (si quam conjecturam affert honuni-
bus tacita corporis ligura) ex fraude, fallaciis, raen-

PRO ROSCIO COMCEDO. Cap. 8. 95

daciis, constare totus videtur ? qui idcirco capite et
supercUiis semper est rasis, ne ulluni piluni viri
boni habcre dicatur: cujus personam prseclare Ros-
cius in scena tractare consuevit: neque tan;en, pro
bencticio, ei par gratia rctcrtur. Nani Ballionem
illum, improbissimum et perjurissimum lenonem,
cum agit, agit Cha?ream. Persona illa lutulenta, im-
pura, invisa, in hujus moribus, natura, vitaque, est
expressa. Qui quamobrem Roscium similem sui in
fraude et malitia existimarit, nihil videtur; nisi forte,
quod praeclare hunc imitari se in persona lenonis ani-
niadvertit.

Quamobrem, etiam atque etiam considera, C. Piso,
quis quem fraudasse dicatur. RosciusFannium ? Quid
est hoc ? probus miprobuni, pudens impudentem, per-
junmi castus, callidum imperitus, liberalis aviduni.
Incredibile est. Quemadmodum, si FanniusRoscium
fraudasse diceretur, utrumque ex utriusque persona
verisimile videretur, et F^annium per malitiam fecisse,
et Roscium per imprudentiam deceptum esse ; sic,
cum Roscius Fannium fraudasse arguatur, utnimque
incredibile est, et Roscium quidquam per avaritiam
appetisse, et Fannium quidquam per se bonitate
amisisse.

VIII. Principia sunt hujusmodi : spectemus reli-
qua. HS I303 Q. Roscius fraudavit Fannium. Qua
de causa ? Subridet Saturius, veterator, ut sibi vide-
tur. Ait, propteripsaHS ID33. Video : sed tamen
cur ipsa HS loaa tam vehementer concupierit,
quaero : nam tibi, j\I. Perpema, C. Piso, certe tanti
non fuissent, ut socium fraudaretis. Roscio cur tanti
ftierint, causam requiro. Egebat? Immo locuples
erat. Debebat ? Immo in suis nummis versabatur.
Avarus erat ? Immo etiam, antequam locupks, sem-
per Uberalissimus munificentissimusque fuit.

ProDeumhominumquefidem! qui HS ccci333
CCCiODi ccciD^a qucestiis facere noluit (nam
certe HS cccioao ccciaoo ccciooo merere

96 PRO ROSCIO COMCEDO. Cap. 9.

et potuit et debuit, si potcst Dionysia HS CCCI333
cccia^s merete) is, per summam fraiulem, et ma-
litiam, et periidiam, H8 i,53J appetiit? Et illa fuit
pecunia immanis, haec parvula ; illa honesta, hise
sordida ; illa jucunda, h;ec acerba ; illa propria, hffic
in causa et in jiidicio collocata. Decem his annis
proximis HS sexagies honestissime consequi potuit:
nohiit. Laboreni quiestus recepit ; qusstum laboris
rejecit. Populo llomano adhuc servire non destitit;
sibi servire jampridem destitit. Hoc tu unquam,
Fanni, faceres? et, si hos qurestus recipere posses,
non eodem tempore et gestum et animam ageres ?
Dic nunc te ab Roscio HS i.ioo circumscriptum
esse, qui tantas et tam infinitas pecunias, non prop-
ter inertiam laboris, sed propter magnificentiam li-
beralitatis, repudiarit. Quid ego nunc Ula dicam, quee
vobis in mentem venire certo scio ? Fraudabat te in
societate Roscius. Sunt jura, sunt formuls de omni-
bus rebus constitutfe, ne quis, aut in genere injuriEe,
aut ratione actionis, errare possit. Expressfe sunt
enim ex uniuscujusque damno, dolore, incommodo,
calamitate, injuria, publicje a praetore formulae, ad
quas privata lis accommodetur.

IX. QucE cum ita sint, cur non arbitrum pro so-
cio adegeris Q. Roscium, qu.cro. Formulam non
noras ? Notissima erat. Judicio gravi experiri nole-
bas? Quid ita? Propter familiaritatem veterem? cur
ergo la;dis ? Propter integritatem hominis ? cur igi-
tur insimulas ? Propter magnitudinem criminis ?
Itane vero ? quem per arbitrum circumvenire non
posses, cujus de ea re proprium erat judicium, hunc
per judicem condemnabis, cujus de ea re nuUum est
arbitrium ? Quin tu hoc crimen aut objice, ubi licet
agere; aut jacere noli, ubi non oportet : tametsi
jam hoc tuo testimonio crimen sublatum est. Nam,
quo tu tempore illa formula uti nohiisti, nihil hunc
in societatem fraudis fecisse ostendisti. Fccit pactio-
nem. Num tivbulus habet, an non? Si non habet,

PRO ROSCIO COM(EDO. Cap. 10. 97

queinadmodum pactio est ? Si habet, cur non nomi-
nas ? Dic nunc Roscium abs te petisse, ut familia-
rem suum sumeres arbitrum : non petiit. Dic pactio-
nem fecisse, ut absolveretur : non pepigit. Qufere,
quare sit absolutus? quod erat sumnia innocentia et
integritate. Quid enim factum est? Venisti domum
ultro Roscii : satisfecisti : quod temere commisisses,
in judicium ut denuntiaret, rogasti, ut ignosceret ;
te afFuturum negasti : debere tibi ex societate nihil,
clamitasti. Judici hic denuntiavit : absolutus est.
Tamen fraudis ac furti mentionem facere audes ?
Perstat in impudentia : pactionem enim, inquit,
mecum fecerat. Idcirco, videlicet, ne condemnaretur.
Quid erat causs, cur metueret, ne condemnaretur ?
Res erat manifesta ; furtum erat apertum.

X. Cujus rei furtum factum erat ? Exorditur
magna cum exspectatione veteris histrionis exponere
societatem. Panurgus, inquit, fuit Fannii. Is fuit ei
cum Roscio communis. Hic primum questus est non
leviter Saturius, communem factum esse gratis cum
Roscio, qui pretio proprius fuisset Fannii. Largitus
est scilicet, homo hberalis, et dissohitus, et bonitate
affluens, Fannius Roscio ? Sic puto.

Quoniam ille hic constitit pauhsper, mihi quoque
necesse est paidum commorari. Panurgum tu, Saturi,
proprium Fannii dicis fuisse. At ego totum Roscii
fuisse contendo. Quid erat enim Fannii ? corpus.
Quid Roscii ? discipUna. Facies non erat, ars erat pre-
tiosa. Ex qua parte erat Fannii, non erat HS looo :
ex qua parte erat Roscii, amphus erat HS cccioao.
Nemo enim illum ex trunco corporis spectabat, sed
ex artificio comico aestimabat. Nam Ula membra
merere per se non ampUus poterant duodecim aeris :
disciplina, quae erat ab hoc tradita, locabat se non
minus HS ccciDaa.

O societatem captiosam et indignam ! ubi alter
HS IJD3, alter, ccci3D3 quod sit, in societatem
aifert : nisi idcirco moleste pateris, quod HS I0D3

98 PRO ROSCIO COMCEDO. Cap. 11.

tu ex arca proferebas, HS ccci033 ex disciplina
et artificio Roscius promebat. Quam enim rem et
exspectationem, quod studium, et quem favorem,
secum in scenam attulit Panurgus ? Quod Roscii
fuit discipulus, qui diligcbant luuic, illi favebant;
qui admirabantur hunc, illum probabant ; qui de-
nique hujus nomen audierant, illum eruditum et
perfectum existimabant. Sic est vulgus : ex veritate
pauca, ex opinione multa, aistimat. Quid sciret ille,
perpauci animadvertebant : ubi didicisset, omnes
rjua-rebant. Nihil ab hoc pravum et perversum pro-
duci posse arbitrabantur. Si veniret ab Statiiio ;
tametsi artificio Roscium superaret, adspicere nemo
posset : nemo enim, sicut ex improbo ])atre probum
filium nasci, sic ex pessLmo histrione bonum comcedum
fieri, posse existimaret. Quia veniebat a Roscio, plus
etiam scire, quam sciebat, videbatur.

XI. Quod item nuper in Erote comcpdo usu venit ;
qui, posteaquam e scena, non modo sibilis, sed etiam
convicio explodebatur ; sicut in aram, confugit in
hujus domum, disciplinam, patrocinium, nomen.
Itaque perbrevi tempore, qui ne in novissimis qui-
deni erat histrionibus, ad primos pervenit comocdos.
Qu;b res extulit eum ? Una conmiendatio hujus ;
qui tamen Panurgum illum, non solum ut Roscii
discipulus fuisse diceretur, domum recepit, sed etiam
summo cum labore, stomacho, miseriaque, erudiit.
Nam, quo quisque est soUertior et ingeniosior, hoc
docet iracundius et laboriosius. Quod enim ipse ce-
leriter arripuit, id cum tarde percipi videt, discruci-
atur. Paulo longius oratio mea provecta est hac de
causa, ut conditionem societatis diligenter cognosce-
rntis.

Quae deinde sunt consecuta ? Panurgum, inquit,
hunc, servum communem, Q. Flavius Tarquiniensis
quidam interfecit. In hanc rem, inquit, me cognito-
ri'm dedisti : lite contestata, judicio danmi injuria
constituto, tu, sine me, cum Flavio dccidisti. Utruni

PRO ROSCIO COMCEDO. Cap. 12. 99

pro dimidia parte, an pro tota societate ? Planius
dicam, utruni pro me, an pro me et pro te ? Pro me
potLU : exeniplo multorum licitum est : jurefecenmt
multi : niliil in ea re tibi injuria; feci. Pete tu tuum ;
exige, et aufer, quod debetur. Suam quisque partera
juris possideat et persequatur. At enim tuum nego-
tium gessisti bene. Gere et tu tuum bene. ]\Iagno
tuam diniidiam partem decidisti. I\Iagno et tu tuam
partem decide. HS cccio jo abstulisti. Si fit hoc
vero, HS cccijja tu quoque aufer.

XII. Sed hanc decisionem Roscii, oratione et opi-
nione, augere licet ; re et veritate mediocrem et te-
nuem esse invenietis. Accepit enim agrum tempori-
bus iis, cum jacerent pretia prsediorum ; qui ager
neque viUam habuit, neque ex uUa parte fuit cul-
tus ; qui nunc multo pluris est, quam tunc fuit. Ne-
que id est mirum. Tum enim, propter reipublicse
calamitates, omnium possessiones erant incertse;
nunc, Deum immortalium benignitate, omnium for-
tunse sunt certa; : tum erat ager incultus sine tecto ;
nunc est cultissimus, cum. optima villa.

Verumtamen, quoniam natura tani malevolus es,
nunquam ista te molestia et cura liberabo. Prieclare
suum negotium gessit Roscius : fundum fructuosis-
simum abstulit : quid ad te? tuani partem dimi-
diam, quemadmodum ^is, decide. \'ertit hic ratio-
nem ; et id, quod probare non potest, fingere cona-
tur. De tota re, inquit, decidisti.

Ergo huc universa causa deducitur, utrum Ros-
cius cum Flano de sua parte, an de tota societate,
fecerit pactionem. Nam ego Roscium, si quid com-
muni nomine tetigit, confiteor preestare debere socie-
tati. Societatis, non suas, lites redemit, cum fundura
a Flavio accepit. Quid ita satis non dedit, amplius
a se neminem petiturum ? Qui de sua parte decidit,
reliquis integram relinquit actionem : qui pro sociis
transigit, satisdat, neminem eorum postea petiturum.
Quid ita Flavio sibi cavere non venit in mentem ?

100 PRO ROSCIO COMCEDO. Cap. 13.

Nesciebat videlicet Panurgum fuisse in societate?
Sciebat. Nesciebat, Fannium Roscio esse socium ?
Prajclare : nam iste cum eo litem contestatam habe-
bat. Cur igitur decidit, et non restipulatur, neminem
amplius petiturum ? cur de fundo decidit, et judicio
non absolvitur ? cur tam imperite facit, ut nec Ros-
cium stipulatione alliget, neque a Fannio judicio se
absolvat ? Est hoc primum, et ex conditione juris, et
ex consuetudine cautionis, gravissimum et firmissi-
mum argumentum ; quod ego pluribus verbis am-
plecterer, si non alia certiora et clariora testmionia
in causa haberem.

XIII. Et, ne forte me hoc frustra pollicitum esse
pra;dices ; te, te, inquam, Fanni, ab tuis subseUiis
contra te testem suscitabo. Criminatio tua qua; est ?
Roscium cum Flavio pro societate decidisse. Quo
tempore ? Abhincannis IV. Defensio mea qus est ?
Roscium pro sua parte cum Flavio transegisse. Re-
promittis tu abhinc triennium Roscio. Quid ? recita
istam restipulationem clarius. Attende, quaeso, Piso.
Fannium invitum, et huc atque iUuc tergiversantem,
testimonium contra se dicere cogo. Quid enim resti-
pulatio clamat ? " Quod a Flavio abstulero, partem
dimidiam inde Roscio me soluturum spondeo." Tua
vox est, Fanni.

Quid tu auferre potes a Flavio, si Flavius nihLl
debet ? Quid hic porro nunc restipulatur, quod jam-
pridem ipse exegit ? Quid vero Flavius tibi daturus
est, qui Roscio omne, quod debuit, dissolvit ? cur in
re tam veteri, in negotio tam confecto, in societate
dissoluta, nova htec restipulatio interjionitur ? Quis
est hujus restipulationis scriptor ? testis ? arbiter ?
quis ? tu, Piso : tu enim Q. Roscium pro oj)era,
pro labore, quod cognitor fuisset, quod vadimonia
obisset, rogasti, ut Fannio daret HS cccuaa, hac
conditione, ut, si quid ille exegisset a Flavio, partem
ejus dimidiam Roscio dissolveret. Satisne ista resti-
pulatio dicere tibi videtur aperte, Roscium pro se de-

PRO ROSCIO COMCEDO. Cap. 14. 101

cidisse ? At enim forsitan hoc tibi veniat in mentem,
repromisisse Fannium Roscio, si quid a Flavio exe-
gisset, ejus partem dimiciiam ; sed omnino exegisse
nihil. Quid? tu non exitum exactionis, sed initium
repromissionis, spectare debes ? neqiie, si ille perse-
qui noluit, non, quod in se fuit, juihcavit, Roscium
suas, non societatis, lites redemisse ? Quid si tandem
planum facio, post decisionem veterem Roscii, post
repromissionem recentem hanc Fannii, H8 cccioaa
Fannium a Q. Flavio, Panurgi nomine, abstuUsse?
tamen diutius illudere viri optimi existimationi, Q.
Roscii, audebit?

XIV. Paulo ante qua;rebam (id, quod vehe-
menter ad rem pertinebat) qua de causa Flavius,
cum de tota lite faceret pactionem, neque satis acci-
peret a Roscio, neque judicio absolveretur a Fannio.
Nunc vero (id, quod mirum et incredibile est) re-
quiro, quamobrem, cum de tota re decidisset cum
Roscio, II S CCCI3D3 separatira Fannio dissolvit ?
IIoc loco, Saturi, quid pares respondere, scire cupio :
utrum, omnino Fannium a Flavio IIS ccciaD3
non abstuHsse ? an alio nomine, et alia de causa,
abstulisse ? Si aha de causa ; qua; ratio tibi cum eo
intercesserat ? NuUa. Addictus erat tibi ? Non.
Frustra tempus contero. Onmijio, inquit, HS
CCCID33 a Flavio non abstuUt, neque Panurgi
nomine, neque cujusquam. Si planum facio, post
hanc recentem stipulationem Roscii, HS ccciooa
a Flavio te abstuUsse ; numquid causse est, quin ab
judicio abeas turpissime victus ?

Quo teste igitur hoc planum faciam ? Venerat,
ut opinor, hjec res in judicium. Certe. Quis erat
petitor? Fannius. Quis reus? Flavius. Quisjudex?
Cluvius. Ex his, unus mihi testis est producendus,
qui pecuniam datam dicat. Quis est ex his gravissi-
mus ? Sine controversia, qui omnium judicio com-,
probatus est judcx. Qucm igitur ex his tribus a me
K 3

102 PRO ROSCIO COMGEDO. Cap. 15.

testem [exspectabis ?] Petitorem ? Fannius est :
contra se nunquam testimonium clicet. Reum ? Fla-
vius est. Is jampridem est mortuus. Si viveret,
verba ejus audiretis. Judicem ? Cluvius est. Quid
is dicit? HS ccciDoa Panurgi nomine Flavium
Fannio dissolvisse : quem tu si ex censu spectas,
eques Romanus est; si ex vita, homo clarissimus
est; si ex te, judicem sumsisti; si ex veritate, id,
quod scire potuit et debuit, dixit.

Nega, nega nunc, equiti Romano, homini ho-
nesto, judici tuo, credi oportere. Circumspicit, Eestu-
at : negat nos Cluvii testimonium recitaturos. Re-
citabimus. Erras : inani et tenui spe te consolaris.
Recita testimonium T. Manilii et C. Luscii Ocrea?,
duorum senatorum, hominum ornatissimorum, qui
ex Cluvio audierunt.

{Tcstimnnhtm T. ManUii^ct C. Lnscii OcrccB.)
Utrum dicis ? Luscio et ]Manilio, an et Cluvio, non
esse credendum ? Planius atque apertius dicam.

XV. Utrum Luscius et JManilius nihil de HS
CCCI333 ex Chivio audierunt ? an Cluvius falsum
Luscio et IManilio dixit? Hoc ego loco, soluto et
quieto sum animo ; et, quorsum recidat responsum
tuum, non magnopere laboro. Firmissimis enim et
sanctissimis testimoniis virorum optimorum causa
Roscii communita est. Si jam tibi deliberatum est,
quibus abroges fidem jurisjurandi, responde. Mani-
lio et Luscio negas esse credendum ? dic, aude : est
tuffi contumaci;e, arroganti;e, ^ntaque universa», vox.
Quid exspectas, quam mox ego Luscium et ]\Iani-
lium dicam, ordine, esse senatores ; astate, grandes
natu ; natura, sanctos et religiosos ; copiis rei fami-
liaris, locupletes et pecuniosos ? Non faciam. Nihil
mihi detraham, cum iUis exacta; aetatis severissime
fructum, quem meruenmt, retribuam. Magis mea
adolescentia indiget Ulorum bona existimatione, quam
illorum severissuna senectus desiderat raeam laudem.

PRO ROSCIO COMCEDO. Cap. IC. 103

Tibi vero, Piso, diu deliberandum et concoquendum
est, utrum potius Chferefe injurato in sua lite, an
Jlanilio et Ijuscio juratis in alieno judicio, credas.

Reliquum est, ut Chivium falsum dixisse Luscio
et ]\IaniIio contendat : quod si facit (qua jmpudentia
est), eunme testem improbabit, quem judicem pro-
barit? Ei negabit credi oportere, cui ipse crediderit?
Ejus testis ad judicem fidem infirmabit, cujus prop-
ter fidem et religionem judicis, testes comparabat ?
Quem ego si ferremjudicem, refugere non deberet;
cum testem producam, reprehendere audebit ?

XVI. Dixit enim, inquit, injuratus Luscio et
Manilio. Si diceret juratus, crederes? At quid in-
terest inter perjurum et mendacem ? Qui mentiri
solet, pejerare consuevit. Quem ego, ut mentiatur,
inducere possum ; ut pejeret, exorare facUe potero.
Nam, qui semel a veritate deflexit, hic non majore
religione ad perjurium, quam ad mendacium, per-
duci consuevit. Quis enim deprecatione Deorum,
non conscientiae fide, commovetur ? Propterea, quae
poena ab Diis immortalibus perjuro, haec eadem
mendaci, constituta est. Non enim ex pactione ver-
borum, quibus jusjurandum comprehenditur, sed ex
perfidiii et malitia, per quam insidife tenduntur aU-
cui, Dii immortales hominibus irasci et succensere
consuerunt.

At ego hoc ex contrario contendo. Levior esset
auctoritas Cluvii, si diceret juratus, quam nunc est,
cum dicit injuratus. Tum enim forsitan improbis
nimis cupidus videretur, qui, qua de re judex fuis-
set, testis esset : nunc omnibus inimicis, necesse est,
castissimus et constantissimus esse videatur, qui id,
quod scit, familiaribus suis dicit. Dic nunc, si potes,
d res, si causa patitur, Cluvium esse mentitum.
Mentitus est Cluvius ? Ipsa mihi veritas manum
injecit, et paulisper consistere et commorari cogit.
Unde hoc totum ductum et conflatum mendacium
est ? Roscius est videlicet homo callidus et versutus.

104 PRO ROSCIO COMCEDO. Cap. 17-

Hoc, initio, cogitare coepit : quoniam Fannius a me
petit HS 1333, petam a C. Cluvio, equite Romano,
omatissirao homine, ut mea causa mentiatur : dicat,
decisionem factam esse, quse facta non est ; HS
CCCI333 a Flavio data esse Fannio, quaj datanoa
sunt. Est hoc principium improbi anirai, miseri in-
genii, nuUius consilii.

Quid deinde ? Posteaquam se prasclare confirma-
vit, venit ad Cluvium. Quem hominem ? levem ?
immo gravissiuumi : mobUem ? immo constantissi-
mum : familiarem ? immo alienissimum. Hunc
posteaquam salutavit, rogare coepit, blande ct con-
cinne, scUicet : IVIentire, mea causa, viris optimis,
tuis familiaribus, preesentibus ; dic, Flavium cum
Fannio de Panurgo decidisse, qui niliU transegit;
dic, HS CCCI333 dedisse, qui assem nuUum de-
dit. Quid ille respondit ? Ego vero cupide et libenter
mentiar tua causa ; et, si quando me vis pejerare,
ut paululum tu compendii facias, paratum fore sci-
to : non fuit causa, cur tantum laborem caperes, ut
ad me venires : per nuntiuni hoc, quod erat tam
leve, transigere potuisti.

XVII. Pro Detim hominuraque fidem ! hoc aut
Roscius unquam a Chivio petisset, si HS millies in
judicium haberet ? aut Cluvius Roscio petenti con-
cessisset, si universa; pra;diE particeps esset ? Vix
(medius fidius) tu, Fanni, a Ballione, aut aHquo
ejus simili, lioc expostulare auderes, et impetrare
posses, quod cum est veritate falsum, tum ratione
quoque est incredibUe. ObUviscor enim, Roscium et
Cluvium viros esse primarios : improbos temporis
causa esse fingo.

Falsum subornavit testem Roscius Cluvium. Cur
tam sero ? cur, cum altera pensio solvenda esset, non,
tum, cum prima ? nam jam antea HS I333 dis-
solverat. Deinde, si jam persuasum erat Cluvio,
ut mentiretur; cur potius IIS cccroaa, quam
CCCI333 ctci333 CCCI333 data dixit Fan-

PRO ROSCIO COMCEDO. Cap. 18. 105

nio a Flavio, cum ex restipulatione pars ejus dimi-
dia Roscii esset ? Jam intelligis, C. Piso, sibi soli,
societati niliil, Roscium petisse. Hoc cum sentit Sa-
turius esse apertum, resistere et repugnare contra
veritatem non audet : aliud fraudis et insidiarum in
eodem vestigio diverticulum reperit.

Petisse (inquit) suam partem Roscium a Flavio
confiteor : vacuam et integram reliquisse Fannii con-
cedo : sed, quod sibi exegit, id conimune societatis
factum esse contendo. Quo nihil captiosius neque
indignius potest dici. Quaero enim, potueritne Ros-
cius ex societate suam partem petere, necne ? Si non
potuit, quemadmodum abstulit ? Si potuit, quem-
admodura non sibi exegit ? Nam, quod sibi petitur,
certe alteri non exigitur. An ita est ? si, quod uni-
vers» societatis fuisset, petisset ; quod tum redac-
tum esset, fequaliter omnes partirentur : nunc, cum
petierit, quod su£e partis esset ; non, quod abstulit,
soli sibi exegit ?

XVIII. Quid interest inter eum, qui per se liti-
gat, et qui cognitor est datus? Qui per se litem
conteatatur, sibi soli petit : alteri nemo potest, nisi
qui cognitor est factus. Itane vero ? cognitor si fuis-
set tuus, quod vicisset judicio, ferres tuum. Suo no-
mine petiit : quod abstulit, sibi, non tibi, exegit.
Quod si quisquam petere potest alteri, qui cognitor
non est factus ; qusero, quid ita, cum Panurgus es-
set interfectus, et lis contestata cum Flavio danmi in-
juria esset, tu in eam litem cognitor Roscii sis factus;
cum prffisertim ex tua oratione, quodcumque tibi pe-
teres, huic peteres ; quodcumque tibi exigeres, id in so-
cietatem recideret. Quod si ad Rosciumniliil perveni-
ret, quod tu a Flavio abstulisses, nisi te in suam li-
tem dedisset cognitorem ; ad te pervenire nihil de-
bet, quod Roscius pro sua parte exegit ; quoniam
tuus cognitor non est factus.

Quid enim huic rei respondere poteris, Fanni?
cum de sua parte Roscius transegit cum Flavio, ac-

106 PRO ROSCIO COMffiDO. Cap. 18.

tionem tibi tuam reliquit, an non ? Si non reliquit,
queniadmodum HS cccidds ob eo postea exegis-
ti ? Si reliquit, quid ab hoc petis, quod per te perse-
qui et petere debes ? SimiUima enim et maxime ge-
mina societas haereditatis est. Quemadmodum socius
in societate habet partem, sic h;cres in liaereditate
habet partem. Ut hseres sibi soli, non cohaeredibus,
petit ; sic socius sibi soli, non sociis, petit : et quem-
admodum uterque pro sua parte petit, sic pro sua,
parte dissolvit : haeres ex sua parte, qua ha;reditatem
adiit ; socius ex ea, qua societatem coiit.

Quemadmodum suam partem Roscius suo nomine
condonare potuit Flavio, ut eam tu non peteres ; sic,
cum exegit suam partem, ettibi integram petitionem
reliquit, tecum partiri non debet ; nisi forte tu, per-
verso more, quod hujus est, ab alio extorquere noa
potes, huic eripere potes. Perstat in sententia Satu-
rius, quodcumque sibi petat socius, id societatis fieri.
Quod si ita est, qua (malum !) stultitia fuit Roscius,
qui, ex jurisperitorum consiho et auctoritate, resti-
pularetur a Fannio diligenter, ut, quod is exegisset
a Flavio, dimidiam partem sibi dissolveret ; siqui-
dem, sine cautione et repromissione, nihilo minus id
fannius societati, hoc est, Roscio, debebat ?

Desiderantur non jpanca.

ORATIO IV.

IN Q. a^CILIUM
DIVINATIO,

sen dc Accusatore iii C. Vcrrcm constituendo.

ARGUMENTUM ASCONII.

Cn. Pompeio primum et 51. Crasso Coss. C. Ver-
res, perfunctus quaestura, legatione, et praetura ur-
bana, vivo patre C. Verre, et praetextato filio, ac
filia nupta, uxorem habens, cum successisset in Si-
cilia C. Sacerdoti praetori, eamque, non sibi succe-
dente Arrio, per triennium tenuisset, atque in ea
fuisset libidinose, avare, crudeliterque Versatus ; suc-
cedente tandem in eadem provincia L. Metello, re-
petundarum reus ab Siculis postidatus est : qui om-
nes, prjEter Syracusanos et IMamertinos, M. Tul-
lium, illo tempore florentem defensionibus amico-
rum, ad accusandum descendere compulerunt, jam-
pridem Lllis necessitudine copulatum, quod quaestor
in Sicilia fuisset, praetore Sex. Peducaeo ; et quod,
cum decederet, in iUa oratione, quam Lilybaei ha-
buit, multa iis benigne promisisset. Accessit his, non
ignobilis futura de Verre victoria, quia a Metellis,
Scipionibus, et multis aliis nobilibus viris, et prasci-
pue ab Hortensio ipso, defenderetur, facile et prin-

108 IN CiECILIUM DIVINATIO.

cipe in senatu propter nobilitatem, et in foro ob elo-
quentiam rege causarum, et eodem consule designa-
to cum Q. Metello, fratre Metellorum, alterius pra;-
toris Siculi, alterius pra>toris urbani. His ita consti-
tutis, exstitit Q. Csccilius Niger, domo Siculus, et
qusestor Verris, et ejusdem, ut ipse dicebat, inimi-
cus, qui se potius accusatorem contenderet constitui
oportere, has afferens causas. Unam, quod ab eo
Ifflsus, et ob hoc jure illi sit inimicus, quare prasvari-
cator esse non possit. Alteram, quod, cum quEestor
ei tum fuerit, etiam ipse in qua;stione [F. ctiam stne
iiiqiusitionc] crimina noverit Verris. Tertiam, quod
Siculus pro Siculis agat. Hujuscemodi propositioni-
bus Cicero, designatus Eedilis, his sex capitibus re-
spondet. Accusatorem eum esse oportere, Qui in-
vitus cogitur religione officii, rogatus ab omnibus
Siculis : Qui pro republica agat : Quem volunt, qui
accusant : Quem metuit, qui accusatur : Qui ido-
neus est facundia et innocentia : Qui hoc facit imi-
tatione niajorum. Divisio principalis una de se ipso,
altera de contentione sui et Caecilii. Divinatio dicitur
ha-c oratio, quia non de facto quferitur et conjectura,
sed de futuro, qua; est divinatio, [F. non dc facto
qiKEritur^ scd dc fiitiiro, qum cst divinutio ct coiijcc-
tura] uter debeat accusare. Alii ideo putant Divina-
tionem dici, quod injurati judices in hac causa se-
deant, ut, quod velint, pra;sentire de utroque pos-
sint ; alii, quod res agatur sine testibus, et sine ta-
bulis ; et, his remotis, argumenta sola sequantur
judices, et quasi divinent. Agitur autem causa, sena-
toriis judiciis in invidia apud populum constitutis
corruptione multorum ; vexatis provinciis omnibus,
ac sociis populi Romani fessis toto orbe terrarum,
libidine et iniquitate Romanorum magistratuum ;
accusatoribus prtevaricatione infamibus ; fiagitan-
te plebe judicia equestris ordinis, quK, ferme ante
annos X, victor Sulla sustulerat ; cognoscente de pe-

IN C^CILIUM DIVINATIO. 109

cuniis repetundis M' Glabrione prfetore, et ampUs-
simis quibusque senatorii ordinis judicantibus, sum-
ma exspectatione cunctornm. Genus causa?, hones-
tum. Status, qualitas negolialis comparativa de con-
stituendo accusatore, qui potissimum de duobus, aut
qui solus, accuset. Dicit enim CascUius, aut a se ac-
cusandum esse Verrem, aut a se quoque.

IN C/ECILIUM DIVINATIO.

I. Si quis vestrum, judices, aut eorum qui ad«
sunt, forte miratur, me, qui tot annos in causis judi-
ciisque publicis ita sim versatus, ut defenderim niul-
tcs, lceserini neminem, subito nunc mutata volun-
tate, ad accusandum descendere ; is, si mei consUii
causam rationemque cognoverit, una et id, quod fa-
cio, probabit, et in hac causa profecto neminem prae-
ponendum esse mihi actorem putabit.

Cum qurestor in Sicilia fuissem, judices, ita-que
ex ea provincia decessissem, ut Siculis omnibus ju-
cundam diuturnamque memoriam qufesturas nomi-
nisque mei relinquerem ; factum est, uti, cum sum-
mum in veteribus patronis multis, tum nonnullum
etiam in me, praisidium suis fortunis constitutum
esse arbitrarentur. Qui nunc populati atque vexati,
cuncti ad me publice sa;pe vcnerunt, ut suarum for-
tunarum omnium causani defensionemque suscipe-
rem : me SEepe esse pollicituni, s;epe ostendisse, di-
cebant, si quod tempus accidisset, quo tempore ali-
quid a me requirerent, commcdis eorum me non de-
futurum. Venisse tempus aiebant, non jam ut com-
moda sua, sed ut vitam sakitemque totius provincis,
defenderem : sese jam ne Deos quidem in suis urbi-
bus, ad quos confugerent, habere ; quod eorum si-
mulacra sanctissima C. Verres eJi delubris religiosis-
simis sustulisset. Quas res hixuries in flagitiis, cru-
delitas in suppHciis, avaritia in rapinis, superbia in
contumeHis, efficere potuisset, easomnessese hoc uno
pr;ctore per triennium pertulisse : rogare et orare,
ne illos suppHces adspernarer, quos, me incokmii,
nemini suppHces esse oporteret.

II. TuU graviter et acerbe, judices, in eum ma
ocuin adductum, ut aut eos homines spes falleret,

IN C^CIIilUM DIVIN. Cap. 3. II l

qui opem a me atque aiixilium petissent ; aut cgo,
qui me ad defendendos liomines ab ineunte adoles-
centia dedissem, tempore atque ofvicio coactus ad
accusandum traducerer. Dicebam, habere eos acto-
rem Q. Csecilium, qui prsesertim quEestor in eadem
provincia, post me qua;storem, fuisset. Quo ego ad-
jumento sperabam lianc a me molestiam posse de-
moveri, icl mihi erat adversarium maxime. Nam
i-Ui multo mihi hoc facilius remisissent, si istum non
nossent, aut si iste apud eos quastor non fuisset.

Adductus sum, judices, officio, fide, misericordia,
multorum bonorum exemplo, veteri consuetudine,
institutoque majorum, ut onus hoc laboris atque
officii, non ex meo, sed ex meorum necessariorum
tempore, mihi suscipiendum putarem. Quo in nego-
tio tamen illa me res, judices, consolatur, quod hfEC,
quae videtur esse accusatio mea, non potius accu-
satio, quam defensio, est existimanda. Defendo enim
multos mortales, multas civitates, provinciara Sici-
liam totam. Quamobrem, si mihi unus est accusan-
dus, propemodum manere in instituto meo videor,
et non omnino a defendendis hominibus sublevan-
disque discedere.

Quod si hanc causam tam idoneam, tam iUus-
trem, tam gravem, non haberem ; si aut hoc a me
Siculi non petissent ; aut mihi cum Siculis causa
tanta; necessitudinis non intercederet ; et hoc, quod
facio, me reipublica; causa facere profiterer, ut liomo,
singulari cupiditate, audacia, scclere prieditus, cujus
furta atque flagitia non in Sicilia solum, sed in
Achaia, Asia, CUicia, Pamphylia, Romfe denique
ante oculos omnium, maxima turpissimaque nosse-
mus, me agente in judicium vocaretur ; quis tandem
esset, qui meum factum aut consilium posset repre-
hendere ?

III. Quid estj (pro Deum liominumque fidem!)
in quo ego reipublicas plus hoc tempore prodesse
possimj Quid est, quod aut populo Romanp gra-

112 IN C^CILIUM DIVIN. Cap. 4.

tius esse debeat, aut sociis exterisque nationibus op-
tatius esse possit, aut saluti fortunisque omnium ma-
gis accommodatum sit ? Populatas, vexatse, funditus
eversa;, provincia; ; socii stipendiariique populi Ro-
mani, afflicti, miseri, jam non salutis spem, sed exitii
solatium, quserunt. Qui judicia manere apud ordi-
nem senatorium volunt, queruntur, accusatores se
idoneos non habere : qui accusare possunt, judicio-
nun severitatem desiderant. Populus Romanus in-
terea, tametsi multis incommodis difficultatibusque
affectus est, tamen nihil aque in republica atque
illam veterem judiciorum vim gravitatemque requi-
rit. Judiciorum desiderio tribunicia potestas efflagi-
tata est : judiciorum levitate ordo quoque alius ad
res judicandas postulatur : judicum culpa atque de-
decore, etiam censorium nomen, quod asperius antea
populo videri solebat, id nunc poscitur ; id jam po-
pulare atque plausibile factum est

In hac hbidine hominum nocentissimorum, in po-
puli Romani quotidiana querimonia, jucUciorum in-
famia, totius ordinis oftensione, cum hoc unum his
tot incommodis remedium esse arbitrarer, ut homi-
nes idoneiatque integri causam reipubhcEe legumque
susciperent; fateor, me, sahitis onmium causa, ad
eam partem accessisse reipubhca; sublevandae, qu»
maxime laboraret.

Nunc, quoniam, quibus rebus adductus ad causam
accesserim, demonstravi, dicendum necessario est de
contentione nostra, ut, in constituendo accusatore,
quid sequi possitis, habeatis.

Ego sic intelligo, judices : cum de penmiis repe-
tundis nomen cujuspiam defcratur, si certamen inter
ahquos sit, cui potissimum delatio detur, h;EC duo in
primis spectari oportere : quem maxime velint acto-
rem esse ii, quibus facta; esse dicantur injurije, et
quem minime veht is, qui eas injurias fecisse ar-
guatur.

IV. In hac causa, judiccs, tametsi utrumque esse

m C^ECILIUM DIVIN. Cap. 4. 113

arbitiior perspicuum, tamen de utroque dicani, et de
eo prius, quod apud vos plurimum debet valere ; hoc
est, de voluntate eorum, quibus injuricC facta; sunt ;
quonmi causa judicium de pecuniis repctundis est
constitutum. SicUiam provinciam C. \'erres per tri-
ennium depopulatus esse, Siculorum civitates vastas-
se, domos exinanisse, fana sjjoliasse, dicitur. Adsunt,
queruntur Siculi universi : ad meam fidem, quam
habent spectatam jam, et diu cognitam, confugiunt :
auxilium sibi per me a vobis, atque a populi Romani
legibus, petunt : me defensorem calamitatum sua-
nmi, me ultorem injuriarum, me cognitorem juris
sui, me actorem causas totius, esse voluerunt.

Utrum, Q. CaecUi, hoc dices, me non Siculorum
rogatu ad causam accedere, an optimorum fidelissi-
morumque sociorum vokmtatem apud hos gravem
esse non oportere ? Si id audebis dicere, quod C. Ver-
res, cui te inimicum esse simulas, maxime existimari
vult, Siculos hoc a me non petisse ; primum causam
inimici tui sublevabis, de quo non pra;judicium, sed
plane judicium, jam factum putatur, quod ita per-
crebuit, Siculos omnes actorem su;e causae contra
illius injurias cjuaesisse. Hoc si tu, inimicus ejus,
factum negabis, quod ipse, cui maxime hiec res ob-
stat, negare non audet ; videto, ne nimium famUia-.
riter inimicitias exercere videare. Deinde sunt testes
viri clarissimi nostrae civitatis, cpios omnes a me no-
minari non est necesse : eos, qui adsunt, appeliabo ;
quos, si mentirer, tcstes esse impudentije meje mi-
nime vellem. Scit is, qui est in consilio, C. Marcel-
lus ; scit is, quem adesse video, Cn. Lentulus Mar-
cellinus ; quorum fide atque prsesidio Sicidi maxime
nituntur, quod omnino JMarcellorum nomini tota illa
provincia adjuncta est. Hi sciunt, hoc non modo a
me petitum esse, sed ita sajpe et ita vehementer esse
petitum, ut aut causa mihi suscipienda fuerit, aut
officium necessitudinis repudiandum. Sed quid ego
his testibus utor. auasi res dubia aut obscura sit ?

114 IN CiECILIUM DIVIN. Cap. 5.

Adsunt homines ex tota provincia nobilissimi, qui
prtesentes vos orant atque obsecrant, judices, ut, in
actore causae suae deligendo, vestrum judicium ab sqo
judicio ne discrepet. Omnium civitatum totius Sici-
liie legationes adsunt, prater duas civitates : quarum
duarum, si adessent, duo crimina vel maxima mi-
nuerentur, qu£c cum his civitatibus C. Verri com-
municata sunt.

At enim cur a me potissimum hoc prfesidium pe»
tiverunt ? ISi esset dubium, petissent a me prsBsi-
dium, necne ; dicerem, cur petissent. Nunc vero,
cum id ita perspicuum sit, ut oculis judicare possitis ;
r.escio cur hoc mUii detrimento esse debeat, si id
mihi objiciatur, me potissimum esse delectum. Verum
id mihi non sumo, judices ; et hoc non modo in ora-
tione mea non pono, sed ne in opinione quidem cu-
jusquam rehnquo, me omnibus patronis esse pr£Epo-
situm. Non ita est : sed uniuscujusque temporis,
valetudinis, facultatis ad agendum, ducta ratio est.
Hlea fuit semper haec in hac re voluntas et sententia,
quemvis ut hoc mallem, de iis qui esscnt idonei,
guscipere, quam me ; me ut mallem, cpiam neminem.

V. Rehquum est jam, ut illud quaramus, cum
hoc constet, 8iculos a me petisse, ecquid hanc rem
apud vos animosque vestros valere oporteat ; ecquid
auctoritatis apud vos, in suo jure repetcndo, socii
popuh Roniani, suppUces vestri, habere debeant. De
quo quid ego phira commemorem ? quasi vero du-
bium sit, quin tota lex de pecuniis repetundis socio-
rum causa constituta sit. Nam, civibus cum sunt
erept;e pecunia?, civili fere actione et privato jure
repetuntur : hax lex socialis est : hoc jus nationum
exterarum est : hanc liabent arcem, minus aliquanto
nunc quidem munitam, (juam antea ; verumtamen,
6i qua relitjua spes est, qua? sociorum animos conso-
lari possit, ea tota in hac lege posita est ; cujus legis
non modo a populo Romano, sed etiam ab ultimis
nationibus, jampiidem sevcri custodcs requiruntur.

IN C.ECILIUM DIVIN. Cap. 6. 115

Quis igitur est, qui neget oportere eorum aibitratu
lege agi, quorum causa lex sit constituta ? Sicilia to-
ta, si una voce loqueretur, hoc diceret : Quod auri,
quod argenti, quod ornamentorum in meis urbibus,
sedibus, delubris fuit ; quod in unaquaque re, bene-
ficio senatiis populique Romani, juris habui, id mihi
tu, C. Verres, eripuisti atque abstulisti ; quo nomi-
ne abs te sestertium miUies ex lege repeto. Si uni-
versa (ut dixi) provincia loqui posset, liac voce ute-
retur : quoniam id non poterat, harum rerum acto-
rem, quem idoneum esse arbitrata est, ipsa delegit.
In hujusmodi re quisquam tam impudens reperietur,
qui ad alienam causam, invitis iis quonuii negotium
est, accedere aut adspirare audeat ?

VI. Si tibi, Q. Ca;cili, hoc fciculi dicerent : Te
non novimus : nescimus qui sis : nunquam te antea
vidimus : sine nos per eum nostras fortunas defen-
dere, cujus fides est nobis cognita; nonne id dice-
rent, quod cuivis probare deberent? Nunc hoc di-
cunt : utrumque se nosse : alterum se cupere defen-
sorem esse fortunarum suarum, alterum plane noUe.
Curnolint, edamsi tacent, satis dicunt. ^'erum non
tacent : tamen his invitissimis te ofteres ? Tamen in
aliena causa loquere ? tamen eos defendes, qui se ab
omnibus desertos potius, quam abs te defensos, esse
malunt ? tamen his operam tuam polUcebere, qui te
neque velle [suam causam,] nec, si cupias, posse ar-
bitrantur ? Cur eonmi spem exiguam reUquanmi
fortunarum, quam habent in legis et judicii severitate
positam, vi extorquere conaris ? cur te interponis,
invitissimis his, quibus maxime lex consultum esse
vult ? cur, de quibus in provincia non optime es
meritus, eos nunc plane fortunis omnibus conaris
evertere ? cur his non niodo persequendi juris sui,
sed etiam deplorandte calamitatis, adimis potesta-
tem ? Num, te actore, quem eorum aftuturum pu-
tas, quos intelligis, non ut per te aUum, sed ut per
.aliquem teipsum, uldscantur, laborare ?

116 IN C^CILIUM DIVIN. Cav. 8.

VII. At enim solum id est, ut me Siculi maxime
velint : alterum Ulud (credo) obscurvmi est, a quo
Verres mininie se accusari velit. Ecquis unquam
tam palam de honore, tam vehementer de salute sua
contendit, quam ille, atque illius amici, ut ne hffic
mihi delatio detur ? 8unt multa, qute ^'erres in me
esse arbitratur, quas scit in te, Q. Cascili, non esse ;
quae cujusmodi in utroque nostriim sint, paulo post
commeniorabo. Nunc tantvun id dicam, quod tacitus
tu mihi assentiare : nullam rem in me esse, quam
ille contemnat ; nullam in te, quam pertimescat.
Itaque raagnus Llle defensor et amicus ejus tibi [Hor-
tensius] sufFragatur ; me oppugnat : aperte ab judi-
cibus petit, ut tu mihi anteponare ; et ait, lioc se
honeste, sine ulla invidia, ac sine ulla ofFensione,
contendere. Non enim, inquit, illud peto, quod so-
leo, cum vehementius contendi, impetrare; reus ut
absolvatur, non peto : sed, ut ab hoc potius, quam ab
iUo accusetur, id peto. Da milii lioc : concede, quod
facile est, quod honestum, quod non invidiosum ;
quod cum dederis, sine ullo tuo jiericulo, sine infa-
mia, illud dederis, ut is absolvatur, cujus ego causa
laboro.

Et ait idem, (ut aliquis metus adjunctus sit ad gra-
tiam) certos esse in consilio, quibus ostendi tabellas
velit : id esse perfacile : non enim singulos ferre
senteritias, sed universos constituere : ccratam uni-
cuique tabellam dari cera legitima, non illa infami
ac nefaria. Atque is non tam propter Verrem labo-
rat, quam quod eum minime res tota delectat. A'idet
enim, si a pueris nobilibus, quos adhuc elusit ; ti a
quadruplatoribus, quos non sine causa contemsit
semper, ac pro nihUo putavit, accusandi voluntas ad
viros fortes, spectatosque homines, translata sit, se
injudiciis dominari non posse.

VIII. Huic ego homini jam ante denuntio, si a
me causam lianc vos agi volueritis, rationem illi de-
fendendi totam esse rautandam ; et ita tamen mu-

IN C.ECILIUM DIVIN. Cap. 9. 117

tandani, ut meliore et honestiore conditione sit,
quam qaa ipse esse vult ; ut imitetur homines eos,
quos ipse vidit amplissimos, L. Crassum et 31. An-
tonium, qui nihU se arbitrabantur ad judicia cau-
sasque amicorum, prater fidem et ingenium, afferre
oportere. Nihil erit, quod, me agente, arbitretur, judi-
cium sine magno multorum periculo posse corrumpi.
Ego, in hoc judicio, mihi Siculorum causam re-
ceptam, populi Romani susceptam, esse arbitror ; ut
mihi non unus homo improbus opprimendus sit (id,
quod Siculi petiverunt), sed omnino improbitas (id,
quod populus Romanus jamdiu flagitat) exstinguenda
atque delenda sit. In quo ego quid eniti, aut quid
efficere possim, malo in aliorum spe relinquere, quam
in oratione mea ponere.

l^u vero, CfficiU, quid potes? quo tempore, aut
qua in re, non modo specimen cajteris aliqucd de-
disti, sed tute tui periculum fecisti ? In mentem tibi
non venit, quid negotii sit causam publicam susti-
nere ? vitam alterius totani explicare ? atque eam non
modo in animis judicum, sed etiam in ocuhs con-
spectuque omnium, exponere ? socionmi salutem,
commoda provinciarum, vina legum, gravitatem ju-
diciorum, defendere ?

IX. Cognosce ex me (quoniam hoc primum tem-
pus discendi nactus es), quam multa esse oporteat in
eo qui alterum acccuset : ex quibus si unum aliquod
in te cognoveris ; ego jam tibi ipse istuc, quod ex-
petis, meii voluntate concedam. Primum integrita-
tem atque innocentiam singularem. Nihil est enim,
quod minus ferendum sit, quam rationem ab altero
vitae rcposcere eum, qui non possit sufe reddere.
Hic ego de te plura non dicam : unum Ulud credo
omnes anunadvertere,. te adhuc ab nullis, nisi a Si-
cuhs, potuisse cognosci : Siculos hoc dicere, cum
eidem sint irati, cui tu te inimicum esse dicis, sese
tamen, te actore, ad judicium non affuturcs. Quare

118 IN C.ECILIUM DIVIN. Cap. 10.

negent, ex me non audies : hos patere id suspicari,
quod necesse est. Illi quidem (ut est hominum ge-
nus nimis acutum et suspiciosum) non te ex ISiciiia
literas in Verrem deportare velle arbitrantur ; sed,
cum iisdem literis dlius praetura et tua quastura con-
signata sit, asportare te velle ex Sicilia, literas suspi-
cantur.

Deinde accusatorem iirmum verumque esse opor-
tet. Eum ego si te putem cupere esse, facile ir.tel-
hgo, esse non posse. Nec ea dico, qua>, si dicam,
tamen infirmare non possis : te, antequam de SicUia
decesseris, in gratiam redisse cum Verre: Potamo-
nem, scrilmm et famUiarem tuum, retentum esse a
Verre in provincia, cum tu decederes : M. Caicilium,
fratrem tuum, lectissimum atque ornatissimum ado-
lescentem, non modo non adesse, neque tecum tuas
injurias persequi ; sed esse cum Verre ; cum illo fa-
miliarissime atque amicissime vivere. Sunt hac et
alia in te falsi accusatoris signa permulta; quibus
ego nunc non utor : hoc dico, te, si maxime cupias,
tamen verum accusatorem esse non posse. ^'ideo
enim permulta esse crimina, quorum tibi societas
cum Verre ejusmodi est, ut eain accusando attingere
non audeas.

■ X. Queritur SicUia tota, C. Verrem ab aratoribus,
cum frumentum sibi in cellam imperavisset, et cum
esset tritici modius HS 11, pro frumento, in modios
singulos, duodenos sestertios exegisse. jMagnum cri-
men, ingens pecunia, furtum impudens, injuiia non
ferenda. Ego hoc uno crimine LUum condenmem, ne-
cesse est: tu, Cfccih, quid facies ? Utrum hoc tantum
crimen prastermittes, an objicies ? Si objicies, idne al-
teri crimini dabis, quod eodem tempore, in ciideni pro-
vincia, tu ipse fecisti ? Audebjs ita accusare alterum,
ut, quominus tute condemnere, recus^are non possis ?
Sin prictermittes ; qualis erit ista tua accusatio, qu;c,
domestici periculi iiietu, certissimi et maxinii criminis

IN CvECILIUM DIVIN. Cap. 11. liy

non modo suspicionem, verum etiam mentionem ip-
sam, pertimescat ?

Enitum est ex S. C. frumentum ab Siculis, prse-
tore Verre : pro quo frumento pecunia omnis soluta
non est. Grave est hoc crimen in Verrem ; grave,
me agente; te accusante, nullum. Eras enim ti^
quffistor : pecuniam publicam tu tractabas : ex qua,
etiam si cuperet prastor, tamen, ne qua deductio fier
ret, magna ex parte tua potestas erat. Hujus quoque
igitur criminis, te accusante, mentio nulla fiet. Sile-
bitur, toto judicio, de maximis et notissimis illius
furtis et injuriis. Milii crede, Ca?cili ; non potest, in
accusando, socios vere defendere is, qui cum reo cri-
minum societate conjunctus est.

P.Iancipes a civitatibus pro frumento pecuniam
exegerunt. Quid ? hoc, Verre prfetore, factum est
sohim ? non : sed etiam quaestore Ca;cilio. Quid
igitur ? daturus es huic crimini, quod et potuisti pro-
hibere, ne fieret, et debuisti ? an totum id relinques ?
Ergo id omnino Verres in judicio suo non audiet,
quod cum faciebat, quemadmodum defensurus esset,
non reijeriebat.

XI. Atque ego haec, quae in medio posita sunt,
commemoro. Sunt alia magis occulta furta ; quae ille
(ut istius, credo, animos atque impetus retardaret)
cum qua?store suo benignissime communicavit. Haec
tu scis ad me esse delata : qua; si velim proferre, fa-
cile omnes inteUigent, vobis inter vos non modo vo-
hmtatem fuisse conjunctam, sed ne pra^dam quidem
adhuc esse divisam. Quapropter, si tibi indicium
postulas dari, quod tecum una fecerit, concedo, si id.
lege permittitur. Sin autem de accusatione dicimus ;
concedas oportet iis, qui nuUo suo peccato impediun-
tur, quominus alterius peccata demonstrare possint.

Ac vide, quantum interfuturum sit inter meam
atque tuam accusationem. Ego, etiam qu£B tu sine
Verre commisisti, Vem crimini daturus sum, quod
te non prohibuerit, cura sunimam ipse haberet po-

120 IN CiECILIUM DIVIN. Cap. 12.

testatem : tu, contra, ne, qua; ille quidem fecit, ob-
jicies, ne qua ex parte conjunctus cum eo reperiare.

Quid ? illa, Cjecili, contemnendane tibi videntur
esse, sine quibus causa sustineri, jirajsertim tanta,
nullo modo potest ? aliqua facultas agendi ? aliqua
dicendi consuetudo ? aliqua in foro, judiciis, legibus,
aut ratio, aut exercitatio ? Intelligo, quam scopuloso
difficilique in loco verser : nam, cum omnis arro-
gantia odiosa est, tum illa ingenii atque eloquentiae
multo molestissima. Quamobrem nihil dico de meo
ingenio ; neque est, quod possim dicere ; neque, si
esset, dicerem. Aut enim id mihi satis est, quod est
de me opinionis, quidquid est ; aut, si id parum est,
ego majus id commemorando facere non possum.

XII. De te, Ca;cili, jam (mehercule) hoc, extra
hanc contentionem certamenque nostrum, familia-
riter tecum loquar. Tu ipse quemadmodum exis-
times, vide etiam atque etiam : et tu te coUige ; et,
qui sis, et quid facere possis, considera. Putasne, te
posse de maximis acerbissimisque rebus, cum cau-
sam sociorum, fortunasque provincise, jus populi Ro-
mani, gravitatem judicii legimique, susceperis, tot
res, tam graves, tam varias, voce, memoria, consilio,
ingenio, sustinere ? Putasne, te posse, quse C. Ver-
res in qua?stura, qus in legatione, qua; in praetura,
qua; Koma;, quae in Italia, quae in Achaia, Asia,
Pampliyliaque patrarit, ea, quemadmodum locis
temporibusque divisa sint, sic criminibus et oratione
distinguere ? Putasne posse (id, quod in ejusmodi reo
maxime necessarium est) facere, ut, quse iUe libidi-
nose, qua; nefarie, qua; cnideliter fecerit, ea aeque
acerba et indigna videantur esse iis qui audient, at-
que iUis visa sunt qui senserunt ?

Magna sunt ea, qua; dico, mihi crede : noli hasc
contemnere. Dicenda, demonstranda, explicanda sunt
omnia : causa, non solum exponenda, sed etiam gra-
viter copioseque agenda est. Perficiendum est, si quid
agere aut perficere yis, ut homines te non soluin au-

IN C^CILIUM DIVIN. Cap. 13. 121

diant, verum etiam libenter stiulioseque audiant. In
quo si te multum natura adjuvaret; si optimis a
pueritia disciplinis atque artibus studuisses, et in his
elaborasses ; si literas Grrecas Athenis, non LUybaei,
Latinas Roma;, non in SicLLia, didicisses ; tamen es-
set magnum, tantam causam, tam exspectatam, et
diligentia consequi, et memoria complecti, et oratione
exponere, et voce et viribus sustinere.

Fortasse dices, Quid ? ergo hasc in te sunt omnia ?
Utinam quidem essent ! verumtamen, ut esse pos«
sent, magno studio mihi a pueritia est elaboratum.
Quod si ego hsec, propter magnitudinem rerum ac
difficultatem, assequi non potui, qui in omni vita
nihil aliud egi ; quam longe tu te ab his rebus ab-
esse arbitrare, quas non modo antea nunquam cogi-
tasti, sed ne nunc quidem, cum in eas ingrederis,
quae et quantae sint, suspicari potes ?

XIII. Ego, qui, sicut omnes sciunt, in foro judi-
disque ita verser, ut ejusdem a;tatis aut nemo aut
pauci pkires causas defenderint ; et qui omne tem-
pus, quod mihi ab amicorum negotiis datur, in his
studiis laboribusque consumam, quo paratior ad
usum forensem, promtiorque esse possim ; tamen,
ita Deos railii vehm propitios, ut, cum illius tem-
poris mihi venit in mentem, quo die, citato reo, mihi
dicendum sit, non solum commoveor animo, sed
etiam toto corpore perhorresco.

Jam nunc mente et cogitatione prospicio, quffi
tum studia hominum, qui concursus futuri sint;
quantam exspectationem magnitudo judicii sit alla-
tura ; quantam auditorum multitudinem C. Verris
infamia concitatura ; quantam denique audientiam
orationi meffi improbitas illius factura sit. Qua; cum
cogito, jam nunc timeo, quidnam, pro ofFensione ho-
minum qui illi inimici infensique sunt, et exspecta-
tione omnium, et magnitudine rerum, dignum eloqui
possim.
. Tu horum nihil metuis, nihil cogitas, nihil labo-

(Orat.) voL. I. Ji

122 IN CiECILIUM DIVIN. Cap. 14.

ras? et si quid ex vetere aliqua oratione, " Jovem
ego Optimiim IMaximuni," aut, "• Vellem, si fieri
potuisset, juclices," aut aliquitl ejusmodi, ediscere
potueris, praeclare te paratum in judicium venturum
arbitraris.

Ac, si tibi nemo responsurus esset, tamen ipsam
causam, ut ego arbitror, demonstrare non posses.
Nunc ne illud quidenr cogitas, tibi cum homine di-
sertissimo, et ad dicendum paratissimo, futurum esse
certamen ; quicum modo dLsserendum, modo omni
ratione pugnandura certandumque sit ? Cujus ego
ingenium ita laudo, ut non pertimescam ; ita probo,
ut m.e ab eo delectari facilius quam decipi puteiu
posse.

XIV. Nunquam ille me opprimet consilio ; nun-
quam uUo artiiicio pervcrtet ; nunquam ingenio me
suo labefactare atque infirmare conabitur. Novi om-
nes hominis petitiones, rationssque dicendi : saepe in
iisdem, saepe in contrariis causis versati sumus. Ita
contra me ille dicet, quamvis sit ingeniosus, ut non-
nullum etiam de suo ingenio judicium fieri arbitre-
tur. T e vero, Caccili, quemadraodum sit elusurus,
quam omni ratione jactaturus, videre jam vndeor :
quoties ille tibi potestatem optionemque facturus sit,
ut eligas utrum velis ; factum esse, necne, verura
esse, an falsum ; utrura dixeris, id contra te futu-
rum. Qui tibi Ecstus, qui error, qua; tenebraK (Dii
immortales!) erunt, homini minime malo ! Quid ?
cum accusationis tu.-e membra dividere coeperit, et in
digitis suis singulas partes causa; constituere ? Quid ?
cum unumquodque transigere, expedire, absolvere?
Ipse profecto metuere incipies, ne innocenti pericu-
lum facesseris. Quid ? cum commiserari, conqueri,
et ex illius invidiil deonerare aliquid, et in te traji-
cere, cceperit ? commemorare qu;sstoris cum prastore
necessitudinera constitutam ? morera majorum ? sor-
tis religionem ? Poterisne ejus orationis subire invi-
diam ? Vide modo : etiam atque etiam considera.

IN C^CILIUM DIVIN. Cap. 15. 123

Mihi enim vidctur periculuni fore, ne ille non modo
verbis te obruat, scd ifcstu ipso ac motu corporis prie-
stringat aciem ingcnii tui, teque ab institutis tuis co-
gitationibusque abducat.

Atque hujusce rei judicium jam continuo video
futurum. Si enim niihi hodie respondere ad ha:c,
quse dico, potueris ; si ab isto hbro, quem tibi ma-
gister ludi, nescio qui, ex alienis orationibus compo-
situm dedit, verbo uno discesseris ; posse te et illi
quoquc judicio non deesse, et causfe atque officio tuo
satisfacere arbitrabor : sin mecum, in hac prohisione,
nihil fueris ; quem te, in ipsa pugna cum acerrimo
adversario, fore putemus ?

X\'. Esto : ipse nihil est, nihil potest : at venit
paratus cum subscriptoribus exercitatis et disertis.
Est tamen hoc aliquid ; tametsi non est satis. Om-
nibus enim rebus is, qui princeps in agendo est, or-
natissimus et paratissinuis esse debet. ^'enmitamen
L. Apuleium esse video proximum subscriptorem,
hominem non a-tate, sed usu forensi atque exerci-
tatione, tironem. Deinde, ut opinor, habet AUie-
num, hunc tamen a subselliis ; qui quid in dicendo
possct, nunquam satis attendi : in clamando quideni
^ideo eum esse bene robustum atque exercitatum. In
hoc spes tuae sunt omnes : liic, si tu eris actor con-
stitutus, totmn judicium sustinebit. At ne is quidem
tantum contendet in dicendo, quantum potest : sed
consulet laudi et existimationi tuffi ; et ex eo, quod
ipse potest in dicendo, aliquantum remittet, ut tu ta-
men aUquid esse videare. Ut in actoribus Grjecis
fieri videmus ; sape Dlum, qui est secundanmi aut
tertianmi partium, cum possit aliquanto clarius di-
cere, quam ipse primarum, multum submittere, ut
ille princeps quam maxime excellat ; sic faciet Al-
lienus : tibi serviet ; tibi lenocinabitur : minus ali-
quanto contendet, quam potest.

Jam hoc cnnsiderate, cujusmodi accusatores in
tanto judicio simus habituri ; cum et ipse AUienus,

124 IN CiECILIUM DIVIN. Cap. If).

ex ea facultate, si quam habet, aliquantum detrac-
turus sit ; et CtecLIius tum denique se aliquid futu-
rum jnitet, si Allienus minus vehemens fuerit, et
sibi primas in dicendo partes concesserit. Quartum
quem sit habiturus, non video, nisi quem forte ex
illo grege moratorum, cjui subscriptionem sibi postu-
larunt, cuicumque vos delationem dedissetis. Ex qui-
bus, alienissimis hominibus, ita paratus venis, iit
tibi hospes aliquis sit recipiendus. Quibus ego non
6um tantum honorem habiturus, ut, ad ea quis dixe-
rint, certo loco, aut singulatim unicuique, respon-
dcam. Sic breviter, quoniam non considto, sed casu,
in eorum mentionem incidi, quasi prasteriens, satis-
faci&m universis.

XVI. Tantane vobis inopia videor esse amicorum,
ut mihi, non ex his quos mecum adduxerim, sed de
populo, subscriptor addatur ? Vobis autem tanta
inopia reorum est, ut mihi causam praeripere cone-
mini potius, quam ahquos a cohmina IMenia vestri
ordinis reos reperiatis ? Custodem, inquit, Tullio me
apponite. Quid ? mihi quam multis custodibus opus
erit, si te semel ad meas capsas admisero ! qui, non
solum ne quid enunties, sed etiam ne quid auferas,
custodiendus sis. Sed de isto custode toto sic vobis
brevissime respondebo : non esse hos tales viros com-
missuros, ut ad causam tantam, a me susceptam,
mihi creditam, quisquam subscriptor, me invito, ad-
spirare possit. Eteuim tides mea custodem repudiat,
diligentia speculatorem reformidat.

^'^erum, ut ad te, Ca;cili, redeam, quam multa te
deficiant, vides : quam multa sint in te, quas reus
nocens in accusatore suo cupiat esse, profecto jam in-
telligis. Quid ad luec dici potest ? Non enim qufero,
quid tu dicturus sis : video milii non te, sed hunc
librum, esse resjionsurum, quem monilor tuus hic
tenet ; qui, si te recte monere volet, suadebit tibi, ut
liinc discedas, neque mihi verbum uUum respondeas.
Quidenim dices? an id, quod dictitas, injuriam tibi

IN CiECILIUM DIVIN. Cap. 17. 125

fecisse Verrem ? Arbitror : neque enim esset verisi-
mUe, cum omnibus Siculis faceret injurias, te ilH
unvim eximium, cui consuleret, fuisse. Sed c;cteri
Siculi ultorem suarum injuriarum invenenmt ; tu,
dum tuas injurias per te (id, quod non potes) perse-
qui conaris, id agis, ut cffteronmi quoque injuriaj
sint impunitae atque inultffi : et hoc te prsterit, non
id solum spectari solere, qui debeat, sed etiam illud,
qui possit ulcisci : in quo utrumque sit, eum supe-
riorem esse ; in quo alterum, in eo non, quid is ve-
lit, sed quid facere possit, quaeri solere.

Quod si ei potissimum censes permitti oportere ac-
cusandi potestatem, cui maximam C. Verres inju-
riam fecerit ; utrum tandeni censes hos judices gra-
vius ferre oportere, te ab illo esse laesum, an provin-
ciam Siciliam esse vexatam ac perditam ? Opinor,
concedis, multo hoc et esse gra\aus, et ab omnibus
ferri gravius oportere. Concedc igitur, ut tibi ante-
ponatur, in accusando, pro^dncia : nam provincia ac-
cusat, cum is agit causam, quem sibi dla defensorem
sui juris, ultorera injuriarum, actorem causae totius,
adoptavit.

XVII. At eam tibi C. Verres fecit injuriam, quje
caeterorum quoque animos posset alieno incommodo
commovcre. JMinime : nam id quoque ad rem perti-
nere arbitror, qualis injuria dicatur ; quse causa in-
imicitiarum proferatur. Cognoscite ex me : nam iste
eam profecto, nisi plane nihU sapit, mmquam pro-
feret. Agonis est quaedam, Lilybajtana, hberta Ve-
neris Erycinas ; quse mulier, ante hunc qusestorem,
copiosa plane et locuples fuit. Ab hac prrefectus An-
tonii quidam symphoniacos servos abducebat per in-
juriam, quibus se in classe uti velle dicebat. Tum
illa, Cut mos in SicUia est onmium '\''enereorum, et
eorum qui a Venere se libcraverunt) ut prafecto illi
religionem Veneris nomenque objiceret, dixit et se et
omnia sua Veneris esse.

Uhi hoc quffistori Cfflcilio, viro optimo et homini

126 IN CtECILIUM DIVIN. Cap. 15.

jequissimo, nuntiatum est ; vocari ad se Agonidem
jubet : juclicium dat statini, si pareret, eam, se et
sua Veneris esse, dixisse. Judicant recuperatores id,
quod necesse erat : neque enim erat cuiquam du-
bium, quin illa dixisset. Iste in possessionem bono-
rum mulieris mittit : ipsam Veneri in servitutem ad-
judicat : deinde bona vendit : pecuniam redigit. Ita,
dum pauca mancipia, A^eneris nomine, Agonis, ac
religione, retinere vult, fortunas omnes Ubertatemque
suam istius injuriii perdidit. LilybiBinn Verres venit
postea : rem cognoscit : factum improbat : cogit qua;-
storem suum, pecuniam, quam ex Agonidis bonis
redegisset, eam mulieri omnem annumerare et red-
dere.

Est adhuc (id, quod vos omnes admirari video)
non Verres, sed Q. Mucius. Quid enim facere po-
tuit elegantius ad hominum existimationem ? aquius
ad levandam muheris calamitatem ? vehementius ad
qusestoris libidinem coercendam ? Summe hajc omnia
mihi videntur esse laudanda. Sed repente e vestigio,
ex homine, tamquam aliquo Circseo poculo, factus
est Verres. Redit ad se atque ad mores suos : nam,
ex illa. pecunia, magnam partem ad se vertit : mu-
lieri reddidit quantuhun visum est.

XVIII. Hic tu si lcBsum te a Verre esse dices,
patiar et concedam : si injuriam tibi factam quereris,
defendam, et negabo. Deinde de injuria, quie tibi
facta sit, neminem nostrum graviorem vindicem esse
oportet, quam te ipsum, cui facta dicitur. Si tu cum
illo postea in gratiam redisti ; si domi iUius ahquo-
ties fuisti; si ille apud te postea ccenavit; utrum te
perfidiosum an prfevaricatorem existimari mavis ?
Video esse necesse aUerutrum : sed ego tecum in eo
non pugnabo, quominus, utrum veUs, eUgas.

Quid, si ne injuri,-e quidem, qua; tibi ab illo facta
sit, causa remanet ? quid liabes, quod possis dicere,
quamobrem non modo mihi, sed cuiquam, antepo-
nare ? nisi forte illud, quod dicturum te esse audio,

IN CyECILIUM DIVIN. Cap. 19. 127

quaestorem illius fuisse. Quae causa gravis esset, si
certares niecuni, uter nostriini illi amicior esse debe-
ret : in contentione suscipiendaruni ininiicitiaruni, ri-
diculuni est putare, causam neccssitudinis ad infe-
rendiun periculuni justam «deri oportere. Etenim,
si plurimas a tuo prajtore injurias accepisses ; tamen,
eas ferendo, majorem laudem, quam ukiscendo, me-
rerere : cum vero nuUum illius in vita rectius factum
sit, quam id, quod tu injuriam appeUas ; hi statuent,
hanc causam, quam ne in alio quidem probarent, in
te justam ad necessitudinem violandam videri ? qui,
si summam injuriam ab iUo accepisti, tamen, quo-
niam quEEstor ejus fuisti, non potes eum sine uUa vi-
tuperatione accusare : si vero nulla tibi facta est in-
juria, sine scelere eum accusare non potes. Quare,
cuni incertum sit de injuria, quemquam esse horum
putas, qui non nialit, te sine vituperatione, quam
cum scelere, discedere ?

XIX. At vide, quid differat inter meam opinio-
nem ac tuam. Tu, cum omnibus rebus inferior sis,
hac una in re te mihi anteferri putas oportere, quod
quasstor iUius fueris : ego, si superior caeteris rebus
esses, lianc imam ob causam te accusatorem repu-
diari putarem oportere. !Sic enim a niajoribus nostris
accepinms, praetorem qusestori suo parentis loco esse
oportere : nuUam neque justiorem neque graviorem
causam neccssitudinis posse reperiri, quam conjunc-
tionem sortis, quam provincia;, quam officii, quam
publicam muneris societatem. Quamobrem, si jure
eum posses accusare, tamen, cum is tibi parentis nu-
mero fuisset, id pie facere non posses. Cum vcro ne-
que injuriam acceperis, et praetori tuo periculum
crees ; fatearis, necesse est, te illi injustum impium-
que beUum inferre conari. Etenim ista qua;stura ad
eam rem valet, ut elaborandum tibi in ratione red-
denda sit, quamobrem, qui qua?stor ejus fueris, ac-
cuses : non ut, ob eam ipsam causam, postulandum
eit, ut tibi potisbimuni accusatio detur. Neque fere

128 IN CtECILIUM DIVIN. Cap. 20.

unquam venit in contentionem de accixsando, qui
qujestor fuisset, quin repudiaretur. Itaque neque h.
Philoni in C. Servilium noniinis deferendi potestas
est data, neque JM. Aurelio Scauro in L. Flaccum,
neque Cn. Pompeio in T. ^Vlbucium : quorum nemo
propter indignitatem repudiatus est ; sed ne libido
violanda; necessitudinis auctoritate judicum compro-
baretur. Attjue ille Cn. Pompeius ita cum C. Julio
contendit, ut tu mecum. Qujcstor enim Albucii fue-
rat, ut tu Verris. Julius lioc secum auctoritatis ad
accusandum afferebat, quod, ut hoc tempore nos ab
SicuHs, sic tum Ule, ab Sardis rogatus, ad causam
accesserat. Semper ha?c causa plurimum valuit:
semper htec ratio accusandi fuit honestissima, pro
sociis, pro salute provinciae, pro exterarum nationum
cammodis, inimicitias suscipere ; ad periculum ac-
cedere ; operam, stuilium, laborem interponere.

XX. Etenim, si probaljUis est eorum causa, qui
injurias suas persequi voUmt ; qua in re dolori suo,
non reipubhcte commodis, serviunt ; quanto Ula causa
honestior, qua; non solum probabihs videri, sed etiam
grata esse debet, nuUa privatim accepta injuria, so-
ciorum atque amicorum populi Romani dolore atque
injuriis commoveri ! Nuper, cum in P. (iabiuium
vir fortissimus et innocentissinuis, L. Piso, delatio-
nem nominis postularet, et contra Q. CEecUius pe-
teret, isque se veteres inimicitias jam diu susceptas
persequi diceret ; cam auctoritas et dignitas Pisonis
valebat plurimum, tum Ula erat causa justissima,
quod eum sibi Achjei patronum adoptarant. Etenim,
cum lex ipsa de pecuniis repetundis, sociorum atque
amicorum populi Romani [causa, parata] sit; in-
iquum est, non eum legis judiciiqueactoremidoneura
maxime putari, quem actorem caus^ sua; socii, de-
fensoremque fortunarum suarum, potissimum esse
voluerunt. An, quod ad cDmmemorandum est ho-
nestius, id ad probandum non nudto videri debet
«equius? Utra i^itin est splcndidior, utra Ulustrior

IN C^CILIUM DIVIN. Cap. 21. 129

commemoratio ? Accusavi eum, cui quspstor fuerani,
quicum me sors, consuetudoque majorum, quicum
meDeorum hominumquejudicium conjunxerat ; an,
Accufavi rogatu sociorum atque amicorum : delectus
sum ab universa provincia, qui ejus jura fortunasque
defenderem ? Dubitare quisquam potest, quin ho-
nestius sit, eorum causa, apud quos quaestor fueris,
quam eum, cujus quastor fueris, accutare ?

Clarissimi viri nostra; civitatis, temporibus opti-
mis, hoc sibi amplissimum pulcherrimumque duce-
bant, ab hospitibus clientibusque suis, ab exteris na-
tionibus, qute in aniicitiam populi Romani ditio-
nemque essent, injurias propulsare, eorumque for-
tunas defendere. i\I. Catonem illum Sapientem, cla-
rissimum virum et prudentissimum, cum multis
graves inunicitias gessisse accepimus, propter Hispa-
norum, apud quos consul fuerat, injurias. Nuper
Cn. Domitium scinms D. SUano diem dixisse propter
unius hominis, Egritomari, paterni amici atque hos-
pitis, injurias.

XXI. Neque enim magis animos hominum no--
centium res unquam uUa commovit, quara ha:c ma-
jonim consuetudo, longo intervaUo repetita ac relata ;
sociorum querimoniee delata; ad hominem non Lner-
tissimum, suscepta; ab eo, qui videbatur eorum for-
tunas fide diUgentiaque sua posse defendere. Hoc
timent homines : hoc laborant : hoc institui, atque
adeo institutum referri ac renovari, moleste ferunt.
Putant fore, uti, (si paulatim ha;c consuetudo serpere
ac prodire ccpperit) per homines honestissimos viros-
que fortissimos, non imperitos adolescentulos, aut
illiusmodi quadruplatores, kges judiciaque adminis-
trentur. Cujus consuetudinis atque instituti patres
majoresque nostros non pcenitebat tum, cum P. Len-
tulus, is qui princeps senatds fuit, accusabat I\l'
AquilHum, subscriptore C. Kutiiio Rufo ; aut cum
P. Africanus, homo virtute, fortuna, gloria, rebus
gestis amplissimus, posteaquam bis consul et censor

130 IN CyECILIUM DIVIN. Cap. 22.

fuerat, L. Cottam in judicium vocabat. Jure tum
florebat popuU Romani nomen : jure auctoritas hu-
jus imperii, civitatisque majestas, gravis habebatur.
Ncmo mirabatur in Africano illo, quod in me nunc,
homine parvis opibus ac facultatibus prtedito, simu-
lant sese mirari, cum moleste ferant. Quid sibi iste
vult ? accusatoremne se existimari, qui antea defen-
dcre consueverat ; nu.nc prasertim, ea jam sEtate,
cum ffidihtatem pstat? Ego vero atatis non modo
mea;, sed multo etiam superioris, et honoris amplis-
simi puto esse, et accusare improbos, et miseros cala-
mitososque defendere. Et profecto aut hoc remedium
est fcgrotre ac prope desperatas reipubhcjE, judiciis-
que corruptis ac contaminatis paucorum vitio ac tur-
pitudine, homines ad legum defensionem, judicio-
rumque auctoritatem, quam honestissimos et inte-
gerrimos diligentissimosque accedere : aut, si ne hoc
quidem prodesse poterit, profecto nulla unquam me-
dicina his tot incommodis reperietur. Nulla sahis
reipublic;e major est, quam eos, qui alterum accu-
sant, non minus de laude, de honore, de fama sua,
quam illos, qui accusantur, de capite ac fortunis
suis, pertimesccre. Itaque semper ii diligentissime
laboriosissimeiiue accusarunt, qui scipsos in discri-
men existimationis' venire arbitrati sunt.

XXII. Quamobrem hoc statuere, judices, debetis,
Q. C;ecihum, de quo nulla unquam opinio fuerit,
nullaque in hoc ipso judicio exspectatio futura sit;
qui neque, ut ante collectam famam conservet, neque
uti rehqui temporis spem coniirmet, laborat ; non
nimis hanc causam severe, non nimis accurate, non
niniis dihgcnter acturma. Habet enim nihil, quod
in ofFensione deperdat : ut turpissime flagitiosissi-
meque tUscedat, nihil de suis veteribus ornamentis
requiret.

A nobis multos obsides habet populus Romanus,
quos ut incolumes conservare, tueri, confirmarei ac
recupcrare possimus, omni ratione erit dimicandum,

IN C.ECILIUM DIVIN. Cap. 22. 131

Ilabet honorem, quem petimus : habct spem, quam
propositani nobis habemus : habet existimationem,
multo sudore, labore, ^dgiUisque collectam : ut, si in
hac causa nostrum officium ac diligentiam probave-
rimus, hac, quffi dixi, retinere per popukuii Koma-
num incolumia ac salva possimus : si tantukma of-
fensum titubatumque sit ; ut ea, quas singulatim ac
diu coUecta sunt, uno tempore universa perdamus.
Quapropter, judices, vestrum est deligere, quem
existunetis facillime posse magnitudinem causae ac
judicii sustinere fide, diligentiii, consUio, auctoritate.
^''os si mihi Q. Caecilium anteposueritis, ego me dig-
nitate superatum non arbitrabor : populus Romanus
ne, tam honestam, tam severam, dihgentemque ac-
cusationem neque vobis placuisse, neque ordini ves-
tro placere, arbitretur, providete.

ORATIO V.

PROCEMIUM PRIM.^ ACTIONIS

IN C. VERREM.

ARGUMENTUM.

M. Tui.Lio accusatore constituto, atque ex Sicilia,
quo, instituendsB accusationis causa, profectus erat,
reverso ; C. Verres, cum suae causa; magnopere dif-
fideret, neque dubitaret, quin multis et testimoniis
et tabulis, tum publicis, tum privatis, con^dnceretur,
duplicem inire rationem ccrpit : primuni, ut hujus
causse actio in annum proximum perduci posset ;
quod scilicet in eum annum et Q. Hortensius ipsius
patronus, et Q. IMetellus ejusdem amicissimus, con-
sules designati essent: deinde IM' Glabrio, prjEsentis
anni prsetor, brevi magistratu abiret, multique hujus
consilii judices magistratum caperent ; quo tempore
judicibus illis esse non liceret ; in quorum locum
JM. iMeteUus, frater consulis, prajtor designatus, et
alii judices, non tam, ut sperabat, ad corrumpendum
difficiles, succederent. Tum pr<cterea L. j\Ietellus,
illorum frater, Siciliani provinciam sortitus esset,
cujus auctoritate Siculos commoveri posse confidebat.
Id ut efficeret, quoniam quatuor duntaxat menses
ante Calendas Januarii supererant, principio causam
alterius rei interponeve conatus est, qu;E omne tcni-
pus ad agendum idoneum absumeret. Sed ejus spem

IN l^ERREM r. 133

Ciceronis diligentia longe fefellit. Itaque, ea spe fras-
tratus, aliam tentare rationem ca'pit. Nam, cum ex
hoc tempore, Nonis scilicet Sextilibus, non multum
temporis ad agendum superesset, ludis prope menses
tres auferentibus, pra;sertim si horis suis legitimis,
id est XX diebus, accusator uti vokiisset ; consilium
hoc cepit, ut, partim dicendo, partim excusando,
rem integram in annum sequenteni produceret. Huic
illius consUio Cicero ita occurrit. !Statuit perpetuam
orationem in aliud tempus reservare, et, breviter
testes interrogando, accusationem expedire. Et, quo-
niam sibi ab usitata ratione Hortensii, et cornmipen-
dorum judiciomm consuetudine, timebat ; hac tota
oratione, multis minis interpositis, et Hortensium, et
alios ejusmodi artifices, perterrere conatus est ; osten-
dens se admissum dedecus severissime persecutumm.
Deinde, cum senatoria judicia infamia laborarent,
et popuhis equitum judicia magnopere flagitaret ;
ostendit hanc unam esse vel maximam aut ea amit-
tendi (si se cormmpi sinerent), aut confirmandi fa-
cultatem, et ordinis in^ddiam infamiamque judicio-
rum sedandi, si in hoc judicio, quo senatorii ordinis
integritas in judicium vocatur, severitatem et reli-
gionem tam gra\i et delecto consUio dignam adhi-
beant.

iOrat.) vox.. r.

IN C. VERREM I.

I. QuoD erat optandum maxime, judices, et
quod unum ad invidiam vestri ordinis intamiamque
judiciorum sedandam, maxime pertinebat ; id non
humano con&ilio, sed prope divinitus, datum atque
oblatum vobis summo reipublica; tempore videtur.
Inveteravit enim jam opinio perniciosa reipublicae,
vobisque periculosa, qua; non modo Komaj, sed et
apud exteras nationes, omnium sermone percrebuit,
his judiciis qua3 nunc sint, pecuniosum hominem,
quamvis sit noccns, neminem posse damnari. Nunc,
in ipso discriniine ordinis judiciorumque vestrorum,
cum sint parati, qui concionibus et legibus hanc in-
vidiam senatus inflanmiare conentur, reus in judicium
adductus est C. Vcrres, liomo vita atque factis, om-
nium jam opinione, damnatus, pecunia; magnitu-
dine, sua spe ac praedicatione, absohitus. Huic ego
causse, judices, cum summii vohmtate et exspecta-
tione populi Komani, actor accessi, non ut augerem
invidiam ordinis, sed ut infami;e communi succur-
rerem. Adduxi enim hoininem, in quo reconciliare
existimationeni judiciorum aniissam, redire in gra-
tiam cum popuh) Roniano, satisfucere exteris natio-
nibus, possctis ; depccuhitorem ararii, vexatorem
Asias atque Pamphylias, pradonem juris urbani, la-
beni atque perniciem provincia; Sicilia!. De quo si
vos severe reHgioseque judicaveritis ; auctoritas ea,
quae in vobis remanere debet, liaerebit : sin istius
ingentes divitite judiciorum rehgionem veritatemque
pcrfregerint ; ego hoc tamcn assequar, ut judicium
potius rcipubhcie, quam aut reus judicibus, aut ac-
cusator reo, defuisse videatur.

II. Equidem, ut de me confitear, judices, cum

IN VERREM I. Cap. 2. 135

mult£D mflii a C. Verre insidise terr^ marique factEB
sint, quas partini mea dUigentia tlevitarim, paitim
amicorum studio officioque repulerim ; nuncpiam ta-
men neque tanlum periculum mihi adire visus sum,
neque taiUopere pertimui, ut nunc in ipso judicio.
Neque tantum me exspectatio accusationis mca?, con-
cursusque tanta; multitudinis, quibus ego rebus ve-
hemeiuissime perturbor, commovet, quantum istius
insidi.e nefariae, quas uno tempore miJii, vobis, I\l'
Glabrioni praitori, sociis, exteris nationibus, ordini,
nomini denique senatorio, facere conatur ; qui ita
dictitat, iis esse metuendum, qui, quod ipsis solis
satis esset, surripuissent : se tantum rapuisse, ut id
midtis satis esse possit : niliil esse tam sanctum,
quod non violari, nihd. tam mimitum, quod non ex-
pugnari pecunia possit.

Quod bi, quam audax est ad conandum, tam esset
obscurus in agendo ; fortasse aliqua in re nos ali-
quando fefellisset. Verum hoc adhuc percommode
cadit, quod cum incredibili ejus audacia singularis
stultitiaconjuncta est. Nam, ut apertus in corripien-
dis pecuniis fuit, sic, in spe corrumpendi judicii,
perspicua sua consilia conatusque onmibus fecit. Se-
mel, ait, se in vita pertiinuisse, tum, cum primum
reus a me factus sit ; quod, cum e provinciii recens
esset, invidiiique et infamia non recenti, sed vetere
ac diuturna tiagraret, tum, ad judicium corrumpen-
dum, tempus alienum ofFenderet. Itaque, cum ego
diem in [Siciliam] inquirendi perexiguam postula-
vissem, invenit iste, qui sibi in AchaVam bidi',o bre-
\iorem diem postularet : non ut is idem couficeret
ddigentia et industria sua, quod ego meo labore et
vigiliis consecutus sum : etenim ille Achaicus inqui-
sitor ne Brundisium quidera pervenit ; ego Sicdiam
totam qiunquaginta diebus sic obii, ut omnium po-
pulorum privatorumque literas injuriasque ccgnosce-
rem ; ut perspicuum cuivis esse possct, hominem ab

136 IN VERREM I. Cap. a,

isto qujBsitum esse, non qui reum suum adduceret,
sed qui meum tempus obsideret.

II f. Nunc homo audacissimus atque amentissi-
mus hoc cogitat. InteUigit, me ita paratum atque
instructum in judicium veiure, ut non modo in au-
ribus vestris, sed in ocuHs omnium, sua furta atque
flagitia defixurus sim. ^'idet, senatores multos esse
testes audacias sua3 : videt nmltos equites Romanos,
frequentes prasterea cives atque socios, quibus ipse
insignes injurias fecerit. Videt etiam tot graves ab
amicissimis civitatibus legationes, cum publicis auc-
toritatibus ac testimoniis, convenisse. Qua cum ita
sint, usque eo de onmibus bonis male existimat ;
usque eo senatoria judicia perdita profligataque esse
arbitratur, ut hoc pahmi dictitct, non sine causa se
cupidum pecuni» fuisse, quoniam tantum in pecunia
prasidium exjjeriatur esse : sese (id, quod diflicilli-
mum fuerit) tempus ipsum emisse judicii siu, quo
castera facUius emere posset ; ut, quoniam criminum
vim subterfugere nullo modo poterat, proceUam tem-
poris devitaret.

Quod si non modo in causa, verum in ahquo ho-
nesto pra;sidio, aut alicujus eloquentia. aut gratiii,
spem aliquam coUocasset ; profecto non hac omnia
coUigeret atque aucuparetur : non usque eo despice-
ret contemneretque orcUnem senatorium, ut arbitratu
ejus deligeretur ex senatu, qui reus fleret ; qui, dum
hic, quaj opus essent, comjjararet, causam interea
ante eum diceret. Quibus ego rebus quid iste speret,
et quo animum intendat, facile perspicio. Quamob-
rem vero se confldat aUquid perflcere posse, hoc Gla-
brione prajtore, et hoc consiHo, inteUigere non pos-
sum. Unum iUud intelHgo, (quod popuhis Romauus
in rejectione judicum judicavit) ca spe istum fuissc
prffiditum, ut onmem rationem salutis in pecunia
poneret ; lioc erepto pr;Esidio, ut nuUam £ibi rem
adjumento fore arbitrarctur.

IN VERREM I. Cap. 5. 137

IV. Etenim quod est Ingenium tantum, quae
tanta facultas dicendi et copia, quse istius vitam, tot
vitiis flagitiisque con^dctam, jampridem omnimn
voluntate judicioque damnatam, aliqua cx parte pos-
sit defendere ? Cujus ut adolescentite maculas igno-
niiniasque prateream ; qu.xstura, prinuis gradus ho-
noris, quid aliud habet in se, nisi Cn. Carbonem
spoliatum a quaestore suo pecunia pubUca ? nuda-
tum et proditum consulcm ? desertum exercitum ?
reUctam provinciam ? sortis necessitudinem rehgio-
nemque violatam ? cujus legatio exitium fuit Asia;
totius et Pamphyliae : quibus in provinciis muitas
domos, plurimas urbes, omnia fana, depeculatus est,
cum in Cn. Dolabellam sceUis suum illud pristinum
renovavat et instaura\it qusestorium : cum eum, cui
legatus et pro qua?store fuisset, et in invidiam suis
nialeficiis adduxit, et in ipsius pericuUs non soUim
deseruit, sed etiam oppugnant ac prodidit. Cujus
pr£etura urbana aecUum sacranmi fuit pubUconmique
operum depopulatio ; simul, in jure dicendo, bono-
rum possessionumque, contra cmniuni instituta, ad-
dictio, et condonatio. Jam vero omnium vitioruni
suorum pUirima et maxima constituit monimenta et
indicia in provinciii SiciJia. ; quam iste per triennium
ita vexavit ac perdidit, ut ea restitui in antiquum
statum nullo modo possit ; vix autem per muhos
annos, innocentesque pratores, aUqua ex parte re-
creari aliquando posse ^ideatur. Hoc pratore, 8icuU
neque suas leges, neque nostra senatus-consuUa, ne-
que communia jura tenuenmt. Tantum quisque
habet in Sicilia, quantum hominis avarissimi et Ubi-
dinosissimi aut imprudentiam subterfugit, aut satie-
tati superfuit.

V. Nulla res per triennium, nisi ad nutum istius,
judicata est : nuUa res tam patria cujusquam atque
avita fuit, quee non ab eo, imperio istius, abjudica-
retur. Innumerabiles pecunia ex aratorum bonis
novo nefarioque instituto coactae : socii iideUssimi iu

n3

13S IN VERREM I. Cap. C.

hostium numero existimati : cives Romani servileni
in modum cruciati et necati : homines nccentissimi
propter pecunias judicio liberati : lionestissimi atque
integerrimi, absentes rei facti, indicta causa damnati
et ejecti : portus numitissimi, maxima; tutissimieque
urbes piratis prajdonibusque patefacta; : nautae mili-
tesque Siculorum, socii nostri atque amici, fame ne-
cati : classes optimaj atque oj^portunissimffi, cura
magna ignominia populi Komani, amiss;E et perditte.
Idem iste praetor monimenta antiquissima, partim
regum locupletissimorum, qua; illi ornamento urbi-
bus esse voluerunt, partim etiam nostrorum impera-
torum, quffi victores civitatibus Siculis aut dederunt
aut reddiderunt, spoliavit, nudavitque omnia. Ncque
hoc sokmi in statuis ornamentisque joubhcis fecit ;
sed etiam dehibra omnia, sanctissimis religionibus
consecrata, depeculatus est. Deum denique nuUum
Siculis, qui ei paulo magis affabre atque antiquo
artificio factus videretur, rehquit. In stupris vero et
fiagitiis nefarias ejus Ubidines conmiemorare, pudore
deterreor : simul illorum calamitatem commemo-
rando augere nolo, quibus hberos conjugesque suas
integras ab istius petulantia conservare non hcitum
est.

At enim hscc ita commissa sunt ab isto, ut non
cognita sint ab omnibus ? Hominem esse arbitror ne-
minem, qui nomen istius audierit, quin facta quoque
ejus nefaria commemorare possit ; ut mihi magis
timendum sit, ne muha crmiina pr;ctermittere, quam
ne qua in istum fingere, existimer. Ncque enim
mihi videtur liacc muhitudo, qua; ad audiendum
convenit, cognoscere ex me causam voluisse, sed ca,
qua; scit, mecum recognoscere.

^"^1. QuEB cum ita sint, iste homo amens ac per-
ditus aha mecum ratione pugnat. Non id agit, ut
ahcujus eloquenti;im milii opponat ; non gratia, non
auctoritate cujusquam, non potentia nititur. Simulat
his se rebus confidere : sed video, quid agat: (najuc

IN VERRE3I I. Cap. 7- 13!)

enim agit ocailtissime :) proponit inania mihi nobi-
litatis, hoc est, hominmn arrogantium, nomina; qui
non tam me impediunt, quod nobiles sunt, quam
adjuvant, quod noti sunt. Simulat se eorum prjesidio
confidere, cum interea aliud quiddam jam diu ma-
chinetur.

Quam spem nunc habeat in manibus, et quid
mohatur, breviter jam, judices, exponam: sed prius,
ut ab initio res ab eo constituta sit, quffiso, ccgnos-
cite. Ut primum e pro\incia rediit, redemtio est
hujus judicii facta grandi pecunia. Ea mansit in
conditione atque pacto usque ad eum finem, dum
judices rejecti sunt. Posteaquam rejectio judicum
facta est ; quod et, in sortitione, istius spem fortuna
populi Romani, et, in rejiciendis judicibus, mea dili-
gentia istorum impudentiam, vicerat ; renuntiata est
tota conductio. Pr<Tclare se res habebat. Libelli no-
minum vestrorum, consDiique hujus, in manibus
erant omnium. Nulla nota, nullus color, nulla; sordes
videbantur liis sententiis aUini posse : cum iste re-
pente, ex alacri atque Ireto, sic erat humilis atque
demissus, ut non modo populo Romano, sed etiam
sibi ipse, condemnatus videretur. Ecce autem re-
pente, his diebus paucis, comitiis consularibus factis,
eadem illa vetera consLlia pecunia majore repetuntur;
ea;demque vestra? fama; fortunisque omnium insidias
per eosdem homines comparantur. Qua; res primo,
judices, pertenui nobis argumento indicioque pate-
facta est : post, aperto suspicionis introitu, ad om-
nia intima istorum consilia sine uUo errore perve-
nimus.

VII. Nam, ut Hortensius, consul designatus, do-
mum reducebatur e Campo, cimi maxima frequentia
ac muUitudine ; fit ob\iam casu ei muUitudini C.
Curio ; quem ego hominem, honoris potius quam
contumeUaj causa, nominatum volo. Etenim ea di-
cam, quae iUe, si commemorari noluisset, non, tanto
in conventu, tam aperte palamque dixisset : qus

140 IN VERREM I. Cap. 8.

tamen a me pedetentim cauteque dicentur ; ut et ■
amicitiaB nostrae, et dignitatis illius, habita ratio esse
intelligatur.

Videt ad ipsum fornicem Fabianum in turba Ver-
rem : appellat hominem, et ei voce maxima gra-
tulatur victoriam : ipsi Hortensio, qui consul erat
factus, propinquis necessariisque ejus, qui tum ad-
erant, verbum nuUum facit : cum hoc consistit ;
hunc amplexatur ; hunc jubet sine cura esse. "• Re-
nuntio," inquit, " tibi, te hodiernis comitiis esse ab-
solutum." Quod cum tam nudti homines honestis-
simi audissent, statim ad me defertur : inmio vero,
ut quisque me viderat, narrabat. AHis illud indig-
num, idiis ridicuhim, videbatur ; ridicuhim iis, qui
istius causam in testium fide, in criminum ratione,
in judicum potestate, non in comitiis consularibus,
positam arbitrabantur : indignum iis, qui ahius per-
spiciebant, et hanc gratuhitionem ad judicium cor-
nimpendum spectare arbitrabantur. Etenim sic ra-
tiocinabantur, sic honestissimi liommes inter se et
mecum loquebantur : aperte jam ac perspicue nulla
esse judicia. Qui reus pridie jam ipse se condemna-
tum putabat, is, posteaquam defensor ejus consul
est factus, absolvitur ! Quid igitur ? quod tota Si-
cdia, quod omnes Siculi, omnes negotiatores, omnes
pubhcaj privatwque literie Roma; sunt, nihihie id
valebit ? niliil, invito consule designato ! Quid ju-
dices ? non crimina, non testes, non existimationem
pojndi Romani sequentur ? Non : omnia in unius
pocestate ac moderatione vertentur.

VIII. Vere loquar. judices : vehementer me ha2C
res commovebat. Optimus enmi quisque ita kique-
batur: iste quidcm tibi eripietur: sed nos non tene-
bimus judicia uiutius. Etenim quis poterit, Verre
absokuo, de transferendis judiciis recusare? Erat
onmibus molestum : neque eos tam istius hominis
perditi subita la;titia, quam hominis amplissimi nova
gratulatio, commovebat. Cupiebam dissimulare me

IN VE11RE3I I. Cai'. 9. 141

id nioleste ferre : cupiebara animi dolorem ^^iltu
tegere, et taciturnitate cclare. Ecce autem, illis ipsis
diebus, cum prffitores designati sortirentur, et M.
IMetello obtigisset, ut is de pecuniis repetundis quffi-
reret; nuntiatur milii, tantam isti gratulationem esse
factam, ut is quoque donumi ndtteret, qui uxori
SU8B nimtiarent. l?ane ne ha;c quidem res mihi place-
bat : neque tamen, quid tantopere in liac sorte me-
tuendum mihi esset, intelligebam. Unum illud ex
hominibus certis, ex quibus oninia comperi, reperie-
bam : tiscos comphires cum pecunia JSiciliensi, a
quodam senatore, ad cquitem Romanum esse trans-
latos : ex his quasi decem fiscos ad senatorem illum
relictos esse, comitiorum meorum nomine : divisores
omnium tribuum noctu ad istum vocatos. Ex quibus
quidam, qui se omnia mea causa debere arbitra-
batur, eadein LUa nocte ad me venit: demonstrat,
qua iste oratione usus essct : commemorasse istum,
quam hberahter eos tractasset etiam antea, cum ipse
pr£Eturam petisset, et proximis consularibus prasto-
riisque comitiis : deinde continuo esse pollicitum,
quantam vellent pecuniam, si me ajdilitate dejecis-
sent. Hic alios negasse audere; ahos respondisse,
non putare id perfici posse : inventum tamen esse
fortem amicum, ex eadem famiha, Q. ^'^errem, Ro-
milia, ex optima divisorum disciplina, patris istius
discipulum atque amicum, qui, IIS quingentis mil-
libus deposids, id se jjerfecturum poUiceretur : et
fuisse tamen nonnullos, qui se una facturos esse di-
cerent. Quas cum ita essent, sane benevolo animo
me, ut magnopere caverem, prffimonebat.

IX. SoUicitabar rebus maximis uno atque eo per-
exiguo tempore. Urgebant comitia ; et in his ipsis
oppugnabar grandi pecunia. Instabat judicium : ei
quoque negotio hsci Sicihenses minabantur. Agere,
qu» ad judicium pertinebant, libere, comitiorum
metu deterrebar : petitioni toto anurio servire, prop-
ter judicium, non licebat. JMinari dcnique divisori-

142 IN VERREM L Caf. 10.

bus ratio non erat, propterea quod eos intelligcre
videbam, me lioc judieio districtum atque obligatuni
futurum. Atque hoc ipso temjiore Siculis denuntia-
tum esse audio, prinium ab ilortensio, donuim ad
illum ut venirent : Siculos sane in eo liberos fuisse ;
qui, quamobrem arcesserentur, cum intelligerent,
non venisse. Interea comitia nostra, quorum iste se,
ut cteterorum hoc anno comitiorum, doniinuni esse
arbitrabatur, haberi ca?pta sunt. Cursare iste, homo
potens, cum filio blando et gratioso, circum tribus :
paternos amicos, hoc est, divisores, appellare omnes,
et convenire. Quod cum esset intellectum et animad-
versum ; fecit anirao libentissimo populus Romanus,
ut, cujus divitiffi me de iide deducere non potuissent,
ne ejusdem pecunias de honore dejicerent.

Posteaquam Ula petitionis magna cura liberatus
sum, animo coepi multo magis vacuo ac soluto, nUiil
aliud, nisi de judicio, agere et cogitare. Reperio, ju-
dices, ha:c ab istis oonsUia inita et constituta, ut,
■quacumque opus esset ratione, res ita duceretur, ut
apud JM. JMetellum i^rEetorem causa diceretur : in eo
esse hasc commoda : primum JM. Aletellum, amicis-
simum ; deinde Ilortensium consulem non solum,
eed etiam Q. IMetelliuii : qui quani isti sit amicus,
attendite. Dedit eniiu prEerogativam suie voluntatis
ejusmodi, ut isti pro prasrogativis eani reddidisse
videatur.

An me taciturum tantis de rebus existimavistis ?
et, in tanto reipublica; existimationisque mea' peri-
culo, cuiquam consulturum potius, quam officio et
dignitati me;e ? Arcessit alter consul designatus Si-
culos : veniunt nonnulli, propterea quod L. IMetel-
lus esset pra^tor in J^icilia. Cum iis ita loquitur : se
consulcm esse ; fratrem suum alteruni Siciliam pro-
vinciiuu obtinere, alterum esse quffisiturum de pecu-
niis repetundis ; Verri ne noceri possit, nuiltis ra-
tionibus esse provisum.

X. Quid est, quaeso, MeteUe, judicium corrum-

IN VERREM I. Cap. 10. 145

pere, si hoc non est ? testes, prfcsertim Siculos, timi-
dos lioniines et afflictos, non soTiim auctoritate deter-
rere, sed etiani consulari mctu, et duorum prsctorum
potestate ? (^uid faceres pro homine innccente et
propinquo, cum, proptcr hominem perditissimum
atque aUenissiiiuun, de ofticio ac dij^nitate decedis ;
ct conmiittis, ut, quod Ule dictitat, ahcui, qui te
ignoret, verum esse videatur ? Naui hoc Verrem
dicere aiebant, te non fato, ut c»teros ex vestra fa-
mUia, sed opera sua, consulem factum. Duo igitur
consules et quscsitor erunt ex iliius voluntate. Non
solum efFugiemus, inquit, honiinem in qua;rendo ni-
mium diligentem, nimium servientem populi existi-
mationi, JM' Glabrionem : accedet nobis etiam illud.
Index est IM. Caesonius, collega nostri accusatoris,
homo in rebus judicandis spectatus et cognitus : quem
minime expediat esse in eo consUio, quod conemur
ahqua ratione cornnnpere : propterea quod jam an-
tea, cum judex in Juniano congilio fuisset, turjjissi-
muni iliud facinus non solum graviter tulit, sed
etiam in medium protulit. Hunc judicem ex Cal.
Januar. non habebimus. Q. IManlium, et Q. Corni-
ficium, duos severissimos atque integerrimos judices,
quod tribuni plebis tum erunt, judices non habebimus.
P. Sulpicius, judex tristis et integer, magistratum
ineat necesse est Nonis Decembr. M. Crepereius, ex
acerrima illa equestri famdia et disciplina ; L. Cassius
ex familia, tum ad cseteras res, tum ad judicandum
severissima ; Cn. Tremelhus, homo summa rehgione
et diligentia ; tres hi, homines veteres, tribuni mili-
tares sunt designati : ex Cal. Januar. non judicabunt.
Subsortiemur etiam in M. Bletelli locum, quoniam
is liuic ipsi qusestioni prasfuturus est. Ita secundum
Calendas Januar. et prsetore et prope toto consUio
commutato, magnas accusatoris minas, magnamque
judicii exspectationem, ad nostrum arbitrium hbidi-
nemque eludemus.

Nonae sunt hodie SextUes : hora nona convenire
coepistis. Hunc diem jam ne numerant quidem.

144 IN VERREM I. Cap. 11.

Decem dies sunt ante ludos votivos, quos Cn. Pom -
peius facturus est. Hi ludi dies quindecim auferentz
deinde continuo Romani consequentur. Itaprope XL
diebus interpositis, tum denique, se ad ea qua; a no-
bis dicta erunt, responsuros esse arbitrantur : deinde
se ducturos, et dicendo et excusando, facile ad ludos
Victoris. Cum his plebeios esse conjunctos ; secun-
dum quos, aut nulli aut pauci dies ad agendum fu-
turi sunt. Ita defessa ac refrigeratu accusatione, rem
integram ad M. iMetellum prjetorem esse ventu-
ram : quem ego hominem, si ejus fidei diffisus es-
sem, judicem non retinuissem. Nunc tamen eo ani-
mo sum, ut eo judice, quam pratore, hanc rem
transigi malim ; et jurato suam, quam injurato alio-
rum tabeUas committere.

XI. Nunc ego, judices, jam vos consulo, quid
mihi faciendum putetis. Id enim consilii milii pro-
fecto taciti dabitis, quod egomet mihi necessario ca-
piendum inteUigo. Si utar ad dicendum meo legitimo
tempore ; mei laboris, industrise, diligentiseque ca-
piam fructum : et ex accusatione perficiam, ut nemo
unquam post hominum memoriam paratior, vigilan-
tior, compositior, ad judicium venisse videatur. Sed,
in hac laude industrite meas, reus ne elabatur, sum-
mum periculum est. Quid est igitur, quod fieri pos-
sit? Non obscurum, opinor, neque absconditum.
Fructum istum laudis, qui ex peqietua oratione per-
cipi potuit, in alia tempora reservemus : nunc homi-
nem tabulis, testibus, privatis pubUcisque literis auc-
toritatibusque, accusemus. Res omnis mihi tecum erit,
• Ilortensi. Dicam aperte. Si te mecum dicendo ac
diluendis criminibus in hac causa contendere puta-
rem ; ego quoque in accusando, atque in expUcandis
criminibus, operani consumerem. Nunc, quoniam
pugnare contra me instituisti, non tam ex tua natu-
ra, quam ex istius tempore et causa, malitiose ; ne-
cesse est istiusmodi rationi aUquo consilio obsistere.
Tua ratio est, ut, secundum binos ludos, mihi re-
spondere incipias ; mea, ut ante priraos ludos com-

IN VERREM I. Cap. 12. 145

perendinem. Ita fiet, ut tua ista ratio existimetur
astuta ; nieum hoc consilium, necessarium.

XII. Verum illud, quod institueram dicere, mihi
rem tecum esse, hujusmodi est. Ego, cum hanc cau-
sam, Siculorum rogatu, recepissem, idque mihi am-
plum et praeclarum existimassem, eos velle meae fidei
diligentiwque periculum facere, qui innocentiae absti-
nentiteque fecissent ; tum, suscepto negotio, majus
mihi quiddam proposui, Ln quo meam in rempubli-
cam voluntatem populus Romanus perspicere posset.
Nam illud mihi nequaquam dignum industria cona-
tuque meo videbatur, istum a me in judicium, jam
omnium judicio condemnatum, vocari, nisi ista tua
intolerabilis potentia, et ea cupiditas, qua per hosce
annos in quibusdam judiciis usus es, etiam in istius
hominis desperati causa interponeretur. Nunc vero,
quoniam haec te omnis dominatio regnumque judi-
ciorum tantopere delectat, et sunthomines, quoslibi-
dinis infamia?que sueb neque pudeat, neque taedeat;
qui, quasi de industria, in odium offensionemque
populi Romani irruere videantur ; hoc me profiteor
suscepisse, magnum fortasse onus, et mihi periculo-
sum, verumtamen dignum, in quo omnes nervos
aetatis industriaque mese contenderem.

Quoniam totus ordo, paucorum improbitate et au-
dacia, premitur et urgetur infamia judiciorum; pro-
fiteor huic generi hominum me Lnimicum, accusa-
torem odiosum, assiduum, acerbum adversarium.
Hoc mihi sumo ; hoc mihi deposco, quod agam in
magistratu, quod agam ex eo loco, ex quo me popu-
lus Romanus ex Cal. Januar. secum agere de repu-
bUca ac de hominibus improbis, voluit : hoc munus
jedilitatis meae populo Romano amphssimum pul-
cherrimumque polliceor. INIoneo, praedico, ante de-
nuntio ; qui aut deponere, aut recipere, aut accipere,
aut polliceri, aut sequestres aut inteqjretes corrum-
pendi judicii solent esse, quique ad hanc rem aut
potentiam aut impudentiam suam proffessi sunt, abs-

(Orat.) voi.. 1. o

146 IN VERREM I. Cap. 13.

tineant, in hoc judicio, manus animosque ab hoc
scelere nefario.

Xlir. Erit tum consul Hortensius cum summo
imperio et potestate ; ego autem asdilis, hoc est, paulo
amplius quam privatus. Tamen haec hujusmodi res
est, quam me acturum esse poUiceor, ita populo Ro-
mano grata atque jucunda, ut ipse consul in hac
causa, pras me, minus etiam (si fieri possit), quam
privatus, esse videatur. Omnia non modo commemo-
rabuntur, sed etiam, expositis certis rebus, agentur,
quffi inter decem annos, posteaquam judicia ad sena-
tum translata sunt, in rebus judicandis nefarie flagi-
tioseque facta sunt. Cognoscet ex me popuhis Ro-
manus, quid sit, quamobrem, cum equester ordo
judicaret, annos prope (luinquaginta continuos, [nullo
judice equite Romano judicante,] ne tenuissima qui-
dem suspicio accepta; pecunia; ob rem judicandam
constituta sit? quid sit, quod, judiciis ad senatorium
ordinem translatis, sublatiique populi Romani in
imumquemque nostrmn potestate, Q. Calidius dam-
natus dixerit, minoris HS tricies praetorium homi-
nem honeste non posse damnari? quid sit, quod, P.
Septimio senatore damnato, Q. Hortensio prfetore,
de pecuniis repetundis, lis aestimata sit eo nomine,
quod ille ob rem judicandam pecuniam accepisset ;
quod in C. Herennio, quod ia C. Popillio, senatoribus,
qui ambo peculatus damnati sunt ; quod in M. Atti-
lio, qui dc majestate damnatus est, hoc planum fac-
tum est, eos pecuniam ob rem judicandam acce-
pisse; quod inventi sunt senatores, qui, C. Verre
prffitore urbano sortiente, exirent in eum reum, quem
incognita causa condemnarent ; quod inventus est se-
nator, qui, cum judex esset, in eodem judicio et ab
reo pecuniam acciperet, quam judicibus divideret, et
ab accusatore, ut rcimi damnaret ?

Jam vero quomodo illam labem, ignominiam, ca-
lamitatemque totius ordinis contjuerar ? hoc factum
esse in hac civitate, cum senatorius ordo judicaret.

IN VERREM I. Cav. 14. 147

ut discoloribus slgnis juratorum honiinum sententias
notarentur ? Hsec onuiia me diligenter severeque ac-
turum esse, polliceor.

XIV. Quo me tandem animo fore putetis, siqujd
in hoc ipso judicio inteilexero siniili aliquii ratione
esse violatum atque commissum? cum prcesertim
planum facere iimltis testibus possim, C. Verrem in
Siciha, muUis audientibus, saspe dixisse, " se habere
hominem potentem, cujus fiducia provinciam spolia-
ret : neque sibi soh pecuniam quasrere, sed ita trien-
nium ilhid prseturffi SicUiensis distributum habere,
ut secum prteclare agi diceret, si unius anni quaestum
in rem suam converteret ; alterum patronis et defen-
soribus suis traderel ; tertium illum uberrimum qua;-
stuosissimumque annum totum judicibus reservaret."
Ex quo mihi venit in mentem illud dicere, (quod apud
M' (ilabrionem nujier cum in rejiciendis judicibus
commemorassem, intellexi vehementer populum Ro-
manum commoveri), me arbitrari, fore, uti nationes
extera; legatos ad populum Romanum mitterent, ut
lex de pecuniis repetundis judiciumque tolleretur. Si
enim judicia nulla sint, tantum unumquemque abla-
turum putant, quantum sibi ac hberis suis satis esse
[arbitretur : ] nunc, quod ejusmodi judicia sint, tan-
tum unumquemque auferre, quantum sibi, patronis,
advocatis, prsetori, judicibus, satis futurum sit : hoc
profecto intiiiitum esse : se avarissimi hominis cupidi-
tati satisfacere posse, nocentissima; victoriae non posse.
O commemoranila judicia, prfficlaramque existi-
mationem nostri ordinis ! cum socii populi Romani
judicia de pecuniis repetundis fieri nolunt, quee a
majoribus nostris sociorum causa comparata sunt.
An iste unquam de se bonam spem habuisset, nisi
de vobis malam opinionem animo imbibisset ? Quo
majore etiam (si fieri potest) apud vos odio esse de-
bet, quam est apud.populum Romanum, cum in
avarida, scelere, perjurio, vos sui similes esse arbi-
tretur.

148 IN VERREM I. Cap. 16.

XV. Cui loco, (per Deos immortales!) judices,
consulite ac providete. IMoneo praedicoque id, quod
intelligo, tempus vobis hoc divinitus datum esse, ut
odio, invidia, infamia, turpitudine, totum ordinem
liberetis. Nulla in judiciis severitas, nulla religio,
nulla denique jam existimantur esse judicia. Itaque
a populo Romano contemnimur, despicimur : gravi
diuturnaque jam flagramus infamia. Neque enim
ullam aliam ob causam populus Romanus tribuni-
ciam potestatem tanto studio requisivit ; quam cum
poscebat, verbo illani poscere videbatur, re vera ju-
dicia poscebat. Neque hoc Q. Catulum, hominem
sapientissimum atque amplissimum, fugit, qui (Cn.
Pompeio, viro fortissimo et clarissimo, de tribunicia
potestate referente), cum esset sententiam rogatus,
hoc initio est summa cum auctoritate usus : "■ Patres
conscriptos judicia male et flagitiose tueri : quod si,
in rebus judicandis, populi Romani existunationi
satisfacere voluissent, non tantopere homines fuisse
tribuniciam potestatem desideraturos." Ipse denique
Cn. Pompeius, cum primum concionem ad Urbem
consul designatus habuit ; ubi (id, quod maxime ex-
spectari videbatur) ostendit, se tribuniciam potesta-
tem restituturum, factus est in eo strepitus, et grata
concionis admurmuratio. Idem in eadem concione
cum dixisset, " popidatas vexatasque esse provin-
cias ; judicia autem turpia et flagitiosa fieri ; ei rei
se providere ac consulere veUe ;" tum vero non stre-
pitu, sed maximo clamore, suam populus Romanus
significavit voluntatem.

XVI. Nunc autem homines in speculis sunt : ob-
servant, quemadmodum sese unusquisque vestrum
gerat in retinenda religione, conservandisque legibus.
Vident adhuc, post legem tribuniciam, unum sena-
torem vel tenuissimum esse damnatum : quod tametsi
non reprehendunt, tamen, magnopere quod laudent,
non habent. Nulla est enim laus, ibi esse integrum,
ubi nemo est, qui aut possit aut conetur corrumpere.

IN VERRE3I I. Cai-. 17- 149

IIoc est judicium, in quo vos de reo, populus Ro-
manus de vobis judicabit. In hoc homine statuetur,
possitne, senatoribus judicantibus, homo nocentissi-
mus pecuniosissinmsque damnari. Deinde est hujus-
modi reus, in quo homine nihil sit, prater summa
peccata, maximamque pecuniam ; ut, si liberatus sit,
nuHa alia suspicio, nisi ea quae turpissima est, resi-
dere possit. Non gratia, non cognatione, non aliis
recte factis, non denique ahquo mediocri vitio, tot
tantaque ejus \itia sublevata esse existimabuntur.

Postremo ego causam sic agam, judices; ejusmodi
res, ita notas, ita testatas, ita magnas, ita manifestas
proferam, ut nemo a vobis, ut istum absolvatis, per
gratiam conetur contendere. Habeo autem certam
viam atque rationem, qua omnes illorum conatus in-
vestigare et consequi possim. Ita res a me agetur, ut
in eorum consiliis omnibus non modo aures homi-
num, sed etiam oculi populi Romani, interesse nde-
antur. ^''os aliquot jam per annos conceptam huic
ordini turpitudinem atque infamiam delere ac tollere
potestis. Constat inter omnes, post hsac constituta
judicia, quibus nunc utimur, nullum hoc splendore
atque hac dignitate consUium fuisse. Hic si quid
erit offensum, omnes homines non jam ex eodem
ordine alios magis idoneos (quod fieri non potest),
sed alium omnino ordinem ad res judieandas quae-
rendum arbitrabuntur.

XA^II. Quapropter, primum ab Diis immortali-
bus, quod sperare milii videor, hoc idem, judices,
peto, ut, in hoc judicio, nemo improbus, prreter eum
qui jampridem inventus est, reperiatur : deinde, si
phires improbi fuerint, hoc vobis, hoc populo Ro-
mano, judices, confirmo, vitam (mehercule) mihi
prius, quam vim perseverantiamque ad illorum im-
probitatem persequendam, defutviram.

Verum, quod ego, laboribus, periculis, inimicitiis-
que meis, tum, cum admissum erit, dedecus severe
me persecuturum esse poUiceor, id ne accidat, tu tuii
o 3

150 IN VERREM I. Cap. 18.

sapientia, auctoritate, diligentia, BI' Glabrio, potes
providere, Suscipe causam judiciorum: suscipe cau-
sam severitatis, integritatis, fidei, religionis : suscipe
causam senatus, ut is, hoc judicio probatus, cum po.
pulo Romano et in laude et in gratia esse possit.
Cogita, qui sis, quo loco sis, quid dare populo Ro-
mano, quid reddere majoribus tuis, debeas : fac tibi
paternae legis Acilia; veniat in mentem, qua lege po-
pulus Romanus, de pecuniis repetundis, optimis ju-
diciis severissimisque judicibus usus est. Circumstant
te summa; auctoritates, qiia; te oblivisci laudis domes-
ticae non sinant ; quse te dies noctesque commoneant,
fortissimum tibi patrem, sapientissimum avum, gra-
vissimum socerum fuisse. Quare, si Glabrionis patris
vim et acrimoniam ceperis ad resistendum hominibus
audacissimis ; si avi Scaevola; prudentiam ad prospi-
ciendas insidias, quae tua- atque horum famas compa-
rantur ; si soceri Scauri constantiam, ut ne quis te
de vera et certa possit sententia demovere ; intelliget
populus Romanus, integerrimo atque honestissimo
praetore, delectoque consilio, nocenti reo magnitudi-
nem pecuniae plus habuisse momenti ad suspicionem
criminis, quam ad rationem salutis.

XVIII. Mihi certum est, non committere, ut in
hac causa praetor nobis consiliumque mutetur. Non
patiar rem in id tempus duci, ut Siculi, quos adhuc
servi designatorum consulum non moverunt, cum
eos novo exemplo universos arcesserent, eos tum lic-
tores consulum vocent ; ut homines miseri, antea
80cii atque amici populi Romani, nunc servi ac sup-
plices, non modo jus suum fortunasque omnes eorum
imperio amittant, verum etiam deplorandi juris sui
potestatem non habeant. Non sinam profecto, causa
a me perorata, quadraginta diebus interjjositis, tum
nobis denique respondeant, cum accusatio nostra in
oblivionem diuturnitate adducta sit : non conmiittam,
ut tum res judicetur, cum hajc frequentia totius Ita-
liae Roma discesserit; quae convenit uno tempore

IN VERREM I. Cap. 18. 161

undique, comitiorum, ludoram, censendique causa.
Hujus judicii et laudis fnictum, et ofFensionis peri-
culum, vestmm ; laborem, sollicitudinemque, nos-
tram ; scientiam, quid agatur, memoriamque, quid
a quoque dictum sit, omnium puto esse oportere.

Faciam lioc non novum, sed ab iis, qui nunc prin-
cipes nostrjE civitatis sunt, ante factum, ut testibus
utar statim : illud a me novum, judices, cognoscetis,
quod ita testes constituam, ut crimen totum expli-
cem ; ubi id, interrogando, argumentis, atque ora-
tione firmavero, tum testes ad crimen accommodem :
ut nihil inter illam usitatam accusationem atque
hanc novam intersit, nisi quod in illa tunc, cum
omnia dicta sunt, testes dantur ; hic in singulas res
dabuntur ; ut illis quoque eadem interrogandi facul-
tas, argumentandi, dicendique sit. Si quis erit, qui
perpetuam orationem accusationemque desideret, al-
tera actione audiet : nunc id, quod facimus, (ea ra-
tione facimus, ut malitije illorum consilio nostro oc-
curramus) necessario fieri inteUigat. Haec prima^ ac-
tionis erit accusatio. Dicimus, C. Verrem, cum multa
Ubidinose, multa crudeliter, in cives Romanos atque
in socios, multa in Deos hominesque nefarie, fecerit,
tum praeterea quadringenties sestertium ex Sicilia
contra leges abstulisse. Hoc testibus, hoc tabulis pri-
vatis, publicisque auctoritatibus, ita vobis planum fa-
ciemus, ut hoc statuatis, etiam si spatium ad dicen-
dum nostro commodo, vacuosque dies habuissemus,
tamen oratione longa nihil opus fuisse.

ORATIO VI.

ACTIONIS SECUNDiE
IN C. VERREM

LIBER PRIJIUS.

De Prdtura UrTjana.

ARGUMENTUM ASCONIT.

Deinceps haec omnia non dicta, sed scripta sunt
contra eum : quod ita factum est.

Fingit Cicero, adesse in judicio Verrem compe-
rendinatum, et respondere citatum, et defendi. In
Cffiteris enim orationibus defensor futurus, accusa-
tionis ofRcium his libris, qui Verrinarum nomine
nuncupantur, compensare decrevit ; et, quoniam
accusare multos indecorum Tullio videbatur, in una.
causa vim hujus artis et eloquentia; demonstrare.
Num et bene intelligentes omnem virtutem orato-
riam, qucBcumque in criminationibus constituta est,
hic expressam vident: et contra, ex hoc defensio-
num vim in c;cteris orationibus, et nervos ejus ex
hac virtutc cogncscunt, qua; in opprimemlo expri-
niitur reo. Igitur reruni scena sic facta est, ut dicit
Tullius, non autem acta res est. " Adcst," inquit,
" V^erres ; respondet; defenditur." Ergo, cum prima
actione accusatus sit, ac defensus Verres, nune, velut
defensus itcrum, (sic enim mos erat) in altera actione

IN VERRE3I II. 153

accusatur ad ultimum nirsus oratione perpetua. Cri-
mina repetundaruni, et alia pleraque, ex anteacta
vita sa>pe firmantur : sumitur etiam hinc sspe de-
fensio. Omnis enim confirmatio ab attributis perso-
nje et negotio sumi solet. Ergo attributa personfe
maxime in anteacta vita quari solent ; negotium, in
ipso crimine. Libros igitur, pro qualitate criminum,
TuUius dividens, anteactis unum dedit, hunc scilicet
solum ; crimini ipsi repetundanmi quatuor ; unum de
jure dicendo ; alterum de re frumentaria ; tertium de
signis ; quartum de suppliciis. Ad hanc enim simi-
litudinem poeta Virgilius Minoem, judicem apud
inferos, tamquam si prastor sit rerum capitalium,
" qujesitorem" appellat : dat ibi sortitionem, ubi
" urnam" nominat : dat electionem judicum, cum
dicit, " consiliumque vocat :" dat cognitionem fa-
cinorum, cum dicit, " vitasque et crimina discit."
Ergo hic liber, qui de anteacta \ita est, statum, ne-
cesse est, conjecturalem habeat. Capita autem quae
ipse Tullius fecit, dividendo totam hanc accusatio-
nem, sunt ha;c : primum in queesturam ; deinde in
legationem et vicequasturam ; tertio in praeturam
urbanam ; quarto in praeturam Siciliensem. Nam,
cum omnes ejus actus, quaestura; nomine, legationis,
praeturaB urbanje, SicUiensisque, quadripertita libro-
rum divisione cognoscantur ; anteacta ejus omnia
hoc libro comprehensa sunt, ad eorum tidem qu£e
post dicentur. Procemia sane hujus libri in simula-
tione constituta sunt, quasi veree accusationis in Ver-
rem audentem adesse, atque defensum ; in exhorta-
tione judicum ad recte judicandum ; tum in minis
contra adversarios ; et in exhibenda ratione officii
sui, cur ita maluerit accusare, ut prima actione tan-
tum testibus uteretur. Quae omnia ejusmodi sunt, ut
non tam nova dicere, quam dicta libri superioris in-
staurare videatur. Post haec omnia, ipsius Ciceronia
per honores Verris, cum criminibus junctos, divisio
per ordinem temporum currit.

IN C. VERREM II,

I. Neminkm vestrum ignorare arbitror, judices,
hunc per hosce dies sermonem vulgi, atque hanc opi-
nionem populi Romani fiiisse, C. ^''errem altera ac-
tione responsurum non esse, neque ad judicium affli.
turum. Quas fama non idcirco soknn emanarat, quod
iste certe statuerat ac deliberaverat non adesse ; vennn
etiam, quod nemo quemquam tam audacem, tam
amentem, tam impudentem fore arbitrabatur, qui,
tam nefariis criminibus, tam multis testibus evictus,
ora judicum adspicere, aut os suum populo Romano
ostendere auderet.

Est idem Verres, qui fuit semper ; ut ad auden-
dum projectus, sic paratus ad audiendum. Pra?sto
est : respondet : defenditur. Ne hoc quidem sibi re-
liqui facit, ut, in rebus turjjissimis, cum manifesto
teneatur, si reticeat et absit, tamen impudentia; suae
pudentem exitum quaesisse videatur. Patior, judices,
et non moleste fero, me laboris mei, vos virtutis
vestrffi fructum esse laturos. Nam, si iste id fecisset,
quod primo statuerat, ut non adesset ; minus ali-
quanto, quam mihi opus esset, cognosceretur, quid
ego in hac accusatione comparanda constituendaque
elaborassem : vestra vero laus tenuis plane atque ob-
scura, judices, esset. Neque enim hoc a vobis populus
Romanus exspectat, neque eo potest esse contentus,
ei condemnatus sit is, qui adesse nohierit ; et si fortes
fueritis in eo, quem nemo sit ausus defendere. Immo
vero adsit ; respondeat : summis opibus, summo stu-
dio potentissimorum hominum defendatur : certet
mea dUigentia cum illorum omnium cupiditate ;
vestra integritas cum istius pecunia; testium con-
stantia cum illius patronorum minis atquo potentia.

IN VERREM II. Cap. 3. 155

Tum demura illa victa videbuntur, cum in conten-
tionem certamenque venerint. Absens si iste esset
damnatus, non tam ipse sibi consuluisse, quam invi-
disse vestrEc laudi, videretur.

II. Neque enim salus ulla reipublicffi major hoc
tempore reperiri potest, quam populum Romanum
intelligere, diligenter rejectis ab accusatore judicibus,
socios, leges, rempublicam, senatorio consilio niaxiine
posse defendi. Neque tanta fortunis omnium perni-
cies potest [accidere, J quam, opmione populi Romani,
rationem veiitatis, integritatis, fidei, religionis, ab
hoc ordine abjudicari. Itaque mihi videor magnam,
et maxime a;gram, et prope depositam, reipublicae
partem suscepisse ; neque in eo magis meae, quam
vestraj, laudi existimationique servisse. Accessi enim
ad invidiam judiciorum levandam, vituperationem-
que toUendam ; ut, cum hffic res pro voluntate po-
puli Romani esset judicata, aliqua ex parte, mea di-
ligentia, constituta auctoritas judiciorum videretur :
postremo, ut esset hoc judicatum, ut finis aliquando
judiciaria» controversiae constitueretur. Etenim, sine
dubio, judices, in liac causa ea res in discrimen ad-
ducitur. Reus est enim nocentLssimus : qui si con-
demnatur, desinent homines dicere, his judiciis pecu-
niam phirimum posse : sin absolvitur, desinenuis nos
de judiciis transferendis recusare. Tametsi de abso-
lutione istius neque ipse jam sperat, nec popidus
Romanus metuit : de impudentia singulari, quod
adest, quod respondet, sunt qui mirentur : mihi, pro
CfEtera ejus audacia atque amentia, ne hoc quidem
mirandum videtur. JMulta enim et in Deos et in ho-
mines unpie nefarieque commisit ; quorum scelerum
poenis agitatur, et a mente consilioque deducitur.

III. Agunt eum prajcipitem Poenffi civium Roma-
norum, quos partim securi percussit, partim in ^in-
cuHs necavit, partim, implorantes jura hbertatis et
ci^dtatis, in crucem sustulit. Rapiunt eum ad suppli-
cium Dii patrii, quod iste inventus est, qui e com-

15G IN VERREM II. Cap. 4.

plexu parentum abreptos filios ad necem duceret, et
parentes pretium pro sepultura liberum posceret.
Religiones vero caerimoniseque omnium sacrorum
fanorumque violatae, simulacraque Deorum, quae
non modo ex suis templis ablata sunt, sed etiam ja-
cent in tenebris, ab isto retrusa atque abdita, consis-
tere ejus animum sine furore atque amentia non
sinunt.

Neque iste mihi videtur se ad damnationem ofFerre
solum, neque hoc avaritiae supplicio communi, qui
se tot sceleribus obstrinxerit, contentus esse : singu-
larem quamdam poenam istius immanis atque im-
portuna natura desiderat. Non id solum quaritur,
ut, isto damnato, bona restituantur iis quibus erepta
sunt ; sed et religiones Deonmi immortalium expi-
andas, et civium Romanorum cruciatus, midtorumque
innocentium sanguis istius supplicio kiendus est. Non
enim furem, sed ercptorem ; non advdterum, sed ex-
pugnatorem pudieiti;c : non sacrilegum, sed hostem
sacronun rehgionumque ; non sicarium, sed crude-
lissimum carnificem civium sociorumque, in vestrum
judicium adduximus ; ut ego hunc unum ejusmodi
reum post liominum memoriam fuisse arbitrer, cui
damnari expediret.

IV. Nam quis hoc non intelligit, istum, absohi-
tum, Diis hominibusque invitis, tamen ex manibus
populi Romani eripi nuUo modo posse ? Quis hoc
non perspicit, pra?clare nobiscum actum iri, si popu-
lus Romanus istius unius suppHcio contentus fuerit ;
ac non sic statuerit, non istum majus in sese scelus
concepisse, cum fana spoharit, cum tot homines in-
nocentes necarit, cinn cives Romanos morte, cruciatu,
cruce aftecerit ; cum pr;cdonum duces, accepta pecu-
nia, dimiserit; quam eos, si qui istum, tot, tantis,
tam nefariis sceleribus coopertum, jurati sententia
sua hberarint ?

Non est, non est in hoc homine cuiquam peccandi
locus, judices : non is est reus, non id tempus, non

IN VERREM II. Cap. 5. 157

id consilium, (metuo, ne quid arrogantius apud tales
viros ^idear dicere) ne actor quideni est is, cui reug
tam nocens, tam perditus, tam victus, aut occulte
surripi, aut impime eripi, possit. His ego judicibus
non probabo, C. Verrem contra leges pecunias ce-
pisse? sustinebunt tales viri, se tot senatoribus, tot
equitibus Ilomanis, tot civitatibus, tot hominibus
honestissimis ex tam Dlustri provincia, tot populorum
privatorumque literis, non credidisse ? tantas populi
Romani voluntati restitisse ? Sustineant. Reperie-
mus, si istum vivum ad aliud judicium perducere
poterimus, quibus probemus, istum in quffistura pe-
cuniam publicam, Cn. Carboni consnli datam, aver-
tisse : quibus persuadeamus, istum alieno nomine a
quaestoribus urbanis, quod priore actione didicistis,
pecuniam abstulisse. Erunt, qui et in eo quoque au-
daciam ejus reprehendant, quod aliquot nominibus
de capite, quantum commodvmi fuerit, frumenti de-
cumani detraxerit. Erunt etiam fortasse, judices, qui
ilhim ejus peculatum vel acerrime vindicandum pu-
tent, quod iste I\I. Marcelli et P. Africani moni-
menta, qujE, nomine, illorum, re vera, populi Roma-
ni, et erant et habebantur, ex fanis rehgiosissimis,
ex urbibus sociorum atque amicorum, non dubitave-
rit auferre.

V. Emerserit ex peculatus etiam judicio : medi-
tetur de ducibus hostium, quos accepta pecunia libe-
Tavit : videat, quid de illis respondeat, quos, in eo-
rum locum subditos, domi sua; reservavit. Quaerat,
non solum, quemadmodum nostro crimini, verum
etiam quo pacto suas confessioni, possit mederi. JMe-
minerit, se, priore actione, clamore populi Romani
infesto atque inimico excitatum, confessum esse, duces
a se praedonum securi non esse percussos ; se jam
tum esse veritum, ne sibi crimini daretur, eos ab se
pecunia liberatcs. Fateatur, (id, quod negari non
potest) se, privatum hominem, prasdonum duces vi-
vos atque incolumes domi suas, posteaquam Romam

(Orat.) voL. I. r

158 IN VERREM II. Cap. C.

redierit, usque dum per me licuerit, tenuisse. Hoc,
in illo majestatis judicio si licuisse sibi ostenderit,
ego oportuisse concedam. Ex hoc quoque evaserit ;
proficiscar eo, quo me jampridem vocat populus Ro-
manus.

De jure enim libertatis et civitatis, suum putat
esse judicium ; et recte putat. Confringat iste sane vi
sua consUia senatoria ; qutestiones omnium perrum-
pat ; evolet ex vestra severitate : mihi credite, arctio-
ribus apud populum Romanum laqueis tenebitur.
Credet iis equitibus Romanis populus Romanus, qui,
ad vos antea producti testes, ipsis inspectantibus, ab
isto civem Romanum, qui cognitores homines hones-
tos daret, sublatum esse in crucem dixerunt. Credent
omnes V et XXX tribus homini gravissimo atque
ornatissimo, I\I. Annio, qui, se pra;sente, civem Ro-
manum securi percussum esse dixit. Audietur a po-
pulo Romano vir primarius, eques Romanus, L.
Flavius, qui suum famiUarem Herennium, negotia-
torem ex Africii, cum eum Syracusis amplius centum
cives Romani cognoscerent, lacrymantesque defende-
rent, pro testimonio dixit, securi esse percussum.
Probabit fidem, et auctoritatem, et religionera suam
L. Suetius, homo omnibus ornamentis prseditus, qui
juratus apud vos dixit, multos cives Romanos in
lautumiis istius imperio crudelissime per vim morte
esse midtatos. Ilanc ego causam cum agam, beneficio
populi Romani, de loco superiore, non vereor, ne aut
istum vis ulla ex populi Romani sufFragiis eripere,
aut a me ullum munus asdilitatis amplius aut gratius
populo Romano esse possit.

VI. Quapropter omnes in hoc judicio conentur
omnia: nihil est jam, quod in hac causa peccare
quisquam, judices, nisi vestro periculo, possit. Mea
quidem ratio, cum in prasteritis rebus est cognita,
tum in reliquis explorata atque provisa est. Ego
meum studium in rempublicam jam iUo tempore
ostendi, cuiu, longo intervallo, vetsrem consuetudi-

IN VERREM II. Cap. 7- 159

nem retuli ; et, rogatu Bociorum atque amicorum po-
puli Romani, meorum autem necessariorum, nomen
hominis audacissimi detuli. Quod meum factum lec-
tissinii ^ari atque ornatissimi (quo in numero e vobis
complures fuere) ita probarunt, ut ei, qui istius qu£e-
stor fuisset, et ab isto Lcsus inimicitias justas perse-
queretur, non modo deferendi nominis, sed ne sub-
scribendi quidem, cum id postularet, facerent potes-
tatem.

In Siciliam sum, inquirendi causa, profectus :
quo in ncgotio industriam meam celeritas reditionis,
diligentiam multitudo literarum et testium, declara-
vit ; pudorem vero ac religionem, quod, cum venis-
sem senator ad socios populi Romani, qui in ea pro-
vincia qua;stor fuissem, ad hospites meos ac necessa-
rios, causae communis defensor, diverti potius, quam
ad eos qui a me auxiLium petinssent. Nemini meus
adventus labori aut sumtui neque publice neque
privatim fuit. ^'im in inquirendo tantam habui,
quantam mihi lex dabat, non quantam habere pote-
ram istorum studio, quos iste vexarat.

Romam ut ex SicUia redii, cum iste atque istius
amici, homines lauti et urbani, sermones hujusce-
modi dissipassent, quo animos testium retardarent,
me magna pecuniii a vera accusatione esse deduc-
tum ; tametsi probabatur nemini, quod et ex Sicilia
testes erant ii, qui quastorem me in provincia co-
gnoverant, et hinc homines maxime illustres, qui, ut
ipsi noti sunt, sic nostriim unumquemque optime
norunt ; tamen usque eo timui, ne quis de mea fide
atque integritate dubitaret, donec ad rejiciendos judi-
ces venimus.

\'II. Sciebam, in rejiciendis judicibus, nonnuUos,
memoria nostra, pactionis suspicionem non vitasse,
cum, ipsa in accusatione, eorum industria ac dUigen-
tia probaretur. Ita rejeci judices, ut hoc constet, post
hunc statum reipubhca' quo nunc utimur, simili
splendore et dignitate consilium nuUum fuisse.

lUO IN VERREM II. Cap. 8.

Quam iste laudem communem, ait, sibi esse mecum ;
qui, cum P. Galbam judicem rejecisset, M. Lucre-
tium retinuit ; et, cum ejus patronus ex eo queere-
ret, cur suos famLliarissimos, Sex. Peducasum, Q.
Considium, Q. Junium, rejici passus esset ; respon-
dit, quod eos in judicando nimium sui juris senten-
tiaque [cognosceret.]

Itaque, judicibus rejectis, sperabam, jam onus
meum vobiscum csse commune. Putabam, non so-
lum notis, sed etiam ignotis, probatam meam fideni
esse et diligentiam : quod nie non fefellit. Nam,
comitiis meis, cum iste infinita largitione contra me
uteretur, populus Romanus judicavit, istius pecuni-
am, qua» apud me contra fidem meam nihil potuis-
set, apud se contra honorem meum niliil posse de-
bere. Quo quidem die primum judices citati in hunc
reum consedistis, qius tam inimicus huic ordini fuit,
quis tam novarum rerum, judiciorum, judicumque
cupidus, qui non conspectu consessuque vestro com-
moveretur ? Cum in eo vestra milii cUgnitas fructum
diligentia; referret, id sum assecutus, ut una hora,
qua coepi tlicere, reo audaci, pecunioso, profuso, per-
dito, spem judicLi corrumpendi praciderem ; ut,
primo die, testium tanto numero citato, popukis Ro-
nianus judicaret, ipso absokito rempubHcam stare
non posse : ut alter dies amicis istius ac defensoribus
non niodo spem victoriaB, sed etiam vohmtatem de-
fensionis, auferret; ut tertius dies sic hominem
prosterneret, ut, morbo simulato, non, quid respon-
deret, sed, quemadmodum non responderet, delibe-
raret : deinde, reh(piis diebus, his criminibus, liis
testibus, et urbanis et provincialibus, sic obrutus
atque oppressus est, ut, his ludorum diebus interpo-
sitis, nen)o istum compcrendinatum, sed condenma-
tum, jutlicaret.

VIII. Quapropter ego, quod ad me attinet, ju-
«lices, vici : non enim spolia C. Verris, sed existima-
donem populi Romani, concupivi. Meum fuit cum

IN VERREM II. Cap. «. ICI

caus^ accedere ad accusanduni : qua; causa fnit jus-
tior, quani a tam illustri provincia dcfensorem con-
stitui et deligi ? Reipublicic consulere : quid jam
reipublica? honestius, quam, in tanta invidiii jiulicio-
rum, adducere hominem, cujus damnatione totus
ordo cum populo Romano et in laude et in gratia
possit esse ? Ostendere ac persuadere, hominem no-
centem adductum esse : quis est in populo Romano,
qui hoc non ex priore actione abstulerit, omnium
ante damnatorum scelera, furta, fiagitia, si in ununi
locum conferantur, vix cum hujus parva parte aDquari
conferrique posse ?

Vos, quod ad vestram famam, existimationem,
salutemque communem pertinet, judiccs, prospicite
atque consulite. Splendor vester facit, ut peccare,
sine suinmo reipublicfE detrimento ac periculo, non
possitis. Non enim potest sperare populus Romanus,
esse alios in senatu, qui recte possint judicare, vos si
non potueritis. Necesse est, cum de toto ordine despe-
rarit, aliud genus hominum, atque aham rationem
judicionmi, requirat. Hoc si vobis ideo levius vdde-
tur, quod putatis onus esse grave et incommodum,
judicare : intelligere debetis, primum interesse, utrum
id onus vosmet ipsi rejeceritis ; an, qucd probare po-
pulo Romano fidem vestram et religionem non po-
tueritis, eo vobis judicandi potestas erepta sit. Deinde
etiam illud cogitate, quanto periculo venturi simus
ad eos judices, quos, propter odium vestri, popuhis
Romanus de vobis voluerit judicare.

Verum vobis dicam id, quod intellexi, judices.
Homines scitote esse quosdam, quos tantum odium
vestri ordinis teneat, ut hoc palam jam dictitent, se
istum, quem sciant esse hominem improbissimum,
hoc uno nomine absolvi velle, ut ab scnatu judicia
per ignominiam turpitudinemque auferantur. Haec
me, judices, pluribus verbis vobiscum agcre coegit
non timor meus de vestra fide, sed spes illorum nova,
qua; cum Verrem a porta subito ad judicium retraxis-

162 IN VERREM II. Cap. 9.

set, nonnulli suspicati sunt, non sine causa illius
consilium tam repente esse mutatum.

IX. Nunc, ne novo querimoniae genere uti possit
Hortensius, et ea dicere, opprimi reum, de quo nihil
dicat accusator ; nihil esse tam periculosum fortunis
innocentium, quam tacere adversarios ; ct ne aliter,
quam ego velim, meum laudet ingenium, cum dicat,
me, si muka disissem, sublevaturum fiusse eum,
quem contra dicerem ; quia non dixerim, perdidisse;
morem illi geram : utar oratione perpetua ; non quo-
niam hoc sit necesse ; verura ut experiar, utrum ille
ferat molestius, me tunc tacuisse, an nunc dicere.

Hic tu fortasse eris diligens, ne quam ego horam
de meis legitimis horis remittam : nisi omni tempore,
quod milii lege concessum est, abusus ero, querere :
Deum atque hominum fidem implorabis : circumve-
niri C. Verrem, quod accusator noUt tamdiu, quam-
diu Uceat, dicere. Quod mihi lex mea causa det, eo
mihi non uti non hcebit ? Nam accusandi mihi tem-
pus mea causa. datum est, ut possem oratione mea
crimina causamque explicare. Hoc si non utor, non
tibi injuriam facio ; sed de meo jure aliquid et com-
modo detraho.

Causam enim (inquit) cognosci oportet. Ea re
quidem, quod aliter condemnari reus, quamvis sit
nocens, non potest. Id igitur tu moleste tulisti, a me
aliquid factum esse, quominus iste condemnari pos-
set ? Nam, causa cognita, multi possunt absolvi :
incognita quidem, condenmari nenio potest.

Adimo enim comperendinatum. Quod habet lex
in se molestissimum, bis ut causa dicatur, id aut
mea causa potius est constitutum, quam tua, aut ni-
hUo tua potius, quam mea. Nam, si bis dicere est
commodum, certe utriusque comnume est. Si eum,
qui posterius dixit, 0])us est redargui ; accusatoris
causa, ut bis ageretur, constitutum est. Verum, ut
opinor, Glaucia primus tuUt. ut comperendinaretur
reus : antea vel jucUcari primo poterat, vel " Am-

IN VERREM II. Cap. 10. 163

j}Uus" pronuntiari. Utram igitur putas legem mol-
liorem ? Opinor, Lllam veterem, qua vel cito absolvi,
vel tarde condemnari, licebat. Ergo tibi Ulam Aci-
liam legem restituo, qua lege multi semel accusati,
semel dicta causa, semel auditis testibus, condemnati
sunt, nequaquam tam maniiestis neque tantis crimi-
nibus, quantis tu convinceris. Puta te non hac tam
atroci, sed illa, lege mitissima, causam dicere. Ac-
cusabo : respondebis. Testibus editis, ita mittam in
consilium, ut, etiamsi lex ampliandi faciat potesta-
tem, tamen isti turpe sibi existiment, non primo ju-
dicare.

X. Verum, si causam cognosci opus est, parumne
cognita est? Dissimulamus, Hortensi, quod sajpe
experti in dicendo sumus. Quis nos magnopere at-
tendit unquam, in hoc quidem genere causarum, ubi
aliquid ereptum aut ablatum a quopiam dicitur ?
nonne aut in tabulis, aut in testibus, omnis exspec-
tatio judicum est ? Dixi prima actione, me planum
esse facturum, C. Verrem HS quadringenties contra
legem abstulisse. Quid ? hoc planius egissem, si ita
narrassem ? Dio quidam fuit Halesinus, qui, cum
ejus filio, prastore Sacerdote, hcereditas a propinquo
permagna venisset, nihil habuit neque negotii neque
controversias. Verres, simul ac tetigit provinciam, sta-
tun IMessanam hteras dedit : Dionem evocavit : ca-
lumniatores ex sinu suo apposuit, qui illam hffiredi-
tatem Veneri ErycinjE commissam esse dicerent : hac
de re ostendit seipsum cogniturum.

Possum deinceps totam rem explicare : deinde, ad
extremum, id, quodaccidit, dicere: DionemHS de-
cies centena miUia numerasse, ut causam certissimam
obtineret : praeterea greges equarum ejus istum abi-
gendos curasse ; argenti vestisque stragulae quod fue>
rit, curasse auferendum. Hwc neque cum ego dice-
rem, neque cmn tu negares, magni momenti nostra
csset oratio. Quo tempore igitur aures judex erige-
ret, animumque attenderct ? ami Dio ipse prodiict,

1G4 IN VERREM II. Cap. 11.

cum caeteri, qui tum in Sicilia negotiis Dionis inter-
fuissent; cuni per eos ipsos dies, per quos causam
Dio diceret, reperiretur pecunias sumsisse mutuas;
nomina sua exegisse, pradia vendidisse ; cum tabidaB
virorum bonoram proferrentur ; cum, qui pecuniam
Dioni dederunt, dicerent se jam tum audisse, eo
nunmios sumi, ut Verri darentur ; cum amici, hos-
pites, patroni Dionis, homines honestissimi, htec ea-
dem se audisse dicerent. Opinor, cum haec lierent,
tum vos audiretis, sicut audistis : tum causa agi vi-
deretur. Sic a me sunt acta omnia priore actione, ut
iii criminibus omnibus nidlum esset, in quo quis-
quam vestrum perpetuam accusationem requireret.
Nego esse quidquam a testibus dictum, quod aut
vestrum cuipiam esset obscurum, aut cujusquam ora-
toris eloquentiam qusreret.

XI. Etenim sic me ipsum egisse memoria tenetis,
ut in testibus iuterrogandis omnia crimina propone-
rem, et explicarem, ut, cum rem totam in medio
proposuissem, tum denique testem interrogarem.
Itaque non modo vos, quibus est judicandum, nostra
crimina tenetis, sed etiam populus Romanus totam
accusaticnem causamque cognovit : tametsi ita de
meo facto loquor, quasi ego dlud mea voluntate po-
tius, quam vestra injuria adductus fecerim. Inter-
posuistis accusatorem, qui, cum ego mihi C et X
dies solos in Siciliam postulassem, C et VIII sibi in
Achaiam postiUaret. IMenses mihi tres cum eripuis-
setis ad agendum maxime appositos, reliquum omne
tempus Imjus anni me vobis remissurum putastis;
ut, cum horis nostris nos essemus usi, tu, binis hulis
interpositis, quadragesuno post die responderes ; de-
inde ita tempus duceretur, ut a ]\I' Orlabrione prtp-
tore, et a magna parte horum judicum, ad praiorem
alium judicesque alios veniremus.

Haec si ego non vidissem ; si me non omnes noti
ignotique monuissent, id agi, id cogitari, in eo labo-
rari, ut res in ilUid tempus rejiceretur; credo, si

IN VERREM II. Cap. 12. 1«5

meis horis in accusando uti voluissem, vererer, ne
niihi crimina non suppeterent ; ne oratio deesset ; ne
VDX viresque deticerent ; ne, qucm nemo prima ac-
tione defendere ausus esset, eum ego bis accusare
non possem. Ego meum consUium tum judicibus,
tum populo Romano, probavi. Nemo est, qui alia
ratione istorum injuria; atque impudentiffi potuisse
obsisti arbitretur. Etenim qua stultitia fuissem, si,
quam tliem, qui istum eripiendum redemerunt, in
cautione viderunt, cum ita caverent, "■ Si post Ca-
lendas Jan. in consilium iretur ;" m eam diem ego,
cum potuissem vitare, incidissem ? Nunc milii tem-
poris ejus, quod milii ad dicendum datur, quoniam
in animo est causam omnem exponere, habenda ratio
est dLligenter.

XII. Itaque primum iUum actum istiusvitae tur-
pissimum et iiagitiosissimum prajtermittam. Nihil a
ine de puerida; sure flagitiis peccatisque audiet, nihE
ex illa impura adolescentia sua ; qu£e qualis fuerit,
aut meministis, aut ex eo, quem sui simillimum pro-
duxit, recognoscere potestis. Omnia praeteribo, quse
mihi turpia dictu videbuntur : neque solum, quid
istum audire, verum etiam, quid me deceat dicere,
considerabo. A'os, quaso, date hoc, et concedite pu-
dori meo, ut aliquam partem ds istius impudentia
reticere possim. Omne illud tempus, quod fuit, ante-
quam iste ad magistratus remque pubhcam accessit,
habeat per me solutum ac liberum. Sileatur de noc-
turnis ejus bacchationibus ac vigiliis ; lenonum, alea-
torum, perductorum, nulla mentio fiat ; damna, de-
decora, quce res patris ejus, aetas ipsius pertulit, prse-
tereantur : lucretur indicia veteiis infamiae ; patiatur
ejus vita reliqua me hanc tantam jacturam crimi-
num facere.

Quaestor Cn. Papirio consuli fuisti abhinc annos
quatuordecim. Ex ea die ad hanc diem quse fecisti,
in judicimii voco. Hora nuUa vacua a furto, scelere,
crudelitate, flagitio, reperietur. Hi sunt anni con-

166 IN VERREM II. Cap. 14.

sumti in quasstura, et legatione Asiatica, et praetura
urbana, et prsetura Siciliensi. Quare hsec eadem erit
quadripertita distributio totius accusationis meae.

XIII. Quffistor ex senatus-consulto provinciam
sortitus es. Obtigit tibi consularis, ut cum consule
Cn. Carbone esses, eamque provinciam obtineres.
Erat tum dissensio civium ; de qua, niliil sum dictu-
rus, quid sentire debueris : unum hoc dico, in ejus-
modi tempore ac sorte statuere te debuisse, utrum
malles sentire atque defendere. Carbo graviter fere-
bat, sibi qusestorem obtigisse hominem singulari
luxuria atque inertia : verumtamen ornabat eum be-
neficiis omnibus. Ne diutius teneam, pecunia attri-
buta, numerata est Profectus est quaestor in pro-
vinciam. Venit in GaUiam exspectatus ad exercitum
consularem cuin pecunia. Simul ac primum ei oc-
casio visa est, (cognoscite hominis principium ma-
gistratuum gerendorum et reipublicse administrandae)
aversa pecunia publica, quiestor consulem, exerci-
tum, sortem, provinciamque, deseruit.

Video quid egerim : erigit se : sperat, sibi auram
posse aUquam afflari, in hoc crimine, voluntatis as-
sensionisque eorum, quibus Cn. Carbonis mortui no-
men odio sit : quibus illam relictionem proditionem-
que consulis sui gratam sperat fore. Quasi vero id
cupiditate defendendee nobilitatis, aut studio partium
fecerit, ac non apertissime consulem, exercitum, pro-
vinciamque, compilarit, et propter impudentissimum
furtum aufugerit. Est enim obscurum et ejusmodi
factum ejus, ut possit ahquis suspicari, C. Verrem,
quod ferre novos homines non potuerit, ad nobUita-
tem, hoc est, ad suos, transisse ; nihil fecisse propter
pecuniam. Videamus, rationes queraadmodum retu-
lerit. Jam ipse ostendet, quamobrem Cn. Carbonem
reliquerit : jam se ipse indicabit.

XIV. Primum brevitatem cognoscite. " Accepi," ■
inquit, " vicies ducenta triginta quinque mUIia,
quadringentos XVII nummos. Dedi stipendio, fru-

IN VERREM II. Cap. 15. Ki?

mento, legatis, proquffistoribus, cohorti praetoriae, HS

mille sexcenta triginta quinque millia quadringentos
XVII nummos. ReliquLVriminillS sexcentamUlia."
Hoc est rationes referre ? hoc modo aut ego, aut tu,
Hortensi, aut quisquam homlnum retuUt ? Quid
hoc est ? qua; impudentia ? qua; audacia ? quod ex-
emplum, ex tot hominum rationibus relatis, hujus-
modi est ? Illa tamen HS sexcenta millia, qufe ne
falso quidem potuit, quibus data essent, describere,
quffi se Arimini scribit reliquisse, qua; ipsa HS sex-
centa miUia reliqua facta sunt, neque Carbo attigit,
neque Sulla ^idit, neque in serarium relata sunt.
Oppidum sibi elegit Ariminum, quod tum, cum iste
rationes referebat, oppressum direptumque erat. Non
suspicabatur (id, quod nunc sentiet), satis multos ex
iHa calamitate Ariminensium testes nobis in hanc
rem reliquos esse. Recita denuo. " P. Lentulo, L.
Triario, quaestoribus urbanis, res raUonum relata-
rum." Recita. [ExS. C.] Ut hoc pacto rationem re-
ferre liceret, eo Sullanus repente factus est, non ut
honos et dignitas nobUitati restitueretur. Quod si il-
linc inanis profugisses, tamen ista tua fuga nefaria,
proditio consulis tui scelerata, judicaretur. iVIalus
civis, improbus consul, seditiosus hoiuo Cn. Carbo
fiut. Fuerit aliis : tibi quando esse coepit ? postea-
quam tibi pecuniam, rem fnmientariam, rationes
omnes suas, exercitumque, commisit. Nam si tibi
antea displicuisset, idem fecisses, quod anno post M.
Piso. Quaestor cum L. Scipioni consuli obtigisset,
non attigit pecuniam ; non ad exercitum profectus
est. Quod de republica sensit, ita sensit, ut nec fidem
suam, nec morem majorum, nec necessitudinem sor-
tis, laederet.

XV. Etenim si haec perturbare onmia, et permis-
cere volumus ; totam vitam periculosam, invidiosam,
infestamque, reddemus ; si nuUam religionem sors
habebit, nullam sanctitatem conjunctio secundzB du-
biasque fortunas, uullana auctoritatem mores atque

1G8 IN VERREM II. Cap. 15.

instituta majorum. Omnium est communis inimicus,
qui fuit hostis suorum. Nemo unquam sapiens pro-
ditori credendum putavit. Ipse Sulla, cui adventus
istius gratissimus esse debuit, ab se hominem, atque
ab exercitu suo, removit : Beneventi esse jussit apud
eos, quos suis partibus amicissimos esse intelligebat ;
ubi iste summcE rei caussque nocere nihil posset. Ei
postea prsemia tamen liberaliter tribuit : bona qua;-
dam proscriptorum in agro Beneventano diripienda
concessit : habuit honorem, ut proditori, non, ut
amico, fideni. Nunc, quam^ds sint homines, qui
niortuum Cn. Carbonem oderint ; tamen hi debent,
non, quid Uli accidere voluerint, sed quid ipsis in
tali re metuendum sit, cogitare. Commune est hoc
nialum, communis metus, commune periculum.
NuUa; sunt occultiores insidiae, quam ea?, qufe latent
in simulatione officii, aut in aliquo necessitudinis no-
mine. Nam eum, qui palam est adversarius, facile
cavendo vitare possis : hoc vero occultum, intesti-
num, ac domesticum malum, non modo non exsistit,
verum etiam opprimit, antequam prospicere atque
explorare potueris.

Itane vero ? tu, cum quastor ad exercitum missus
sis, custos non solum pecuni;c, sed etiam consulis
particeps omnium rerum consUiorumque fueris ; ha-
bitus sis in liberum loco, sicut mos majorum fere-
bat ; repente relinquas ? deseras ? ad adversarios
transeas ? O scelus ! o portentum in ultimas terras
exportandum ! Non enim potest ea natura, qua; tan-
tum facinus commiserit, hoc uno scelere esse con-
tenta. Necesse est, semper aliquid ejusmodi molia-
tur : necesse est, in simili audacia perfidiaque verse-
tur. Itaque idem iste, quem Cn. Dolabella postea,
C. JNIaUeolo occiso, pro quasstore habuit, (liaud scio,
an major etiam hasc necessitudo fuerit, quam Uhi
Carbonis, ac plus judicium volantatis valerc, quam
sortis, debeat) idem in Cn. Dolabellam, qui in Cn.
Carbonem fuit. Nam, quje in ipsum valebant cri-

IN VERREM II. Cap. 17- lC,f*

niina, contulit in illum ; causamque illius omnem
ad inimicos accusatorcsquc detulit : ipse in eum, cui
legatus, cui pro qua-store fuerat, inimicissinium at-
que improbissimum testimonium dixit. Ille miser
cum esset ; tum proditione istius nefaria, tum im-
probo et falso ejusdem testimonio, tum multo etiam
ex maxima parte, istius furtonim ac flagitiorum in-
^idia conflagravit.

XVI. Quid hoc homine faciatis ? aut ad quam
spem tam perfidiosum, tam impoitunum animal re-
servetis ? qui in Cn. Carbone sortem, in Cn. Dola-
bella voluntatem, neglexerit ac violarit, eosque am-
bos non sohmi deseruerit, sed etiam prodiderit atque
oppugnarit. Nolite, qufeso, judices, brevitate ora-
tionis mejB potius, quam rerum ipsarum magnitu-
dine, crimina ponderare : mihi enim properandum
necessario est, ut omnia vobis, qua mihi constituta
sunt, possim exponere. Quamobrem, quaDstura istius
demonstrata, primique magistratiis et furto et scelere
perspecto, rehqua attendite : in quibus illud tempus
Sullanarum proscriptionum ac rapinarum preetennit-
tam ; neque ego istum sibi ex communi calamitate
defensionem uUam sinam sumere. Suis eum certis
propriisque criminibus accusabo. Quamobrem, hoc
omni tempore Sullano ex accusatione circumscripto,
legationem ejus pra-claram cognoscite.

Postea(iuam. Cn. Dolabell» provincia Cilicia con-
stituta est ; o Dii immortales ! quanta iste cupidi-
tate, quibus allegationibus, illam sibi legationem ex-
pugna^dt ? id, quod Cn. Dolabell^ principium maX'
im» calamitatis fuit Nam, ut iste profectus est,
quacumque iter fecit, ejusmodi fuit, non ut legatus
popuU Romani, sed ut quasdam calamitas, pervadere
videretur.

X^'!!. Tn Achaia (prastermittam minora omnia,
quorum simile forsitan ahus quoque aliquid ali-
quando fecerit : nihil dicam, nisi singulare, nisi quod,
si in aUum reum diceretur, incredibile videretur)

(Orat.) VOL. I. U

170 IN VERREM II. Cap. 18.

magistratum Sicyonium nummos poposcit. Ne sit
hoc crimen in Verrem : fecerunt alii. Cum ille non
daret, animadvertit. Improbum, sed non inauditum.
Genus animadversionis videte : quaeretis, ex quo ge-
nere hominum istum judicetis. Ignem ex lignis viri-
dibus atque humidis in loco angusto fieri jussit : ibi
hominem ingenuum, domi nobUem, populi Romani
socium atque amicum, fumo excruciatum, semivivum
reliquit. Jam, qua; iste signa, quas tabulas pictas,
ex Achaia sustulerit, non dicam hoc loco : est aUus
mihi locus ad hanc istius cupiditatem demonstran-
dam servatus. Athenis audistis ex a?de JMinervffi
grande auri pondus ablatum : dictum hoc est in Cn.
Dolabella» judicio. Dictum ? etiam £BStimatum. Hu-
jus consilii non modo participem C. Verrem, sed
princi))em, fuisse reperietis. Delum venit : ibi ex
fano iVpoUinis religiosissimo noctu clam sustuht signa
pulcherrima atque antiquissima ; eaque in onerariam
navem suam conjicienda curavit. Postridie cum fa-
num spoliatum viderent ii qui Delum incolebant,
graviter ferebant : est enim tanta apud eos ejus fani
religio atque antiquitas, ut in eo loco ipsum Apol-
linem natum esse arbitrentur. A'erbum tamen facere
non audebant, ne forte ea res ad Dolabellam ipsum
pertineret.

XVIII. Tum subito tempestates coorta; suntmax-
imae, judices, ut non modo proficisci, cum cuperet,
Dolabella non posset, sed vdx in oppido consisteret :
ita magni fluctus ejiciebantur. Hic navis illa prtedo-
nis istius, onustasignis religiosis, expulsaatque ejec-
ta fluctu, frangitur. In litore signa illa Apullinis re-
periuntur : jussu Dolabelhc reponuntur : tempestas
sedatur : DoIabeUa Dclo proficiscitur.

Non dubito, quin, tametsi nullus in te sensus hu-
manitatis, nuUa ratio unquam fuit reUgionis, nunc
tamen, in metu periculoque tuo, tuoruiu tibi scele-
rum veniat in mentem. Potestne tibi ulla spes salu-
tis commoda ostendi, cum recordaris, in Deos im-

IN VERREM II. Cap. 19. 171

mortales quam impius, quam sceleratus, quam ne-
farius fueris ? Apollinemne tu Delium spoliare au-
sus es ? illine tu templo, tam antiquo, tam sancto,
tam religioso, manus impias ac sacrilegas afferre
conatits es ? ISi, in j^ueritia, non his artibus et disci-
plinis institutus eras, ut ea, qua; literis mandata sunt,
disceres atque cognosceres ; ne postea quidem, cum
in ea ipsa loca venisti, potuisti accipere id, quod est
proditum memorife ac literis ? Latonam, ex longo
errore et fuga, gra^adam, et jam ad pariendum vici-
nam, temporibus exactis, confugisse Delum, atque
ibi Apollinem Dianamque peperisse : qua ex opinio-
ne hominum illa insula eorum Deorum sacra puta-
tur : tantaque ejus auctoritas reUgionis et est et sem-
per fuit, ut ne Pers£e quidem, cum bellum toti Grje-
cise, Diis hominibusque, indixissent, et miUe nume-
ro navium classem ad Delum appulissent, quidquam
conarentur aut violare, aut attingere. Hoc tu fanum
depopulari, homo improbissime atque amentissime,
audebas ? fuit ulla cupiditas tanta, qusB tantam ex-
stingueret religionem ? Et, si tum htec non cogita-
bas, ne nunc quidem recordaris, nidlum esse tantum
malum, quod non tibi pro sceleribus tuisjamdiude-
beatur ?

XIX. In Asiam vero postquam venit, quid ego
adventiis istius prandia, ccenas, equos, muneraque,
commemorem ? Niliil cum Verre de quotidianis cri-
minibus acturus sum. Chio per vim signa pulcher-
rima dico abstuhsse : item Erythris, et Halicarnasso.
Tenedo (praetereo pecuniam, quam eripuit) Tenem
ipsum, qui apud Tenedios sanctissimus Deus habe-
tur, qui urbem iUam dicitur condidisse, cujus ex no-
mine Tenedus nominatur: hunc ipsum, inquara,
Tenem, pulcherrime factum, quem quondam in
comitio vidistis, abstulit, magno cum gemitu civitatis.

lUa vero expugnatio fani antiquissimi et nobilissi-
mi Juncnis 8ami;E, quam luctuosa Samiis fuit !
quam acerba toti Aiite ! quam clara apud omnes !

172 IN VERREM II. Cap. 20.

quam nemini vestrum inaudita ! De qua expugna-
tione cum legati ad C. Neronem in Asiam 8amo
venissent, responsum tulerunt, ejusmodi querimo-
nias, quffi ad legatum populi Romani pertinerent,
non ad prsetorem, sed Romam, deferri oportere.
Qua de re Charidemum Chium testimonium priore
actione dicere audistis : sese, cum esset trierarchus,
et Verrem ex Asia decedentem prosequeretur, jussu
Dolabellffl fuisse una cum isto 8ami ; seseque tum
scire spoliatum esse fanum Junonis, et oppidum Sa-
mum ; posteaque se causam apud Chios, cives suos,
Samiis accusantibus, publice dixisse ; eoque se esse
absolutum, quod planum fecisset, ea, qua3 legati Sa-
miorum dicerent, ad Verrem, non ad se, pertLnere.
Quas iste tabulas illinc, quse signa sustulit ! quas
cognovi egomet apud istum in a;dibus nuper, cum
obsignandi gratia venissem. Qus signa nunc, Ver-
res, ubi sunt ? illa qujero, quffi apud te nuper ad
onmes columnas, omnibus etiam intercolumniis, in
silva denique disposita sub divo vidinnis. Cur ea,
quamdiu alium prtetorem, cum iis judicibus quos in
horum locum subsortiturus eras, de te in consilium
iturum putasti, tamdiu domi fuerunt ? posteaquam
nostris testibus nos, quam horis tuis, uti malle vidis-
ti ; nuUum signum domi reliquisti, pra;ter duo, quae
in mediis a;dibus sunt ; qua; ipsa Samo sublata sunt ?
Non putasti me tuis familiarissimis in hanc rem tes-
timonia denuntiaturum, qui tut-e domi sa;pe fuissent ;
ex quibus quaererem, signa scirentne fuisse, quae non
essent ?

XX. Quid tum hos de te judicaturos arbitratus
es, cum viderent, te jam non contra accusatorem
tuum, sed contra queestorem sectoremque, piignare ?

Aspendum, vetus oppidum et nobile in Pamphy-
lia scitis esse, plenissimum signorum optimorum.
Non dicam illinc hoc signum ablatum esse, et Ulud :
hoc dico, nuUuni te Aspendi signum, Verres, reli-
quisse; omnia ex fanis, ex locis publicis, palam,

IN VERREM II. Cap. 21. 173

spectantibus omnibus, plaustris evecta asportataque
esse. Atque etiam illuni Aspendium citharistam, de
quo saepe audistis id, quod est Gracis hominibus in
proverbio, quem omnia intus canere dicebant, sus-
tulit, et in intimis suis aedibus posuit ; ut etiam illum
ipsum artificio suo superasse \ddeatur.

Perg£B fanum antiquissimum et sanctissimum
Diancs scimus esse : id quoque a te nudatum ac spo-
liatum esse ; ex ipsa Diana, quod habebat auri, de-
tractum atque ablatum esse dico. Qua; (malum !) est
ista tanta audacia atque amentia? quas enim socio-
rum atque amicorum urbes adisti legationis jure et
nomine, si in eas vi cum exercitu iniperioque inva-
sisses; tamen, opinor, qua; signa atque ornamenta ex
his urbibus sustulisses, hsec non in tuam domum,
neque in suburbana amicorum, sed Romam in pu-
blicum, deportasses.

XXI. Quid ego de M. IMarcello loquar, qui Sy •
racusas, urbem ornatissimam, cepit ? quid de L.
Scipione, qui bellum in Asia gessit, Antiochumque,
regem potentissimum, vicit ? quid de Flaminino,
qui regem PhiUppum et iMacedoniam subegit ? quid
de L. Paulo, qui regem Persen vi ac virtute supera-
vit ? quid de L. Mummio, qui urbem pulcherri-
mam atque ornatissimam, Corinthum, plenissimam
rerum omnium, sustuUt, urbesque Achaise Boeotias-
que multas sub imperium popuU Romani ditionem-
que subjunxit ? quorum domus, cum honore et vir-
tute florerent, signis et tabulis pictis erant vacuEe.
At vero urbem totam, templa Deonim, omnesque
Italiffi partes, illorum donis ac monimentis cxomatas
videmus.

Vereor, ne hac forte cuiquam nimis antiqua et
jam obsoleta videantur : ita enim tum aequabiliter
omnes erant hujusmodi, ut ha;c laus eximia; virtutis
et innocentiae, non solum hominura, verum etiam
temporum illorum, esse videatur. P. Servilius, w
clarissimus, maximis rebus gestis, adest : de te sen-
(13

174 IN VERREM II. Cap. 22.

tentiam laturus est : Olympum vi, copiis, consilio,
virtute cepit, urbem antiquam, et oimiibus rebus auc-
tam et ornatam. Recens exemplum fortissimi viri
profero : nam postea Servilius, imperator populi Ro-
mani, Olympum, urbem hostium, cepit, quam tu,
in iisdem locis legatus qujestorius, oppida pacata so-
ciorum atque amicorum diripienda ac vexanda cu»
rasti.

Tu, quEB ex fanis religiosissimis per scelus et la-
trocinium abstulisti, ea nos videre, nisi in tuis ami-
corumque tuorum tectis, non possumus : P. Servi-
lius, quae signa atque ornamenta ex urbe hostium, vi
et virtute capta, belli lege atque imperatorio jure
sustulit, ea populo Romano apportavit, per trium-
phum vexit, in tabulas publicas ad aerarium perscri-
benda curavit. Cognoscite ex literis publicis hominis
amplissimi dUigentiam. Recita.

{Rationes rclatce P. Scrvilii.)

Non solum numerum signorum, sed etiam unius-
cujusque magnitudinem, figuram, statum, literis de-
iiniri vides. Certe major est virtutis victoriseque ju-
cunditas, quam ista voluptas, quas percipitur ex libi-
dine et cupiditate. Multo diligentius habere dico
Servilium prasdam populi Romani, quam te tua fur-
ta notata atque descripta.

XXII. Dices, tua quoque signa et tabulas pictas
ornamento urbi foroque populi Romani fuisse. Me-
mini : vidi simul cum populo Romano forum comi-
tiumque adornatum, ad speciem magnifico ornatu,
ad sensum cogitationemque acerbo et lugubri. Vidi
collucere omnia furtis tuis, prffida provinciarum, spo-
liis sociorum atque amicorum. Quo quidem tempore,
judices, iste spem maximam reliquorum qvioque pec-
catorum nactus est. Vidit enim eos, qui judiciorum
dominos se dici volebant, harum cupiditatum esse
servos. Socii vero nationesque exterse spem omnium
tum primum abjecere rerum ac fortunarum suarum ;
propterea, quod casu legati ex Asia atque Achaia

IN VERREM II. Cav. 23. 175

plurimi Romae tiinc fuerunt, qui Deorum rimula-
cra, ex suis fanis sublata, in foro venerabantur :
itemque ctetera signa et ornamenta cum cognosce-
rent, alia alio in loco lacrymantes intuebantur. Quo-
rum omnium hunc semionem tum esse audiebamus :
" NihU esse, qiuid quisquam dubitaret de exitio so-
ciorum atque aniicorum ; cum quidem viderent in
foro populi Komani, quo in loco antea, qui sociis in-
jurias fecerant, accusari et condemnari solebant, ibi
esse palam posita ea, quas ab sociis per scelus ablata
ereptaque essent."

11 ic ego non arbitror illum negaturum, signa sese
plurima, tabulas pictas innumerabiles, habere : sed,
ut opinor, solet, hac, quae rapuit et furatus est, non-
nunquam dicere, se emisse ; quoniam quidem in
Achaiam, Asiam, Pamphyliam, sumtu publico, et
legationis nomine, mercator signorum tabularumque
pictarum missus est.

XXIll. Habeo et istius, et patris ejus, accepti
tabulas omnes : quas diligentissime legi atque di-
gessi ; patris, quoad ^dxit ; tuas, quoad ais te con-
fecisse. Nam in isto, judices, hoc novum reperietis.
Audimus, aliquem tabulas nunquam confecisse : quaB
est opinio hominum de Antonio falsa : nam fecit di-
ligentissime : verum sit hoc genus aliquod minime
probandum. Audimus, alium non ab initio fecisse,
sed ex tempore aliquo confecisse ? est aliqua etiam
hujusce rei ratio. Hoc vero novum et ridiculum est,
quod hic nolns respondit, cum ab eo tabulas postula-
remus : usque ad M. Terentium et C. CJassium con-
sules confecisse ; postea destitisse. Alio loco, hoc
cujusmodi sit, considerabimus : nunc niliU. ad me
attinet. Horum enim temporum, in quibus nunc ver-
sor, habeo tabulas, et tuas, et patris. Plurima signa
pulcherrima, plurimas tabulas optimas, deportasse
te, negare non potes : atque utinam neges ! Unum
ostende, in tabulis aut tuis aut patris tui, emtum
esse : vicistL Ne hcec quidem duo signa pulcherri-

176 . IN VERREM II. Cap. 24.

ma, quas nunc ad impluvium tuum stant, quae mul-
tos annos ad valvas Junonis Samiae steterunt, habes
quomodo emeris ; hffic, inquam, duo, qufe in fedi-
bus tuis sola jam sunt, qua sectorem exspectant, re-
licta ac destituta a cseteris signis.

XXIV. At, credo, in hisce solis rebus indomitas
cupiditates atque efFrenatas habebat : castera libidi-
nes ejus ratione ahqua aut modo continebantur.
Qiiam multis istum ingenuis, quam multis matribus-
familias, in illa tetra, atque inqsura legatione, vim
attuhsse existimatis ? Ecquo in oppido pedem po-
suit, ubi non plura stuprorum ilagitiorumque suo-
rum, quam adventus sui, vestigia rcliquerit ? Sed
ego onmia, quse negari poterunt, prjetermittam :
etium hsEC, quaj certissima sunt et clarissima, relin-
quam : unum ahquod de nefariis istius factis eU-
gam ; quo facihus ad Siciliam possim ahquando,
qujB mihi lioc oneris negotiique imposuit, pervenire.

Oppidum est m Ilellesponto Lampsacum, judi-
ces, in primis Asia; provmciffi clarum et nobUe :
homines autem ipsi Lampsaceni tum sunmie in om-
nes cives Romanos officiosi, tum prteterea maxime
sedati et quieti, prope prfeter Ctcteros ad siunmum
Gra;corum otium potius, quam ad ullam vini aut
tumultum, accommodati. Accidit, cum iste a Cn.
Dolabella efflagitiisset, ut se ad regem Nicomedem
regemque Sadalam mitteret, cumque iter hoc sibi,
magis ad qua;stum suum quam ad reipublica; tem«
pus accommodatum, depoposcisset ; ut illo itinere
veniret Lampsacum, cum magna calamitate et prope
pernicie civitatis. Deducitur iste ad Janitorem quem-
dam hospitem ; comitesque ejus item apud cateros
hospites collocantur. Ut mos erat istius, atque ut
eum su;e libidines flagitiosae facere admonebant, sta-
tim negotium dat illis suis comitibus, nequissimis
turpissimisque liominibus, uti videant et investigent,
ecqua virgo sit aut nmlier, digna, quamobrem ipse
Lampsaci diutius commoretur.

IN VERREM II. Cap. 2G. 177

XXV. Erat comes ejus Rubrius quidam, honio
foctus ad istius libidines, qui niiro artilicio, (iuocuni-
que veiierat, hajc investigare oninia solebat. Is ad
emn reni istani defert : Pliilodanuuii esse quemdam,
genere, lionore, copiis, existiniatione, facile princi-
peni Lampsacenorimi : ejus esse tiham, quse cum
patre habitaret, propterea quod virimi non haberet,
niuherem eximia pulchritudine ; sed e;mi sumnia
integritate pudicitiaque existimari. Homo, ut hsec
audivit, sic exarsit ad id, quod non modo ipse nun-
quam viderat, sed ne audierat quidem ab eo qui ipse
vidisset, ut statim ad Philodanurm migvare se dice-
ret velle. Hosi>es Janitor, qui nUiil suspicaretur,
veritus, [ne quid m ipso se ofFenderit,] hominem
sunnna vi retinere ca-pit. Iste, qui liospitis relin-
quendi causam reperire non posset, aha sibi ratione
viara numire ad stuprum ccejnt : Rubrium, dehcias
suas, in omnibus cjusmodi rebus adjutorcm suum et
conscium, paruni laute diversari dicit : ad PhUcda-
mum daluci jubet. Quod ubi est Phdodamo nuntia-
tum, tametsi erat ignarus, quantum sibi ac hberis
suis jam tum niah constitueretur, tamen ad istum
venit ; ostendit, munus Uhid suum non esse : se,
cum suae partes essent hospitum recipiendorum, tuni
ipsos tamen pratores et consules, non legatorum
asseclas, recipere solere. Iste, qui una cupiditate ra-
peretur, totum illius postulatum causamque neglexit :
per vira ad eum, qui recipere non debebat, Rubrium
deduci miperavit.

XXVI. Hic PhQodamus, posteaquam jus suum
obtinere non potuit, ut humanitatem consuetudinem-
que suan) retineret, laborabat. Homo, qui semper
hospitahssinius aniicissimusque nostrorum homi-
nura existiraatus esset, noluit videri ipsum illuni
Rubrium invitus in domura suam recepisse : mag-
nifice et ornate (ut erat in primis inter suos copiosus)
convivium comparat: rogat Rubrium, ut, quos ei
commodum sit, invitet : locum sibi soli, si videatur.

17R Ix\ VERREM II. Cap. 20.

relinquat. Etiam filium 6uum, lectissimum adoles-
centem, foras ad propinquum suum quemdam mittit
ad ccEnam. Rubrius istius comites in^atat : eos om-
nes Verres certiores facit, quid opus esset. IMature
veniunt : discumbitur. Fit sermo inter eos, et
invitatio, ut Graco more biberetur. Hortatur
hospes : poscunt majoribus poculis : celebratur om-
nium sennone laetitiaque convivium. Posteaquam
satis calere res Rubrio visa est; Qujeso, inquit,
PhUodame, cur ad nos tUiam tuam non intro vo-
cari jubes ? Homo, qui et summa gravitate, et jam
id ajtatis, et parens esset, obstupuit hominis improbi
dicto. Instare Rubrius. Tum ille, ut ahquid respon-
deret, negavit moris esse Griecorum, ut in convivio
virorum accumbcrent muheres. Hic tum alius ex
alia parte : Enimvero ferendum hoc non est : voce-
tur muher : et simul servis suis Rubrius, ut januam
clauderent, et ipsi ad fores assisterent, imperat.

Quod ubi dle intellexit id agi, atque id parari, ut
fihcB sutE vis afterretur, servos suos ad se vocat : liis
imperat, ut se ipsum neghgant, hliam defendant:
cxcurrat ahquis, qui hoc tantum doniestici mali liho
suo nuatiet. Clamor interea fit tota domo ; pugna
intcr servos Rubrii atque hospitis. Jactatur domi
sua3 vir prinius, et homo honestissinius. Pro se quis-
que manus aftert ; aqua denique fervcnti, a Rubrio
ipso, Philodamus perfunditur. H;cc ubi fiho nuntia-
ta sunt, statim exanimatus ad sdes contendit, ut et
vita; patris, et pudicitiae sororis, succurreret. Omnes
eodem animo Lampsaceni, simul ut hoc audiverunt,
quod eos tum PhUodami dignitas, tum injuria; mag-
nitudo movebat, ad sdes noctu convcnerunt. Hic
hctor istius Cornelius, qui cum ejus servis erat a Ru-
brio, quasi in prajsidio, ad auferendam muhcrcm
coUocatus, occiditur ; servi nonnuUi vulnerantur ;
ipse Rubrius in turba sauciatur. Iste, r[ui sua cupi-
ditate tantos tunmltus concitatos videret, cupere all-
qua evolare, si posset.

IN VERREM II. Cap. 2?. 179

XXVII. Postridie mane homines in concionem

veniunt : quaerunt, quid optimum factu sit : pro se
quisque, iit in quoque erat auctoritatis plurimum, ad
populum loquebatur : inventus est nemo, cujus non
h.-BC et sententia esset et oratio : " Non essemetuen-
dum, si istius nefarium scekis Lampsaceni uki vi
manuque essent, ne senatus populusque Romanus in
eam civitatem animad^ertendum putaret. Quod si
hoc jure legati populi Romani in socios nationesque
exteras uterentur, ut pudicitiam liberorum servare
ab eonmi hbidine tutam non liceret ; quidvis esse
perpeti satius, quam in tanta vi atque acerbitate ver-
sari." Hebc cum onmes sentirent, et cum in eam ra-
tionem pro suo quisque sensu ac dolore loqueretur ;
omnes ad eam domum, in qua iste diversabatur, pro-
fecti sunt : csedere januam saxis, instare ferro, ligna
et sarmenta circumdare, ignemque subjicere coepe-
runt. Tum cives Romani, qui Lampsaci negotiaban-
tur, concurrunt : orant Lampsaceuos, ut gravius apud
eos nomen legationis, quam injuria legati, putare-
tur : sese intelligere hominem illum esse impunmi
ac nefarium : sed, quoniam nec perfecisset, quod
conatus esset, neque futunis esset Lampsaci postea,
lenus eorum peccatum fore, si homini scelerato pe-
percissent, quam si legato non pepercissent.

Sic iste, multo sceleratior et nequior, quam ille
Adrianus, aUquanto etiam felicior fuit. Jlle, qucd
ejus avaritiam cives Romani ferre non potuerant,
UticjE domi suas vivus exustus est : idque ita illi me-
rito accidisse existimatum est, ut lastarentur omnes,
neque ulla animadversio constitueretur : liic, socio-
nim ambustus incendio, tamen ex illa flamnia peri-
culoque evolavit ; necjue adhuc causam ullam ex-
cogitare potuit, quamobrem commiserit, aut quid
evenerit, ut in tantum periculum veniret. Non enim
potest dicere : C'um seditionem sedare vellem, cum
frumentum imperarem, cum stipendium cogerem,
cum aliquid denique reipublkae causa gererem ;

180 IN VERREM II. Cap. 29.

quod acrius hnpcravi, quod animadverti, quod mi-
natus sum. Qua si diceret, tamen ijjnosci non opor-
teret, si, nimis atrociter imperando sociis, in tantum
adductus periculum videretur.

XXVIIl. Nunc, cum ipsecausam illius tumultus
neque veram dicere, neque falsam confingere, audeat ;
homo autem ordinis sid frugalissimus, qui tum ac-
census G. Neroni fuit, P. Tettius, hiec eadem se
Lampsaci oognosse dixerit ; vir omnibus rebus orna>.
tissimus, C. Varro, qui tum in Asia tribunus mili-
tum fuit, hsec eadem ipsa se ex Philodamo audisse
dicat ; potestis dubitare, quin istum fortuna non
tam ex illo periculo eripere voluerit, quam ad ves-
trum judicium reservare ? Nisi vero ilkid dicet,
quod et in testimonio Tettii, priore actione, interpel-
lavit Hortensius : (quo tempore quidem signi satis
dedit, si quid esset, quod posset dicere, se tacere non
posse ; ut, quamdiu in ca;teris rebus tacuerit, scire
omnes possemus, nihil habuisse quod diceret) hoc ,
tum dixit, Philodanmm et ejus filium a V. Nerone
esse damiiatos. l>e quo ne midta disseram, tantuni
dico, sccutum id esse Neronem, et ejus consihum,
quod Cornehum hctorem occisum esse constaret :
putasse non oportere esse cuiquam, ne in ulciscenda
quidem injuriii, hominis occideiuli potestatem. In
quo video, Neronis judicio non te absolutum esse
improbitatis, sed illos damnatos esse ca'dis. Vemm
ista damnatio tamen cujusmodi fuit? Audite, qufeso,
judices, et aliquando miseremini sociorum ; et osten-
dite, aliquid his in vestra fide jirasidii esse oportere.
XXIX. Quod toti Asi;e jure occisus videbatur
istius ille, verbo lictor, re vera minister improbissimae
cupiditatis ; pertimuit iste, ne Philodanuis Neronis
judicio liberaretur. Kogat et orat Dolabellam, ut de
sua provinciii decedat ; ad Neronem proliciscatur :
se demonstrat incolumem esse non posse, si Philo-
damo vivere, atque aliquando Romam venire, licu-
isset. Conmiotus est Dolabella : fecit id, quod niulti

IN VERREM II. Cap. :50. 181

reprehenderunt, ut exercitum, provinciam, bellum,
relinqueret, et in Asiam, hominis nequissimi causa,
in alienam provinciam, proficisceretur. Posteaquam
ad Neronem vcnit, contendit ab eo, ut Philodami
causam cognosceret. ^'encrat ipse, qui esset in con-
silio, et prinius sententiam diceret : adduxerat etiam
praefectos et tribunos militares suos, quos Nero
omnes in consilium vocavit. Erat in consilio etiam
Bequissimus judex ipse Verres: erant nonnulli togati,
creditores Gra?corum, quibus, ad exigendas pecunias,
improbissimi cujusque legati plurimum prodest gra-
tia. Ille miser defensorem reperire neminem poterat.
Quis enim esset aut togatus, qui Dolabella; gratia,
aut (irjecus, qui ejusdem vi et imperio, non move-
retur ? Accusator autem opponitur civis Romanus
de creditoribus Lampsacenorum ; qui, si dixisset,
quod iste jussisset, per ejusdem istius lictores a po-
pulo pecuniam posset exigere. Cum ha;c oninia tanta
contentione, tantis copiis, agerentur ; cum illum mi-
senim multi accusarent, nemo defenderet ; cumque
Dolabella cum suis pra-fectis pugnaret in consilio ;
^'erres fortunas agi suas diceret ; idem testimoniura
diceret ; idem esset in consLUo ; idem accusatorera
parasset ; hffic cum omnia fierent, et cum hominem
constaret occisum ; tamen tanta vis istius injuriae,
tanta in isto improbitas putabatur, ut de Philodamo
"• AtnpVius''' pronuntiaretur.

XXX. Quid ego nunc in altera actione Cn. Do-
labella; spiritus, quid hujus lacrymas et concursa-
tiones, proferam ? quid C. Neronis, viri optimi atque
innocentissimi, nonnullis in rebus animum nimis
timidum atque demissum ? qui, in Ula re quid fa-
cere potuerit, non habebat, nisi forte, id quod omnes
tum desiderabant, ut ageret eam rem sine Verre et
Dolabella. Quidquid esset sine his actum, omnes
probarent : tum vero quod pronuntiatum est, non
per Neronem judicatum, sed per Dolabellam erep-
tuna, existimabatur. Condemnatur enim peipauci»

(.Orat.) voL. 1. K

182 IN VERREM II. Cap. 31.

sententiis Philodamus, et ejus filius. Aclest, instat,
urget Dolabella, ut quamprimum securi feriantur ;
quo quam minime multi ex Ulis de istius nefario
scelere audire possent. Constituitur in foro Laodiceffi
spectaculum acerbum, et misenmi, et grave toti
Asi.T pro\ancia2 ; gvandis natu parens adductus ad
su))plicium ; ex alterii parte filius ; ille, quod pudi-
citiam liberorum, hic, quod vitam patris famamque
sororis, defenderat. Flebat uterque, non de suo sup-
plicio, sed pater de filii morte, de patris, filius.
Quid lacrymanun ipsum Neronem putatis profu-
disse ? quem fletum totius Asife fuisse ? quem luc-
tum et gemitum Lampsacenorum ? securi esse per-
cussos homines innocentes, nobiles, socios populi
Romani atque amicos, propter hominis flagitiosissimi
singularem nequitiam atque improbissiinam cupidi-
tatem ?

Jam jam, Dolabella, neque [me] tui, neque tuo-
rum liberum, quos tu miseros in egestate atque in
sohtudine reliquisti, misereri potest ^'erresne tibi
tanti fuit, ut ejus libidinem homiiumi innocentium
sanguine lui velles ? Idcircone exercitum atque hos-
tem relinquebas, ut tua vi et crudelitate istius ho-
minis improbissimi pericula sublevares ? Quod enim
eum tibi quasstoris in locum constitueras, idcirco tibi
amicum in per])etuum fore putiisti ? Nesciebas, ab
eo Cn. Carbonem consulem, cujus re vera qu.xstor
fuit, non modo relictmn, sed etiam spoliatum auxi-
liis, [pecunia] nefarie oppugnatum et proditum ? Ex-
pertus igitur es istius perfidiam tum, cum se ad
inimicos tuos contulit ; cum in te homo ipse nocens
acerrinium testimonium dixit ; cum rationes ad aera-
rium, risi damnato te, referre noluit.

XXXI. Tantasne tua;, Verres, libidines erunt, ut
eas capere ac sustinere non pro^incia; populi Roniani,
non naiiones exterjc possint ? Tune, quod videris,
quod audieris, quod concujjieris, quod cogitaris, nisi
id ad nutum tuum praiito fuerit, nisi libicUni tuje cu-

L

IN VERREM II. Cap. .31. 183

piditati(jue parucrit, immittentur homines ? expugna-
buntur donuis i* cintates, non modo pacatae, verum
etiam soeiorum atque amicorum, ad vim atque ad ar-
ma confugient, ut ab se atque ab liberis suis legati
populi Romani scelus ac libidinem propulsare possint ?
Nam quaro abs te, circumsessusne sis Lampsaci ? cce-
peritne domimi, in qua diversabare, illa multitudo
incendere ? volueritne legatum populi Romani com-
burere vivum Lampsaceni ? Negare non potes:
habeo enim testimonium tuum, quod apud Nero-
nem dixisti : habeo, quas ad eumdem literas misisti.
Recita Inmc ipsum locum de testimonio.

(Tc.ilimoniuni C. Vcrrls bi Artcmidorum.)
Recita ex Verris literis ad Neronem.

(E.r Htcris C. Vcrris ad C. Ncroncm — Non
multo post iii domum ...)

Bellumne populo Romano Lampsaceni facere co-
nabantur? deticere ab imperio ac nomine nostro
volebant ? Vidso enim, et, ex iis qua; legi et audivi,
intelligo ; in qua civitate non modo legatus populi
Romani circumsessus, non modo igni, ferro, manu,
copiis oppugnatus, sed aliqua ex parte violatus sit ;
nisi publice satisfactum sit, ei civitati bellum indici
atque inferri solere.

Quas fuit igitur causa, cur cuncta civitas Lampsa-
cenorum de concione, quemadmodum tute scribis,
domum tuam concurrerent ? Tu enim, neque in
literis, quas Neroni mittis, neque in testimonio, cau-
sam tanti tumidtiis ostendis uUam : obsessum te di-
cis, ignem allatum, sarmenta circumdata ; lictorem
tuum occisum esse dicis; prodeundi tibi in publicum
potestatem factam negas: causam hujus tanti terroris
occultas. Nam, si quam Rubrius injuriam suo no-
mine, ac non impulsu tuo et tua cupiditate, fecisset ;
de tui comitis injuria questum ad te potius, quam te
oppugnatum, venirent. Cum igitur, quje causa illius
turaultus fuerit, testes a nobis producti dixerint, ipse

184 IN VERREM II. Cap. 32.

celarit ; nonne causam hanc, quam nos proposuimus,
tum illorum testimonia, tum istius taciturnitas per-
petua confirmat ?

XXXII. Huic homini parcetis igitur, judices,
cujus tanta peccata sunt, ut ii, quibus injurias fece-
rit, neque legitimum tempus exspectare ad ulciscen-
duni, neque vim tantam doloris in posterum dif-
ferre, potuerint ? Ctrcumsessus es : a quibus ? a
Ijampsacciiis, barbaris liominibus (credo), aut iis
qui populi Romani nonien contemnerent. Inuno
vero ab liomLiiibus et natura et consuetudine et dis-
ciplina lenissimis ; porro autem populi Romani,
conditione sociis, fortuna servis, voluntate supplici-
bus ; ut perspicuum sit ornnibus, nisi tanta acerbitas
injuriffi, tanta vis sceleris fuisset, ut liampsaceni
moriendum sibi potius, quam perpetiendum, puta-
rent ; nunquam illos in eum locum progressuros
fuisse, ut vehementius odio libidinis tuff, quam
metu legationis, moverentur.

Nolite, per Deos immortales ! cogere socios atque
exteras nationes hoc uti perfugio; quo, nisi vos vin-
dicatis, utentur necessavio. Lampsacenos in istum.
nunquam ulla res mitigusset, nisi eum poenas Romse
daturum credidisscnt. Etsi talem acceperant inju-
riam, quam nuUa lege satis digne persequi poterant;
tamen inconmioda sua nostris committere legibus et
judiciis, quam dolori suo permittere, maluerunt. Tu
mihi, cum circunisessus a tam illustri civitate sis
propter tuum scelus atque flagitium ; cum coegeris
homines miseros et calamitosos, quasi desper.itis nos-
tris legibus et judiciis, ad vim, ad manus, ad arma
confugere ; cum te in oppidis et civitatibus amico-
rum non legatum populi Romani, sed tyrannum li-
bidinosum crudelemque, praebueris ; cum, apud ex-
teras nationes, impcrii nominisque nostri famam tuis
probris flagitiisque violaris ; cum te ex ferro amico-
rum populi Romani eripueris, atque e flamnia socio-

IN VERREM II. Cap. 33. 185

nim evolaris ; hic tibi perfugium speras futurum ?
Erras. Ut huc incidercs, non ut hic conquiesceres,
iUi te vivum exire passi sunt.

XXXIII. Et ais, judicium esse factum, te injuria
circumsessum esse Ijampsaci, quod Philodamus cum
fiho condemnatus sit. Quid, si doceo, si planum
facio, teste homine nequam, verum ad hanc rem
tamen idoneo, te ipso (inquam) teste, doceo, te hujus
circumsessionis tuse causam et culpam in aUos trans-
tuUsse ; neque in eos, quos tu insimularas, esse ani-
madversum ? jam nihil te judicium Neronis adjuvat,
Recita, quas ad Neronem literas misit.

(Epistola C. Verns ad Ncroncm Thc7nistago~

ras ct Tlicssalas ...)

Themistagoram et Thessalum scribis populum
concitiisse. Quem popuhim? qui te circumsedit, qui
te vivum comburere conatus est. Ubi hos perse-
queris ? ubi accusas ? ubi defendis jus nomenque
legati ?

In Pliilodami judicio dices id actum ? Cedo milii
ipsius Verris testimonium : videamus, quid idem
iste juratus dixerit. Recita.

iAb accusatorc rogatiis rcspondit, iii 7ioc judicio
naii pcrscqui : sihi iii animo essc, ulio tcmpore per-
geqni.)

Quid igitur te juvat Neronis judicium ? quid
Philodami damnatio ? Legatus cum esses circum-
sessus, cumque (quemadmodum tute ad Neronera
scripsisti) populo Romano communique causre lega-
torum facta esset injuria insignis, non es persecutus :
dicis tibi in animo esse aho tempore persequi. Quod
fuit id tempus ? quando es jjersecutus ? Cur immi-
nuisti jus legationis? cur causam populi Romani
deseruisti, ac prodidisti ? cur injurias tuas, con-
junctas cum pubhcis, reliquisti? Non te ad senatum
causam deferre; non de tam atrocibus injuriis con-
queri ; non eos homines, qui populum concitarant,
consulum Uteris evocandos curare, oportuit ?

K 3

186 IN VERREM II. Cap. 34.

Nuper, M. Aurelio Scauro postulante, quod is
Ephesi se qufestorem vi prohibitum esse dicebat, quo-
minus e fano Dians servum suum, qui in Ulud asy-
lum confugisset, abduceret ; Pericles Ephesius, ho-
mo nobilissimus, Romam cvocatus est, quod auctor
injurife illius fuisseargueretur : tu, si te legatum ita
Lampsaci tractatum esse, senatum docuisses, ut tui
comites vuhierarentur, lictor occideretur, ipse cir-
cumsessus pfene incenderere ; ejus autem rei duces
et auctores et principes fuisse (quos scribis) Tliemis-
tagoram et Thessalum ; quis non commoveretur ?
quis non, ex injuriiv quae tibi esset facta, sibi pro-
videret ? quis non in ea re causam tuam, periculum
commune, agi arbitraretur ? Etenim nomen legati
ejusmodi esse debet, quod, non modo inter sociorum
jura, sed etiam inter hostium tela, incolume ver-
setur,

XXXIV. ]\Iagnum hoc Lampsacenum crimen est
libidinis atque improbissima; cupiditatis. Accipite
nunc avaritia; propemodum in svio genere non levius.
JMilesios navem poposcit, qu;e eum, prfesidii causa,
Myndum proscqueretur. IUi statim myoparonem
egregium de sua classe, ornatum atque armatum, de-
derunt. IIoc prajsidio TUyndum profectus est. Nam,
quid IVIilesiis lan;c pubhcaj abstulerit, item de sumtu
in adventum, de contumehis et injuriis in magistra-
tum JMilesium, tametsi dici tum vere, tum graviter
et vehementer potest, tamen dicere pratermittam,
eaque omnia testibus integra reservabo. IUud, quod
neque taceri ullo modo, neque dici pro dignitate,
potest, cognoscite.

JMilites remigesque IMiletum IMyndo pedibus re-
verti jubet : ipse myoparonem pulcherrimum, de de-
cem Milcsiorum navibus clectum, Ia Magio et L.
Rabio, (jui iMyndi habitabant, vendidit. Ili sunt
homines, quos nuper scnatus in hostium numero lia-
bendos censuit. lloc illi navigio ad omnes populi
Romani hostes, usquc ab Dianio, quod in Hispania

IN VERREM II. Caf. 35. 187

est, ad Sinopen, quae in Ponto est, navigavenmt.
O Uii ininiortales ! incredibilem avaritiam, singula-
renique audaciam ! Navem tu de classe populi Ro-
mani, quam tibi JMilesia civitas, ut te prosequere-
tur, dedissct, ausus es vendere? 8i te magnitudo
maleficii, si te hominum existimatio non movebat ;
ne illud quidem cogitabas, hujus improbissimi furti,
sive adeo nefarife pra'd;e, tam illustrem ac tam no-
biiem civitatem testem futuram ? An, quia tum t'n.
Dolabella in eum, qui ei myoparoni pra?fuerat, Mi-
lesiisque rem gestam renuntiarat, animadvertere tuo
rogatu conatus est, renuntiationemque ejus, qute erat
in publicas hteras relata illorum legibus, toUi jus-
serat ; idcirco te ex hoc crimine elapsurum esse ar-
bitrabare ?

XXXV. IMultum te ista fefellit opinio, et quidem
multis in locis. Semper enim existimasti, et maxime
in Sicilia, satis cautum tibi ad defensionem fore, si
aut referri aliquid in literas publicas vetuisses, aut,
quod relatum esset, toUi cocgisses. Hoc quam nihil
sit, tametsi ex nndtis SicUias civitatibus priore ac-
tione ditlicisti, tamen etiam in hac ipsa civitate co-
gnosce. Sunt illi quidem dicto audientes, quamdiu
adsunt ii qui imperant : sinud ac discesserunt, non
sokun Uhul perscribunt, quod tum proliibiti sunt,
sed etiam causam adscribunt, cur non tum in literas
relatum sit. i^Ianent ista; hterfe INIileti ; manent ; et,
dum erit illa civitas, manebunt. Decem enim naves,
jussu L. Murenae, populus jMLIesius ex pecunia vec-
tigah populi Romani fecerat, sicut, pro sua quasque
parte, Asiaj cseters civitates. Quamobrem unam ex
decem, non pradonum repeiUino adventu, sed legati
latrocinio, non vi tempestatis, sed hac horribili tem-
pestate socionnn, amissam, in hteras publicas retule-
runt. Sunt Romaj legati JMdesii, homines nobdis-
sinii, ac principes civitatis ; qui, tametsi mensem
Februarium, et consulum designatorum nomen, ex-
spectant ; tamen hoc tantum facinus non modo ne-

188 IN VERREM II. Cai-. 30.

gare interrogati, sed ne producti quidem reticere po-
terunt : dicent, inquam, et rcligione adducti, et do-
mesticaruni legum metu, quid illo myoparone factum
sit. Ostendent, C. Verrem in ea classe, qua contra
piratas ffidificata sit, piratam ipsum consceleratum
fuisse.

XXXVT. C. IMalleolo, quaestore Cn. Dolabellfe,
occiso, duas sibi hEereditates venisse arbitratus est :
unam quaestori^c procurationis (nam a Dolabella sta-
tim pro quffistore jussus est essc) ; alteram tutehc ;
nam, cum pupUli JMalleoli tutor esset, in bona ejus
impetum fecit. Nam J\lalleolus in provinciam sic
copiose profectus erat, ut domi prorsus nihU relin-
queret. Praeterea pecunias occuparat apud populos,
ct syngraplias fecerat : argenti optimi calati grande
pondus secum tulerat (nam iUe quoque, sodalis istius,
erat in hoc morbo et cupiditate) : grande pondus ar-
genti, famUiam magnam, multos artifices, multos
formosos homines, reliquerat. Iste, quod argenti
placuit, invasit : quae mancipia voluit, al)duxit : vina,
cajteraque, qua; in Asia facUlime comparantur, quas
iUe reliquerat, asportavit: reliqua vendidit, pecu-
niam exegit.

Cum eum ad HS vicies quinquies redegisse con-
staret; ut Ilomam rediit, nuUam literam pupiUo,
nuUam matri ejus, nuUam tutoribus rcddidit : servos
artifices pupUli cum haberet domi, cLrcum pedes au-
tem homines formosos et literatos ; suos esse dicebat,
se emisse. Cum ssppius mater et avia pueri postula-
rent, uti, si non redderet pecuniam, nec rationem
daret, diceret saltem, quantum pccuni;c IMalleoli de
portasset ; multis ertiagitatus, aliquando dixit HS
decies : deinde in codicis extrema cera nomen infi-
mum in flagitiosa litura fecit : expensa Chrysogono
servo H8 sexcenta miUia accepta pupiUo JMalleolo
retulit. Quomodo ex decies HS sexcenta sint facta ;
quomodo UC eodem modo quadrarint, ut Ula de C'n.
Carbonis pccunia, rcliqua IIS sexccnta facta sint;

L\ VERREM II. Cap. 38. 18!)

quomodo Chrysogono expensa lata sint ; cur id no-
men infimum, in lituraque sit, vos existimabitis.
Tamen 118 sexcenta millia cum accepta retulisset,
HS (luinque millia soluta non sunt. Homines, post-
eacjuam reus factus est, alii redditi, alii etiam nunc
retinentur ; peculia omnium, vicariique, retinentur.

XXX\'fI. Hkc est istius prieclara tutela. En,
cui tuos liberos committas ! en memoua mortui so-
dalis ! en metus vivorum existimationis ! Cum tibi
se tota Asia spoliandam ac vexandam tradidisset ;
cum tibi exposita esset onmis ad pracdandum Pam-
phylia ; contentus his tam opimis rebus non fuisti ?
iManus a tutela, manus a pupillo, manus a sodalis
filio, abstinere non potuisti ? Jam te non Siculi, non
aratores (ut dictitas), circumveniunt ; non hi, qui de-
cretis edictisque tuis in te concitati infestique sunt :
JMalleolus a me productus est, et mater ejus atque
avia, quaj miserae, flentes, eversum a te puerum
patriis bonis esse dixerunt. Quid exspectas ? an dum
ab inferis Ule 3Ialleohis exsistat, atque abs te ofiicia
tuteke, sodaUtatis, famUiaritatisque, fiagitet ? Ipsum
putato adesse. Homo avarissime et spurcissime, redde
bona sodaUs fiho ; si non qua; abstulisti, at quae con-
fessus es. Cur cogis sodalis fihum hanc primam m
foro vocem cum dolore et querimonia emittere ? cur
sodaUs uxorem, sodalis socrum, domum denique to-
tam sodahs mortui, contra te testimonium dicere ?
Cur pudentissimas lectissmiasque feminas in tantum
■virorum conventum, insoUtas in\-itasque, prodire co-
gis ? Recita onmium testimonia.

{Tcsitmonhim inatris et av'uB.)

XXXVIII. Pro quifstore vero quomodo iste com-
mune 31ilyadum vexarit, quomodo Lyciam, Pam-
phyham, Pisidiam, Phrygiamque totam, frumer.to
imperando, jestimando, hac sua (quam tum primum
excogitavit) Sicihensi aestimatione aShxerit, non est
necesse demonstrare verbis. Hoc scitote : his nomi-
nibus, (quffi res per emn gestse sunt, cum iste civi-

190 IN VERREM II, Cap. 39.

tatibus frumentum, coria, cilicia, saccos imperaret,
neque ea sumeret, pro his rebus pecuniam exigeret)
his nominibus solis, Cn. Dolabella; HS ad tricies li-
tem esse a?stimatam. Quas omnia etiamsi vohmtate
DolabelljB fiebant, per istum tamen omnia gereban-
tur. Consistam in uno nomine : multa enim sunt ex
eodem genere. Recita.

{De Htihus (cstimatis Cn. DolabcUee jjrcvt. pC'
ciinice rcdactdc., quod a communi Alihjadum.)

Te hjec coegisse, te festimasse, tibi pecuniam nu-
meratam esse, dico : eademque vi et injuria, cum
pecunias maximas cogeres, per omnes partes jiro-
vincitE te, tamquam aliquam calamitosam tempes-
tatem pestemque, pervasisse demonstro. Itaque ]M.
Scaurus, qui Cn. Dolabellam accusavit, istum in su&.
potestate ac ditione tenuit. Homo adolescens, cum
istius in inquirendo muUa furta ac flagitia cognos-
ceret, fecit perite et caUide : volumen ejus rerum
gestarum maximum isti ostendit : ab homine, quas
voluit, in Dolabellam abstuUt: istum testem pro-
duxit : dixit iste, qute velle accusatorem putavit.
Quo ex genere mihi testium, qui cum isto furati
sunt, si uti vohiissem, magna copia fuisset ; qui, ut
se periculo Utium, conjunctione criminum liberarent,
quo ego vellem, descensuros pollicebantur. Eorum
ego voluntatem omnium repucUavi. Non modo pro-
ditori, sed ne j)erfug£e quidem, locus in meis castris
cuiquam fuit. Forsitan meUores UU accusatores ha-
bendi sunt, qui ha;c omnia fecerunt : sed ego defen-
sorem in mea, persona, non accusatorem, maxime
laudari volo. Rationes ad asrarium, antequam Do-
labeUa condemnatus est, non audet referre. Impetrat
a senatu, ut dies sibi prorogaretur, quod tabulas suas
ab accusatoribus DolabeUa; obsignatas diceret ; pro-
inde quasi exscribendi potestatem non haberet. So-
lus est hic, qui nunquam rationes ad asrarium re-
ferat.

XXXIX. Audistis quaestoriam rationem tribus

IN VERREM II. Cap. 39. 191

versiculis relatam : legationis, non, nisi condemnato
et ejecto eo, qui posset reprehendere : nunc denique
pr;etura?, quam ex senatiis-consulto statim refevre
debuit, usque ad hoc tempus non retulit. Qua:!storem
se in senatu exspectare dixit ; perinde quasi non, ut
quicstor, sine prcctore, posset rationem referre (ut tu,
Hortensi, ut omnes), eodeni modo, sine quastore,
pr;ctor. Dixit, idem Dolabellam impetrasse. Omen
magis patribus conscriptis, quam causa, placuit : pro-
baverunt. Verum quastores quoque jampridem ve-
nerunt : cur non retulisti ? Illarum rationum ex ea
fiece legationis, quiestoriipque tua procurationis, illa
sunt nomina, qua3 Dolabellie necessario sunt icsti-
mata.

(Ex Utibiis (Estimatis DoIahclIiE Pnct. P. R.
pccnnitr )-cd(ictce.)

Quod minus Dolabella Verri acceptum retulit,
quam Verres iUi expensum tulerit, HS quingenta
triginta quinque millia ; et quod plus fecit Dolabella
Verrem accepisse, quam iste in suis tabulis liabuit,
HS ducenta triginta duo millia; et quod plus fru-
menti fecit accepisse, quam tu, homo castissimus, in
tabulis habebas, HS decies et octingenta miUia.
Hinc illiD extraordinariiE pecuniic, quas, nuUo duce,
tamen aliqua ex particula investigamus, redunda-
runt : liinc ratio cum Q. et Cn. Postumiis, Curtiis,
multis nominibus ; quonun in tabuUs iste habet nul-
lum : liinc IIS quaterdecies P. Tadio numeratum
Athenis, testibus planum faciam : liinc emta aper-
tissime prictura ; nisi forte id etiam dubium est, quo-
rnodo iste praetor factus sit. Homo sciUcet aut in-
dustria, aut opera probata, aut frugalitatis existima-
tione prieclara, aut denique (id, quod levissimum
est) assiduitate ; qui, ante quiesturam, cum meretri-
cibus lenonibusque vixisset, quiesturam ita gessisset,
quemadmodum cognovistis, Romic post quassturam
illam nefariam vix triduum constitisset ; absens non
in obUvione jacuisset, sed in assidua commemoratione

192 Ix\ VERREM II. Cap. 40.

omnibus omnium flagitiorum fuisset ; is repente, ut
Romam venit, gratis prator factiis est ? Alia porro
pecunia, ne accusaretur, data. Cui sit data, nihU ad
me, nihil ad rem pertinere arbitror : datam quidem
esse tum inter omnes rccenti negotio facile constabat.

Homo stultissime et amentissime, tabulas cum
conticeres, et cum extraordinarias pecunia; crimen
subterfugere velles ; satis te elapsurum onini suspi-
cione arbitrabare, si, quibus pecuniam credebas, iis
expensum non ferres, neque in tuas tabulas ullam
nomen referres, cum tot tibi noniinibus acceptum
Curtii referrent ? Quid proderat tibi, te expensum
illis non tulisse ? An tuis solis tabulis te causam dic-
tunmi existimasti ?

XL. Verum ad illam jam veniamus pr.Tclaram
prffituram, criminaque ea, qu» notiora sunt his qui
adsunt, quam nobis, qui meditati ad dicendum pa-
ratique venimus : in quibus non dubito, quin often-
sionem negligentias vitare atque effugere non possim.
Multi enim ita dicent : " de illo nihil dixit, in quo
ego interfui : illam injuriam non attigit, quas mihi,
aut qua; amico meo, facta est, quibus ego in rebus
interfui." Ilis omnibus, qui istius injurias norunt,
hoc est, populo Romano universo, me vehementer
excusatum volo, non negligentia mea fore, ut nuilta
prcEteream, sed quod alia testibus integra rescrvari
velim, multa autem, propter rationem brevitatis ac
temporis, prsetermittenda existimem. Fatebor etiam
iUud invitus, me prorsus, cum iste punctum tem-
poris nuUum vacuum peccato pra'terire passus sit,
omnia, qua; ab isto commissa sunt, non potuisse
cognoscere. Quapropter ita me dc praeturfe crimini-
bus auditote, ut ex utroque genere, et juris dicendi,
et sartorum tectorum exigendorum, ea postuletis,
qua; maxime digna sint eo reo, cui parvum ac me-
diocre objici nihil oportcat. Nam, ut prtctor factus
est, qui auspicato a Chelidone surrexissct, sortem
nactus est urbanaj provincia;, magis ex sua et Che-

IN VERRE3I II. Cap. 41. 193

liclonis, quam ex populi Romani, voluntate. Qui,
principio, qualis in edicto constituendo fuerit, cognos-
cite.

XLI. P. Annius Asellus mortuus est, C. Sacer-
dote prffitore. Is cum haberet unicam filiam, neque
census esset ; quod eum natura liortabatur, lex nulla
prohibebat, fecit, ut filiam bonis suis hsredem in-
stitueret. Ha?res erat filia. Faciebant omnia cum
pupilla, legis scquitas, voluntas patris, edicta prse-
torum, consuetudo juris ejus, quod erat tum, cum
Asellus est mortuus.

Iste, pra;tor designatus, (utrum admonitus, an
tentatus, an, qua est iste sagacitate in his rebus, sLne
duce uUo, sine indice, pervenerit ad hanc improbita-
tem, nescio : vos tantum hominis audaciam amen-
tiamque cognoscite) appellat lucredem L. Annium,
qui erat institutus secundum filiam ; non enim mihi
persuadetur, istum ab iEo prius appellatum ; dicit,
se posse ei condonare edicto hfereditatem ; docet ho-
minem, quid possit fieri. lUi bona res, huic vendi-
bUis, videbatur. Iste, tametsi singulari est audacia,
tamen ad pupillsB matrem submittebat : malebat pe-
cuniam accipere, ne quid novi ediceret, quam ut hoe
edictum tam improbum et inhumanum interponeret.

Tutores, pecuniam praetori si pupUla? nomine de-
dissent, grandem pra;sertim, quemadmodum in ra-
tionem inducercnt, quemadmodum sine periculo suo
dare possent, non videbant : simul et istum fore tam
improbum non arbitrabantur. Swpe appeUati, per-
negaverunt. Iste, ad arbitrium ejus, cui condonarat
haereditatem ereptam hberis, quam aquum edictum
scripserit, quaso, cognoscite. "• Cum inteUigam, le-
gem Voconiam". . . . Quis unquar.i crederet, Yer-
rem mulierum adversarium futurum ? An idco aU-
quid contra nuilieres fecit, ne totum edictum ad
Chelidonis arbitrium scriptum videretur ? Cupiditati
hominum ait se obviam ire. Quid potius, non modo
his temporibus, sed etiam apud majores nostros?

(Orat.) VOL. I. s

194 IN VERREM IL Cap. 42.

Quis tam remotus fuit a cupiditate ? Dic, quaeso,
caetera : delectat enim me hominis gravitas, scientia
juris, auctoritas. "• Qui ab A. Postumio, Q. Fulvio
censoribus, postve ea, fecit, fecerit". . . . Fecit,
fecerit ? Quis unquam edixit isto modo ? quis un-
quam ejus rei fraudem aut periculum proposuit
edicto, qua» neque post edictum, neque ante edic-
tum, provideri potuit ?

XLII. Jure, legibus, auctoritate omnium, qui
consulebantur, testamentum P. Annius fecerat, non
improbum, non inoifiiciosum, non inhumanum : quod
si ita fecisset ; tamen, post iUius mortem, nihil de
testamento iUius novi juris constitui oporteret. Vo-
conia lex te videlicet delectabat ? imitatus esses ip-
sum illum C. Voconium, qui lege sua ha;reditatem
ademit nulli neque virgini, neque muheri : sanxit in
posterum, qui post eos censores census esset, ne quis
hasredem virginem, neve mulierem, faceret. In lege
Voconia non est, " Fecit, fecerit :" neque in ulla
pra;teritum tempus reprehenditur, nisi ejus rei, qua?
sua sponte scelerata ac nefaria est, ut, etiamsi lex
non esset, magnopere vitanda fuerit. Atque in his
rebus multa videnms ita sancta esse legibus, ut ante
facta in jiidicium non vocentur. Cornelia testamen-
taria, nummaria, cseterse complures ; in quibus non
jus aliquod novum populo constituitur, sed sancitur,
ut, quod semper makmi facinus fuerit, ejus quasstio
ad popukmi pertineat, ex certo tempore. De jure
yero civUi si quis novi quid instituit, is omnia, quaj
ante acta sunt, rata esse patitur. Cedo mihi leges
Atinias, Furias, ipsam, ut dixi, Voconiam, omnes
prffiterea de jure civili ; hoc reperies in omnibus sta-
tui jus, quo post eam legem populus utatur. Qui
plurimum tribuunt edicto, praetoris edictum legem
annuam dicunt esse. Tu edicto plus complecteris,
quam lege. Si iinem edicto prajtoris afFerunt Ca-
lendae Januarii ; cur non initimn quoque edicti nas-
Qitur a Calendis Januarii ? an in eum annum pro-

IN VERREM II. Cap. 44. 11)5

gredi nemo poterit edicto, quo praetor alius futurus
est ; in illum, quo alius prretor fuit, regredietur ?
Ac, si hoc juris non unius causa hominis edixisses,
cautius composuisses.

XLIII. Scribis, " Si quis hreredem fecit, fece-
rit." Quid si plus legarit, quam ad haeredem hasre-
desve perveniat ; quod, per legem ^'^oconiam, ei, qui
census non sit, Ucet ? Cur hoc, cum in eodem ge-
nere sit, non caves ? quia non generis, sed honiinis,
causam verbis amplecteris ; ut facile appareat, te
pretio esse commotum. Atque hoc si in posterum
edixisses, minus esset nefarium : tamen esset impro-
bum : sed tum vituperari posset ; in dubium venire
non posset : nemo enim committeret. Nunc est ejus-
modi edictum, ut quivis intelligat, non populo esse
scriptum, sed P. Annii secundis hferedibus.

Itaque cuni a te caput illud tam multis verbis,
mercenario proccmio, esset ornatum ; ecquis est in-
ventus postea pr^etor, qui illud idem ediceret ? Non
modo nemo edixit ; sed ne metuit quidem quisquam,
ne quis ediceret. iS'am, post te prfptorem, multi
testamenta eodem modo fecerunt ; in his nuper An-
nia. Ea, de multomm propinquorum senter.tia, pe-
cuniosa mulier, quod censa non erat, testamento
fecit hffiredem filiam. Itaque hoc magnum judicium
hominum de istius singulari improbitate, quod "\'er-
res sua sponte instituisset, id neminem metuisse, ne
quis reperiretur, qui [istius institutum] sequi vellet.
Solus enim tu inventus es, cui non satis fuerit cor-
rigere voluntates vivorum, nisi etiam rescinderes mor-
tuorum. Tu ipse ex ISicilicnsi edicto hoc sustulisti.
Voluisti, ex improviso si qu£e res natse essent, ex
urbano edicto decernere. Quam postea tu tibi defen-
sionem reUnquebas, in ea maxime offendisti, cum
tuam auctoritatem tute ipse edicto provinciali repu-
diabas.

XLIV. Atque ego non dubito, quin, ut mihi, cui
filia maxime cordi est, sic uniciiique vestruiu, qui si-

196 IN VERREM 11. Cap. 45.

niili sensu, atque indulgentia filiarum commovemini,
res ha;c acerba videatur atque indigna. Quid enim
natura nobis jucundius, quid carius esse voluit ? quid
est dignius, in quo omnis nostra diligentia indulgen-
tiaque ibnsumatur? Homo imjiortunissime, cur tan-
tam injuriam P. Annio mortuo fecisti ? cur hunc
dolorem cineri ejus atque ossibus inussisti, ut liberis
ejus bona patria, vohmtate patris, jure, legibus tra-
dita, eriperes, et, cui tibi esset commodum, condo-
nares ? Quibuscum vivi bona nostra partimur, iis
praetor adiniere, nobis mortuis, bona fortunasque po-
terit ? " Nec petitionem,'" inquit, "• nec possessio-
nem dabo." Eripies igitur pupUlas togam pra;tex-
tam ? detrahes ornamenta, non solum fortuna;, sed
etiam ingenuitatis ? JMiramur, ad arma contra istum
hominem Lampsacenos isse ? miramur, istum, de
provincia decedentem, cLun Syracusis profugisse?
Nos si alienam vicem pro nostra injuria doleremus,
vestigium istius in foro non esset relictum.

Pater dat tihae : prohibes. Leges sinunt : tamen
te interijonis. De suis bonis ita dat, ut ab jure non
abeat. Quid habes, quod reprehendas ? Niliil, opi-
nor. At ego concedo : prohibe, si potes ; si habes,
qui te audiat ; si potest tibi dicto audiens esse quis-
quam. Eripias tu voluntatem mortuis, bona vivis,
jus omnibus ? Hoc popukis Romanus non manu
vindicasset, nisi te huic tempori atque huic judicio
reservasset ? Posteaquam jus prtetorium constitutum
est, semper hoc jure usi sumus : si tabulre testamenti
non proferrentur, tuni, uti proximum quemque po-
tissinium htercdem esse oporteret, ita secundum eum
possessio daretur. Quare hoc sit aquissimum, facile
est docere : sed, in re tam usitata, salis est osten-
dere, omnes antea jus ita dixisse, et hoc vetus edic-
tum translatitiumque essc.

XLV. Cognoscite aliud hommis in re vetere edic-
tvim novum : et simul, dum est unde jus civile ths-
catur, adolescentes ei in discipHnam tradite. JMiruni

IN VERREM II. Cap. 45. 197

est hominis ingenium, mira pnulentia. ]\Iinucius
quidam mortuus est ante istum pr;rtorem. Ejus tes-
tamentum erat nullum : lcge hareditas ad gentem
JMinuciam veniebat. Si habuisset iste edictum, quod
ante istum et postea omnes habuerunt, possessio Mi-
nucias genti esset data. Si quis testamento se haere-
dem esse arbitraretur, quod tum non exstaret, lege
ageret in hffireditatem : aut, pro prtcde litis vindi-
ciarum cum satis accepisset, sponsionem faceret : ita
de hserecUtate certaret. Hoc, opinor, jure et majores
nostri, et nos semper usi sumus. Videte, ut hoc iste
correxerit.

Comjjonit edictum iis verbis, ut quivis intelligere
possit, unius hominis causa conscriptum esse. Tan-
tum quod hominem non nominat, causam quidem
totam perscribit : jus, consuetudinem, asqiiitatem,
edicta omnium, negUgit. " Ex edicto urbano. Si de
haereditate ambigitur, si possessor sponsionem non
faciet". . . . Quid id ad praetorem, uter possessor
sit ? nonne id qusri oportet, utrum possessorem esse
oporteat? Ergo, quia possessor est, non moves pos-
sessione: si possessor non esset, non dares. Nus-
quam enim scribis, neque tu aUud quidquam edicto
amplecteris, nisi eam causam, pro qua pecuniam
acceperas. Jam hoc ridiculum est : " Si de hasredi-
tate ambigetur, et tabula; testamenti obsignata; non
minus multis signis, quam e lege oportet, ad me
proferentur ; secundum tabulas testamenti potissi-
mum hffireditatem dabo." Hoc translatitium est :
sequi illud oportet, " Si tabube testamenti non pro-
ferentur." Quid ait ? se ei daturum, qui se dicat
hasredem esse. Quid ergo interest, ^iroferantur, nec-
ne ? si protulerit ; uno signo ut sit minus, quam ex
lege oportet, non des possessionem : si omnino ta-
bulas non proferet, dabis. Quid nunc dicam ? ne-
minem unquam postea aUum edixisse ? valde sit mi-
rum, neminem fuisse, qui istius se similem dici vel-
let. Ipse in Siciliensi edicto hoc non habet ; exegerat

198 IN VERREM II. Cap. 46.

enim jam mercedem : item ut illo edicto, de quo ante
dixi, in Sicilia, de hscreditatum possessionibus dan-
dis, edixit idem, quod omnes RonicT, prster istum.
" Ex edicto iSicLliensi — Si de haereditate ambigitur."
XLVI. At, per Deos immortales ! quid est, quod
de hoc dici possit ? Iterum enim jam quwro abs te,
sicut modo in iilo capite Anniano de mulierum ha;-
reditatibua, nunc in hoc de ha;reditatum possessioni-
bus, cur ea capita in edictum provinciaJe transferre
nolueris ? Utrum digniores liomines existimasti eos
qui liabitabant in provincia, quam nos, qui aquo
jure uterenuir ? an aliud Roma; aquum est, ahud in
Siciha ? Non enim hoc jjotest hoc loco dici, nniha
esse in provinciis aliter edicenda : non de htcredita-
tum quidem possessionibus, non de muHerum hsere-
ditatibus. Nam utroque genere video non modo ceete-
ros, sed te ipsum, totidem verbis edixisse, quot verbis
edici Roma; solet. Qua; Rnmas magna cum infamia,
pretio accepto, edixeras, ea sola te, ne gratis Ln pro-
vinciii male audires, ex edicto Siciliensi sustulisse
video,

Et, cum edictum totum eorum arbitratu, quamdiu
fuit designatus, componeret, qui ab isto jus ad uti-
litatem suam nundinarentur ; tuni vero, in magi-
stratu, contra iUud edictum siumi sine uUa religione
decernebat. Itaque L. Piso nuiltos codices implevit
earum rerum, in quibus ita intercessit, quod iste ali-
ter, atque ut edixerat, decrevisset. Quod vos oblitos
esse non arbitror, quffi multitudo, qui ordo ad Pisonis
sellam, isto pra;tore, soUtus sit convenire ; quem iste
coUegam nisi habuisset, lapidibus coopertus esset in
foro. Sed eo leviores islius injuria; videbantur, quod
erat in a-quitate prudentiaque Pisonis paratissirnum
perfugium, quo, sine hibore, sine molestia, sine iiii-
pensa, etiam sine patrono, homines uterentur.

Nam, {pia;so, redite in memoriam, judices, qua
Hbido istius in jure dicendo fuerit ; quie varietas
(kcretorum, qua; nuiuUnatio, quam inancs donius

IN VERREM II. Cap. 47- 199

eorum omnium, qui de jure civili consuli solent ;
«juani plena atque referta Chelidonis ; a qua muliere
cum erat ad eum ventum, et in aurem ejus insusur-
ratum, alias revocabat eos, interquos jam decreverat,
decretumquc nmtabat ; alias inter alios contrarium
sine uUa religione decernebat, ac proximis paulo
ante decreverat.

Hinc Llli homines erant, qui etiam lidiculi inve-
niebantur ex dolore: quorum alii (utaudistis)nega-
bant mirandum esse, jus tam nequam esse verri-
num : alii etiam frigidiores erant ; sed, quia stoma-
chabantur, ridiculi vidcbantur esse, cum Sacerdo-
tem exsecrabantur, qui verrem tam nequam reliquis-
set. Quae ego non conmiemorarem (neque enim per-
facete dicta, neque porro hac severitate digna sunt),
nisi vos illud vellem recordari, istius nequitiam et
iniquitatem tuni in ore vulgi, atque in communibus
proverbiis, esse versatam.

XLVII. In jjlebem vero Romanam, utrum su-
perbiam prius memorem, an crudelitatem ? Sine
dubio crudelitas gravior est atque atrocior. Oblitosne
igitur hos putatis esse, quemadmodum sit iste solitus
virgis plebaii Romanam concidere ? quam rem etiam
tribunus plebis in concione egit, cum eum, quem
virgis iste ceciderat, in prospectum populi Romani
produxit : cujus lei cognoscenda; faciam vobis suo
tempore potestatem.

Superbia vero qua fuerit, quis ignorat ? quemad-
dum is tenuissimum quemque contemserit, despex-
erit, libenmi esse nunquam duxerit ? P. Trebonius
viros bonos et honestos complures fecit hferedes : in
his fecit suum libertum. Is A. Trebonium fratrem
habuerat proscriptum. Ei cum cautum vellet, scrip-
sit, ut ha;redes jurarent, se curaturos, ut, ex sua cu-
jusque parte, ne minus dimidium ad A. Treboniuni
fratrem illum proscriptum perveniret. liibertus ju-
rat : Cieteii hseredes adcunt ad \'errem : docent, non
oportere se jurare : facturos esse, quod contra legem

200 IN VERREM II. Cap. 48.

Comeliam esset, qua proscriptum juvari vetaret.
Impetrant, ut ne jurent. Dat his possessionem. Id
ego non reprehendo : etenim erat iniquum, homini
proscripto, egenti, de fraternis bonis quidquam dari.
At ille libertus, nisi ex testamento patroni jurasset,
scelus se facturum arbitrabatur. Itaque ei Verres
possessionem hsreditatis negat se daturum, ne pos-
set patronum suum proscriptum juvare ; simul ut
esset pcena, quod alterius patroni testamento obtem-
perasset. Das possessionem ei, qui non juravit. Con-
cedo : pratorium est. Adimis tu ei, qui juravit. Quo
exemplo ? Proscriptum juvat. Lex est : pa?na est.
Quid ad eum, qui jus dicit ? Utnun reprehendis,
quod patronum juvabat eum, qui tum in miseriis
erat ; an, quod alterius patroni mortui vohmtatem
conservabat, a quo sumnmm beneficium acceperat ?
Utrum horum repreliendis ? Et hoc tum de sella vir
optimus dixit, " Equiti Romano, tam locupleti, li-
bertinus sit homo hseres ?" O modestum ordinem,
quod illinc vivvis surrexit ! Possum sexcenta decreta
proferre, in quibus, ut ego pecuniam non dicam in-
tercessisse, ipsa decretorum novitas iniquitasque de-
clarat. Verum, ut, ex uno, de cscteris conjecturam
facere possitis, id quod prioreactione cognostis, audite.
XLVIII. C. Sulpicius Olympus fuit. Is mor-
tuus est, C. Sacerdote prfetore, nescio an ante quam
Verres pra;turam petere copperit. Fccit ha;redem M,
Octavium Ligurem. Ligur hareditatem adiit : pos-
sedit, Sacerdote pra;tore, sine uU;i controversia. Post-
eaquam Verres magistratum iniit ; ex cdicto istius,
quod edictum Sacerdos non habuerat, Sulpicii patro-
ni filia sextam partem haTeditatis ab Ligure petere
coepit. Ligur non aderat. IjUCIus, frater ejus, cau-
sam agebat : aderant amici, propinqui. Dicebat iste,
nisi cum muliere decideretur, in possessionem se ire
jussunnn. L. Gellius causam Liguris defendebat:
docebat, edictum ejus non oportere ad ha;reditates
valere, qua; ante eum pnetorem venissent: si hoc

IN VERREM 11. Cap. 49- 201

tum fuisset edictum, fortasse Ligurem htEreditatem
aditurum non fuisse. yEqua postulatio, sunnna ho-
minum auctoritas, pretio superabatur.

Venit Romam Ligur : non dubitabat, quin, si
ipse Verrem convenisset, asquitate causse et auctori-
tate sua commovere horainem posset. Domum ad
eum venit : rem demonstrat : quam pridem sibi hae-
reditas venisset, docet Quod facile in causa aquissi-
ma homini ingenioso fuit, muka, qua; quemvis mo-
vere possent, disit. Ad extremum petere coepit, ne
usque eo suam auctoritatem despiceret, gratiamque
contemneret, ut se tanta injuria afficeret. Homo Li-
gurem accusare coepit, qui, in re adventicia atque
heereditaria, tam dihgens, tam attentus esset : debe-
re eum aiebat suam quoque rationem ducere ; mul-
ta sibi opus esse, muha canibus suis, quos circa se
haberet. Non possum illa planius commemorare,
quam ipsum Ligurem pro testimonio dicere audistis.

Quid enim, Verres ? utrum ne liis quidem testi-
bus credetur ? an hjec ad rem non pertinent ? non
]\L Octavio ? non L. Liguri ? Quis nobis credet ?
cui nos ? Quid est, Verres, quod planum fieri testi-
bus possit, si lioc non fit ? An id, quod dicunt, leve
est ? nUiU levius, quam prfftorem urbis hoc juris in
suo magistratu constituere, omnibus iis, quibus hae-
reditas venerit, cohairedem prastorem esse oportere.
An vero dubitamus, quo ore iste csBteros homines
inferiore loco, auctoritate, ordine, quo ore homines
rusticanos ex municipiis, quo denique ore, quos nun-
quam hberos putavit, hbertinos homines, sohtus sit
appellare, qui, ob jus dicendum, M. Octavium Ligu-
rem, hominem ornatissimum loco, ordine, nomine,
virtute, ingenio, copiis, poscere pecuniam non dubi-
tarit?

XLIX. In sartis tectis vero quemadmodum sese
gesserit, quid ego dicam ? DLxerunt, qui senserunt.
fcsunt aUi, qui dicant. Nota; res, ac manifesta;, pro-
latae sunt, et proferuntur. Dixit (/. Fannius, eques

202 IN VERRE3I II. Cap. 50.

Romanus, frater germanus Q. Titinii, judicis tul,
tibi se pecuniam dedisse. Recita testimonium C.
Fannii. (Faniiii tcstimoniuin.)

Nolite C. Fannio dicenti credere : noli, inquam,
tu, Q. Titini, C. Fannio, fratri tuo, credere : dicit
enini rem incredibUem : C. Verrem insimulat ava-
ritiie et audacias ; qua; vitia videntur in quemvis po-
tius, quam in istum, convenire. Dixit Q. Tadius,
homo familiarissimus patris istius, non alienus a ma-
tris ejus gencre et nomine: tabulas protulit, quibus
pecuniam se dedisse ostendit. Recita nomina Q. Ta-
dii. (XuiniiHi Q. Tadii.)

Recita testimonium Q. Tadii.

(Tcstimonium Q. Tadii.)
Ne tabulis quidem Q. Tadii, nec testimonio, cre-
detur ? Quid igitur in judiciis scquemur ? Quid est
aliud, omnibus omnia peccata et maleficia concedere,
nisi hoc, hominum honestissimorum testmioniis, et
virorum bonorum tabulis, non credere ?

Nam quid ego de quotidiano sermone querimo-
niaque populi Romani loquar ? de istius impuden-
tissimo furto, seu potius novo ac singulari latrocinio ?
ausum esse in ssde Castoris, celeberrimo clarissimo-
que monimento, quod templum in oculis quotidiano-
que adspectu popuU Romani est jjositum, quo sicjie-
numero senatus convocatur, quo maximarum rerum
frequentissimffi quotidie advocationes fiunt ; in eo
loco, in sermone hominum, audacias sua; monimen-
tum iEternum relinquere ?

L. yEdem C'astoris, judices, P. Junius habuit
tuendam, li. Sulla, Q. I\IeteIIo, consulibus. Is mor-
tuus est. Rcliquit pupillum parvum fihum. Cum h.
Octavius, C. Aurelius, consules, a;des sacras locavis-
sent, neque potuissent omnia sarta tecta exigere, ne-
que ii prastores, quibus erat negotium datum, C. Sa-
cerdos et M. Csesius ; factum est senatus-consultum,
quibus de sartis tectis cognitum et judicatum non
esset, uti C. Verrcs, P. Ccdius, pratores, cognosce-

IN VERREM 11. Cap. 51. 203

rent et judicarent Qua potestate iste permissa, (ut
ex C. Fannio et ex Q. Tadio cognowstis) [tum ve-
ro,] cuni esset omnibus in rebus apertissime imjiu-
dentissimeque pra.'datus, hoc voluit clarissimum re-
liiKjucre indicium latrociniorum suoruni ; de quo
non audire aliquar.do, sed videre quotidie, possemus.

Qiuesivit, quis aHlem Castoris sartam tectam de-
beret tradere. Junium ipsum niortuum esse sciebat :
scire volebat, ad quem LLla res pertineret. Audit pu-
pillum esse filium. Homo, qui semper ita palam
dictitasset, pupUlos et pupUlas certissimam pradam
esse prffitoribus, optatum negotium sibi in si-
num delatum esse dicebat. JMonimentum iUa am-
plitudine, Ulo opere, quamvis sartum, tectinu, in-
tegrmnque esset, tamen aUquid se inventurum, in
quo moliri prredarique posset, arbitrabatur. L. Ra-
bonio aedem Castoris tradi oportebat. Is casu pupilli
JunU tutor erat testamento patris. Cum eo sine uUo
intertrimento convenerat jam, quemadmodum trade-
retur. Iste ad se Rabonium vocat : quarit, ecquid
sit, quod a pupUlo tratUtum non sit, quod exigi de-
beat. Cum iUe (id, quod erat) diceret, facilem pu-
pUlo traditionem esse ; signa et dona ccmparere
omnia; ipsum templum omni opere esse integrum ;
indignum isti videri cocpit, ex tanta sede, tantoque
opere, se non opimum prada, prsesertmi a pupiUo,
discedere.

LI. ^'^enit ipse in aedem Castoris : considerat tem-
plum : videt undique tectum, pulcherrime laquea-
tum, pr£eterea catera nova atque integra. Versat se :
quffirit, quid agat. Dicit ei quidam ex iUis canibus,
quos iste Liguri dixerat esse circa se multos : Tu,
Verres, hic quod moliare, nUiil habes : nisi forte ^ds
ad perpencUculum columnas exigere. Homo, omnium
rerum imperitus, quarit, quid sit, adperpendiculum.
Dicunt ei, fere nuUam esse columnam, quEe ad per-
pencUculum esse possit. Nam, mehercule, inquit,
sic agamus : columnffi ad perpencUculum exigantur.

204 IN VERREM II. Cap. 52.

Rabonius, qui legem nusset, qua in lege numenis
tantum columnarura traditur, perpendiculi mentio
fit nulla, et qui non putaret sibi cxpedire, ita acci-
pere, ne eodem modo reddendum esset ; negat, id sibi
deberi: negat oportere exigi. Iste Rabonium quies-
cere jubet : et simul ei nonnuUam spem societatis
ostendit. Hominem modestum, et minime pertina-
cem, facile coercet : columnas ita se exacturum esse
confirmat.

Nova res, atque improvisa pupUli calamitas, nun-
tiatur statim C. Mustio, vitrico pupilli, qui nuper
est mortuus, 31. Junio, patruo, P. Potitio, tutori,
homini fnigalissimo. Hi rem ad vinnn primarium,
summo ofiicio ac virtute prseditum, IM. ^larcellum,
qui erat pupilli tutor, defenmt. Venit ad Verrem
M. IMarcellus : petit ab eo, pro sua fide ac dUigentia,
pluribus verbis, ne per summam injuriam pupillum
Junium fortunis patriis conetur evertere. Iste, qui
jam spe et opinione prsedam Ulam devorasset, neque
ulla ffiquitate orationis, neque auctoritate M. I\Iar-
celli, commotus est. Itaque, quemadmodum osten-
disset, se id exacturum esse, respondit.

Cum sibi omnes ad istum ailegationes difliciles,
omnes aditus arduos, ac potius interclusos viderent,
apud quem non jus, non aequitas, non misericordia,
non propinqui oratio, non amici voluntas, non cujus-
quam auctoritas, [pra] pretio, non gratia valeret ;
statuunt, id sibi optimum esse factu, quod cuivis ve-
nisset in mentem, petere auxUium a Chelidone, quae,
isto prwtore, non modo in jure civiH, privatorumque
omnium controversiis, populo Romano pra;fuit, ve-
rum etiam in his sartis tectis dominata est.

LII. Venit ad Chelidonem C. IMustius, eques
Romanus, pubhcanus, homo cum primis honestus :
venit i\I. Junius, patruus pueri, frugahssimus homo
et castissimus : venit homo summo honore, pudore,
et summo officio spectatissimus ordinis sui, P. Poti-
tius, tutor. O multis acerbam, o miseram atque in-

IN VERREM II. Cap. 53. 205

dignam pr»turam tuam ! Ut mittam caetera, quo
tandem pudore tales ^dros, quo dolore, meretricis
domum venisse arbitramini ? qui nuUa conditione
istam turpitudinem subissent, nisi ofticii necessitudi-
nisque ratio coi*gisset. ^''eniunt, ut dico, ad Cheli-
donem. Donms erat plena : nova jura, nova decreta,
nova judicia petebantur. " iVIihi det possessionem :
IMihi ne adimat : In me judicium ne det : Mihi bo-
na addic-at." Alii nummos numerabant : aUi tabulas
obsignabant. Donms erat, non meretricio conventu,
sed pra;toria turbii, referta. Simul ac potestas primum
data est, adeunt hi, quos dixi. Loquitur i\Iustius :
rem demonstrat : petit auxilium : pecuniam polli-
cetur. Respondit iUa (ut meretrix) non inhumane:
libenter, ait, se esse facturam, et se cum isto diligen-
ter sermocinaturam : reverti jubet. Tum discedunt.
Postridie revertuntur. Negat dla posse hominem ex-
orari : permagnam eum dicere ex illa re pecimiam
confici posse.

LIII. ^''ereor, ne quis forte de populo, qui priori
actione non afFuit, ha;c, quia propter insignem turpi-
tudinem sunt incredibdia, fingi a me arbitretur. Ea
vos antea, judices, cogno^istis. Dixit juratus P. Po-
titius, tutor pupilli Junii : dixit 31. Junius, tutor et
patruus : ^lustius dixisset, si viveret : sed, pro
JMustio, recenti re de Mustio auditum dixit L. Do-
mitius ; qui cum sciret, me ex IMustio vivo audisse,
quod eo sum usus plurimum, (etenim id judicium,
quod prope omnium fortunarum suarum C. 3Iustius
habuit, me uno defendente, vicit) cum hoc, ut dico,
sciret L. Domitius me scire ad eum res omnes 3Ius-
tium solitum esse deferre ; tamen de Chelidone re-
ticuit, quoad potuit : alio responsionem suam deri-
vavit. Tantus in adolescente clarissmio ac principe
juventutis pudor fuit, ut aliquamdiu, cum a me pre-
meretur, omnia potius responderet, quam Chelido-
nem nominaret. Primo necessarios istius ad eum
allegatos esse dicebat : deinde aliquando coactus Che-

(Orat.) VOL. l. T

20G IN VERREM II. Cap. 54.

lidonem norninavit. Non te piidet, Verres, ejusmu-
lieris arbitratu gessisse pr;cturani, quam L. Donii-.
tius ab se nominari, vix sibi honestum esse arbitra-
batur ?

LIV. Rejecti a Chelidone, capiunt consLIium ne-
cessarium, ut suscipiant ipsi negotium. Cum Rabo-
nio tutore, quod erat vix H8 quadraginta millium,
transii^unt HS ducentis millibus. Refert ad istum
rem Rabonius : ut sibi videatur, satis grandem pecu-
niam, et satis impudentem esse. Iste, qui aliquanto
plus cogitasset, male accipit verbis Rabonium : ne-
gat eum sibi illa decisione satisfaeere posse. Ne mul-
ta, locaturum se esse coniirmat.

Tutores hasc nesciunt : quod actum erat cum Ra-
bonio, putant id esse certissimum : nuUam majorem
pupillo metuunt calamitatem. Iste vero non procras-
tinat : locare incipit, non proscripta neque edicta
die, alienissimo tempore, hulis ipsis Romanis, foro
ornato. Itaque renuntiat Rabonius illam decisionem
tutoribus. Accurrunt tamen ad tempus tutores : di-
gitum tollit Junius patruus. Isti color imnuitatus
est : vultus, oratio, mens deniqvie excidit. Quid age-
ret, ccppit cogitare. Si opus pupillo rcdimeretur, si
res abiret ab eo mancipe, quem ipse apposuisset, sibi
nullam prffidam esse. Itaque excogitat. Quid ? Ni-
hil ingcniose : nihil, quod quisquam possit dicere,
" improbe, verum callide :" nihil ab isto tectum,
nihil veteratorium exspectaveritis : omnia aperta,
omnia perspicua, reperientur, impudentia, amentia,
audacia.

Si pupillo opus redimitur, mihi praeda de manibus
eripitur. Quod est igitur remedium ? quod ? ne li-
ceat pupiUo redimere. Ubi Ula consuetudo in [bonis,]
praidibus, pra^diisque vendendis, omnium consulum,
censorum, prretonnn, qua;storum denique, ut opti-
ma conditione sit is, cuja res sit, cujum periculum ?
Exchulit eum solum, cui, prope dicam, soli potesta-
tem factam esse oportebat. Quid enmi quisquam ad

IN VERREM II. Cap. 55. 207

meam pecuniam, me invito, adspirat ? quid accedit ?
L/ocatur opus id, quod ex mea pecunia reficiatur :
ego me refecturum esse dico : probatio futura est
tua, qui locas : prajdibus et pra;diis populo cautum
est : et, si non putas cautuni, sciiicet tu praHor in
mea bona, quos voles, imniittes ? me ad meas fortu-
nas defendendas accedere non sines ?

LV. OpercB pretium est, ipsam legem cognoscere.
Dicetis, eumdem conscripsisse, qui illud edictum de
hjereditate : " Lex opere faciundo, quffi pupilli Ju-
nii." Dic, dic, quteso, clarius. " C. Verres Pr.
Urbis addidit." Corriguntur leges censoriae. Quid
enim ? Video in multis veteribus legibus : "■ Cn.
Domitius L. IMetellus, L. Cassius Cn. Servilius,
censores addiderunt." Vult aliquid ejusmcdi C.
Verres. Dic : quid addidit ? " Qui de L. ]\Larcio
M. Perperna censoribus redemerit, eum socium ne
admittito ; neve ei partem dato, neve ei rediniito."
Quid ita ? ne vitiosum opus fieret ? at erat probatio
tua. Ne panmi locuples esset ? at erat, et esset am-
plius, si velles, populo cautum pradibus et praediis.

Hic te si res ipsa, si indignitas injurise tua; non
commovebat; si pupUli calamitas, propinquorum
lacrymae, D. Bruti, cujus pradia subierunt pericu-
lum, M. JMarcelli tutoris auctoritas apud te ponderis
nihU habebat ; ne illud quidem animadvertebas,
ejusmodi fore hoc peccatum tuum, quod tu neque
negare posses (in tabulas enim retulisti), nec cum de-
fensione aliqua confiteri ? Addicitur id opus HS
I3LX millibus; cum tutores HS lxxx miUibus id
opus, ad illius hominis iniquissimi arbitrium, se ef-
fecturos esse clamarent. Etenim quid erat operis ? id,
quod vos vidistis. Omnes LIlEe columnae, quas deal-
batas videtis, machina apposita, nuUa impensa de-
jecta;, eisdemque lapidibus reposita; sunt. Hoc tu
HS iDLxmilhbus locavisti. Atqui, in illis columnis
dico esse, qufe a tuo redemtore commotas non sint :
dico e$se, ex qua tantum tectorium vetus delitum

208 IN VERREM II. Cap. 56.

sit, et novum inductum. Quod si tanta pecunia co-
lumnas dealbari putassem, certe nunquam aedilita-
tem petivissem.

LVI. At, ut videatur tamen res agi, et non
eripi pupillo : " Si quid, operis causa, rescide-
ris, reficito." Quid erat, quod rescinderet, cum suo
quemque loco lapidem reponeret ? " Qui redemerit,
satisdet damni infecti ei, qui a vetere redemtore ac-
ceperit." Deridet, cum sibi ipsum jubet satisdare
Rabonium. " Pecunia prsesens solvatur." Quibus
de bonis ? ejus, qui, quod tu HS iolx millibus lo-
Casti, HS Lxxx millibus efFecturum se esse clama-
vit. Quibus de bonis ? pupUli, cujus cEtatem et soli-
tudinem, etiamsi tutores non essent, defendere pra?tor
debuit. Tutoribus defendentibus, non modo patrias
ejus fortunas, sed etiiuii bona tutorum, ademisti.
" Hoc opus bonum suo cuique facito." Lapis ali-
quis casdendus, et apportandus fuit machina sua :
nam illo non saxum, non materies advecta est : tan-
tum operis in ista locatione fuit, quantum paucte
operas fabrorum mercedis tulerunt, et maniis-pretium
machina'. Utrum existimatis minus operis esse,
unam cohmmam efficere ab integro novam nullo la-
pide redivivo, an quatuor illas reponere ? Nemo du-
bitat, quin muko majus sit novam facere. Osten-
dam, in a;dibus privatis, longa difficilique vectura,
columnas singulas ad miphivium, HS quadragenis
millibus, non minus magnas, locatas.

Sed ineptum est, de tam perspicua istius impuden-
tia, pluribus verbis disputare, praesertim cum iste
aperte, tota lege, omnium sermonem atque existuna-
tionem contemserit ; qui etiam ad extremum ad-
scripserit, " Rediviva sibi habeto :" quasi quidquam
redivivi ex opere illo tolleretur, ac non totum opus
ex redivivis constitueretur. At enim si pupillo redi-
mi non liccbat, non necesse erat rem ad ipsum per-
venire : poterat aliquis ad id negotimii de popiilo ac-
cedere. Omnes exclusi sunt, non minus aperte, quam

IN VERREM II. Cai-. 58. 209

pupillus. Diem pracstituit operi faciendo, Calendas
Decenibres : locat circiter Idus Septembres : angus-
tiis temporis excluduntur omnes.

LVIL Quid ergo ? Rabonius istam diem quomo-
do assequitur ? Nemo Rabonio molestus est, neque
Calendis Decembribus, neque Nonis, neque Idibus.
Denique aliquanto in provinciam iste proficiscitur
prius, quam opus eftectum est. Posteaquam reus
factus est, primo negabat opus in acceptum refcrre
posse. Cum instaret Rabonius, in me causam confe-
rebat, quod tum codicem obsignassem. Petit a me
Rabonius, et amicos aUegat : facile impetrat : iste,
quid ageret, nesciebat. ISi in acceptum non retulis-
set, putabat se aliquid defensionis habiturum. Rabo-
nium porro intelligebat rem totam esse patefactu-
rum : tametsi, quid poterat esse apertius, quam nunc
est, ut uno niinus teste haberet Rabonio ? Opus in
acceptum retulit quadriennio post quam diem operi
dixerat.

Hac conditione, si quis de populo redemtor ac-
cessisset, non esset usus ; cum die cteteros redem*
tores exchisisset, tum in ejus arbitrium ac potestatem
venire nolebant, qui sibi ereptam prajdam arbitrare-
tur. Nam quid argumentamur, quo ista pecunia per-
venerit ? Fecit ipse indicium. Pruiium, cuni vehe-
mentius cum eo D. Brutus contenderet, qui de sua
pecunia HS dlx millia numeravit ; quod jam iste
ferre non poterat, opere addicto, pradibus acceptis,
de HS lOLx miUibus, remisit D. Bruto HS cx
miUia. Hoc, si aliena res esset, certe facere non po-
tuisset. Deinde nummi numerati sunt Cornificio,
quem scribam suum fuisse negare non potest Pos-
tremo ipsius Rabonii tabulae pra;dam illam istius fu-
isse clamant. Recita.

{JVomhia Rahonli.)

LVIII. Hic etiam, priore actione, Q. Ilortensius
pupillum Junium venisse jirastextatum in vestrum
conspectum, et stetisse cum patruo testimonium di-

T »

210 IN VERREM II. Cap. 58.

cente, questus est; et me populariter agere, atque
invidiam commovere, quod puerum producerem, cla-
mitavit. Qiiid erat, Hortensi, tandem in illo puero
populare ? quid invidiosum ? Gracchi, credo, aut 8a-
turnini, aut alicujus hominis ejusmodi, produxeram
iilium, ut nomine ipso, et memoria patris, animos
imperitJB multitudinis concitarem. P. Junii erat,
hominis de plebe Romana, filius, quem pater mo-
riens tum tutoribus et propinquis, tum legibus, tum
jequitati magistratuum, tum judiciis vestris, com-
niendandum putavit. Hic, istius scelerata locatione
nefarioque latrocinio, bonis patriis fortunisque omni-
bus spoliatus, venit in judicium ; si niliil aliud,
saltem, ut eum, cujus opera ipse multos annos est in
sordibus, paulo tamen obsoletius vestitum videret.
Itaque tibi, Hortensi, non illius a:tas, sed causa, non
vestitus, sed fortuna, popularis videbatur : neque te
tam commovebat, quod ille cum togii pratexta, quam
quod sine buUa, venerat. Vestitus enim nemineni
commovebat is, quem Uli mos, et jus ingcnuitatis
dabat. Quod ornamentum pueritis pater dederat,
indicium atque insigne fortunffi, hoc ab isto prsdone
ereptum esse, graviter et acerbe homines ferebant.
Neque erant ha; lacrymte populares magis, quam
nostrffi, quam tu£e, Q. Hortensi, quam horum, qui
sententiam laturi sunt : ideo, quod comnumis est
causa, commune periculum, comnnmi pr^esidio talis
improbitas, tamquam aliquod incendium, restin-
guenda est. Habemus enim liberos jiarvos : incertum
est, quam longa nostrum cujusque vita futura sit.
Consulere \ivi ac prospicere debemus, ut illorum so-
litudo et pueritia quam firmissimo prajsidio munita
sit. Quis est enim, qui tueri possit liberum nostro-
rum pueritiam contra improbitatem magistratuum ?
IVIater, credo. Scilicet magno prasidio fuit Annise
pupillaj mater, femina primaria : niimis, Ula Deos
hominesque implorante, iste infanti pujiillw fortunas
patrias ademit ? Tutoresne defendcient ? Pcrfatilc

IN VERREM II. Cap. 60. 211

vero apud istiusmodi ])r£etorem, a quo fll. Marcelli
lutoris, in causa pupilli Junii, et oratio, et voluntas,
ct auctoritas, repudiata est.

LIX. Quarimus etiiim, quid iste in ultimii Pliry-
giii, quid in extremis Piimphyliie parlibus, fecerit ?
qualis in bcUo prjedonum pra;do ijjse fuerit ? qui in
foro populi Romani pirata nefarius reperiatur. Du-
bitamus, quid iste in iiostium prteda inolitus sit, qui
manubias sibi tantas ex L. JMetelli manubiis fecerit ?
qui majore pecunia. quatuor columnas dealbandas,
quam ille omnes aedificandas, locaverit ? Exspecte-
mus, quid diamt ex 8icilia testes ? Quis imquam
templum LUud adspexit, quin avaritia; tuEe, quin in-
juriae, quin audacia;, testis esset ? Quis a signo Ver-
tumni in Circum IMaximum venit, quin is, in uno-
quoque gradu, de avaritia tua commoneretur ? quam
tu viam thensarum, atque pompae, ejusmodi exegisti,
ut tu ipse illa ire non audeas. Te putet quisquam,
cum ab Italia freto disjunctus esses, sociis tempe-
rasse ? qui adeni Castoris tcstem furtorum tuoruni
esse volueris ; quam populus Komanus quotidie, ju-
dices, etiam tum, cum de te sententiam ferrent, vide.
rent.

LX. Atque etiam judicium in praetura publicum
cxercuit : non enim praetereundum est ne id quidem.
Petita multa est, apud istum praetorem, a Q. Opi-
mio ; qui adductus est in judicium, verbo, quod,
cum esset tribunus plebis, intercessisset contra legem
Comeliam ; re, quod in tribunatu dixisset contra
alicujus hominis nobilis vohintatem. De quo judicio
si velim dicere omnia, muhi appellandi ]»dendique
sint ; quod mihi non est necesse. Tantum dicam,
paucos homines, ut lenssime dicam, arrogantes, hoc
adjutore, Q. Opimium per ludum et jocum fortunis
omnibus evertisse.

Is mihi etiam queritur, quod a nobis, novem solis
diebus, prima actio sui judicii transacta sit ; cuni,
apud ipsum, tribus horis Q. Opiniius, senator populi

212 IN VERREM II. Cap. 01.

Romani, bona, fortunas, omamenta omnia, amiserit ?
cujus propter indignitatem judicii, saspissime est ac-
tum in senatu, ut genus hoc totum multarum ac ju-
diciorum ejusmodi tolleretur. Jam vero, in bonis Q.
Opimii vendendis, quas iste pradas, quam ajierte,
quam improbe fecerit, longum est dicere. Hoc dico:
nisi vobis id hominum lionestissimorum tabulis pla-
num fecero, fingi a me hoc totum temporis causa
putatote.

Jam, qui ex calamitate senatoris populi Romani,
cum pr;etor judicio ejus praefuisset, spolia domum
suam referre, et manubias detrahere conatus est ; is
uUam ab sese calamitatem poterit deprecari ?

LXI. Nam de subsortitione Ula Juniana judicum
nihil dico. Quid enim ? contra tabulas, quas tu pro-
tidisti, audeam dicere ? Difficile est. Non enim me
tua solum, et judicum auctoritas, sed etiam annulus
aureus scribffi tui, deterret. Non dicam id, quod pro-
bare difficUe est : hoc dicam, quod ostendam, multos
ex te viros primarios audisse, cum diceres, ignosci
tibi oportere, quod falsum codicem protuleris : nam,
qua invidia C. Junius conflagrarat, ea, nisi providis-
ses, tibi ipsi tum pereundum fuisse.

Hoc modo iste sibi et saluti sure prospicere didicit,
referendo in tabulas et privatas et pubHcas, quod ges-
tum non esset ; toUendo, quod esset, et semper ali-
quid demendo, mutando, curando ne litura appare-
ret, interpolando. Eo enim usque progreditur, ut ne
defensionem quidem maleficiorum suorum, siue aliis
maleficiis, reperire possit. Ejusdcm modi sortitionem
homo amentissimus suorum quoque judicum fore pu-
tavit per sodalem suum, Q. Curtium, judicem qua?-
stionis : cui nisi ego, vi populi, et hominum clamore
atque convicio, restitissem ; ex hac decuria nostra,
cujus mihi copiam quam largissime factam oportebat,
erepta esset facultas [eorum, quos iste annuerat, in
suura consUium sine causu subsortiebatur.] • * •
MuUa dcsunt.

ORATIO VII.

ACTIONIS SECUNDJL
IN C. VERREM

LIBER SECUNDUS.

De J urisdictionc Sicilicnii.

ARGUMENTUM ASCONIL

H^EC sine dubio ad accusationem propositi criminis
spectat oratio. Nam, in superiore, anteactje res sunt
exposita : quae, quia magis adjuvant accusationem,
quam ipssB sint principales, in unum librum coactae
sunt judicio Ciceronis, cursim enumerantis, quje Ver-
res quffistor, quae pro quaestore, quce legatus, qus de-
nique prsetor urbanus, admiserit. Ubi ventum est
ad causam ipsam, et Siciliensia crimina, quatuor libros
edidit : unam de jurisdictione, alterum de frumen-
to, tertium de sig;nis, quartum de suppliciis. In qua
distributione, non ordo temporis, sed facinorum ge-
nera et momenta servata sunt. Incipit autem a laude
Sicdice : et egreditur ad crimen Dionis, deinde So-
sippi, et Epicratis. Sed, de jure Siculorum everso,
frustra quidam Ciceronem reprehendunt, quod non
inde coeperit ; cum superiora crimina non egeant
ejusmodi tractatu, qui ad sequentia pertinet ; et, ora-

214 IN VERREM III.

toris consilio, a magnis, iisdemque clarioribus, sumen-
dum esset exordium. Itaque post hoc, duo criminura
genera persequitur ad extremum. Primum de Hera-
clio ; de expressis lionoribus ab invitis ; de Epicrate
Bidino ; deque rebus capitalibus, ubi de Sopatro, de
Sthenio ; qua; omnia sunt de jure dicendo. iVlterimi
de senatoribus, de sacerdotibus, de censoribiis, pre-
tio a Verre factis ; de collatione in statuas ; de pu-
blicanorum cum Verre convenientia in furtis ; de
tabulis Carpinatii, pecunias V^erris extraordinarias
continentibus. Genus causa; in omnibus Verrina-
rum bbris admirabile. Status principaliter conjec-
tura.

IN C. \TRRE.M III.

I. IMuLTAmihi necessario,jiulices,prffitermittenda
sunt, ut possini aliquo modo aliquando de iis rebus,
qua; nieaj fidei commissaB sunt, dicere. Kecepi enim
causam Sicilis. Ea me ad hoc negotium provincia
attraxit. Ego tamen, hoc onere suscepto, et recepta
causa Siciliensi, amplexus animo sum aliquanto am-
plius. Suscepi enim causam totius ordinis ; suscepi
causam populi Romani ; quod putabam tum deni-
que recte judicari posse, si non modo reus improbus
adduceretur ; sed etiam diligens et firmus accusator
ad judicium veniret. Quo mihi maturius ad SicUiae
causam veniendum est, relictis ca>teris ejus furtis ac
flagitiis, ut et ^-iribus quam integerrimis agere, etad
dicendum temporis satis habere, possim.

Atque adeo, antequam de incommodis Sicilia; dico,
pauca mihi videntur esse de provincia; dignitate, ve-
tustate, utilitate, dicenda. Nam, cum omnium socio-
rum provinciarumque rationem diligenter habere de-
betis, tum pracipue Sicilia, judices, plurimis justis-
simisque de causis : primum, quod omnium natio-
num exterarum princeps SiciHa se ad amicitiam
fidemque populi Romani applicuit : prima omnium
(id, quod ornamentum imperii est) provincia est ap-
pellata : prima docuit majores nostros, quam pra>cla-
rum esset, exteris gentibus imperare : sola fuit ea
fide benevolentiaque erga populum Romanum, ut
cintates ejus insula;, quae semel in amicitiam nostram
venissent, nunquam postea deficerent ; plerEeque au-
tem, et maxime illustres, in amicitia perpetuo mane-
rent. Itaque majoribus nostris in Africam ex hac
provinciii gradus imperii factus est : neque enim tam
facile opes Carthaginis tantae concidissent, nisi iUud

216 IN VERREM III. Cap. 3.

et rei frumentariae subsidium, et receptaculum classi-
bus nostris pateret.

II. Quare P. Africanus, Carthagine deleta, Sicu-
lorum urbes signis monimentisque pulcherrimis exor-
navit ; ut, quos ^ictoria populi Romani maxime Ite-
tari arbitrabatur, apud eos monimenta victoriae plu-
rima collocaret. Denique ille ipse M. ]\Iarcelhis, cujus
in Sicilia virtutem hostes, misericordiam victi, fidem-
que ca>teri Siculi, perspexerunl, non solum sociis in
eo bello consuluit, verum etiam superatis hostibus
temperavit. Urbem pulcherrimam, Syraaisas, (quae,
cum manu munitissima esset, tum, loci natura, terr.T.
ac mari claudebatur) cum ^-i consilioque cepisset, non
solum incolumcm passus est esse, sed ita reliquit or-
natam, ut esset idem monimentum victoria, mansue-
tudinfs, continentisB ; cum homines viderent, et quid
expugnasset, et quibus pepercisset, et quas reliquisset.
Tantum ille honorem SicLIi» habendum putavit, ut
ne hostium quidem urbera ex sociorum insula tollen-
dam arbitraretur.

Ita-que, ad omncs res, Sicilia provincia semper
usi sunms, ut, quidquid ex sese posset efFerre, id non
apud eos nasci, sed domi nostrae conditum putare-
mus. Quando illa frumentum, quod deberet, non ad
diem dedit ? quando id, quod opus esse putaret, non
ultra pollicita est ? quando id, quod iniperaretur,
recusavit? Itaque ille M. Cato Sapiens cellam pena-
riam reipublica; nostrje, nutricem plebis Romanas,
Siciliam nominavit. Nos vero experti sumus, Italico
maximo difficUIimoque beUo, Siciliam nobis, non pro
penaria cella, sed pro aerario illo majonmi vetere ac
referto, fuisse. Nam, sine ullo sumtu nostro, coriis,
tunicis, frumentoque suppeditato, maximos exercitus
nostros vestivit, ahiit, armavit.

III. Quid ? illa, qua> forsitan ne sentimus qui-
dem, judices, quanta sunt ! quod multis locupletio-
ribus civibus utiraur, quod habent propinquam, fide-

Ix\ VERREiM III. Cai'. 3. 217

lem, fructuosamque provinciam, quo facile excur-
rant, ubi libenter negotium gerant ; (juos illa partim
mercibus suppeditandis cum qufBstu conipendioque
dimittit, partim retinet, ut arare, ut pascere, ut neg-
otiari libeat , ut denique sedes ac doniicilium coilo-
care : quod commodum non mediocre populi Romani
est ; tantum civium Romanorum numerum, tam
prope ab domo, tam bonis fructuosisque rebus deti-
neri. Et, quoniam quasi quiEdam pr;edia populi Ro-
niani sunt vectigalia nostra atque provincia; ; quem-
admodum propinquis vos vestris pr;cdiis maxime de-
lectamini, sic populo Romano jucunda suburbanitas
est hujusce provinciaj.

Jam vero hominum ipsorum, judices, ea patien-
tia, virtus, frugalitasque est, ut proxime ad nostrani
tlisciplinam illam veterem, non ad hanc, quae nunc
increbuit, videantur accedere. NihU ca?terorum simile
(Trjecorum : nulla desidia, nulla luxuria ; contra sum-
mus labor in publicis privatisque rebus, summa par-
cimonia, summa diligentia. Sic porro nostros homines
diligunt,uthis solis neque publicanus neque negotia-
tor odio sit. iMagistratuum autem nostroium injurias
ita multorum tulerunt, ut nunquam, ante hoc tem-
pus, ad aram legum, prassidiumque vestrum, publico
consilio confugerint : tametsi et illum annum pertu-
lerant, qui sic eos afflixerat, ut saivi esse non possent,
nisi C. Marcellus quasi aliquo fato venisset, ut bis
ex eadem famUia salus Sicdiss constitueretur, ec
postea M. Antonii infinitum illud imperiuni sense-
rant. Sic a majoribus suis acceperant, tanta populi
Romani in Siculos esse beneficia, ut etiam injurias
nostrorum hominum perferendas putarent. In nemi-
nem civitates, ante hur.c, te&tiraonium publice dixe-
runt. Hunc denique ipsum pertulissent, si humano
modo, si usitato more, si denique uno aliquo in ge-
nere. peccasset. Sed, cum perferre non possent luxu-
riem, crudelitatem, avaritiam, superbiam ; cum om-
nia sua commoda, jura, beneficia senatiis populique

(Oiat.) voL. I. u

218 IN VERREM IIL Cap. 4.

Romani, unius scelere ac libidine perdidissent : hoc
statuerunt, aut istius injurias per vos ulcisci et per-
sequi ; aut, si vobis indigni essent visi, quibus opem
auxiliunique ferretis, urbes ac sedes suas relinquere ;
quandoquidem agros jam ante, istius injuriis exagi-
tati, reliquissent.

IV. lloc consilio a L, IVIetello legationes universae
petiverunt, ut quamprimum isti succederet : hoc ani-
mo toties apud patronos desuis miseriisdeplorarunt:
hoc commoti dolore, postulata consulibus, qusB non
postulata, sed in istum crimina vdderentur esse, edi-
derunt. Fecerunt etiam, ut me, cujus fidem conti-
nentiamque cognoverant, prope de vitfe meas statu,
dolore ac lacrymis suis, deducerent, ut ego istum
accusarem ; a quo mea longissime ratio voluntasque
abhorrebat ; quamquam, in hac causa, muho plures
partes mihi defensionis, quam accusationis, suscepisse
videor. Postremo homines ex tota provincia nobihs-
simi, primique, pubUce privatimque venenmt : gra-
vissima aU[i\e honestissima qiwque civitas vehemen-
tissime suas injurias persecuta est.

At quemadmodum, judices, venerunt ? Videor
enim mihi hberius apud vos jam pro Sicuhs loqui
debere, quam forsitan ipsi velint : sahiti enim eorum
potius consulam, quam voluntati. Ecquem existima-
tis unquam, uEri in provincia, reum absentem, contra
inquisitionem accusatoris, tantis opibus, tanta cupi-
ditate, esse defensum ? Qurestores utriusque pro\in-
cicT, qui isto pratore fuerant, cum fascibus milii
prajsto fuerunt. Hi porro, qui successerunt, vehe-
menter istius cupidi, liberahter ex istius cibariis trac-
tati, non minus acres contra mc fuerunt.

Videte, quid potuerit, qui quatuor in una provin-
cia quffistores, studiosissimos dcfensores propugnato-
resque habiiciit : pr;ctorem vcro cohortcmque totam
sic studiosam, ut facile appareret, non tam Lllis Sici-
iiam, quam inancm oftenderant, quam Verrem ipsum,
qui plenus decesserat, provinciani fuisse. JMinari Si»

IN VERREM III. Cap. 5. 219

culis, si decressent legationes, quse contra istum dice-
rent : minari, si qui essent profecti : aliis, si lauda-
rent, benignissime promittere : grarissimos privata-
rum rerum testes, quibus nos prjRsentibus denuntia-
viiuus, eos vi custodiisque retinere.

V^. Quffl cum omnia facta sint, tamen unam solam
scitote esse civitatem ^lamertinam, qure jjublice le-
gatos, qui istum laudarent, miserit. Ejus autem le-
gationis principem, civitatis nobilissimum, C. Heium,
juratum dicere audistis, isti navem onerariam niaxi-
mam ^"Messana; esse, publice coactis operis, asdifica-
tam : idemque ^lamertinorum legatus, istius lauda-
tor, non solum istum bona sua, verum etiam sacra,
Deosque penates, a majoribus traditos, ex aedibus
suis eripuisse dixit. Praclara laudatio, cum duabus
in rebus legatorum una opera consumitur, in lau-
dando atque repetendo. Atijue ea ipsa civitas qua
ratione illi aniica sit, dicetur certo loco. Reperietis
enim, quas caus® benevolentia sint iMamertinis erga
istum, eas ipsas causas satis justas esse damnationis.
Alia civitas nulla, judices, publico consilio laudat.

V^is illa summi imperii tantum potuit apud jier-
paucos homines, non ci%ntates, ut aut levissimi qui-
dam ex miserrimis desertissimisque oppidis inveni-
rentur, qui, injussu populi ac senatiis, proficisceren-
tur ; aut ii, qui contra istum legati decreti erant, et
testimonium publicum ac mandata acceperant, vi ac
metu retinerentur. Quod ego in paucis tamen usu
venisse non moleste fero, quo reliqua;, tot et tantae,
et tam graves civitates, tota denique ISicilia plus auc-
toritatis apud vos haberet, cum videretis, nulla vi
retineri, nullo periculo prohiberi potuisse, quominus
experirentur, ecquid apud vos querimonia; valerent
antiquissimorum fidelissimorumque sociorum. Nam,
quod fortasse non nemo vestriim audierit, istum a
Syracusanis publice laudari ; id, tametsi, ijriore ac-
rione, ex Heraclii Syracusani testimonio, cujusmodi
esset, cognovistis ; tamen vobis alio loco, ut se tota

220 IN VERRE.AI II I. Cxv. C.

res habeat, qiiod ad eam civitatem attinet, dtmon-
strabitur. Intelligetis enim, nullis hominibus quem-
quam tanto odio, quanto istum Syracusanis, et esse,
et fuisse.

VI. At enim istum soli ^Siculi persequuntuv ! cives
Romani, qni in Sicilia negotiantur, defendunt, dili-
gunt, salvum esse cupiunt ! Prinuim, si ita esset,
tamen vos in hac qusestione de pecuniis repetundis,
qua; sociorum causa constituta est, lege judicioque
sociali, socioriim querimonias audire oporteret. 8ed
intelligere potuistis, priore actione, cives Romanos ex
Siciliii pkirimos, honestissimos, maximis de rebus,
et quas ipsi accepissent injurias, et quas scirent aliis
esse factas, pro testimonio dicere. Ego hoc, quod in-
telligo, judices, sic confirmo : videor mihi gratum
fecisse Siculis, quod eorum injurias meo labore, in-
imiciliis, periculo, sim persecutus. Non minus hoc
gratum me nostris civibus intelligo fecisse ; qui hoc
existimant, juris, libertatis, rerum fortunarumque
suarum, sahitem in istius damnatione consistere.
Quapropter, de istius pra;tura Siciliensi non recuso,
quin ita me audiatis, ut, si cuiquam generi homi-
iium, sive Siculorum, sive nostrorum civium ; si
cuiquam ordini, sive aratorum, sive pecuariorum,
sive mercatorum, probatus sit ; si non horum om-
nium communis hostis prasdoque fuerit ; si cuiquam
denique ulla in re unquam temperaverit ; ut vos
quoque ei temperetis.

Qui, simul atque ei sorte provincia Sicilia obvcnit,
statim RomK, et ad Urbem, antequam jJroficiscere-
tur, qn;crere ipse secum, et agitare cum suis coppit,
quibusnam rebus in ea provincia maximam uno an-
no pecuniam facere posset. Nolebat in agendo dis-
cere (tametsi non provincia; rudis erat et tiro) ; sed
in Siciliam paratus ad pra;dam meditatusque venire
cupiebat.

O prfficlare conjectum a vulgo in illam provinciam
omen ccnununis famve atque senuonis ! cum, ex

IN VERREM III. Cap. 8. 221

nomine istius, quid in provincia factunis esset, per-
ridicuic honiines augurabantur. Etenini quis dubi-
tare posset, cum istius in qu»stura fugani et furtum
recognosceret ; cum, in legatione, oppidorum fano-
rumque spoliationes cogitaret ; cum videret in foro
latrocinia praturfe ; qualis iste in quarto actu im-
probitatis futiirus esset.

VII. Atque, ut intelligatis, eum Romse quEBSisse
non modo genera furandi, sed etiam nomina, certis-
simum accipite argumentum, quo facUius de singu-
lari ejus impudentia existimare possitis. Quo die
Siciliam tetigit, (videte, satisne paratus ex iHo omi-
ne urbano, ad everrendam provdnciam venerit) statim
Messana literas Ilalesam mittit ; quas ego istum in
Italia scripsisse arbitror : nam, simul atque e na^d
egressus est, dedit operam, ut Halesinus ad se Dio
continuo venLret : se de haereditate velle cognoscere,
quae ejus filio a propinquo homine, Apollodoro La-
phirone venisset. Ea erat, judices, pergrandis pe-
cunia. Ilic est Dio, judices, nunc, beneficio Q.
JMetelli, civis Romanus factus ; de quo, multis
viris primariis testibus, multorumque tabulis, vobis
priore actione satisfactum est, HS undecies numera-
tum esse, ut eam causam, in qua, ne tenuissuna qui-
dem dubitatio posset esse, isto cognoscente, obtine-
ret ; praBterea greges nobUissimarum equanmi abac-
tos ; argenti vestisque stragulae domi quod fuerit,
esse direptum : ita HS undecies Q. Dionem, quod
haereditas ei obvenisset, nuHam aliam ob causam,
perdidisse. Quid .' Haec haereditas quo praetore Dio-
nis fiho venerat ? eodem, quo Anniae, P. Annii se-
natoris filiae ; eodem, quo M. Liguri senatori, C. Sa-
cerdote pra;tore. Quid ? tum nemo]^molestus Dioni
fuerat? non plus quam Liguri, Sacerdote practore.
Quid ? ad Verrem quis detulit ? nemo ; nisi forte
existimatis ei quadruplatores ad fretum praesto
fuisse.

VIII. Ad Urbem cum esset, audivit, Dioni cui-

u3

2-22 IN VERKE31 III. Cai>. 8.

dam Siculo permagnam venisse hseretlitatem : h«re-
dem statuas jussum esse in foro ponere ; nisi posuis-
set, Veneri Erycinffi esse multatum. Tametsi positffi
essent ex testamento, putabat tamen, quoniam Vene-
ris nomen esset, causani pecur,i;e se reperturum. Ita-
que apponit, qui petat Veneri Erycina; illam hajre-
ditatem : non enim quaestor peliit (ut estconsuetudo)
is, qui Erycinum montem obtinebat : petit Naevius
Turpio quidam, istius excursor et emissarius, homo
omnium ex illo conventu quadruplatorum deterri-
mus, C Sacerdote pratore condemnatus injuriarum.
Etenim erat ejusmodi causa, ut ipse prsetor, cum
qurereret calumniatorem, paulo tamen consideratio-
rem reperire non posset. Ilunc liominem Veneri ab-
solvit : sibi condemnat : mahiit videlicet homines
peccare, quam Deos : se potius a Dione, quod non
licebat, quam Venerem, quod non debebatur, auferre.
Quid ego hic nunc Sex. Pompeii Chlori testimo-
nium recitem, qui causam egit Dionis ? qui omnibus
rebus interfuit ; hominis honestissimi, tametsi civis
Romanus virtutis causa jamdiu est, tamen omnium
Siculorum primi ac nobilissimi. Quid ipsius Q.
Cfficilii Dionis, hominis probatissimi ac pudentissi-
mi ? Quid h. Vetecilii Liguris, T. IManlii, L. Ca-
leni? quorum omnium testimoniis de hac Dionis
pecunia confirmatum est. Dixit hoc idem M. Lucul-
lus, se de his Dionis incomniodis, pro liospitio quod
sibi cum eo esset, jam ante cognosse. Quid ? Lucul-
lus, qui tum in IMacedonia fuit, mehus ha^c cognovit,
quam tu, Hortensi, qui Rom^e fuisti ? ad quem Dio
confugit ? qui de Dionis injuriis gravissime per hte-
ras cum Verre questus es ? Nova tibi Ikcc sunt, et
inopinata ? nunc jirimum hoc aures tua; crimen acci-
piunt ? nihil ex Dione, niliil ex socru tua, femina
primariii, Serviliri, vetere Dionis hospit;», audisti ?
Nonne multa mei testes, quic tu scis, ncsciunt ? non-
iie mihi testem in hoc crimine eripuit, non istius in-
■ nocentia, sed legis exceptio ?

LN VERREM III. Cav. 10. 223

(Testlmoma M. Lucidli, Chlori, Dionis.)

IX. Satisne vobis magnam pecuniam Venerius
honio, qui e ('helidonis sinu in provinciam profcctus
esset, Veneris nomine quresisse videtur? Accipite
aham, in minore pecunia, non n;inus impudentem
cahinuiiam. Sosippus et Epicrates fratres sunt Agy-
rinenses. Homm pater, abhinc duo et XX annos,
est mortuus : in cujus testamento, quodam loco, si
commissum quid esset, muha erat Veneri. Ipso XX
anno, cum tot interea pra;tores, tot quaestores, tot
cahmmiatores, in provincia fuissent, hjcreditas ab
his V'eneris nomine petita est. Causam Verres co-
gnoscit : pecuniam per ^'■olcatium accipit, fere ad
HS CCCC milha, ab duobus fratribus. Multorum
testimonia audistis antea. Mcerunt Agyrinenses fra-
tres ita, ut egentes inanesqxie discederent.

X. At enim ad Verrem pecunia ista non pervenit.
Qua; est ista defensio 'f utrum asseveratur in hoc, an
tentatur? milii enim nova res est. \'erres calumniato-
res apponebat: Verres adessejubebat: Verres cognos-
cebat : \'erres judicabat : pecunia> maximas daban-
tur : qui dabant, causas obtinebant : tu mihi ita de-
fendas? " Non est ista Verri nunierata pecunia."
Adjuvo te : mei quoque testes idem dicunt. Volcatio
dicunt sese dedisse. Quae vis erat in Volcatio tanta,
ut HS CCCC miUia a duobus hominibus auferret ?
et quis Volcatio, si sua sponte venisset, unam Ubel-
lam dedisset ? ^''eniat nunc : experiatur : tecto re-
cipiet nemo. At ego amphus dico : HS quadringen-
ties accepisse te arguo contra leges : nego tibi ipsi
ullum mmimum esse numeratum : sed cum, ob tua
decreta, ob imperata, ob judicata, pecuniae dabantur,
non erat quaerendum, cujus manu numerarentur, sed
cujus injuria cogerentur. Comites ilh tui delecti ma-
nus erant tuas : praefecti, scribae, medici, accensi,
liaruspices, praecones, erant manus tuae, Ut quisque
te maxime necessitucUne aUqua attingebat, ita maxi-
me nianus tua put^batur : cohors lota iUa tua, qua-

224 IN VERREM III. Cav. 11.

plus mali SiciliEe dedit, quam si centum cahortes
fugitivorum fuissent, tua nianus sine controversia
fuit. Quidcjiiid ab horum quopiam captum est, id
non modo tibi datum, sed tuii manu numeratum,
judicari necesse est.

Nam, si hanc defensionem probabitis, " Non ac-
cepit ipse ;" licet, omnia de pecuniis repetundis ju-
dicia toUatis. Nemo unquam tam reus, tam nocens
adducetur, qui ista defcnsione non possit uti. Etenim,
cum Verres utatur, quis erit unquam posthac reus
tam perditus, qui non ad Q. Jlucii innocenti;im re-
feratur, si cum isto conferatur ? Neque nunc tam
mihi isti Verrem defendere videntur, quam in ^'erre
defensionis tentare rationem. Qua de re, judices,
vobis magnopere providendum est. Pertinet hoc ad
summam reipublicaj, et ad existimationem ordmis,
sahitemque sociorum. Si enim innocentes existimari
volumus, non solum nos abstinentes, sed etiam nos-
tros comites, prcestare debemus.

XI. Primum omnium opera danda est, ut eos no-
biscum ducamus, qui nostra; famje capitique consu-
lant : deinde, si, in hominibus eligendis, nos spes
amicitia; fefeUerit, ut nndicemus, missos faciamus,
semper ita vivamus, ut rationem reddendam nobis
arbitremur. Africani est hoc, liominis hberahssimi :
(verumtamen ea liberalitas est probanda, qusc sine
periculo existimationis est, ut in illo fuit.) Cum ab
60 quidam vetus assectator, ex numero amicorum,
non impetraret, uti se praefectum in Africam duceret,
et id ferret moleste : "■ Noli," inquit, " mirari, si tu
a me lioc non impetras. Ego jampridcm ab eo, cui
meam existimationem caram iore arbitror, peto, ut
mecum praefectus proficiscatur ; et adhuc impetrare
non possum." Etenim re vera multo magis est pe-
tendum ab liominibus, si salvi et honesti esse volu-
mus, ut eant nobiscum in provinciam, qiuim lioc ilhs
in beneficii loco deferendum. Sed tu, cum et tuos
amicos in provinciam, quasi in pra;dam, invitabas ;

IN VERREM III. Cai'. 13. 225

et cum illis ac per eos praedabare, et eos in concione
annulis aureis donabas ; non statuebas, tibi non so-
lum de te, sed etiani de illorum factis, rationeni esse
reddendam ?

Cum hos sibi quaestus constituisset, magnos atque
uberes, ex liis causis, quas ipse instituerat in consilio
(hoc est, cum sua cohorte) cognoscere ; tum infinitum
t:;cnus invenerat ad innumcrabilem pecuniam corri-
picndam.

XII. Dubium nemini est, quin omnes omnium
pecunicE positae sint in eorum potestate qui judicia
dant, et eorum qui judicant : quin nemo nostriim
possit aedes suas, nemo fundum, nemo bona patria
obtinere, si, cum hsx a quopiam vestrum petita ^ir.t,
prfetor improbus, cui nemo intercedere possit, det,
quem velit juilicem ; judex nequam et levis, quod
prietor jusserit, judicet. 8i vero iJlud quoque accedet,
ut in ea verba praetor judicium det, ut vel L. Octa-
^•ius Balbus judex, homo et juris et officii peritis-
sinuis, non possit aliter judicare : [si judicium sit
ejusmodi] '• L. Oct;ivius judex esto : si paret, fun-
dum Capenatem, quo de agitur, ex jure Quiritium
P. Servilii esse, neque is fundus Q. Catulo restitue-
tur ;" non necesse erit L. Octavio judici cogere P.
Servilium Q. Catulo fundum restituere, aut con-
deninare eum, quem non oporteat r Ejusdemmodi
totmn jus pratorium, ejusdemmodi omnis res judi-
ciaria fuit in Sicilia per triennium, "V^erre pra?tore.
Decreta ejusmodi : "• Si non accipit, quod te debere
dicis, accuses : si petit, ducas." C. Fuficium duci
jussit petitorem, L. Suetium, L. Racilium. Judicia
hujusmodi : " Qui cives Romani erant, si Siculi es-
sent, tum si eorum legibus dare oporteret. Qui Siculi,
si cives Romani essent." Venmi, ut totum genus
complectamini judiciorum ; prius jura Siculorum,
deinde istius instituta, cognoscite.

XIII. Siculi hoc jure sunt, ut, quod civis cum

22G IN VERREM III. Cap. 13.

cive agat, domi certet suis legibus : quod Siculus
cum 8iculo non ejusdem civitatis, ut de eo praetor
judices, ex P. Rupiiii decreto (quod is de decem le-
gatoruni sententia statuit, quam legeni illi Rupiiiani
vocant), sortiatur. Quod privatus a populo petit, aut
populus a privato ; seiiatus ex aliqua civitate, qui
judicet, datur, cuni altern;e civitates rejecta; sunt.
Quod civis Romanus a Siculo petit, Siculus judex
datur : quod Siculus a cive Romano, civis Romanus
datur : csterarum rerum selecti judices civium Ro-
manorum ex conventu propnni solent. Inter aratores
et decumanos, lege frumentaria, quam Hieronicam
appellant, judicia tiunt.

H;ec onmia, isto prietore, non modo perturbata,
sed plane et Siculis et civibus Romanis erepta sunt :
primum su;e leges ; quod civis cum cive ageret, aut
eum judicem, quem commodum erat, pra;conem,
haruspicem, medicum suum, dabat : aut, si legibus
erat judicium constitutum, et ad civem suum judi-
cem venerant, libere civi judicare non licebat. Edic-
tum enim hominis cognoscite, quo edicto omnia ju-
dicia redegerat in suam potcstatem : " !Si qui perpe-
ram judiciisset, se cogniturum : cum cognosset, ani-
niadversurum." Idque cum faciebat, nemo dubitabat,
quin, cum judex alium de suo judicio putaret judi-
caturum, seque m eo capitis periculum aditurum,
voluntatem spectaret ejus, quem statim de capite
suo putaret judicaturum. Selecti e conventu, aut
propositi ex negotiatoribus, judices nulli. H xc copia,
quam dico, judicum, cohors, non Q. Scaevola;, qui
tamen de cohorte sua dare non solebat ; sed C. Ver-
ris. Cujusmodi cohortem putatis hoc principe fuisse ?
sicuti videtis edictum : " Si quid perperam judic.\rit
senatus." Eum quoque ostendam, si quando sit da-
tus, coactu istius, quod non senserit, judiciisse. Ex
lege Rupiliii sortitio nulla, nisi cum nihil intererat
istius. Lege Hieronica juilicia plurimarum contro-

IN VERREM III. Cap. 14. 227

versianim sublata uno nomine omnia : de conventu
ac negotiatoribiis nulli judices. Quantam potestatem
habuerit, videtis ; quas res gesserit, cognoscite.

XIV. Heradius est Hieronis filius, Syracusanus,
homo in primis domi sua; nobilis, et, ante hunc prae-
torem, vel pecuniosissimus Syracusanorum ; nunc,
nulla alia calamitate, nisi istius avaritia atque in
juria, pauperrinuis. Huic hasreditas facile ad HS
tricies venit testamento propinqui sui, Heraclii : plena
domus c.Tlati argenti optimi, multa?que stragula; ves-
tis, pretiosissimorumque mancipiorum : quibus in re-
bus istius cupiditates et insanias quis ignorat ? Erat
in sermone res, magnam Heraclio pccuniam venisse :
non sohmi Herachum divitem, sed etiam ornatum
supellectili, argento, veste, mancipiis futurum. Audit
ha;c etiam ^''erres : et, primo, iUo suo leviore artificio
Herachum aggredi ccnatur, ut eum roget inspicienda,
quEB non reddat. Deinde a quibusdam Syracusanis
admonetur : hi autem qaidam erant affines istius,
quorum iste uxores nunquam ahenas existimavit,
Cleomenes et j^iischrio ; qui quantum apud istum,
et quam turpi de causa, potuerint, ex rchquis crimi-
nibus inteUigetis. Hi, ut dico, hominem admonent ;
rem esse pra&claram, refertam omnibus rebus : ipsuna
autem Herachum hominem esse majorem natu, non
promtissimum : et eum, prEeter Marcellos, patronum,
quem jure suo adire aut appellare possit, habere ne-
minem : esse in eo testamento, quo ille hajres esset,
scriptum, ut statuas in pahEStra deberet ponere. Fa-
ciemus, ut pala?stritce negent ex testamento esse po-
sitas : petant hasreditatem, qacd eam palsestrffi com-
missam esse dicant. Placuit ratio Verri : nam hoc
animo providebat, cum tanta hjercditas in controver-
siam venisset, judicioque peteretur, fieri non posse,
ut sine pra?da ipse discederet. Approbat consilium :
auctor est, ut quam primum agere ir.cipiant, homi-
nemque id ietatis, minime litigiosum, quam tumul-
tuosissime adoriantur. Scribitur Ileraclio dica.

22« IN VERREM III. Cai-. ](',.

XV. Primo niirantur omnes improbitatem calmn-
niffi : deinde, qui istum nossent, partim suspicaban-
tur, partim plane videbant, adjectum esse oculum
haereditati. Interea dies advenit, quo die sese, ex in-
stituto ac lege Rupilia, dicas sortiturum Syracusis
iste edixerat : paratus ad lianc dicam sortiendam ve-
nerat. Tum eum docet Heraclius, non posse eo die
sortiri, qucd lex Rupilia vetaret diebus XXX sortiri
dicani, quibus scri))ta esset. Dies XXX nondum
fuerant. Sperabat Heraclius, si illum diem eftugis-
set, ante alteram sortitionem Q. Arrium, quem pro-
vincia tum maxime exspectabat, successurum. Iste
omnibus dicis diem distulit : et eam diem constituit,
ut hanc Heraclii dicam sortiri post dies XXX ex lcge
posset. Posteaquam ea dies venit, iste incipit simu-
lare, se veUe sortiri. Heraclius cum advocatis adit,
et postulat, ut sibi cum palastritis, hoc est, cum po-
pulo Syracusano, «■quo jure disceptare Uceat. Ad-
versarii postulant, ut in eam rem judices dentur, ex
liis civitatibus, quas in id forum convenireiit. Elecli,
qui A^^erri viderentur. Ileraclius contra, ut judices e
lege Rupilia dentur ; utab institutis superiorum, ab
auctoritate senattis, ab jure omnium Siculorum, ne
recedatur.

XVI. Quid ego istius in jure dicendc libidinem
demonstrem ? quis vestrum non ex urbana jurisdic-
tione cognovit ? quis unquam, isto prretore, („ heli-
done invita, lege agere potuit ? Non istuni (ut non
neminem) provincia corrupit : idem fuit, qui Rom<E.
Cum id, quod omnes intelligebant, diceret Ilera-
clius, jus esse certum Siculis, inter se quo jure cer-
tarent ; legem esse Ruiiiliam, quam P. Rupilius con-
sul de decem legatorum sententia dedisset ; hoc
omnes semper in Sicilia consules pra;toresque ser-
vasse; negavit se judices e lege Rupilia sortiturum.
Quinque judices, quos commodum ipsi fuit, dedit.

Quid hoc homine facias ? quod supplicium dig-
num libidini ejus invenias? Prascriptuni tibi cum

IN VERREM III. Cap. I7. 220

osset, liomo deterrime et impudentissime, qucniacl-
modum inter Siculos judices dares ; cuni imperatoris
populi Romani auctoritas, legatonur. dccem, sum-
monim honiinum, dignitas, senatus-consulturii in-
tercederet, cujus consulto P. RupUius de decem lc-
gatorum sententia leges in Sicilia constituerat ; cum
omnes, ante te pr;etorem, Rupilias leges et in cx-
teris rebus et in judiciis maxime observassent ; tu
ausus es pro niliLIo, pr;c tua pra^da, tot res sanctis-
simas ducere ? Tibi nuUa lex fuit ? nuUa religio ?
nullus existimationis pudor? nuUus judicii metus ?
nullius apud te gravis auctoritas ? nullum exeni-
plum, quod sequi velles ? Verum, ut institui dicere,
quinque judicibus, nulla lege, nullo instituto, nullit
religione, nulla sorte, ex libidine istius datis, non
qui causam cognoscerent, sed qui, quod imperatuni
esset, judicarent ; eo die nihil actum est ; adesse ju-
bentur postridie.

X\'II. Heraclius interea, cum omnes insidias a
pra;tore fortunis suis lieri videret, capit consilium de
amicorum et propinquorum sententia, non adesse ad
judicium. Itaque Syracusis illa nocte profugit. Iste,
postero die mane, cum multo maturius, quam un-
quam antea, surrexisset, judices citari jubet. Ubi
comperit Heraclium non adesse, cogere incipit eos,
ut absentem Heraclium condemnarent. Illi eum
commonefaciunt, ut, si ei videatur, utatur instituto
suo, nec cogat, ante horam decimam, de absente se-
cundum pr»sentem judicare. Impetrarit.

Interea sane perturbatus et ipse, et ejus amici et
consiliarii, moleste ferre copperunt, Heraclium pro-
fugisse. Putabant absentis damnationem, pra;sertim
tanta? pecunia, multo invidiosiorem fore, quam si
prsesens danmatus esset. Eo accedebat, quod judices
e lege Rupilia dati non erant ; midto etiam rem tur-
piorem et iniquiorem visum u-i intelligebant. Itaque,
hoc duni corrigere vult, apertior ejus cupiditas iu}-
probitasque facta est. Nam illis quinque judicibus

(Orat.) voi.. I. X

230 IN VERRE:;! III. Cap. 18.

uti sese negat. Jubet (id, quod initio e lege Rupilia
fieri oportuerat) citari Heraclium, et eos qui dicara
scripserant. Ait, se judices e lege velle sortiri. Quod
ab eo pridie, cum multis lacrymis eum oraret atque
obsecraret Heraclius, impetrare non potuerat, id ei
postera die venit in mentem, e lege Rupilia sortiri
dicas oportere. Educit ex urna tres. lis ut absentem
Heraclium condemnent, imperat : itaque condem-
nant.

Quae (malum ! ) ista fiiit amentia ? Ecquando te
rationem factorum tuorum redditurum putasti ? ec-
quando his de rebus tales viros audituros existimasti ?
Petatur ha?reditas ea, qua nulla debetur, in prajdam
prastoris ? interponatur nomen civitatis ? imponatur
honesta; civitati turpissima persona calumnis? ne-
que hoG solum ; sed ita res agatur, ut ne simulatio
quidem squitatis ulla adhibeatur ? Nam (per Deos
immortales ! ) quid interest, utrum prstor imperet,
vique cogat, ahquem de suis bonis omnibus dece-
dere ; an hujusmodi judicium det, quo judicio, in-
dicta causa,, fortunis oranibus everti necesse sit ?

XVIII. Profecto enini nep;are non potes, te ex
lege Rupilia sortiii judicium debuisse, cum praeser-
tim Herachus id postularet. Sin Lilud dices, te He-
racHi voluntate ab iege recessisse ; ipse te impedies ;
ipse tua defensione impUcabere. Quare enim pri-
mum ille ipse adesse nohut, cum ex eo numero ju-
dices haberet, quo postularat ? Deinde tu cur, post
DHus fugam, judices alios sortitus es, si eos, qui
erant antea dati, utriusque dederas voluntate ? De-
inde cfEteras dicas omnes illo foro 31. Postumius
quffistor sortitus est: hanc solani tu illo conventu
repjriere sortitus.

Ergo, inquiet ahquis, donavit populo Syracusano
illam h«reditatem. Primum, si id confiteri velim,
tamen istum condemnetis, necesse est. Neque enim
permissum est, ut inipune nobis Uceat, quod ahcui
eripuerimus, id alteri tradere. Verum ex ista repe-

IN VERREM III. Cap. 1'}. 231

rietis hfereditate ita istum pradatum, ut perpauea
occulte fecerit : populum quidem yyracusanum in
maximam invidiam sua infamia, alier.o pra:mio, per-
venisse : paucos .Syracusanos, eos, qui se nunc pu-
blice laudationis causa venisse dicunt, et tunc paiti-
cipes pr;rd£e fuisse, et nunc non ad istius laudatio-
nem, sed ad conmumem litium ffistimationem, ve-
nisse. Posteaquam damnatus est absens, non scilum
illius hffireditatis, de qua ambigebatur, qua; erat HS
trities, sed omnium bonorum paternorvim ipsius He-
rachi, quae r,on minor erat pecunia, palasstrw Syra-
tusanorum, hoc est, ijyracusanis, possessio traditur.

QuaR est ista pra^tura ? Eripis hEereditatem, quae
venerat a propinquo, venerat testamento, venerat le-
gibus ; quae bona is, qui testamentum fecit, huic
Heraclio, ante aliquanto quam est mortuus, cmnia
utenda ac possidenda tradiderat : cujus ha;reditatis,
cum iUe aliquanto ante te prtBtorem esset mortuus,
controversia fuerat nulla, mentionem fecerat nemo.

XIX. Verum esto: eripe hBereditatem propinquis ;
da palaestritis : praedare in bonis alienis, nomine ci-
vitatis : eveite leges, testamenta, voluntates mortuo-
rum, jura vivorum : num etiam patriis IleracUum
bonis exturbafe oportuit ? Qv.i simui ac profugit,
quam impudenter, qiiam palam, quam acerbe, (Dii
immortales ! ) illa bona direpta sunt ! quam illa res
calamitosa HeracUo, qua^stuosa Verri, turpis Syra-
cusanis, miseranda omnibus videbatur ! ISam illud
quidem statim curatur, ut, quidquid ca;]ati argenti
fuit in iUis bonis, ad istum deferatur : quidquid Co-
rinthiorum vasorum, stragulffi vestis, haec nemo du-
bitabat, quin non mcdo ex iUa domo capta et op-
pressa, verum ex tota provincia, ad istum comportari
necesse esset. I\Iancipia, quae voluit, abduxit; aUa
divisit : auctio facta est ; in quii cohors istius invicta
dcminata est.

Verum Ulud est prseclanmi : Syracusani, qui prse-
fuerant his Heraclubonis, verbo, redigendis, re, dis-

232 IN VERREM III. Cap. 20.

pertiendis, reddebant eorum negotiorum rationem in
senatu : dicebant, scyphorum paria complura, hy-
drias argenteas, pretiosam vestem stragulam, multa
mancipia pretiosa, ^'^erri data esse : dicebant, quan-
tum cuique, ejus jussu, nummorum esset datum.
Gemebant Syracusani : sed tamen patiebantur. Re-
pente recitatur, uno nomine H8 CCL mUHa, jussu
prastoris, data. Fit maximus damor omnium, non
modo optimi cujusque, neque eorum quibus indig-
num semper visum erat, bona privati, populi no-
mine, per summam injuriam erepta: verum etiam
ipsi illi auctores injuriie, et ex aliqua particula, socii
praada? ac rapinarum, clamare co^perunt, sibi ut ha-
beret hareditatem. Tantus in curia. clamor factus
est, ut popuhis concurreret.

XX. Rcs, ab omni conventu cognita, celeriter do-
mum nuntiatur. Homo, inimicus his qui recitassent,
hostis omnibus qui acclamassent, exarsit iracundia
ac stomacho. Verumtamen fuit tum sui dissimUis.
Nostis os hominis, nostis audaciam : tamen tum ru-
more populi, et clamore, et furto manifesto grandis
pecuni;e, perturbatus est. Ubi se coUegit, vocat ad
se Syracusanos : quia non posset negare ab illis pe-
cuniam datam ; non quasivit procul ahcunde (neque
enim probaret), sed proximum, pfene akerum tihum,
quem iUam pecuniam diceret abstuUsse : ostendit se
reddere coacturum. Qui, posteaquam id audivit, ha-
buit dignitatis et astatis et nobUitatis sua? rationem :
verba apud senatum fecit : docuit, ad se nihU perti-
■nere. Ue isto, id, quod omnes videbant, neque iUe
quidem obscure, locutus est. Itaque iUi Syracusani
statuam postea statuerunt : et is, ubi primum po-
tuit, istum reliquit, de provinciaque decessit.

Et tamen aiunt eum queri solere nonnunquam, se
miserum, quod non suis, sed suorum, peccatis et eri-
minibus preniatur. Triennium provinciam obti-
nuisti : gener electus adolescens unum annum tecum
fuit : sodales, viri fortes, legati tui, primo anno te

IN VERREM III. Cap. 21. 233

reliquenmt : unus legatus P. Tadius, qui erat reli-
quus, non ita multum tecum fuit : qui si semper
una fuisset, tamen sumnia cura tum tuas, tum multo
etiani magis suse, fam;e pepercisset. Quid est, quod
tu alios accuses ? quid est, quamobreni putes te tuam
culpam non modo derivare in aliquem, sed commu-
nicare cum altero, posse ? Numerantur illa 118 du-
centa quinquaginta Syracusanis. Ea quemadmodum
ad istum postea per pseudotliynim revertantur, ta-
bulis vobis et testibus, judices, planum faciam.

XXI. Ex hac iniquitate istius et improbitate, ju-
dices, quod prasda ex iHis bonis ad multos Syracu-
sanos, invito populo senatuque Syracusano, venerat,
et illa scelera per Theomnastum, et .^Dsclirionem, et
Dionysodorum, et Cleomenem, invitissima civitate,
facta sunt, primum ut urbs tota spoliaretur (qua de
re, alius mihi locus ad dicendum est constitutus) ; ut
omnia signa iste per eos homines, quos nominavi,
omne ebur ex sedibus sacris, omnes undique tabulas
pictas, Deorum denique simulacra, quse vellet, au-
ferret ; deinde ut in curia Syracusis, quem locum
illi Buleiitctium vocant, honestissimo loco, et apud
illos clarissimo, ubi Ulius ipsius 31. IMarcelli (qui
eimi Syracusanis locum, queni eripere belli ac vic-
toriffi lege posset, conservavit et reddidit) statua ex
aere facta ; ibi inauratam isti, et alteram filio, sta-
tuam posuerint ; ut, dum istius hominis niemoria
maneret, senatus Syracusanus, sine lacrymis et ge-
mitu, in curia esse non posset.

Per eosdem istius injuriarum, furtonmi, uxorum-
que socios, istius imperio Syracusis i\iarcellea tol-
luntur maximo gemitu luctuque civitatis ; quem Uli
diem festum cum recentibus beneficiis C. 3Iarcelli
debitum reddebant, tum gcneri, nomini, famUiBe
HlarceUorum, maxima voluntate tribuebant. JMithri-
dates in Asia, cum eam prcvinciam totam occupas-
set, IMucia non sustuHt. Hostis, et hostis in cseteris
rebus nimis ferus et immanis, tamen honorem ho-

X :$

'„>:U IN VERRE3I III. Cap. 22,

minis, Deorum religione consecratum, violare noluit :
tu Syracusanos unum diem festum ]\Iarcellis imper-
tire noluisti, per quos illi adepti sunt, ut Cffiteros dies
festns agitare possent.

At veio prfflclarum diem reposuisti, Verrea ut
agerent, et ut, ad eum diem, quas sacris epulisque
opus essent, in complures annos locarentur. Sed jam
in tanta istius inipudentia remittendum aliquid vi-
detur, ne omnia contendamus, ne omnia cum dolore
agere videamur. Nam me dies, vox, latera deticiant,
si hoc nunc vociferari velim, quam miserum indig-
numque sit, istius nomine apiul eos diem festum esse,
qui sese istiusopera funditus exstinctos esse arbitren-
tur. O Verrea praclara, [quoquam si accessisti,] quo
non attuleris tecum istum diem ! Etenim quam tu
domum, quam urbem, adiisti, quod fanum denique,
quod non eversum atque extersum reliqueris ? quare
appellentur sane ista Verrea, qu^E non ex nomine,
sed ex [manibus] naturaque tua, constituta esse vi-
deantur.

XXII. Quam facile serpat injuria, et peccandi
consuetudo ; quam non facile reprimatur, videte, ju-
dices. Bidis oppidum est, tenue sane, non longe a
Syracusis. Hujus longe primus civitatis est Epicrates
quidam. Huic htereditas HS quingentorum millium
venerat a muliere quadam propinqua, atque ita pro-
pinqua, ut, ea etiamsi intestata esset mortua, Epicra-
tem Bidinorum legibus haeredem esse oporteret. lle-
cens Syracusana erat iUa res, quam ante demonstravi,
de Ileraclio Syracusano, qui bona non perdidisset,
nisi ei venisset hasreditas. Huic quoque Epicrati ve-
nerat, ut dixi, hiereditas. Cogitare ca?perunt ejus ini-
mici, nihilo minus, eodem pr;ctore, hunc everti bonis
posse, quo Heraclius esset eversus. Rem occulte in-
stituunt : ad Verrem per ejus intcrpretes deferunt,
Ita causa componitur, ut item palcestrit» Bidenses po-
terent ab Kpicrate h;ercditatem, quemadmodum pa-
• licstrita; Syracusani ab Hcraclio petissciit. Nun(^uam

IN VERREM III. Cap. 23. HSo

.vos prrjtoreiu tam palaBstricum vidistis ; verum ita
palicstritas defendebat, ut ab iUis ipse unctior disce-
deret. Qui statim, cum pr;escnsisset, jubet cuidam
suorum amicorum numerari H8 LXXX. Rcs occui-
tari satis non posse. Per quemdam eorum qui inter-
fuerat, lit Epicrates certior. Primo negligere et con-
temnere ca?pit, quod causa prorsus, quod dubitari
posset, nihil habebat. Deinde, cum de Heraclio co-
gitaret, et istius libidinem nosset, commodissinmm
l^utavit esse de provincia clam abire: ita-que fecit.
Profectus est Rhegium.

XXIII. Quod ubi auditum est, jEstuare iUi, qui
dederant pecuniam : putare niliil agi posse, absente
Epicrate : nam Heraclius tum afFuerat, cimi primum
dati sunt judices : de hoc, qui, antequam in jus ad-
itum esset, antequam denique mentio controversiee
facta esset, discessisset, putabant nihil agi posse. Ho-
mines Rliegium proficiscuntur ; Epicratem conve-
niunt : demonstrant (id, quod ille sciebat) se HS
LXXX dedisse : rogant eum, ut id, quod ab ipsis
abissct pecunitp, curet : ab sese caveat, quemadmo-
dum velit, de illa hffireditate cum Epicrate neminem
esse acturum. Epicrates homines multis verbis a se
male acceptos dimisit : redeunt ilii Rliegio Syracusas ;
quericum nmltis, itauttit, incipiunt, sese HS LXXX
nummum fmstra dedisse. Res percrebuit : in ore at-
que sermone omnium ccepit esse. Verres refert illam
.suam Syracusanam : ait se velle de iUis HS LXXX
cognoscere : advocat multos. Dicunt Bidini Volcatio
se dedisse: iUudnon addunt, jussu istius. Volcatium
vocat : pecuniam referri imperat. ^'olcatius animo
jEquissimo nummos affert, qui nihU amitteret : rcd-
dit, inspectantibus multis : Bidini nummos auferunt.

Dicet aliquis, " Quid ergo iri hoc ^'^errem repre-
hendis, qui non modo ipse fur ncn est, sed ne aUum
quidem passus est esse ?" Attendite: jam inteUigetis
hanc pccuniam, qua na modo visa est exire ab isto,
tadem scmilarevertissc. Quidenim? dcbuit pra;tor,

23G IN VERREM III. Caf. 24.

cum consilio re cognita, cum comperisset, suum co-
mitem, juris, decreti, judicii corrumpendi causa, qua
in re ipsius prjetoris caput existimatioque ageretur,
pecuniam accepisse, Bidinos autem contra prajtoris
famam ac fortunas dedisse, non et in eum, qui acce-
pisset, animadvertisse, et in eos, qui dedissent ? Tu,
qui institueras in eos animadvertere qui perperam
judicassent (qucd sa;pe per imprudentiam fit), hos
pateris impune discedere, qui, ob tuum decretum, ob
tuum jiulicium, pecuniam aut dandam aut accipien-
dam putarant ?

XXIV. Volcatius idem apud te postea fuit, eques
Romanus, tanta accepta ignominia. Nam quid est
turpius ingenuo, quid minus libero dignum, quam in
conventu maximo cogi a magistratu furtum reddere?
qui, si eo animo esset, quo non modo eques Roma-
nus, sed quivis liber debet esse ; adspicere te postea
nonpotuisset ; ininiicus, hostis esset, tanta contumelia
accepta, nisi tecum collusisset, et tuae potius existi-
mationi servisset, quam sua?. Qui quam tibi amicus
non modo tum fuerit, quamdiu tecum in provincia
fuit, verum etiam nunc sit, cum jam a caeteris amicis
sis relictus, et tu intel]igis,et nos existimare possumus.
An hoc sohmi argumentum est, nihU isto imprudente
factum, quod Volcatius ei non succensuit ? quod iste
nec in ^'^olcatium, nec in Bidinos, animadvertit ?

Est magnum argumentum : verum illud maxi-
mum, quod iUis ipsis Bidinis (quibus iratus esse de-
buit, ut a quibus comperit, qiuid jure agere cum
Epicrate nihU possent, etiamsi adesset, idcirco suum
decretum pecunia esse tentatum) his, inquam, ipsis
non modo illam haereditatem, qua; Epicrati venerat ;
sed (ut in HeracHo Syracusano, item in hoc, paulo
etiam atrocius, quod Ejiicrates appeUatus onmino
non erat) bona patria fortunasque ejus Bidinis tradi-
dit. Ostendit eriim novo nuido, si quis quid ab abs-
ente peteret, se auditurum. Adeunt Bithni, petuiu
hjereditateni : procuratores postulant, ut se ad leges

IN VERIIE.M III. Cai'. 25. 237

t.uas rejiciat, aut ex lege Rupiliii dicam scribi jiibeat.
Adveisaiii non audebantcontra dicere : exitus nullus
reperiebatur. Insinnilant hcmineni fraudanui causa.
discessisse : postulant, ut bona possidere liceat. De-
bebat Epicrates nullum nunniunn neniini. Amici, si
ijuis quid peteret, [judicium se passuros,] judicatuni
solvi satisdaturos, esse dicebant.

XXV. Cum onmia [consilia] frigerent ; admonitu
istius insimulare cu?perunt, Epicratem literas publi-
cas corrupisse : a quii suspicione ille aberat plurinium.
Actionem ejus rei postulant. Amici recusare, ne quod
novum judicium, iie qua ipsius cognitio, illo absente,
de existimatione ejus constitueretur : et simul idem
illud postulare non desistebant, ut se ad leges suas
rejiceret. Iste, amplam occasionem calumnia; nactus,
ubi videt esse aliquid, quod aniici absentem Epicra-
tem noUent defendere, asseverat se ejus rei in primis
actionem esse daturum. Cum omnes perspicerent, ad
istum non modo iUos nunmios, qui per simulationeni
ab isto exierant, revertisse ; sed multo etiam plures
eum postea nuimnos abstulisse ; amici Epicratem de-
fendere destiterunt : iste Epicratis bona iiidinos om-
nia possidere et sibi habere jussit. Ad illa IIS D
miUia hsereditaria, accessit ipsius antiqua II S quin-
decies pecunia. Utrum res ab initio ita ducta est,
an ad extremum ita perducta est ? an ita parva est
pecunia ? an is homo ^'erres, ut li£ec, quaj dixi, gra-
tis facta esse videantur ?

liic nunc de miseria Siculorum, judices, audite.
Et Heraclius LUe Hyracusanus, et hic Bidinus Ej)i-
crates, expulsi bonis omnibus, Romam venerunt.
Sordidati, maxima barba et capiUo, Romas bienrnum
prope fuerunt. Cum L. IMettUus in provinciam pro-
fectus est, tum isti, bene cnmmendati, cum JMeteUo
wia prohciscuntur. JMeteUus, simul ac venit Syra-
cusas, utrumque rescidit, et de Epicrate, et de He-
racUo. In utriuscjue bonis nihU erat, quod restitui
posset, nisi quod moveri loco non poterat.

238 IN V£R11EM III. Cai-. 2?.

• XXVI. Fecerat haec egregie primo adventu Me-
teUus, ut omnes istius injurias, quas modo posset,
rescinderet, et irritas faceret. Heraclium restitui jus-
serat : iioii restituebatur. Quisquis erat eductus se-
nator Syracusanus ab Heraclio, duci jubebat. Itaque
permulti ducti sunt. Epicrates quidem continuo resti-
tutus est. Alia judicia LUybfei, alia Agrigenti, alia
Panormi, rcstituta sunt. Census, qui isto prictore sunt
habiti, non servaturum se, Aletelhis ostenderat : de-
cumas, quas iste contra legem Hieronicam vendide-
rat, sese venditurum Hieronica lege, dixerat. Omnia
erant Meteili ejusmodi, ut totani istius prcEturam re-
texere viderctur.

Simul atque ego in SicUiam veni, mutatus est.
Venerat ad eum illo biduo Letilius quidam, homo
non alienus a literis : itaque eo iste tabellario semper
usus est. Is epistolas complures attulerat ; in his
unam domo, quas totum immutarat hominem. Re-
pente cceijit dicere, se omnia ^'^erris causa velle ; sibi
cum eo amicitiam cognationemque esse. J\Iirabantur
omnes, hoc ei tum denique in menteni venisse, postea-
quam tam muUis eum factis decretisque jugulasset.
Erant qui putarent, Letdium legatum a V^erre ve-
nisse, qui gratiam, amicitiam, cognationemque com-
memoraret. Ex illo tenqiore a civitatibus laudatio-
nes petere : testes non solum deterrere verbis, sed
etiam vi retinere, ccepit. Quod ego nisi mco adventu
iUius conatus aUquantuIum repressissem, et apud Si-
culos, non MeteUi, sed (Jlabrionis, Uteris ac lege
pugnassem ; tam midtos huc evocare non potuissem.

XXVII. Verum (quod institui dicere) miserias
cognoscite Siculorum. Heraclius iUe et Epicrates
longe mihi obviam cum sius omnibus processerunt ;
venienti Syracusas egerunt gratias, flentes : Romani
decedcre mecum cupierunt. Quod erant mihi oppida
complura etiam reliqua, qua acUre veUem, constitui
cum hominifaus, quo die mihi JMessana; prtesto essent.
Eo mihi nuntiura raiseiunt, se a prietorc retineri.

IN VERREM III. Cap. 20. 239

(Juibus ego testimonium denuntiavi, quorum nomina
tdidi I\letello, cupidissimi veniendi, maximis inju-
riis aftbcti, adhuc non venerunt. IIoc jure sunt socii,
ut iis ne deplorare quidem de suis incommodis liceat.

Jam Heraclii Centuripini, optinii nobilissimique
adolescentis, testimonium audistis : aquo HS centum
niillia per calumniam maiitiamque petita sunt. Iste,
pccnis compromissisque interpositis, HS CCC e.xtor-
(juenda curavit : quodque judiciura secundum He-
raclium de compromissis factum erat, quod civis Cen-
turipinus inter duos cives judicasset, id irritum jussit
esse, eumque judicem falsum judicasse judicavit : in
senatu ne esset, locis commcdisque publicis uti ve-
tuit. Si quis eum pulsasset, edixit, sese judicium in-
juriaram non daturum : quidquid ab eo peteretur,
judicem de sua cohorte daturum ; ipsi autem nullius
actionem rei sese daturum, Quas; istius auctoritas tan-
tum valuit, ut neque illum pulsaret quisquam, cura
prastor in provincia, sua verbo permitteret, re horta-
retur ; neque quisquam ab eo quidquam peteret,
cum iste calumnifE licentiam sua auctoritate dedisset.
Ignominia autem illa gravis tamdiu in illo homine
fmt, quamdiu iste in provincia mansit. Hoc ir.jecto
nietu judicibus, novo more, nuHo exemplo, ecquam
rem putatis essc in Sicilia, nisi ad nutum istius, judi-
catam? Utrum id solum videtur esse actum, quod
est tamen actum, ut Heraclio pecunia eriperetur ?
an etiam iUud, in quo praeda erat maxima, ut, no-
miue judiciorum., omnium bona atque fortuna; in is-
tius unius essent jiotestate ?

XXVIII. Jam vero in rerum capitalium qujesti-
onibus quid ego unamquamque rern colligam et
causam ? Ex multis similibus ea sumam, qua? max-
ime improbitate excellere videbuntur. Sopater qui-
dam fuit Halicyensis, homo domi sua; cum primis
locuples atque honestus. Is ab inimicis suis, apud C.
Sacerdotem praetorem, reicapitalis cum accusatus es-
set, facile eo judicio est liberatus. Huic eidem So-

2-JO IX VERHEM III. Cai'. 29.

patro iidem inimici ad C. Verrem, cum is Sacerdoti
successisset, ejusdem rei nomen detulerunt. Res So-
patro facilis videbatur, et quod erat innocens, et
quod Sacerdotis judicium improbare istum ausurum
non arbitrabatur. Citatur reus : causa agitur Syra-
cusis : crimiiia tractantur ab accusatore ea, qu£e erant
antea non solum defensione, verum etiam judicio, dis-
soluta.

Causam Sopatri defendebat Q. Minucius, eques
Romanus in primis splendidus atque honestus, vo-
bisque, judicet;, non ignotus. NiliLl erat in causa,
quod metuendum, aut omnino quod dubitandum, vi-
deretur. Interea istius libertus, et accensus idem, Ti-
marchides, qui est, (id, quod ex plurimis testibus
priore aclione didicistis) rerum hujusmodi onmium
transactor et administer, ad Sopatrum venit ; monet
hominem, ne nimis judicio Sacerdotis, et causc-e, con-
fidat : accusatores inimicosque ejus habere in animo
pecuniam prsetori dare : praetorem tamen [ob salutem ]
malle accipere; et simul malle, si lieri posset, rem
judicatam non rescindere. Sapater, cum hoc iUi im-
provisum atque inopinatum accidisiet, commotus est
sane . neque in pr;csentia, Tiiiiarchidi quid respon-
deret, habuit, nisi, se consideraturum, quid sibi de ea.
re esset faciendum : et simul ostcndit, se in sumnifi
difficultate esse nummaria. Post ad amicos retulit ;
qui cum ei fuissent auctores redimendie sahitis, ad
Timarchidem venit. Expositis suis difficultatibus, ho-
minem ad HS LXXX perducit : eamque ei pecuniam
numerat.

XXIX. Posteaquam ad causam dicendam ventum
est; tum vero sine metu, sine cura, omnes erant, qui
Sopatrum defendebant. Crimen nullum erat : resju-
dicata : Verres nummos acceperat. Quis posset dubi-
tare, quidnam esset futurum ? Res illo die non per-
oratur : dimittitur judicium. Iterum ad Sopatrum
Timarchides venit : ait, accusatores ejus multo ma-
jorcm pecuniam prsetori poUiccri, (juam quaatam hic

IN VERREM III. Cap. 29. 241

tledisset ; proinde, si saperct, viderct, quid sibi esset
faciendum. IIoiiio, (juamquani erat et Siculus et
reus, hoc est, et jure iniquo et tempore adverso, ferre
tamen atque audire diutius Timarchidem non potuit.
Facite, inquit, quod vobis libet : daturus non sunr
amplius. Idemque hoc amicis ejus et defensoribus vi-
debatur ; atque eo etiam magis, quod iste, quoquo
modo se in ea quastione pricbebat, tamen in consilio
habebat homines honestos e conventu Syracusano,
qui Sacerdoti quoque in consilio fuerant tum, cimi
esset idem hic Sopater absohitus. Hoc rationis habe-
bant, facere eos nullo modo posse, ut eodem crimine,
iisdem testibus, Sopatrum condemnarent iidem ho«
niines, qui antea absolvissent,

Itaque liac una spe ad judirium venitur. Quo post-
eaquam ventum est, cum in consilium frequentes con-
venissent iidem, qui solebant, et hac una spe tota de-
fensio Sopatri niteretur, consilii frequentia et digni-
tate, et quod erant (ut dixi) iidem, qui antea Sopa-
trum eodem iUo crimine Iil)eraraiit : cognoscite hc-
minis apertam, ac non modo non ratione, sed ne dis-
simulatione quidem, tectam improbitatem et auda-
ciam. 31. Petilium, equitem Ronianum, quem habe-
bat in consilio, jubet operam dare, quod rei privatae
judex esset. Petilius recusabat, quod suos amicos,
quos sibi in consilio esse veUet, ipse Verres retineret.
Iste, homo liberaUs, negat se quemquam retinere eo-
rum, qui PetUio vellent adesse. Itaque discedunt
omnes: nam ceteriquoqueimpetrant, ne retineantur,
qui se velle dicebant alterutri eorum, qui tum illud
judicium habebant, adesse. Itaque iste solus cum sua
cohorte ncquissima relinquitur.

Non dubitabat iMinucius, qui Sopatrum defende-
bat, quin iste, quoniam consiHum dimisisset, iUo die
rem iUam qusesiturus non esset ; cum repente jubetur
dicere. Respondet. Ad quos ? Ad me, inquit, si tibi
idoneus videor, qui de homine Siculo ac Grjpculo ju-
dicem. Idoneus es, inquit : sed pervellem adessent

(Olilf.) VOf.. I, Y

242 IN VERREM III. Cap. liO.

ii, qui aiTuerant antea, causamque cognorant. Dic,
inquit : iUi adesse non possunt. Nam, hercule, in-
quit Q. Jiinucius, me quoque Petilius, ut sibi in
consilio adessem, rogavit : et siniul a subseUiis abire
ccepit, Iste, iratus, liominem verbis vehementioribus
prosequitur ; atque ei gravius etiam minari capit,
quod in se tantum crimen invidiamque conflaret.

XXX. IVIinucius (qui Syracusis sic negotiaretur,
ut sui juris dignitatisque meminisset, et qui sciret,
ita se in provincia rem augere oportere, ut ne quid de
libertate dejierderet) hornini, quaj visa sunt, et quae
tempus illud tulit et causa, respondit : causam sese,
dimisso atque ablegato consUio, defensurum negavit.
Itaque a subseliiis discessit : idemque hoc, prater Si-
culos, cffiteri Sopatri amici advocatique fecerunt.
Iste, quamquam est incredibili importunitate et au-
dacia, tamen, subito sohis destitutus, pertimuit ct
conturbatus est. Quid ageret, quo se verteret, nescie-
bat. Si dimisisset eo tempore quKstionem, post illis
adhibitis, quos ablegarat, absohitum iri Sopatium vi-
debat : sin autem hominem miserum atque innocen-
tem condemnasset, cum ipse prcEtor sine consiHo,
reus autem sine patrono atque advocatis fuisset, judi-
ciumque C. Sacerdotis rescidisset ; invitliam se susti-
nere non posse tantam arbitrabatur. Itaque a?stuabat
dubitatione : versabat se in utramque partcm, non
sohmi mente, verum etiam corpore; ut omnes, qui
aderant, intelligere possent, in anuno ejus metum cu-
piditatcmque pugnare. Erat hominum conventus
maximus, sunmium sUentium, summa exspectatio,
quonam esset ejus cupiditas eruptura ; crebro demit-
tebat se accensus ad aurem Timarchides.

Tum iste ahquando, Age, dic, mquit. Sopatrus
implorare hominum atque Deum fidem, ut cum coii-
silio cognoscerct. Tum repente iste tcstes citari jubet.
Dicit unus et alter breviter : nihil interrogatur ;
prtrco dixissc pronuntiat. Iste, quasi metueret, ne
Petilius, privato illo judicio transacto aut dilato, cum

IN VERRE3I III. Cap. 32. 243

cseteris in consilium reverteretur, ita properans de
sella exsiluit : hominem innocentem, a C. iSacerdote
absolutuni,inclicta causa, de sententiii scriba;, medici,
haruspicisque, condenmavit.

XXXI. Retinete, retinete hominem in civitate,
judices. Parcite, et conservate, ut sit, qui nobiscum
res judicet ; qui in senatu, sine uUa cupiditate, de
beUo et pace sententiam ferat. Tametsi minus id qui-
dem nobis, minus populo Romano laborandum est,
qualis istius in senatu sententia futura sit. Qua enim
ejus auctoritas erit ? quando iste sententiam dicere
audebit, aut poterit ? quando autem homo tanta hixu-
ria, atque desidia, nisi Februario mense, adspirabit
in curiam ? Verum veniat sane : decernat beUum
Cretensibus ; Uberet Byzantios ; regem appeUet Pto-
lemffium ; quse vult Hortensius, omnia dicat et sen-
tiat ; minus ha^c ad nos, minus ad \'it£e nostra; dis-
crimen, minus ad fortunarum nostrarum periculum,
pertinent.

lUud, ilhid est capitale, Uhul formidolosum, iUud
optimo cuique metuendum, quod iste, ex hoc judicio
si aliquii vi se eripuerit, in judicibus sit nccesse est ;
sententiam de capite civis Romani ferat ; sit in
ejus exercitu signifer, qui imperium judiciorum te-
nere vult. Hoc populus Romanus recusat : hoc ferre
non potest : clamat, permittitque vobis ; ut, si istis
hominibus delectemini, si ex hoc gencre splendorem
ordini atque ornamentum curia; constituere vehtis,
habeatis sane vobis istum senatorem ; istum etiam de
vobis judicem, si vultis, habeatis : de se homines, si
qui extra istum ordinem simt, quibus ne rejiciendi
quidem amplius, quam trium judicum,pra;clarfflleges
Cornehffl faciunt potestatem, hunc hominem tam
crudelem, tam sceleratum, tam nefarium, nolunt ju-
dicare.

XXXII. Etenim, si Ulud est flagitiosum (quod
mihi onmium rerum turpissimum m.aximeque nefa-
rium videtur) ob rem judicandarn, pecuniam acci-

24 4 IN VERREM III. C.Ar. aa.

pere, pretio habere addictam fidem et religiouem ;
quanto illud fiagitiosius, improbius, indignius, eum,
a quo pecuniam ob absolvendum acceperis, condLin-
nare ! ut ne prtedonum quidem prjetor in fide reti-
nendaconsuetudinem conservaret ! Scelus est accipere
ab reo : quanto magis ab accusatore ! quanto etiam
sceleratius ab iitroque ! Fidem cum proposuisses ve-
nalem in provincia, valuit apud te plus is, (jui pccu-
iiiam majorem dedit. C^oiicedo : forsitan aiiquis ali-
quando ejusmodi quidpiam fecerit. Cuni vero fidem
ac religionem tuam jam alteri addictam pecunia ac-
cepta habueris, post eamdem adversario tradideris
majore pecunia ; utrumque falles ? et trades cui
voles ? et ei, quem fefelleris, ne pecuniam quidem
reddes ?

Quem mihi tu Bulbum, quem Stalenum, quod un-
quam hujusmodi monstrum aut prodigium audivinuis
aut vidimus, qui cum reo transigat, post cum accusa-
tore decidat ? honestos homines, qui causam norint,
jiblcget, a consilioque dimittat ? ipse solus reum ab-
solutum, a quo pecuniam acceperit, condemnet, pe-
cuniamque non reddat ? Hunc hominem judicum nu-
mero habebinuis ? hic alteram decuriam senatoriam
judex obtinebit ? hic de capite libero judicabit ? huic
judiciaUs tabella committetur ? quam iste non modo
cera, verum etiam sanguine, si visum eiit, notabit.

XXXIII. Quid enim horum se negat fecisse? il-
lud videlicet ununi, quod necesse est, j^ecuniam accc-
pisse. Quidni iste neget ? At cques Romanus, qui
.Sopatrum defendit, qui omnibus ejus consUiis rebus-
que interfuit, Q. lAIinucius, juratus dicit pecuniam
datam : juiatus dicit Timarchidem dixisse, majorem
ab accusatoribus pecuniam dari. Dicent hoc ISiculi
omnes : dicent omnes Halicyenses : dicet etiam pra;-
textatus Sopatri fiHus, qui, ab isto homine crudelis-
fiimo, patre innocentissimo pecuniaquepatriajirivatus
est.

^'^erum, si de pecunia testibus planum faccre non

IN VERKEM III. Cap. 34. 245

possem ; illud negare posses, aut nunc negabis, te,
consilio tuo dimisso, viris primariis ((jui in consilio
<J. Saccrdotis fiierant, tibique esse solebant) remotis,
de re judicatii judicasse? tequeeum, quem C Sacer-
dos, adliibito consilio, causa cognita, absolvisset ;
eumdem, remoto consilio, causa incognita, condem-
nasse ? Cum haec confessus eris, quas in foro palam
Syracusis, in ore atque in oculisprovincit-cgesta sunt;
ncgato sane, si voles, pecuniam accepissc : reperies,
credo, aliquem, qui, cum ha?c, quaj palam gesta sunt,
videat, quaerat quid tu occulte egeris ; aut qui dubi-
tet, utrum malit meis testibus, an tuis defensoribus,
credere.

Dixi jam antea, judices, me non omnia istius, qu£e
in hoc genere essent, enumeraturum ; sed electurum
ea, quffi maxime excellerent.

XXXIV. Accipite nunc aliud ejus facinus nobile,
et multis locis sa-pe commemoratum, et ejusmodi, ut
in uno omnia malelicia inesse videantur. Attendite
diligenter : invenietis enim, id facinus natum a cupi-
ditate, auctum per stuprum, crudelitate perfectum
atque conclusum. Sthenius est (is, qui nobis assidet)
Thermitanus, antea multis, proper summam virtu-
tem summamque nobUitatem, nunc, propter suam
calamitatem, atque istius insignem injuriam, omnibus
notus. Hujus hospitio Verres cum esset usus, et cum
apiul eum non modo Thermis ssepenumero fuisset,
sed etiam habitasset ; domo ejus omnia abstulit, quae
paulo magis animum cujuspiam aut oculos possent
commovere. Eteninr Stheniiis ab adolescentia paulo
studiosius liJEC comparabat, supellectilem ex aere
elegantiorem, et Deliacam et Corinthiam, tabulas
pictas, etiam argenti bene facti, prout Thermitani
hominis facultates ferebant, satis : quac, cum esset in
Asia adolescens, studiose, ut dixi, comparabat, non
tam suae delectationis causa, quam ad invitationes ad-
ventusque nostrorum hominum, amicorum suorum
atque hospitum. Quse posteaquam iste omnia abstu-

Y 3

246 IN VERREM III. Cai'. 35.

lit, alia rogando, alia poscendo, alia sumendo ; fere-
bat Sthenius, ut poterat : tangebatur tamen animi
dolore necessario, quod domum ejus, exornatam at-
que instructam, fere jani iste reddiderat nudam atque
inanem. Vemmtamen dolorem suum nemini imper-
tiebat : prajtoris injurias tacite, hospitis plackle, feren-
das arbitrabatur. Interea cupiditate iste illa. sua nota,
atque apud omnes pervulgata, cum signa quffidam
pulcherrima atque antiquissima Thermis in publico
posita vidisset, adamavit : a Sthenio petere coepit, ut,
ad ea tollenda, operam suam proiiteretur, seque adju-
varet. Sthenius vero non solum negavit, sed etiani
ostendit, id fieri nullo modo posse, ut signa antiquis-
sima, monimenta P. Africani, ex oppido Thermi-
tanorum, incokmii illa civitate imperioque populi llo-
mani, tollerentur.

XXXV. Etenim (ut simul P. Africani quoque liu-
manitatem et ffiquitatem cognoscatis) oppidum Hime-
ram Carthaginienses quondam ceperant, quod fuerat
in primis SicUiae clarum et ornatum. Scipio (qui hoc
dignum populo Romano arbitraretur, beUo confecto,
socios sua per nostram victoriam recuperare) Siculis

. omnibus, tiarthagine capta, quas potuit, restituenda
curavit. Ilimera deleta, quos cives beUi calamitas re-
liquos fecerat, ii sese Thermis coUocarant, in ejusdem
agri finibus, neque longe ab oppido antiquo. Hi se
patrum fortunam ac dignitatem recuperare arbitra-
bantur, cum iUa majorum ornamenta in eorum op-
pido coUocabantur. Erant signa ex «re conqjlura ;
in his, mira pulchritudine, ipsa Hiniera, in muUe-
brem figuram habitumque formata, ex oppidi nomine
et fluminis. Erat etiam Stesichori poetaj statua senilis,
incurva, cum Ubro, summo, ut putant, artificio facta ;
qui fuit HimercC, sed et est et fuit tota Gra^ciii, sum-
mo propter ingenium honore et noniine. llxc istead

. insa)iiam concupicrat. Etiam ((luixl pjene prasterii)
(■aj)eUa qua'dani est, ea quidem mirc, ut etiarn nos,

. (pii rudes liarum rerum sunuis, inlcUigere possimus,

IN VERREJM III. Cai'.;}(;. 24?

scite facta et venuste. Hac et alia Scipio non negli-
genter abjecerat, ut honio intelligens Verres auferre
posset; sed Thermitanis restituerat: non quo ipse
liortos, aut suburbaiium, aut locum omnino, ubi ea
poneret, nulhim haberet ; sed, si donnnn abstuhsset,
non diu 8cipionis appellarentur, sed eorum, ad quos-
camque ipsius morte venissent : nunc his locis posita
•sunt, ut niihi semper Scipionis fore videantur, ita-que
dicantur.

XXX^^^I. Hasc cum iste posceret, agereturque ea
res in senatu, Sthenius vehementissime restitit ; mul-
taque (ut in primis Siculorum in dicendo copiosus
est) commemoravit : urbem relinquere Thermitanos
esse honestius, quam pati, tolli ex urbe monimenta
majonnn, spoha bostium, beneficia clarissimi viri,
indicia societatis popuh Romani atque amiciticB.
fonnnoti anuni sunt omnium : repertus est nemo,
quin mori diceret satius esse. Itaque hoc adhuc
oppidum Verres invenit prope solum in orbe terra-
rum, unde nihil ejusmodi rerum de piibhco per vim,
nihU occulte, niiiil imperio, nihil gratia, [niliil pre-
tio,] posset auferre. Verumtamen hasce hujus cupi-
ditates exponam aUo loco : nunc ad Sthenium rever-
tar. Itaque iste, vehementer Sthenio infensus, hospi-
tium ei renuntiat : domo ejus emigrat, atque adeo
exit : nam jam ante migrarat. Eum autem inimi-
cissimi Sthenii domum suam statim invitant, ut ani-
mum ejus in Sthenium inflammarent, ementiendo
ahquid et criminando. Hi autem erant [inimici]
Agathinus, homo nobilis, et Dorotheus, qui habebat
in matrimonio Callidamam, Agathini ejus filiam, de
(jua iste audierat. Itaque ad generum Agathini mi-
^:^;are maluit. Vna. nox intercesserat, cum iste Doro-
th;am sic dihgebat, ut diceres, omnia inter eos esse
commvmia ; Agatliinum ita observabat, ut aHquem
aifinem ac propinquum. Contemnere etiam signum
ilhid IlimersB jam videbatur, quod eum multo magis
iigura ct lineanienta hospitac dcleclabanl.

248 IN VERllEM III. Cap. 3f!.

XXXVII. Itaque hortari homines cospit, ut ali-
quid Sthcnio pericuU crearent, criniinisque confin-
gerent. Dicebant se iUi nihil habcre qiiod dicerent.
Tum iste his aperte ostendit et contirmavit, eos in
Sthenium, quidquid vellent, simul atque ad se detu-
lissent, probaturos. Ita Uli non procrastinant : Sthe-
nium statim educunt : aiunt ab eo literas pubHcas
esse corruptas. Stheniiis postulat, ut cum secum sui
cives agant de literis pubhcis corniptis, ejusque rei
legibus Thennitanorum actio sit ; cum senatus po-
puhisque Romanus Thermitanis (quod semper in
amicitia fideque mansissent) urbem, agros, legesque
suas, reddidisset ; Publiusque Rupihus postea leges
ita SicuHs ex senatiis-consulto, de decem legatorum
sententia, dedisset, ut cives inter se legibus suis age-
rent ; idemque hoc habuerit Verres ipse in edicto ;
ut, de his omnibus causis, se ad leges rejiceret.

Iste, homo omnium aquissimus, atque a cupidi-
tate remotissimus, se cogniturum esse confinnat :
paratum ad causam dicendam venire hora octava
jubet. Non erat obscurum, quid homo improbus ac
nefarius cogitaret : neque enim ipse satis occuUarat :
nec muher tacere poterat. Intellectum est, id istum
agere, ut, cam Sthenium, sine uUo argumento, ac
sine teste, damnasset, tum homo nefarius de homine
nobUi, atque id ajtatis, suoque hospite, virgis suppli-
cium cnulehssime sumeret. Quod cum esset perspi-
cuum ; de amicorum hospitumque suorum sententia,
Thennis Sthenius Romam profugit. Hiemi sese fluc-
tibusque committere maluit, quam non istam com-
munem SiciUomm tempestatem calamitatemque vi-
tare.

XXXVIII. Iste, homo certus et dUigens, ad ho-
ram nonam prassto est. Sthenium citari jubet : quem
posteaquam videt non adesse, dolore ardere, atque
iracundia furere, ctrpit : ^'^cnerios in domum Sthenii
mittere : equites circum agros ejus vUlasquc (hmit-
tere. Itaquc, dum cxspectat, quidnam sibi certi afic-

IX VERREM III. Cap. :if). 249

ratur, ante horam tertiam noctis cle tbro non disces-
sit. Postridie mane descendit: Agathinum ad sese
vocat : jubet eum de literis publicis in absentcm
Sthenium dicere. Erat ejusmoili causa, ut Ule ne
sine adversario quidem, apud inimicum judicem, re-
perire posset, quid diceret. Itaque tantum verbo po-
suit, Sacerdote pr.-etore, Sthenium literas publicas
corrupisse. Vix ille hoc dLxerat, cum iste pronuntiat,
■' Sthenium literas publicas corrupisse v-ideri :" et
hasc priEterea addidit homo Venerius, novo modo,
nullo esemplo, " Ob eam rem HS quingenties Ve-
neri Erycina de Sthenii bonis exacturum :" bonaque
ejus statim ccepit vendere : et vendidisset, si tantiduni
mora» fuisset, quominus ei pecunia illa numera-
retur.

Ea posteaquam numerata est, contentus hac inl-
quitate non fuit : palani de sella ac tribunali pro-
nuatiat, '■'■ Si ([uis absentem Sthenium rei capitalis
reum facere vellet, sese ejus nomen recepturum :" et
simul, ut ad causam accederet, nomenque deferret,
Agathinum, no\airii affinem atque hospitem, coejiit
hortari. Tum lUe clare, omnibus audientibus, sese
id non esse facturum, neque se usque eo Sthenio esse
hundcum, ut eum rei capitalis afKnem esse diceret,
Hic tum repente Pacilius quidam, homo egens et
levis, accedit : ait, si liceret, nomen absentis deferre
se velle. Iste vero, et licere, et fieri solere, et se re-
ceplurum. Itaque defertur. Edicit statim, ut C'a-
lendis Decembris adsit Sthenius Syracusis. Hic, qui
Romam venisset, satisque feliciter anni jam adverso
tempore navigiisset, omniaque habuisset a^quiora et
placabdiora quam animum praetoris atque liospitis,
rem ad amicos suosdetulit: quse, ut [erant] acerba
atque indigna, sic [^-idebantur] omnibus.

XXXIX. Itaque in senatu continuo Cn. Lentulus
et L. Gellius consides faciunt mentionem, placere
statui, si patribus conscriptis nderetur, " Ne abs-
entes homiiies in j)rovinciis rei fierent rerum capita-

250 IN VERREM III. Cai'. 40.

lium." Causam Sthenii totam, et istius crudelitatem
et iniquitatem, senatum docent. Aderat in senatu
Verres, pater istius, et flens unun^.quemque senato-
rem rogabat, ut filio suo parceret : neque tamen
multum proficiebat : erat enim summa voluntas se-
natiis. Itaque sententiaj dicebantur, " Cum Sthenius
absens reus factus esset, de absente judicium nulluni
fieri placere : et, si quod esset factum, id ratum esse
non placere." Eo die transigi nihil potuit, qucd et
id temporis erat, et ille pater istius invenerat ho-
mines, qui dicendo tempus consumercnt. Postea se-
nex Verres defensores atque hospites onmes Sthenii
convenit : rogat eos atque orat, ne oppugnent fiHum
suum : de Sthenio ne laborent : confirmat his, cura-
turum se esse, ne quid ei per filium suum noceatur :
se homines certos, ejus rei causa, in SicLliam et terra
et mari missurum. Et erat spatium dierum fere tri-
ginta ante Calendas Decembris ; quo die iste, ut
Syracusis Sthenius adesset, edixerat. Commoventur
amici Sthenii ; sperant fore, ut patris hteris nuntiis-
que fihus ab incepto furore revocetur. In senatu
postea causa non agitur. ^''eniunt ad istum domestici
nuntii, Hterasque a patre afFerunt ante Calendas De-
cembris, cum isti etiam tum de Sthenio integra tota
res esset : eodemque ei tempore de eadem re literae
complures a multis ejus amicis ac necessariis affe-
runtur.

XL. Hic iste, qui, prte cupiditate, neque officii
sui, neque periculi, neque pietatis, reque humani-
tatis rationem habuisset imquam, neque, in eo quod
monebatur, auctoritatem patris, nec, in co quod ro-
gabatur, voluntatem [amicorum] anteponendam pu-
tavit libidini su.t ; mane Calendis Decembris, ut
edixerat, Sthenium citarijubet. Si abs te istam rem
parens tuus, alicujus amici rogatu, benignitate aut
ambitione inductus, petisset ; gravissima tamen apud
te voluntas patris esse debuisset : cum vero abs te,
tui capitis causa, peteret, honuncsque certos domo

IN VERIIEM III. Cai'. 41. 2r)l

niisisset, hique co tempore ad te venissent, cum tibi
in integro tota res essct ; ne tum quidem te potuit,
si non pietatis, at salulis tuic, ratio ad officium sani-
tatemque reducere ? Citat reum : non respondet.
Citat accusatorem : (atteiuUte, quaaso, judices : vi-
dete, (juantopere istius amentia; fortuna ipsa adver-
sata sit : et simul videte, quis Sthenii causam casus
adjuverit.) Citatus accusator, I\I. Pacilius, nescio
quo casu, non rcspondit, non afiait.

Si prassens Sthenius reus esset factus ; si manifesto
in maleficio teneretur ; tamen, cum accusator non
adesset, Sthenium condemnari non oporteret. Et-
enim, si posset reus, abscnte accusatore, damnari ;
non ego a Vibone Veliam parvulo navigio, inter fu-
gitivorum ac pr;Edonum, ac tua tela, venissem, quo
tempore omnis illa mea festinatio fuit cum periculo
capitis, ob eam causam, ne tu ex reis eximerere, si
ego non aiFuissem ad diem. Quod igitur tibi erat in
tuo judicio optatissimum, me, cum citatus essem, non
adcsse ; cur Stlienio non putasti prodesse oportere,
cum ejus accusator non affuisset? Itaque fecit, ut
exitus princijjio simillimus reperiretur, quem absen-
tem reum fecerat, eum, absente accusatore, con-
demnat.

XLI. Nuntiabatur illi primis illis tempcribus id,
quod pater quoque ad eum pluiibus verbis scripse-
rat, agitatam rem esse in senatu : etiam in concione
tribunum plebis de causa Sthenii fll. Palicanum esse
questum : postremo me ipsura apud coilegium hoc
tribunorum plebis, cum eorum omnium edicto non
liceret quemquam Romas esse, qui rei capitalis con-
demnatus esset, egisss causara Sthenii : cum rem ita
exposuissem, quemadmodum nunc apud vos, do-
cuissemque hanc damnationem duci non oportere ;
tribunos plebis Iioc statuisse, idque de omnium sen-
tentia pronuntiatum esse, " Non vdderi Sthenium
impediri edicto, quominus ei liceret Romre esse."

Cum hffic ad istum aJerrer.tur, tinmit aliquando.

25J IN VERREM III. Cap. 42.

et conimotus est. Vertit stilum in tabulis suis ; quo
facto causam omnem evertit suani : niliil enim sibi
reliqui fecit, quod defendi aliqua ratione posset.
Nam, si ita defenderet : " Recipi nomen absentis
licet ; hoc fieri in provincia nuUa lex vetat ;" mala
et improba defensione, verum aliqua tanien, uti vi-
deretur. Postremo, illo desperatissimo perfugio uti
posset, se imprudentem fecisse, existimasse id licere.
Quamquam haec perditissima defensio est, tanien ali-
quid dici videretur. Tollit ex tabulis id, quod erat,
et facit, corani delatum esse.

XLII. Hic videte, in quot se laqueos induerit,
quorum ex nullo se unquam expediret. Primum
ipse in SicUia sxpe et palam de loco superiore dix-
erat, et in sermone multis demonstrarat, licere no-
men recipere absentis ; se exemplo fecisse id, quod
fecisset. Uaec eum dictitasse, priore actione et Sex.
Pompeius Chlorus dixit, de cujus virtute antea com-
memoravi, et Cn. Pompeius Tlieodorus, homo et
Cn. Pompeii, clarissimi viri, judicio phirimis max-
iniisquc in rebus probatissimus, et omnium existi-
matione ornatissimus, et Posides ]\Iatro Solentinus,
homo summa nobilitate, existimatione, virtute : et,
liac actione, quam voletis multi dicent, et qui ex isto
qjso audierint, viri primarii nostri ordinis, et alii,
qui interfuerint, cum absentis nomen reciperetur.
Dcinde Rom;c, cum res esset acta in senatu, omnes
istius amici, in his etiam pater ejus, hoc defendebat
licere fieri ; ssepe esse factum ; istum, qucd fecisset,
aliorum exemplo institutoque fecisse.

Dicit prfcterea testimonium tota Sicilia, quae, in
communibus postulatis civitatum omnium, consuh-
bus edidit, rogare atque orare patres conscriptus, ut
statuerent, ne absentium nomina reciperentur. Qua
de re Cn. Lentulum, patronum SiciH;e, clarissinunn
atlolescentem, dicere audistis : Siculos, cum se cau-
sam, qua; pro his sibi in senatu agenda essct, doce-
rent; de Sthenii calar.iitate qucstos esse ; propterque

IN VERRE3I III. Cap. 43. 253

lianc injuriam, quae Sthenio facta esset, cos statuisse,
ut, quod dico, postularetur.

Qua; cum ita essent, taniune amcntia pticditus at-
que audacia fuisti, ut, in re tam clarii, tam testata.
tam abs te ipso j^ervulgatri, tabulas publicas corrum»
pere auderes ? At quemadmodum corrupisti ? nonne
ita, ut, omnibus nobis taccntibus, ipsie te tuiE tabulae
condemnare possent? Qujeso, codicem circumfer:
ostende. A^^idetisne totum hoc nomen, coram ubi fa-
cit delatum, esse in litura? Quid fuit istic antea
scriptum ? quod mendum ista litura correxit ? quid
a nobis, judices, exspectatis argumenta hujus cruTii-
nis ? Nihil dicimus : tabula; sunt in medio, quae se
corruptas atque interlitas esse clamant. Ex istis etiam
tu rebus effugere te posse confidis, cum te nos non
opinione dubia, sed tius vestigiis, persequamur, qua»
tu in tabidis publicis expressa ac recentia reliquisti ?
Is mihi etiam Sthenium literas publicas corrupisse,
causa incognita, judicavit, qui defendere non po-
tuerit, se non [ex] ipsius SthenLi nomine literas
publicas corrupisse ?

XLIII. Videte porro aliam dementiam : videte,
ut, dum expedire sese vult, induat. Cognitorem ad-
scribit Sthenio. Quem ? cognntum ahquem, aut pro-
pinquum ? non. Thermitanum aliquem, honestum
hominem ac nobilem ? ne id quidem. At Siculum,
in quo aliquis splendor dignitasque esset ? minime.
Quid igitur ? civem Romanum. Cui lioc probari
potest ? Cum esset Sthenius civitatis sus nobilis-
simus, amplissima cognatione, plurimis amicitiis ;
cum prajterea, tota SiciUii, multum auctoritate et
gratia posset ; invenire neminem Siculum potuit, qui
pro se cognitor fieret? Hoc probabis ? an ipse civem
Romanum maluit? Cedo, cui Siculo, cum is reus
fieret, civis Romanus cognitor factus miquam sit.
Omnium pra.'torum literas, qui ante fuerunt, pro-
fer; explica. Si unum inveneris, egohoctibi, quem-

(Orat.) VOL. I. z

254 IN VERREM III. Cap. 44.

admodtim in tabulis scriptum habes, ita gestum esse
concedam.

At, credo, Sthenius hoc sibi amplum esse putavit,
eligere e civium Romanorum numero, ex amicorum
atque hospitum suorum copia, quem cognitorem da-
ret. Quem delegit ? quis in tabulis scriptus est ? C.
Claudius, C. F. Palatina. Non quaero, quis hic sit
Claudius, quam splendidus, quam honestus, quam
idoneus, propter cuius auctoritatem et dignitatem
Sthenius ab omnium Siculorum consuetudine disce-
deret, et civem Romanum cognitorem daret. NihU
horum qusro : fortasse enim Sthenius non splendo-
reni hominis, sed famiharitatem, secutus est. Quid
si omnium mortalium Sthenio nemo inimicior, quam
hic V. Clauciius, tum semper, tum in his ipsis rebus
et temporibus, fuit ? Si de hteris corruptis contra ve-
nit ? si contra omni ratione pugnavit ? utrimi potius
pro Sthenio inimicum cognitorem esse factum, an te,
in Sthenii periculo, inimici ejus nomine abusum esse
credemus ?

XLIV. Ac, ne quis forte dubitet, cujusmodi to-
tum sit neg;)tium ; tametsi jamdudum omnibus istius
improbitateni perspicuam esse contido, tamen paulu-
him etiam attendite. A^idetis illum, subcrispo capiUo,
nigrum, qui eo vultu nos intuetur, ut sibi ipse per-
acutus esse videatur ? qui tabulas tenet ; qui scribit ;
qui monet ; qui proximus est. Is est C. Claudius,
qui in SiciHa sequester istius, interpres, confector neg-
otiorum, prope coUega Timarchidi, numerabafur:
nunc obtinet eum locum, ut vix ^Vpronio Uli de fa-
miliaritate concedere videatur ; et qui se, non Ti-
inarcliidis, sed ipsius Verris, coUegam et socium esse
dicebat.

Dubitate etiam, si potestis, quin eum iste potis-
sinuim ex onnii numero delegerit, cui banc falsi
cognitoris improbam personam imponeret, quem et
huic inimicissimum, ct sibi amicum esse arbitrare-

IN VERREM lil. Cap. 4C,. 255

tur. Hic vos dubitabitis, judices, tantam istius auda-
ciam, tantam crudelitatem, tantam injuriam ^andi-
care ? dubitabitis exeniplum judicum illorum sequi,
qui, damnato Cn. Dclabellvt, damnationem Phdo-
dami Opuntii rescidcrunt, q\iod is non absens reus
factus esset (quse res iniquissima et acerbissima est),
sed cum ei letjatio Romam a suis civibus esset data ?
Quod Uli judices multo in leviore causa statuerunt,
fequitatem secuti ; vos id statuere in gravissima
causa, prssertim aliorum auctoritate jam coniirma-
tum, dubitabitis ?

XL\\ At quem hominem, C. A^erres, tanta, lam
insigni injuria afiecisti ? cujus absentis nomen rece-
pisti? quem absentem, non mcdo sine crimine et
sme leste, verum etiam sine accusatore, damnasti ?
• Quem hominem ? Dii immortales ! non dicam ami-
cum tuum, quod apud homines carissinmm est ; non
hospitem, quod sanctissimum est ; nihU enim minus
libenter de JStlienio commemoro : nihil aliud in eo,
quod repreliendi possit, in^'enio, nisi quod homo fru-
galissimus atque integerrimus, te, hominem plenum
stupri, flagitii, sceleris, domum suam invitavit ; nisi
quod, qui C. 3Iarii, Cn. Pompcii, C. i\Iarcelli, L.
Sisenna?, tui defensoris, csterorumque N-irorum for-
tissimorum, hospes fuisset atque esset ; ad eum nu-
merum clarissmiorum hominum tuum qucque no-
men adscripsit. Quare, de hospitio violato, et de isto
tuo nefario scelere, nihi] queror : hcc dico, non iis,
qui Sthenium norunt, hoc est, nemini eorum qui in
Sicilia fuerunt ; (nenio enim ignorat, quo hic in civi-
tate sua splendore, qui apud omnes Siculos digni-
tate atque existimatione sit) sed, ut Uli quoque, qui
in eii provincia non fuerunt, intelligere possint, in
quo homine tu statueris exemplum ejusmodi, quod,
tum propter iniquitatem rei, tum etiam propter ho-
minis dignitatem, acerbum omnibus at^nie intoleran-
dum videretur.

XL\'I. Estne Stlicnius is, qui, omnes honores

256 IN VERREM III. Cap. 46.

doiTii sua; facillime cum adeptiis esset, amplissime ac
magnificentissime gessit ? qui oppidum non maxi-
mum, maximis ex pecunia sua, locis comiTiunibus,
monimentisque decoravit ? cujus de meritis in rem-
publicam Thermitanorum, Siculosque universos, fuit
Bcnea tabula lixa Thermis in curia, in qua publice
erat de hujus beneficiis scriptum ct incisum ? qua^
tabula, tuin imperio tuo revulsa, nunc a me tamen
deportata est, ut omnes hvijus honores inter suos, et
amplitudinem, possent cognoscere. Estne hic, qui,
apud Cn. Pompeium, clarissimum virum, cum accu-
satus esset, quod, proptcr C. i\Iarii familiaritatem et
hospitium, contra rempublicam sensisse eum inimici
et accusatores ejus dicerent, cum magis invidioso cri-
mine, quam vero arcesseretur ; ita a Cn. Pompeio
absohitus est, ut in eo ipso judicio Pompeius hunc
liospitio suo dignissimum statueret ? ita porro lauda-
tus defensusciue ab omnibus Siculis, ut idem Pom-
peius non ab homine sohmi, sed etiam a provinciu
tota, se hujus absohitione inire gratiam arbitraretur ?
Postremo, estne hic, qui et animum in rempublicam
habuit ejusmodi, et tantum auctoritate apud suos
civcs potuit, ut perfieeret in Siciha sohis, te prtetore,
qucd non modo Siculus ncmo, sed ne Sicilia quidera
tota, potuissct ; ut ex oppido Tliermis nuHum sig-
num, nuUum ornamentum, nihU ex sacro, nihil de
publico, attingeres ; cum pra:sertim esscnt muha
pra?clara, et tu onmia concupisses ?

I)eni(jue nunc vide, quid inter te, cujus nomine
apud Siculos dics festi agitaatur, et pra-clarailla ^'er-
rea celebrantur, cui statu.T Koma; stant inaurata?, a
communi Sicih;c, quemadmcdum inscrijjtum vide-
mus, datip ; vide, inquam, quid intcr te, et liunc Si-
culum, qui abs tc est, patrono SiciHw, condemnatus,
intersit. Hunc civitates ex Siciha permultPB, testi-
monio suo, legationibusque ob eam rem missis, pu-
blice laudant : te, omnium Siculorum patronum, una
IMamertina civita.s, Bocia furtonun ac flagitiorun\ tu-

L\ VERRE^I III. Cai'. 47- '-V)?

oruni, publicc laudat ; ita tamen, novo morc, ut le-
gati I.-cJant, legatio laudet ; Ciutera; quidem civitates
publice litcris, Ijgationibus, testimoniis, accusant,
qucruntur, arguunt ; si tu absolutus sis, funditus
eversas se esse arbitrantur.

XL\'II. IIoc de liomine, ac deluijusbonis, etiani
in Erycino monle monimeiitum tuorum flagitiorum
crudelitatisque posuisti ; in quo Stlienii Thermitani
nomen adscriptum est. A'idi argenteum Cupidinem
cum lampadc. Quidtandem habuit arguinenti aut ra-
tionis res, quaniobrem in eo potissimum Sthenianum
praemium poneretur? utrum hoc signimi cupiditatis
tufe, an tropaeum necessitudinis atque hospitii, an
amoris indicium, esse voluisti ? r aciunt hoc liomines,
quos, in summa nequitia, ncn solum libido et volup-
tas, vcrum ctiam ipsius nequiti.-e tama, delectat, ut
multis in locis notas ac vestigia scelenrm suoram re-
linqui velint. Ardebat amore illius hospitEc, propter
quam hospitii jura violarat. Hoc non solum sciri
tum, verum etiam commemorari semper, volcbat.
Itaque, ex illa ipsa re, quam, accusante Agathino,
gesserat, ^'^eneri potissimum deberi prEcmium statuit,
qufp illam totam accusationem judiciumque confliirat.
Putarem te gratum in Deos, si hoc donum Vcneri
non de Sthenii bonis dedisses, sed de tuis ; quod fa-
cere debuisti, prEesertim cum tibi iUo ipso anno a
Chelidone venisset ha;reditas.

Hic cgo, si hanc causam non omnium Siculorum
rogatu recepissem ; si hoc a inc niuneris non univcrsa
provincia poposcisset; si me animus atque amor in
rempublicam existimatioque ofFensa nostri ordinis ac
judiciorum non hoc facere coegissct; atque hsec una
causa fuisset, quod amicum atque hospitcm meum
Sthenium, quem in quaestura measingulariter dUex-
issem, de quo optime existimasscni, quem in provin-
cia existimationis meae studiosissimum cupidissimum-
que cognossem, tam crudeliter, scclerate, nefarie-
. que tractasses ; tamen digna causa esset, cur iniraid-
z 3

258 IN VERREM III. Cap. 48.

tias hominis improbissimi suscipcrem, ut liospitis sa»
lutem fortunasque defenderem : (fecerunt hoc multi
apud majores nostros : fecit etiam nuper homo claris-
simus, Cn. Domitius, qui M. .Silanum, consularem
virum, acciisavit propter Egritomari Transalpini hos-
pitis injurias) putarem mo idoneum, qui exemplum
sequerer humanitatis atque officii, proponeremque
spem meis liospitibus ac necessariis, quo tutiorem vi-
tam sese meo preesidio victuros esse arbitrarentur.
Cum vero, in communibus injuriis totius provinciaB,
Sthenii quoque causa contineatur, multique uno tem-
pore a me hospites atque amici publice privatimque
defendantur ; profecto vereri non debco, ne quis hoc,
quod facio, non existimet me summi oiiicii ratione
impulsu.m coactumque siiscepisse.

XliVIII. Atque, ut aliquando de rebus ab isto
cognitis judicatisque, et de judiciis datis, dicere de-
sistamus ; et, quoniam facta istius in liis generibus
infinita sunt, nos modum aliquem et finem orationi
nostr», criminibusque, faciamus ; pauca ex aliis ge-
neribus sumemus.

Audistis, ob jus dicendum, Q. Varium dicere, pro-
curatores suos isti centum et triginta milha nummfim
dedisse : meministis Q. ^'^arii testimonium, remque
hanc totam C. Sacerdotis, liominis ornatissimi, testi-
monio comprobari : scitis, Cn. Sertium, i\I. oModium,
equites Romanos, sexcentos pra>terea cives Romanos,
multosque Siculos, dixisse, se isti pecuniam ob jus
dicendum dedisse. De quo crimine quid ego dispu-
tem, cum id totum positum sit in testibus ? quid
porro argumenter, qua de re dubitare nemo possit ?
An hoc dubitabit qiusquam omnium, quin is venalem
in Sicilia jurisdictionem liabuerit, qui Romas totum
edictiuTi atque omnia decreta vcndiilerit ? quin is ab
Sicuhs, ob decreta interjjonenda, pecuniam acccperit,
qui 31. Octavium Ligurem, ob jus dicendum, po-
poscerit? Quod enim iste prfeterea genus pecunije
cogenda; prasteriit ? quod non, ab omnibus aliis prte-

IN VERREM III. Cap. 49, 259

teritum, excogitavit ? Ecqua res apud civitates Sicu-
las expetitur, in qua aut honos aliquis sit, aut potes-
tas, aut procuratio, quin eam rem tu ad tuum quae-
stum, nundinationemque honiir.um, traduxeris ?

XLIX. Dicta sunt, priore actione, et privatim et
publice tesiimonia : legati Centuripini, Halesini, Ca-
tinenses, Panomntanique dixerunt, multarum prae--
terea civitatum : jam vero privatim plurimi : quorum
ex testimoniis cognoscere potuistis, tota SicUia per
triennium neminem uUa in civitate senatorem factum
esse gratis ; neminem, ut leges eorum sunt, sufFra-
giis ; neminem, nisi istius imperio aut literis ; atque
in his omnibus senatoribus cooptandis, non modo suf-
fragia nulla fuisse, sed ne genera quidem spectata
esse, ex quibus in eum ordinem cooptari liceret ; ne-
que censiis, neque aetatis, neque caetera Siculorum
juravaluisse. Quicumque senator voluerit fieri, quam-
vis puer, quamvis indignus, quam^is ex eo loco, ex
quo non Uceret ; si is pretio apud istum fieret idoneus,
-ut vinceret, factum esse semper : non modo Siculo-
rum nihil in hac re valuisse leges, sed ne ab senatu
quidem populoque Romano datas. Quas enim leges
sociis amicisque dat is, qui habet imperium a populo
Romano, auctoritatem legum dandarum a senatu, hae
debent et populi Romani et senatus existimari.

Halesini, pro multis et magnis suis majorumque
suorum in rempublicam nostram meritis atque bene-
ficiis, suo jure nuper, L. Licinio, Q. Mucio consuli-
bus, cum haberent inter se controversias de senatu
cooptando, leges ab senatu nostro petiverunt. Decre-
vit senatus honoritico senatus-consulto, ut his C.
Claudius, Appii fUius, Pulcher, prastor, de senatu
cooptando leges conscriberet C. Claudius, adhibitis
omnibus MarceUis qui tum erant, de eorum sententia
leges Halesinis dedit ; in quibus multa sanxit de astate
hominum, ne quis minor triginta annis natu ; de
quaestu, quem qui fecisset, ne legeretur ; de censu,
. de caeteris rebus : qua; omnia, ante istum practorem,
et nostrorum magistratuum auctoritate, et Halcsino-

SGO IN VERREM III. Cap. 50.

rum summa. voluntate, valuerunt. Ab isto, et prseco,
qui voluit, istum ordinem pretio mercatusest, et pueri,
annorum senCim septendmque deniim, senatorium
nomen nundinati sunt : et, quod Halesini, antiquis-
sinii et fidelissimi socii atcjv.e amici, Romfe imjjctra-
rant, ut apud se ne sufFragiis quidem fieri liccret, id
2)retio ut lieri posset, efTecit.

li. iVgrigentini de senatu cooptando Scipionis leges
antiquas habent, in quibus et eadem illa sancta sunt,
ethocamplius : cum Agrigentinorum duo genera sint,
unum veterum, alterum colonorum, quos T. fllanlius
pra;tor ex senatus-consulto de oppidis Siculorum de-
duxit Agrigentum ; cautum est in Scipionis legibus,
ne phires essent in senatu ex colonorum numero,
quam ex vetere Agrigentinorum. Iste (qui omnia jura
pretio exaequasset, omniumque rerum delectum atque
discrimen pecunia sustulisset)nonmodoiUa,quiEerant
ajtatis, ordinis, qusEstiisque, permiscuit, sed etiam in
his duobus generibus civium, novorum veterumque,
delectum ordinemque turbavit. Nam, cum esset ex
veterum numero quidam senator demortiuis, et cum
ex utroque genere par numerus rehquus esset ; vete-
rem cooptari necesse erat legil^us, ut is amplior nimie-
rus esset. Quie cimi ita se res haberet, tamen ad istuin
venerunt emtum locum illum senatorium non solum
veteres, sed etiam novi : fit, ut pretio novus vincat,
literasque a pratore auferat. Agrigentini ad istum
legatos mittunt, qui eum leges doceant, consuetudi-
nemque omnium annorum demonstrent ; ut iste in-
telligeret, ei se illum locum vendidisse, cui ne com-
mercium quidem esse oporteret. Quoruin oratione
iste, cum pretium jam accepisset, ne tantuluni quidem
commotus est.

Idem feeit Heracleas : nam eo quoque colonos P.
llupilius deduxit ; legesque similes de cooptando se-
natu, ac de numero veterum ac novorum, dedit. Ibi
non solum iste, ut apud cateros, pecuniam accepit,
sed etiam genera veterum ac novorum, numerumque,
permiscuit.

IN VERREM III. Cap. 52. 261

lA. Nolite cxspectare, dum omnes obeam oratione
mea civitatcs. IIoc uno complcctor omnia, ncmi-
nem isto pra^ore senatorem lieri potuisse, nisi qui isti
pecuniam dcdisset.

Hoc idem transfero in magistratus, curationes, sa-
cerdotia ; quibus in rebus non solum liominum jura,
sed etiam Deorumreligioncsimmortalium omnes, re-
pudiavit. Syracusis lex est dc religione, quie in annos
singulos Jovis sacerdotem sortito capi jubcat ; quod
apud illos amplissimum sacerdotium putatur. Cum
suftragiis tres ex tribus gcncribus creati sunt, res rc-
vocatur ad sortem. Pcrfccerat iste impeiio, ut, pro
suftragio, Theomnastus, familiaris suus, in tiibus iUis
renuntiarctur. In sorte, cui impcrarc non poterat, ex-
spectabant honiincs, quidnam acturus csset. Homo
(id, quod erat facillimum) primo vetat sortiri : jubet
extra sortcm Tlieomnastum renuntiari. Negant id
iSyracusani per rehgiones sacrorum ullo modo fieri
posse : fas denique negant esse. Jubet ille sibi legem
recitari : recitatur : in qua scriptum erat, ut, " Quot
essent renuniiati, tot in hydriam sortes conjicerentur :
cujus nomen exisset, ut is haberet id sacerdotium."
Iste, honio ingeniosus et peracutus, Optime, inquit :
ncmpc scriptum ita est, quot renuntiati erunt. Quot
ergo (inquit) sunt renuntiati ? Responsum, tres.
Numquidigituroportet, nisi tres sortes conjici ; unam
educi :•' Niliil. Conjici jubet tres, in quibus omnibus
scriptum esset nomen Theonmasti. Fit clamor maxi-
mus, cum id univcrsis indignum atque nefarium vi-
deretur. Ita Jovis ilhid sacerdotium amplissimum per
hanc rationem 'I'heomnasto datur.

Lll. Cephaledi mensis cst certus, quo mense sa-
cerdotem maximum crcari oporteat. Erat ejus honoris
cupidus Artcmo quidam, Climachias cognomine, ho-
mo sane locuples, et domi nobilis : sed is fieri nuUo
modo poterat, si Herodotus quidam adesset. Ei locus
iile atque honos in iUum annum ita deberi putaba-
tur, ut ne Climachias quidem contra diceret. Res ad

2G2 TN VERHE3! III. Cap. 53.

istum defertur, et istius more deciditur. Toreumata
sane nota ac pretiosa auferuntur. Ilercdotus Komas
erat : satis putabat se ad comitia tempore venturum,
si pridie venisset. Iste, ne aut alio mense, ac fas erat,
comitia haberentur, aut Ilerodoto pr»senti honos ad-
imeretur (id, quod iste non laborabat, Climacliias mi-
nime volebat), excogitat, (dixi jamdudum ; non est
homo acutior quisquam, necfuit) excogitat, inquam,
quemadmoduni mense iUo legitimo comitia haberen-
tur, nec tamcn Herodoti;s adesse posset.

Est consuetudo Siculorum, caeteroruraque (irffico-
rum, quod suos dies mensesque congruere volunt cum
soHs lunceque ratione, ut nonnunquam, si quid dis-
crepet, eximant vmum aliquem diem, aut (sunnnum)
biduum, ex mense; quos illi t;5!i;£c-(,uo-j; dies nomi-
nant : item nonnunquani uno die longiorem mensem
faciunt, aut biduo. Quae iste cum cognovisset, novus
astrologus, qui non tam coeli rationem, quam caelati
argenti duceret, eximi jubet, non diem ex mense, sed
ex anno unum dimidiatumque mensem ; hoc modo,
ut, quo die (verbi causa) esse oporteret Idus Janu-
arias, eo die Calendas IMartias proscriberet : ita-que
tit, omnibus recusantibus et plorantibus. Dies is erat
legitimus comitiis habendis ; eo modo sacerdos Cli-
machias renuntiatus est.

Herodotus, cum Roma revertitur, diebus (ut ipse
putabat) quindecim ante comitia, ofFendit eum nien-
sem, qui consequitur mensem comitialem, comitiis
jam abhinc triginta diebus habitis. Tunc Ceplialedi-
tani decreverunt intercalaiium XLV dies longum, ut
rehqui menses in suam rationem reverterentur. Hoc
si IlomcC fieri posset, certe aiiqua ratione expugnasset
iste, ut dies XLA' inter binos ludos tollerentur, per
quos solos judicium fieri posset.

LIII. Jam vero, censores quemadmodum in Sici-
lia, isto prwtore, creati sint, operas pretium cst cOt
gnoscere. Ille enim est magistratus .ipud Siculos, qui
tliligentissime mandatur a populo, propter hanc cau-

IN ^^ERREM III. Cap. 54. 2C3

sam, quod omnes Siculi ex censu quotannis tributa
fonferunt ; iu censu habeuiio, potestas oninis asstima-
tiovii.s habendae, summaeque faciendie, censori per-
nnttitur. Itaque eum popuhis, cui maxime fidem
suarum rerum habeat, niaxima cura deligit : et,
pvopter magnitudinem potestatis, hic magistratus a
populo summii ambitione ccntenditur. In eu re iste
r.ihil obscure facere vchiit, non in sortitione fallere,
netiue dics de fastis eximere. Nihil sane vafre nec
maliticse vacere conatus est : sed, ut studia cupidita-
tesqiie honorum atque ambitiones ex omnibus civi-
tatibus tolleret (quas res evertendas reipublicEe solent
esse), ostendit, sese in omnibus civitatibus censores
esse facturum. Tanto mercatu prajtoris indicto, con-
curritur undique ad istum Syracusas. Flagrabat do-
mus tota prsetoria studio hominum et cupiditate:
nec mirum, omnibus comitiis tot civitatum unam
in domum revocatis, tantaque ambitione provin-
ci» totius in uno cubiculo inckisa, Exquisitis pa-
lam pretiis, et licitationibus factis, describebat cen-
sores binos in singulas civitates Timarchides. Is, suo
labore, suisque accetsionibus, hujus negotii atque
operis molestia consecjuebatur, ut ad istum, sine uUa
soUicitudine, summa pecur.ia referretur. Jam hic
Timarchides quantam pecuniam fecerit, plane adhuc
cognoscere non potuistis: veriuntamen,prioreactione,
quam varie, quam improbe praedatus esset, raultorum
ex testimoniis cognovistis.

lAY. Sed, ne miremini, qua ratione hic tantum
apud istum libertus potuerit, exjionam vobis breviter,
quid hominis sit ; ut et istius nequitiam, qui ilkmi
secum habuerit, eo praesertim numero ac loco, et ca-
lamitatem provincifB, cognoscatis. In mulierum cor-
ruptelis, etin omni ejusmodi luxuriaatque nequitia,
mirandum in modum reperiebani hunc Timarchidem
ad istius flagitiosas libidines singularemque nequitiam
natum atque aptum fuisse : investigare, adire, appel-
lare, corrumpere, quidvis facere in ejusmodi rebu>,

2G4 IN VERREM III. Cap. 55.

quamvis caUitle, quamvis audacter, quamvis impu-
denter : eumdem iiiira qusedam excogitasse genera
furandi : nam ipsum Verrem tantum avaritia semper
hiante atque imminenti fuisse; ingenio et cogita-
tione nulla; ut, quidqiiid sua sponte faciebat, (item
ut vos RonuG cogno^dstis) eripere potius, quam fal-
lere, videretur.

H;ec vero hujus erat ars et malitia miranda, quod
acutissinie tota provincia, quid cuique accidisset,
quid cuique esset necesse, indagare et odorari sole-
bat: onuiium adversarios, omnium inimicos, dili-
gentcr cognoscere, colloqui, attentare; ex utraque
parte causas, voluntates, perspicere, facultates, et
copias : quibus opus esset, metum afferre ; quibus
expediret, spem ostendere : accusatorum et quadru-
platorum quidquid erat, habebat in potestate : quod
cuiquc negotii conflare volebat, nuUolabore faciebat:
istius omnia decreta, imperia, literas, peritissime et
calHdissime venditabat.

Ac non sohim erat administer istius cupiditatum ^
verum etiam ipse sui meminerat te(jue. Non sohmi
nummos, si qui isti exciderant, tollere solebat, ex
quibus pecuniam maximam fecit ; sed etiam volup-
tatum flagitiorumque istius ipse rehquias colligebat.
Itaque in SiciUa non Athenionem (qui nullum oppi-
dum cepit), sed Timarchidem fugitivum, onmibus
oppidis per triennium scitote regnasse: in Timar-
chidis potestate sociorum popuh Romani anti(iuissi-
moruni atque amicissimorum hberos, matresfamilias,
bona, fortunasque omnes fuisse. Is igitur, ut dico,.
Timarchides in omnes civitates, accepto pretio, cen-
sores dimisit: comitia, isto prtetore, censorum, ne
simuhmdi quidem causa, fuerunt.

LV. Jam lioc impudentissime: palam (hcebat
enim videhcet legibus) singuhs censoribus denarii
trecenti ad statuam pratoris imperati sunt. Censores
CXXX factisunt: pecuniam iham ob censuram,
contra leges, clamdederunt; hfec denarium XXXIX

IN VERREM III. Cap. 5G. 265

nlillia palani, salvis legibus, contulerunt in statuam.
Primum, quo tantam pecuniam ? dcinde, quam-
obrem censores ad statuam tibi confcrcbant ? Ordo
aliquis censoruni est collegium ? genus ali^iuod lio-
minum? nam aut publice civitates istos honores
liabent; aut generatim homines, ut aratores, ut mer-
catores, ut navicularii. t'ensores quidem qui magis,
quam a^diles ? Ob beneticium ? Ergo hoc fatebere,
abs te hasc petita esse (nam erepta non audebis di-
cere) ; te eos magistratus hominibus, beneficii, non
reipublica;, causa permisisse? Hoc autem cum tute
fatebere, quisquam dubitabit, quin tu istam apud
populos prownciffi istius invidiam attjue offensioneni,
non ambitionis neque benelicionnn collocandorum,
sed pecuniaj concUiandae, causa susceperis ?

Itaque illi censores fecerunt idem, quod in nostn»
repubUca solent ii qui per largitionem magistratus
adepti sunt : dederunt operam, ut ita potestatem ge-
rerent, ut illam lacunam rei familiaris explerent.
Sic census habitus est, te prjetore, ut eo censu nul-
lius civitatis res publica posset administrari : nam
locupletissimi cujusque census extenuarant, tenuissi-
mi auxerant, Itaque, in tributis imperandis, tantum
oneris plebi imponebatur, ut, etiamsi homines tace-
rent, res ipsa illum censum repudiaret ; id, quod in-
telligi facillime re ipsii potest.

LVI. Nam L. Metellus, qui (posteaquam ego
inquirendi causa in Siciliam veni) repente, Letilii
adventu, istius non modo amicus, verum etiam co-
gnatus, factus est; is, quod videbat istiuscensumstare
nuUo modo posse, eum censum observari jussit, qui,
viro fortissimo atque innocentissimo, Sex. Peducjco,
praetore, habitus esset. Erant enim tum censores le-
gibus facti, delecti a suis civitatibus ; quibus, si quid
commisissent, pcenEe legibus erant constitutae. Te au-
tem prastore, qui censor aut legeni metueret, qua
Don tenebatur, quoniam creatus lege non erat ; aut

(Oraf.) voi.. I. 2 A

26G IN VERRE3I III. Cap, 57-

aiiimadversionem tiiam, cum id, quod abs te emerat,
veiididisset?

Teneat jam sane meos testesmetellus: cogat alios
laudare, sicut in multis conatus est: modo haec fa-
ciat, qu?e facit. Quis enim imquam tanta a quoquam
contumelia, quis tanta ignominia, afFeetus est? Quin-
to quoqne anno Sicilia tota censetur. Erat censa,
praetore Feducfflo. Quintus annus cum, te pratore,
incidisset, censa denuo est. Postero anno L. ]\IeteI-
lus mentionem tui censfis fieri vetat : censores dicit
de integro siLi creari placere : interea Peducaeanum
censum observari jubet. Hoc si tuus inimicus tibi
fecisset, tamen, etsi animo a?quo provincia tulisset,
inimici judicium grave videvetur. Fecit amicus re-
cens, et cognatus voluntarius : aiiter enim, si pro-
vinciam retinere, si salvus ipse in provincia vellet
esse, facere non potuit.

LVII. Exspectas etiam, quid hi judicent? Si tibi
magistratum abrogasset, minore ignominia te afFe-
cisset, quam cum ea, quas in magistratu gessisti,
sustulit, atque irrita jussit esse. Neque in hac re
sola fuit ejusmodi; sed, antequam. ego in SicUiam
veni, in maximis rebus ac plurimis. Nam et Ile-
raclio Syracusano tuos illos palsestritasbona restituere
jussit, et Epicrati Bidinos, et piipillo Drepanitano
A. Claudium: et, nisi mature LetUius in Siciliam
venisset cum literis, minus XXX diebus Metellus
totam triennii pra;turam tuam rescidisset.

Et, quoniam de ea pecunia, qudm tibi ad statuam
censores contulerunt, dixi; non mihi pratennitten-
dum videturne illud quidem genus pecuniie concilia-
tie, quam tu a civitatibus statuarum nomine coegLstL
Video enim ejus pecunire summam esse pergrandem,
ad HS CXX millia. Tantum conficitur ex testimo-
niis ac literis civitatum. Et iste hoc concedit, nec po«
test aliter dicere. Quare cujusmodi putamus esse illa,
quae negat, cum hiec tam improba sint, quas fatetur ?

IN VERREM III. Cap. 58. 2fi7

Quid enim \as constitui ? consumtani esse oninem
istam pecuniani in statuis 'i Tac ita esse : tanien hoc
ferendum nullo modo est, tantam ab sotiis pecimiam
auferri, ut, omnibus in angiportis, pradonis inipro-
bissimi stutua; ponantur, qua vix tuto transiri posse
videatur.

LVIII. ^'erum ubi tandem, aut in quibus sta-
tuis, ista tanta pecunia consumta est? Consumetur,
inquies. Scilicet exspectemus legitimum illud quin-
quennium. Si hoc intervailo r.on consumserit, tum
denique nomen ejus, de repetundis pecuniis statua-
rum nominc, deferamus. Keus est maximis plurimis-
que criminibus in judicium vocatus. HS CXX mil-
Ua ex hoc uno genere capta videmus. Si condemna-
tus eris, non (opinor) id ages, ut ista pecunia quin-
quennio consumatur in statuis: sin absolutus eris,
quis erit tam amens, qui te, ex tot tantisque crimi-
nibus elapsum, post quinquennium statuarum no-
mine arcessat? Ita, si neque adhuc consumta ista
pecunia est, et est perspicuum non consumtum iri ;
licet jam inteUigamus, inventam esse rationem, quaie
et iste HS CXX millia uno genere concUiarit et
ceperit, et cjeteri, si a vobis hoc erit comprobatum,
quam volent magnas hoc nomine pecunias capere
possint; ut jam videamur non a pecuniis capiendis
homines absterrere. scd, cum genera quadam pecu-
niarum capiendarum comprobarimus, honesta no-
mina turpissimis rebus imponere.

Etenim, si C. A'erres HS CXX millia populum
(verbi gratia) Centuripinum poposcisset, eaUique ab
his pecuniam abstulisset ; non (opinor) esset dubium,
quin eum, si tum id planum fieret, condcmnari ne-
cesse esset. (^uid, si eumdem popukim HS CCC
miUia poposcit, eaque coegit atque abstulit ? num
idcirco absolvetur, quod adscriptum est, eam pecu-
niam datam statuarum nomine ? Non, opinor ; nisi
fprte id agimus, non ut magistralibus nostris moram
accipiendi, sed ut sociis causam dandi, afferre videa-

2«8 IN VERRE3I III. Cap. 59.

mur. Quod si quem statute magnopere delectant, et
si quis eamni honore et gloria ducitur; is hac tamen
constituat necesse est : prinmm, averti pecuniam do-
mum non placere ; deinde, ipsarum statuarum mo-
dum quemdam esse oportere; deinde illud, certe ab
invitis exigi non oportere.

LIX. Ac de avertenda pecunia quaero abs te,
utrum ipsffi civitates solitas sint statuas tibi faciendas
locare ei cui possent optima conditione locare, an ali-
quem curatorem pra;ticere, qui statuis faciendis pras-
esset, an tibi, an cui tu imperasses, annumerare pe-
cuniam ? Nam, si per eos statuae tiebant, a quibus
tibi iste honos habebatur; audio: sin Timarcliidi
pecunia numcrabatur; desine, quasso, simulare, te,
cum in matiifesto furto teneare, gloriae studiosum ac
monimentorum fuisse.

Quid vero? modum statuarum liaberi nullum
placct? atqui habeatur necesse est. Etenim sic con-
siderate. Syracusana civitas (ut eam potissimum no-
minem) dedit ipsi statuam: est honos. Et patri:
bella hasc pietatis et quasstuosa simulatio. Etfilio:
ferri hoc potest: hunc enim puerum non oderant.
Verum quoties, et quot nominibus, a Syracusanis
statuas aufcres? Vt in foro statuerent, abstulisti:
ut in curia, coegisti : ut pecuniam conferrent in eas
statuas, quic Ronuc ponerentur, inij)erasti: ut iidem
darent homines aratorum nomine: dederunt: ut
iidem pro parte in conmiune ISicilia? coriferrent:
etiam id contulerunt. Una civitas cum tot nominibus
pccuniam contulerit, idemque hoc civitates cateras
fecerint; non res ipsa vos admonet, ut putetis, mo-
dum ahquem huic cupiditati constitid oportere ? Quod
si hoc vohmtate sua nuUa civit;is fecit; si omnes,
imperio, mctu, vi, malo adducta?, tibi pecuniam
statuarum nominecontulerunt; perDeosimniortales!
num cui dubium esse poterit, quin, etiamsi quis sta-
tuerit, acciperc ad statuas licere, idem tamen statuat,
cripcre certe non licere?

IN VERIIEM III. Cap. (iO. 20')

Primum igitur, in lianc reni, testeni totam Sici-
liam citabo; qua? mihi ur.Ti vcce, statuarum nomine,
magnam pecuniam per vim coactam esse dtnion.strat.
Nam legationes omniuni civitatum in postulatis
communibus, qu;E fere onmia ex tuis injuriis nata
sunt, etiam hoc ediilerunt, " ut statuas ne cui, nisi
cum is de provincia decessisset, polliceientur."

LX. Tot prffitores in Sicilia fuerunt: toties apud
majores nostrcs Siculi senatum adierunt: toties hac
memoria : tamen hujusce novi postulati genus atque
principium tua praHura attulit. Quid enim tani no-
vum, non sokuii re, sed genere ipso pcstulandi?
Nam ca;tera, qua sunt in iisdem postulatis de inju-
riis tuis, sunt nova ; sed tamen non novo mcdo jaoc-
tulantur. Rogant et orant Siculi patres consctiptos,
ut nostri magistratus posthac decumas lege Hiero-
nica vendant. Tu primiis contra vendideras : audio.
Is'e, in cellam qucd imperatur, aestiment: hoc quo^
que, propter tuos terncs denarics, nimc primum
postulatur : sed genus istud postulandi non est novum.
Ne absentis nomen recipiatur: ex Sthenii calamitate
et tua natum est injuria. Csetera non coUigam. Sunt
omnia Siculorum postulata ejusmodi, ut crimina col-
lecta in ur.um te reum esse videantur : qu£E tanien
omnia novas injurias habent, sed postulationum for-
mulas usitatas.

Hoc postulatum de statuis ridicuhmi esse videa-
tur ei, qui rem sententiamque non perspiciat. Pos-
tulant enim, non, uti ne cogantur statuere. Quid
igitur ? ut ipsis ne liceat. Quid est hoc ? petis a me,
quod in tua potestate est, ut id libi facerenonliceat?
Pete potius, ne quis te invitum poHiceri aut facere
cogat. Nihil ergo, inquit: negabunt enmi omnes se
coegisse. Si me sahaim esse vis, mihi impone istam
vim, ut omnino mihi non liceat polHceri. Ex tua
prjEtura prinmm nata e.-t haac postulatio ; qua cum
utuntur, hocsignificant, atque adeo apevte cstendunt,
sese ad statuas tuas pecuniam, metu ac malo coac-

270 IN VERREM III. Cap. 62.

tos, invitissimos contulisse. Quid? si hoc non dicant,
tibi non necesse sit ipsi id confiteri ? ^'ide, et per-
spice, qua defensione sis usurus: nam inteUiges, hoc
tibi destatuis confitendum esse.

LXI. IMihi enim renuntiatur, ita constitui a tuis
patronis, honiinibus ingeniosis, causam tuam, et
ita eos abs te institui et doceri ; ut quisque ex pro-
vincia ^sicilia, gravior homo atque honestior testimo-
nium vehementius dixerit, sicuti Siculi multi prima-
rii viri multa dixerunt, te statim hoc istis tuis defen-
soribus dicere, " Inimicus est propterea quod arator
est." Itaque uno genere, opnior, circuniscribere ha-
betis in animo genus hoc aratorum, quod eos infenso
animo atque inimico venisse dicatis, quia fuerit in
decumis iste vehementior. Ergo aratores, inimici
omnes, adversarii sunt : nemo eorum est, quin perisse
te cupiat. (Jmnino 'praclare te habes, cum is ordo
atque id genus hominum, quod optimum atque ho-
nestissimum est, a quo uno et summa reipublica;
et Ula provincia maxime continetur, tibi est inimi-
cissimum.

Verum esto: alio loco de aratorum animo et in-
juriis videro. Nunc, quod mihi abs te datur, id acci.
pio, eos tibi esse iniinicissimos. Nempe ita dicis,
propter decumas. Concedo : non qurero, jure an inju-
ria sint inimici. Quid ergo illa; sibi statu;c equestres
inauratre vohmt, quse populi Romani oculos ani-
mosque maxime oiiendunt, propter £edem Vulcani ?
nam inscriptum esse v-ideo, quamdam ex his statuam
aratorcs dedisse. Si honoris causa statuam dederunt,
inimici non sunt. Credamus testibus: tum enun
honori tuo, nunc jam religioni suffi, consulunt. Sin
autem metu coacti dederunt, confiteare necesse est,
te in provincia pecuniam statuarum nomine per vini
ac metum cocgisse. Utrum tibi commodum est, elige.

LXII. Equidem libenter hoc jam crimen de sta-
tuis relinquam, ut mihi tu iUud concedas, quod
tibi honestissimum est, aratores tibi ad statuam, ho-

IN VERREM III. Cap. 63. 2?!

noris tui causa, voluntate sua, contulisse. Da mihi
hoc: jani tibi maxiniam partcm defensionis praEci-
deris. Xon enim poteris, aratores tibi iratos esse at-
que inimicos, dicere. O causam singularem ! o de-
fensioncm miseram ac perditam ! nolle hoc accipere
reum ab accusatore, et eum reum, qui prator in
Sicilia fuerit, aratores ei statuam sua voluntate sta-
tuisse: aratores de eo bene existimare, amicos esse,
salvum esse cupere ! -Aletuit, nehocvos existimetis:
obruitur enim aratorum testimoniis.

Utar eo, quod datur. Certe hoc ita vobis judican-
dum est, eos, qui isti inimicissimi sunt (ut ipse exis-
timari vult), ad istius honorcs atque monimenta pe-
cuniam non voluntate sua contulisse. Atque, ut hoc
totum facUlime intelligi possit, quem voles eorum
testium, quos produxero, qui ex Sicilia testes sint,
sive togatuni velis, sive Siculum, rogato, et eum, qui
tibi inimicissimus esse videbitur, qui se spohatum a
te dicet; ecquid suo nomine in tuam statuam contu-
lerit. Neminem reperies, qui neget: etenini omnes
dedenmt.

Quemquam igitur putas dubitaturum, quin is,
quem inimicissimum tibi esse oporteat, qui abs te
gravissimas injurias acceperit, pecuniam statuae no-
mine dederit, vi atque imperio adductus, non officio
ac vohmtate? Et hujus ego pecunice, judices, quse
permagna est, impudentissimeque coacta ab invitis,
non habui rationem, neque habere potui, quantmn
ab aratoribus, quantum ab negotiatoribus, qui Syra-
cusis, qui Agrigenti, qui Panormi, qui Lilybiei neg-
Dtiantur, esset coactum ; quoniam intelligitis, ipsius
quoque confessione ab invitissimis coactam esse.

LXIII. Venionunc ad civitates SicUiffi: de quibus
facilhme judicium lieri vohmtatis potest. An etiam
Sicuh in\-iti contulerunt ? non est probabUe. Etenim
eic C. ^'^errem prasturam in SicUia gessisse constat,
ut, cum utrisque satisfacere non posset, et Siculis ei
togatis, cfficii potius in socios, quam ambitionis in

272 Ix\ VEKREM III. Cap. G4.

civcs, rationem duxerit. Itaque eum non solum
" Patraiiiuii'' istius insulas, sed etiam "• Soicra,^''
inscriptum vidi .Syracusis. Hoc quantum est ! ita
magnum, ut Latino uno verbo exprimi non possit.
Is est nimirum Snlrr, qui salutem dcdit. Hujusno-
mine etiam dicj festi agitantur, pulchra illa Verrea,
non quasi 31arcellca, sed pro JMarcelleJs, qu;c illi
istius jussu sustulerunt. Hujus fornix in foro Syra-
cusis est, in quo nudus filius siat: ipse autem ex
equo nudatam ab se provinciam prospicit. IIujus
statuse omnibus locis ; qure hcc demonstrare videntur,
propemodum non minus nniltas statuas istum po-
suisse Syracusis, quam abstulisse. Huic etiam Ro-
ma videnuis in basi statuarum, maximis liteiis in-
cisum, '■'■ A Commiiiii Slcilht'''' dnta,s. Quamobrem ?
Qui hocprobari potest cuiquam, tantos lionores ha-
bitos esse ab invitis ?

LXIV. Hic tibi etiam multo magis, quam ante
in aratoribus, videndum et considerandum est, quid
velis. IMagna res est. Utrum tibi Siculos, publice
privatimque, amicos an irimicos existimaii vis? si
inimicos, quid te futurum est ? quo confugies? ubi
nitere? JModo aratorum, lionestissimorum hominum
ac locuplctissimorum, et Siculorum, et civium Ro-
manorum, maximum numerum abs te abalienasti :
nunc de Sicuiis civitatibus quid ages? Dices, tibi
Siculos essc amicos? qui poteris? qui (([uod nullo
in homine antea fecerunt, lit in eum pubhce testimo-
nium dicerent, cum prasertim ex ea provincia con-
demnati sint complures, qui ibi prstores fuemnt,
duo soli absolati) huc convcniunt cum literis, ve-
niunt cum mandatis, veniunt cum testimoniis pu-
blicis: qui, si te laudarent, tamcn id more potius
suo, quam merito tuo, facere viderentur. Hi cum de
tuis factis publice conqueruntur, nonne hoc indicant,
tantas esse injurias, ut multo maluerint de suo more
dccedere, quam de tuis moribus non dicere?

CJoniitendum est igitur tibi necessario, Siculos Ln-

IN VERREM Iir. Cap. G5. 273

imicos essc, qui quidem et in te gravissima postulata
consulibus ediderint, et me, ut hanc causam salutis-
que su;e defensionem susciperem, obsecrarint: qui,
cum a prjetore prohiberentur, a quatuor quicstori-
bus inipedirentur, onmium minas, atque onmia pe-
xicula, pro salute sua, levia duxcrint: qui, priore
actione, ita testimonia graviter vehementerque dixe-
rint, ut Artemonem, Centuripir.um lcgatum, et
publice testcm, Q. Hortensius accusatorem, non tes-
tem, essediceret. Etenim ille, cum propter virtutem
et tideni, cum Androne, homine honestissimo et
ccrtissimo, tum etiam propter eloquentiam, legatus
a suis civibus electus est, ut posset multas istius et
varias injurias quam apertissime vobis planissime-
quc explicare.

liXV. Dixerunt Halesini, Catinenses, Tyndari-
tani, Ennenses, Herbitenses, Agyrinensey, Netinen-
ses, Segestani: numerare omnes non est necesse.
Scitis, (juam multi et quam muha, priore actione,
.dixerint. Nunc et illi et reliqui dicent. Onines deni-
que hoc in hac causa intelligent, lioc animo esse Si-
culos, ut, si in istum animadversum non sit, sibi re-
linquendas donios ac sedes suas, et ex Sicilia dece-
dendum, atque adeo fugiendum, esse arbitrentur.
Hos homines, tu persuadcbis, ad honores atque am-
pHtudinem tuam, pecunias maximas voluntate sua
contuUsse? Credo, qui te m tua civitate inc(dumem
£sse nollent, hi monimenta tuse fonnaB ac nominis iii
suis civitatibus esse cupiebant. Res declaravit, ut cu-
pierint. Jamdudum enini mihi nimium tenuiter Si-
culorum erga te voluntatis argumenta coUigere videor,
utrum statuas vohierint tibi statuere, an coacti sint.

De quo homine hoc auditum est unquam, quod
tibi accidit, ut ejus in provincia statuas, in locis jhi-
)jUcis positBB, jiartim etiam in ardibus sacris, per vim,
per universam nudtitudjneni, dejicerentur? Tot ho-
mjnes in jVsia nocentes, tot in Africa, tot in Hisjia-
nia, Gallia, Sardinia, tot in ipsa Sicilia fuerunts

271 IN VEllREM III. Cap. GG.

ecquo de liomine hoc unquam audivinius ? Novmn
est, judices: in Siculis quidem, et in omnibus GrjB-
cis, monsiri simile. Non crederem hoc ds statuis,
nisi jacentes revuisasque vidissem: propterea quod
apud omnes GrtECOs hic mos est, ut honorem, homi-
nibus habitum in monimentis hujusmodi, nonnulla
rehgione Deorum consecravi arbitrcntur.

Itaque, cum Rhodii belUmi illud prope soli supe-
rius cum iMithridate rege gesserint, onmesque ejus
copias acerrimumque impetum ma-nibus, Utoribus,
classibusque suis exceperint; cum ct rcgis inimici
praeter c;cteros essent; statuam ejus, quie erat apud
ipsos in celeberrimo urbis loco, ne tum quidem in
ipsis urbis periculis attigerunt. Forsitan vix con-
venire videretur, quem ipsum hominem cuperent
evertere, ejus effigiem simulacrumque servare: sed
tamen videbam, apud eos cum essem, et reHgionem
essequanulam in his rebus, a majoribus traditam ; et
hoc disputare, cuni rjtatua ss ejus liabuisse temporis
rationem, quo posita esset; cum homine vero, quo
gereret bellum, atque hostis esset.

LXVI. Videtis igitur, consuetudinem religionem-
que (jrajcorum, qua; monimenta hostium in beUo
ipso soleat detendure, eam, summa in pace, pratoris
popuU Romani statuis prajsidio non fuisse. Tauro-
minitani, quorum est civitas fcederata, homines qui-
etissimi, qui maxime ab injuriis nostrorum magistra-
tuum remotissimi consuerant esse, prffisidio fa-deris;
hi tanien istius evertere statuam non dubitaverunt :
qua ablatii, basin tamen in foro manere vcluerunt;
quod gravius in istum fore putabant, si scirent homi-
nes, statuam ejus a Taurominitanis esse dejectam,
quam si nuUam unquam positani arbitrarentur. Tyn-
daritani dejecerunt in foro; et, eadem de causa,
equum inanem rcUquerunt. Ijeontinis, misera in ci-
vitate atque inr.ni, tamen istius, in gynmasio, statua
dcjecta est. Nam quid ego de Syracusanis loquar,
quo<l non est propriuni Syracusanorum, sed et iUo-

IN VERREM ni. Cap. 07. 275

rum cominune, et conventus iliius, ac prope totius
proviiici.-r; 1' quanta illuc multitiido, quanta vis honii-
nuni, conveniase dicebatur tum, cum statua- sunt il-
lius dejecta; atque eversffi? atquoloco? celeberrimo
ac religiosissimo; ante ipsum t»erapim, in primo ad-
itu vestibuloque templi. Qucd ni^i IMetellus hoc
tam graviter egisset, atque illam rem imperio edic-
toque prohibuisset, vestigium statuarum istius in
tota Siciiia nullum esset relictum.

Atque ego hoc non vereor, ne quid horum non
modo impulsu, verum omnino adveiitu meo, factura
esse videatur. Omnia ista ante facta sunt, non mndo,
quam ego SicUiam, verum etiam quam iste Italiam
attingeret. Dum ego in Sicilia. sum, nulla statua de-
jecta est. Posteaquam illinc discessi, quse sunt gesta,
cognoscite.

LX^^^II. Centuripinorum senatus decrevit, popu-
lusque jussit, ut, quae status C. Verris ipsius, et pa-
tris, et filii, essent, eas qua-stores demofiendas loca-
rent; dumque ea demoHtio fieret, senatores ne XXX
minus adessent. ^'^idete gravitatem civitatis et digni-
tateni : neque eas in urbe suii statuas esse voluenint,
quas inviti, per vim atque imperium, dedissent; ne-
que ejus hominis, in quem ipsi, cum gravissimo tes-
timonio, publice (quod nunquam antea) Romam
mandata legatosque misissent : et id gravius esse pu-
taverunt, si pubhco consilio, quam si per vim mul-
titudinis, factum videretur.

Cum, hoc consilio, statuas Centuripini publice
sustulissent, audit Metellus: graviter fert: evocat
ad se Centuripinum magistratum, et Decem-primos.
Nisi restituissent statuas, vehementer iis minatur.
IUi ad senatum renuntiant. Statuse, qua; istius cau-
sffi nihU prodessent, reponuntur : decreta Centuripi-
norum, quae de statuis erant facta, non toUuntur.
Hic ego aJiud alii concedo : JMeteUo, homini sapienti,
prorsus non possum ignosccre, si quid stulte facit.
Quid ? Ule hoc putabat ^^erri criminosum fore, si
ejus statuac essent dejectnc, quod sa^^e vento, aut ali-

27G IN VERREJI III. Cap. 68.

quo casu, fieri solet ? Non erat in hoc neque crimen
uUum, neque reprehens.io. Ex quo igitur crimen
atque accusatio nascitur ? ex hominum jucUcio et
voluntate,

LXVIII. Ego, si flletelkis statuas reponereCen-
turipinos non coegisset, h;ec dicerem : ^'^idete, judi-
ces, quar.tum et quam acerbum dolorem sociorum
atque amicorum animis inusserint istius injuria^;
cum Centuripinorum amicissima et fidehssima civi-
tas, qua; tantis officiis cum populo Romano conjunc-
ta est, ut non sohnn rempubhcam nostram, sed
etiam in quovis homine privato nomen ipsum Roma-
norum, semper dilexerit, ea publico consilio atque
auctoritate judicaiit, t'. ^'^erris statuas esse in urbe
suli non oportere. Recitarem decreta Centuripino-
rum : laudarem iUam civitatem (id, quod verissime
possem): conmiemorarem, decem millia civium Cen-
turipinorum, fortissimorum fidehssimorianque socio-
rum, eos omnes statuisse, "■ monimentum istius in
sua civitate nullum esse oportere." Hfec tum di-
cerem, si statuas MeteUus non reposuisset. Vehm
quaerere nunc ex ipso INIeteUo, quidnam sua vi et
auctoritate mihi ex hac oratione praciderit. Eadem
opinor onmia convenire. Neque enim, si maxime
statute dejecttc essent, eas ego vobis possem jacentes
ostendere. Hoc uno uterer, civitatem tam gravem
statuas judicasse C. ^'^erris demohendas. Hoc mihi
]\IeteUus non erijuiit: hoc etiam addidit, ut quere-
rer (si niihi videretur), tam iniquo jure sociis atque
amicis imperari, ut iis ne in suis quidem beneficiis
libero judicio uti hceret: ut vos rogarem, ut conjec-
turam faceretis, qualem in his rebus in nie li. I\Ietel-
lum fuisse putaretis, in quibus rebus obesse mihi
■posset, cum, in hac re, tam aperta cupiditate fuerit,
in qua nUiil obfuit. Sed ego 31eteUo non irascor, ne-
que ei suam purgationem eripio, (jua iUe apud om-
nes utitur, ut niiiil mahtiose neque consulto fecicse
videatur.

IN VERRE3I III. Cap. 09. 277

LXIX. Jam igitur est ita jierspicuuni, ut negare
non possis, niillani tibi .statuani voluntate cujusquam
datam; nullam pecuniam, statuarum nonirne, nisi
vi expressam et coactam, Quo (juidem in crimine,
non illud solum intelligi volo, te ad statuas HS CXX
millia coi-gisse ; sed multo etiani illiul magis, quod
sinuil demonstratum est, quantum odium in te ara-
toruni, quantum onmiuni Siculonmi, sit et fuerit.
In quo quas vestra defensio futura sit, conjectura
assequi non queo. Oderunt Siculi: togatovuni enim
causa multa feci. At hi quidem acerrimi inimicissi-
mique sunt. Inimicos habeo cives Romanos, quod
sociorum commoda ac jura defendi. At socii in hos-
tium numero se abs te habitos queruntur. Aratores
inimici sunt propter decumas. Quid ? qui agros im-
munes hberosque arant, cur oderunt? cur Halesini?
cur Centuripini? cur Segestani? cur Halicyenses?
Quod genus hominum, quem numerum, quem ordi-
nem, proferre possis, qui te non oderit, sive civium
Romanorum, sive Siculorum ? ut, etiamsi causam,
cur te oderint, non possim dicere, tamen illud dicen-
dum putem : " quem omnes mortales oderint, eum
quoque vobis odio esse oportere."

An hoc dicere audebis; utrum de te aratores,
iitrum denique Siculi universi bene existiment, aut
quo modo existiment, ad rem id non pertinere ? Ne-
que tu hoc dicere audebis ; neque, si cupias, licebit.
Eripiunt enim tibi istam orationem contemnendorum
Siculorum atque aratonim status Ulas equestres,
quas tu, paulo ante quam ad Urbem venires, poni
inscribique jussisti, ut omnium inunicorum animos,
accusatorumque, tardares. Quis enim tibi molestus
esset, aut quis appeUare auderet, cum videret statuas
ab negotiatoribus, ab aratoribus, a communi Siciliae ?
Quod est aliud in iUa provincia genus humanum ?
nullum. Ergo ab universa provincia, generatimque a
singulis ejus partibus, non solum diligitur, sed etiam

iOrat.) VOL. I. iJ B

27C IN VERREM III. Cap. 70.

oniatur. Quis hunc atdngere audsat? Potes igitur
dicere, luliij tiin obesse oportere aratorum, negotia-
torum, yiculorumquc oninium, testimonia, cum, eo-
rum nominibus in statuarum inscriptione positis,
omnem te spera-is invidiam atque infamiam tuam
pos3c exstinguere? An, quorum auctoritate tu statuas
cohonestare tuas conatus es, eorum ego uignitate ac-
cusationeni nieara comprobare non potero? nisi forte,
quod apud publicanos gratiosus fuisti, in ea re spes
te aliqua consolatur. Qujb gratia ne quid tibi ])ro-
desse posset, ego mea diligentia perfeci : ut eliam
obesse deberet, tu tua sapientia curasti. Etenira rem
totani, judices, breviter cognoscite.

LXX. In scriptura Sicilias pro magistro est qui-
dam Ij. Carpinatius, qui, et sui quaestCis causa, et for-
tasse quod sociorum interesse arbitrabatur, bene pe-
nitus in istius famiiiaritatem sese dedit. Is, cuni
prEetorem circura omnia fora sectaretur, neque ab eo
unquam discederet, in eam jam venerat familiarita-
tem consuetudinemque in vendendis istius decretis et
judiciis, transigendisque negotiis, ut prope alter Ti-
marchides numeraretur. Hoc erat etiam capitalior,
quod idem pctuniam iis, qui ab isto aliqiud merca-
Ijantur, foenori dabat. Ea autem fceneratio erat hu-
jusmodi, judices, ut etiam liic qusstus huic cederet:
nam, quas pecunias iis ferebat expensas, quibuscum
contrahebat; aut scribse istius, aut Timarchidi, aut
etiam ipsi isti, referebat acceptas. Idem pr;eterea pe-
cunias istius extraordinarias grandes suo nomine foe-
nerabatur.

Hic primo Carpinatius, antequam in istius tantam
familiaritatem pervenisset, aliquoties ad socios literas
de istius injuriis miserat. Canuleius vero, qui in por-
tu Syracusis operas dabat, furta quoque istius per-
multa nominatim ad socios perscripserat, ca qua; sine
portorio Syracusis erant exportata: ]H)num autem
et scripturam eadem societas habebat. Ita factum

IN VERREM III. Cai'. 71. 279

est, ut essent permulta, quse ex societatis literis di-
cere in istum ac proferre possemus. Verum accidit,
ut Carpinatius, qui jam cum isto sunmia consuetu-
(line, prc-pterea re ac ratione, conjuiictus esset, cre-
bras postca literas ad socios de istius summis oftlciis
in rem conmumem, beneficiisque, mitteret. Etenim,
cum iste omnia, qufecunique Carpinatius postulabat,
facere ac decernere solebat; tum ille etiam plura
scribebat ad socios ; ut, si posset, quje antea scripse-
rat, ea plane exstingueret. Ad extremum vero, cum
iste jam decedebat, ejusmodi literas ad eos misit, ut
huic frequentes obviam prodirent, gratiasque age-
rent ; facturos se, si quid imperasset, studiose polli-
cerentur. Ita-que socii fecerunt. Vetere instituto pu-
blicanoruni, (non quod istum ullo honore dignum ar-
bitrarentur, sed quod sua interesse putabant, se
memores gratosque existimari) gratias isti egerunt:
Carpinatium ssepe ad se de ejus officiis literas misisse
dixerunt,

LXXI. Iste, cum respondisset, se ea Hbenter fe-
cisse, operasque Carpinatii magnopere laudasset, dat
amico suo cuidam negotiimi, qui tum magister erat
ejus societatis, ut diligenter caveret atcpie prospiceret,
ne quid esset in hteris sociorum, quod contra suum
caput atque existimationem valere posset. Itaque
ilie, muhitudine sociorum remota, decumanos con-
vocat: rem defert. Statuunt iUi atque decernunt, ut
ea; htera;, quibus existimatio C. Verris laderetur,
removerentur, operaque daretur, ne ea res C. Verri
fraudi esse posset.

i*^i ostendo, hoc decrevisse decumanos, si planum
facio, hoc decreto remotas esse hteras; quid exsjjec-
tatis amplius? Possumne rem magis judicatam af-
ferre, magis reum condemnatum in judicium addu-
cere? At quorum judicio condemnatum? nempe
eorum, quos ii, qui severiora judicia desiderant, ar-
bitrantur res judieare oportere ; publicanorum ju-
dicio; quoa vidclicet nunc populus judices poscit;

280 IN VERREM III. Cap. 72.

de quibus, ut eos judices liabeamus, legem ab homi-
ne non nostri generis, non ex equestri loco profecto,
sed nobilissimo, promulgatam videmus.

Decumani, hoc est, principes et quasi senatores
publicanorum, removendas de medio literas censue-
runt. Habeo ex iis, qui aftuerunt, quos producam,
[quibus hoc committam,] homines honestissimos ac
locupletissimos, istos ipsos principes equestris ordinis ;
.quorum splondore vel maxime istius, qui legem pro-
mulgavit, oratio et causa nititur. Venient in niedium;
dicent, quid statuerint. Profecto, si recte liomines
novi, non mentientur. Literas enim connnunes de
medio removere potuerunt; fidem suajii et religio-
nem removere non possunt. Ergo equitcs Romani,
qui te suo judicio condemnarunt, horum judicio con-
demnari noluenmt. Vos nunc, utrum illorum judi-
cium an vohmtatem sequi malitis, considerate.

LXXII. At \dde, quid te amicorum tuorum stu-
dium, quid tuuni consilium, quid sociorum vohmtas,
adjuvet. Dicam paulo promtius: (neque enim jam
vereor, ne quis hoc me magis accusatorie, quam li-
bere, dixisse arbitretur.) Si istas hteras non decreto
decumanorum magistri removissent, tantum possem
in te dicere, quantum in hteris invenissem : nunc,
decreto isto facto, Hterisque remotis, tantum mihi li-
cet dicere, quantum possum ; tantum judici suspi-
cari, quantum veht. Dico, te niaximum pondus au-
ri, argenti, eboris, purpura;, phuimam vestem MeU-
tensem, plurimam stragulam, multam Deliacam
supellectilem, phirima vasa Corinthia, magnuiij
numerum frumenti, vim melhs maximam, Syracu-
sis exportasse: his pro rebus quod portorium non
esset datum, literas ad socios misisse L. Canuleium,
.qui in portu operas daret.

Satisne magnum lioc crimen videtur? nulluna
opinor, majus. Quiddefendet Hortensius? postula-
bit, ut hteras Canuleii proferam? crimen hujusmodi,
nisi literis contirmetur, inane esse dicet ? Claraabo,

IN VERREM III. Cap. T^. 2«1

literas remotas esse de niedio; decreto sociorum erep»
ta niihi esse istiiis indicia ac monimenta fiirtorum.
Aut hoc contendat nunquam esse factum, aut omnia
tela excipiat, necesse est. Negas esse factum ? Pla-
cet mihi ista defens-io ; descendo: a?qua enim condi-
tio, aquum certamen, proponitur. Prcducum testes,
et producam plures eodem tempore. Quoniam tum,
cum actum tst, un;\ fuerunt, nunc quoque una sint.
C!um interrogabuntur, obligentur non solum jurisju-
randi atque existimationis periculo, sed etiam com-
muni inter se conscientiii. Si planum lit, hoc ita,
quemadmodum dico, esse factum ; num poteris di-
cere, Hortensi, nihil in istis fuisse literis, qucd Ver-
rem la;deret ? Non modo id non dices ; sed ne illud
quidem tibi dicere licebit, tantum, qiiantum ego di-
cam, non fuisse. Ergo hoc, vestro consilio et gratia,
perfecistis, ut (quemadmodum paulo ante dixi) et
mihi summa facultas ad accusandum daretur, et ju-
dicibus libera potestas ad credendum.

LXXIII. Quod cum ita sit, nihil fingam tamen.
]\Ieminero, me non sumsisse, quem accusarem, sed
recepisse, quos defenderem : vos ex me causam, non
a me prolatam, sed ad me delatam, audire oportere :
me Siculis satis esse facturum, si, quas cognovi in Si-
cilia, qucB accepi ab ipsis, dUigenter exposuero : po-
pulo Romano, si nullius vim, nullius potentiam,
pertimuero : vobis, si facultatem vere atque honeste
judicandi fide et diligentia iKea fecero: mihimet, si
ne minimum quidem de eo curriculo vita, quod mihi
semper propositum fuit, decessero.

Quapropter, nihil est, quod metuas, ne quid in te
confingam : etiam quod Isetere, habes. JMulta enim,
quas scio abs te esse commissa, quod aut nmiium
turpia aut parum credibilia sunt, prsetermittam.
Tantum agam de hoc toto nomine societatis. Ut jam
scire possis, qusram, decretimine sit. Cum id inve-
nero, quaeram, remotsene sint Uterje. Cum id quo-
que constabit, vcs jam, me tacito, inteUigetis, si illi,
2» 3

282 IN VERREM III. Cap. 74.

qui hoc istius causa decreverunt, ecjuites Romani,
nunc iidem in eum judices essent, istum sine dubio
condemnarent, de quo literas eas, quae istius furta in-
dicarent, et ad se missas, et suo decreto remotas, sci-
rent esse. Quem igitur, ab iis equitibus Romanis qui
istius causa cupiunt omnia, qui ab eo benignissime
tractati sunt, condemnari necesse esset, isa vobis,ju-
dices, «lla vi aut ratione absolvi potest ?

Ac ne forte ea, qua; remota de medio, atque erepta
vobis sunt, omnia ita condita fuisse, atque ita abdite
latuisse videantur, ut, [hac diligentiii] quam ego a
me exspectari maxime puto, niliil horum [investi-
gari,] nihil assequi potuerit ; quteconsiho ah(juoaut
ratione inveniri potuerunt, inventa sunt, judices.
IVIanifestis in rebus hominem jam teneri videbitis.
Nam, quod in publicanorum causis vel phirinmm
astatis mes versor, vehementerque Qlum ordinem ob-
servo, satis commode mihi videor eorum consuetudi-
nem usu tractandoque cognosse.

LXXIV. Itaque, ut hoc comperi, remotas esse
literas societatis ; habui rationem annonun, per quos
iste in SicOia fuisset : deinde quEesivi (quod erat in-
ventu faciUimum), qui per eostlem annos magistri
istius societatis fuissent. Sciebam enim hanc magi-
strorum, qui tabulas liaberent, consuetudinem esse, ut,
cum tabulas novo magistro traderent, exempla htera-
rum ipsi habere non nollent. Itaque ad L. Vibium,
equitem Romaninn, virum primarium, quem repe-
riebam magistrum fuisse eo ipso anno, qui mihi
maxime quserendus erat, primura veni. Sane homini
praeter opinionem improviso incidi. Scrutatus sum,
quas potui, et quasivi omnia : inveni duos solos li-
bellos, ab L. Canuleio missos sociis ex portu Syra-
cusis: in quibus erat ratio scripta mensium compluri-
um, rerum exportatarum istius nominc sine portorio.
Itaque obsignavi statim. Erant haec ex eo genere,
quod ego maxime gcnus ex socionmri literis reperire
cupiebam ; verum tantum inveni, judices, quod a}iud

IN VERREM III. CAi-. 75. 283

Tos, quasi exempli causa, proferre possem. Sed ta-
men, quidquid erit in his libellis, quantulumcunique
videbitur esse, hoc quidem certe manitestum erit :
de cJBteris, ex hoc, conjecturam facere debebitis. Re-
cita mihi, quaeso, hunc primum libellum ; deinde
illum alterum.

{LibeUi Cantdeii.)

Jam non quaero, unde CCCC amphoras meUis ha-
bueris, unde tantam Melitensem vestem, unde quin-
quaginta tricliniorum lectos, unde tot candelabra :
non, inquam, jam quEero, unde hfec habueris : sed,
quo tibi tantum opus fuerit, id qusero. 3Iitto de
melle : sed tantumne Melitensium, quasi etiam ami-
corum uxores, tantum lectorum, quasi etiam omnium
istorum villas, ornaturus esses ?

LXXV. Cum ha»c paucorum mensium ratio in
his libellis sit, facite, ut vobis triennii totius veniat
in mentem. Sic contendo ; ex liis parvis libellis apud
unum magistrum societatis repertis, vos jam conjec-
tura assequi posse, cujusmodi praedo iste in illa pro-
vincia fuerit, quam multas cupiditates, quam varias,
quam infinitas, habuerit ; quantam pecuniam non
solum numeratara, verum etiam hujusmodi in rebus
positam, confecerit : quee vobis alio loco j^nius ex-
plicabuntur.

Nunc hoc attendite. His exportationibus, quae re-
citata; sunt, scribit HS LX socios perdidisse ex vice-
sima portorii Syracusis. Pauculis igitur mensibus, ut
hi pusilli et contemti libelli indicant, furta praetoris,
■quffi essent HS duodecies, ex uno oppido solo ex-
portata sunt. Cogitate nunc, cum illa sit hsec insula,
■quEe untlique exitus maritimos habeat, quid ex cae-
teris locis exportatum putetis ; quid Agrigento, quid
Lilybseo, quid Panormo, quid Thermis, quid Ha-
•lesa, quid Catina, quid ex caeteris oppidis ; quid vero
Messana ; quem iste sibi locum maxime tutum arbi-
trabatur ; ubi animo semper soluto liberoque erat,
■quod sibi iste Mamertinos delegerat, ad quos omnia,

284 IN VERRE.^I III. Cap. 77-

qusB aut diligentius servanda, aut occultius expor-
tanda erant, deportaret. His inventis libellis, ciEteri
remoti et diligentius sunt recondiii : nos tamen, ut
omnes intelligant hoc nos sine cupiditate agere, his
ipsis libellis contenti sumus.

liXXVI. Nunc ad sociorum tabulas accepti et ex-
pensi, quas removere honeste nullo modo potuerunt,
et ad amicum tuum CarpinaLiuni, revertemur. In-
spiciebamus Syracusis a Carpinatio confectas tabulas
societatis, qua signiilcabant, nudtis nominibus eos
homines versuram a Carpinatio fecisse, qui pecuniam
Verri dedissent. Erit vobis hiccdarius, judices, cum
eos ipsos produxero, qui dederunt. Intelligetis enim,
iUa tempora, per qua;, cum essent in periculo, pretio
sese redemerunt, cum societatis tabulis, non solum
consulibus, verum etiam mensibus, convenire.

Cum hac maxime cognosceremus, et jam in mani-
bus tabulas haberemus ; repente adspicimus lituras
ejusmodi, quasi quadam vulnera tabellarum recentia.
Statim suspicione offensi, ad ea ipsa nomina oculos
animumque transtulinms. Erant acceptas pecunis
" a C. Verrutio, C. F." sic tamen, ut, usque ad
alterum " 7?," literae constarent mtegrge, reUquce
omnes essent in liturL Alterum, tertium, quar-
tum, permulta erant ejusdemniodi nomiua. Cum
manifesta res, tum flagitiosa tabularum atque insig-
nis turpitudo, teneretur ; qua-rere incepimus de Car-
pinatio, quisnam esset is \'errutius, quicum tants
pecunije' rationem haberet. HaTere homo, versari,
rubere. Quod lege exdpiuntur tabuhe publicanorum,
quo minus Ilomam deportentur ; ut res quam max-
ime clara ac testata esse posset, in jus ad iVIetellum
Carpinatium voco ; tabulasque societatis in forum
defero. Fit maximus concursus hominum : et, quod
erat Carpinatii nota cum isto pratore societas ac foc-
neratio, summe exspectabant omnes, quidnam in ta-
bulis contineretur.

LXXVII. Rem ad Jletellum defero, me tabulas

IN VERREJI III. Cap. 78. 285

perspexisse sociorum ; in his tabulis magnam ratio-
nem C. Verrutii perniultis noniinibus esse, meque
hoc perspicereexconsulum mensiumque ratione, hunc
Verrutiuin neque ante adventum C. Verris, neque
post decessJonem, quidquam cum Carpinatio rationis
habuisse. Postulo, mihi respondeat, qui sit iste Ver-
rutius ; mercator, an negotiator, an arator, an pecua-
rius ; in Sicilia sit, an jam decesserit. Clamare omnes
ex conventu, neminem unquam ex SiciUa fuisse Ver-
rutium. Ego instare, ut mihi responderet, quis esset,
ubi esset, unde esset ? cur servus societatis, qui tabu-
las con/ecerit, semper in Verrutii nomine, certo ex
loco, mendosus esset ?

Atque hsec postulabam, non quo illum cogi puta-
rem oportere, ut ea mihi responderet invitus ; sed ut
omnibus istius furta, illius fiagitium, utriusquc auda-
cia perspicua esse posset. Itaque illum in jure, metu
conscientiaque peccati mutum, atque exanimatum,
ac vix vivum, reUnquo : tabulas in foro, summa ho-
minum frequentia, exscribo : adhibentur, in exscri-
bendo, de conventu viri primarii : litera, lituraeque
omnes, assimulatae, expressae, de tabulis in libros
transferuntur.

HcBC omnia summa cura et diligentia recognita et
collata, et ab hominibus honestissimis obsignata sunU
Si Carpinatius tum mihi respondere noluit, responde
mihi nunc tu, ^'^erres, quem esse hunc tuum paene
gentilem Verrutium putes. Fieri non potest, ut, quem
video, te praetore, in Siciha fuisse, et quem ex ipsa
ratione intelligo locupletem fuisse, eum tu in tua pro-
vincia non cognoris. Atque adeo, nehoc aut longius
au,t obscurius esse possit, procedite in medium ; ex-
plicate descriptionem imaginemque tabularum ; ut
omnes mortales istius avaritia non jam vestigia, sed
ipsa cubilia, videre possin^

(^TabulcE.)
LXXVIII. Videtis " VcrrutUnn V videtis primas
literas integras ? videtis extremam partem nominis.

28G IN VERREJI III. Cap. 18.

caudam illam Verris, tamquani in luto, demersam
esse in litura? Sic habent se tMbuLT, judices, ut vi-
detis. Quid exspectatis ? quid qua;riUs amplius ?
Tu ipse, V^erres, quid sedes ? quid moraris ? Nam
aut exhibeas nobis Verrutium, necesse est, aut te
esse Vemitium fateare. Laudabantur oratores ve-
teres, Crassi illi ct Antonii, quod crimina diluere di-
lucide, quod copiose reorum causas defendere, sole-
rent. Nimirum illi, non ingenio solum his patronis,
sed fortuna etiam, prasstiterunt. Nemo enim tunc ita
peccabat, ut defensioni locum non relinquerct : nemo
ita vivebat, ut nulla ejus vit;e pars sunmur turpitu-
dinis esset expers : nemo ita in manifesto peccatu te-
nebatur, ut, cum impudens fuisset in facto, tum im-
pudentior videretur, si negaret.

Nunc vero quid faciat llortensius ? Avaritiane
crimina frugalitatis laudibus deprecetur ? At homi-
nem flagitiosissimum, libidinosissimum, nequissi-
mumque, defendit. An ab hac ejus infamiii, nequi-
tia, vestros animos in aliam jiartem, fortitudinis com-
memoratione, traducat ? At homo inertior, ignavior,
magis vir inter mulicres, impura inter viros mulier-
cula, proferri non potest. iVt mores commodi. Quis
contumacior ? quis inhumanior ? quis superbior ?
At ha?c sine cujusquam malo. Quis acerbior, quis
insidiosior, quis crudelior, unquam fuit ? In hoc ho-
niine, atque in ejusmodi causa, quid facerent omnes
Crassi et Antonii? Tantuni, opinor, Hortensi, ad
causani non accederent, ne, in alterius inipudentia,
sui pudoris existimationem amitterent. Iviberi enim
ad causas solutique venicbant ; neque connnittebant,
ut, si impudentes in defendendo esse noluissent, in-
gratiin deserendo existimarentur.

ORATIO VIII.

ACTIOXIS SECUND.E
IN C. VERREM

LIBER TERTIUS.

Dc Frumcnto.

ARGUMENTUM.

CoNTiXET hic liber furta Verris in omni frU"
nienti genere. Frumenti autem, quod prjEtor Sicili-
ensis ab aratoribus exigere poterat et debebat, erat
primo decumanum, quod aratores pro agris sibi at-
tributis dabant ; alterum erat emtum, quod, \\ le-
gis Rupiliffl, tenebantur populi Sicilire vectigales po-
pulo Romano certo pretio vendere. Id erat vel decu-
manum alterum, cui pretium erat a senatu Romano
constitutum, in modios singulos HS temi ; vel im-
peratum, cui HS quatemi constituti erant. Consti-
tuebatur autem a senatu in annos singulos e lege Te-
rentia et Cassia fmmentaria, quanta pecuniae summa
in utmmque emti genus ex aerario impenderetur :
tertium erat aestimatum, sive in ceUam, quod, ex S. C.
et legibus, pra;tori in cellam ad usus suos impera-
batur. Dabat senatus quaestori prpetoris certam ex

288 IN VERREM IV.

{eerariopecuniam, unde ab aratoribus emeret, et qui-
dem modium tritici HS IV, hordei autem HS II.
Illam pecuniam aratoribus annumerabat ; et deinde
frumentum vehebatur, quorsum volebat. Licebat
autem praetori certam pecuniam,, quantam scUicet
sequum erat, ab aratoribus, pro frumento et vectura,
pacisci. Jam primum a cap. 6 ad 7<N fraudes et
furta Verris in decumano, a cap. 70 ad 81, in emto,
et deinde in aestimato, ostendit.

IM C. ^'ERREM IV.

I. Omkes, qui altenim, judices, nullis impulsi
inimicitiis, nulld privatim lasi injuria, nullo praemio
adducti, in judicium reipublicse causa vocant, provi-
dere debent, non solum quid oneiis in pr.csentia tol-
lant, scd etiam quantum in omnem vitam negotii
suscipere coneniur. Legem enim sibi ipsi dicunt in-
nocentia;, continentia>, virtutumque omniuni, qui ab
altero rationem vits reposcunt ; atqiie eo m.igis, si
id (ut ante dixi) faciunt, nulla re commoti alia, nisi
utilitate communi. Nam, qui sibi hoc sumsit, ut cor-
rigat mores aliorum, ac peccata reprehendat, quis huic
ignoscat, si qua in re ipse ab religione ofticii declina-
rit ? Quapropter, hoc etiam magis ab omnibus ejus-
modi civislaudandus ac dOigendus est, qui non solum
[a republica] civem improbum removet, verum etiam
se ipsum ejusmodi fore proiitetur ac prastat, ut sibi,
non modo communi volur.tate virtutis atque officii,
sed etlam iit quadam magis necessaria ratione, recte
sit honesteque vivendum.

Itaque hoc, judices, ex homine clarissim.o atque
eloquentissimo, L. Crasso, ssepe auditum est, cum se
nullius rei tam poenitere diceret, quam quod C. Car-
bonem unquam in judicium vocavisset. oMinus enini
liberas omnium rerum voluntates habebat ; et vitam
suam jduribus, quam vellet, observari oculis arbitra-
batur. Atque ille, his prsssidiis ingenii fortunaeque
munitus, tamen hac cura continebatur, quam sibi,
nondum coniirmato consilio, sed incunte a?tate, sus-
ceperat. Quo minus etiam perspicitur eovum virtus
et integritas, qui ad hanc rem adolescentuli, quam
qui jam firmata EEiate, descendunt. Illi enim, ante-
Orai.) VOL. i. 2 c

290 IN VERREM IV. Cap. 3.

quam potiierunt existimare, quanto liberior vita sit
eorum qui neminem accusarint, gloria? causa, atque
ostentationis, accusant : nos, qui jam, et quid facere,
et quantulum judicare possemus, ostendimus, nisifa-
cile cupiditates nostras teneremus, nunquam ijisimet
nobis prfficideremus istam licentiam libertatemque \\-
vendi.

II. Atque hoc ego plus oneris habeo, quam qui
Cffiteros accusarunt (si onus est id appellandum, quod
cum iKtitia feras ac vohiptate) ; verumtamen hoc ego
ampUus suscepi, quam ca?teri ; quod ita postulatur ab
omnibus, ut ab iis se abstineant maxime vitiis, in qui-
bus akerum reprehenderint. Furem ahquem aut ra-
pacem accusaris ? vitanda tibi semper erit omnis ava-
riti;e suspicio. j\Ialeficum quempiam adduxeris, aut
crudelem ? cavendum erit semper, ne quii in re aspe-
rior aut iniumianior fuisse videare. Corruptorem,
adukerum ? providendum diligenter, ne qnod in vita
vestigium Hbidinis appareat. Omnia postremo, qn^
vindicaris in altero, tibi ipsi vehementer fugienda
sunt. Etenmi non modo accusator, sedneobjurgator
quidem, ferendus est is, qui, quod in akero vitium
reprehendit, in eo ipse deprehenditur. Ego, in uno
homine, omnia vitia, qu£e possunt in homine perdito
nefarioque esse, reprehendo : nullum esse dico indi-
cium libidinis, sceleris, audaciffi, quod non in istius
unius vita perspicere possitis. Ego, m isto reo, legem
hanc, judices, milii statuo ; vivendum ita esse, ut isti,
non modo factis dictisque omnibus, sed etiam oris
oculorumque illa contumacia ac superbia quam vi-
detis, dissimillimus esse, ac semper fuisse, videar.
Patior non moleste, judices, eam vitam, qua; mihi
sua sponte antea jucunda fuerit, nunc jam mea lege
et conditione necessariam quoque futuram.

III. Ik in hoc homine sfcpe a me quferis, Hor-
tensi, quibus inimicitiis aut quri injuria adductus, ad
accusandum dcscenderuu. iVIitto jam rationem officii
mci. necessitudinisque Siculorum : de ipsis tibi in-

IN VERREM IV. Cap. 4. 201

iiniciiiis respondeo. An tu majores ullas inimicitias
putas esse, quani contrarias hoininuni sententias, ac
uissiniilitudines studioruni et voluntatuni ? Fidem
sanctissimani in vita qui putat, potest ei non inimicus
esse, qui qujestor consulem suuni, consiliis conmiissis,
pecunia tradita, rebus omnibus creditis, spoliare, re-
linquere, prodere, oppugnare, ausus sit ? Pudorem
et pudicitiam qui colit, potest animo tequo istius
quotidiana adulteria, meretriciam disciplinam, do-
mesticum lenocinium, videre ? Qui religiones Deo-
rum inmiortalium retinere vult, ei, qui fana spoliarit
omnia, qui ex thensarum orbitis praedari sit ausus,
inimicus non esse qui potest? Qui jure £equo omnes
putat esse oportere, is tibi non infestissimus sit, cum
cogitet varietatem hbidinemque decretorum tuorum ?
Qui sociorum injuriis, provinciarumque incommodis
doleat, is in te non expilatione Asia, vexatione Pam-
phylife, squalore et lacrymis Siciliffi, concitetur? Qui
civium Romanorum jura ac libertateni sanctam apud
omnes haberi velit, is non tibi pkis etLim quam in-
imicus esse debeat, cum tua verbera, cum secures,
cum cruces ad cinum Romanorum supplicia fixas,
recordetur? An, si qua in re contra rem meam
decresset aliquid injuria, jure me ei inimicum
esse [arbitrarere] ; cum omnia contra omnium bo-
norum rem, causam, rationem, utilitatem, volunta-
temque fecerit, quasris, cur ei sim inimicus, cui po-
pulus Romanus infestus sit ? qui prfesertim plus
etiam, quam pars virilis postulat, pro voluntate po-
puli Romani, oneris ac muneris suscipere debeam.

IV. Quid ? iUa, quee leviora videntur esse, non
cujusvis animum possunt movere? quod ad tuam
ipsius amicitiam, ca;teronnnque hominum magnorum
atque nobilium, facihorem aditum istius habet ne-
quitia et audacia, quam cujusquam nostrum \artus et
integritas ? Odistis hominum novorum industrias :
despicitis eorum fnigalitatem : pudorem contemnitis*.
ingenium vero et virtutem depressam exstinctamque

292 IN VERREM IV. Cap. 5.

cupitis : Verrem amatis. Ita credo : si non virtute,
non iiidustria, non innocentia, non pudore, non pudi-
citia ; at sermone, at literis, at humanitate ejus, de-
lectamini. Nihil horum est : contraque, sunt omnia,
cum summo dedecore ac turpitudine, tum singulari
stultitia atque inhumanitate, oblita. Iluic homini si
cujus domus patet, utrum ea patere, an hiare ac pos-
cere aliquid, videtur? Hunc vestri janitores, hunc
cubicularii, dUigunt : hunc hberti vestri, hunc servi
ancilhpque amant : liic cum venit. extra ordinem
vocatur : hic sohis introducitur ; C£Eteri saspe, fru-
galissimi homines, excluduntur. Ex quo intelligi po-
test, eos vobis esse carissimos, ([ui ita vixerunt, ut,
sine vestro priBsidio, salvi esse non possint.

Quid ? lioc cuiquam ferendum putas esse, nos ita
vivere in pecunia tenui, ut prorsus nihil acquirere ve-
limus ; ut dignitatem nostram, populique Romani
beneficia, non copiis, sed virtute, tueanuir ; istum,
rebus onmibus undique ereptis, impune eludentem,
circumfluere atque abundare ? hujus argento [domos
vestras,] hujus signis et tabulis forum comitiumque,
ornari ? pra>sertim cum vos vestro IMarte liis rebus
omnibus abundetis ? Verrem esse, qui vestras villas
suis manubiis ornet? ^'errem esse, qui cum L.
j\Iummio certet ; utplures hic sociorum urbes, quam
ille hoitium, spoliusse videatur ? phires hic solus vil-
las ornamentis fanorum, quam ille fana spoliis hos-
tiimi, ornasse ? Et is erit ob eam rem vobis carior, ut
cffiteri libentius, suo periculo, vestris cupiditatibus
serviant ?

V. ^'cTum haec et dicentur alio loco, et dicta sunt :
nunc proiiciscemur ad reliqua, si pauca ante fuerimus
a vobis, judices, deprecati. Superiore omni oratione,
perattentos vestros animos habuimus. Id fuit nobis
gratum admodum. Sed multo erit gratius, si reliqua
voletis attendere ; propterea quod, in his omnibus
quse antea dicta sunt, erat qufedam, ex ipsa varietate
ac iio^dtate rerum ac cdminum, delectatio. Nunc trac-

IN VERREJM IV. Cai-. G. 293

tare causam instituimus frumentariam, qua;, magni-
tudine injuritc [et re,] criminibus cateris antecellit;
jucunclitatis, in agendo, et varietatis, minus habebit.
Vestru autem auctoritate et prudentia, tlignissimum
est, judices, in audiendi diligentii non minus religioni
tribuere, quam voluptati. In hac causa frumentaria
cognoscenda, hasc vobis proponite, judices, vos de re-
bus fortunis(jue Siculonim omniuni, de civium Ro-
manorum qui arant in Sicilia, bonis, de vectigalibus
a majoribus traditis, de vita ^dctuque populi Romani,
cognituros. Qufe si magna atque adeo maxima vobis
videntur ; quam varie et quam copiose dicantur, ex-
spectare nofite.

Neminem vestrum prsterit, judices, omnem utili-
tatem opportunitatemqvie provincife Sicilite, quse ad
commoda populi Romani adjuncta sit, consistere in
re frumentaria maxime : nam caeteris rebus adjuva-
mur ex Ula provincia ; hac vero alimur ac sustinc-
mur. Ea causa tripertita, judices, erit in accusatione.
Primum enim de decumano, deinde de emto dicemus
frumento, postremo de aestimato.

VI. Inter SicUiam caeterasque provincias, judices,
in agrorum vectigalium ratione, hoc interest, quod
cffiteris aut impositum vectigal est certum, quod sti-
pendiarium dicitur, ut Hi&panis et plerisque Pceno-
rum, quasi victoriae prasmium, ac po-na belli ; aut
censoria locatio constituta est, ut jlsia?, lege Sempro-
nia : Siciliae civitates sic in amicitiam fidemque rece-
pimus, ut eodem jure essent, quo fuissent; eadem
conditione populo Romano parerent, qua suis antea
paruissent.

Perpaucee Siciliae civitates sunt beUo a majoribus
nostris subacta» ; quanim ager cum esset publicus po-
puli Romani factus, tamen illis est redditus. Is ager
a censoribus locari solet. Foederatas civitates dus sunt,
quarum decumffi venire non soleant, JMamertina et
Taurominitana : quinque praeterea, sine ftedere, im-
munes civitates ac liberse, Centuripina. Halesina,
2 c .3

294 IN VEFvREM IV. Cap. 7-

S2gestana,Halicyensis, Panomitana: prfeterea omnia
a^er Siciliffl civitatum decumanus est : itemque, ante
imperiuni popidi Ilomani, ipsorum Siculorum volun-
tate et institutis fuit.

Videte nunc majomm sapientiam, qui, cum Sici-
liam, tam opportLinum subsidium belli atque pacis,
ad rempublicam adjunxissent, tanta cura Siculos tu-
eri et retiaere voluerunt, ut non modo eorum agris
vectigal novum nuUum imponerent ; sed ne legem
quidem venditionis decumarum, neve vendendi aut
tempus aut locuni, conimutarent ; ut certo tempore
anni, ut ibidem in Sicilia, denique ut lege Hieronica
venderent. ^'^oluerunt eos in suis rebus ipsos interesse;
eorumque animos, non modo lege nova, sed ne no-
mine quidem legis novo, commoveri. Ita decumas
lege Hieronica semper vendendas censuerunt, ut iis
jucundior esset muneris illius functio, si ejus regis,
qui Siculis carissimus fuit, non solum instituta, com-
mutato imperio, verum etiam nomen maneret. Hoc
jure, ante Verrem pratorem, Siculi semper usi sunt :
hic prinius instituta omnium, consuetudinem a ma-
joribus traditam, conditionem amicitiae, jus societatis,
convellere et commutare ausus est.

"^''II. Qua in re primum illud reprehendo et ac-
cuso, cur, in re tam veteri, tam usitata, quidquam
novi feceris. Ingenio aliquid assecutus es ? Tot ho«
mincs sapientissimos et clarissimos, qui illam provin-
ciam ante te tenuerunt, prudentia consilioque vicisti ?
Est tuum ; est ingenii diligentifeque tuas. Do lioc
tibi et concedo : scio, te Romsfi, cum pra^tor esses,
edicto tuo possessiones ha;reditatum a suis ad ahenos,
a primis h;Bredibus ad secundos, a legibirs ad libidi-
nem tuam, transtuHsse. Scio, te edicta superiorum
omnium correxisse, et possessioncs hajreditatum, non
secundum eos qui proferrent, sed secundum eos qui
dicerent testamentum factum, dedisse : easque res
novas abs te proiatas et inventas magno tibi qujestui
fuisse scio : eumdemque te memini censorias quoque

IN VERRE3I IV. Cap. 8. 295

leges in sartis tectis exigendis tollere et commutare ;
ne is redinieret, ciija res esset ; ne pupillo tutorcs })ro-
pinquique consulerent, quo minus fortunis onuiibus
everteretur ; exiguam diem prffifir.ire operi, quo cae-
teros ab negotio excluderes, ipse in tuo redemtore
nullam certam diem obscrvares.

Quamobrem novam legem te in decumis sta-
tuisse non miror, hominem in edictis pnetoriis, in
censoriis legibus, tam prudentem, tam exercitatum :
non, inquam, miror, te aliquid excogitasse : sed,
quod tua sponte, injussu populi, sine senatus aucto-
ritate, jura provinciaB feiciliae mutaris, id reprehendo,
id accuso. L. Octavio et C. Cottae consulibus se-
natus permisit, ut vini et olei decumas, et frugum
minutarum, quas ante te quastores in SicUia ven-
dere consuessent, Roniffi venderent ; legemque his
rebus, quam ipsis videretur, edicerent. Cum locatio
fieret, publicani postuliirunt, quasdam res ut ad
legem adderent, neque tamen a censoriis cateris
legibus recederent. Contra dixit is (qui casu tum
Roma» fuit) tuus hospes, \'erres, hospes, inqviam,
et famUiaris tuus, 8tlienius hic Therniitanus. Con-
sules causam cognoverunt : cum viros primarios at-
que amplissimos civitatis multos in consilium ad-
vocassent, de consihi sententia pronuntiarunt, se lege
Hieronica vendituros.

VIII. Itane vero ? pmdentissimi viri, summa auc-
toritate praetliti, quibus senatus legum dicendarum in
locandis vecdgahbus omnem potestatem permiserat,
populusque Romaaus idem jusserat, Siculo uno re-
cusante, cum ampUticatione vectigahum, nomen Hie-
lonicffi legis mutare noluerunt : tu, homo minimi
consUii, nullius auctoritatis, injussu populi ac senatiis,
tota Sicilia. recusante, cum maxinio detrimento at-
que adeo exitio vectigahum, totam Hieronicam legem
sustulisti.

Atquam legem corrigit, jucUces, atque adeototam
tollit r acutissime ac diligentissime scriptam quas

296 IN VERREM IV. Cai-. 9.

omnibus custodiis subjectum aratorem decumano tra-
dit, ut, neque in segetibus, neque in areis, neque in
horreis, neque in amovendc, neque in asportando fru-
mento, grano uno possit arator, sine maxima poena,
fraudare decumanum. iScripta lex ita diligenter est,
ut eum sciipsisse appareat, qui alia vectigalia non
haberet ; ita acute, ut 8iculum ; ita severe, ut ty-
rannum ; qua lege Sifulis tamen arare expediret :
nam ita dUigenter constituta sunt jura decumano, ut
tamen ab invito aratore plus decuma non possit au-
ferri.

Cum ha;c essent ita constituta, Verres tot annis at-
que adeo saculis inventus est, qui hsec non commu-
taret, sed everteret ; eaque, quae jamdiu ad salutem
sociorum, utilitatemque reipublic;c, composita coni-
parataque essent, ad suos improbissimos (picestus con-
verteret ; qui primum certos instituerit nomine de-
cumanos, re vera ministros ac satellites cupiditatum
suarum : per quos ostendam sic provinciam per trien-
nium vexatam atque vastatam, judices, ut eam mul-
tis annis, multorum innocentia sapientiaque, recreare
nequeamus.

IX. Eorum omnium, qui decumani vocabantur,
princeps erat Q. ille Apronius, quem videtis : de
cujus improbitate singulari, gravissimarum legatio-
num querimonia, audistis. Adspicite, judices, vul-
tum hominis et adspectum : et, ex ea contumacia
quam hic in perditis rebus retinet, illos ejus spiritus
Sicilienses quos fuisse putetis, cogitate ac recorda-
mini. Hic est Apronius, quem in provincia tota
Verres, cum undique nequissimos homines conqui-
sisset, et cum ipse secum sui similes duxisset non
parum multos, nequitia, luxuria, audacia, sui simil-
limum judicavit. Itaque istos inter se perbrevi tem-
pore, non res, non ratio, non commendatio aliqua,
sed studiorum turpitudo similitudoque, conjunxit.

Verris mores improbos inquirosque nostis. Fingite
vobir, si potestis, aliqucm, qui, in onmibus istis re-

IN VERREM IV. Cap. 10. 297

bus, par ad onmiiim flagitiorum nefarias libidines
esse possit : is erit Apronius ille ; qui, ut ipse, non
soluni vita, scd etiam corpore atcjue ore significat,
inimensa aliqua vorago est ac guiges vitiorum turpi-
tudinumque omnium. Hunc in omnibus stupris,
hunc in fanorum expilationibus, hunc in hnpuris
conviviis, principem adhibebat : tantamque habebat
morum similitudo conjunctionem atque concordiam,
ut Apronius, qui aliis inhumanus ac barbarus, isti
uni commodus ac disertus, videretur ; ut, quem om-
nes 04lissent, neque videre vellent, sine eo iste esse
non posset ; ut, cum alii, ne conviviis quidem iisdem,
quibus Apronius, hic iiidem etiam pcculis, uteretur ;
postremo, ut odor Apronii teterrimus oris et corporis,
quem (ut aiunt) ne bestiai quidem ferre possent, uni
isti suavis et jucundus viderctur. Ille erat in tribu-
nali proximus, in cubiculo socius, in convivio domi-
nus ; ac tum niaxime, cum, accubante pratextato
pra;toris filio, in convivio saltare nudus cocperat.

X. Ilunc (uti dicere institui) principem Verres,
ad fortunas aratorum vexandas diripiendasque, esse
voluit : hujus audacias, nequitifc, crudelitati, fidelis-
simos sccios, optimosque cives, scitote, hoc pratore,
traditos, judices, atque addictos fuisse, novis institu-
tis et edictis, tota Ilieronica lege (quemadmodum
antea dixi) rejecta et repudiatii.

Primum, edictum, judices, audite praiclarum :
" Quantum decumanus edidisset aratorem sibi de-
cumEe dare oportere, ut tantum arator decumano
dare cogeretur." Qiiomodo ? Quantum pcposcerit
Apronius, dato. Quid est hoc 'i utrum prsetoris in-
stitutum in socios, an in hostes victos insani edictum
atque imperium tyranni ? Ego tantumdem, quantum
ille poposcerit ? poscet cmne, quantum exaravero.
Quid omne ? immo plus etiam, inquit, si volet.
Quid tum ? Quid censes ? Aut dabis, aut contra
edictum fecisse ddmnabere. Per Deos inimortciles l

2Ui) IN VERREM IV. Cap. 11.

quid est hoc ? verisimile enim non est. Sic mihi per-
suadeo, judices, tametsi onmia in istum homineni
convenire putetis, tamen hoc vobis falsum ^dderi.
Ego enim, cum hoc tota Sicilia diceret, tamen affir-
mare non auderem, si h;cc edicta non ex ipsius tabu-
lis totidem verbis recitare possem ; sicuti faciam.
Da, quffiso, scribae : recitet ex codice. Recita edic-
tum de professione.

(.Edictum dc professioiic.)

Negat me recitare totum : nam id significare nutu
videtur. Quid prfetereo ? an ilhul, ubi caves tamen
Siculis, et miseros respicis aratores ? edicis enim, te
in decumanum, si plura sustiderit, quam debitum
sit, in octuplum judicium daturum esse. Nihil milii
placet pra?termitti. Recita hoc quoque, quod postu-
lat ; totum recita.

(Edictiim de jiidicio in ocfiipliim.)

Judicio ut arator decumanum persequatur ? Mise-
rum atque iniquum, ex agro homines traduci in fo-
rum, ab aratro ad subsellia, ab usu rerum rustica-
rum ad insolitam litem atque judicium.

XI. Cum, omnibus in aliis vectigahbus, Asiae,
fllacedonise, Hispani;B, Gallias, Africce, Sardiniae,
ipsius Itali;e, [quae vectigalia sunt,] cum, in his
(inquam) rebus omnibus, publicanus petitcr ac pig-
nerator, non ereptor neque possessor, soleat esse ; tu,
de optimo, de justissimo, de honestissimo genere ho-
minum, hoc est, de aratoribus, ea jura constituebas,
quae omiiibus aliis essent contraria. Utrum est sequius,
decumanura petere, an aratorem repetere ? judicium,
integra re, an perdita, fieri ? eum, qui manu qua-
sierit, an eum, qui digito licitus sit, possidere ?
Quid ? qui in singulis jugis arant, qui ab opere ipsi
non recedunt, (c^uo in numero magnus, ante te jiric-
torem, numerus, magna nmltitudo Siculorum fuit)
quid facient ? Cum dederint Apronio, quod popos-
cerit, relinquent arationes? relinquent Larem fami-

IN VERRE3I IV. Cap. 13. 2UH

liarem suum ? venient Syracusas, ut, te praetore
videlicet, ;cquo [jurc], Apronium, delicias ac vitam
tuam, judicio recuperatorio persequantur ?

A'erum esto : reperietur aliquis fortis et experiens
arator, qui, cum tantum dederit decumano, quantum
ille deberi dixerit, judicio repetat, et pocnam octupli
persequatur. Exspccto vim edicti, severitatem prse-
toris : faveo aratori ; cupio octupli damnari Apro-
nium. Quid tandem postulat arator ? nihU, nisi ex
edicto judicium in octuplum. Quid Apronius ? non
recusat. Quid pra;tor? jubet recuperatores rejicere.
Decurias scribamus. Quas deairiiis ? de cohorte mea
rejicies, inquit. Quid ? ista cohors quorvmi hominum
est ? Volusii haruspicis, et Cornelii medici, et horum
canum, quos tribunal meum vides lambere. Nam de
conventu nullum unquam judicem nec recuperato-
rem dedit : iniquos decumanis esse aiebat omnes,
qui ullam agri glebam possiderent. Veniendum erat
ad eos contra Apronium, qui nondum etiam Apro-
niani convivii crapulam exhalassent.

XII. O pr£Eclarum et commemorandum judi-
cium ! o severum edictum ! o tutum perfugium ara-
torum !

Atque, ut inteUigatis, cujusmodi ista judicia in
octuplum, cujusmodi istius de cohorte recuperatores
existimati sint ; sic attendite. Ecquem putatis decu-
manum, hac licentia permissa, ut tantum ab aratore,
quantum poposcisset, auferret, plus, quam deberetur,
poposcisse ? Considerate cum vestris animis vosmet
ipsi, ecquem putetis, praesertim cum id, non solum
avaritia, sed etiam [imprudentia,] accidere potuerit.
Jlultos necesse est. At ego omnes dico plus, ac multo
plus, quam decumas, abstidisse. Cedo mihi unum
ex triennio praeturse tuas, qui octupli damnatus sit.
Damnatus ? immo vero, in quem judicium ex edicto
tuo postulatum sit. Nemo erat videlicet aratorum,
qui injuriam sibi factam queri posset : nemo decu-
rnanorum, qui grano amplius sibi, quam deberetuj,

Sno IN VERREM IV. Cap. 13.

deberi profcssus esset. Immo vero, contra, rapiebat
et asportabat, quantum a quoque volebat, Apronius :
omnibus autem locis aratores spoliati ac vexati que-
rebantur ; neque tameu ullum judicium reperictur.

Quid est hoc ? Tot viri fortes, honesti, gratiosi, tot
Siculi, tot equites Romani, ab uno homine nequis-
simo ac turpissimo Itesi, pocnam octupli, sine ulla
dubitatione commissam, non persequebantur ? Quas
causa ? quffi ratio est ? Una iUa, judices, quam vide-
tis ; quod ultro etiam illuios se et irrisos ab judicio
discessuros videbant. Etenim quod esset judicium,
cum, e Verris tuqjissimo flagitiosissimoque comitatu,
tres rccuperatorum nomine assedissent, assecla; istius,
non a patre ei traditi, sed a meretricula commendati ?

Ageret videlicet causam arator : nihU sibi frumenti
ab Apronio reHctum, bona sua etiam direpta, se pul-
satuni verberatumque diceret. Conferrent viri boni
capita : de comissatione loquerentur inter se, ac de
mulierculis, si quas a prastore abeuntes possent depre-
hendere. Res agi videretur. Surrexisset Aprcnius,
nova dignitas pubUcani, non, ut decumanus, squa-
loris plenus ac puiveris, sed unguentis oblitus, vino
vigiliisque languidus. Omnia, primo motu ac spiritu
suo, vini, unguenti, corporis odore complesset. Dix-
isset hcBC, qu£e vulgo dicere solebat, non se decumas
emiise, sed bona fortunasque aratorum ; non se de-
cumanum esse Apronium, sed \'erreni alterum,
dominum Ulorum ac tyrannum. Quas cum dixisset,
iUi viri optimi, de cohorte istius recuperatores, non
de absolveudo ^ipronio deliberarent, sed quarerent,
ecquo modo petitorem ipsum Apronio condemnare
possent.

XIII. Hanc tu Ucentiam diripiendoriun aratorum
cum decumanis, hoc est, yVpronio, penuisisses, ut,
quantum veUet, posceret ; quantum poposcisset, au-
ferret ; boc tibi defensionis ad judicium tuum com-
parabas, habuisse te edictum, recuperatores daturum
in octuplum ? Si, meliercule, ex onini copia conven-

IN VERREM IV. Cap. 14. 301

tiis Syracusani, splendidissimoruni honestissiniorum-
que liominum, fhceres potestatem aratori, non modo
rejiciendi, sed etiam sumendi iccuperatores ; tamen
hoc novum genus injurije ferre nenio posset, te, cum
tuos oniRes fructus publicano tradidisses, ct rem de
manibus aniisisses, tum bona tua repetere ac perse-
qui lite atque judicio. Cum vero, verbo, judicium
sit in edicto, re quidem vera tuorum comitum, ho-
minum nequissimoruni, colkisio cum decumanis, so.
ciis tuis, atque adeo procuratoribus ; tan:en audcs
illius judicii mentionem facere ; pra?sertim cuni id
non modo oratione mea. sed etiam re ipsa, refellatur ?
cum, in tantis inconnnodis aratorum, injuriisque de-
cumanorum, nullum ex isto praclaro edicto non
modo factum, sed ne postulatum quidem, judicium
inveniatur.

Erit tamen in aratores lenior, quam videtur. Nam,
qui in decumanos octupli judiciuni se daturum cdixit,
idem habuit in edicto, se in aratorem in quadru-
plum daturum. Quis hunc audet dicere aratoribus
infestum aut inimicum fuisse ? quanto lenior est,
quam in publicanum ! Edixit, ut, qucd decumanus
edidisset sibi dari oportere, id ab aratore magistratus
Siculus exigeret. Quid dereliquit judicii, qucd in
aratorem dari posset ? ^<on mahmi est, inquit, esse
istam formicUnem ; ut, cum exactum sit ab aratore,
tamen, ne se commoveat, rehquus nietus judicii sit.
Si judicio a me vis exigere, reniove Siculum magi-
stratum : si hanc vim adhibes, quid opus est judicio ?
Quis porro erit, qui non maht decumanis tuis dare,
qucd poposcerint, quam ab assechs tuis quadruplo
condcmnari ?

XIV. TUa vero prjcclara est clausula edicti, quod
omnium controversiarum quae essent inter aratorem
et decumanum, si uter veht, edicit, se recuperatores
daturum. Piimum, qua; potest esse controversia,
cum is, qui petere debet, aufert ? et cum is non,
quantum debetur, sed quantum commodum est, au-
(Orat.) VOL. 1. 2 D

302 IN VERREM IV. Cap. 15.

fert; ille autem, unde ablatum est, judicio suum
recuperare nullo modo potest. Deinde in lioc homo
[lynceus] etiam callidus ac veterator esse vult, quod
ita scribit, "■ Si utcr volet, recuperatores dabo."
Quam lepide se furari putat ! Utrique facit potesta-
tem ; sed, utruin ita scripserit, " Si uter volet," an,
"Si decumanus volet," nihil interest. Arator enim
tuos istos reci\peratores nunquam volet.

Quid ? illa cujusmodi sunt, quae ex tempore, ab
Apronio admonitus, edixit ? Q, Septitio, honestis-
simo homine, equiteque Romano, resistente Apronio,
et affirmante, se pUis decumii non daturum, exori-
tur peculiare edictum repentinum, ne quis frumen-
tum de area tolleret ante quam cum decumano pac-
tus esset. Ferebat hanc quoque iniquilatem Septitius,
et imbri frumentum corrumpi in area patiebatur ;
cum Ulud edictum repente uberrimum et qutestuo-
sissimum nascitur, ut, ante Calendas Sextiles, omnes
decumas ad aquam deportatas haberent.

Hoc edicto, non Siculi (nam eos quidem jara su-
perioribus edictis satis perdiderat atque afflixerat),
sed isti ipsi equites Romani, qui suvuii jus retinere
se contra Apronium posse erant arbitrati, splendidi
homines, et ahis prastoribus gratiosi, vincti Apronio
traditi sunt. Attendite enim, cujusmodi edicta sint.
"• Ne toUat," inqnit, "• ex area, nisi erit pactus."
Satis h»c magna vis est ad inique paciscendum :
malo enim phis dare, quam non mature ex area tol-
lere. At ista vis Septitium, et nonnullos Septitii
similes, non coercet : qui ita dicunt : Non tollam
potius, quam paciscar. His hoc opponitur : depor-
tatum liabeas ante Calendas Sextiles. Deportabo
igitur. Nisi pactus eris, non commovebis. Sic depor-
tandi dies prsestituta tollere cogebat ex area. Prolii-
bitio tollendi, nisi pactus esset, vim acUiibebat pac-
tioni, non voluntatem.

XV. .fam vero ilhul, non sohmi contra legem
Hieronicani, nec solum contra consuetudinem supe-

IN VERREM IV. Cap. 10. 303

riorum, sed etiam contra omnia jura Siculorum, quae
habent a senatu populoque Romano, ne extra suum
forum vadinionium promittcre cogantur. Statuitiste,
ut arator decuniano, quo vellet decumanus, vadimo-
nium promitteret : ut hic quoque Apronio, cum ex
Leontino usque Lilybaum aliquem vadaretur, ex
miseris aratoribus calumniandi quaestus accederet :
quamquam illa fnit ad calunmiam singulari consilio
reperta ratio, quod edixerat, ut aratores jugera sa-
tionum suarum profiterentur. Qu;c res cum ad pac-
tiones iniquissimas magnam vim habuit (sicut osten-
dani), neque ad ullam utilitatem reipublicffi perti-
nuit ; tum vero ad calumnias, in quas omnes incide-
rent, quos vellet Apronius. Ut enim quisque contra
vohmtatem ejus dixerat, ita in eum judicium de pro-
fessione jugerum postulabatur : cujus judicii metu
magnus a multis frumenti numerus ablatus, mag-
naque pecuniie coacUe sunt ; non quo jugerum nu-
merum vereprofiteii esset difficUe, aut amplius etiam
profiteri, (quid enim in eo periculi esse posset ?) sed
causa erat judicii postulandi, quod ex edicto professus
non esset. Judicium autem quod fuerit isto prastore,
si, qua; cohors et qui comitatus fuerit, meministis,
scire debetis. Quid igitur est, quod ex hac iniquitate
novorum edictorum mtelligi velim, judices ? Inju-
riamne factam sociis ? at videtis. Auctoritatem su-
periorum repudiatam ? non audebit negare. Tantum
Apronium isto pratore potuisse ? coniiteatur necesse
est.

X^^I. Sed vos fortasse, quod vos lex commonet,
id in lioc loco quaeretis, num quas ex hisce rebus pe-
cunias ceperit ? Docebo, cepisse maxmias ; omnes-
que eas iniquitates, de quibus antea dixi, sui quffstiis
causa constituisse con^-incam, si prius illud propug-
naculum, quo contra omnes meos impetus usurum
se putat, ex defensione ejus dejecero.

iMagno, inquit, decumas vendidi. Quid ais ? an
tu decumas, homo audacisstme atque amentissime.

304 IN VERRE3I IV. Cap. 16.

vendidisti ? tu partes eas, quas te senatus populus-
que Romanus voluit, an fructus integros, atque adeo
bona fortunasqae aratorum omnes, vendidisti ? Si
palam pra;co jussu tuo praedicasset, non decumas
frumenti, sed dimidias venire partes, et ita emtores
accessissent, ut ad dimidias partes emendas ; si plu-
ris vendidisses tu dimidias, quam csBteri decumas,
cuinam mirum videretur ? Quid vero, si prjECO de-
cumas pronuntiavit ; re vera, hoc est, lege, edicto,
conditione, plus etiam, quam dimidice venierunt ?
tamen hoc tibi praeclarum putabis, te pluris, quod
non liccbat, quaro_ CEeteros, quod oportebat, vendi-
disse ?

Piuris vendidi decumas, quam CEEteri. Quibus re-
bus id assecutus es ? Innocentiil ? Adspice asdem
CastorLs : deinde, si audes, fac mentionem innocen-
ti£e. Diligentia ? codicis lituras tui contemplare in
Sthenii Thermitani nomine : deinde aude te dicere
diligentem. Ingenio ? qui testes interrogari priore
actione nolueris, et iis tacitum os tuum pr;cbere ma«
lueris, quantumvis et te et patronos tuos ingeniosos
esse dicito. Qua re igitur id, quod ais, assecutus es ?
magna est enini laus, si superiores consilio vicisti,
posterioribus exemplum atque auctoritatem reliquisti.
Tibi fortasse idoncus fuit nemo, quem imitarere :
at te videlicet, inventorem rerum optimarum ac
principem, imitabuntur omnes.

Quis aratorum, te prajtore, decumam dedit ? quis
duas ? quis non maximo se afFectum beneticio puta-
vit, cum tribus decumis pro una defungeretur, praeter
paucos, qui, propter societatem furtorum tuorum,
nihU omnino dederunt ? Vide, inter importunitatem
tuam, senatasque bonitatem, quid intersit. Senatus,
cum temporibus reipublicte cogitur, ut dccernat, ut
alterae decumas exigantur, ita decernit, ut pecunia
pro liis decumis solvatur aratoribus ; ut, quod plus
sumitur quam debetur, id emi, non auferri, putetur. .
Tu, cum tot decumas non senatus-consulto, scd

IN VERRE3I IV. Cap. I7. 305

novis edictis tuis nefariisque institiitis, exigeres et
eriperes, niagnum te fecisse arbitrabere, si pluris ven-
didcris, quani L, Hortensius, pater istius Q. Ilor-
tensii, quam Cn. Pompeius, quani 31. Marcellus,
qui ab jequitate, ab lege, ab institutis, non recesse-
runt ?

XVII. An tibi unius anni aut biennii ratio habenda
fuit ; salus provinciic, comnHida rei frunientariie, ratio
reipublicae in posterum fuit negligenda? cum ita
rem constitutam accepisses, ut et populo Romano
satis frumenti ex Sicilia suppeditaretur, et aratoribus
tamen arare atque agros colere expediret. Quid efFe-
cisti ? quid assecutus es ? Vt populo Romano, pra?-
tore te, nescio quid ad decumas accederet, deserendas
arationes relinquendasque curasti. ISuccessit tibi L.
IVIetellus. Tu innocentior, quam ^rletellus ? tu lau-
dis et honoris cupidior ? tibi enim consulatus quasre-
batur, IMetello paternus honor et a\itus negligeba-
tur : nmlto minoris vendidit, non modo, quam tu,
sed etiam, quam qui ante te vendiderunt. Quaro, si
ipse excogitare non poterat, quemadmodum quam
phirimo venderet ; ne tua quidem recentia proximi
pratoris vestigia persequi poterat, ut tuis pra;claris,
abs te principe inventis et excogitatis, edictis atque
institutis uteretur ? IUe vero tum se IMetelhim mi-
nime fore putasset, si te uUa in re imitatus esset ;
qui ab urbe Roraa, quod nemo unquam post homi-
num memoriam fecit, cum sibi in provinciam pro-
iiciscendum putaret, Hteras ad Sicihje ci^atates misit,
per quas hortatur et rogat, ut arent, ut serant [in]
beneficio populi Romani. Hoc petit aliquanto ante
adventum suum ; et simid ostendit, se lege Hieronica
venditurum ; hoc est, in omni ratione decumarum
nihil isti simile facturum. Atque haec, non cupidi-
tate ahqua scribit adductus, ut in alienam provin-
ciam mittat hteras ante tempus ; sed consiho, ne, si
tempus sationis prcEteriisset, granum in provincia,

2 D a

306 IN VERREM IV. Cap. IS.

Sicilia nulluni liabeiemus. Cognoscite IMetelli literas.
Recita epistolani L. Metelli.

(Litcrce L. Metcltt.)

XVIII. Hae literse, judices, L. Metelli, quas
audistis, lioc, quantuni est ex Sicilia frumenti hor-
notini, exaiaverunt. Glebam commusset in agro de-
cumano yiciiias nemo, si IMetellus lianc epistolam
non misisset. Quid ? IMetello divinitus hoc venit in
mentem ? an ab feiculis, qui Romam frequentissimi
convenerant, negotiatoiibusque ISicilia', doctus est ?
quorum quanti conventus ad IMarcellos, antiquissi-
mos Siciliae patronos, quanti ad Cn. Pon;peiu>n, con-
sulem designatum, caterosque iJlius provincias neces-
saiios, fieri scliti sint, quis ignorat ? Qiicd quidem
judicium nuUo unquam de liomine factum est, ut
absens accusaretur ab iis palam, quorum in bona
liberosque summum imperium potestatemque habe-
ret. Tanta vis erat injuriarum, ut honiines quidvis
perpeti, quam non de istius pravitate et injuriis de-
plorare et conqueri, mallent. Quas literas cum ad
omnes civitates prope suppliciter misisset Metellus,
tamen antiquuni modum sationis nuUa ex parte as-
sequi potuit. Uiftugerant enim permulti, id, quod
ostendam : non sohun arationes, sed etiam sedes suas
patrias, istius injuriis exagitati, reliquerant.

Non, mehercule, criminis augendi causa dicam,
judices : sed, quem accepi ipse ocuhs anhnoque sen-
sum, hunc vere apud vos, et ut potero planissime,
exponam. Nani, cum quadriennio post in SicUiam
venissem, sic mihi affecta visa est, ut hiv terrs solent,
in quibus belhun acerbum diuturnumque versatura
est. Quos ego campos antea coUesque nitidissimos
viridissimosque vidissem, hos ita vastatos nunc ac
desertos videbam, ut ager ipse cuUorem desiderare,
ac higere dominun:, ^ideretur. Herbitensis ager,
Ennen^is, IMorgantinus, Assorinus, Imacharensis,
Agyrinensis, ita relictus erat ex maxima parte, ut

IN VERRE3I IV. Cap. 19. 307

non solum jugeruni, sed etiani dominorum, nuiltitu-
dinem quiureremus. /"Ktnensis vero ager, qui solebat
esse cultissimus, et (quod caput est rei frunientarias)
campus Leontinus, (cujus antea spes luec erat, ut,
cum obsitum ndisses, annonre caritatem non vere-
rere) sic erat deformis atque horridus, ut in uberrima
Sicili;c parte Siciliam qu;ereremus. Labefactarat
enim vehementer aratores jam superior annus ; prox-
imus vero funditus everterat.

XIX. Tu mihi etiam audes mentionem facerede-
cumarum ? Tu, in tanta improbitate, tu, in tanta.
acerbitate, in tot et tantis injuriis, cum in arationi-
bus et in earum rerum jure provincia Sicilia consis-
tat ; eversis funditas aratoribus, reliciis agris, cum,
in provincia tam locuplete ac refertii, non modo rem,
sed ne spem quidem ullam reliquani cuiquam feceris,
aliquid te populare putabis habere, cum dices, te
pluris, quam ca;teros, decumas vendidiuse ? Quasi
vero aut popuhis Romanus hoc vouierit, aut senatus
hoc tibi mandaverit, ut, cum omnes aratorum for-
tunasdecumarum nomine eriperes,in posterum fructu
iUo commodoque rei frumentari* populum Roma-
num privares ; deinde, si quam partem tua praedae
ad summam decumanun addidisses, bene de populo
Romano meritus viderere.

Atque perinde loquor, quasi in eo sit iniquitas
ejus reprehendenda, quod, propter gloriee cupidita-
tem, ut aliquos summa decumarimi vinceret, acer-
biorem legem, duriora edicta interposuerit, omnium
superiorum auctoritatem repudiiirit.

i\Iagno tu decumas vendidisti I Quid, si doceo, te
non minus domum tuam avertisse, quam Romam
misisse, decumarum nomine ? Quid liabet populare
ratio tua, cum ex provincia populi Romani asquam
partem tu tibi sumseris, atque populo Romano mise-
ris ? Quid, si duabus partibus doceo te amplius fru-
menti abstulisse, quam populo Romano misissc ?
tamenne putamus pritronum tuum in hoc crimine

308 IN VERREM IV. Cap. 20.

cerviculam jactaturnm, et populo se ac coronse datu-
rum ? Hffic vos antea, judices, audistis : veruni for-
tasse ita audistis, ut auctorem rumorem haberetis,
sennonemque omnium. Cognoscite nunc, innume-
rabileni pecuniam frumentario nomine ereptani ; ut
simul illam quoque ejus vocem improbam agnoscatis,
qui se uno quastu decumarum omnia sua pericula
redemturum esse dicebat.

XX. Audimus hoc jamdiu, judices : nego quem-
quam esse vestrtim, quin saspe audierit, socios istius
fuisse dccumanos. IVihil aliud arbitror in istum falso
esse dictum ab iis, qui male de isto existimarint, nisi
hoc : nam socii putandi sunt, quos inter res commu-
nicata est. Ego rem totam, fortunasque aratorum
omnes, istius fuisse dico : Apronium, ^'eneriosque
servos, quod isto pra-tore fuit novum genus publica-
nonnn, ca;terosque decumanos, procuratores istius
quEEsti-is et ministros rapinarum fuisse dico. Quo-
modo hoc doces ? quo modo ex locatione illa cohnii-
narum docui istum esse pradatum ? opuior, ex eo
maxime, quod iniquam legem novamque dixisset.
Quis enim unquam conatus est jura onmia et con-
suetudinem omnium commutare cum vituperatione,
sme qua;stu ? Pergam, atque insequar longius. In-
iqua lege vendebas, quo phiris venderes. Cur, jam ad-
dictis et venditis decuniis, cum jam ad summam de-
cumarum nihil, ad tuuni quasstum nudtum, posset
accedere, subito atque ex tempore nova nascebantur
edicta ? Nam, ut vadimonium decuniano, quocum-
que is vellet, promitteretur ; ut ex area, nisi pactus
esset, arator ne tolleret ; ut, ante Calendas 8extiles,
decumas deportatas haberet ; hasc omnia, venditis
decumis, anno tertio te" edixisse dico : qua; si reipu-
blicjc causa faceres, in vendendo essent pronuntiata :
quia tua causa faciebas, quod erat imprudentia prse-
termissum, id, qua^stu ac tempore admonitus, repre-
hendisti.

Ilkid vero cui probari potest ? te, sine tuoqusestu.

IN VERREM IV. Cap. 21. 309

ac maxur.o quastu, tantam tuam infamiam, tantum
capitis tui fortunarumque jjcriculum neglexisse ; ut,
cum totius ^«icilia; quotidie gemitus querimoniasque
audires ; cum, ut ipse dixisti, rcum te fore putarcs ;
cum hujusce judicii discrimen ab opinione tua non
abhorreret ; paterere tamen aratores indignissimis
injuriis vcxari ac diripi ? Profecto, quamquam es
singulari crudelitate et audacia, tamen abs te totam
alienari provinciam, tot homines honestissimos tibi
inimicissimos fieri, nolles, nisi hanc rationem et
cogitationem salutis tu;c, pecunise cupiditas, ac pra;-
sens iUa praeda, superarct. Etenim, quoniam sum-
mam et numerum injuriarum, judices, vobis non
possuni exponere ; singillatim autem de uniuscujus-
que inconmiodo dicere infinitum est ; gcnera ipsa
injurianmi, qujeso, ccgnoscite.

XXI. N^mipho est Centuripinus, homo navus et
industrius, experientissimus ac diligentissimus ara-
tor. Is cum arationes magnas conductas haberet
(quod homines etiam lccupletes, siciit lUe est, in Si-
cilia facere consucverunt), easque magna impensa,
magno instrumento, tueretur; tanta ab isto iniqui-
tate oppressus est, ut non mcdo arationes relinque-
let, sed etiam ex Sicilia profugeret, Romamciue,
una cum nuihis ab isto ejectis, veniiet. Fecit ut de-
cumanus Nymphonem negaret, ex edicto illo pra:-
claro, quod nullam ad aham rtm, r.isi ad hujusmodi
quaestus pertinebat, nun.erum jugerum professum
esse.

Nympho cum se veUet aequo judicio defendere,
iste vircs opUm.os recuperatores dat, eun.dem iUum
medicum ComeUum (is est Artcm.idorus Perga?us,
qui in sua patria dux isti qv.ondam et m.agisler, ad
despoliandum Dir.ntE templum, fuit), et haruspicem
Volusianum, et ^'alerium pra;conem. Nympho, an-
tequam plane constitit, ccndemnatur, Quanti, for-
tasse qua;ritis. NuUa erat edicti pana certa : fru-
Hienti ejus omnis, quod in areis esset. Sic Apronius

310 IN VERREM IV. Cap. 23.

decumanus, non decumam debitam, non framentum
remotum atque celatum, sed tritici septem millia
medimndm ex Nyniphonis arationibus, edicti poena,
non redemtionis aliquo jure, tollit.

XXII. Xenonis IMeneni, nobilissimi hominis, ux-
oris fundus erat colono locatus. Colonus, quod de-
cumanonim injurias ferre non poterat, ex agro pro-
fugerat. V^erres in Xenonem judicium dabat illud
suum damnatorium de jugeruni professione. Xeno
ad se pertinere negabat: fundum elocatum esse dice-
bat. Dabat iste judicium, " Si pareret," jugera
ejus fundi esse plura, quani colonus esset professus,
tum uti Xeno damnaretur. Dicebat ille, non modo
non arasse se (id, quod satis erat), sed nec dominum
ejus esse fundi, nec locatorem: uxoris esse; eam ip-
sam suum negotium gerere: ipsam locavisse. De-
fendebat Xeaonem homo suninio splendore et sum-
nia auctoritate pracditus, JSl. Cossetius. Iste nihilo-
niinus judicium HS LXXX millium dabat. lUe,
tametsi recuperatores de cohorte latronum sibi parari
videbat, tamen judicium accepturimi se esse dicebat.
Tum iste niagna, voce 'N^^eneriis imperat, ut Xeno
audiret, " Dum res judicctur, hominem ut asser-
vent ; cum judicatum sit, ad se adducant :" et lUud
simul dixit, se non putare, illum, si, propterdivitias,
pa;nas damnationis contemneret, etiam virgas con-
temnere. Hac ille vi et hoc metu adductus, tantum
decumanis, quantum iste imperavit, exsolvit.

XXIII. Polemarchus est JMurgentinus, virbonus
atque honestus. Is, cum, pro jugeribus quinquagin-
ta, medimna DCC decum;e imperarentur, quod re-
cusabat, domum ad istum [in jus] deductus est; et,
cum iste etiam cubaret, in cubiculum introductus
est ; quod, nisi mulieri et decumano, patebat aUi ne-
mini. Ibi cum pugnis et calcibus conscissus esset,
qui DCC medimnis decidere noluisset, miUe pro-
niisit.

EubuHdes est Grosphus, Centuripinus, homo,

TN VERREIW IV. Cap. 21. .31 1

cum virtute et nobilitate domi su!b, tum etiam pecu-
nia, princeps. Huic homini, judices, honestissimjE
civitiitis Iionestissimo, non modo frumenti scitote, sed
etiam vit;e et san<;uinis, tantum relictum esse, quan-
tum Apronii hbido tulit : nani vi, malo, plagis ad-
ductus est, ut frumenti daret, non quantum haberet,
sed quantum cogeretur.

Sostratus, et Numenius, et Nymphodorus, ejus-
deni civitatis, cum ex agris tres fratres consortes
profugissent, quod iis plus frumenti imperabatur,
quam quantum exararant ; homifiibus coactis, in eo-
rum arationes Apronius venit; omne instrumentura
diripuit ; familiam abduxit ; pecus abegit. Postea,
cum ad eum Nymphodorus venisset jEtnam, et ora-
ret, ut sibi sua restituerentur ; hominem corripi ac
suspendi jussit in oleastro quodam; quae est arbor,
judices, in foro. Tamdiu pependit in arbore socius
amicusque populi Romani, in sociorum urbe ac foro,
colonus aratorque vester, quamdiu voluntas Apronii
tulit.

Genera jamdudum innumerabilium injuriarum,
judices, singuHs nominibus profero : infinitam mul-
titudinem injuriarum prjetermitto. Vos ante oculos
animosque vestros tota Sicilia decumanorum hos im-
petus, aratorum direptiones, hujus importunitateni,
Apronii regnum, proponite. Contemsit Siculos :
non duxit homines ; nec ipsos ad persequendum ve-
hementes fore, et vos eorum injurias leviter laturos,
existimavit.

XXn^ Esto : falsam de illis habuit opinionem,
malam de vobis : venmitamen, cum de Siculis male
mereretur, cives Romanos coluit, his indulsit, eorum
vohmtati et grati» deditus fuit. Iste tives Romanos ?
At nulHs inimicior aut infestior fuit. IMitto vir.cla,
mitto carcerem, mitto verbera, mitto secures : crucem
denique iUam prffterniitto, quam civibus Romanis
testem humanitatis in eos ac benevolentias sua voluit
esse : mitto, inquam, hsec omnia, atque in aliud di-

312 IN VERREM IV. Cap. 2o.

cendi tempus rejicio: de decumis, de civium Ro-
manorum conditione in arationibus, disputo; qui
quemadmodum esscnt accepti, judices, audistis ex
ipsis: bona sibi erepta esse dixere.

Verum haec, quoniam ejusmodi causa fuit, ferenda
suut: niiiil valuisse Eequitatem, nihil consuetudi-
nem : damna denique, judices, nulla tanta sunt,
qua; non viri fortes, magno et libero animo affecti,
ferenda arbitrentur. Quid, si eqiiitibus Romanis,
non obscuris neque ignotis, sed honestis et illustri-
bus, manus ab jipronio, isto praetore, sine ulla du-
bitatione afferebantur ? quid exspectatis ? quid a
me amplius dicendum putatis ? an id agendum, ut
eo celerius de isto transigamus, quo maturius ad
Apronium possimus (id, quod ego illi jani in Sicilia
pollicitus sum) pervenire ? qui C. jMatrinium, judi-
ces, summa virtute hominem, summa industria,
summa gratia, Leontinis in publico biduum tenuit :
atque ab Apronio, judices, homine in dedecore nato,
ad turpitudinem educato, ad Verris flagitialibidines-
que accommodato, equitem Romanum scitote bi-
duum cibo tectoque prohibitum : biduum Leontinis,
in foro, custodiis Apronii retentum atque servatum,
neque ante dimissum, quam ad conditiones ejus de-
pactus est.

XXV. Nam quid ego de Q. LoUio, judices, di-
cam, equite Romano, spectato atque honesto ?
Clara res est, quam dicturus sum, tota Sicilia cele-
berrima atque notissima : qui, cum ararct in yEtnen-
si, cumque is ager Apronio cum ca>teris agris esset
traditus ; equestri vetere illa et auctoritate et gratia
fretus, affirmavit, se decumanis plus, quam deberet,
non daturun). Refertur ejus sermo ad Apronium.
Enimvero iste ridere ac mirari, LoUium nihil de
IVIatrinio, nihil de casteris rebus, aiidisse. iMittit ad
hominem ^''enerios : (hoc quoque attendite, appari-
tores a prajtore assignatos habuisse decumanuni ; si
hoc niediocre argiuuentum videri potest, istum de-

IN VERREM IV. Cap. 25. 313

cumanomm nomine ad siios quaestus esse abusum.)
Adducitur a ^'^eneriis, atque adeo attrahitur Lollius
con-niod:, cum Apronius e palrestra redisset, et in
tridinio, quod in foro ^'Etna; straverat, decubuisset.
Statuitur Lollius in illo tempestivo gladiatorum con-
vivic. Non, mehercule, quae loquor, crederem, judi-
ces, tanietsi \-ulgo audieram, nisi mecum ipse senex,
cuni niihi atque luiic voluntati accusationis mex la-
crymans gratias ageret, summa cum auctoritate
esset locutus. .Statuitur (ut dico) eques Romanus,
prope annos XC natus, in Apronii convivio, cum
interea Apronius caput atque os suum unguento
perfricaret. " Quid est, Lolli?" inquit. " Tu, nisi
malo coatus, recte facere nescis ?" Homo, quid age-
ret ; taceret, responderet ; quid faceret denique, illa
auctoritate et actate praeditus, nesciebat. Apronius
interea ccenam ac pocula poscebat. Servi autem ejus,
qui et moribus iisdem essent, quibus dominus, et eo-
dem genere ac loco nati, prfeter oculos Lollii hcEC
omnia ferebant. Ridere convivje : cachinnari ipse
Apronius : nisi forte existimatis, eum in vino ac
luxu non risisse, qui nunc, in periculo atque exitio
suo, risum tenere non possit. Ne multa, judices ; his
contumeliis scitote Q. LoUium coactum ad Apronii
leges conditionesque venisse. Lollius, setate et mor-
bo impeditus, ad testimonium dicendum venire non
potuit. Quid opus est Lollio? nemo hoc nescit : ne-
mo tuorum amicon.nTi, nemo abs te productus, ne-
mo interrogatus, nunc se primum hoc dicet audire.
IVL I^ollius, ejus filius, adolescens lectissimus, prffisto
est : hujus verba audietis : nam Q. LoEuis, ejus
filius, qui Calidium accusavit, adolescens et bonus et
fortis et in primis disertus. cum, his injuriis contu-
meliisque commotus, in ^iciliam esset profectus, in
itinere occisus est : cujus mortis causam fugitivi sus-
tinent; re quidem vera, nemo in Sicilia d'.ibitat, quin
eo sit occisus, qucd habere clausa non potuerit sua
consilia de "\'errc. Iste porro non dubitabat, qmn is,
(Uuil.) voi.. I. ? E

314 IN VERREM IV. Cap. 2G.

qui antea alium, studio adductus, accusasset, sibi ad-
venienti prassto esset futurus, cum esset parentis in-
juriis et domestico dolore commotus.

XXVI. Jamne intelligitis, judices, qufe pestis,
quffi immanitas in vestra antiquissima, tidelissima,
proximaque provincia versata sit? Jam videtis,
quam ob causam Sicilia, tot liominum antea furta,
rajjinas, iniquitates, ignominiasque perpessa, nonl
potuerit hoc novum ac singulare atque incredibile ge-j
nus injuriarum contumelianunque perferre ? Jam:
omnes intelligunt, cur universa j;)rovincia defensorcm
sua; salutis eum quasivit, cujus istc fidei, diligenti;f,
perseverantite, nulla ratione eripi posset. Tot judi-
ciis interfuistis : tot homines nocentes et improbos
accusatos, et vestra et superiorum memoria, scitis
esse ; ecquem vidistis, ecquem audistis, in tantis
furtis, in tam apertis, in tanta audacia, tanta impu-
dentia esse versatum ?

Apronius stipatores Venerios secum habebat : du-
cebat eos circum civitates : publice sibi convivia pa-
rari, sterni triclinia, et in foro sterni jubcbat : eo
vocari homines honestissimos, non solum Siculos, sed
etiam equites Romanos; ut, quicum inire convivium
nemo unquam, nisi turpis impurusque, voluisset, ad
ejus convivium spectatissimi atque honestissimi viri
tenerentur. Hsec tu, omnium mortahum proiiigatis-
sime ac perditissime, cum scires, cum audires quoti-
che, cum videres ; si sine tuo maximo qua;stu fierent,
cum tanto periculo tuo fieri paterere atque concede-
res? et tantum apud te quffistus Apronii, tantum
ejus sermo inquinatissimus, et blanditia? flagitios£B
vahierunt, ut nunquam animum tuum cura tuaruni
fortunarum cogitatioque tangcret?

Cernitis, judices, quod et quantum incendium de-
cumanorum impetu, non sohun per agros, sed etiam
per rehquas fortunas aratorum, neque sohun per bo-
na, sed etiam per jura libertatis et civitatis, isto pra;-
tore, pervaserit. Videtis pendere alios ex arbore;i
pulsari autem alios et verberari : porro alins in pubhcoi

IN VERREM IV. Cap. 28. 315

custodiri, destitui alios in convivio ; condemnari alios a
niedico et pra;cone pratoris ; bona tamen interea ni-
hilominus eorum omnium ex agris auferri ac diripi.
Quid est hoc? populi Roniani imperium ? populi
Romani leges? jutilcia ? socii tideles ? provincia sub-
urbana? Nonne omnia potius ejusmodi sunt, quse,
si Athenio vicisset, in SicUia non fecisset ? Non, in-
quam, judices, esset ullam partem istius nequitiae
fuj^iiivorum insolentia consecuta.

XX^'II. Privatim hoc modo: quid ? publice ci-
vitates quemadmodum tractata? sunt? Audistis per-
niulta indicia et testimonia civitatum ; et rehquarum
audietis. ^Vc primum de Agyrinensi populo, lideli et
illustri, breviter cognoscite. Agyrinensis est in pri-
mis lionesta civitas Sicilite, hominum, ante hunc
pra;torem, locupletium, sunmiorumque aratoram.
Ejus agri decumas cum emisset idem Apronius,
Agyrium venit. Qui cum eo cum apparitoribus, id
est, cum minis ac vi, venisset, poscere pecuniam
grandem coepit, ut, accepto hicro, discederet. Nolle
se negotii quidquam habere dicebat, sed, accepta pe-
cuniii, quam primum aUam civitatem occurrere.
Sunt omnes Siculi non contemnendi, si per nostros
magistratus liceat; sed homines et satis fortes, et
satis plane frugi ac sobrii ; et in primis hac ci^itas,
de qua loquor, judices. Itaque homini in primis im-
probissimo respondent AgjTinenses, sese decumas ei,
quemadmodum deberent, daturos ; lucrum, cum
iile magno prssertim emisset, non addituros. Apro-
nius certiorem facit istum, cuja res erat, quid rei
esset

XXVIII. Statim, tamquam conjuratio ahqua
Agyrii contra rempubHcam facta, aut legatus prae-
toris pulsatus esset, ita AgjTio magistratus et Quin-
que-primi, accitu istius, evocantur. Veniunt SjTracu-
sas : prffisto est Apronius : ait, eos ipsos, qui venis-
sent, contra edictum prffitoris fecisse. Quaerebant,
quid? Respondebat, se ad recuperatores esse dictu-

nifi IN VERREM IV. Cap. 29.

rum. Iste, sequissimus homo, formidinem illam suain
miseris Agyrinensibus injiciebat: recuperatores se
de cohorte sua daturum minabatur. Agyrinenses,
viri fortissimi, judiciimi se passuros esse dicebant.
Ingerebat iste Artemidoruni Corneliam metlicum,
Valerium pTiBconem, Tlepolsnuun pictorem, et ejus-
modi recuperatores ; quorum civis Romamis nemo
erat; sed (irccci sacrilegi, jampridem improbi, re-
pente Cornelii. Videbant Agyrinenses, quidquid ad
eos recuperatores ^Vpronius attulisset, ilkim perfacile
probaturum. Condemnari cum istius invidia infamia-
que malebant, quam ad ejus conditiones pactiones-
que accedere. QuBsrebant, quae in verba recuperato-
res daret. Respondebat, " si pareret, adversus edic-
tum fecisse ;" qus se in judicio dicturum esse dicebat.
Iniquissiniis verbis, improbissimis recuperatoribus,
conHictari malebant, quam quidquam cum isto suii
voluntate decidere. Submittebat iste Timarchidem,
qui moneret eos, si saperent, ut transigerent. Perne-
gabant. Quid ergo ? In singuh»s H8 quinquagenis
uiillibus damnari mavukis ? 3Ialle dicebant. Tum
iste clare, omnibus audientibus, "• Qui danmatus
erit," inquit, " virgis ad necem cajdetur." Hic illi
fientes rogare atqae orare ccrperunt, ut sibi suas sc-
getes, fructusque omnes, arationesque vacuas Apro-
nio tradere liceret, ut ipsi siue ignominia molestiti-
que discederent. Ilac lege, judices, decumas vendidit
Verres. Dicat Hcet Hortensius, si volet, magno Ver-
rem vendidisse.

XXIX. Hac eonditio fuit, isto pratore, aratorum,
ut secum pricclare agi arbitrarentur, si vacuos agros
Apronio tradere liceret. Multas enim cruces propo-
sitas cftugere cupiebant. Quantum Apronius edidis-
set debcri, tantum ex edicto dandum erat. Etiamne,
si pkis edidisset, quam quantum natum esset ?
Etiam. Quomodo ? 3Iagistratus ex ipsius edicto ex-
igere debebant. At arator repetere poterat. ^''erum
Arteniidoro recuperatore. Quid, si minus arator de-

IN VERREM IV. Cap. 30. 317

disset, quam poposcisset Apronius ? Judiciimi in
aratorem in quadrupluni. Ex quojudicum numero?
Ex cohorte pr;etoris prasclara honiinum honestis-
simorum. Quid amplius ? i\Iinus te jugerum pro-
fessum esse dico : recuperatores rejice, quod adver-
sunr~Edictum feceris. Ex quo numero ? Ex eadem
cohorte. Quid erit extremum? 8i damnatus eris,
(nani dubitatio damnationis, illis recuperatoribus,
qutc poterat esse?) virgis te ad necem casdi necesse
erit. His legibus, his conditionibus, erit quistpiam
tam stultus, qui decumas venisse arbitretur ? qui
aratori novem partes reliquas factas esse existimet ?
qui non intelligat, istum sibi quastui ptffida^que ha-
buisse bona, possessiones, fortunas aratorum ? Vir-
garum metu Agyrinenses, quod imperatum esset,
facturos se esse dixenmt.

XXX. Accipite nunc, quid imperarit, et dissimu-
late [vos], si potestis, vos intelligere, ipsum praeto-
rem, quod tota iSicilia perspexerit, redemtorem de-
cumarum, atque adeo arationum dominum ac regem
fuisse. Imperat Agyrinensibus, ut decumas ipsi pu-
blice accipiant ; Apronio lucrum dent. Si magno
emerat, quoniam tu es, qui diligentissime pretium
exquisisti ; qui, ut ais, magno vendidisti ; quare
putabas emtori lucrum addi oportere ? Esto : puta-
bas. Quamobrem imperabas, ut adderent ? Quid
est aliud, capere et conciliare pecunias, in quo te
lex tenet, si hoc non est, vi atque imperio cogere in-
vitos lucrum dare alteri, hoc est, pecuniam dare?
Age, quid tum? si Apronio, deliciis praetoris, lu-
celli aliquid jussi sunt dare, putate Apronio datum,
si Apronianum lucelium, ac non prtetoria praeda,
vobis \-idebitur. Imperas, ut decumas accipiant;
Apronio dent lucrum, tritici medimniim XXXIII
millia. Quid est hoc ? una civitas, ex uno agro, ple-
bei Romanse prope menstrua cibaria, praetoris impe-
rio, donare Apronio cogitur. Tu magno decumas
vendidisti, cum tantum lucri decumano sit datum ?
2e o

318 IN VERREM IV. Cap. 31.

Profecto, si pretium exquisisses diiigenter, tum, cum
vendebas, X millia medimnum potius addidissent,
quam HS DC postea. Magna prasda videtur : audite
reliqua, et dUigenter attendite, quo minus miremini,
Siculos, re necessaria coactos, auxilium a patronis, a
consulibus, a senatu, a legibus, a judiciis, petivisse.
Ut probaret Apronius hoc triticum, imperat Agyri-
nensibus ^'erres, ut in medimna singula dentur
Apronio IIS III.

XXXI. Quid est hoc ? tanto numero frumenti,
lucri nomine, imperato et expresso, nunmii pra:terea
exigentur, ut probetur frumentum 'i An poterat, non
modo Apronius, sed quivis, exercitui si metiendum
esset, imjjrobare Siculum frumentum, quod isti ex
area, si veUet, admetiri licebat ? Frumenti tantus
numerus imperio tuo datur, et cogitur. Non est sa-
tis : nummi praterea imperantur. Dantur : parum
est. Pro decumis hordei alia pecunia cogitur. Jubes
HS XXX lucri dari. Ita ab una civitate, vi, minis,
imperio, injuriaque pratoris, eripiuntur tritici me-
dimnum XXXIII millia, et prwterea IIS LX. An
hsec obscura sunt ? aut, si onmes homines velint, ob-
scura esse possunt, qua? tu palam egisti, in conventu
imperasti, omnibus inspectantibus coegisti? qua de re
Agyrinenses magistratus et Quinque-primi, quos tu
tui quastus causa evocasti, acta et imperia tua do-
mum ad senatum suum renuntiaverunt ; quorum
renuntiatio, legibus iUoruni, literis publicis manda-
ta est ; quorum legati, homines nobUissimi, Romfe
sunt, qui hoc ideni pro testimonio dixerunt. Co-
gnoscite Agyrinensium pubHcas literas, deinde testi-
monium pubhcum civitatis. Recita Uteras publicas.

(Liteiic j)ubHc(t.)
Recita testimonium pubhcum.

( Tcstii/io/ii/i»/ p/ihlic/n/i.)
Animadvertistis, in lioc testimonio, judices, Apol-
lodorum, cui Pyragro cognomen est, principem sua;
civitatis, lacrymantem testaii ac dicere, nunquam,

IN VERRE3I IV. Cai>. 32. 319

■post populi Romani nomen ab Siculis auditum et
cognitum, Agyrinenses contra quemquam inKmum
civem Romanum dixiise aut fccisse quidpiam ; qui
nunc, contra prffitorem populi Romani, magnis in-
juriis et mngno dolore publice testimonium ciicere
cogerentur. L'ni, mehercule, huic civitati, Verres,
obsistere tua defensione non potes : tanta auctoritas
est in eorum hominum tidelitate, tantus dolor in in-
juria, tanta religio in testimonio. \'en.mi non una te
tantum, sed universEe, similibus afflictffi incommodis,
legationibus ac testimoniis publicis persequuntur.

XXXII. Etenim deinceps videamus, Ilerbitensis
civitas, honesta, et antea copiosa, quemadmodum
spoliata ab isto ac vexata sit. At quormn hominum ?
summorum aratorum, remotissimorum a foro, judi-
ciis, controversiis, quibus parcere et consulere, homo
impurissime, et quod genus hominum stutliosissime
conservare, debuisti. Primo anno venierunt ejus agri
decumas tritici medimniim XVIII millibus. Atidius,
istius item minister in decumis, cum emisset, et pras-
fecti nomine cum venisset Herbitam aim ^''eneriis,
locusque ei publice, quo diverteretur, datus esset ; co-
guntur Herbitenses ei lucri dare tritici medimnum '
XXXVII miUia, cum decuniEe venissent tritici me-
dimnum XVIII miUibus. Atque hoc tantum triti-
cum lucri coguntur dare publice, cum jam privatim
aratores ex agris, spoliati atque exagitati decuma-
norum injuriis, profugissent.

Anno secundo cum emisset Apronius decumas
tritici medimnum XXV miUibus, et ipse Herbitam
cum illa prjedonum copia manuque venisset ; populus
publice coactus est ei conferre lucri tritici medininiim
XX^'I niillia, et accessionem H8 ci.i ci,'). De acces-
sione dubito, an Apronio ipsi data sit, merces operae,
pretiumque impudenti». De tritici quidem numero
tanto, quis potest dubitare, quin ad istum pradonem
fiumentarium, sicut Agyrinense frumentum, perve~

320 IN VERREiM IV. Cat. 34.

nerit? Anno vero tertio, in hoc agi-o consuetudine
usus est regiii.

XXXIil. Solere, aiunt, barbaros reges PersannTi
ac Syrorum plures uxores habere ; his autem uxori-
bus civitates attribuere, hoc modo : llsec civitas mu-
lieri redimicuhmi prabeat ; hsc in coUum ; h;pc in
crines : ita populos habent universos, non solum con-
scios libidinis su;e, verum etiam administros. Eam-
dem istius, qui se regem iSiculorum esse ducebat,
Ucentiam libidinemque fuisse cognoscite. TEschrionis
Syracusani uxor est Pippa ; cujus nomen istius ne-
quitia tota Sicilia pervulgatum est : de qua muliere
versus plurimi supra tribunal et supra praetoris caput
scribebantur. Hic .Eschrio, Pippje vir adimibratus,
in Herbitensibus decumis novus instituitur pubUca-
nus. Herbitenses cum viderent, si ad /Esclirionem pre-
tium [recidisset,] seadarbitriumlibidinosissimffimu-
lieris spoliatum iri ; liciti sunt usque eo, quoad se
efticere posse arbitrabantur. Supra adjecit /Eschrio :
neqvie enim metuebat, ne, prctore \'erre, decumana
mulier danmo affici posset. iVddicitur medimnum
XXXV millibus, dimidio fere phiris, quam superiore
anno. Aratores funditus evertebantur; et eo magis,
quod jam superioribus annis exhausti erant, ac psene
perditi. Intellexit iste, ita magno venisse, ut am-
pUus ab Herbitensibus exprimi non posset. Demit
de capite medinmCim cid cia ct3 dc : jubet in
tabulas, pro medimniim XXXV millibus, referri
XXXI millia et CCCC. Hordei decumas ejusdem
agri Docimus emerat.

XXXIV. Hic est Docimus, qui ad istum dedux-
erat Tertiam, Isidori mimi filiam, vi abductam ab
Rliodio tibicine. Hujus Tertia; phis etiam, quani
Pipps, plus quam ca?terarum, ac prope dicam, tan-
tum apud istum in Siciliensi praetura auctoritas va-
luit, quantum in urbana Chehdonis. Veniunt Her-
bitam duo praetoris semuli non molesti, niuliercula-

IN VERREM IV. C;ap. 3."). :5'21

rum teterrimarum iniprobissinii cognitores. Inci-
piunt postulare, poscere, minari : non poterant ta-
men, cum cuperent, YVproniuni iniitari. Sicali 8icu-
los non tam pertiniescebant. Cuin oinni ratione tamen
Uli calunmiarentur, promittunt Ilerbitenses vadimo-
nium Syracusas. Eo posteaquam ventum est, cogun-
tur .'Eschrioni, id est, Pipps, dare tantum, quantum
erat de capite demtum, tritici medimni.m ci.t cij
CI3 Dc. 3Iuliercul£e publicance noluit ex decumis
n-imium lucri dare, ne forte ab nocturno suo quaestu
animum ad vectigalia redimenda transterret.

Transactum putabant Herbitenses ; cuni iste,
" Quid de hordeo," inquit, " et Docimo, amiculo
meo ? quid cogitatis ?" At hoc agebat in cubiculo,
judices, atque in lectulo suo. Negabant illi sibi quid-
quam esse mandatum. Non audio : niunerate HS
XV. Quid tacerent miseri ? aut quid recusarent ?
prEBsertim cum in lectulo decuniana; nudieris vestigia
viderent recentia, quibus illum intlammari ad perse-
verandum inteUigebant ? Ita civitas una sociomni
atque amicorum, duabus teterrimis nuilierculis, ^'erre
praetore, vectigalis fuit. Atque ego nunc, eum fru-
menti numerum, et eas publice pecunias decumanis
ab Herbitentibus datas esse, dico : quo Uli frumento,
et quibus pecuniis, tamen a decumanorum injuriis
cives suos non redemerunt. Perditis enim et direptis
aratorum bonis, hsec decumanis merces dabatur, ut
aliquando ex eorum agris atque ex urbibus abirent.
Itaque cum PhUinus Herbitensis, homo disertus et
prudens, et domi nobdis, de calamitate aratorum, et
de fuga, et de reliquonun paucitate pubUce diceret ;
aniniadvertistis, judices, gemitum popidi Romani,
cujus frequentia huic causae nunquam defuit. Qua
de paucitate aratorum aUo loco dicam.

XXXV. Nunc illud, quod psne praeterii, non
omnino relinquendum videtur. Nam, per Deos
immortales ! quod de capice ipso demsit, quo tan-
dem mcdo vobis non modo ferendum, verum etiain

3-22 IN VERREM IV, Cap. 36.

audiendum, videtiir ? Unus adhuc fuit post Romam
conditam (Dii immortalcs faxint, ne sit alter ! ) cui
respublica totam se traderet, temporihus coacta, et
mahs domesticis, L. Sulla. Hic tjuitum potuit, ut
nemo, illo invito, nec bona, nec patriam, nec vitam,
retinere posset ; tantum animi habuit ad audaciam,
iit dicere in concione non dubitaret, bona civium
Romanorum cum venderet, sepritdam suam vendere.
Ejus onuies res gestas non sohuii obtinemus, verum
etiam, propter majorum incommodorum et calami-
tatum metum, pubUca auctoritate defendimus. Unum
hoc illius scnatiis-consuko reprehensum, decretumque
est, ut, quibus ille de capite demsisset, hi pecunias
in aerarium referrent. Statuit senatus hoc, ne illi
quideni esse licitum, cui concesserat omnia, a populo
factarum qua?sitan.mique rerum summas inmiinuere.
Illum viris fortissimis judicarunt patres conscripti
remittere de summa non potuisse : te muheri teter-
rimaB rccte remisisse senatores judicabunt ? lUe, de
quo lege populus Romanus jusserat, ut ipsius volun-
tas populo Rcmano esset pro lege, tumen in hoc uno
genere, vcterum rehgione legum, reprehenditur : tu,
qi'.i omnibus legibus implicatus tenebare, libidinem
tibi tuam pro lege esse voluisti ? In illo reprehendi-
tur, quod ex ea pecunia remiserit, quam ipse qua»-
sierat : tibi concedetur, qui de caj^itc vectigalium
populi Romani remisisti ?

XXXVI. Atque, in hoc genere audacia;, multo
etiam impudentius in decumis Segestensium versa-
tus est : quas cum addixisset eidem illi Docimo,
[hoc est, TerticT,] tritici modiiuii qiiinque millibus,
et acces^ionem adscripsisset IIS i\ID, coi-git Se-
gestenses a Docimo tantidem publice accipere : id,
quod ex Segestensium pubUco testunonio cognoscite.
Recita testhnonium publicum.

(Tcstimuitiiim p/ihliciim.)

Aiidistis, quanti decumas acceperit a Docimo ci-
vitas, tritici modium quincpie milllibus, et accessio-

IN VERRE:,! IV. Caf. 37. 32.1

nem. Cognoscite nunc, quanti se vendidissc retu-
lerit.

{Lex dccumix vrnilrndts^ C. Vcrre pr.)

Hoc nomine videtis tritici modium cu ci3 cia
de capite esse demta, qua; cum de populi Romani
victu, de vectigalium nervis, de sanguine detraxisset
ffirarii, Tertias mims condonavit. l'trum impuden-
tius a sociis abstulit ? an turpius meretrici dedit ? an
improbius populo Romano ademit? an audacius ta-
bulas publicas commutavit ? Ex horum severitate
te ulla vis, aut ulla largitio, eripiet ? 8ed, si eripue-
rit, non intelligis, hsec, quje jamdudum loquor, ad
aliam quaestionem atque ad peculatus judicium per-
tinere? Itaque hoc mihi reservabo genus integrum
totum : ad iliam, quam Lnstitui, causam frumenti ac
decumarum revertar.

Qai cum agros maximos ac feracissimos, per seip-
sum, hoc est, per Apronium, Verrem altenmi, de-
popularetur ; ad minores civitates habebat ahos, quos,
tamquam canes, immitteret, nequam homines et im-
probos ; quibus aut frumentum aut pecuniam pu-
blice cogebat dari.

XXX^^^II. A. Valentius est, in Sicilia interpres;
quo iste interprete non ad linguam Grfficam, sed ad
furta et flagitia, uti solebat. Fit interpres hic, homo
levis atque egens, repente decumanus. Emit agri
Liparensis, miseri atque jejuni, decumas tritici me-
dimnis DC. Liparenses vocantur : ipsi accipere de-
cumas, et numerare Valentio coguntur lucri HS
XXX miUia. Per Deos immortales ! utrum tibi sumes
ad defensionem ? tantone minoris te decumas vendi-
disse, ut ad medimna DC, IIS XXX miUia lucri
statim sua voUratate civitas adderet, hoG est, tritici
medimniun duo mUlia ? an, cum niagno decumas
vendidisses, te expressisse ab invitis Liparensibus hanc
pecuniam ?

Sed quid ego ex te quaro, quid defensunis sis,
potius quam cognoscam ex ipsa civitate, quid gestum

r,24 IN VEEREM IV. Cap. 3C.

sit? Recita testimonium publicum Liparensium, de-
inde quemadmodum ^^alentio nummi sint dati.

(Tcstiinoniinn 2>ii'^licmn, qiammJo sulidum sit,
cx lita-is piihlicis.)

Etiamne hwc tam parva civitas, tam procul a ma-
nibus tuis atque a conspectu remota, sejuncta a Sici-
lia, in insula inculta tenuique posita, cumulata aliis
tuis majoribus injuriis, in hoc qucque frumentario
genere, pr;pdae tibi et quastui fuit > Quam tu totam
insulam cuidam tuc>rum sodalium, sicut aliqucd
munuscuhim, condonaras, ab hacetiam haec frumen-
taria hicra, tamquam a mediterraneis, exigebantur ?
Itaque, qui tot annis agellos suos, ante te prretorem,
rediniere a piratis solebant, iidem seipsos a te pretio
imposito redemerunt.

XXX\'III. Quid ergo ? a Tissensibus, perparva
et tenui civitate, sed aratoribus laboriosissimis, fruga-
lissimisque liominibus, nonne jdus, lucri nomine,
eripitur, quam quantum frumenti onmino exararant ?
ad quos tu decumanum Diognotinii ^''enerimii mi-
sisti, novum genus publicani. Cur, hoc auctore, non
Iloniffi quoque servi publici ad vectigalia accedant ?
Anno secundo Tissenses HS XXI hicri dare co-
guntur inviti : tertio anno cia cid medjmniim tri-
tici lucri Diognoto ^''enerio dare coacti sunt. Hic
Diognotus, qui ex publicis vectigalibus tanta hicra
facit, vicariimi nullum habet, niliU omnino peculii.
A^os etiam nunc dubitate, si potestis, utrum tantiim
numerum tritici \'enerius apparitor istius sibi acce-
perit, an huic exegerit. Atque haec ex publico Tis-
sensium testimonio cognoscite.

(Tcstimoniiim jiiibHciim Tisscnsiiim.)
Obscure. judices, pra.>tor ipse decumanus est, cum
ejus apparitores frumentum a civitatibus exigant,
pecur.ias imperent, aliquanto plus ipsi lucri auferant,
quani quantum populo Ilomano decumarum nomi-
ne daturi sunt ? Hasc a?quitiis in tuo imperio fuit,
hiPC prfptoris dignitas, ut servos Venerios iSiculonuii

IN VERREM IV. Cap. 39. 325

dominos esse velles. Hic delectus, hoc discrimen, te
prcetore, fuit, ut aratores in servorum numero essent,
servi in publicanorum.

XXXIX. Quid ? Amestratini miseri, impoiitis
ita magnis decumis, ut ipsis reliqui nihU fieret, non-
ne tamen numerare pecunias coacti sunt ? Addicuntur
decumje ^I. Cassio, cum adessent legati Amestratini.
Statim cogitur Heraclius legatus numerare HS XXII.
Quid hoc est ? qu£e est ista prseda ? qute vis ? quas
direptio sociorum? Si erat Heraclio ab senatu man-
datum, ut emeret, emisset : si non erat, qui poterat
sua sponte pecuniam numerare ? Cxsio renuntiat se
dedisse. Cognoscite renuntiationem ex literis. Recita
ex literis publicis.

(LiteriE puMicre.)

Quo senatus-consuho erat lioc legato permissum ?
nullo. Cur fecit ? coactus est. Quis hoc dicit ? tota
civitas. Recita testimonium pubhcum.
( Tcstimonium puhUcum.)

Ab liac eadeni civitate, anno secundo, simili ra-
tione extortam esse pecuniam, et Sex. Vennonio da-
tam, ex eodem testimonio cognovistis. At Amestra-
tinos, homines tenues, cum eorum decumas medimnis
DCCC vendidisses Banobali Venerio, (cognoscite no-
mina pubhcanorum) cogis eos plus lucri addere, quam
quanti venierant, cum niagno venissent. Dant Bano-
baU medimna DCCC, IIS iMD. Profecto nunquam
iste tam amens fuisset, ut ex agro populi Romani
plus frumenti servo Venerio, quam populo Romano,
tribui pateretur, nisi omnis ea praeda, servi nomine,
ad istum ipsum perveniret.

Petrini, cum eorum decumEe magno addicta; essent,
tamen invitissimi P. N;evio Turjnoni, improbissimo
homini, qui injuriarum, Sacerdote pratore, damna-
tus est, HS XXXVII et D dare coacti sunt. Itane
dissolute decumas vendidisti, ut, cum medimnum esset
HS XV, decumffi autem medimnum III millibus
venissent, medimnum 3I3IJM, hoc est HS XXXXV,

{Orat.) voL. I. 2 F

82(1 IN VERREM IV. Cap. 40.

lucri decumano darentur? At permagno decumas
ejus agri vendidi. Videlicet gloriatur, non Turpioni
lucrum datum, sed Petrinis pecuniam ereptam.

XL. Quid ? Ilalicyenses (quoruni incolje decumas
dant, ipsi agros ininiunes habent) nonne huic eidem
Turpioni, cum decuma; * C med. venissent, HS
XV i\I dare coacti sunt ? Si id, quod maxime vis^
posses probare, h;Ec ad decumanos lucra venisse, ni-
hU te attigisse ; tanien ha; pecunia;, per vim atque
injuriani tuam capta; et conciliata;, tibi fraudi et
damnationi esse deberent. Cuni vero hoc nemini per-
suiulere possis, te tam amentem fuisse, ut Aproniiuu
acTurpionem, servos homines, tuo liberorumque tuo-
rumque periculo divites fieri velles ; dubitaturum
quemijuam existimas, quin illis emissariis hac tibi
omnis pecunia qu;esita sit ?

Segestam item ad immunem civitatem Venerius
Symmachus decumanus inmiittitur. Is ab isto literas
sffert, ut sibi, contra omnia senatiis-consulta, contra
omnia jura, contraque legem llupiliam, extra foruni
vadinionium promittant aratores. Audite literas, quas
ad Segestanos miserit.

(LUcm C. Vcrris.)

Ilic Venerius quemadmodum aratores eluserit, ex
una pactione hominis honesti gratiosique cognoscite :
in eodem enim genere siuit cajtera.

Dioeles est Panormitanus, Phimes cognomine, ho-
mo Ulustris, ac nobilis [arator.] Is agrum in Segestano
(nani commerci\uu in eo agro Panormitanis est) con-
ductum habebat IIS sex millibus. Pro decuma, cum
pulsatus a Venerio esset, decidit HS XVI mUIibus et
DCLIIII. Id ex tabulis ipsius cognoscite.
(Nomfi! Dwdis PiiiKirmitaiii.)

Huic eidem SynmiachovVnneius Brocchus, senator,
homo eo splendore, ea virtute, qua, omnes existimatis,
nummos prajter frumentum coactus est dare. ^'ene-
rione servo, te prastore, talia vir, senator populi Ro-
maiii, (juaestui iuit ?

IN VERREM IV. Cap. 4L 327

XLI. Hunc ordinem si dii»nitate antecellere non
existimabas, ne hoc quideni sciebas, judicare? Antea,
cuui equester ordo judicaret, inij)robi et rapaces ma-
gistratus in provinciis inserviebant publicanis: orna-
bant eos, quicumque in operis erant : quemcumque
equitem Itomanum in provinciii vidcrant, beneticiis
ac liberalitate prosequebantur : neque tantum illa res
nocentibus proderat, quantum obfuit multis, cum ali-
quid contra utilitatem ejus ordinis voluntatemque fe-
cissent Retinebatur hoc tum, nescio quomodo, quasi
communi consUio, ab illis diligenter, ut, qui unum
equitem Romanum contumelia dignum putiisset, ab
universo ordine nialo dignus judicaretur : tu sic or-
dmem senatorium despexisti, sic ad injurias libidines-
que tuas omnia coa;quasti, sic habuisti statutum cum
animo ac deliberatum, omnes, qui habitarent in Sici-
lia, aut qui SicUiam te prastore attigissent, judices,
rejicere, ut illud non cogitares, tamen ad ejusdem or-
dinis homines te judices esse venturum ? in quibus,
si ex ipsorum domestico incommodo nullus dolor in-
sideret, tamen esset illa cogitatio, in alterius injuria
sese despectos, dignitatemque ordinis contemtara et
abjectam: quod, meliercule, judices, mihi non me-
diocriter ferendum videtur. liabet enim quemdam
aculeum contumelia, quem pati pudentes ac viri boni
ditficillime possunt

Spoliasti Siculos : solent enim inulti esse in inju-
riis suis provinciales. Vexasti negotiatores : inviti
enim Romam raroque decedunt. Equitem Romanum
ad Apronii injurias dedisti : quid enim jam nocere
possunt, quibus non licet judicare? Quid ? cum se-
natorem summis injuriis aiiicis, quid aliud dicis, nisi
hoc ? Cedo mihi etiam istum senatorem, ut hoc am-
plissimum nomen senatorium non modo ad invidiam
imperitorum, sed etiam ad contumeliam improborum,
natum esse videatur. Neque hoc in uno fecit Anneio,
sed in omnibus senatoribus ; ut ordinis nomen non
tantum ad honorem, quautum ad ignominiam, va-

328 IN VERREM IV. Cap. 42.

leret. In C. Cassio, ^aro clarissimo et fortissimo, aim
is eo ipso tempore, primo istius anno, consul esset,
tanta improbitate usus est, ut, cum ejus uxor, femina
p;imaria, paternas liabcret arationes in Leontino, fru-
mcntuni omne in decumas [auferre] jusserit. Ilunc tu
in hac caiiSH testem, ^'erres, habebis ; quoniam, ju-
dicem ne haberes, proviclisti.

Vos autem, judices, putare debetis, esse quiddam
nobis intcr nos commune atque conjunctum. iMulta
simt imposita liuic ordini jiiunera, multi labores,
multa pericula, non sohim legum ac judiciorum, sed
eliam rum.orum ac tcmporum. Sic est hic ordo quasi
propositus atque editus in altum, ut ab omnibus ven-
tis invidia; circumflari posse videatur. In hac tam
misera et iniqua conditione vita», ne hoc quidem re-
tinebinms, judices, ut magistratibus nostiis, in obti-
nendo jurc nostro, nc contemtissimi ac despectissimi
esse videamur?

XLII. Thermitani miserunt, qui deaimas eme-
rent agri sui. IMagni sua putabant interesse, pubhce
potius quamvis magno emi, quam in ali(juem istius
emissarium incidere. Appositus erat Venuleius qui-
dam, qui emcret. Is liceri non destjtit. Illi, quoad
videbatur ferrialiquo modoposse, contenderunt: pos-
tremo liceri destiterunt. Addicitur A^enuleio tritici
modirim \'III millibus. Legatus Possidorus renun-
tiat. Cum omnibus hocintolerardumvideretur, tamen
Venuleio dantr.r, ne acccdat, tritici mcd. VIII mil-
lia, prartcrea IIS ^IM. Ex quo facile apparet, qua»
merces decumani, qujB prretoris pratla, esse videatur.
Cedo The.-mitanoram mihi literas et testimonium.
{Tabiila' Tltcrmitanorum., et tcsthniiiiiiiiit.)

Imacliavenses, jam omni fiumento ablato, jam om-
nibus injuriis tuis exinanitos, tributum facere, mi-
seros ac perditos, coi^gisti, ut Apronio darcnt HS XX
millia. llecita decretura de tributis, et publicum tes-
timonium.

IN VERREM IV, Cap. 43. 329

{.Scnat&s-consuUnm de Irihiito covfcrcmJo. — Tcsti-
mouitmi Jimuharcnsiinn.)

Ennenses, cuni decunia? venissentagri Ennensis me-
dimniim iVOOICC, Apronio coacti sunt dare tridci
niodiiim X\'III miUia, et IIS III niiUia, Quaeso, at-
tendite, quantus numerus frumenti cogatur ex omni
agro decumano : nam per onmes civitates, quas de-
cumas debent, percurrit oratio raea : et in lioc ge-
nere nunc, judices, versor, in quo non singiilatim
aratores eversi bonis onmibus sunt, sed publice de-
cumanis lucra data sunt, ut aliquando ex eonuii agris
atque urbibus, expleti atque saturi, cum hoc cumulo
qusstiis deoederent.

XLIII. Calactinis quamobrem imperasti anno
tertio, ut decumas agri sui, quas Calacta» dare con-
sueverant, Ameslrati 31. Ca;sio decumano darent,
quod neque ante te practorem lUi fecerant, neque tu
ipse hoc ita statueras antea per biennium ? 'ITieo-
mnastus Syracusanusin agnmi IMutycensem cax abs
te immissus est ? qui aratores ita vexavit, ut illi, in
alteras decumas, (id, quixi in aliis quoque ci^itatibus
ostendam) triticum emere necessario,propter inopiam,
cogerentur.

Jam vero ex Hyblensium pactionibus inteUigetis,
quae pactae sint cum decumano Cn. Sergio, sexies
tantum, quam quantum satum sit, ablatum esse ab
aratoribus. Recita sationes et pactiones ex literis pu-
bUcis. Recita.

iPactiones HyMensiiim cum Venerio servo, ex li-
teris puhUcis.)

Cognoscite item professiones sationum, «t pactiones
Menenorum cum ^'^enerio servo. Recita ex literis pu-
blicis.

iProfessiones sationuyn, et pactioncs Mcnenoruin
cum Vencrio scrvo, ex literis publicis.)

Patiemini, judices, a sociis, ab aratoribus populi
Romani, ab iis qui vobis laborant, vobis serviunt, qui
ita plebem Romanam ab sese ali volunt, ut sibi ac

2 F a

330 IN VERREM IV. Cah. 44.

liberis suis tantum supersit, quo ipsi ali possint ; ab
his, per summam injuriam, per acerbissimas contu-
melias, plus aliquanto ablatuni esse, quam natum sit ?

Sentio, judices, moderandum milii esse jam orationi
mea>, fugiendamque vestram satietatem. Non versa-
bor in uno genere diutius ; et ita c;etera de oratione
mea toUam, ut tamen in causa relinquam, Audietis
Agrigentinorum, fortissimorum ^drorum, diligentis-
simorumque, querimonias: cognoscetis, judices, En-
tellinorum, summi laboris summaeque industria?, do-
lorem et injurias : Heracliensium, (ielensium, Solen-
tinorum, incommoda proferentur : Catinensium, lo-
cupletissimorum hominum amicissimorumque, agros
vexatos ab Apronio cognoscetis : Tyndaritanam, no-
bihssimam civitatem, Clephaleditanam, Alcntinam,
Apolloniensem, Engjmam, Capitinam, perditas esse
hac iniquitate decumarum inteUigetis ; IMurgentinis,
Assorinis, Elorinis, Ennensibus, Letinis, niliil om-
nino relictum ; Citarinos, Acherinos, parvanan cin-
tatum homines, onmino abjectos esse ac perditos ;
omnes denique agros decumanos per triennium populo
Romano ex parte decuma, C. ^'^erri ex omni reUquo,
vectigales fuisse ; et plerisque aratoribus niliil omnino
superfuisse : si cui quid aut remissum aut rehctum
sit, id fuisse tantum, quantum ex eo, quo istius ava-
ritia contenta fuit, redundarit.

XLI V. Duarum mihi civitatum reUquos feci agros,
judices, fere optimos ac nobihssLmos, /Etnensem et
Ijeontinum. Horum agronmi ego missos faciam
quffistus triennii : unum annum eUgam, quo faciUus
id, quod institui, explicare possim. Sumam annum
tertium, quod et recentissimus est, et ab isto ita ad-
ministratus, ut, cum se certe decessurum videret, non
laboraret, si aratorem nuUum in SiciUa omnino esset
reUcturus. Agri yEtnensis et Leontini decumasage-
mus. jVtten(Ute, judices,diligenter. Agri sunt feraces ;
annus tertius ; decumanus Apronius. De ^tnensi-
bus perpauca dicam : dixerunt enim ipsi, priore ac-

IN VERREM IV. Cap, 45. 331

tione,publice, Memoria tenetis,Artemidorum^tnen-
seni, lcgationis ejiis principeni, publice dicere, Apro-
niuni venisse .Etnani cuni "\^eneriis ; vociisse ad se
niagistratum ; imperasse, ut in foro sibi medio lecti
sterncrentur ; quotidie solitum esse non modo in pu-
blico, sed etiam de publico, convivari : cum in eis
conviviis symplionia caneret, maxiniisque poculis mi-
nistraretur, [retinere solitum esse] aratores; atqueab
iis, non modo per injuriam, sed etiam per contume-
liam, tantum exprimi frumenti, quantum Apronius
imperasset. iVudistis ha?c, judices ; qua» nunc ego
onmia pra^tereo ac relinquo. \ihil de luxuria Apro-
nii ln(juor, nihil de insolentia, nihO de singulari ne-
quitiii ac turpitudine : tantum de qua?stu ac lucro
dicam imius agri et unius anni. quo faciUus vos con-
jecturam de triennio, et de tota Sicilia, facere pos-
sitis. Sed mihi /Etnensium brevis est oratio. Ipsi
enim veneriint : ipsi publicas literas deportarunt :
docuerunt vos, quid lucelli fecerit, honio non nialus,
famUiaris prffitoris, Apronius. Id, qua?so, ex ipsorum
testimonio cognoscite. Recita testimonium jEtnen-
sium.

( Trstimnniiim JEtnenstum.)
XL'\''. Quid ais? Dic, dic, qua-so, clarius, ut po-
pulus Romanus, de suis vectigalibus, de suis aratori-
bus, de suis sociis atque amicis, audiat. L medim-
ni.m, L H.S millia. Per Deos immortales ! unus
ager uno anno CCC miUia modiiim tritici, et prse-
terea H8 L miUia, lucridat Apronio ! Tantone mi-
noris decumje venienmt, quam fuerunt ? an, cum
satis magno venissent, hic tantus tamen frumenti pe-
cuniEEquc numerus ab aratoribus per vim ablatus est ?
utrum enim horum dixeris, in eo culpa et crimen
hasrebit. Nam iUud quidem non dices, quod utinam
dicas, ad Apronium ncn pervenisse tantum. Ita te
non modo publicis tenebo, sed etiam privatis arato-
rum pactionibus ac literis ; ut inteUigas, non te diU-
gentiorem in faciendis furtis fuisse, quam me in de-

332 IN VERREM IV. Cap. 4G.

prehendendis. IIoc tu feres ? hoc quisquam defen-
det ? hoc hi, si aliter de te statuere vokierint, susti-
nebunt ; uno adventu, ex uno agro, Q. Apronium,
priEter eam, quam dixi, pccuniam numeratam, CCC
millia modiurn tritici, lucri nomine, sustulisse?

Quid? lioc yEtnenses soli dicunt? immo etiam
Centuripini, qui agri /Etnensis multo maximam
]iartem possident : quorum legatis, liominibus nobi-
lissimis, Androni et Arthemoni, senatus ea mandata
dedit, qua; publice ad cidtatem ipsorum pertinebant :
de iis injuriis, quas cives Centuripini, non in suis,
sed in aliorum, finibus acceperunt, senatus et populus
Centuripinus legatos noluit mittere : ipsi aratores
Centuripini (qui numerus est in Sicilia, maximus ho-
minum honestissimorum et locupletissimorum) tres
legatos, cives suos, delegerunt, ut eorum testimonio,
non imius agri, sed prope totius Sicilise, calamitates
cognosceretis. Arant enim tota SicUia fere Centuri-
pini: et hoc in te graviores certioresque testes sunt,
quod ca;tera; civitates suis soknn incommodis com-
moventur ; Centuripini, quod in omnium fere finibus
liabent possessiones, etiam ctcterarum civitatum dam-
na ac detrimenta senserunt.

XLVI. Verum (uti dixi) ratio certa est jEtnen-
sium et publicis et privatis literis consignata. JMeae
diligentiae pensum magis in Leontino agro est ex-
igendum, propter hanc causam, quod ipsi Leontini
publice non sane me multum adjuvenmt : neque
enim eos, isto praetore, h;e decumanorum injuria; la;-
serunt : potius etiam, judiccs, adjuverunt. Mirum
fortasse hoc vobis aut incredibile videatur, in tantis
aratorum incommodis, Leontinos, qui principes rei
frumentaria; fuerunt, expertes incommodorum atque
injuriarum fuisse. IIoc causffi est, judices, quod, in
agro Leontino, (pra;ter unam IMnasistrati famUiam)
glebam Leontinorum possidet nemo. Itaque IMnasi-
strati, hominis honestissimi atque optimi viri, testi-
monium, judices, audietis. Cajteros Leontinos, qui-

IN VERREM IV. Cai>. 47. 333

bus non modo Apronius in agris, sed ne tempestas
quideni ulla, nocerc potuit, exspectare nolite. Etenim
non niodo incommodi nihil ceperunt ; sed etiam, in
Apronianis illis rapinis, in quastu sunt compendio-
que vetsati.

<^uapr<ipter, quor.iam me Leontina civitas atque
lcLVido (proj)ter eam, qiiam dixi, causam) defecit ;
mihimet ineunda ratio et via reperiei"ida est, qua ad
Apronii qu;rstum, sive adeo, qua ad istius ingentem
in)nianemque prajdam, possim pervenire. Agri Leon»
tini decunia; anno tertio venierunt tritici medimnum
X\X\'I mUlibus ; hoc est, tritici modiiini CCXV^I
millibus ; magno, judices, magno : neque enim hoc
possum negare. Itaque necesse est, aut damnum, aut
certe non n;agnumlucrum, fecisse decumanum : hoc
ei:im solet usu venire iis, qui magno redemerunt.

Quid, si ostendo, in hac una emtione, lucri iieri
tiitici mcdium C ? quid, si CC ? quid, si CCC ?
quid, si CCCC miUia? dubitabitis etiam, cui ista
tanta pra?da quasita sit? Iniquum me esse quispiam
dicet, qui, ex lucri magnitudine, conjecturam faciam
furti atque prads. Quid, si duceo, judices, eos, qui
CCCC miUia modiiim lucri faciunt, damnum factu-
ros fuisse, si tua iniquitas, si tui ex cohorte recupera-
tores non intercederent ? num quis poterit, in tanto
hicro tantaque iniquitate, dubitare, quin propter im-
probitatem tam magnosqutEstus feceris; propter mag-
nitudincm quKStiis improbus esse volueiis ?

XLVII. Quomodo igitur hoc assequar, judices,
ut sciam, quantum lucri factum sit ? Non ex Apronii
tabuhs, quas ego cum conquirerem, non inveni : et,
cum in jus ipsum eduxi, expressi, ut conficere tabu-
las se regarct. Si m.enticbatur, quamobrem remove-
bat, si h;e tabulte nihil tibi erant obfutura; ? Si om-
nino nullas confecerat literas, ne id quidem satis sig-
niiicabat, illum non saum negotium gessisse? Ea est
enim ratio decumar.orum, ut, sine jilurimis litcris,
confici non possit. tiingula enim nomina aratorum

334 IN VERREM IV. Cap. 48.

et cum singulis pactiones decumanorum, literis per-
sequi et canticere necesse est. Jugera professi sunt
aratores omnes imperio atque instituto tuo : non opi-
nor quemquam minus esse professum, quam, quan-
tum arasset, cum tot cruces, tot supplicia, tot ex co-
horte recuperatores, proponerentur. In jugere agri
Ijeontini medimnum fere tritici seritur, perpetua at-
que aL-qual^ili satione. Ager efficit cum octavo, bene
ut agatur ; verum, ut onmes Dii adjuvent, cum de-
cumo. Quod si quando accidit, tum fit, ut tantum
decumjD sit, quantum sevcris : hoc est, ut, quot jugera
sunt sata, totidem medimna decuma; debeantur.

Hoc cum ita esset; primum illud dico, pluribus
millibus medinmimi venisse decumas agri Leontini,
quam quot millia jugerum sata erant in agro Leon-
tino. Quod si fieri non poterat, ut phis quam decem
medimna ex jugere ararent; medinmum autem ex
jugere decumano dari poterat, cum ager (id, quod
perraro evenit) cum decumo extulisset ; qufe erat
ratio decumani, si quidem decumfe, ac non bona,
venibant aratorum, ut pluribus ahcjuanto medimnis
decumas emeret, quam jugera erant sata ?

XLVIII. In Leontino, jugerum subscriptio ac pro-
fessio non est plus XXX milUum. Decunice XXXVI
medimniim miUibus venierunt. Erravit, an potius
insanivit, Apronius ? immo tum insanisset, si aratori-
bus, quod deberent, hcitum esset, et non, quod Apro-
nius iniperasset, necesse fuisset dare. Si ostendo,
iiiinus tribus medinmis in jugerum neminem dedisse
decumffi ; concedes, opinor, ut cum decumo fructus
arationis perceptus sit, neminem minus tribus decu-
niis dedisse. Atque hoc in beneficii loco petitum est
ab jVpronio, ut in jugera singula ternis medinmis de-
cidere hcerct. Nam, cum a nudtis quaterna, etiam
quina, exigerentur ; muUis autem non modo granum
nuUum, sed ne palea» quidem, ex omni fructu atque
ex annuo labore rehnquerentur ; tum aratores Cen-
turipini (qui numerus in agro Leontino maximus est)

IN VERREINI IV. Cap. 49. 335

unum in locum convenerunt : hominem suae civitatis
in primis honestum ac nobilem, Andronem Centuri-
pinum, legarunt ad Apronium (eumdem, quem hoc
tempore, adhocjudicium, legatum et testem Centuri-
pina civitas misit), ut is apud eum causam aratorum
ageret, ab eoque peteret, ut ab aratoribus Centuri-
pinis ne ampUus in jugera singula, quam terna me-
dimna exigeret.

Hoc vix ab Apronio in summo beneficio, pro iis
qui etiam tum incohmies erant, impetratum est. Id
cum mipetrabatur, hoc videHcet impetrabatur, ut, pro
singuUs decumis, ternas decumas dare Uceret. Quod
si tua res non ageretur, a te potius postularent, ne
amplius quam singulas, quam ab Apronio, ut ne phis
quam ternas decumas darent. Nunc, ut hoc tempore
ea, qua; regie, seu potius tyrannice, statuit in aratores
Apronius, praetermittam ; neque eos appeUem, a qui-
bus omne fnmientum eripuit, et quibus nihil, non
modo de fructu, sed ne de bonis quidem suis, reUqui
fecit ; ex his ternis medinmis (quod beneficii gratiae-
que causa concessit) quid hicri fiat, cognoscite.

XLIX. Professio est agri Leontini ad jugerum
XXX mOUa. Haec sunt ad tritici medimnimi Xc, id
est, tritici modium DXL miUia. Deductis tritici mo-
diiim CCXVI mUIibus (quanti decumte venierunt),
rehqua sunt tritici CCCXXIV milUa. Adde totius
summa; DXL milUum modium tres quinquagesimas,
id est, tritici modiiim XXXII mUUa CCCC (ab onini-
bus enim terns praterea quinquagesimae exigebantur),
sunt haec jam ad CCCLVI milUa CCCC mcdiiim
tritici. At ego CCCC miUia hicri facta esse dixeram :
non enim duco in hac ratione eos, quibus ternis me-
dimnis non est Ucitum decidere. Verum, ut hac ipsa
ratione summam mei promissi compleam, ad sLngula
metUmna, multi 118 duo, muhi H8 quinque, acces-
sionis cogebantur dare ; qui minimum, singulos num-
mos. Hoc minimum ut sequamur, quoniam XC me-
dimniim milUa duximus, accedebant eo, novo pessi-
moque exemplo, HS XC inilUa.

336 IN VERREM IV. Cap. 50.

Hic milii etiam dicere audebit, magno se decumas
vendidisse, cum, ex eodem agro, dimidio plus ipse
abstulerit, qu;im populo Romano miserit ? CCXVI
modifim millibus decumas agri Leontini vendidisti :
si ex lege, magno ; si, ut lex esset libido tua, parvo ;
si, ut, qUcB dimidias essent, decumte vocarentur, parvo
vendidisti. 3Iulto enim pluris fructus annui Sicilite
venire potueriuit, si id te senatus aut popuUis Ro-
manus facere voluisset. Etenim sa?pe decumffi tanti
venierunt, cum lege Hieronica venirent, quanti nunc
lege Verrea venierunt. Cedo mihi C. Norbani decu-
mas venditas.

(C. Nurhani decinnie vcnditdE agri Lcoutini.)

Atqui tum neque judicium de modo jugerum da-
batur; neque eniai erat Artemidorus Conielius re-
cuperator ; neque ab aratore magistratus Siculus tan-
tum exigebat, quantum decumanus ediuerat ; nec
beneficium petebatur a decumano, ut in jugera sin-
gula ternis medininis decidere liceret ; nec niuumo-
rum accessioncm cogebatur arator dare, nec tcnias
quinquagesimas frumenti addere ; et tamen populo
Romano magnus frumenti numerus mittebatur.

L. Quid vero istie sibi quinquagesimas, quid ]K)rro
nummorum accessiones, volunt ? Quo id jure, attjue
adeo, quo id [potius more,] fecisti? Nununos dabat
arator. Quomodo ? aut unde? qui, si largissimus esse
vellet, cumulatiore mensura uteretur, ut antea sole-
bant facere in decumis, cum ;cqua lege et conditione
venibant. Is nummum dabat. Unde? Defrumento?
quasi liabuisset, te pr;etore, quod venderct. De vivo
igitur erat aliquid resec;uulum, ut esset, unde Apro-
nio, ad illos fructus arationum, hoc corollarium num-
morum adderetin-. Jam id porro utruin Hbentes, an
inviti, dab;mt? Libentes ? anwbant, credo, Apro-
nium. Inviti ? quTi re, nisi vi et malo. cogebantur ?
Jam iste, honio amentissimus, in vendendis decumis,
nummorum faciebat accessiones ad singulas decumas :
neque multum ; bina aut terna miUia iuldebat. Fiunt

IN VERREM IV. Cap. 51. 337

per triennium HS fortasse D millia. Hoc neqiie ex-
eniplocujusquam, neque ullo jure, fecit : nequeeam
pecuniam retulit; neque, hoc parvuin crimen queni-
admodum defensurus sit, homo quisquam unquam
excogitabit.

Quod cum ita sit, audcs dicere, te magno decumas
vendidisse, cuni sit perspiciumi, te bona fortunasque
aratorum, non populi Romani, sed tui qu;pstus, causa
vendidisse ? Ut, si quis villicus, ex eo fundo qui
HS dena meritasset, excisis arboribus ac venditis,
demtis tegulis, instrumento, pecore abalienato, do-
mino XX miUia nunmium pro X miserit, sibi alia
pra;terea centum confecerit ; prinio dominus, ignarus
incommodi sui, gaudeat, villicoque delectctur, quod
tanto sibi phis mercedis ex fundo refectum sit : deinde,
cum audierit, eas res, quibus fundi fructus et cultura
continetur, amotas et venditas ; summo supplicio
villicum afficiat, et secum male actum putet : item
popukis Romanus, cum audit, plurir decimias vendi-
disse C. 'N^errem, quam innocentissimum liominem
cui iste successit, C. Sacerdotem, putat se bonum in
arationibus fructibusque suis habuisse custodem ac
villicum ; cum senserit, istum omne instrumentum
aratorum, omnia subsidia vectigalium vendidisse,
onmem spem posteritatis avaritia sua sustulisse, ara-
tiones et agros vectigales vastasse atque exinanisse,
ipsum maximos qusestus prsEdasque fecisse ; intelliget
secum actum esse pessime ; istum autem summo sup-
plicio dignum existimabit.

LI. Unde ergo hoc intelligi potest ? Ex hoc max-
ime, quod ager decumanus provinciae SicUije, propter
istius avaritiam, desertus est. Neque id sohnn acci-
dit, uti minus multis jugis ararent, si qui in agris re-
manserunt ; sedetiam,utpermultilocupleteshomines,
magni et navi aratores, agros latos ac fertiles desere-
rent, totasque arationes derelinquerent. Id adeo sciri
facillime potest ex literis publicis civitatum, prop-
terea quod, lege Hieronica, numerus aratorum quot-

iOrat.) voL. I, 2 G

338 IN VERREM IV. Cap. 52.

annis apud magistratus publice subscribitur. Recita

tandem, quot acceperit aratores agri Leontini Verres.

(Octoffinta tirs.)

Quot anno tertio profiteantur ?
(Tnirlnta dnu.)

Unum et quinquaginta aratores ita video dejectos,
ut his ne vicarii quidem successerint. Quot aratores,
adveniente te, fuerunt agri I\Iutycensis ? videamus
ex literis publicis.

(Ccntum octaginta oeto.)

Quid ? anno tertio ?

(Ccntiim et unus.)

Octoginta septem aratores unus ager, istius injuria,
desiderat ; atque adeo nostra respublica, quoniam illa
populi Romani vectigalia sunt, hunc tot patrum-
famUias numerum desiderat et reposcit. Agcr Herbi-
tensis primo anno habuit aratores ducentos quinqua-
ginta septem ; tertio, centum viginti. Hinc centuni
triginta septem patresfamilias extorres profugerunt.
Agyrinensis ager (quorum hominum ! quam hones-
torum ! quam locupletum !) ducentos quinquaginta
aratores habuit primo anno prreturie tUtT. Quid ? ter-
tio anno ? octoginta, quemadmodum legatos Agyri-
nenses recitare ex publicis literis audistis.

LII. Pro, Dii immortales ! si ex provincia tota
centum septuaginta ejecisses, possesne, severis judici-
bus, salvus esse ? Unus ager Agyrinensis centum
septuaginta aratoribus inanior cum sit, vos conjectu-
ram totius provincia; non facietis ? Atque hoc per-
ssque in omni agro decumano reperietis : quibus ali-
quid tamen reliqui fuerit ex magno patrimonio, eos
in agris minore instrumento, minus nudtis jugis, re-
mansisse ; quod metuebant, si recessissent, ne reU-
quas fortunas omnes amitterent : quibus autem iste
nihil reliqui, quod perderent, fecerat, eos plane non
solum ex agris, verum ex civitatibus suis, profugisse.
Illi ipsi, qui remanserant, vix decima pars aratorum,
relicturi agros omnes erant, nisi ad eos 31etellus Ro-

IN VERREM IV. Cap. 53. 339

ma literas misisset, sedecumas lege Ilieronica vendi-
tunim ; et nisi ab iis hoc petivisset, ut sererent quam
pluriinum ; quod illi semper sua causii fecerant, cum
eos nenio rogaret, quamdiu intelligebant, sese sibi et
populo Komano, non Verri et Apronio, serere, im-
pendere, laborare.

Jam vero, judices, si Siculomm fortunas negligitis ;
si, queniadniodum socii populi Komani a magistra-
tibus nostris tractentur, non laboratis ; at vos com-
muncm populi Koniani causam suscipite atque de-
fendite. Ejectos aratores esse dico ; agros vcctigales
vexatos atque exinanitos a Verre ; populatam vexa-
tamque provinciani : hasc oninia doceo Hieris civita-
tum, et privatis primariorum virorum testimoniis.

LIII. Quid vultis amplius? Num exspectatis,
dum L. JMetelhis, is qui niultos in istum testes im-
perio et potestate deterruit, idem absens de istius sce-
lere, improbitate, audacia, testimonium dicat ? Non,
opinor. At is optime, qui successit isti, potuit cognos-
ccre. Ita est ; verum amicitia impeditur. At debet
nos certiores facere, quo pacto se habeat provincia.
Debet : verumtamen non cogitur. Num quis in Ver-
rem L. IMetelli testimonium requirit ? nemo. Num
quis postulat ? non, opinor. Quid ? si testimonio L.
5letelh ac literis ha:C omnia vera esse doceo, quid di-
cetis ? utrum JMetelhmi falsum scribere ? an amicum
Iffidendi esse cupidum ? an prffitorem, quemadmodum
provincia aftecta sit, nescire ? Kecita literas L. Me-
telh, quas ad Cn. Pompeium et IM. Crassum consules,
quas ad iM. JMummium praetorem, quas ad quasstores
Urbis, misit.

(Ej)'istola L. Mctelli Decnmas frumcnti lcgc

Hicronicu vcndidi.)

Cum scribit, se lege Hieronica vendidisse, quid
scribit ? ita se vendidisse, ut omnes, prater A^errem.
Cum scribit, se lege Hieronica vendidisse, quid scri-
bit ? se, per istum erepta Siculis, majorum nostrorura
beneficia, jus ipsorum, conditionem societatis, amici-

340 IN VERREM IV. Cap. 54.

tiffi, ffedernm, redtliclisse. Dicit, quanti cujusque agri
decumas vendiderit. Deinde quid scribit ? Recita de
epistola reliqua.

(Sinnma duta est opcra a me, vt quam plurimo de-
cumas vendcrcm.)

Cur igitur, Metelle, non ita magno vendidisti ?
Quia desertas arationes, inanes agros, provinciam mi-
seram perditam(jue, oftendi. Quid .•' id ipsum, quod
satum est, qua ratione quisquani, qui sereret, inven-
tus est ? Ilecita literas.

(LUeric.)

Ait se misisse, et prfesentem confirmasse, suam in-
teqjosuisse auctoritatem. Tantuni quod aratoribus
IMetellus obsides non dedit, se nulla in re Verri simi-
lem futurum. At quid est tandem, in quo se laborasse
dicat? Recita.

(Ut aratores, qui rcltqin eraut, quamplurvmum
seixrent.)

" Qui reliqui ?" Quid hoc est ? Reliqui ? quo ex
bello ? qua ex vastitate? QuEenam in 8icilia tanta
clades, aut quod bellum tam diuturnum, tam calami-
tosum, te prffitore, versatimi est, ut is, qui tibi suc-
cesserit, reliquos aratores coUegisse et recreasse vi-
deatur ?

LIV. Cum bcUis Carthaginiensibus SicUia vexata
est, et post, nostra patrumque memoria, cum bis in
ea provincia magn» fugitivorum copife versatas sunt ;
tamen aratorum interitio facta nuUa est. Tum, se-
mente prohibita, aut messe amissa, fructus annuus in-
teribat ; tamen incolumis numerus manebat domi-
norum atquearatorum. Tum, qui IM. Ljevino, aut P.
RupUio, aut M' AquiUio, praetoribus, in eam pro-
vinciam successerant, aratores reh(iuos non coUige-
bant. Tantone phis Verres cum Apronio provinciae
8icih» calamitatis importavit, quam aut Ilasdrubal
cum Ptcuorum excrcitu,aut Athenio cum fugitivorum
maximis copus, ut, temporibus iUis, simul atque hos-
tis superatus esset, ager araretui omnis, ncque aratori

IN VERREM IV. Cap. 55, 341

pra?tor per literas supplicaret, ncque eum praisens
'oraret, ut quanipliirimum sereret; nunc autem, ne
post abitum quidem hujus importunissiniEe pestis,
quisquam reperiretur, qui sua voluntate araret ?
pauci essent reliqui, qui, L. JMetelli auctoritate, in
agros, atque ad suum Larem familiarem, redirent ?

His te literis, homo audacissime atque amentissi-
me ! jugulatum esse non sentis ? Non vides, cum is
qui tibi successit, aratores reliquos appelltt, hoc eum
diserte scribere, reliquos hos esse, non ex bello, ne-
que ex aliqua hujusmodi calamitate, sed ex tuo sce-
lere, importunitate, avaritia, crudelitate ? Recita
catera.

iTumcn,proeo, uttcmporis dtfficultas, aratorumquc
pcnuria tulit ...)

Aratorum, inquit, penuria. Si ego accusator to-
ties de re eadem dicerem, vererer, ne animos vestros
oftenderem, judices : clamat iVIetellus : " nisi lite-
ras misissem." Non est satis. " Nisi prsBsens con-
firmassem." Ne id quidem satis est. "• reliquos,"
inquit, " aratores." Reliquos ? prope lugubri ver-
bo calamitatem pronnciae Siciliae signiiicat. Addit,
" Aratorum penuria."

LV. Exspectate etiam, judices, exspectate, si po-
testis, auctoritatem accusationis me;E. Dico aratores
iotius avaritia ejectos : scribit iMetellus, reliquos ab
se esse conRrmatos. Dico agros relictos, arationesque
desertas esse: scribit jMetellus aratorum esse penu-
riam. Hoc cum scribit, illud ostendit, dejectos, ejec-
tos, fortunis omnibus expulsos esse populi Romani
socios atque amicos : quibus si qua calamitas propter
istum, salvis vectigalibus nostris, accidisset, animad-
vertere in eum vos oportebat ; prasertim cum ea
lege judicaretis, quae sociorum causa esset constituta.
Cum vero, perditis profligatisque sociis, vectigalia
populi Romani sint deminuta ; res frumentaria,
commeatus, copiae, salus Urbis atque exercituum nos-
trorum in posteritatera istius avaritia inteiierit ; sal-
2g3

342 IN VERREM IV. Cap. 5G.

tem commoda populi Romani respicite, si sociis fide-
lissimis prospicere non laboratis.

Atque, ut intelligatis ab isto, pras lucro pra?dri(jue
prfflsenti, nec vectigalium nec posteritatis habitam
esse rationem ; cognoscite, quid ad extremum scri-
bat ]\Ietellus. " In rcUqiitnn ti-mpii.s vcctigalibus
prospc.vi.'" In reliquum tempus ait se vectigalibus
prospexisse. Non scriberet, se vectigalibus prospex-
isse, nisi hoc vellet ostendere, te vectigalia perdidisse.
Quid enim erat, quod vectigalibus prospiceret JNIe-
tellus in decumis, et in tota re frumentaria, si iste
non vectigalia populi Romani suo quaestu pervertis-
set ? Atque ipse ^leteUus, qui vectigalibus prospi-
cit, qui reliquos aratores colligit, quid assequitur,
nisi hoc ? ut arent, si qui possunt, quibus aratrum
saltem aliquod satelles istius Apronius reliquum fe-
cit ; qui tamen in agris spe atque exspectatione IMe-
telli remanserunt. Quid ca;teri Siculi? quid iUe
maximus numerus aratorum, qui non modo ex agris
ejecti sunt, sed etiam ex civitatibus suis, ex provincia
denique, bonis fortunisque omnibus ereptis, profu-
gerunt ? Qua ratione ii revocabuntur ? Quot pra;to-
rum innocentia sapientiaque opus est, ut illa arato-
rum multitudo aliquando in suis agris ac sedibus
collocetur ?

IjVI. Ac, ne miremini, tantam multitudinem
profugisse, quantam ex literis publicis, aratorumque
professionibus, cognovistis ; scitote, tantam acerbita-
tem istius, tantum scelus in aratores fuisse, (incre-
dibile dictu est, judices ; sed et factuni, et tota Sici-
lia pervulgatum) ut homines, propter injurias licen-
tiamque decumanorum, mortem sibi ipsi consciverint.
Centuripinum Dioclem, hominem locupletem, sus-
pendisse se constat, quo die sit ei nuntiatum, Apro-
nium decumas redemisse. Dyrrachinum, primum
civitatis, eadem ratione mortem 0])pctisse, dixit apud
vos homo nobilissimus, Archonidas Elorinus, cum
audisset tantum decumanum professum esse ex edic-

IN VEllREM IV. Cap. 57. 343

to istius sibi deberi, quantum ille bonis suis omnibus
efficere non posset.

Hac tu, tanietsi omnium hominum dissolutissi-
mus crudelissimusque semper fuisti, tamen nunquam
perpeterere, (quod illi gemitus luctusque provincise
ad tui capitis periculum pertinebant) non, inquam,
pcrpetertre, ut homines injuriae tua; remedium mor-
te ac suspendio quaererent, nisi ea res ad quaestum
et ad prjedam tuam pertineret.

Quid ? illud perpeterere ? Attendite, judices ; om-
nibus enim nervis mihi contendendum est, atque in
hoc laborandum, ut omnes intelligant, quam impro-
bam, quam manifestam, quam confessam rem pecu-
nia redimere conentur. Grave crimen est hoc, et ve-
hemens, et, post hominum memoriam, judiciaque de
pecuniis repetundis constituta, gravissiumm, praeto-
rem populi Romani socios habuisse decumanos.

LVII. Non hoc nunc primum audit privatus de
inimico, reus ab accusatore : jam antea, in seUa se-
dens prjetor, cum pro^inciam Siciliam obtineret, cum
ab omnibus,non solum (id, quod commune est) prop-
ter imperium, sed etiam (id, quod istius praecipuum
est) propter crudeHtatem metueretur, miUies audi-
vit, cum ejus animum ad persequendum non negli-
gentia tardaret, sed conscientia sceleris avaritiieque
suae refrenaret. Loquebantur enim decumani palam,
et, prEBter caeteros, is qui apud istum plurimum pote-
lat, maxijiiosque agros populabatur, Apronius, per-
parvum ex illis magnis lucris ad sese pervenire ;
praetorem esse socium. Hnc cum palam decumani
tota provincia loquerentur, tuumque nomen in re tam
turpi nefariaque interponerent; niliibie tibi venit in
mentem existimationi tua» consulere ? nihil denique
capiti ac fortunis tuis providere ? Cum tui nominis
terror in auribus animisque aratorum versaretur ;
cum decumani aratoribus, ad pactiones faciendas,
non suam vim, sed tuum scelus ac nomen, oppone-
rent ; ecquod judicium Romae tam dissolutum, tam

344 IN VERREM IV. Cap. 58.

perditum, tam nummarium, fore putasti, quo ex ju-
dicio te uUa salus servare posset ? cum planum fie-
ret, decamis, contra instituta, leges, consuetudinem-
que omnium, venditis, in aratorum bonis fortunisque
diripientlis decumanos dictitasse tuas esse partes,
tuam rem, tuam pra;dam; idque te tacuisse, et, cum
dissimulare non posses, potuisse tamen perpeti et
perferre, quod magnitudo lucri obscuraret periculi
magnitudinem, plusque aliquanto apud te pecuniae
cupiditas, quam judicii metus, posset.

Esto : c;etera negare non potes. Ne illud quidem
tibi reliquum fecisti, ut hoc posses dicere, nihil eo-
rum te audisse, niliil ad tuas aures de infamia tua
pervenisse. Querebantur cum hictu et gemitu arato-
res : tu id nesciebas? Fremebat tota provincia : ne-
mo id tibi renuntiabat ? Romae querimoniae de tuis
injuriis, conventusque, habebantur. Ignorabas h.-cc ?
ignorabas haec omnia ? Quid ? cum palam Syracu-
sis, te audiente, maximo conventu, P. Rubrius Q.
Apronium sponsione lacessivit, " Ni Apronius dic-
titaret, te sibi in decumis esse socium ;" ha?c te vox
non percussit? non perturbavit? non, ut capiu et for-
tunis tuis prospiceres, excitavit? Tacuisti : sedasti eti-
am lites illorum ; et, sponsio illa ne fieret, laborasti.

LVIII. Pro, Dii immortales ! hocinnocens homo
perpeti potuisset ? aut, quamvis nocens, qui modo
judicia Romffi fore putaret, non aliqua siniulatione
existimationi sehominum venditasset ? Quid est hoc ?
sponsio fit de capite ac fortunis tuis : tu sedes et qui-
escis ! non persequeris ! non perseveras ! non per-
quiris, cui dixerit Apronius ? quis audierit ? unde
hoc natum, quemadmodum prolatum sit ? Si quis
tibi ad aurem accessisset, et dixisset, Apronium dic-
titare, te sibi esse socium ; commoveri te oportuit,
vocare Apronium, nec iUum ante tibi satisfacere,
quam tu onmium existimationi satisfecisses. Cum
vero in foro celeberrimo, tanta frequentia, hoc, verbo
ct siniulatione, Apronio, re vera, tibi objectum esset ;

IN VERREM IV. Cap. 59. 345

tu unquam tantani plagam tacitus accipere potuisses,
nisi hoc ita statuisses, in re tam manitesta quidquid
dixisses, te deterius esse facturum ?

Qua?stores, legatos, pra-fectos suos, tribunos, niul-
ti missos fecerunt, et de provincia decedere jusserunt,
quod eorum culpa se minus commode audire arbi-
trarentur, aut quod peccare illos aliqua in re judi-
carent : tu Apronium, hominem vix Uberum, con-
taminatuni, perditum, tiagitiosum, (qiii non modo
animum integrum, sed ne animam quidem puram,
conservarepotuisset)eum,in tanto tuo dedecore,[non]
profecto, ne verbo quidem graviore appellasses ; ne-
que apud te tam sancta religio societatis fuisset, ut
tui capitis periculum negbgeres, nisi rem tam notam
esse onniibus et tam manifesiam videres.

Cum eodem Apronio postea P. fjcandilius, eques
Romanus, (quem vos omnes nostis) eamdem spon-
sionem de societate fecit, quam Rubrius facere volu-
erat. Institit: oppressit ; non remisit : factaest spon-
sio H8 V niillium. Ca-pit Scandilius recuperatores
aiit judicem postulare.

LIX. i"atisne vobis prjetori improbo circumdati
cancelli videntur in sua provincia, inmio vero in seUa
ac tribunali, ut aut de suo capite judicium fieri pa-
tiatur prffisens ac sedens, aut contiteatur, se omni-
bus judiciis convinci necesse esse ? Sponsio est, *•' Ni
te Apronius in decumis socium esse dicat :" provin-
cia tua est : ades : abs te judicium postulatur. Quid
facis ? quid decernis ? Recuperatores dicis te datu-
rum. Bene agis : tametsi qui erunt tantis cervicibus
recuperatores, qui audeant in provincia, cum pra;-
tor adsit, non solum contra voluntatem ejus, sed
etiam contra fortunas, judicare ? Verum esto. IMa-
nifesta res est, cum nemo esset, quin hoc se audisse
liquido diceret, locupletissinms quisque certissinms
testis esset : nemo erat Sicilia tota, qui nesciret de-
cumas esse prastoris ; nemo, qui non audisset ita
Apronium dlctitasse : prjeterea conventus honestus

346 IN VERREM IV. Cap. GO.

Syracusis, multi equites Romani, viri primarii, ex
qua copiii recuperatores rejici oporteret, qiii aliter
judicare nuUo modo possent. Instat Scandilius pos-
cere recuperatores. Tum iste, homo innocens, qui
illam suspicionem levare, atque ab se removere cu-
peret, recuperatores dicit se de cohorte sua daturum.

LX. Pro Deum hominumque fidem ! quem ego
■accuso ? in quo meam industriam ac dOigentiam
spectari volo ? quid est, quod ego, dicendo aut cogi-
tando, efficere aut assequi debeam ? Teneo, teneo,
inquam, in mediis vectigalibus populi Romani, in
ipsis fructibus provinciae Siciliaj, furem, manifesto
[averrentem] rem frumentariam omnem, pecuniam
maximam : teneo, inquam, ita, ut negare non pos-
sit. Nam quid hic dicet ? Sponsio facta est cum
cognitore tuo Apronio de fortunis tuis omnibus, ni
socium te sibi in decumis esse dictitaret. Exspectant
omnes, quantas tibi ea res cura» sit ; quemadmodum
honiinum existimationi te atque innocentiara tuam
probari velis. Hic tu medicum, et haruspicem, et
prseconem tuum, recuperatores dabis, aut etiam il-
lum ipsum, quem tu in cohorte tua Cassianum judi-
cem habebas, si qua res major esset, Papirium Pota-
monem, hominem severum, ex vetere illii equestri
disciplina ? Scandilius postulare de conventu recupe-
ratores. Tum iste negat se de existimatione sua cui-
quam, nisi suis, commissurum. Negotiatores putant
esse turpe, id forum sibi iniquum ejurare, ubi nego-
tientur. Prator provinciam suam totam sibi in-
iquam ejurat.

O impudentiam singularem ! Ilic postulat se Ro-
m£e absolvi, qui in sua provincia judicavit, se absol-
vi nullo modo posse ? qui phis existimet apud lec-
tissimos senatores pecuniam, quam apud tres negoti-
atores metum, valere. Scandihus vero negat sese
apud Arteniidorum recuperatorem verbum esse fac-
turum : et tamen auget atque onerat te bonis condi-
tionibus, si tu uti velis : si, ex provincia Sicilia, tota,

IN VERREM IV. Cap. G1. 347

statuas idoneum judicem aut recuperatorem nullum
posse reperiri, postulat a te, ut Roniani rejicias.

Hic eninivero tu exclamas, honiinem iniprobum,
qui pobtulet, ibi de tua existimatione judicium fieri,
ubi te invidiosum esse intelligat. Js'egas te Romam
rejecturum: negas de conventu recuperatores datu-
rum : cohortem tuam proponis. l^candiiius rem se
totam relicturum dicit, et suo tempore esse rediturum.
Quid tu ibi tum ? quid facis 'i Scar.dilium cogis :
quid ? sponsionem acceptam facere ? Impudenter
tollas exspectatum existimationis tuse judicium : non
facis. Quid ergo ? Aproniopermittis, ut, quos velit,
decohorte sumat recuperatores ? Indignum, uni po-
tius ex iniquis sumendi, quam utrisque ex eequis re-
jiciendi, fieri potestatem. Neutrum facis eorum.
Quid ergo ? Est aliquid, qucd imprcbius fieri po-
tesL Cogit enim 8candiliuni quinque LUa miUia
nummiim dare atque annumerare Apronio. Quid
potuit elegantius facere praetor cupidus existimationis
bona;, qui ab sese omnem suspicionem propulsare,
qui se eripere ex infamia, cuperet?

LXI. Adductus erat in sermonem, invidiam, vi-
tuperationem. Dictitarat homo improbus atque ini-
purus, Apronius, socium esse pratorem: venerat
res in judicium atque discrimen. Potestas erat isti,
homini integro atque innocenti, data, ut, in Apro-
nium cum animadvertisset, sese gravissima levaret in-
famia. Quid excogitat poenae ? quid animadversionis
in Apronium? Cogit Scandilium Apronio, ob singu-
larem iniprobitatem atque audaciam, pra;dicationem-
que nefariiE societatis, HiS V milHa mercedis ac
praimii dare. Quidinterfuit,homoaudacissime, utrum
hoc decerneres, an id, quod Apronius dictitabat,
tute de te profiterere ac dictitares ? Quem hominem,
si quis pudor in te, atque adeo si quis metus fuisset,
sine supplicio dimittere non debuisti, hunc abs te sine
pramio discedere noluisti. Omnia simul inteUigere
potuistis, judices, ex uno crimine Scandiliauo : pii-

348 IN VERREM IV. Cap. 62.

xnum, hoc non esse Romas natum de societate decu-
marum, non ab accusatore fictum ; non (ut solemus
interdum i'i defensionibus dicere) crinien domesticum
ac vernaculum ; non ex tempore periculi tui consti-
tutum ; sed vetus, [cogitatum] jam, et, te pra^tore,
jactatum, et non ab inimicis Rom^e conijjositum,
sed Romam de provincia deportatum. Sinnil intel-
li>^ potest illud istius in Apronium studium, Apro-
nii de isto non modo confessio, verum etiam comme-
moratio. Eodem accedit, quod hoc quoque intelli-
gere potestis, istuni statuisse, in provincia sua existi-
mationis sua; judicium, extra cohortem suam, com-
mittendum fuisse nemini.

LXII. Ecquis est judex, cui non ab initio decu-
mani criminis persuasum sit, istum in aratorum
bona fortunasque impetum fecisse? quis hoc non ex
eo statim judicavit, quod ostendi, istum decumas
nova lege, atque adeo nulla lege, contra omnium
consuetudinem atque instituta, vendidisse? Verum,
ut istos ego judices tam severos, tam diligentes, tam
religiosos non haberem ; ecquis est, ex injuriarum
magnitudine, improbitate decretorum, judiciorum
iniquitate, qui hoc non jamdudum statuerit et judi-
carit? Etiam sane sit idiquis dissolutior in judican-
do, leguni, oilicii, reipublicae sociorum atque amico-
rum, negligentior : quid ? is possitne de istius im-
probitate dubitare, cum tanta lucra facta, tam in-
iquas pactiones, vi et metu expressas cognoverit?
cum tanta prfemia civitates, vi atque imperio. virga-
rum ac mortis metu, non modo Apronio atque ejus
similibus, verum etiam Veneriis servis, dare coactas.

Quod si quis sociorum incommodis minus move-
tur ; si quem aratorum fugfe, calamitates, exsilia,
suspendia denique, non permovent ; non possum du-
bitare, quin is tamen, cum vastatam Siciliam, relic-
tos agros, ex civitatum literis et epistola L. IMetelli,
cognoverit, statuat, fieri non posse, ut de isto non
severissime judicetur. Erit etiam aliquis, qui hisc

IN VERRE3I IV. Cap. 63. 349

omnia dissimulare ac n^Iigere possit ? Attuli spon-
siones, ipso praesente factas, de decumarum societate,
ab ipso prohibitas judicari, Quid est, qiiod possit
quisquam manifestiiis hoc desiderare ? Non dubito,
quin vobis satisfecerim, judices. Verumtamen pro-
grediar longius ; non, mehercule, quo magis hoc
vobis persuadeatur, quani jam persuasum esse con-
fido ; sed ut ille aliquando impudentiae suae finem
faciat, aliquando desinat, ea se putare posse emere,
quje ipse semper habuit venalia, fidem, jusjurandum,
veritatem, officium, religionem ; desinant amici ejus
ea dictitare, qu£E detrimento, macuhe, invidiffi, infa-
miffi. nobis omnibus esse possint At qui amici ?

O miserum, atque invidiosum, ofFensumque pau-
corum culpa atque indignitate, ordinem senatorium !
Albam j-Emilium, sedentem in faucibus macelli, lo-
qui palam, " vicisse" A'errem ; emtos habere judi-
ces; alium HS CCCC miUibus, alium H8 D,
quem minimo, CCC. Atque, ei cum responsum
esset, fieri non posse ; multos testes esse dicturos, me
priEterea causas non defuturum; " Licet, hercules,"
inquit, " omnes omnia dicant in illum ; nisi ita res
manifesta erit allata, ut responderi nihil possit, vici-
mus." P>ene ais, Alba : ad tuam veniam conditio-
nem. Nihil putas valerein judiciis conjecturam, nihil
suspicionem, nihU anteactae vita; existimationem, ni-
hil bonorum virorum testimonia, nihU civitatum
auctoritates ac testimonia : res manifestas quaeris.
Non quaero judices Cassianos : veterem judiciorum
severitatem non requiro : vestram in hoc fidem, dig-
nitatem, religionem m judicando, non imploro : Al-
bam habebo judicem, eum hominem, qui se scurram
improbissinuim existimari vult ; qui a scurris potius
semper gladiator, quam scurra, appellatus sit. Afte-
ram rem ejusmodj in decumis, ut Alba fateatur,
istum in re fnmientaria, et in bonis aratorum, aperte
palamque esse pradatum.

liXIII. Decumas agri Leontini magno dicit se
(Oiat.) voL. I. 2 H

350 IN VERREM IV. Cap. C4.

vendidisse. Ostendi jam Ulud initio, non existiman-
dum magno vendidisse eum, qui verbo decumas
vendiderit, re et conditione, et lege, et edicto, et li-
centia decumanorum, decumas aratoribus nuUas reli-
quas fecerit. Etiam iUud ostendi, vendidisse alios
magno decumas agri Leontini, ca;terorumque agro-
rum ; et lege Ilieronica vendidisse ; et pluris etiam,
quam te, vendicUsse ; nec aratorem quemquam esse
questum. Nec enim fuit, quod quisquam queri pos-
set, cum lege ffiquissime scripta venirent: neque
iUud unquam aratoris interfuit, quanti decumiE ve-
nirent. Non enim ita est, ut, si magno venierint,
plus arator debeat ; si parvo, minus. Ut frunienta
nata sunt, ita decumK veneunt. Aratoris autem in-
terest, ita se frumenta habere, ut decumffi quani plu-
rimo venire possint. Dum arator ne plus decuma
det, expedit ei decumam esse quani maximi. \"erum
hoc, ut opinor, esse vis caput defensionis tu», magno
te deciimas vendidisse, agri vero Leontini, qui pluri-
mum efficit, tritici modiiim CCXVI miUibus. 8i do-
ceo, pluris aUquanto potuisse te vendere, neque his
vohiisse addicere, qui contra Apronium Hcercntur;
et Apronio multo minoris, quam aliis potueris, tra-
didisse ; si hoc doceo ; poteritne te Alba, tuus anti-
quissimus non solum amicus, verum etiam amator,
absolvere ?

LXIV. Dico, equitem Romanum, hominem in
primis honestum, Q. Minucium, cum sui sinulibus,
ad decumas agri Leontini tritici modiiim non j\I,
non II miUia, non III milUa, sed ad unas unius
agri decumas tritici mcdiLim XXX millia voluisse ad-
dere, et ei potestatem emendi non esse factam, ne
res abiret ab Apronio. Negare lioc, nisi forte negare
omnia constituisti, nuUo modo potes. Palam res
gesta est, maximo conventu, Syracusis: testis est
tota provincia, propterea quod undique ad emendas
decumas solent eo convenire. Quod sive fateris, sive
convinceris, quot et quam manifestis in rebus

IN VERREM IV. Cap. C5. 351

teneare, non vides? Primum, tuam rem illam et
praedam fuisse : nam, nisi ita esset, cur tu Apro-
nium nialcbas (quem onmes tuum procurare in de-
cumis negotium loquebantur), quam JSlinucium,
decumas agri Leontini sumere ? l)einde immensum
atque infinitum lucrum esse factum : nam, si XXX
miliibus modiCim tritici tu commotus non esses, certe
hoc idem lucri Minucius Apronio libenter dedisset,
si ille accipere voluisset.

Quantam igitur iili spem praedae propositam arbi-
tramur fuisse, qui tanlum prEesens lucrum, nulla
opera insumta, contemserit atque despexerit ?
Ueinde ipse JMinucius nunquam tanti habere vo-
luisset, si decumas tu lege Hieronica venderes : sed,
quod, tuis novis edictis et iniquissimis institutis, plus
aliquanto se quam decumas ablatunmi videbat,
idcirco longius progressus est. At Apronio semper
plus etiam multo abs te permissum est, quam quod
edixeras. Quantum igitur qua;stum putamus factum
esse per eum, cui quidvis licitum sit ; cum tantum
lucri voluerit addere is, cui, si decumas emisset,
idem non liceret ?

Postremo, illa quidem certe tibi pra-cisa defensio
est, in qua tu semper omnia tua furta atque flagitia
latere posse arbitratus es; magno te decumas ven-
didisse ; plebi Romana; consuluisse ; annonie pro-
spexisse. Non potest hoc dicere is, qui negare non
potest, se unius agri decumas XXX millibus mo-
dium minoris, quam potuerit, vendidisse ; ut etiam,
si tibi hoc concedam, JMinucio ideo te non tradidisse,
quod jam addixisses Apronio, (aiunt enim te ita
dictitare, quod ego exspecto, cupioque te ita illud
defendere) verum ut ita sit, tamen non potes hoc,
quasi praiclarum aUquid, prasdicare, magno te de-
cumas vendidisse, cum fuisse fateare, qui multo
pluris voluerint emere.

LXV. Tenetur igitur jam, judices, et manifesto
tenetur avaritia, cupiditas hominis, scelus, impro-

352 IN VERREM IV. Cap. GO.

bitas, audacia. Quid si hac, quse dico, ipsius amici
defensoresque judicarunt ? quid vukis amplius? Ad-
venlu L. Metelli, prajtoris, (cum omnes ejus comites
iste sibi, suo illo panchresto medicamento, amicos
reddidisset) aditura est ad J\Ietellum : eductus est
Apronius : eduxit vir primarius C Uallius, senator :
postulavit a L. Metello, ut ex edicto suo judicium
daret in Apronium, " Quod per vim aut metum abs-
tuhsset :" quam fornudam Octavianani et Ronije
Metellus habuerat, et habebat in provincia. Non
impetrat; cuni hoc diceret Metellus, pra>judicium a
se de capite C. Verris per hoc judicium nolle tieri.
Tota MeteUi cohors, hominum non ingratorum, ad-
erat Apronio. C. Grallius, homo nostri ordinis, a suo
familiarissimo L. Metello jucUcium ex edicto non
potest impetrare. Non reprehendo jMetellum : peper-
cit liomini amico, et ((luemadmodum ipsum dicere
audivi) necessario. Non reprehendo, inquam, Me-
tellum : sed hoc miror, quomodo, de quo homine
prrejudicium noluerit Heri per recuperatores, de hoc
ipso non modo prasjudicarit, verum gravissime ac
vehementissime judic;irit. Prinmm enim, si Apro-
nium absolutum iri putaret, nihil erat, quod ullum
prffijudicium vereretur. Deinde, si, condcnmatoApro-
nio, conjunctam cum eo ^'erris causam onmes
erant existimaturi, 3Ietellus quidem certe jam hoc
judicabat, eoruni rem causamque esse conjunctam ;
qui statuerit, Apronio condenmato, de isto prscjudi-
cium futurum. Et simul una res utrique rei est ar-
gumento, et aratores vi et metu coactos Apronio
niulto plus, quam debuerint, dedisse ; et ^Vpronium
istius rem suo nomine egisse, cum L. iMetellus sta-
tuerit, non posse Aproniimi condenmari, quin simul
de istius scelere atque improbitate judicaretur.

LX\'L Venio nunc ad epistolam Tinuirchidis,
liberti istius et accensi ; de qua cuni dixero, totunr
hoc crinien decumanum [peroraro.] H;cc epistola
est, judices, quam nos Syracusis, in a;dibus Apronii,

IN VERREM IV. Cap. G?. 353

cum literas conquireremus, invenimus. Missa est,
ut ipsa significat, ex itinere, cum Verres jam de pro-
vincia decessisset, Tiniarchidis manu scripta. Recita
epistolam Timarchidis. " Tiniarchides, Verris ac-
census, Apronio salutem dicit." Jam hoc quidem
non repreliendo, quod adscripsit, " ^/(rcH.?^*:" cur
enim sibi hoc scribae soli sumant ? " L. Papirius
scriba," '\''olo ego hoc esse commune [accensorum,]
lictorum, \datorum. " Fac diligentiam adhibeas, quod
ad existimationem pra?toris attinet." Commendat
Apronio \'errem ; et hortatur, ut inimicis ejus re-
sistat. liono prasidio munitur existimatio tua, si
quidem in Apronii constituitur diligentia atque auc-
toritate. " Habes virtutem atque eloquentiam."
Quam copiose laudatur Apronius a Timarchide !
quam magnifice ! Cui ego non putem illum placere
oportere, qui tantopere Timarchidi probatus sit ?
" Habes, sumtum unde facias." Necesse est, quod
redundarit de vestro frumentario qua;stu, ad illum
potissimum, per quem agebatis, defluxisse. " Scri-
bas, apparitores, recentes arripe. Cum L. Vulteio,
qui plurimum potest, caede, concide." Videte, quam
valde malitiae sua; confidat Timarchides, qui etiam
Apronio improbitatis praceptadet. Jam hoc, " ca-de,
concide ;" non verba domo patroni depromere vide-
tur, ad omne genus nequitia accommodata ? " Volo,
nii frater, fraterculo tuo credas." Consorti quidem
in lucris atque furtis, gemino et smiillimo nequitia,
improbitate, audacia.

LXVII. " In cohorte carus habebere." Quid est
hoc, " In cohorte ?" quo pertinet ? Apronium do-
ces ? quid ? in vestram cohortem, te monitore, an
sua sponte, pervenerat ? " Quod cuique opus sit,
oppone." Qua impudentia putatis eum in domina-
tione fuisse, qui in fuga tam improbus sit ? Ait, om-
nia pecunia effici posse : " da, profunde, oppone,"
ei velis vincere. Non hoc mihi tam molestum est,
Apronio suadere Tiniarchidem, quam quod hoc idem
2h3

354 IN VERREM IV. Cap. G7.

patrono suo praecipit. " Te postulante, oniiies vin-
ccre solent." Verre quidem praetore, non Sacerdote,
non Peducffio, non hoc ipso JMetello. " Scis jMetel-
lum sapientem esse." Hoc vero ferri jam non potest,
irrideri viri optimi, L. MeteUi, ingenium, et con-
tenuii ac despici a fugitivo Timarchide. " 8i Vultei-
um habebis, omnia ludibundus eonticies." II ic ve-
hementer errat Timarchides, qui aut Vulteiuuj pe-
cunia corrumpi putet posse, aut Metellum unius ar-
bitratu gerere praBturam. Sed erravit conjectura
domestica. Quia multos, per se et per ahos, multa
hidibundos hbidinose apud Verrem efFecisse vidit ;
ad omnes, eosdem patere aditus arbitrabatur. Faci-
lius vos efficiebatis ludibundi, qufe volebatis a ^'erre,
quod multa ejus ludorum genera noratis. "• Inculca-
tum est jMetello et Vulteio, te aratores evertisse."
Quis istuc Apronio attribuebat, cuni aratorem ah-
quem everterat ? aut Timarchidi, cum, ob judican-
dum, aut decernendum, aut imperandum aliquid, aut
remittenduni, pecuniam acceperat? autSextio hctori,
cum ahquem innocenteni securi percusserat ? Nemo.
Onmes ei Verri tunc attribuebant, quem nunc con-
demnari vohmt.

" Obtuderunt ejus aures, te socium pratoris fuis-
se." Videsne, lioc quam clarum sit ac fuerit, cum
etiam Timarchides hoc metuat ? concedesne, non
hoc crinien nos in te confingere, sed jampridem, ad
crimen, aUquam defensionem libertum qu;crere ?
Ivibertus et accensus tuus, et tibi ac hberis tuis, om-
nibus in rebus, conjunctus ac proximus, ad Apro-
nium scribit, vulgo esse ab omnibus ita demonstra-
tum IMetello, tibi Apronium in decumis socium
fuisse. " Fac sciat improbitatem aratorum. Ipsi su-
dabunt, si Dii volunt." Quod istuc (per Deos immor-
tales!)aut qua de causa excitatum esse dicamus in ara-
tores tam infestum odium atque tantum ? quantam in-
juriam fecerunt Verri aratores, ut eos etiam hbertus et
accensus ejus tam irato animo his liteiis insequatur?

IN VERRE.AI IV. Cap. «8. ?55

LXVIII. Neque ego hujus fugitivi, judices, epi-
stolam vobis rccitasseni, nisi ut ex ea totius familia»
pnecepta, et instituta, et disciplinam cognosceretis,
Videtis, ut moneat Apronium, quibus rcbus uc nm-
neribus insinuetin familiaritatem ^letclli, Vulteium
cornmipat, scribns accensumque prctio deleniat ?
Ea pr<ecipit, quas vidit : ea monet alienum honii-
nem, qua; domi didicit ipse. \'enmi in hoc errat uno,
quod easdem existimat vias ad omnium faniLliarita-
tes esse munitas.

Quamquam merito sum iratus ]\Ietello, tamen
hffic, quas vera sunt, dicam. Apronius ipsum Metel-
lum non pretio, ut Verrem, non convivio, non mu-
liere, non sermone [incauto] atque improbo, posset
corrumpere ; quibus rebus non sensim atque mode-
rate ad istius amicitiam arrepserat, sed brevi tem-
pore totum hominem, totamque ejus prfeturam, pos-
sederat C^ohortem autem Metelli, quam vocat, quid
erat, quod conumperet, ex quii recuperatores nulli
dabantur ? Nam, quod scribit, oMetelli filium pue-
rum esse, vehementer errat : non enim ad omnes
prcetoruni fihos iidem aditus simt. () Timarchide,
IMetelli est filius in provincia, non puer, sed adoles-
cens bonus ac pudens, dignus illo loco ac nomine.
Vester ille puer pra?textatus in provincia quemad-
moduni fuisset, non dicerem, si pueri esse illam cul-
pam, ac non patris, existimarem. Tune, cum te ac
tuam vitam n()sses, in tSiciliam tecum grandem prae-
textatum filium ducebas ? ut, etiamsi natura puerum
a paternis vitiis atque a generis similitudine abduce-
ret, consuetudo tamen eum et disciplina degenerare
non sineret ? Fac enim fuisse in isto C. La>lii, M.
Catonis, materiem atque indolem : quid ex eo boni
sperari atque effici potest, qui in patris luxurie sic
vixerit, ut nulluni unquam pudieum ne(|ue sobrium
convivium viderit ? qui in epulis quotidianis, adulta
setate, per triennium, inter inipudicas mulieres et
intemperantes viros, versatus sit; nihil unquam a

356 IN VERREM IV. Cap. 09.

patre audierit, quo pudentior aut melior esset ? nihil
unquam patrem agere viderit, quod cum imitatus
esset, non (id, quod turpissimum est) patri similis
putaretur.

LXIX. Quibus in rebus non solum filio, verum
etiam reipublicas, fecisti injuriam. Susceperas enim
liberos non solum tibi, sed etiam patrise ; qui non
modo tibi voluptati, sed etiam qui aliquando usui
reipublicffi, esse possent. Eos instituere atque erudire
ad majorum instituta atque civitatis disciplinam, non
ad tuas turpitudines, debuisti. Esset, ex inerti atque
Liipuro et improbo parente, navus et pudens et pro-
bus filius. Haberet aliquid abs te respublica muneris.
Nunc, pro te, Verrem substituisti alterum civitati :
nisi hoc forte deterior est, si fieri potest, quod tu
ejusmodi evasisti, non in hominis luxuriosi, sed tan-
tum in furis ac divisoris, discipUna educatus.

Quid isto festivius fore arbitramur, qui est tuus
natura fihus, consuetudine discipulus, voluntate si-
milis ? Quem ego, judices, quamvis bonum fortem-
que facile paterer evadere : non enim me inimicitiae
commovent, si quje mihi cum isto futurs sint : nam,
si in omnibus rebus innocens fuero, meique similis,
quid milii istius inimicitis nocebunt ? sin aliqua in
re Verri simiHs fuero, non magis milii deerit inimi-
cus, quam Verri defuit. Etenim, judices, ejusmodi
respublica debet esse, et erit, severitate judiciorum
constituta, ut inimicus neque deesse nocenti possit,
neque obesse innocenti. Quapropter nulla res est,
quamobrem ego istum nolim ex paternis probris ac
vitiis emergere : id, quod, tametsi isti diflicile est,
tamen haud scio an fieri possit ; prssertim si (ut
nunc fit) custodes amicorum eum sectabuntur ; quo-
niam pater tam neghgens ac dissolutus est.

Verum huc longius, quam voUmtas fuit, ab epi-
stola Timarcliidis digressa est oratio mea ; qua reci-
tata, conclusurum me esse crimen decumarum dixe-
ram : ex quo intellexistis, innumerabilem frumenti

TN VERREM IV. Cap. 70. »57

nunienim per triennium aversum a republica esse,
ereptumque aratoribus.

LXX. Sequitur, ut de fmmento emto vos, judi-
ces, doceam, maximo atque impudcntissimo furto :
de quo dum certa et pauca et magna dicam breviter,
attendite. Frumentum emere in Sicili.i debuit \'er-
res ex senatus-consulto, et ex lege Terentiii et Cassia
frumentaria. Emendi duo genera fuerunt ; unum
alterarum decumarum ; alterum, quod pra-terea ci-
vitatibus aequaliter esset [distributum :] illius dccu-
mani tantum, quantum ex primis decurais fuisset :
hujus imperati tritici modiiim DCCC millia : pre-
tiuni autem constitutum decumano in modios singu-
los 118 terni ; imperato HS IV. Ita, in fnnnentum
imperatum, HS bis et tricies, in annos singulos,
Vern decernebatur, quod aratoribus solveret ; iii
alteras decumas, ferme ad nonagies. Sic, per trien-
nium, ad hanc frumenti emtionem Siciliensem, pro-
pe cenries et tricies erogatum est.

Hanc pecuniam tantam, datam tibi ex asrario in-
opi atque exhausto ; datam ad frumentum, hoc est,
ad necessitatem salutis et vitae ; datam, ut Siculis
aratoribus, quibus tanta onera respublica imponeret,
solveretur ; abs te sic laceratam esse dico, ut possim
ilhid probare, si velim, omnem te hanc pecuniam
domum tuam averrisse. Etenim sic hanc rem totam
administrasti, ut hoc, quod dico, probari aquissimo
judici possit. Sed ego habebo rationem auctoritatis
mese : meminero, quo animo, quo consilio, ad cau-
sam publicam accesserim. Non agam tccum accusa-
torie : niliil fingam : nihil cuiquam probari velim,
me dicente, quod non ante mihimet ipsi probatum sit.

In hac pecunia publiciv, judices, hcec insunt tria
genera furtorum : primum, cum posita esset pecunia
apud eas societates, unde erat attributa, binis cente-
simis fcjeneratus est : deinde, permultis civitatibus
pro frumento nihil solvit omnino : postremo, si cui

358 IN VERREM IV. Cap. 71-

civitati solvit, tantum detraxit, quantum commo-
dum fuit ; nulli, quod debitum est, reddidit.

LXXI. Ac primum hoc ex te qujcro : [tu,] cui
publicani ex Carpinatii literis gratias egerunt : pe-
cunia publica, ex aerario erogata, ex vectigiilibus po-
puli Romani ad emendum frumentum attributa,
fueritne tibi quasstui ? pensitaritne tibi biniis cente-
simas ? Credo te negaturum : turpis enim est et
periculosa confessio. JMihi autem hoc perarduum est
demonstrare : quibus enim testibus ? publicanis ?
tractati honorifice sunt : tacebunt. Literis eorum ?
decreto decumanorum remotte sunt. Quo nie igitur
vertam ? Rem tani improbam, crimen tantte au-
daciffi, tant;eque impudentias, propter inopiam tes-
tium ac literarimi, pra;termittam ? IS'on faciam,
judices : utar teste. Quo ? P. Vettio Chilone, ho-
mine equestris ordinis lionestissimo atque ornalissi-
mo, qui isti ita amicus et necessarius est, ut, etiamsi
vir bonus non esset, tamen, quod contra istum di-
ceret, grave videretur ; ita vir bonus est, ut, etiamsi
inimicissimus isti esset, tamen ejus testimonio credi
o^jorteret.

Admiratur et exspectat, quidnam ^''ettius dictu-
rus sit. NihU dicet ex tempore : nihU ex sua vohin-
tate; nihU, ut ei utrumvis licuisse videatur. I\Iisit
in Siciham literas ad Carjiinatium, cum esset magi-
ster scrij5turae, et ejus societatis publicanorum, quas
cgo Syracusis, apud Carpinatium, in literarum al-
latarum libris, Roma?, in Uterarum missarum, apud
magistrum Tullium, famUiarem tuum, inveni : qui-
bus ex literis impudentiam fcenerationis, quajso, co-
gnoscite.

iLitcra: 7niss(Z L. Vcttii, L. ServHli, C. Antistii,
magistrontm.)

Prasto se tibi ait futurum Vettius, et observa-
turuni, quemadmodum rationes ad terarium referas ;
iit, si hanc ex fmnore populo pecuniam non retuleris,

IN VERREM IV. Cap. 72. 359

reddas societati. Possumus hoc teste, possumus P. Ser-
vilii et C. Antistii magistrorum literis, primonim ho-
minum atque honestissimorum, possumus auctoritate
societatis, cujus literis utimur, quod dicimus, ob-
tinere ? an aliqua firmiora aut graviora quarenda
sunt ?

LXXII. Vettius, tuus familiarissimus, Vettius,
tuus aflinis, cujus sororem habes in matrimonio, tuee
frater uxoris Vettius, frater tui qua?storis, testatur im-
pudentissimum tuum furtum, certissimunKjue pecu-
latum : (nam quo alio nomine pecuniie publicfe foene-
ratio est appellanda?) Recita reliqua. Scribam tuum
dicunt, Verres," hujus perseriptorem fcenerationis
fuisse : ei quoque magistri minantur in Hteris. Et-
enini casu [scribae] tum duo magistri fuerunt cum
Vettio. Binas centesimas ab se ablatas ferendum
non putant ; et recte non putant. Quis enim hoc
fecit unquam ? quis denique conatus est facere, aut
posse fieri cogitavit, ut, cum senatus publicanos
usurii ssepe juvisset, magistratus a publicanis pecu-
niam pro usuris auderet auferre ? Certe huic homini
spes nulla salutis esset, si publicani, hoc est, si equi-
tes Romani, judicarent.

IMinor es.ie [cura] nunc, judices, vobis disceptan-
tibus debet ; et tanto minor, quanto est honestius,
alienis injuriis, nuam re sua, commoveri. Quid ad
hiEC respondere cogitas ? Utrum factum negabis ?
an tibi hoc licitum esse defendes ? Negare qui potes ?
an ut tanta auctoritate literarum, tot testibus pu-
blicanis, convincare ? Ldcuisse vero qui ? Si, me-
hercule, te pecuniam tuam, non popuU Romani, in
provincia fwneratum docerem, tamen effiigere non
posses:* sedpubhcam, sed ob frumentum decretam,
sed a publicanis focnore accepto ; hoc Hcuisse cui-
quani probabis ? quo non modo casteri, sed tu ipse
nihil audacius improbiusque fecistL Non, meher-
cule, hoc, quod omnibus singulare videtur, de quo
niihi deinceps dicendum est, possum, judices, dicere

Zm IN VERRE3I IV. Cai'. 7^-

aiidacius esse, aut impudentius, quod pemiultis civi-
tatibus pro frumento nibil solvit omnino. Major
hicc prada foruisse est : sed illa inipudcntia certe
non minor. Et, quoniani de ill;i fa^neratione satis
dictuni est, nunc de hac tota pecunia aversa, qujBso,
cognoscite.

LXXin. Siciliae civitates muItjE sunt, judices,
ornatK atque honcsta; ; ex quibus in primis nunie-
randa est civitas Ilalesina. Nullam enim reperietis
aut officiis tideliorem, aut copiis locupletiorem, aut
auctoriiate graviorem. Huic iste, in annos singulos,
cuni sexaginta tritici miUia modium imperavisset,
pro tritico nunimos abstulit, quanti erat in Sicilia
triticvmi : quos de publico niminios acceperat, re-
tinuit omnes. Obstupui, judices, cum hoc milii pri-
mum Halesia; demonstravit in senatu Halesinorum
homo sunuiro ingenio, summa prudentia, summa
auctoritate prtpditus, Halesinus /Eneas ; cui senatus
dederat pubhce [causam,] utmihi fratriquemeo gra-
tias ageret ; et simul, [qui] nos ea, quae ad judicium
pertinerent, doceret.

Demonstrat, lianc istius consuetudinem ac ra-
tionem fuisse : cum omnis frumenti copia decuma-
rum nomine penes istum esset redacta, solitum esse
istum pecuniam cogere a civitatibus ; frumentimi
improbare ; quantum frumenti Romam esset mitten-
dum, tantuni de suo quarstu, ac de sua copia fru-
menti, mittere. Posco rationes : inspicio hteras :
video frumcnti graiunn Halesinos, quibus LXmiUia
motUiim imperata erant, nuUum dedisse ; pecuniam
Volcatio, Timarchidi, scribae, dedisse. Reperio genus
hujusmodi, judiccs, prasda;, ut prator, qui frunien-
tum emere debtbat, non emat, sed vendat ; pecunias,
quas civitatibus distribuere debebat, eas omnes aver-
tat atque aufcrat. Non mihi jam furtum, sed mon-
strum ac prodigium, videbatur : civitatum frumen-
tum improbare, suum probare : cum suum pro-
basset, prctium ei fiumento constituere : quod con-

IN VERREM IV. Cap. 75. 3C1

stituisset, id ci^-itatibus auferre ; quod a populo Ro-
iuano accepisset, tenere.

LXXI\'. Quot vultis esse in uno furto peccato-
runigradus ? ut, si singulis insistere ve]ini,progredi
iste non possit. Improbas frumentum Siculum.
Quid ? ipse quod mittis ? peculiarem habes aliquam
Siciliam, quae tibi ex alio genere frumentum suppe-
difcire possit ? Cum senatus decernit, ut ematur in
SicUia frumentum, aut cum po))ulus jubet, hoc, ut
opinor, intelligit, es SicUia SicrJum frumentum ap-
portari oportere. Tu, cum civitatum Sicdiffi vulgo
omne frumentum improbas, num ex yEgypto, aut
ex Syria, frumentum Romam mittis ? Improbas
HalesLnum, Cephaleditanum, Thermitanum, Ame-
stratinum, Tyndaritanum, Herbitense, multarum
praeterea civitatum. Quid accidit tandem, ut horum
populorum agri frumentum ejusmodi, te praetore,
ferrent, quod nunquam antea, ut neque mihi, neque
tibi, neque populo Romano, posset probari ; prteser-
tim cum ex iisdem agris, ejusdemque anni, frumen-
tum ex decumis Romam mancipes advexissent ?
Quid ■ acciderat, ut ex eodem horreo decumanum
probaretur, emtum non probaretur ? Dubiumne est,
quin ista omnis improbatio cogendEe pecunite causa
nata sit ?

Esto : improbas Halesinum : habes ab alio po-
pulo, quod probes. Eme LUud, quod placet : missos
fac eos, quorum frumentum improbasd. Sed ab iis,
quos repudias, exigis tantum pecuniae, quantum ad
eum numerum frumenti satis sit, quem ci^itati
imperas. Dubium est, quid egeris ? In medimna
singula ndeo, ex literis publicis, tibi Halesinos HS
quinos denos dedisse. Ostendam, ex tabulis locu-
pletissimorum aratorum, eodem tempore neminem in
SicUia pluris frumentum vendidisse.

LXXV^. Quae est ergo ista ratio, aut quse potius
amentia, frumentum improbare id, quod ex eo loco
sit, ex quo senatus et populus Romanus emi volue-

(Orat.) voi,. I. 2 i

302 IN VERREM IV. Cap. 7«.

rit ; ex eo acervo, ex quo partem tu idem, decuma-
rum nomine, probaris : deinde a civitatibus pecunias,
ad emendum frumeiltum, cogere, cum ex serario
acceperis ? Utnmi te lex Terentia Siculorum j>e-
cunia frumentum emere a Siculis, an populi Romani
pecuniii frumentum ab t^iciilis emere jussit? Jam
vero ab isto omnem illam ex a;rario ]5f cuniam, quam
his oportuit civitatibus pro frumento dari, lucrifactara
videtis. Accipis enim HS X\' pro medimno : tanti
enim est illo tempore medimnum. Retines HS
XVIII : tanti enim est frumentum Siciliense ex
lege ffistimatum. Quid interest, utrum hoc feceris,
an frumentum non improbiuis, sed, frumento pro-
bato et accepto, pecuniam publicam tenueris omnem,
neque quidquam ulli dissolveris civitati, cum aesti-
matio lcgis ejusmodi sit, ut cfeteris temporibus tolc-
rabilis Siculis, te pra-tore etiam grata esse debuerit ?
Est enim modius lege HS III jEstiniatus : fuit au-
tem, te pra;tore, ut tu in multis epistohs ad amicos
tuos gloriaris, IIS II. Sed fuerit HS III, quoniam
tu tantum a civitatibus in nmdics singulos exegisti.
Cum, si solveres Siculis tantum, quantum te populus
Romanus jusserat, aratoribus fieii gratissinnmi pos-
set ; tu non modo eos accipere, quod oportebat,
nohiisti ; sed etiam dare, quod non debebant, coegisti.
Atque htec ita gesta esse, judices, cognoscite et ex
literis pubUcis civitatum, et ex testimoniis pubHcis ;
in quibus niliU fictum, nihil ad tempus accommoda-
tum inteUigetis. Onmia, qusE dicinms, rationibus
populorum, non [interpositis,] neque perturbatis,
neque repentinis, sed certis, institutis, ordine relata
atpue confecta simt. Recita rationes Ilalesinorum.
Cui pecuniam datam dicit ? Dic, dic etiam, cJarius.
" Volcatio, Timarchidi, Masvio."

LXXVI. Quid est, Verres ? Ne iUam quidem
tibi defensionem reUquam fecisti, mancipes in istis
rebus esse versatos? mancipcs frumentum impro-
Liwse ? mantipes prelio cum civitatibus decidisse, et

IN VERREM IV. Cap. 7«. ^«3

eosdem abs te illarum civitatum nomine pecunias
abstulisse; deiiide ipsos sibi fVumentum coL-aiisse ;
nihil hrec ad te pertincre ? ^lala, mehevculc, ac
misera defensio, prKtorem hcc dicerc, Ego frur.ieu-
tum necpie attigi, neque adspexi : mancipibus potes-
tatem j)robandi improbandiquc pennisi : mancipes
a civitatibus pecunias extorscrunt: ego autem, nuam
pecuniam popuHs dare debui, niancipibus dcdi.
Alala est hac quidem, ut dixi, defensio criminis :
sed tamen hac ipsa tibi, si uti cupias, non licet:
vetat te \'oIcatius, tufe tuorumque delicis, mentic-
nem mancipis facere. Timarchides autem, columui
familife vestra;, premit fauces defensionis tuffi ; cui
simul et Volcatio pecunia a civitate numerata est.
Jam vero scriba tuus annulo aureo suo, quem ex
his rebus invenit, ista te ratione uti non sinet. Quid
igitur est reliquum, nisi uti fateare, te Roniam fru-
mentum emtum iSiculorum pecunia misisse ; pu-
blicam pecuniam donmm tuam convertisse ? O con-
suetudo peccandi, quantam habes jucunditatem in
improbis et audacibus, cum pccna abfuit, et licentia
consecuta est !

I-ste in hoc genere peculatfis non nunc primum
invenitur : sed nunc demum tenetur. Mdinms huic
ab jerario pecuniam numerari quastori ad sumtum
exercitus consularis : \-idimus, paucis post mensibus,
et exercitum et consulem spoUatum. illa onmis pe-
cunia latuit in Ula caligine ac tenebris, qua; totam
rcmpublicam timi occupaverant. Itenmi gessit lus-
reditariam quassturam cum DoIabeUa. iMagnam
pecuniam avertit : sed ejus ratiouem cum dam-
natione DoIabeIl;e permiscuit. Comniissa est pe-
cunia tanta pr;etori : non reperietis hominem timide
nec leviter ha;c improbissima lucra ligurrientem ;
devorare onmem pecuniam publicam non duoitavit.
Ita serpit LUud insitura in natura malum, consuetu-
dine peccandi libera, finem ut audaciie statuere ipse
sibi non possit. Tcr.etiir igitur aliquando ; et in

364 IN VERREM IV. Cap. 77-

rebus tum maximis, tum mar.ifestis, tenetur. Atque
in eam fraudem mihi videtur divinitus incidisse, non
solum ut eas poenas, quas proxime meruisset, solve-
ret ; sed ut illa etiam scelera ejus in Carbonem et in
Dolabellam vindicarentur.

IvXXVII. Etenim nova quoque alia res exstitit,
judices, in hoc crimine, quffi tollat omnem dubita-
tionem superioris illius decumani criminis. Nam,
ut iilud missum faciam, permultos aratores in alteras
decumas, et in ha-c DCCC millia modiiim, quod
emtum populo Romano darent, non habuissc ; sed a
tuo procuratore, hoc est, ab jVpronio, emisse ; ex
quo intelligi potest, nihil te aratoribus reliqui fecisse :
ut hoc pra;teream, quod in multis est testimoniis ex-
positum ; potest illo quidquam esse certius, in tua
potestate, atque in tuis horreis, omne frumentum
Sicilice, per triennium, atque cmnes fructus agri de-
cumani, fuisse ? Cum enim a civitatibus pro fru-
mento pecuniam exigebas, unde erat frumentum,
quod Romam mitteres, si tu id non omne clausum
et compressum possidebas ? Itaque in eo frumento
primus tibi ille qutestus fuit ipsius frumenti, quod
erat ereptum ab aratoribus ; alter, quod id frumen-
tum, improbissime per triennium partum, non semel,
sed bis, neque uno, sed duobus pretiis, unum et
idem frumentum vendidisti ; semel civitatibus, HS
XV in medimnum ; iterum populo Romano, a quo
HS XVIII in metUmna, pro eodem iUo frumento
abstulisti.

At enim frumentum Centuripinorum et Agrigen-
tinorum, et nonnullorum fortasse prcPterea, prob;isti ;
et his populis pecuniam dissolvisti. Sint aliqua; civi-
tates in eo nuniero, quarum frumentum improbare
nohieris : quid tandem ? his civitatibus omnisne pe-
cunia, qua> pro frumento debita est, dissoluta cst ?
Unum mihi reperi, non populum, sed aratorem :
vide, quasre, circumspice, si quis forte est ex ea pro-
vincia, in qua tu triennium prasfuisti, qui te nolit

IN VERREM IV. Cai>. 7«- 3C5

perisse : unum, inquatn, da mihi ex illis aratoribus,
qui tibi vel ad statuani pecuniam contulerunt, qui
sibi dicat pro fruniento omne esse, qucd oportuerit,
solutum. Confirmo, jr.ilices, neminem esse dictu-
rum.

LXXVIII. Ex omni pecunia, quam aratoribus
solvere debuisti, certis nominibus deductiones fieri
solebant : primum pro spectatione ct coUybo ; de-
inde pro nescio quo cerario. Ha;c oninia, judices,
non rerum certarum, sed furtorum inqirobissiniorum,
sunt vocabida. Nam collybus esse qui jjotest, cum
utantur omnes uno genere nummorum ? Cerarium
vero quid ? quomodo hoc nomen ad rationes magi-
stratus, quomodo ad pecuniam pubhcam, allatum
est ? Nam illiul genus tertium deductionis erat ejus-
modi, quasi non mcdo hceret, sed etiam oporteret ;
nec soluni oporteret, sed plane necesse esset. Scriba;
nomine, de tota pecunia bina; quinquagesima; detra-
hebantur. Quis tibi hoc concessit? qua; lex? quw
senatiis auctoritas ? qufe porro aequitas, ut tantam
pecuniam scriba tuus [averreret,] sive de aratorum
bonis, sive de populi Komani vectigalibus ?

Nam, si potest ista pecunia sine aratorum injurifi
detrahi; populus Romanus habeat, praesertim in
tantis cerarii angustiis. ^in autem et popidus id
vohnt, et a?quum ita est, solvi avatoribus ; tuus ap-
paritor, parva mcrcede ponidi conductus, de arato-
rum bonis prasdabitur ? et in hac causa scribarum
ordinem in me concitabit Hortensius ? et eorujn
commoda a me labefactari, atque oppugnari jura,
dicet? quasi vero hoc scribis ullo exemplo sit aut
ullo jure concessum. Quid ergo vetera repetam ?
aut quid eonmr scribarum mentionem faciam, quos
constat sanctissunos homines atque innocer.tissimos
fuisse ? Non me fugit, juilices, vetera exempla pro
fictis fabuUs jam audiri atque haberi. In his tem-
poribus versabor miseris ac perditis. Nuper, Hor-
tensi, quasstor fuisti. Quid tui scrina; feccrint, tu
2 i3

3G6 IN VERREM IV. Cap. 80.

potes dicere : ego de meis hoc dico, cum in eadem
ista Sicilia pro framento civitatibus pecuniam solve-
rem, et mecum duos frugalissimos homines scribas
haberem, L. ]\Iamilium et L. Sergium ; non modo
istas duas quinquagesimas, sed omnio numnuun nul-
lum cuiquam esse deductum.

IjXXIX. Dicerem, hoc mihi totum esse attri-
buendum, judices, si ilH unquam a me hoc postu-
lassent, si unquam omnino cogitassent. Quamobrem
enim scriba deducat, ac non potius mulio, qui ad-
vexit ? tabellarius, cujus adventu certiores facti
[petiverunt ?] prajco, qui adire jussit? viator, ac
Venerius, qiu fiscum sustuUt ? Qua? pars operas aut
opportunitatis in scriba est, cur ci non modo merces
tanta detur, scd cur cum eo tanta; pecunia; partitio
fiat ? Ordo est honestus. Quis negat ? aut quid ea
res ad hanc rem pertinet ? Est vero honestus, quod
eorum hominum fidei tabuljc pubHca; periculaque
magistratuum committuntur. Itaque ex liis scribis
qui digni sunt illo ordine, patribusfamUias, viris
bonis atque lionestis, percontamir.% quid sibi istae
quinquagesima velint. .Jam omnes inteUigetis, no-
vam rem totam atque indignam videri.

Ad eos me scribas revoca, si placet : noli hos
colligere, qui nummuHs corrogatis de nepotum donis,
ac de scenicorum corollariis, cum decuriam emerunt,
ex primo ordine explosorum in secundum ordinem
civitatis se venisse dicunt. Eos scribas tecum discep-
tatores hujus criminis habebo, qui istos scribas esse
moleste ferunt. Tametsi, cum in co ordine videamus
esse multos non idoneos, qui ordo industriae propo-
situs est et dignitati ; mirabimur, turpes aHquos ibi
esse, quo cuivis Hcet pretio pervenire ?

LXXX. Tu, ex pecunia publicii, IIS tredecies
scribam tuum permissu tuo cuni abstuHsse fateare,
reHquam tibi uUam defensionem jnitas esse? hoc
ferre quemquam posse ? hoc quemquum denique nunc
tuorum advocatorum animo acquo audire arbitrare ?

IN VERREI\I IV. Cap. 80. 3G7

Qua in cintate C. Catoni, clarissimo viro, consulari
homini, H:S XVIII millibus lis aestimata sit, in
cadem civntate apparitori luo esse concessum, ut HS
imo nomine tredecies auferret? Hinc ille est annulus
aurcus, quo tu istum in concione donasti ; quae tua
donatio, singulari impudentia pradita, nova Siculis
omnibus, mihi vero etiam incredibilis videbatur.
Sa;pe enim nostri imperatores, superatis hostibus,
optime re publica gesta, scribas suos annulis aureisin
concione donarunt : tu vero, quibus rebus gestis, quo
hoste superato, concionem, donandi causa, advocare
ausus es ? Neque enim solura scribam tuum anniJo,
sed etiam virum fortissimum ac tui dissimillimum,
Q. Rubrium, exceUentem virtute, auctoritate, copiis,
corona et phaleris et torque donisti, 31. Cossutium,
sanctissimum virum atque honestissimum, I\I. Cas-
tritium, summo siilendore, ingenio, gratia, prEedi-
tum.

Quid hffic sibi honmi trium civium Romanorum
dona voluerunt ? Siculos prfeterea, potentissimos
nobilissimosque donasti ; qui non, quemadmodum
sperasti, tardiores fuerunt; sed ornatiores tuo judicio,
ad testimonia dicenda venerunt. Quibus ex hostium
spoliis ? de qua victoria ? qua ex praeda aut ma-
nubiis haec abs te donatio constituta est ? An quod,
te pra;tore, paucorum adventu niyoparonum, classis
pulcherrima, SicUiffi propugnaculuro, prjEsidiumque
provinciae, piratarum manibus incensa est ? an quod
ager Syracusanus praedonum incendiis, te pra?tore,
vastatus est ? an quod forum Syracusanum navar-
chorum sangume redundavit ? an quod in portu Sy-
racusano piraticus myoparo navigavit ? NihU pos-
sum reperire, quamobrem te in istam amentiam in-
cidisse arbitrer ; nisi forte id egisti, ut hominibus ne
oblivisci quidem rerum tuarum male gestarum liceret.

Annulo est aureo scriba donatus ; et ad eam do-
nationem concio est advocata. Quod erat os tuum,
cum videbas in concione eos homines, quorum ex

3G8 IN VERREM IV. Cap. 81.

bonis iste annulus aureus donabatur, qui ipsi annu-
los aurcos posuerant, liberisque detraxerant, ut esset,
unde scriba tuiis hoc tuuni numus ac Ijeneficium
tueretur ? qute porro prEefatio tua; donaticr.is fuit ?
Illa scUicet vetus atque imperatoria ? " Quando tu
quidem in pra-lio, in bello, in re militari ;" cujus ne
mentio quidem, te praHore, uUa facta est : an ilhi ?
" Quandoquidem tu nuUa unquam mihi in cupi-
ditate ac turpitudine defuisti ; omnibusque in iisdem
flagitiis mecum, et in legatione, et prteiurii, et hic Ln
Sicilia, versatus es ; ob hasce res quoniam te locu-
pletavi, hoc annulo aureo dono." ^'^eTa ha^c fuisset
oratio : non enim iste annuhis aureus, abs te datus,
istum viium fortem, sed hominem locupletem, esse
declarat. Ita eumdem annulum, ab alio datum, tes-
tem virtutis duceremus : abs te donatum, ccmitem
j)ecuni;e judicamus.

LXXXI. Dictum, judices, est de decumano fru-
mento : dictum de emto : extremum et rehquum
cst, de a;stimato ; quod, cum magrjitudine pecuni^e,
tum injuria» genere, qucmvis debet commovcre :
tum vcro eo magis, quod ad hoc crimen non uige-
niosa ahqua defensio, sed improbissima confessio,
comparatur. Nam, cum ex senatCis-consulto et ex
legibus frumentum ei in cellam sumere hceret ;
idque frumentum senatus ita festimasset, quaternis
HS tritici mochum ; binis, hordei ; iste, numero ad
summam tritici adjecto, tritici modios singulos cam
aratoribus denarhs ternis a^stimavit. Non est m hoc
crimen, Hortensi : ne forte ad hoc meditere ; mul-
tos saspe viros bonos, et fortes, et innccentes, cum
aratoribus et cum civitatibus frumentum, in ceUam
quod sumi oporteret, aDStin.asse, et pecuniam pro
frumento abstulisse. Scio, quid soleat fieri : scio,
qiud hceat. Niliil, quod antca fuerat in consuetudine
bonorum, nunc in istius facto rcprehenditur. Hoc
reprehendo, quod, cum in 8iciha H.S II tritici n^.o-
ihus esset, ut istius epistola ad tc missa dcclarat,

Ix\ VERRE3I IV. Cap. «3. M9

summum HS temis (id, quod et testimoniis omnibus
et tabulis aratorum planuni factuni antea est), tura
iste, pro triiiti modiis sir.gulis, lernos ab aratoribus
denatios exegit. Hoc crinien est ; ut intelligas, non
ex »stimatione, neque ex ternis denariis, pendere
crimen, sed ex coauctione annona^ atque a;stinia-
tionis.

LXXXII. Etenim haec aestimatio nata est, judi-
ccs, initio, non ex pra;tomm aut consulum, sed ex
aratorum atque ci\itatum, coumiodo. Ncmo enim
fuit initio tam impudens, qui, cum frumcntum de-
beretur, pecuniam poscereU Certe hcc ab aratore
primum est profectum, aut ab ea civitate, cui im-
perabatur ; cum aut frumentum vendidisset, aut ser-
vare vellet, aut in eum lccum, quo imperabatur, por-
tare nollet ; petivit in beneficii loco, et gratise, ut
sibi, pro frumento, qiianti frumentum esset, dare li-
ceret. Ex hujusniocli principio, atque ex Hberalitate
atque accommodatione magistratuum, consuetudo
ffistimationis introducta est.

Secuti sunt avariores magistratus ; qui tamen, in
avaritia. sua, non sohnn viam quaestiis invenerunt,
verum etiam exitum ac rationem defensionis. Insti-
tuerunt semper ad ultima ac difficillima loca appor-
tandumfrumentum imperare, ut, vectura;difficultate,
ad quam vellent a;stimationem pervenirent. In hcc
genere facUior est existimatio, quam reprehensio ;
ideo, quod eum, qui hoc facit, avarum possumus ex-
istimare : crimen in eo constituere non tam facUe
possumus ; quod videtur concedendum magistratibus
ncstris esse, ut iis, quo loco velint, frumentum acci-
pere Liceat. Itaque hoc est, quod multi fortasse fece-
runt ; [at] ita nuilii, ut ii, quos imocentissimos me-
minimus aut audi\imus, non fecerint.

LXXXIII. Quatro nunc a te, Hortensi, cum
utris tandem istius factum collaturus es ? cum iis,
credo, qui, benignitate adducti, per benelicium et
gratiam civitatibus concesserunt, ut nummcs pro fru-

370 IN VERREM IV. Cap. «4.

niento darent, Itacredo, petiisse ab isto aratores, ut,
cum HS ternis tritici niodium vendere non possent,
pro singulis modiis tenios denarios dare liceret. An,
quoniam hoc non audes dicere, illuc confugies,
vecturcB difficultate adductos, ternos denarios dare
maluisse? Cujus vecturEe ? quo ex loco, in quem lo-
cum, ne portarent ? Philomelione Ephesum ? Video,
quid inter annonam interesse soleat : video, quot
dierum via sit : video Philonieliensibus expedire,
quanti Ephesi sit frumentum, tantum dare potius in
Plirygia, quam Ephesum portare, aut, ad emendum
frumentum, Ephesum pecuniam et legatos mittere.
In Sicilia vero quid ejusmodi ? Enna mediterranea
est maxime : coge, ut ad aquam tibi (id, quod summi
juris est) fnnnentum Ennenses metiantur : vel Phin-
tiam, vel Halesam, vel Catinam, loca inter se max-
ime diversa, eodem die, quo jusseris, deportabunt :
tametsi ne vectura quidem opus est : nam totus
quasstus hic, judices, asstimationis, ex annonffi natus
est varietate. Hoc enim magistratus in pro\incia. as-
sequi potest, vit ibi accipiat, ubi est carissimimi. Ideo
valet ista ratio sestimationis in Asia ; valet in Hispa-
nia; valet in liis pro\inciis, in quibus unum pretium
frumento esse non solet. In 8icilia vero (juid cujus-
quam intererat, quo loco daret ? neque enim portan-
dum erat ; et, quo quisque vehere jussus esset, ibi
tantidem frumentum emeret, quanti domi vendidis-
set. Quamobrem, si quid, Hortensi, docere vis, aliquid
ab isto simile in {estimatione, atque a caeteris, esse
factum ; doceas oportet, aliquo in loco SicilisB, pras-
tore A^^erre, ternis denariis tritici modium fuisse.

LXXXn'^. Vide, quam tibi defensionem pate-
fecerim : quam iniquam in socios, quam remotam ab
utilitate reipublics?, quam sejunctam a voluntate at-
que sententia legis. Tu, cum tibi ego frumentum in
meis agris, atque in mea civitate, denique cum in iis
locis, in quibus es, versaris, rem geris, provinciam
administras, paratus sim dare; angulum niihi ali-

IN VERRE.^I IV. Cap. 8r.. 371

quem eligas provinci«e reconditum ac derelictum ?
Jubeas ibi me nietiri, quo portare non espediat 'i ubi
emere non possim ?

Improbum facinus, judices, non ferendum, nemini
lege concessum, sed fortasse adhuc in nullo etiam
vindicatum. Tamen ego hoc, quod ferri nego posse,
V^erri, judices, concedo et largior. Si uUo in loco ejus
provincias frumentum tanti fuit, quanti iste ajstima-
vit, hoc crimen in istum reum valere oportere non
arbitror. V'erum enimvero, cum esset H8 binis, aut
etiam ternis, quibusvis in locis provinciae, duodenos
sestertios exegisti. Si mihi tecum neque de annona,
neque de astimatione tuii, potest esse controversia,
quid sedes ? quid exspectas ? quid defendes ? Utrum
tibi pecunisE conciliata videntur adversum leges, ad-
versum rem publicam, cum maxmia sociorum inju-
ria ; an veroid recte, ordine, e re pubUca, sine cujus-
quam injuria, factum esse defendes ? Cum tibi sena-
tus ex aerario pecuniam promsisset, et singulos tibi
denarios annumerasset, quos tu pro singidis modiis
aratoribus solveres ; quid facere debuisti ? 8i, quod
L. Piso ille Frugi, qui legem de pecuniis repetundis
primus tuUt ; cum emisses, quanti esset, quod supe-
raret pecunia, retulisses : si, ut ambitiosi homines,
aut benigni ; cum pluris senatus astimasset, quam
quanti esset annona, ex senatiis jestimatione, non ex
annonje ratione, solvisses : sin, ut plerique faciunt,
in quo etiam erat ahquis quaestus, sed is honestus at-
que concessus ; fnmientum, quoniam vilius erat, ne
emisses : sumsisses id nummorum, quod tibi senatus,
cellffinomine, concesserat.

LXXXV. Hoc vero quid est ? quam habet ratio-
nem, non qua;ro Eequitatis, sed ipsius improbitatis
atque impudentia ? Neque enim est fere quidquam,
quod homines palam facere audeant in magistratu,
quanivis improbi, quin ejus facti, si non bonam, at
aliquam, rationcm afFerrc soleant. Hoc quid est?
A'enit prator : frumentum, inquit, me abs te emere

372 IN VERREM IV. Cap. 8«.

oportet. Optime. Modium denario. Benigne, ac li-
beraliter : nam ego tribus H8 non possum vendere.
Mihi frumento non opus est : nummos volo. Nam
speraveram, ir.qait arator, me ad denarios perventu-
rum : sed, si ita necesse est, quanti frumentum sit,
considera. Video esse binis H8. Quid ergo a me tibi
nummorum dari potest, cum senatus tibi quaternos
HS dederit ? Quid poscat, attendite ; et vos, qusBSO,
simul, judices, »quitatem pratoris attendite. Qua-
ternos HS, quos mihi senatus decrevit, et ex a;rario
dedit, ego habebo, et in cistam transferam ex fisco.
Quid postea ? quid ? pio singulis modiis, quos tibi
impero, tu mihi octoncs H.S dato. Qua ratione?
Quid qureris rationem ? non tantam rationem res ha-
bet, quantam utUitatem at(]ue pradam. Dic, dic, in-
quit ille, planius. Senatus te voluit mihi nummos
dare, me tibi frumer.tum metiri : tu eos nummos,
quos mihi senatus dari voluit, ipse habebis ; a me,
cui singulos denarios dari oportuit, binos aufers ? et
huic prasdffi ac direptioni, cellsc nomen imponis ?

Haec deerat injuria, et ha;c calamitas aratoribus, te
prEetore, qua reliquis fortunis omnibus everterentur.
Nam quid esse reliqui poterat ei, qui per hanc inju-
riam non modo frumentum ornne amittere, sed etiam
omne instnimentum vendere, cogeretur? Quo enira
se verteret, non habebat. Ex quo fructu nummos,
quos tibi daret, inveniret ? Decumarum nomine tan-
tum erat ablatiun, quantum voluntas tulerat Apronii :
pro alteris decumis, emtoque frumento, aut nihd da-
tum, aut tantum datum, quantum reliqui scriba fece-
rat, aut ultro etiam (id, quod didicistis) ablatum.

LXXXVI. Cogantur etiam nummi ab aratore?
quomodo ? quo jure ? quo exemplo ? Nam, cum
fructus diripiebantur aratorum, atque omni lacera-
bantur injuria, videbatur id perdere arator, quod
aratro ipse qu;psisset, in quo elaborasset, quod agri
segetesque extuHssent. Quibus injuriis gravissimis
tamen illud erat miserura solatium, quod id perdere

IN VERRE3I IV. Cap. 87. 373

videbatur, quod, alio praetore, eodem ex ^o reparare

posset. Numnios vero ut det arator, quos non aratro
ac manu qu»rit, boves et aratruiu ipsum, et onine
instrumentum vendat, necesse est. Non enim debetis
hoc cogitare : habet idem in nummis : habet idem in
urbanis prasdiis. Nam, cum aratori onus aliqiiod im-
ponitur, non omnes, si quje sunt praeterea facultates,
sed arationis ipsius vis ac ratio consideranda est, quid
ea sustinere, quid pati, quid efficere possit ac debeat-
Quamquam UU quoque sunt homines ab isto oinni
ratione exinaniti ac perditi ; tamen hoc vobis est sta-
tuenduni, quid aratorem ipsum, arationis nomine,
muneris in repubhca fungi ac sustinere vehtis. Im-
ponitis decumas ; patiuntur : alteras ; temporibus
vestris serviendum putant. Dent emtum jjrajterea :
dabunt, si voletis.

Haec quam sint gravia, et quid, his rebus detrac-
tis, possit ad dominospuri acrehquipervenire, credo
vos, ex vestris rebus rustieis, conjectura assequi posse.
Addite nunc eodem istius edicta, instituta, injurias :
addite Apronii, Veneriorumque servorum, in agro
decumano regna ac rapinas. Quamquam haec omitto :
de cella loquor. Placetne vobis, in cellam magistra-
tibus nostris frumentum Siculos gratis dare .-' quid
hoc indignius ? quid iniquius ? Atqui hoc scitote,
aratoribus, hoc praetore, optandum ac petendum fu-
isse.

LXXXVII. Sositenus est EnteUinus, homo cum
primis prudens, et domi nobUis ; cujus verba audis-
tis ; qui ad hoc judicium legatus pubUce cum Arthe-
mone et ]Menisco. primariis \iris, missus est. Is curn
in senatu EnteUino multa mecum de istius injuriis
ageret, hoc dixit : si hoc de cella atque hac asstima-
tione concederetur, veUe Siculos senatui polliceri fru-
mentum in ceUam gratis, ne posthac tantas pecunias
magistratibus nostris decerneremus. Perspicere vos
certo scio, Siculis quantopere hcc expediat, non ad
aequitatem conditionis, sed ad minima malorum eli-

iOrat.) VOL. I. 2 K

374 IN VERREM IV. Cap. 87-

geiida. Nani, qui mille modium Verri suee partis irt
callam gratis dedisset, duo mUlia numniiim, aut,
summum, tria dedisset ; idem nunc, pro eodem nu-
mero frumenti, HS VIII miUia dare coactus est.
Hoc arator assequi per triennium, certe fructu suo,
non p:ituit : vendiderit instrumentum, neccsse est.
Quod si hoc manus et hoc vectigal aratio tolerare,
hoc est, Sicilia ferre ac pati potest ; populo Romano
ferat potius, quam nostris magistratibus. Magna est
pecunia, magnum praclarumque vectigal. Si modo
id, salva provincia, si sine injuria sociorum, percipere
possitis ; nihil detraho. IMagistratibus tantumdem
detur in cellam, quantum semper datum est. Quod
prjeterea Verres imperat, id, si facere non possunt,
recusent : si possunt, populi Romani potius hoc sit
vectigal, quam prseda prastoris.

Deinde, cur in uno genere solo frumenti ista aesti-
matio constituitur ? Si est sequa et ferenda, debet po-
pulo Romano SicUia decumas : det, pro singuUs tri-
tici modiis, ternos denarios ; sibi habeat frumentum.
Data tibi pecunia est, Verres : una, qua frumentum
tibi emeres in cellam ; altera, qua frumentum emeres
a civitatibus, quod Romam mitteres. Tibi datam pe-
cuniam domi retines, et prsterea pecuniam permag-
nam tuo nomine aufers. Fac idem in eo frumento,
quod ad populum Romanum pertinet ; exige eadem
cBstimatione pecuniam a civitatibus, et refer, quam ac-
cepisti. Tum refertius erit terarium popuU Romani,
quam unquam fait.

At enim istam rem in publico frumento SicUia non
ferret : hanc rem in meo frumento tulit. Proinde
quasi aut ajquior sit ista ffistimatio in tuo, quam in
populi Romani commodo ; aut ea res, quam ego
dico, et ea, quam tu fecisti, inter se geaere injurifc, non
magnitudine pecunifE, diiFerat. Verum istam ipsam
cellam ferre nullo modo possunt. Ut omnia remit-
tantur, ut onmibus injurUs et ciilamitatibus, quas te
praetore tulerunt, in posterum liberentur; istam se

IN VERREM IV. CAr. f,0. 375

cellam atque istam aestimatioriem negant uUo modo
ferre possc.

LXXX^'III. ]\lulta SoplioclesAgrigentinusapud
Cn. Ponipeium consukni nuper, hciiio disertissimus,
et omni doctrina et virtute ornatissimus, pro tota Si-
cilia, de aratorum miseriis graviter ac copiose dixisse
ac deplorasse dicitur : ex quibus hoc, iis qui aderant,
(nam magno conventu acta res est) indignissimum
videbatur : qua in re senatus optime ac benignissime
cum aratoribus egisset, large liberaliterque astimasset,
in ea re jjradari pratorem ; bonis everti aratores ; et
id non modo fieri, sed ita fieri, quasi liceat, conces-
sumque sit.

Quid ad haec Hortensius ? falsum esse crimen ?
Hoc nunquam dicet. Non magnam hac ratione pe-
cuniam captam ? Ne id quidem dicct. Non injuiiam
factam .Sicuhs, atque aratoribus ? Qui poterit dicere ?
Quid igitur dicet ? Fecisse alios. Quid est hoc ?
Utrum crimini defensio, an comitatus exsilio, qujEri..
tur ? Tu in hac republica, atque in hac hominum
libidine, et (ut adhuc habuit se status judiciorum)
etiam licentia, non ex jure, non ex Ecquitate, non ex
lege, non ex eo quod oportuerit, non ex eo qucd li-
cuerit, sed ex eo quod aliquis fecerit, id, qucd repre-
henditur, recte factum esse defendes ?

Fecerunt alii alia quam multa. Cur m hoc uno
crimine isto genere defensionis uteris ? S^unt quadam
omnino in te singularia, quze in nullum alium homi-
nem dici neque convenire possint ; quadam, tibi cum
multis com.munia. Ergo, ut omittam tuos peculatus,
ut ob jus dicendum pecunias acceptas, ut ejusmcdi
caetera, quas forsitan alii quoque etiam ftccrint; illud,
in quo te gravissime accusavi, quod cb judicandam
rem pecuniam accepisses, e;idem ista ratione defer.des,
fecisse alios? Ut ego assentiar cratior.i, defensionem
tamen non probabo. Potius enim, te damnato, cae-
teris angustior locus improbitatis defendend<£ relin-

376 IN VERREM IV. Cap. 90.

quatur, quam, te absoluto, alii, quod audacissime fe-
cerunt, recte fecisse existimentur.

LXXXIX. Lugent omnes pro^vinciEe : queruntur
omnes liberi populi : regna denique jam omnia de
nostris cupiditatibus et iiijuriis expostulant. Locus
intraOceanum jam nullus est, neque tam longinquus,
neque tam reconditus, quo non, per hcec tempora,
nostrorum hominum libido iniquitasque pervaserit.
Sustinere jam popuhis Romanus omnium nationum
non vim, non arma, non belhuu, sed luctum, lacry-
mas, querimonias, non jMtcst. In ejusmodi re ac
moribus, si is, qui erit adductus in judicium, cum
manifestis in flagitiis tenebitur, alios eadem fecisse
dicet ; ilH exempla non deerunt : reipubhcffi salus
deerit, si improborum exempUs improbi judicio ac
periculo liberabuntur.

Placent vobis hominum mores ? placet ita geri
magistratus, ut geruntur ? placet socios sic tractari
(quod restat), ut per haec tempora tractatos videtis ?
cur hasc a me opera consumitur ? quid sedetis ? cur
non in media oratione mea. consurgitis, atque disce-
ditis ? Vultis autem istonim audacias ac libidines aU-
qua ex parte resecare ? Desinite dubitare, utrum sit
utilius, propter multos improbos uni parcere, an
unius improbi suppUcio multorum improbitatem co-
ercere.

Tametsi qus ista sunt exempla multorum ? nam
cum, in causa tanta, cum in crimine maximo, dici a
defensore coeptum est, factitatum esse ahquid ; ex-
sjiectant ii, qui audiunt, cxempla ex vetere memoria
et mor.imentis ac literis, plena dignitatis, plena anti-
quitatis.

XC. Hasc enim plurimum solent et auctoritatis
habere ad probandum, et jucunditatis ad audien-
dum. Africanos mihi, et Catones, et La;Uos, com-
memorabis ? et eos fecisse idem dices ? quamvis res
niihi non placeat, tamen contra hominum auctori-

IN VERREM IV. Cap. 91. .^77

tatcm pugnare non potero. An, cum eos non po-
teris, proferes hos recentes, Q. Catulum patrcm, C-.
Marium, Q. Sctcvolam, .'NI. ^^caurum, Q. 3Ietcl-
lum, qui omnes provincias liabucrunt, et frumentum
cellffi noniine imperavenmt ? 3I;igna est hominum
auctoritas, et tanta, ut etiam delicti suspicionem te-
gere possit. Non liabes, ne ex his quidem hominibus,
qui nuper fuerunt, ullum auctorem istius a?stimationis.
Quo me igitur, aut ad qua; exen.pla, revocas ? Ab
illis hominibus, ([ui tum versati sunt in re publica,
cum et optimi mores erant, et hominum existimatio
gravis habebatur, et judicia severa fiebant, ad hanc
hominum licentiam et hbidinem me abducis ? et, in
quos aliquid exenipli populus Romanus statui putnt
oportere, ab iis tu defensionis exempla quaeris? Non
fugio ne hos quidem mores, dummodo ex his ea,
(pia? probat populus Romanus exempla, non ea, quse
condemnat, sequamur. Non circumspiciam, rion qure-
ram foris, cum habeas judices, principes civitatis, P.
Servilium, Q. Catulum ; qui tanta auctoritate sunt,
tantis rebus gcstis, ut in illo antiquorum et claiissi-
morum hominum, de quibus antea dLxi, numero re-
pcnantur. Exempla qujerimus, et ea non antiqua.
iModo uterque horum exercitum habuit. QuEere, Hor-
tensi, quoniam te recentia exempla delectant, quid
fecerint. Itane vero ? Q. Catulus frumento est usus,
pecuniam non ccegit. P. Servilius quinquennium
exercitui cum praesset, et ista ratione innumerabilem
pecuniam facere posset, non statuit sibi quidquam
licere, qucd non patrem suum, non avum Q. 3IeteI-
lum, facere vidissct. C. Verres reperietur, qui, quod
expediat, id licere dicat ? quod nemo, nisi improbus,
fecerit, id alionmi cxemplo se fecisse defendat ? At
in Sicilia factitatum est.

XCI. Qua; est ista conditio Sicilia; ? cur, qu£e
optimo jure, prrpter vetustatem, fidelitatem, propin-
quitatem, esse debet, huic praecipua lex injuriae de-
2k3

378 IN VERREM IV. Cap. 92.

finitur? Sed, in ista ipsa Sicilia, non quaeram exem-
plum foris : hoc ipso ex consilio utar exemplis. C.
JMarcelle, te appello. Siciliffi provinciag, cum esses
pro consule, prafuisti. Num quae in tuo imperio pe-
cunias, cellas nomine, coactas sunt ? Neque ego hoc
in tua laude pono : aUa sunt tua facta atque consilia,
summa laude digna, qiiibus illam tu provinciam af-
flictam et perditam erexisti atque recreasti : nam hoc
de cella ne Lepidus quidsm fecerat, cui tu suc-
cessisti. Qua? sunt tibi igitur exempla in SicUia cellae,
si hoc crimen non modo IVIarcellifacto, sedneLepidi
quidem, potes defendere ?

An me ad I\I. Antonii aestimationem frumenti,
exactionemque pecuniae, revocaturus es ? Ita, inquit,
ad ]\I. Antonii : hoc enim mihi significasse et annu-
isse visus est. Ex omnibusne igitur popuU Romani
prastoribus, consuUbus, imperatoribus, M. Antonium
delegisti, et ejus unum improbissimum factum, quod
imitarere ? Et hic utrum mihi difficile est dicere, aa
his existimare, ita se in illo infinito imperio M. An-
tonium gessisse, ut multo isti perniciosius sit dicere,
se in re improbissima vohiisse Antonium imitari,
quam (si possit) defendere, niliil in vita se 31. Antonii
simile fecisse. Homines in judiciis, ad crimen defen-
dendum, non, quid fecerit quispiam, proferre solent,
sed quid probarit. Antonium, cum multa contra so-
ciorum salutem, multa contra utiUtatem provinciarum,
et faceret et cogitaret, in mediis ejus injuriis et cupi-
ditatibus mors oppressit. Tu mihi, quasi ejusomnia
facta atque consiUa senatus popuhisque Romanus
[judices] comprobarint, ita JM. Antonii exemplo is-
tius audaciam defendis.

XCII. At idem fecit Sacerdos. Hoininem inno-
centem et sunmia prudentia prasditum nominas : sed
tum idem fecisse erit existimandus, si eodem consUio
fecerit. Nam genus asstimationis ipsum a me nun-
quam est reprehensum : sed ejus aquitas aratoruni

IN VERREM IV. Cap. 93. 379

commodo et voluntate perpenditur. Non potest re-
prehendi ulla a»stiniatio, qua; aratori non modo in-
conmioda non est, sed etiani gnita est. Sacerdos, ut
in jjrovinciam venit, frunientum in cellam imperavit.
Cum esset, ante novum, tritici modius denariis quin-
que, ])etiverunt ab eo civitates, ut astimaret. Re-
missior aliquanto ejus fuit jestimatio, quam annonae:
nam icstimavit denariis III. A^ides, eamdem a;stima-
tionem, propter temporis dissimilitudinem, in iUo
laudis causam habere ; in te, criminis ; in illo, bene-
Hcii ; in te, injuria? ?

Eodem tempore Antonius III denariis a;stimavit,
post messem, summa in vilitate, cum aratores fru-
mentum dare gratis malebant. Et aiebat, se tantidem
astimasse, quanti f«acerdotem : neque mentiebatur :
sed eiidem ista a;stimatione, alter sublevarataratores,
alter everterat. Quod nisi omnis fnnnenti ratio ex
temporibus esset, et annona, non ex numero, neque
ex summa, consideranda ; nunquam tam grati hi
sesquimodii, Q. Ilortensi, fuissent ; quos tu cum ad
mensurte tam exiguam rationem populo Romano in
capita descripsisses, gratissimum omnibus fecisti. Ca-
ritas enim annonae faciebat, ut istuc, quod re parvum
videbatur, tempore magnum videretur. Idem istuc si
in vilitate populo Romano largiri voluisses; derisum
tuum beneficium esset, atque contemtum.

XCIII. Noli igitur dicere, istum idem fecisse,
quod Sacerdotem ; quoniam non eodem tempore, ne-
que simili fecit annona. Dicito potius, quoniam ha-
bes auctorem idonevmi, quod Antonius uno adventu,
et ^ix menstruis cibariis fecerit, id istum per trien-
nium fecisse : et istius innocentiam JM. Antonii facto
atque auctoritate defendito. Nam de Sex. quidem
Peducaeo, fortissimo atque innccentissimo viro, quid
dicetis ? de quo quis unquam arator questus est ? aut
quis non ad hoc tempus innocentissimam omnium
diligentissiinamque praetuiana illius hominis existi-

380 IN VERREM IV. Cap. !»4.

mavit? Biennium provinciam obtinuit, cum altcr
annus in vilitate, alter in summa caritate, fuerit. Num
aut in vilitate nmnmum arator quisquam dedit, aut
in caritate de asstimatione frumcnti questus est ? At
uberiora cibaria facta sunt caritate. (Jredo : nequeid
est novum, neque reprehendendum.

Modo C. Sentium vidimus, hominem vetereiHa ac
singulari innocentia praditum, proptercaritatem fru-
menti quae fuerat in JMacedoniii, perniagnam ex ciba~
riis pecuniam deportare. Quamobrem non ego invi-
deo tuis commocfis, si qua ad te lege venerunt : inju-
riam queror ; improbitatem coarguo ; avaritiam in
crimen et in judicium voco.

Quod si suspiciones injicere voletis, ad plures ho-
mines et ad plures provincias crimen lioc pertinere ;
non ego istam defensionem vestram pertimescam ;
sed me omnium provinciarum defensorem esse pro-
fitebor. Eteniin hoc dico, et magna voce dico : Ubi-
cumque hoc factum est, improbe factum est ; qui-
cumque hoc fecit, supplicio dignus est.

XCIV. Nam, per Deos immortales! videte, ju-
dices, et prospicite animis, quid futurum sit. Multi
magnas pecunias ab invitis civitatibus atque ab in-
vitis aratoribus, ista, ratione, ceUa: nomine, coegerunt.
((Jmnino ego neminem video, pricter istum ; scd do
hoc vobis, et concedo, esse multos.) In hoc homine
rem adductam in judicium videtis. Quid facere po-
testis ? Utrum, cum judices sitis de pecuniii capta,
conciliata, tantam pecuniam captam negligere ; an,
cum lex socion.un causa rogata sit, socionnn queri-
monias non audire ?

Verum hoc qucquc vobis remitto. Negligite prje-
terita, si vultis. Sed, ne rehquas spes turbetis, atque
omnes provincias evertatis, id providete, ne avaritia;,
quae antehac occultis itineribus atque angustis uti so-
lebat, auctoritate vestra viam patefaciaiis illustrem
atque latam. Nam, si hoc probatis, ct si hoc licere.

IN VERREM IV. Cap. 95. 381

pecunias isto nomine capi, judicatis ; certe hoc, quod
adhuc nenio, nisi iniprobissinius, fecit, posthac nenio,
nisi stultissinius, non faciet. Iniprobi sunt, qui pecu-
nias contra leges cogunt ; stulti, qui, quod licere ju-
dicatum est, pra;temiittunt.

Deinde, judices, videte, quam infinitam sitis ho-
niinibus hcentiam pecuniarum eripiendarum daturi.
tSi, ternos denarios qui coegit, eiit absohitus ; quater-
nos, quinos, denos denique, aut vicenos, coget alius.
Qute erit repreliensio ? in quo primum injuriae gradu
resistere incipiet severitas judicis ? Quotus erit iste
denarius, qui non sit ferendus, et in quo primum
ffistiniationis iniquitas atque iniprobitas reprehenda-
tur ? Non enim a vobis summa, sed genus aestima-
tionis erit comprobatum : neque hoc potestis judi-
care, ternis denariis aestimare Ucere ; denis non Hcere.
l^bi enim semel ab annonffi ratione, et ab aratorum
voluntate, res ad pratoris hbidinem translata est ;
non est jam in lege atque in officio, sed in voluntate
hominum atque avaritia, positus moclus astimandi.

XC;\\ Quapropter, si vos semel in judicando finem
ffiquitatis et legis transieritis, scitote, vcs nullum cae-
teris in asstimando finem improbitatis et avaritias re-
hquisse. \'idete igitur, quam multa simul a vobis
postulentur. Absolvite eum, qui se fateatur maximas
pecunias cum summa sociorum injuria cepisse. Non
est satis. Sunt alii quoque plures, qui idem fecerint:
absolvite etiam Ulos, si qui sunt; ut uno judicio quatn
phirimos improbos hberetis. Ne id quidem satis est.
Facite, ut cateris posthac idem liceat. Licebit. At
hoc parum est. Permittite ut liceat, quanti quisque
veht, tanti aestimet. /Estinmbit. ^'idetisjamprofecto,
judices, hac festimatione a vobis comprobata, neque
modum posthac avaritiae cujusquam, ncque poenara
iniprobitatis futuram.

Quas ob res, quid agis, Hortensi ? Consul es de-
signatus : provinciam sortitus es : de ajstimatione cum

382 IN VERREM IV. Cap. 07.

dices fnimenti, sic te audiemus, quasi id, quod ab
isto rectc factum esse defendes, te facturum prolite-
are ; et quasi, quod isti licitum esse dices, vehementer
cupias tibi licere. Atqui, si id licebit, niliil est, quod
putetis quemquani posthac commissuruni, ut de
pecuniis repetundis condcmnari possit. Quantam
enim quisque concupierit pecuniam, tantam, lice-
bit, per cellEe nomen, aostimationis magnitudine con-
sequatur,

XCVI. At enim est quiddam, quod, etiamsi pa-
lam in defendendo non dicit Hortensius, tamen ita
dicit, ut vos id suspicari et cogitare possitis: perti-
nere hoc ad commodum senatorium ; pertinere ad
utilitatem eorum qui judicent, qiii in provinciis
cum j)otestate, aut cum legatione, se futuros aliquan-
do arbitrentur. Pr;eclaros vero existimas judices nos
habere, cpios alienis peccatis concessuros putes, quo
facilius ipsos peccarc liccat. Ergo id volumus popu-
lum Romanum, id provincias, id socios nationesque
exteras, existimare, si senatores judicent, hoc certe
unum genus infinitfe pecuniie per summam injuriam
cogend;e nullo modo posse reprehendi ?

Quod si ita est, quid jjossumus contra illum prs-
torem dicere, qui quotidie templum tenet, qui rem-
publicani sisterc negat posse, ni ad equestrem ordi-
nem judicia referantur ? Quod si ille hoc unuin
agitare ccejierit, esse aliquod genus cogend;e pecuniffl,
senatorum commune, et jam prope concessum ordi-
ni, quo genere ab sociis maxima pecunia per sum-
mam injuriam auferatur ; neque ullo modo sena-
toriis judiciis reprehendi posse ; idque, dum eques-
ter ordo judicaret, nunquam esse commissum ; quis
obsistet? quis erit tam cupidus vestriim, tam fau-
tor ordinis, qui de transferendis judiciis possit recu-
sare?

XCVII. Atque utinam posset aliqua ratione hoc
crimen, quamvis falsa, modo humana atque usitdti,

IN VERREM IV. Cap. 97- 383

defendere ! Hlinore periciilo vestro, minore periculo
provincianim omniuni, judicaretis. Nej^aret hic
astimatione se usum ! vos id credidisse homini, non
factum comprobiisse, videremini. Nullo modo negare
potest : urgetur a totii Sicilia : nemo est ex tanto
numero aratorum, a quo pecunia, cella; nomine, non
sit exacta.

Vellem etiam hoc posset dicere, nihil ad se istam
rationem pertinere : per qusstores rem frumenta-
riam esse administratam. Ne id quidem ei licet di-
cere, propterea quod ipsius litera; recitantur, ad civi-
tates de ternis denariis missae. Qua; est igitur defen-
sio ? Feci, quod arguis : coegi pecunias maximas
ceUae nomine : sed hoc mihi licuit : vobis, si pro-
spicitis, licebit. Periculosum provinciis, genus inju-
riae confirmari judicio: pernitiosum nostro ordini,
populum Romanum existimare, non posse eos homi-
nes, qui ipsi legibus teneantur, leges in judicando
religiose defendere.

Atque, isto praetore, judices, non solum astiman-
di frumenti modus non fuit, sed ne imperandi qui-
dem : neque enim id, quod debebatur, sed quantum
commodum fuit, imperavit Summam faciam vobis,
ex pubhcis literis et testmioniis civitatum, frumenti
in cellam imperati. Reperietis quinquies tanto, ju-
dices, ampUus istum, quam qaantum ei in ceUam
sumere Ucitum sit, civitatibus imperasse. Quid ad
hanc impudentiam addi potest, si et a-stimavit tanti,
ut homines ferre non possent, et tanto plus, quam
erat ei concessum legibus, imperavit ?

Quapropter, cognita tota re frumentaria, judices,
jam faciUime perspicere potestis, amissam esse popu-
lo Romano SicUiam, fructuosissimam atque oppor-
tunissimam pro^inciam, nisi eam vos istius damna-
tione recuperatis. Quid est enuri SicUia, si ei agri
cultionem sustuleris, et si aratonma numenun ac no-
men exstinxeris? Quid enim potest esse in calami-

384 IN VERREM IV. Cap. 98.

tate residui, quod non ad miseros aratores, isto prae-
tore, per sumniam injuriam ignominiamque perve-
nerit ? quibus, cum decumas dare deberent, vix ip-
sis decuma; relictse sunt : cum pecunia deberetur,
soluta non est : cum optima astimatione senatus
frumentum eos in cellam dare voluisset, etiam in-
strumenta agrorum vendere coacti sunt.

XCVIII. Dixi jam antea, judices, ut has omnes
injurias tollatis, tamen ipsam rationem arandi spe
magis et jucunditate quadam, quam fructu atque
emolumento, teneri. Etenim, ad incertum casum
et eventum, certus quotannis labor et certus sumtus
impenditur. Annona porro pretium, nisi in calami-
tate fructuum, non habet. Si autem ubertas in per-
cipiendis fructibus fuit, consequitur vihtas in venden-
dis : ut aut male vendendum intelligas, si processit ;
aut male perceptos fructus, si recte hcet vendere.
Totae autem res rustics ejusmodi sunt, ut eas non
ratio neque labor, sed res incertissimas, venti tempes-
tatesque, moderentur. Hinc cum unse decuma; lege
et conditione trahantur ; altera^ novis institutis prop-
ter annonae rationem imperentur; ematur praterea
frumentum quotannis publice ; postremo etiam in
cellam magistratibus et legatis imperetur ; quid aut
quantum praeterea est, quod aut liberum possit ha-
bere iUe arator ac doniinus in potestate suonun fruc-
tuum, aut in ipsis fructibus solutum ?

Quod si hasc feruntur omnia ; si vobis potius ac
populo Romano, quam sibi et suis commodis, opera,
sumtu, labore deserviunt ; etiamne haec nova debent
edicta et imperia prretorum et Apronii dominatio-
nem, et Veneriorum servorum furta rapinasque, per-
ferre? etiamne frumentum, pro emto, gratis dare?
etiamne in cellam, cum cupiant gratis dare ultro, pe-
cuniam grandem dare ? etiamne hffic tot detrimenta
atque damna cum maximis injuriis contumehisque
perferre ? Itaque haec, judices, quae pati nullo modo

IN VERREM IV. Cap. 'J8. 385

potuerunt, non pertulerunt. Arationes tota Sicilia
desertas ut(iue a donnnis relictas esse cognoscitis :
neque quidquam aliud agitur hoc judicio, nisi ut
antiquissinii socii fidelissimique, Siculi, coloni populi
Romani atque aratores, vestra severitate et diligen-
tia, me duce atque auctore, in agros atque in a;des
suiis revertantur.

{Orat.) vor,. r. 2 i.

ORATIO IX.

ACTIONIS SECUND.E
IN C. VERREM

LIBER QUARTUS.

De Sigiils.

ARGUMENTUM.

FunTA hic in signis et reliquis ornamentis SiciliEE,
cum publicis et sacris, tum privatis et profanis, ut,
picturis in tabula et textili (h. e. vestibus stragulis),
vasis aureis, argenteis, Corinthiis, Dehacis, gemmis
&c. demonstrat ; falsamque esse Hortensii defensio-
nem, qui ea emta esse a Verre, non ablata, dicat:
nam neque per leges licere magistratibus in provin-
ciis mercari quidquam, neque talia esse pretia, ut non
ablata videantur. Inscribitur " De Sigms" quod
furta in his commissa ad religionem pertinent, adeo-
que praecipua sunt.

IN C. \T^RREM V.

I. Venio nunc atl istius, quemadmodum ipse
appellat, studiuni ; ut amici ejus, morbum et insa-
niam ; ut Siculi, latrocinium. Ego, quo nomine ap-
pellem, nescio : rem vobis proponam : vos eam suo,
non nominis, pondere penditote. Genus ipsum prius
cognoscite, judices; deinde fortasse non magnopere
quEeretis, quo nomine appellandum putetis. Nego,
in Sicilia tota, tam locupleti, tam vetere provinciii,
tot oppidis, tot familiij tam copiosis, ullum argen-
teum vas, ullum Corintliium aut Deliacum fuisse,
ullam genmiam, aut margaritam, quidquam ex au-
ro aut ebore factum, signum ullum joneum, marmo-
reiun, eburneum ; nego uUam picturam neque in
tabulii neque textili fuisse, quin conquisierit, iiispex-
erit ; quod placitum sit, abstulerit.

^lagnum videor dicere : attendite etiam, quemad-
modum dicam. Non enim veibi, neque criminis
augendi causa, complector omnia. Cuni dico, niliil
istum ejusmodi rerum in tota provinciii reliquisjp,
Latine me, scitote, non accusatorie, loqui. Etiam
planius : nihil in a;dibus cujusquam, ne in oppidis
quidem ; nihU in locis conmumibus, ne in fanis
quidem ; niliil apud Siculum, nUiil apud civem Ro-
manum, denique nUiU istum, quod ad oculos ani-
mumque acciderit, neque piivati neque pubhci, ne-
que profani neque sacri, totii in Sicilia reliquisse.

Unde igitur potius incipiam, quam ab eii civitate,
qua; tibi una in amore atque in deliciis fuit ? aut ex
quo potius numero, quam ex ipsis laudatoribus tuis ?
Facilius enim perspicietur, qualis apud eos fueris qui
te oderunt, qui accusant, qui persequuntur, cum,

388 IN VERREM V. Cap. 3.

apud tuos Mamertinos, inveniare improbissima ra-
tione esse prasdatus.

II. C. Heius est Mamertinus (omnes hoc mihi
facUe concedent, qui JMessanam accesserunt) omni-
bus rebus in illa civitate ornatissimus. Hujus domus
est vel optima jMessanas, notissima quidem certe, et
nostris hominibus apertissima, maximeque hospita-
lis. Ea domus, ante adventum istius, sic ornata fuit,
ut urbi quoque essct ornamento. Nam ipsa IMessana,
quffi situ, moenibus, portuque ornata sit, ab his re-
bus, quibus iste delectatur, sane vacua atque nuda
est.

Erat apud Heium sacrarium magna cum digni-
tate in aedibus, a majoribus traditum, perantiquum ;
in quo signa pulcherrima quatuor, sununo artificio,
summa nobQitate ; qua; non modo istum, hominem
ingeniosum atque intelUgentem, verum etiam quem-
vis nostrum, quos iste idiotas appellat, delectare pos-
sent : unum Cupidinis, marmoreum, Praxitelis (ni-
mirum didici etiam, dum in istum inquiro, artificum
nomina.) Idem, opinor, artifex ejusdemmocU Cupi-
dinem fecit illum, qui est Thespiis, propter quem
Thespise visuntur : nam alia visendi causa nulla est.
Itaque ille L. ]\Iummius, cum Thespiadas, qua; ad
sedem FeUcitatis sunt, casteraque profana ex illo op-
pivlo signa toUeret, hunc marmoreum Cui^idinem,
quod erat consecratus, non attigit.

III. Verum, ut ad Ulud sacrarium redeam, sig-
num erat hoc, quod dico, Cupidinis e marmore : ex
altera parte Hercules, egregie factus ex £ere. Is dice-
batur esse ]Myronis, ut opinor : et certe. Item ante
hosce Deos erant arulfe, quas cuivis sacrarii reUgio-
nem significare possent. Erant jcnea prreterea duo
signa, non maxima, verum esimia venustate, virgi-
naU habitu atque vestitu, qua;, manibus sublatis, sa-
cra quffidam, more Atheniensium virginum, reposita
in capitibus sustinebant. Canephorce ipsae vocaban-
tur. 8ed earum artificem, quem ? quenmam ? recte

IN VERRE3I V. Cap. 4. 389

admones : Polycletum esse dicebant. Messanam ut
quiscpie nostriim venerat, hicc visere solebat : omni-
bus h.TC ad visendum patcbant quotidie : domus
erat non doniino magis ornamento, (juani civitati.

C. Claudius, cujus iudilitatem magnificentissimam
scimus fuisse, usus est hoc Cupidine tamdiu, dum
forum Diis inniiortalibus populoquc Romano liabuit
ornatum : et, cum esset liospes Heiorum, JMamer-
tini autem populi patronus, ut illis benignis usus est
ad commodandum, sic ipse dUigens fuit ad reportan-
dum. Nuper homines nobiles ejusmodi, judices, (et
quid dico nuper ? imnio vero modo, ac plane paulo
ante) vidimus, qui forum ac basilicas, non spoliis
provinciarum, sed ornamentis amicorum, conmicdis
hospitum, non furtis nocentium, ornarent : qui ta-
men signa atque ornamenta sua cuique reddebant ;
non ablata ex urbibus sociorum, quatridui causa,
per simidationem asdilitatis, domum deinde, atque
ad suas villas, auferebant. Hiec onmia, quic dixi,
signa, judices, ab Heio de sacrario ^'^erres abstuHt :
nulhuii, inquam, horimQ reliquit, neque aliud uHum
tamen, prieter unum pervetus ligneum, Bonam For-
tunam : ut opinor, eani iste habere domi sua; nohiit.

IV. Pro Deum hominumque tidem ! quid hoc est ?
quie est haec causa ? quas hiec impudentia est ? Quie
dico signa, antequam abs te sublata sunt, IMessanam
cum imperio nemo venit, quin viderit. Tot pra;tores,
tot consules in 8icilia, tum in pace, tum etiam in
bello, fuerunt ; tot homines cujusque modi, (non lo-
quor de integris, innocentil)us, religiosis) tot cupity,
tot improbi, tot audaces ; quorum nemo sibi tam
vehemens, tam potens, tam nobilis visus est, qui ex
illo sacrario quidquam poseere, aut toUere, aut attin-
gere auderet. Verres, quod ubique erit pulcherri-
mum, auferet ? Nihil habere prfeterea cuiquam lice-
bit? Tot domus locupletissimas domus istius una
capiet ? Idcirco nemo superiorum attigit, ut iste tol-
leret ? Ideo C. Clautlius Pulcher retulit, ut C. Ver-

2L:i

390 IN VERREM V. Cap. 5.

res posset auferre ? At non requirebat ille Cupido
lenonis domum, ac meretriciam disciplinam : facile
illo sacrario patrio continebatur : Heio se a majori-
bus relictum esse sciebat ad haereditatem sacrorum :
non qujerebat meretricis hEeredem.

Sed quid ego tam vehementer invehor ? verbo jam
uno repellar. Emi, inquit. O Dii immortales ! pr;e-
claram defensionem ! mercatorem cum imperio ac
securibus in provinciam misimus, qui omnia signa,
tabulas pictas, omne argentum, aurum, ebur, gem-
nias, coeineret ; nihU cuiquam relinqueret ! Haec
enim milu ad omnia defensio pateHeri videtur,
" emisse." Primum, si id, quod vis, tibi ego conce-
dam, ut emeris (quoniam in toto hoc genere hac una
defensione usurus es); quiero, cujusmodi tu judicia
Romae putaris esse, si tibi hoc quemquam concessu-
rum putasti, te, in prfetura atque imperio, tot res
tam pretiosas, omnesdenique res, qua; alicujuspretii
fuerint, tota ex provincia coemisse.

V. Videte majorum diligentiam, qui niliil dum
etiani istiusmodi suspicabantur ; verunitamen ea, qu£e
parvis in rebus accidere poterant, providebant. Ne-
minem, qui cum potestate aut legatione in provin-
ciam esset profectus, tam amentem fore putaverunt,
ut emeret argentum ; dabatur enim de publico : ut
vestem ; prasbebatur enim legibus. JMancipium pu-
taverimt ; quo et omnes utimur, et non praibetur a
pojjulo. Sanxerunt, " Ne quis emeret mancipium,
nisi in demortui locum." Si qui Ronue esset demor-
tuus ? immo, si quis ibidem. Non enim te instruere
domum tuam vohierunt in pronncia ; sed illum
usinn provinciffi supplere.

Quffi fuit causa, cur tam diligenter nos in provin-
ciis ab emtionibus removerent ? hasc, judices, quod
putabant ereptionem esse, non emtionem, cum ven-
ditori suo arbitratu vendere non liceret. In provin-
eiis, intelligebant, si is qui esset cum imperio ac po-
testate, quod apud quemque esset, emere vellet, id-

IN VERREM V. Cap. f>. 3;>1

quc ei liceret ; tbre, uti, quod quisque vellet, sive
essct venide, sive non esset, quiinti vellet, auferret.
Dicet aliquis, Noli isto modo agere cuni Verre :
noli ejus facta ad antiqu;e religionis rationem exqui-
rere : concede, ut impune emerit, modo ut bona ra-
tione emerit, nihil pro potestate, niliil ab invito, ni-
liil per injuriam. Sic agam. Si quid venale habuit
Ileius, si id, quanti a?stimab;it, tanti vendidit, desi-
no quarere, cur emeris.

VI. Quid igitur nobis faciendum est ? num ar-
gumentis utendum in re ejusmodi ? Quffirendum est,
credo, Heius iste num a;s alieniun habuerit, num
auctionem fecerit : si fecit, num tanta difficultas eimi
rei nummariffl tenuerit, tanta egestas, tanta vis op-
presserit, ut sacrarium suum spoliaret, ut Deos pa-
trios venderet. At hominem video auctionem fecisse
nuUam; vendidisse, prster fructus suos, niliil un-
quam ; non modo in sere alieno nullo, sed in suis
niunmis multis essc ac semper fuisse. Si hisc contra,
ac dico, essent omnia; tamen illum hasc, quas tot
annos in famdia sacrarioquc majorum fuissent, ven-
diturum non fuissc. Quid, si magnitudine pecunise
persuasum est ei ? Vcrisimile non est, ut iUe homo
tam locuples, tam honestus, religioni suse monimen-
tisque majorum pecuniam anteponeret.

iSunt ista : verumtamen abducuntur homines
nonnunquam etiam ab institutis suis magnitudine
pecuniae. Videamus, quanta ista pecunia fuerit, quas
potuerit Heium, homincm maxime locupletem, mi-
nime avarum, ab humanitate, a pietatc, ab religione
deducerc. Ita jussisti, opinor, ipsum in tabulas re-
ferre : " Haec omnia signa Praxitelis, I\Iyronis, Po-
lyclcti, HS VI milUbus et D Verri vendita sunt."
Recita ex tabulis.

(Tiihiihe Ilcii.)

Juvat me, ha;c prsclara nomina artificum, quas
isti ad coelum ferunt, Verris ajslimatione sic conci-

392 IN VERREJI V. Cap. 7-

disse. Cupidinem Praxitelis HS IMDC. Profecto
hinc natum est, " Malo emere, quani rogare."

VII. Dicet aliquis, Quid ? tu ista permagno a;sti-
mas ? Ego vero, ad meam rationem usumque, non
astimo. V^erumtamen a vobis ita arbitror spectari
oportere, quanti ha;c eorum judicio, qui studiosi
sunt harum rerum, astimentur ; quanti venire so-
leant ; quanti ha^c ipsa, si palam libereque venirent,
venire possent : denique ipse "Verres quanti astimet.
Nunquam enim, si denariis quadringentis Cupidi-
nem Ulum putasset, comniiciisset, ut propter eum ia
sermonem hominum atque in tantam vituperationem
veniret. Quis vestriim igitur nescit, quanti lia;c ajsti-
mentur ? In auctione signum icneum non magnum
HS CXX mUlibus venire non vidimus ? Quid, si
vehm nominare homines, qui aut non minoris, aut
etiam phiris, emerint ? nonne possum ? Etenim qui
modus est in his rebus cupiditatis, idem est asstima-
tionis : difficile est enim hnem facere pretio, nisi h-
bidini feceris. ^'ideo igitur Heium neque vohm-
tate, ne(pie difficultate aliqua temporis, neque mag-
nituduie pecunia;, adductum esse, ut hac signa ven-
deret : teque, ista simulatione emtionis, vi, metu,
imperio, fascibus, ab homine eo, quem, una cum
casteris sociis, non sohmi potestati tua;, sed etiam
fidei, populus Romanus coimniserat, eripuisse atque
abstulisse.

Quid mihi tam optandum, judices, potest esse in
hoc crimine, quam ut ha;c eadem dicat ijjse Heius ?
nihU profecto. Sed ne difficiha optemus. Heius est
JMamertinus : ]\Iamertina civitas istum pubhce com-
muni consUio sola laudat : omnibus ipse cateris Si-
cuHs odio est : ab his solis amatur. Ejus autem le-
gationis, qua; ad istum laudandum missa est, princeps
est Heius : etenim est prmius civitatis.* Ne forte,
dum publicis mandatis serviat, de privatis injurus
reticeat.

IN VERREM V. Cap. 8. 393

Ilirc cum scirem et cogitarem, commisi tan^en
me, juilices, Heio. Produxi euni prinia actione : ne-
que id tamen uUo periculo feci. Quid enini poterat
Heius respondere, si esset iniprobus, si sui dissimi-
lis ? Signa illa domi suae esse, non apud ^''errem ?
Qui poterat quidquam ejusmodi dicere ? Ut homo
turpissimus esset, impudentissimeque mentiretur,
hoc diceret : illa se liabuisse venalia, eaque sese,
quanti voluerit, vendidisse. Homo, domi suae nobi-
lissimus, qui vos de religione sua ac dignitate vere
existimare maxime vellet, primo dixit, se istum pu-
blice laudare, quod sibi ita mandatum esset : deinde
neque se illa habuisse venaUa, neque uUa conditione,
si, utrmn veUet, hceret, adduci unquam potuisse, ut
venderet illa, quje in sacrario fuissent a naajoribus
suis relicta et tradita.

VIII. Quid sedes, Verres? quid exspectas? quid
te a Centuripina civitate, a Catinensi, ab Halesina,
ab Tyndaritana, Ennensi, Agyrinensi, cjeterisqueSi-
ciliae civitatibus, circumveniri atque opprimi dicis?
Tua te altera patria, quemadmodum tlicere solebas,
JNIessana, circumvenit : tua, inquam, INIessana, tuo-
rum adjutrLx scelerum, libidinum testis, praedarum
ac furtorum receptrix. Adest enim vir amplissimus
ejus ci\dtatis, legatus, hujusce judicii causa domo
niissus, princeps laudationis tua; qui te pubUce
laudat : ita enini mandatum atque imperatum est.
Tametsi, rogatus de cybea, tenetis memoria, quid
responderit : aBdificatam pubUcis operis, pubUce co-
actis, eique aedificandas pubUce IMamertinum senato-
rcm prasfuisse. Idem ad vos privatim, judices, con-
fugit: utitur hac lege, qua jutUcium est communis
et privatas rei sociorum. Tametsi lex est de pecuniis
repetundis, iUe se negat pecuniam repetere; quam
ereptam non tantopere desiderat : sacra se majorum
suorum repetere abs te dicit : Deos penates a te pa-
trios reposcit. Ecqui pudor est ? ecqua religio, Ver-
res ? ecqui metiis ? Habitasti apud Heium Messa-

394 IN VERREM V. Cap. 9.

nae : res illum divinas apud eos Deos in suo sacrario »
prope quotidie facere vidisti. Non movetur pecunia :
denique, quse ornamenti causa fuerunt, non requirit.
Habe Canephoros : Deorum simulacra restitue. Qujb
quia dixit, quia, tempore dato, mcdeste apud vos
socius amicusque populi Komani questus est ; quia
religioni suas non modo in Diis patriis repetendis, sed
etiam in ipso jurejurando ac testimonio, proximus
fuit ; hominem missum ab isto scitote esse ]Messa-
nam, de legatis unum, ilhim ipsum, qui navi istius
adificanda; publice pra;fuit, qui a senatu peteret, ut
Heius ignominia afficeretur.

IX. Homo amentissime, quid putasti ? te impe-
traturum ? Quanti is a civibus suis fieret, quanti
auctoritas ejus haberetur, ignorabas? Verum fac te
impetravisse ; fac alicpiid gravius in Heium statu-
isse j\Iamertinos ; quantam putas aiictoritatem lau-
dationis eorum futuram, si in eum, quem constet
verum pro testimonio dixisse, poenam constituerint ?
Tametsi quse est ista laudatio, cum laudator inter-
rogatus Ia;dat necesse est ? Quid? isti laudatores tcii,
nonne testes mei sunt? Heius est laudator : laesit
gravissime. Producam ca[?teros : reticebunt, quae po--
terunt, libenter ; dicent, qua; necesse erit, ingratis.
Negent isti onerariam navem maximam a;ditieatam
esse IMessanEe ? negent, si possmt. Negent ei navi
facienda; senatorem fllamertinum publice prtTfuisse?
utinam negent ! Sunt etiam ca;tera, qua; malo inte-
gra reservare, ut quam minimum sit illis temporis
ad meditandum confimiandimique perjurium.

Ha;c tibi laudatio procedat in numerum : hi te
homines auctoritate sua sublevent; qui te nequede-
bent adjuvare, si possint ; neque possunt, si veUnt :
quibus tu privatim injurias plurimas contumeliasque
imposuisti ; quo in oppido multas familias in perpe-
tuum infames tuis stupris flagitiisque fccistL At
publice commodasti. Non sine magno quidem rei-
publiciB provinciasque 8icilia3 detrimento. Tritici

IX VERRE3I V. Gap. 1. 395

modium LX millia emta populo Romano dare debe-

bant, et solebant ; abs te solo remissum est. Respu-
blica detrimentuin tecit, quod per te iniperii jus una
in civitate imniinutum est : Siculi, quod hoc non de
sumnia fnunenti detractum est, sed translatum in
('enturipinos et llalcsinos, immunes populos; et hoc
plus impositum, quam ferre possent.

Xavem imperare ex fccdere debuisti : remisisti in
triennium. iNIilitem nuUum imquam poposcisti per
tot annos. Fecisti item, uti prtcdones solent ; qui,
cum conniiunes hostes sint omnium, tamen aliquos
sibi instituunt amicos, quibus non modo parcant,
verum etiam pr»da quos augeant, et eos maxime,
qui habent oppidum opportuno loco, quo saepe ad-
eundum sit navibus, nonnunquam etiam necessario,

X. Phaselis Ula, quam cepit P. Servilius, non
fuerat urbs ante Cilicum atque prffdonum : Lycii
iUam, GrjEci homines, incolebant. Sed, quod erat
ejusmodi loco, atque ita projecta in altum, ut et
exeuntes e CiUcia prsdones sjepe ad eam necessario
devenirent ; et, cum ex hisce se locis reciperent, eo-
dem deferrcntur ; adscivenmt iUud sibi oppidum pi-
ratffi, primo commercio, deinde etiam societate.

31amertina cisatas improba antea non erat : etiani
erat inimica improbonun ; qufe C. Catonis, Ulius
qui consul fuit, impedimenta retinuit : at cujus ho-
minis ? clarissimi potentissimique ; qui tamen, cum
consul fuisset, condemnatus est. [Ita C. Cato, duo-
rum hominum clarissimonun nepos, L. Pauli et IM.
Catonis, et P. Africani sororis filius :] quo damnato,
tum, cum severa judicia fiebant ; HS XVIII miUi-
bus lis aestimata est ! Huic IMamertini irati [non]
fuerunt ; qui majorem sumtum, quam, quanti Ca-
tonis lis aestimata est, in Timarchidis prandium ssepe
fecerunt.

Verum haec civitas isti praadoni ac piratae SicUiensi
PhaseUs fuit. Huc omnia undique deportabantur;
apud istos reUnquebantur : quod celari opus erat,

396 IN VERREM V. Cap. 11.

habebant sepositum ac reconditum : per istos, quae
volebat, in navem clam imponenda, occulte exportan-
da, curabat : navim denique maximam, quam oniis-
tam furtis in Italiam mitteret, apud istos faciendam
eedificandamque curavit. Pro hisce rebus, vacatio
data est ab isto sumtiis, laboris, militiffi, rerum de-
nique omnium. Per triennium, soli, non modo in
SiciUa, verum (ut opinio mea fert), his quidem tem-
poribus, in omni orbe terrarum, vacui, expertes, so-
luti ac Uberi fuenmt ab onmi sumtu, molestia, mu-
nere. HincUlaVerrea nata sunt : [hincjincon^dvium
Sex. Cominium protrahi jussit, inquem scyphum de
manu jacere conatus est : quem, obtorta gula, de
convivio in vincula atque in tenebras abripi jussit.
[Hinc] illa crux, in quam civem Rcmanum iste,
mukis inspectantibus, sustuUt ; quam non ausus est
usquam defigere, nisi apud eos, quibuscum omnia
scelera sua ac latrocinia communicasset.

XI. Laudatum etiam vos quemquam venire au-
detis? qua auctorittite ? utrum, quam apud senato-
rium ordinem, an quam apud popuhnn Romanum,
habere del)etis ? Ecqus civitas est, non modo in pro-
vinciis nostris, verum in ultimis nationibus, aut tam
potens, aut tam libera, aut etiam tam immanis ac
barbara ; rex denique ecquis est, qui senatorem po-
puli Romani tecto ac domo non invitet ? qui honos
non hommi sohmi habetur, sed jirimum populo Ro-
mano, cujus beneficio nos in huncordinem venimus,
deinde ordinis auctoritati, quje nisi gravis erit apud
socios atque exteras nationes, ubi erit imperii nomen
et dignitas ? IMamertini me pubUce non invitarunt.
Me cum dico, leve est : senatorem popuU Romani
si non invitaverunt, honorem debitum detraxerunt,
non homir.i, sed ordini. Nam ipsi TuUio patebat
domus locupletissima et ampUssima Cn. Pompeii
Basilisci ; quo, etiamsi esset invitatus a vobis, tamen
divertisset. Erat etiam Parcenniorum, qui nunc
item Pompeiisunt, domus honestissima; quo Lucius,

IV VERREM V. Cap. 12. 397

frater meus, sumnia illorum voluntate, tlivertit. Sc-
nator populi Romani, quod in vobis fuit, in vestro
oppi(k) jacuit et pernoctavit in publico. Nulla hoc
civitas unquani alia conmiisit. Amicuni enim nos-
trum in judicium vocabas. Tu, quid ego privatim
negotii geram, interpretabere, imminuendo honore
senatorio ?

Verum haec tum queremur, si quid de vobis per
eum ordinem agetur, qui ordo a vobis adhuc solis
contemtus est. In populi Romani quidem conspec-
tum, quo ore vos commisistis ? nec prius illam cru-
cem, qua? etiam nunc civis Romani sanguine redun-
dat, qu» fixa est ad portum urbemque vestram, re-
veUistis, neque in profundum abjecistis, locumque
illum onmem expiiistis, quam Romam atque in ho-
rum conventum adiretis? In JMamertinorum solo
focderato atque pacato monimentum istius crudelita-
tis constitutum est. Vestrane urbs electa est, ad
quam cum adirent ex Italia, crucem civis Romani
prius, quam quemquam amicum populi Romani, vi-
derent ? quam vos Rheginis, quorum civitati invide-
tis, item incolis vestris, civibus Romanis, ostendere
soletis, quo minus sibi arrogent, minusque vos de-
spiciant, cum videant jus civitatis UIo suppUcio esse
mactatum.

XII. Vennn hac eraisse te dicis. Quid ? illa
AttaUca, tota SicUia nominata, ab eodem Heio pe-
ripetasmata emere oblitus es ? Licuit eodem modo,
ut signa. Quid enim actum est ? An Uteris peper-
cisti ? Venmi hominem amentem hoc fugit : minus
clarum putavit fore, quod de amiario, quam quod
de sacrario, esset ablatum. At quomodo abstulit ?
non possum dicere planius, quam ipse apud vos
dixit Heius. Cum quffsissem, numquid aliud de bo-
nis ejus pervenisset ad Verrem, respondit istum ad se
misisse, ut sibi mitteret Agrigentum peripetasmata.
Quaesivi an niisisset. Respondit id, quod necesse erat,
scilicet dicto audientem fuisse prjetori : misisse. Ro-

(Orut.) VOT,. I. 2 M

398 IN VERRE.M V. Cap. 13.

gavi, psrvenissentne Agrigentum: dixit pervenisse.
Quaesivi, an domum revertissent : negavit adliuc
revertisse. Risus populi, atque admurmuratio cm-
nium vestriim facta est.

Hic tibi in mentem non venit, jubcre, ut hasc
quoque referret HS VI millibus D se tibi vendidisse ?
metuisti, ne as alienum tibi cresceret, si HS VI
millibus D tibi constarent ea, qua; tu faelle posses
vendere HS CC millibus ? Fuit tanti, mihi crede.
Haberes, quod defenderes : nemo qua;rerct, quanti
illa res esset. Si modo te posses docere emisse ; facile,
cui velles, tuam causam et factum probares. Nunc,
de peripetasmatis quemadmodum te expedias, non
habes.

Quid? a Philarcho Centuripino, honiine locu-
plete ac nobili, phaleras pulcherrime factas, quae
regis Hieronis fuisse dicuntur, utrum tandem abs-
tuUsti, an emisti? In SiciUa quidem cum essem,
sic a Centuripinis, sic a casteris audiebam (non enim
parum res erat clara) : tam te has phaleras a PhUar-
cho Centuripino abstulisse dicebant, quam alias itera
nobiles ab Aristo Panormitano, quara tertias a Cra-
tippo Tyndaritano. Etenim, si Pliilarclius vendidis-
set, non ei, posteaquam reus factus es, redditurum
te promisisses. Quod quia vichsti plures scire, cogi-
tasti, si ei reddidisses, te minus habiturum, rem ni-
hilo minus testatam futuram: non reddidisti. Dixit
Pliilarchus pro testimonio, se, quod nosset tuum is-
tum morbum, [ut amici tui appellant, studiose] cu-
pisse te celare de phaleris : cum abs te appellatus
esset, negasse habere sese : apud alium quoque eas
habuisse depositas, ne qua invenirentur : tuam tan-
tam fuisse sagacitatem, ut eas per illum ipsum inspi-
ceres, ubi erant depositas : tum se deprehensum ne-
gare non potuisse : ita ab se invito ablatas jjhaleras
gratis.

XIII. Jam, ut hasc omnia reperire ac perscrutari
solitus sit, judices, est operjE prctium cognoscere.

LN VERREM V. Cap. 14. 3yy

(jybiratifi sunt fratres quidam, Tlepolemus et Hiero ;
quorum alterum lingere opinor e cera solitum esse,
alterum esse pictorem. Hosce opinor, Cybirap, cum
in suspicionem venissent suis civibus fanum expi-
lasse Apollinis, veiitos pocnani judicii ac lcgis, domo
profugisse. Quod ^'^errem artiticii sui cupidum co-
gnoverant tum, cum iste (id, quod ex testibus di-
dicistis) Cybiram cum inanibus syngraphis venerat,
domo profugientes, ad eum se exsules, cum iste esset
in Asia, contulerunt. Habuit secum eos ab illo tem-
pore; et, in legationis pradis atque furtis, multum
illorum opera consilioque usus est. Hi sunt illi, qui-
bus in tabulis retulit sese Q. Tadius dedisse, jussu
istius, Gra?cis pictoribus. Eos, jam bene cognitos, et
re probatos, secum in Siciliam duxit. Quo postea-
quam venerunt, miranduni in modum, (canes vena-
ticos diceres) ita odorabantur omnia et pervestiga-
bant, ut, ubi quidque esset, aliquarationeinvenirent.
Aliud minitando, aliud pollicendo, aliud per servos,
aliud per liberos, per amicum aliud, aliud per in-
imicuni, inveniebant. Quidquid illis placuerat, per-
dendum erat. Niliil aliud optabant, quorum posce-
batur argentum, nisi ut Hieroni et Tlepolemo displi-
ceret

XIV. Vere (mehercules) hcc, judices, dicani.
Memini, PamphUum LUybcetanum, hospitem meum
et amicum, nobilem honiinem, mihi narrare: cum
iste ab sese hydriam Boethi manu factam, praclaro
opere et grandi pondere, per potestatem abstuUsset,
se sane tristem et conturbatum domum revertisse,
quod vas ejusmodi, quod sibi a patre et a majoribus
esset relictum, quo solitus esset uti ad festos dies, ad
hospitum adventum, a se essct ablatum. Cum sede-
rem, inquit, doini tristis, accurrit Venerius : jubet
me scyphos sigUlatos ad pra;torem statim afferre.
Permotus sum, inquit : binos habebam : jubeo pro-
mi utrosque, ne quid plus mali nasceretur, et me-
cum ad prsetoris domum ferri. Eo cum veni, praetor

400 IN VERREM V. Cap. 15.

quiescebat : fratres illi Cybiratae inambulabant : qui,
me ubi viderunt, Ubi sunt, Pamphile, inquiunt, scy-
phi ? Ostendo tristis. Laudant. Incipio queri, me
nihil habiturum, quod aHcujus esset pretii, si etiani
scjqjlii essent ablati. Tum illi, ubi me conturbatum
vident, " Quid vis nobis dare, ut isti abs tene aufe-
rantur ?" Ne multa, sestertios CC me, inquit, popos-
cerunt: dixi me daturum C. Vocat interea prsetor:
scyphos poscit. Tum illos coepisse prastori dicere, pu-
tasse se (id, quod audissent) alicujus pretii scyphos
esse Pamphih : luteum negotium esse ; non dignum,
quod in suo argento Verres haberet. Ait ille, idem
sibi videri ; ita Pamphilus scyphos optimos aufert
Et (mehercules) ego antea, tametsi hoc nescio quid
nugatorium sciebam esse, ista intelligere ; tamen mi-
rari solebam, istum in his ipsis rebus ahquem sensum
habere, quem scirem, nulla in re, quidquam simile
hominis habere.

XV. Tum primuni inteUexi, ad eam rem istos
fratres Cybiratas fuisse, ut iste, in furando, manibus
suis, oculis illorum, uteretur. At ita studiosus est
hujus priEclara; existimationis, ut putetur in hiscere-
bus intelUgens esse, ut nuper (ndete hominis amen-
tiam) posteaquam est comperendinatus, cum jam pro
damnato mortuoque esset, Kidis Circensibus, mane
apud L. Sisennam, virum primarium, cum essent
tricHnia strata, argentumque expositum in a^dibus ;
cum, pro dignitate L. Sisenna^, domus esset plena
hominum lionestissmiorvmi, accesserit ad argentum,.
contemplari unumquodque otiose et considerare coe-
perit. JMirari stultitiam alii, quod, in ipso judicio,
ejus ipsius cupiditatis, cujus insimidaretur, suspicio-
nem augeret ; ahi amentiam, cui conqoerendinato
(cum tam multi testes dixissent) quidquam illoruni
veniret in mcntem. Pueri autem Sisennas (crcdo, qui
audivissent, qua; in istum testimonia essent dicta)
oculos de isto nusquam dejicere, neque ab argento
digitum discedere. Est boni judicis, parvis ex rebus

IN VEKIIEM V. Cai'. 1G. 401

conjecturam facere uniuscujusque et cupiditati.s et
incontinentia;. Qui, reus lege, et reus conipcrendina-
tus, re et opinione hominum pasne damnatus, tcm-
perare non potuerit maximo conventu, quin L. Si-
senn.-B argentum tractaret et considcraret ; hunc in
provincia pra;torem quisquani putabit a ijicidorum
argento cupiditatem aut manus abstinere potuisse ?

XVI. Vcrum, uti Lilyb;eum, unde digressa est,
oratio revertatur, Diocles est, Pamphili gener, illius,
a quo hydria ablata est, PopUhus cognomine. Ab
hoc abaci vasa onmia, ut exposita fuerant, abstulit.
Dicat, licet, se emisse : etenim hic, propter magni-
tudinem furti, sunt, ut opinor, litera; factas; jussit
Timarchidem a;stimare argentum. Quo modo ? quo,
qui unquara tenuissime in donatione histrionum a;sti-
mavit. Tametsi jamdudum erro, qui tam multa de
tuis emtionibus verba faciam, et quseram, utrum
emeris, et quomodo, et quanti emeris : quod verbo
transigere possum. Ede mihi scriptum, quid argenti
in provincia Siciha pararis, unde quidque, aut quanti
emeris.

Quid fit ? quamquam non debebam ego abs te has
literas poscere : me enim tabulas tuas habere et pro-
ferre oportebat. Verum negas te horum annorum
aliquot confecisse. Compone hoc, quod postulo, de
argento : de reUquo videro. " Nec scriptum habeo,
nec possum edere." Quid futurum igitur est ? Quid
existimas hosce judices facere posse ? Domus plena
signorum pulcherrimorum jam etiam ante praeturam :
multa ad villas tuas posita, apud amicos multa de-
posita, multa aliis data atque donata : tabulae nuUum
indicant emtum. Omne argentum ablatum ex Sicilia
est : nihU cuiquam, quod suum dici vellet, reUctum.
Fingitur uiiproba defensio, pratorem omne id argen-
tum coemisse : tamen idipsum tabulis demonstrari
non potest. Si quas tabulas profers, in his, quid ha-
beas, quomodo habeas, scriptum non est. Horum
autem temporum, cum te plurimas res emisse dicas,
2 M 3

402 IN VERREM V. Cap. 18.

tabulas omnino nullas proferas ; nonne te, et prolatis
et non prolatis tabulis, condemnari necesse cst ?

XVII. Tu a M. Coelio, equite Romano, lectissimo
adolescente, quse voluisti, vasa argentea LUybaei abs-
tulisti : tu C. Cacurii, promtissimi liominis, et ex-
perientis, et imprimis gratiosi, supellectilem omnera
auferre non dubitiisti : tu maximam et pulcherrimam
mensam citream a Q. lAitatio Diodoro (qui Q. Ca-
tuli beneficio a L. Sulla civis Romanus factus est),
omnibus scientibus, Liiybsei abstulisti. Non tibi ob-
jicio, quod hominem dignissimimi tuis moribus,
ApoUonium, Niconis filiuni, Drcpanitanum, (qui
nunc A. Clodius vocatur) omni argento optime facto
spoliasti ac depeculatus es. Taceo : non enim putat
ille sibi injuriam factam, propterea quod homini jam
perdito, et coUum in laqueum inserenti, subvenisti,
cum pupUiis Drepaiiitanis bona patria erepta cinn iUo
partitus es. Gaudeo etiam, si quid ab Ulo abstuUsti ;
et abs te niliU rectius factum esse dico. A Ijysone
vero LUyba;tano, primo homine, apud quem diver-
satus es, ApoUinis signum ablatum certe non opor-
tuit. At dices te emisse. Scio : HS M. Ita opinor.
Scio, inquam : proferam Uteras : et tamen id factum
non oportuit A pupiUo Ileio, cui JMarceUus tutor
est, a quo pecuniam grandem eripueras, scaphia cum
emblematis LUybsei utrum emta esse dicis, an confi-
teris erepta?

Sed quid ego istius in ejusmodi rebus mediocres
injurias colUgo, qua» tantummodo in furtis istius, et
damnis eorum a quibus auferebat, versata; esse ^dde-
antur ? Accipite, si vultis, judices, rem ejusmodi, ut
amentiam singularem, ut furorem jam, non cupidi-
tatem ejus, perspicere possitis.

XVIII. MeUtensis Diodorus est, qui apud vos
antea testimonium dixit. Is LUybiei multos jam an-
nos habitat, homo et domi nobilis, et, apud eos quo
se contiUit, propter virtutem splendidus et gratiosus.
De hoc Verri dicitur, habere eum perbana toreumata ; ■

IN VERREM V. Cap. I!). 403

in his pocula duo qufedam, quac Thericlea nominan-
tur, Mentoris manu, sumnio artificio, facta. Quod
iste ubi audivit, sic cupiditate inflammatus est, non
solum inspiciendi, verum etiam auferendi, ut Diodo-
rum ad se vocaret, ac posceret. IUe, qui illa non in-
vitus haberet, respondet se Lilyb;pi non habere : Me-
]it;B apud quemdam propinquum suum reliquisse.
Tum iste continuo mittit liomines certos JMelltam :
scribit ad quosdam Mehtcnses, ut ea vasa perquirant.
Rogat Diodorum, ut ad iUum suum propinquum det
literas. Nihil ei longius videbatur, quam dum Ulud
videret argentum. Diodorus, homo frugi ac dUigens,
qui sua servare vellet, propinquo suo scribit, ut iis,
qui a Verre venissent, responderet, iUud argentum
se paucis iUis diebus misisse LUybseum. Ipse interea
recedit. Abesse ab domo pauUsper maluit, quam
prffisens Ulud optime factum argentum amittere.
Quod ubi audivit iste, usque eo est commotus, ut sine
uUii dubitatione insanire omnibus ac furere videretur.
Quia non potuerat argentum eripere, ipse a Diodoro
erepta sibi vasa optime facta dicebat : minitari abs-
enti Diodoro : vociferari palam : lacrymas interdiun
vix tenere. Eriphylam accepimus in fabuUs ea cupi-
ditate, ut, cum vidisset monUe, ut opinor, ex auro et
gemmis, pulchritudine ejus incensa, salutem viri pro-
deret. SimUis istius cupiditas : hoc etiam acrior at-
que insanior, quod Ula cupiebat id, quod viderat ;
hujus Ubidines non sokmi oculis, sed etiam auribus,
excitabantur.

XIX. Conquiri Diodorum tota provincia jubet.
lUe ex SicUia jam castra moverat, et vasa coUegerat.
Homo, ut aUquo modo Ulum in provinciam revocaret,
hanc excogitavit rationem ; si hffic ratio potius, quam
amentia nominanda est. Apponit de suis canibus
quemdam, qui cUcat, se Diodorum JMeUtensem rei
capitaUs reum veUe facere. Primo mirum omnibus
videri, Diodorum reum, hominem quietissimum, ab
omni non modo facinoris, verum etiam minimi errati.

404 IN VERREM V. Cap. 20.

suspicione remotissimum : deinde esse perspicuum,
fieri omnia illa propter argentum. Iste non du-
bitat jubere nomen deferri : et tum primum opinor
istum absentis nomen recepisse.

Res clara Sicilia tota, propter ceelati argenti cupL>
ditatem reos fieri rerum capitalium; neque solum
reos fieri prfesentes, sed etiam absentes. Diodorus
Roma; sordidatus circum patronos atque hospites cur-
sare : rem omnibus narrare. LiterEB mittuntur isti a
patre vehementes, ab amicis item, videret, quid age-
ret de Diodoro, quo progrederetur : rem claram esse
et invidiosam : insanire hominem : periturum hoc
uno crimine, nisi cavisset. Iste etiam tum patrem, si
non in parentis, at in hominum, numero putabat : ad
judicium nondum se satis instruxerat : primus annus
erat provincije ; non, ut in Sthenio, jam refertus pe-
cunia. Itaque furor ejus paululum, non pudore, sed
metu ac timore, repressus est. Condemnare Diodo-
rum non audet : absentem de reis eximit. Diodorus
interea, prEetore isto, prope triennium provincia do-
moque caruit. Cseteri, non solum Siculi, sed eti.im
cives Romani, hoc statuerant, (quoniam iste tantum
cupiditate progrederetur) nihd esse, quod quisquam
putaret, se, quod isti paulo magis placeret, conservare,
aut domi retinere, posse.

XX. Postea vero, quam intellexenmt, isti virum
fortem, quem summe provincia exspectabat, Q. Ar-
rium, non succedere ; statuerunt, se nUiU tam clausum
neque tam reconditum posse habsre, quod non istius
cupiditati apertissimum promtissimumque esset.

Tum iste ab equite Romano splendido et gratioso,
Cn. Calidio, cujus filium sciebat senatorem populi
Romani et judicem esse, equuleos argenteos nobiles,
qui Q. IMaximi fuerunt, aufert. Imprudens huc in-
cidi, judices : emit enim, non abstulit. NoUem dix-
isse. Jactabit se ; et in his equitabit equiUeis. Emi :
pecuniam solvi. Credo, etiam tabuls proferentur.
Est tanti. Cedo tabulas ; dilue sane crimen hoc Ca-

IN VERREM V. Cap. 20. 405

lidianum, dum egotabulas adspicerepossim. Verum-
tamen quid erat, quod Caiidius Rom?e quereretur,
se, cuni tot annos in Siciliii negotiaretur, abs te solo
ita essc contemtum, ita despectum, ut etiam, una
cum caeteris Siculis, dispoliaretur. iSi emeras, quid
erat, quod conlirmabat, se abs te argentum esse
repetiturum, si tibi sua voluntate vendiderat ? Tu
porro posses facere, ut C'n. Calidio non redderes ?
prsesertim cum is L. Sisenna, defensore tuo, tam fa-
miliariter uteretur, et cum ca;teris familiaribus Si-
senna; reddidisses ?

Denique non opinor negaturum esse te, homini
honesto, sed non gratiosiori, quam Cn. Calidius est,
L. Cordio,argentuni,per Potamonem,amicum tuum,
reddidisse ; qui quidem caeterorum causam apud te
difficiliorem fecit. IVam, cum te compluribus con-
iirmasses redditurum, posteaquam Cordius pro testi .
monio dLxit, te sibi reddidisse, finem reddendi fecisti ;
quod intellexisti, te, praeda de manibus amissa, testi-
monium tamen efFugere non posse. Cn. Calidio,
equiti Romano, per omnes alios prastores licuit ar-
gentum habere bene factum : licuit posse domesticis
copiis, cum magistratum aut aliquem superiorem in-
vitasset, ornare et apparare convivium. iMidti domi
Cn. Calidii cum imperio ac potestate fuerunt : nemo
inventus est tam amens, qui illud argentum tam prae-
clanun ac tam nobUe eriperet ; nemo tam audax, qui
posceret ; nemo tam impudens, qui postularet ut
venderet.

Superbum est enim, judices, et non ferendum, di-
cere praetorem in provincia homini honesto, locupleti,
splendido, " Vende mihi vasa caelata." Hoc est enim
dicere, Non es dignus tu, qui habeas, qu£e tam bene
facta sint : meae dignitatis ista simt. Tu dignior,
Verres, quam Calidius? qui (ut non conferam vitam
atque existimationem tuam cum Ulius ; neque enim
est conferenda ; hoc ipsum conferam, quo tu te su-

40G IN VERREM V. Cap. 21.

periorem fingis) quod HS LXXX millia divisoribus',
ut prEBtor renuntiarere, dedisti ; trecenta accusatori,
ne tibi odiosus esset ; ea re contemnis equestrem ordi-
nem, ac despicis ? ea re indignum tibi visum est,
quidquam, quod tibi placeret, Calidium potius habere,
quam te ?

XXI. Jactat se jamdudum de Calidio : narrat
omnibus, se emisse. Num etiam de Ij. Papirio, viro
primario, locuplete honestoquc cquite Romano, thuri-
bulum cmisti ? qui pro testimonio dixit, te, cum in-
spiciendum poposcisscs, vulso eniblemate remisisse ;
ut intelligatis, iii homine intelligentiam esse, non
avaritiam ; artifieii cupidum, non argenti, fuisse.
Nec sohmi ia Papirio fuit hac abstinentia : tenuit
hoc institutum in thuribulis omnibus, qua;cumque in
SicUia, fuerunt. Incredibilc est autem, quam multa et
quamprfficlarafuerint. Credotum, cum Sicilia florebat
opibus et copiis, magna artilicia fuisse in ea insula :
nam domus erat, ante istum pra^torem, nuUa paulo
locupletior, quain domo ha;c non essent, etiamsi pras-
terea nihil esset argenti ; patella grandis cum sigillis,
ac simulacris Deorum, patera, qua muliercs ad res di-
vinas uterentur, thuribulum ; hac autem omnia anti-
quo opere etsummo artificio facta ; ut hocliceretsuspi-
cari, fuisse aliquando apudSicuIos[per;cque pro por-
tione] CcBtera ; sed, quibus multa fortuna ademisset,
tamen apud eos remansisse ea, quas religio retinuisset.

Dixi, judices, multa fuisse fere apud Siculos om-
nes : ego idem confirmo, nunc ne unum quidem esse.
Quid hoc est ? quod monstrum, quod prodigium, in
provinciam misimus ? Nonne vobis id egisse videtur,
ut non unius libidinem, non suos oculos, sed omnium
cupidissimonmi insanias, cum Romam revertisset,
expleret ? qui siuml atque in oppidum quopiam ve-
nerat, immittebantur illi continuo Cybiratici canes,
qui investigabant et perscrutabantur omnia. Si quod
erat grande vas et majus opus inventum, laeti affe-

IiN VERREM V. Cap. 22. 407

rebant. Si minusejusmocli quidpiam venari potuerant;
illa quidem certe pro lepusculis capiebantur, patellse,
paterae, thuribula. Hic quos putatis fletus nnilierum,
quas lamentationes fieri solitas esse in liisce rebus ?
qu;e forsitan vobis ])arv;u csse \ideantur : scd mag-
num et acerbum dolorcn comniovent, mulierculis
pnescrtim, cum eripiuntur e manibus ea, quibus ad
res divinas uti consuerunt, quae a suis acceperunt,
qujE in familia seniper fuerunt.

XXII. Ilic nolite exspectare, dum egohoc crimen
agam ostiatim ; ab /Eschylo Tyndaritano istum pate-
ram abstulisse, a Thrasone item Tyndaritano patel-
lam, a iVymphodoro Agrigentino thuribulum. Cum
testes ex Sicilia dabo, quem volet, ille eligat, quem
ego interrogem de pateUis, pateri^, thuribulis : non
modo oppidum nuUum, domus nulla paulo locu-
plctior expers hujus injuri;e reperietur. Qui cum in
convivium venisset, si quidquam cKlati adspexerat,
manum abstinere, judices, non poterat. Cn. Pom-
peius est PhOo, qui fuit Tyndaritanus. Is ccenam isti
dabat apud viUani in Tyndaritano. Fecit, quod Siculi
non audebant. lUe, civis Romanus quod erat, im-
punius id se facturum puta\-it. Apposuit patellam,
in quti sigiUa erant egregia. Iste continuo, ut vidit,
non dubitavit Uhid insigne penatium hospitaliumque
Deonmi ex hospitali niensa toUere: sed tamen (quod
antea de istius abstinentia dixeram), sigiUis avulsis,
reliquum argentum sine ulla avaritia reddidit.

Quid ? Eupolemo Calactino, homini nobili, Lu-
cuUorum hospiti ac perfamUiari, qui nunc apud ex-
ercitum cum L. LucuUo est, non idem fecit ? Coena-
bat apud eum. Argentum illi cffiterum purum appo-
suerat, ne purus ipse reUnqueretur ; duo pocula non
magna, verumtamen cum emblematis. Hic, quasi
festivum acroama, ne sine coroUario de convivio dis-
cederet, ibidem, convivis inspectantibus, emblemata
avellenda curavit. Neque ego nunc istius facta omnia

408 IN VERREI\I V. Cap. 23.

enumerare conor ; neque opus est, nec fieri ullo modo
potest. Tantummodo uniuscujusque de varia impro-
bitate generis indicia apud vos, et exempla, profero.
Neque enim ita se gessit in his rebus, tamquam ra-
tionem aliquando esset redditurus ; std prorsus ita,
quasi aut rcus nunquam esset futurus, aut, quo plura
abstulisset, eo minore periculo in judicium esset ven-
turus : qui ]i;pc, qufc dico, jam non occulte, non per
amicos atque interpretes, sed palam de loco superiore,
ageret, pro imperio et potestate.

XXIII. Catinamcum venisset, oppidum locuples,
honestum, copiosum, Dionysiarchum ad se proago-
rum (hoc est, suminum magistratum) vocari jubet.
Ei palam imperat, ut omne argentum, quod apud
quemque esset Catin;r?, conquirendum curaret, et ad
se transferendum. Philarchum Centuripinum, pri-
mum homjnem genere, virtute, pecunia, non hoc idem
juratum dicere audistis, sibi istum negotium dedisse
atque imperavisse, ut Centuripinis, in civitate totius
Sicilia» multo maxima et locupletissima, omne argen-
tum conquireret, et ad se comportari juberet ? Agy-
rio similiter, istius imperio, vasa Corinthia per Apol-
lodorum, quem testem audistis, Syracusas deportata
sunt.

Illa vero optima, quod, cum ad Haluntium venisset
pr£Etor laboriosus et dUigens, ipse in oppidum acce-
dere noluit, quod erat difficili adscensu atque arduo ;
Archagathum Hahmtinum, hominem non solum do-
mi suas, sed tota SicUia, in primis nobilem, vocari
jussit : ei negotium dedit, ut, quidquid Halunti
esset argenti c»lati, aut, si quid etiam Corinthiorum,
id omne statim ad mare ex oppido deportaretur. Ad-
scendit in ojipidum Archagathus. Homo nobUis, qui
a suis et amari et dOigi vellet, ferebat graviter, illam
sibi ab isto provinciam datam ; nec, quid faceret, ha-
bebat. Pronuntiat, quid sibi imperatum esset : jubet
omnes proferre, quse haberent. JMetus erat suimiius :

IN VERREM V. Cap. 24. 409

Ipse enim tyrannus non discedebat longius : Archa-
gathum et argentum, ui lectica cubanb, ad mare in-
fra oppiduni, exspectabat.

Quem concursum in oppido factum putatis ? quem
clamorem ? quemporrofletummulierum? qui viderent
equum Trojanum introductum, urbem captam esse
dicerent. Efterri [sine thecis] vasa, extorqueri aha de
manibus mulierum, efFringi multorum fores, reveUi
claustra. Quid enim putatis ? scuta si quando con-
quiruntur a privatis in bello ac tumultu, tamen ho-
mines inviti dant, etsi ad sahitem communem dari
sentiunt ; ne quem putetis sine maximo dolore argen-
tum ca?latum domo, quod alter eriperet, protuUsse.
Omnia deferuntur. Cybiratae fratres vocantur : pauca
improbant : quse probarant, iis crustae aut emblemata
detraliunmr. 8ic Hahmtini, excussis dehciis, cum
argento puro domum reverterunt.

XXI\''. Quod unquani, judices, hujusmodi ever-
riculum in illa pro^incia fuit ? Avertere aliquid de
pubUco quam obscurissime per magistratimi solebant :
etiam aUquid de privato nonnunquam occulte aufere-
bant : et illi tamen condemnabantur. Et, si quaritis,
(ut ipse de me detraham) Ulos ego accusatores puto
fuisse, qui hujusmodi hominum furta odore, aut ali-
quo leviter presso vestigio, persequebantur. Nam nos
quidem quid facimus in Verre, quem in luto voluta-
tum totius corporis vestigiis invenimus ? Permagnum
est, in eum dicere aliquid, qui, praeteriens, lectica
pauhsper deposita, non per praestigias, sed palam per
potestatem, uno imperio, ostiatina totum oppidum
compilarit ?

At tamen, ut posset se dicere emisse, Archagatho
imperat, ut aJiquid illis, quonim argentum fuerat,
nummulorum, dicis causa, daret. Invenit Archaga-
thus paucos, qui vellent accipere : his dedit. Eos
nummos tamen iste Archagatho non reddidit. Voluit
RomaB petere Archagathus : Cn. Lentulus aVIarcel-

(Orat.) vor. i. 2 x

410 IN VERREM V. Cap. 25.

liniis dissuasit, sicut ipsum dicere audistis. Recita
Archagathi et Lentuli testimonium.

Et, ne forte hominem existimetis hanc tantam vim
emblematum sine causa coacervare voluisse, videte,
quanti vos, quanti existimationem populi Romani,
quanti leges et judicia, quanti testes Siculos negotia-
toresque, fecerit. Posteaquam tantam multitudinem
collegerat emlilematum, ut ne unum quidem cuiquam
reliquisset ; instituit officinam Syracusis in regia max-
imam. Palam [artiflces] omnes, caelatores, ac vascu-
larios, convocari jubet ; et ipse suos complures habe-
bat. Eo conducit magnara hominum multitudinem :
menses octo continuos opus his non defuit, cum vas
nullum fieret, nisi aureum. Tum illa, ex patellis et
thuribulis qucB vellerat, ita scite in aureis poculis illi-
gabat, ita apte in scyphis aureis includebat, ut ea ad
illam rem nata esse diceres : ipse tamen prffitor, qui
sua vigilantia pacem in SicUia dicit fuisse, in hac of-
ficina majorem partem diei cum tunica pulla sedere
solebat, et pallio.

XXV. Hbbc ego, judices, non auderem proferre,
ni vererer, ne forte plura de isto ab aliis in sermone,
quam a me in judicio, audisse vos diceretis. Quis enim
est, qui de hac officina, qui de vasis aureis, qui de
istius pallio, tunica pulla, non audierit ? Quem vo-
les de conventu Syracusanorum virum bonum no-
minato : producam. Nemo erit, quin hoc se aut vi-
disse aut audisse dicat.

O tempora ! o mores ! Nihil nimium vetus pro-
feram. Sunt vestrCim, judices, aliquamniulti, qui L.
Pisonem cognovenint, hujus L. Pisonis, qui praetor
fuit, patrem. Is cum esset in Hispania prastor, (qua.
in provincia occisus est) nescio quo pacto, dum armis
exercetur, annulus aureus, quem habebat, fractus est,
et comminutus. Cum vellet sibi annulum facere, auri-
ficem jussit vocari in foro, ad sellam, Cordubae ; et ei
palam appendit aurum. Hominem in foro sellam ju-

IN VERREM V. Cap. 2G. 411

bet ponere, et facereannuluin, omnibus prsesentibus.
Nimium fortasse dicet aliquis hunc diligentem. Hac-
tenus repreliendat, si quis volet : nihil amplius. Ve-
rum fuit ei concedendum : filius enim L. Pisonis
erat, ejus, qui primus de pecuniis repetundis legem
tulit.

Ridiculum est, nunc de Verre me dicere, cum de
Pisone Frugi dixerim. Verumtamen, quantum inter-
sit, videte. Iste, cum aliquot abacorum faceret vasa
aurea, non laboravit, quid, non niodo in Sicilia, verum
etiam Roma; in judicio, audiret. lUe, in auri semun-
cia, totam Hispaniam scire voluit, unde prjetori an-
nulus fieret. Nimirum, ut liic nomen suum compro-
bavit, sic ille cognomen.

XXVI. NuUo modo possum omnia istius facta
aut memoria consequi, aut oratione complecti. Ge-
nera ipsa cupio breviter attingere ; ut hic modo me
commonuit Pisonis annulus, quod totum effluxerat.
Quam multis istum putatis hominibus honestis de
digitis annulos aureos abstuUsse ? Nunquam dubita-
vit, quotiescumque aUcujus aut genima aut annulo
delectatus est. Incredibilem rem dicam, sed tam cla-
ram, ut ipsum negaturum non arbitrer.

Cum \^alentio, ejus interpreti, epistola Agrigento
aUata esset, casu signum iste animadvertit in cretulii.
Placuit ei : exquisivit, unde esset epistola : respon-
dit, Agrigento. Iste Uteras, ad quos solebat, misit, ut
is annulus ad se primo quoque tempore afFerretur.
Ita, literis istius, patrifamUias, L. Titio cuidam, civi
Romano, annulus de digito detractus est. lUa vero
ejus cupiditas incredibUis est. Nam, ut in singula
conclavia, qua; iste non modo Roma», sed in omnibus
viUis habet, tricenos lectos optime stratos, cum cas-
teris ornamentis convivu, quaereret, nimium multa
comparare videretur. NuUa domus in SiciUa. locuples
fuit, ubi iste non textrinum instituerit.

IMuUer est Segestana, perdives et nobiUs, Lamia
noraine. Per triermium isti, plena domo telarum,

412 IN VERREM V. Cap. 27.

stragulam vestem confecit : nihi] nisi conchylio tinc-
tum. Attahis, homo pccuniosus, Neti ; Lyso, Lily-
baci ; Critoliius Enna; ; Syracusis /Eschrio, Cleo-
menes, Tlieoiimastus ; Elori Archonides, Megistus.
Vox me citius defecerit, quam nomina. Ipse dabat
purpuram tantum, amici operas, credo : jam enim
non libet omnia criminari : quasi hoc milii non satis
sit ad crimen, liabuisse tam multum, quod daret ;
voluisse deportare tam multa; hoc dcnique, quod
concedit, amicorum operis esse in hujuscemodi rebus
usum. Jam vero lectos jeratos, et candelabra a^nea,
num cui, pra:ter istmn, Syracusis per triennium facta
•esse existimatis? Emebat, credo. Sed tantum vos
certiores, jutUces, facio, quid iste in provincia prsetor
egerit, ne cui forte nimiumnegligensfuisse videatur,
neque se satis, cum potestatem habuerit, instrusisse
et ornasse.

XXVII. Venio nunc, non jam ad furtum, non
ad avaritiam, non ad cupiditatem, sed ejusmodi fa-
cinus, in quo omnia nefaria contineri mihi atque
inesse videantur : in quo Dii immortales violati,
existimatio atque auctoritas nominis populi Romani
imminuta, liospitium spoliatum ac proditum, ab-
alienati scelere istius a nobis omnes reges amicissimi,
nationesque quEe in eorum regno ac ditione sunt.
Nam reges Syri», regis Antiochi fihos pueros, scitis
Romte nuper fiiisse ; qui venerant, non propter
Syrias regnum (nam id sine controversia obtinebant,
ut a patre et a majoribus acceperant), sed regnum
iEgypti ad se et ad Selenen, matrem suam, per-
tinere arbitrabantur. Hi ipsi posteaquam, tempori-
bus reipubhcfc exchisi, per senatum agere qux vohie-
rant, non potuerunt, in Syriam, in regnum patrium,
profecti sunt. Eorum alter, qui Antiochus vocatur,
iter per Siciliam facere voluit. Itaque, isto prffitore,
venit Syracusas.

Ilic ^'^erres haereditatem sibi venisse arbitratus
£st, quod in ejus regnum ac manus vencrat is, quera

IN VERREM V. Cap. 28. 413

iste et audierat multa secum praclara babere, et
suspicabatur. ]\Iittit homiiii munera satis birge :
ha;c ad usum donicsticum : vini, olei, quod visum
erat ; etiam tritici, quod satis esset, de suis decumis.
Deinde ipsum regem ad ca-nani vocavit. Exornat
ample magnificeque triclinium : exponit ea, quibus
abundabat, plurima ac pulcherrima vasa argcntea
(namque ha;c aurea nondum fecerat) : omnibus curat
rebus instructum et paratum ut sit convivium. Quid
nmlta ? Rex ita discessit, ut et istum copiose orna-
tum, et se honorifice acceptum, arbitraretur. Vocat
ad copnam deinde ipse pra;torem : exponit suas co-
pias omnes, multum argentum, non pauca etiam
pocula ex auro, qua?, ut mos est regius, et maxime
in Syria, gemmis erant distincta clarissimis. Erat
etiam vas vinarium, ex una gemma pergrandi truUa
excavata, manubrio aureo ; de qua (crcdo) satis
idoneum, satis gravem testem, Q. IVIijiucium dicere
audistis. Iste unumquodque vas in manus sumere,
laudare, mirari. Rex gaudere, praetori populi Ro-
mani satis jucundum et gratumillud esse con\ivium.
Posteaquam inde discessum est, cogitare iste nihil
aliud (quod ipsa res declaravit), nisi, quemachnodum
regem ex provincia spoliatum expilatumque dimit-
teret. Mittit rogatum vasa ea, qu» pulcherrima
apud iUum viderat : ait se suis Ccelatoribus velle os-
tendere. Rex, qui istum non nosset, sine ulla suspi-
cione hbentissime dedit. JMittit etiam trullam gem-
meam rogatum : velle se eam dihgentius conside-
rare. Ea quoque ei mittitur.

XXVIII. Nunc rehquum, judices, attendite, de
quo et vos audistis, et popukis Romanus non nunc
primum audiet ; et in exteris nationibus usque ad
ultimas terras pervagatum est. Candelabrum e gem-
mis clarissimis, opere mirabili perfectum, reges hi,
quos dico, Romam cum attulissent, ut in Capitolio
ponerent ; quod nondum etiam perfectum templum
ofFenderant, neque ponere potuerunt, neque vulgo
2 n3

414 IN VERRExAI V. Cap. 29.

ostendere ac profcrre voluerunt ; ut et magnificen-
tius videretur, cum suo tempore in cella Jovis Opti-
mi IMaximi poneretur, et clarius, cum pulchritudo
ejus recens ad oculos liominum atque integra perve-
niret. Statuerunt id secum in Syriam reportare ; ut,
cum audissent, simulacrum Jovis Optimi Maximi
dedicatum, legatos mitterent, qui, cum ca;teris rebus,
illud quoque cximium atque pulcherrimum donura
in CapitoUum afferrent. Pervenit res ad istius aures,
nescio quomodo : nam rex celatum voluerat ; non
quo quidquam metueret, aut suspicaretur, sed ut ne
multi illiid ante perciperent oculis, quam populus
Romanus. Iste petit a rege, et eum pluribus verbis
rogat, ut id ad se mittat : cupere se dicit inspicere,
neque se aliis videndi potestatem esse facturum.

Antiochus, qui animo et puerili esset et regio,
nihil de istius improbitate suspicatus est : imperat
suis, ut id in praBtorium involutum quam occultis-
sime deferrent. Quo posteaquam attulerunt, involu-
crisque rejectis constituerunt, iste clamare coepit,
dignam rem esse regno SyriiE, dignam regio munere,
dignam Capitolio. Etenim erat eo splendore, qui
ex clarissimis et pulcherrimis gemmis esse debebat ;
ea varietate operum, ut ars certare videretur cum
copia ; ea magnitudine, ut intelligi posset, non ad
hominum apparatum, sed ad amplissimi templi orna-
mentum, esse factum. Quod cum satis jam per-
spexisse videretur, tollere incipiunt, ut referrent.
Iste ait, se velle LLLud etiam atque etiam considerare :
nequaquam se esse satiatum. Jubet iUos discedere,
et candelabrum relinquere. Sic illi tum inanes ad
Antiochum revertuntur.

XXIX. Rex primo nihU metuere, nihU suspicari.
Dies unus, alter, plures : non referri. Tum niittit
rex ad istum, si sibi videatur, ut reddat. Jubet iste
posterius ad se reverti. JMirum illi videri. JVIittit
iterum : non redditur. Ipse honiinem appeUat : ro-
gat, ut reddat. Os homiius insigneauiue unpuden-

IN VERREM V. Cap. 30. 415

tiam cognoscite. Quod sciret, quodque ex ipso rege
audisset, in Capitolio esse ponendum, quod Jovi
Optimo 3Iaxinio, quod populo Roniano, servari
videret, id sibi ut donaret, rogare et vehenienter
petere coepit. Cum ille se et religione Jovis Capito-
lini et honiinum existimatione impediri diceret, quod
nmlta; nationes testes essent illius operis ac muneris ;
iste homini minari acerrime coppit. Ubi videt, eum
niliilo magis minis quam precibus permoveri ; re-
pente hominem de provinciii jubet ante noctem dece-
dere : ait, se comperisse, ex ejus rcgno piratas in
Siciliam esse venturos.

Rex, maximo conventu, Syracusis, in foro, (ne
quis forte me in crimine obscuro versari, atque affia-
gere aliquid suspicione hominum, arbitretur) in foro,
inquam, Syracusis, flens, ac Deos liominesque con-
testiins, clamare ccepit, candelabrum factum e gem-
mis, quod in Capitolium missurus esset, quod in
templo clarissimo populo Romano monimentum sufe
societatis amicitijeque esse voluisset, id sibi C. Ver-
rem abstulisse : de ca?teris operibus ex auro et gem-
mis, quas sua penes illum essent, se non laborare :
hoc sibi eripi, miserum esse et indignum. Id etsi
antea jam mente et cogitatione sua, fratrisque sui,
consecratum esset ; tamen tum se, in illo conventu
civium Romanorum, dare, donare, dicare, conse-
crare, Jovi Optimo ]\Iaximo, testemque ipsum Jo-
veni suas voluntatis ac religionis adhibere.

XXX. Qude vox, quae latera, quas vires, hujus
unius criminis querimoniam possint sustinere ? Rex
Antiochus, qui Romje, ante oculos omnium nostrum,
biennium fere comitatu regio atque ornatu fuisset ;
is, cum amicus et socius populi fiomani esset, ami-
cissmio patre, avo, majoribus, antiquissimis et claris-
simis regibus, opulentissuno et maxmio regno, pras-
ceps e provincia populi Romani exturbatus est.

Quemadmodum hoc accepturas nationes exteras,
quemadmodum hujus tui facti famam in regna alio-

41« IN VERREM V. Cap. 3).

rum atque in ultimas terras perventuram, putasti,
cum audierint, a prffitore populi Romani in provinciii
violatum regem, spoliatum hospitem, ejectum so-
cium populi Romani atque amicum ? Nomen ves-
trum, populique Romani, odio atque acerbitati sci-
tote nationibus exteris, judices, futurum, si istius
hcBC tanta injuria impunita discesserit. Sic omnes
arbitrabuntur, pra;sertim cum hjec omnino fama de
nostrorum hominum avaritia et cupiditate percre-
buerit, non istius solius hoc esse facinus, sed eorum
etiam, qui approbarint. IMulti reges, niultas liberae
civitates, multi privati opulcnti ac potentes, habent
profecto in animo Capitolium sic ornare, ut templi
dignitas, imperiique nostri nomen, desiderat : qui si
intellexerint, interverso regaU hoc dono, graviter vos
tulisse, grata fore vobis populoque Romano sua
studia ac dona arbitrabuntur. Sin hoc vos in rege
tam nobili, in re tam eximia, in injuria tam acerba,
neglexisse audierint ; non erunt tam amentes, ut
operam, curam, pecuniam, impendant in eas res,
quas vobis gratas fore non arbitrentur.

XXXI. Hoc loco, Q. Catule, te appello : loquor
enim de tuo clarissimo pulcherrimoque monimento :
non judicis solum severitatem in hoc crimine, sed
prope inimici atque accusatoris vim, suscipere debes.
Tuus est enim honos in Ulo templo, senatus populi-
que Romani beneticio : tui nominis a;terna memoria
simul cum templo illo consecratur : tibi haec cura
suscipienda, tibi heec opera sumenda est, ut Capito-
lium, quomodo magnidcentius est restitutum, sic
copiosius ornatum sit, quam fuit; ut illa flamma
divinitus exstitisse videatur, non qme deleret Jovis
Optimi Alaximi templum, sed quae praeclarius mag-
niiicentiusque deposceret.

Audisti Q. JMinucium Rufum dicere, domi suae
diversatum esse Antiochum regem Syracusis ; se
illud scire ad istum esse delatum ; se scire non red-
ditum. Audisti, et audies omni e conventu Syracu-

IN VERREM V. Cap. 33. 417

sano, qui ita dicant, sese audientibus, illud Jovi
Optimo Maximo dicatum esse ab rege ^Vntiocho, et
consecratum. Si judex non esses, et liac ad te delata
res esset, te potissinium hoc persequi, te petere, te
agere, oporteret. Quare, non dubito, quo animo ju-
dex hujus criminis esse debeas, qui, apud alium
judicem, niulto acrior, quam ego sum, actor accusa-
torque esse deberes,

XXXII. Vobis autem, judices, quid hoc indig-
nius, aut quid niinus ferendum, videri potest ? Ver.
resne habebit domi su;e candelabrum Jovis Optimi
Blaximi, e genmiis auroque perfectum ? Cujus ful-
gore collucere atque illustrari Jovis Optimi IMaximi
templum oportebat, id apud istum in ejusmodi con-
viviis constitnetur, qua; domesticis stupris flagitiisque
flagrabunt ? In istius lenonis turpissimi domo, simul
cum cfEteris Chelidonis ha^reditariis ornamentis, Capi-
toUi ornamenta ponentur ? Quid huic sacri unquam
fore, aut quid fuisse religiosi, putatis, qui nunc tanio
scelere se obstrictum esse non sentiat ? qui in judi-
cium veniat, ubi ne precari quidem Jovem Opti-
mum 3Iaximum, atque ab eo auxiliuni petere, more
omnium possit ? a quo etiam Dii imniortales sua re-
petunt in eo judicio, quod hominibus ad suas res
repetendas est constitutum. JMiramur, Athenis IMi-
nervam, Deli Apollinem, Junonem Sami, Pergae
Dianam, miiltos praeterea ab isto Deos tota Asia,
GrjBciaque violatos, qui a Capitolio manus abstinere
non potuerit ? Quod privati homines de suis pecu-
niis ornant, ornaturique sunt, id C. ^'erres ab regi-
bus ornari nou estpassus. Itaque, hocnefario scelere
concepto, nihil postea tota in iSicilia neque sacri
neque religiosi esse duxit : ita sese in ea provincia
per triennium gessit, ut ab isto non solum homini-
bus, verum etiam Diis immortalibus, beUum indic-
tum putaretur.

XXXIII. Segesta est oppidum pervetus in Sicilia,
judices, quod ab Mnea. fugiente a Troja, atque in

418 IN VERREM V. Cap. 34.

hazc loca veniente, conditum esse demonstrant. Ita-
que Segestani non solum perpetua societate atque
amicitia, verum etiam cognatione, se cum populo
Romano conjunctos esse arbitrantur. Hoc quondam
oppidum, cuni illa civitas cum Pccnis suo nomine ac
sua sponte bellaret, a Carthaginiensibus vi captum
atque deletuni est : omniaque, quae ornamento urbi
esse possent, Carthaginem sunt ex illo loco deportata.
Fuit apud Segestanos ex ccre simulacrum Dianas,
cum summa atqueantiquissima prteditum religione,
tum singulari opere artiKcioque perfectum. Hoc,
translatum Carthaginem, locum tantimi hominesque
mutarat ; reUgionem quidem priatinam conservabat.
Nam, propter eximiam pulcliritudinem, etiam hosti-
bus digna, quam sanctissime colerent, videbatur.

Aliquot SEeculis post, P. Scipio bello Punico tertio
Carthaginem cepit : qua in victoria, (\idete homuiis
virtutem et dUigentiam, ut et domesticis praeclaris-
simae virtutis exemphs gaudeatis, et eo majore odio
dignam istius incredibilem audaciam judicetis) con-
vocatis Siculis omnibus, quod diutissime sspissime-
que SicUiam vexatam a (Jarthaginiensibus cognorat,
jubet omnia conquiri : pollicetur, sibi magn» curse
fore, ut omnia civitatibus, quje cujusque fuissent,
restituerentur. Tum illa, qua; quondam fuerant
Himera sublata (de quibus antea dixi), Thermitanis
sunt reddita : tum aUa Gelensibus, alia Agrigen-
tinis ; in quibus etiam ille nobilis taurus, quem
crudelissimus omnium tyrannorum, Phalaris, ha-
buisse dicitur, quo vivos, suppUcu causa, demittere
homines, et subjicere flammam solebat. Quem tau-
rum Scipio cum reddcret i\grigentinis, dixisse dici-
tur, jequum esse illos cogitare, utrum esset SicuUs
utiUus, suisne servire, an populo Romano obtempe-
rare ; cum idem monimentum et domesticte crude.-
Utatis et nostra mansuetudinis haberent.

XXXIV. lUo tempore Segestanis maxima cum
cura hffic ipsa Diana, de qua dicimus, redditur : re-

IN VERREM V. Cap. 34. 410

portatur Segestam : in suis antiquis sedibus, summa
cuni gratulatione civiuni et la;titia, reponitur. Haec
erat posita Segestae, sane excelsa in basi, in qua
grandibus literis P. Africani nomen erat incisum,
eumcjue Carthagine capta restituisse, perscriptum.
Colebatur a civibus : ab omnibus advenis visebatur.
Cum quasstor essem, nihil mihi ab illis est demon-
stratum prius. Erat admodum amplum et excelsum
signum cum stola : verumtamen inerat in iUa mag-
nitudine atas atque habitus virginalis. Sagitta; pen-
debant ab humero : sinistr.a manu retinebat arcum :
dextra ardentem facem prjeferebat.

Hanc cum iste, sacrorum omnium hostis, reli'gio-
numque pra;do, vidisset ; quasi illa ipse face per-
cussus esset, ita flagrare cupiditate atque amentia
coepit. Imperat magistratibus, ut eam demoliantur,
et sibi dent : nihil sibi gratius ostendit futurum.
lUi vero dicere, id sibi nefas esse ; seque, cum sum-
ma religione, tum summo metu legum et judicio-
rum, teneri. Iste tum petere ab illis, tum minari,
tum spem, tum metum, ostendere. Opponebant illi
interdum nomen Africani : donum populi Romani
iUud esse dicebant : nihU se in eo potestatis habere,
quod imperator clarissimus, urbe hostium capta,
monimentum victoria populi Romani esse voluisset.
Cum iste nihUo remissius, atque etiam multo vehe-
mentius, instaret quotidie; res agitur in senatu.
Vehementer ab omnibus reclamatur. Itaque illo
tempore, ac primo istius adventu, pernegatur. Post-
ea, quidquid erat oneris in nautis remigibusque
exigendis, in frumento imperando, Segestanis, prs-
ter casteros, imponebat aliquanto amplius, quam
ferre possent. Prseterea magistratus eorum evoca-
bat : optimum quemque et nobUissimum ad se ar-
cessebat : cLrcum omnia provincias fora rapiebat :
singiUatim unicuique calamitati fore se denuntia-
bat : universam se funditus Ulam eversurum esse
civitatem minabatur. Itaque aliquando, multismalis,

420 IN VERREM V. Cap. 35.

magnoque metu, victi Segestani, prjetoris imperia
parendum esse decreverunt. IMagno cum luctu et
gemitu totius civdtatis, multis cum lacrymis et la-
mentatione virorum mulierumque omnium, simula-
crum DiansE tollendum locatur.

XXXV. Videte quanta religione fuerit. Apud
Segestanos repertum esse, judices, scitote, neminem,
neque liberum neque servum, neque civem neque
peregrinum, qui iUud signum auderet attingere.
Barbaros quosdam Lilybao scitote adductos esse
operarios. Hi denique illud, ignari totius negotii ac
religionis, mercede accepta, sustulerunt. Quod cum
ex oppido exportaretur, quem conventum midierum
factum esse arbitramini? quemfletum majorum natu ?
quorum nonnulli etiam Ulum diem memoria tene-
bant, cum illa eadem Diana, Segestam Carthagine
revecta, victoriam populi Romani reditu suo nun-
tiasset. Quani dissimilis hic dies illi tempori vide-
batur ! Tum imperator populi Romani, vir clarissi-
mus, Deos patrios reportabat Segestanis, ex urbe
hostium recuperatos : nunc, ex urbe sociorum, pra»-
tor ejusdem populi tuqiissimus atque impurissimus
eosdem illos Deos nefario scelere auferebat. Quid
hoc tota Sicilia est clarius, quam omnes Segestanas
matronas et virgines convenisse, cum Diana exporta-
retur ex oppido ? unxisse unguentis ? complesse
coronis et floribus ? thure odoribusque incensis, us-
que ad agri fines prosecutas esse ?

Hanc tu tantam religionem si tum in imperio,
propter cupiditatem atque audaciam, non pertimes-
cebas ; ne nunc quidem, in tanto tuo liberorumque
tuorum periculo, perhorrescis ? Quem tibi aut homi-
nem, invitis Diis immortalibus, aut vero Deum, tantis
eorum religionibus violatis, auxiho futuruni putas ?
Tibi illa Diana, in pace atque in otio, religionem
nuUam attulit? qufe, cum duas urbes, in quibus
locata fuerat, captas incensasque vidisset, bis ex
duorum bellorum flamma ferroque servata est ; qus,

IN VERREM V. Cap. 3C. 42»

Carthaginiensium victoria, loco mutato, religionem
tamen non aniisit ; P. Africani virtute religionem
simul aun loco recuperavit. Quo quidem scelere
suscepto, cum inanis esset basis, et in ea P. Africani
nomen incisum ; res indigna atque intoleranda vide-
batur omnibus, non solum religiones esse violatas,
verum etiam P. Africani, viri fortissimi, rerimi ges-
tarum gloriam, memoriam virtutis, moninienta vic-
toriaj, C. ^'errem sustulisse. Quod cum isti renun-
tiaretur de basi ac literis, existimavit homines in ob-
livionem totius negotii esse venturos, si etiam basim,
tamquam indicem sui sceleris, sustulisset. Itaque
tollendam istius imperio locaVerunt : qua vobis lo-
catio, ex publicLs Segestanorum literis, priore actiorie
recitata est.

XXXVI. Te nunc, P. Scipio, te, inquam, lectis-
simum ornatissimumque adolescentem, appello : abs
te officium tuum, debitum generi et nomini, requiro
et flagito. Cur pro isto, qui laudem honorenique
famUiffi vestrae depeculatus est, pugnas ? cur eum
defensum esse vis ? cur ego tuas partes suscipio ?
cur tuum onus sustineo? M. Tullius P. Africani
monimenta requirit : P. Scipio eum, qui illa sus-
tulit, defendit ! Cum mos a majoribus traditus sit,
ut monimenta majorum ita suorum quisque defen-
dat, ut ea ne ornari quidem noniine aheno sinat ; tu
isti aderis, qui non [obtrusit] aliqua ex parte moni-
menta P. Scipionis, sed funditus sustulit ac delevit ?
Quisnam igitur (per Deos mmiortales !) tuebitur P.
Scipionis memoriam mortui ? quis monimenta at-
que indicia virtutis, si tu ea relinques ac deseres ;
neque solum spoliata iUa patiere, sed etiam eorum
spoliatorem vexatoremque defendes ? Adsunt Seges-
tani, clientes tui, socii populi Romani atque amici :
certiorem te faciunt, P. Africanum, Carthagine
deleta, simulacrum Diana majoribus suis restituisse ;
idque apud Segestanos, ejus imperatoris nomine,
positum ac dedicatum fuisse : hoc Verrem demo-

iOnit.) voi.. i. 2 o

422 IN VERREM V. Cap. 3?.

Kendum et asportandum, nomenque omnino P. Sci-
pionis delendum tollendumque, curasse. Orant te,
atque obsecrant, ut sibi religioneni, generi tuo lau-
dem gloriamque, restituas ; ut, quod ex urbe hos-
tium per P. Africanum recuperarint, id per te ex
prsedonis domo conservare possint.

XXXVII. Quid aut tu his respondere honeste
potes, aut iUi facere, nisi ut te ac Hdem tuam im-
plorent ? Adsunt, et implorant. Potes domesticae
laudis amplitudinem, Scipio, tueri ; potes : omnia in
te sunt, quaj aut fortuna hominibus aut natura largi-
tur. Non pra;cerpo fructum officii tui : non alienam
mihi laudem appeto : non est pudoris mei, P. Sci-
pione, florentissimo adolescente, vivo et incokmii,
me propugnatorem monimentorum P. Scipionis,
defensoremque, profiteri. Quam ob rem, si suscipis
domesticae laudis patrocinium, me non sohmi sUere
de vestris monimentis oportebit, sed etiam latari,
P. Africani ejusmodi esse fortunas mortui, ut ejus
honos, ab iis qui ex eadem familia sint, defendatur,
neque uUum adventicium requiratur auxUium. Sin
istius amicitia te impediet ; si hoc, quod abs te pos-
tulo, minus ad ofHcium tuum pertinere arbitrabere ;
succedam ego vicarius tuo muneri : suscipiam partes,
quas alienas esse arbitrabar. Na; ista prasclara nobi-
litas desinat queri, populum Romamnn hominibus
novis atque industriis hbenter honores mandare,
semperque mandasse. Non est querendum, in ea
civitate, quic propter virtutem omnibus nationibus
imperat, virtutem plurimum posse. Sit apud ahos
imago P. Africani : ornentur alii mortui virtute ac
nomine. Talis iUe vir fuit, ita de populo Romano
meritus est, ut non uni familiae, sed universae civi-
tati, commendatus esse debeat. Est aliqua mea pars
virUis, quod ejus civitatis sum, quam ille amplam,
ilhistrem, claramque reddidit : praecipue quod in his
artibus pro mea parte versor, quarum Ule princeps
fuit, jequitate, industria, temperantia, defensione

IN VERREM V. Cap. 39. 423

miserorum, odio improborum ; qusc cognatio stu-
diorum et artium propemodum non minus est con-
juricta, quam ista, qua vos delectamini, generis et
nominis.

XXXVIII. Repeto abs te, Verres, monimen-
tum P, Africani : causam Siculorum, quam suscepi,
relinquo : judicium de pecuniis repetundis ne sit hoc
tempore : Segestanorum injurire negligantur : basis
P. Africani restituatur : nomen invicti imperatoris
incidatur : signum pulcherrimum, Carthagine cap-
tum, reponatur. H;ec abs te, non Siculorum defen-
sor, non tuus accusator, non Segestani postulant ;
sed is, qui laudem gloriamque P. Africani tuendam
conservandamque suscepit. Non vereor, ne hoc offi-
cium meum P. ServUio judici non probem ; qui,
cum res maximas gesserit, monimentaque rerum
suarum cum maxime consituat, atque in his elaboret ;
profecto volet hasc non solum suis posteris, verum
etiam omnibus viris fortibus et bonis civibus defen-
denda, non spohanda improbis, tradere. Non vcreor,
ne tibi, Q. Catule, disphceat, cujus amphssimum in
orbe terrarum, clarissimunique, monimentum est,
quam j)hirimos esse custodes monimentorum, et pu-
tare omnes bonos aliena; gloria defensionem ad offi-
cium suum pertinere.

Et quidem csBtcris istius furtis atque flagitiis ita
moveor, ut ea reprehendenda tantum putem : hic
vero tanto dolore afficior, ut niliil mihi indignius
ferendum videatur. Verres Africani monimentis do-
mum suam, plenam stupri, plenam flagitii, plenam
dedecoris, ornabit ? Verres temperatissimi sanctissi-
mique viri monimentum, Dianas simulacrum virgi-
nis, in ea domo collocabit, in qua semper meretri-
cum lenonumque flagitia versantur ?

XXXIX. At hoc solum Africani monimentum
violasti ? quid ? a Tyndaritanis non, ejusdem Sci-
pionis beneficio positum, simulacrum Mercurii, pul-
cherrime factum, sustulisti ? At quemadmodum,

424 IN VERREM V. Cap. 40.

Dii immortales ! quam audacter ! quam libidinose !
quam impudenter ! Audistis nuper dicere legatos
Tyndaritanos, liomines honestissimos, ac principes
civitatis, IMercurium, qui sacris anniversariis apud
eos, ac summti religione, coleretur, quem P. Afri-
canus, Carthagine capta, Tyndaritanis, non soUim
sua; victoriffi, sed etiam iUoruni fidei societatisque,
monimentum atque indicium dedisset ; hujus vi,
scelere, imperioque, esse sublatum : qui, ut primum
in illud oppidum venit, statim, tamquam ita fieri
non solum oporteret, sed etiam necesse esset, tam-
quam hoc senatus mandasset, popuhisque Romanus
jussisset ; ita continuo, signum ut demolirentur, et
JMessanam deportarent, imperavdt. Quod cum ilhs,
qui aderant, indignum, qui audiebant, incredibile,
videretur ; non est ab isto, primo illo adventu, per-
severatum. Discedens mandat proagoro Sopatro,
cujus verba audistis, ut demoUatur. Cum recusaret,
vehementer minatur : ita tum ex illo oppido pro-
ficiscitur. Proagorus refert rem ad senatum : vehe-
menter undique reclamatur. Ne multa : iterum iste
ahquanto post ad iUos venit : quaerit continuo de
signo. Respondetur ei, senatum non permittere :
prenam capitis constitutam, si, injussu senatiis, quis-
quam attigisset : simul reUgio commemoratur. Tum
iste : " Quam mihi reUgionem narras ? quam pce-
nam ? quem senatum ? X^^ivum te non relinquam :
moriere virgis, nisi signum traditur." Sopater
iterum flens ad senatum defert : istius cupiditatem
minasque demonstrat. Senatus Sopatro responsum
nuUum dat, sed commotus perturbatusque discedit.
lUe, prretoris arcessitus nuntio, rem demonstrat :
negat uUo modo fieri posse.

XL. Atque hwc (nihU enim prastermittendum
de istius impudentia videtur) agebantur in conventu
palam, de seUa, ac de loco superiore. Erat Mems
summa, tempestas (ut ipsum Sopatrum dicere au-
distis) perfrigida : imber maximus ; cum iste impe-

IN VERREfll V. Cap. 41. 425

rat lictoribus, ut Sopatrum de porticu, in qua ipse
sedebat, priEcipitem in forum dejiciant, nudumque
constituant. Vix erat hoc plane etiam imperatum,
cum iUum spoliatum, stipatumque lictoribus, videres.
Omnes ideo putabant, ut miscr atque innocens vvr-
gis caederetur. Fefellit hasc homines opinio. Virgis
iste cffideret sine causa socium populi Komani atque
amicum ? Non usque eo improbus : non omnia sunt
in eo uno vitia : nunquam fuit crudelis. Leniter
hominem clementerque accepit. Equestres sunt me-
dio in foro Marcellorum statua^, sicuti fere cffiteris
in oppidis Sicilia3 : ex quibus iste C. Marcelli sta-
tuam delegit ; cujus oiRcia in iliam civitatem totam-
que provinciam recentissima erant et maxima. In
ea Sopatrum, hominem tum domi nobikm, tum
summo magistratu prseditum, divaricari ac deligari
jubet.

Quo cruciatu sit afFectus, venire in mentem ne-
cesse est omnibus, cum esset \inctus nudus in a;re,
in imbri, in frigore. Neque tamen tinis huic injuriae
crudelitatique tiebat, donec populus, atque universa
multitudo, atrocitate rei misericordiaque commota,
senatum clamore coegit, ut ei simulacrum illud
Mercurii polliceretur. Clamabant fore, ut ipsi sese
Dii immortales ulciscerentur : hominem interea
perire innocentem non oportere. Tum frequens sena-
tus ad istum venit : poUicetur signum. Ita Sopater
de statua C. MarceUi, cum jam peene obriguisset,
vix ^dvus aufertur.

XLI. Non possum disposite istum accusare, si
cupiam : opus est, non solum ingenio, verum etiam
artificio quodam singulari. Unum hoc crimen vide-
tur esse, et a me pro imo ponitur, de Mercurio Tyn»
daritano : plura sunt : sed, ea quo pacto distinguere
ac separare possim, nescio. Est pecuniarum capta-
rum, quod signum a sociis pecunias magnae sustulit.
Est peculatus, quod publicum populi Romani sig-
num, de praeda hostium captum, positum impera-
20;}

42G IN VERREM V. Cap. 42.

toris nostri nomine, non dubitavit auferre. Est ma-
jestatis, quod imperii nostri glorise rerumque gesta-
rum monimenta evertere atque asportare ausus est.
Est sceleris, quod religiones maximas violav^it. Est
crudelitatis, quod in liominem innocentem, in so-
cium nostrum atque amicum, novum ac singulare
supplicii genus excogitavit.

Illud vero quid sit, jam non queo dicere ; quo
nomine appellem, nescio, quod in C IMarcelli sta-
tua. Quid est hoc ? Patronusne quod erat ? quid
tum ? ([uo id spectat ? utrum ea res ad opem, an
ad calamitateni clientium atque hospitum, valere
debebat ? An ut hoc ostenderes, contra vim tuam,
in patronis praesidii niliil esse ? Quis hoc non inteUi-
geret, in improbi praesentis imperio majorem esse
vim, quam in bonorum absentium patrocinio ? An
vero ex hoc illa tua singularis significatur insolentia,
superbia, contumacia ? Detraliere videlicet aliquid
te de amplitudine .Alarcellorum putasti. Itaque nunc
Siculorum IMarcelli non sunt patroni : Verres in
eorum locum substitutus est.

Quam in te tantam virtutem esse aut dignitatem
arbitratus es, ut conarere clientelam tam illustrem,
tam splendida; provincia;, transducere ad te, auferre
a certissimis antiquissimisque patronis ? Tu, ista
stultitia, nequitia, inertia, non modo totius ISicUiffi,
sed unius tenuissimi Siculi, clientelam tueri potes ?
Tibi IMarcelli statua pro patibulo in clientes Mar-
cellorum fuit ? tu ex illius honore in eos ipsos, qui
honorem iUi habuerant, supplicia quarebas ? Quid
postea ? Quid tandem tuis statuis fore arbitrabare ?
an vero id, quod accidit ? Nam Tyndaritani statuam
■ istius, quam sibi propter JMarcellos, altiore etiam
basi, poni jusserat, deturbarunt, simul ac successum
isti audierunt.

XLII. Dedit igitur tibi nunc fortuna Siculorum
C. I\IarceUum judicem, ut, cujus ad statuam SicuU,
te praetore, aUigabantur, ejus religioni te eumdem

IN VERREM V. Cap. 43. 427

vinctum adstrictumque dedereraus. Ac primo, ju-
dices, hoc signum Alercurii dicebat iste Tyndari-

"tanos C. Marcello huic vEsernino vendidisse : atque
hoc siia causa ctiaui INIarcelluni ipsuni spcrabat esse
dicturuni : quod niilu nunquam verisimile visum
est, adolescentem illo loco natum, patronum SicUia;,
nomen suum isti, ad translationem criminis, com-
modaturum. Verumtamen ita res miJii tota provisa
atque pra3cauta est, uti, si maxime esset inventus,
qui in se suscipere istius cidpam crimen^pie cuperet,
tamen is proticere nihU posset. Eos enim testes de-
duxi, et eas Hteras deportavi, ut de istius facto du-
bium nemini esse posset. PubUcse Uteraj sunt, de-
portatum esse 3Iercurium JMessanam sumtu pu-
blico. Dicunt, quanti : prfefuisse huic negotio pubUce
legatum Poleam. Quid ? is ubi est ? prasto est :
testis est. "• Proagori Sopatri jussu." Quis est hic ?
qui ad statuam adstrictus est. Quid ? is ubi est ?
Testis est : vidistis hominem, et verba ejus audistis.
DemoUendum curavit Demetrius gymnasiarchus,
quod is eo loco preEerat. Quid ? hoc nos dicimus ?
unmo vero ipse prassens : Romffi nuper istum esse
poUicitum, sese id signumlegatis esse redditurum, si

. ejus rei testificatio toUeretur, cautumque esset, eos
testimonium non esse dicturos. Dixit hoc apud vos
Zosippus, et Hismenias, homines nobUissimi, et prin-
cipes Tyndaritanas civitatis.

XLIII. Quid ? Agrigenti nonne ejusdem P. Sci-
pionis monimentum, signum ApoUinis pulcherri-
mum, cujus in femine UteruUs minutis argenteis
nomen ]Myronis erat inscriptum, ex iEsculapu reli-
giosissimo fano sustuUsti? quod iste, judices, cum
clam fecisset, cum, ad suum scelus iUud furtum-
que nefarium, quosdam homines improbos duces
atque adjutores adhibuisset, vehementer commota
civitas est. Uno eodemque tempore Agrigentini be-
neficium Africani, reUgionem domesticam, oma-
mentum urbis, indicium victoriae, testimonium socie-

428 IN VERREM V. Cai'. 43,

tatis, requirebant. Itaque ab illis, qui principes in
ea civitate erant, praecipitur, et negotium datur quas-
storibus et aKlilibus, ut noctu vigilias agerent ad
aedes sacras. Etenim iste Agrigenti (credo, propter
multitudinem Ulorum hominum atque \irtutem, et
quod cives Romani, viri fortcs ac strenui et honesti,
permulti in illo oppido, conjunctissimo animo cum
ipsis Agrigentinis vivimt ac negotiantur) non audebat
palam tollere, aut poscere, qu£e placebant.

Hercuhs templum est apud Agrigentinos, non
longe a foro, sane sanctum apud illos et reUgiosum.
Ibi est ex jere sunulacnmi ipsius Herculis, quo non
facUe quidquam dixerim me vidisse pulchrius, (tam-
etsi non tam multum in istis rebus inteDigo, quam
multa vidi) usque eo, judices, ut rictum ejus ac
mentum paulo sit attritius, quod in precibus et gra-
tulationibus non sokmi id venerari, verum etiam
osculari, solent. Ad hoc temphmi, cum esset iste
Agrigenti, duce Timarchide, repente, nocte intem-
pesta, servorum armatorum fit concursus atque im-
petus. Clamor a vigilibus fanique custodibus toUitur :
qui prinio cum obsistere ac defendere conarentur,
male mulcati clavis ac fustibus repeUuntur. Postea
convulsis repaguUs, effractisque valvis, demoUri sig-
num, ac vectibus labefactare, conantur. Interea, ex
clamore, fama tota urbe percrebuit, expugnari
Deos patrios, non hostium adventu nec opinato,
neque repentino pra?donum impetu, sed, ex domo
atque cohorte prstoria, manum fugitivorum instruc-
tam armatamque venisse.

Nemo Agrigenti neque «etate tam affecta, neque
viribus tam infirmis fuit, qui non iUa nocte, eo
nuntio, excitatus surrexerit, tehmique, quod cuique
fors offerebat, arripuerit. Itaque brevi tempore ad
fanura ex urbe tota concurritur. Hora amphus jam
in demoUendo signo permulti homines moUebantur :
illud interea nuUa lababat ex parte ; cum aUi vecti-
bus subjectis conarentur commovere, aUi deligaturh

IN VERREM V. Cap. 44. 429

omnibus membris rapere ad se funibus. Repente
' Agrigentini concurrunt : fit magna lapidatio : dant
sese in fugam istius prcEclari imperatoris nocturni
niilites. Duo tamen sigilla perjiarvula tollunt, ne
omnino inanes ad istum pr;edonem religionum rever-
terentur. Nunquam tam male est Siculis, quiai ali-
quid facete et commode dicant : velut, in liac re,
aiebant, in labores Herculis non minus hunc inmia-
nissiauun V^^errem, quam illum aprum Eryman-
tliium, referri oportere.

XLIV. Hanc virtutem Agrigentinorum imitati
sunt Assorini postea, viri fortes et fideles, sed ne-.
quaquam ex tam ampla, neque tam ex nobili ci\d-
tate. Chrysas est amnis, qui per Assorinorum agros
fluit. Is apud illos habetur Ueus, et religione maxi-
ma colitur. Fanum ejus est in agro, propter ipsam
viam, qua Assoro itur Ennam. In eo Cliryste est
simulacrum, pra;clare factum e marmore. Id iste
poscere Assorinos, propter singularem ejus fani re-
ligionem, non ausus est. Tlepolenio dat Hieronique
negotium. lUi noctu, facta manu, armatique, ve-
niunt : fores aedis efFringunt : Eeditui custodesque
mature sentiunt : signum, quod erat notum vicini-
tati, buccina datur : homines ex agris concurrunt :
ejicitur fugaturque Tlepolemus; neque quidquam
ex fano Chrysffi, praeter unum perparvulum signura
ex 8Bre, desideratum est.

Matris JMagnae fanum apud Enguinos est : ( jara
enim mihi non modo breviter de unoquoque dicen-
dum, sed etiam pra;tereunda videntur esse permulta,
ut ad majora istius et illustriora in hoc genere furta
et scelera venianms.) In hoc fano loricas galeasque
aeneas, caelatas opere Corinthio, hydriasque grandes,
suuili in genere, atque eadem arte perfectas, idem
Ule P. Scipio, vir omnibus rebus praecellentissimus,
posuerat, et suum nomen inscripserat. Quid jam de
isto plura dicam, aut querar ? omnia Ula, judices,
abstulit : nihil in religiosissimo fano, prreter vestigia

430 IN VERREM V. Cap. 45.

violataj religionis, nomenque P. Scipionis, reliquit.
Hostium sjwlia, monimenta imperatorum, decora
atque ornamenta fanorum, posthac, his praeclaris
noniinibus amissis, in instrumento ac supellectili C.
Verris numerabuntur.

Tu videlicet solus vasis Corinthiis delectaris ? tu
illius asris temperationeni, tu operum lineamenta,
sollertissime perspicis ? Hasc Scipio ille non intelli-
gebat, homo doctissimiis atque humanissimus ? tu,
sine uUa bona arte, sine humanitate, sine ingenio,
sine literis, intelligis et judicas ? Vide, ne ille non
solum temperantia, sed etiam intelligentia, te, atque
istos, qui se elegantes dici voKmt, vicerit. Nam,
quia, quam pulchra essent, intelligebat, idcirco exis-
timabat, ea, non ad hominum luxuriem, sed ad
ornatum fanorum atque oppidorum, esse facta, ut
posteris nostris monimenta religiosa esse videantur.

XLV. Audite etiam singularem ejus, judices,
cupiditatem, audaciam, amentiam, in his prwsertira
sacris polkiendis, qua; non modo manibus attingi,
sed ne cogitatione quidem violari, fas fuit. Sacrarium
Cereris est apud Catinenses, eadem religione, qua
Roma», qua in casteris locis, qua prope in toto orbe
terrarum. In eo sacrario intimo fuit signum Cereris
perantiquum ; quod viri, non modo cujusmodi esset,
sed ne esse quidem, sciebant : aditus enim in id sa-
crarium non est viris : sacra per mulieres ac virgines
confici solent. Hoc signum noctu clam istius servi ex
illo religiosissimo atque antiquissimo fano sustulerunt.
Postridie sacerdotes Cereris, atque ilUus fani anti-
stitcT, majores natu, probata; ac nobUes mulieres,
rcm ad magistratus suos dcferunt. Omnibus acer-
bum, indignum, luctuosum denique videbatur. Tum
iste, permotus iUa atrocitate negotii, ut ab se sceleris
istius suspicio demoveretur, dat hospiti suo cuidam
uegotium, ut ahquem reperirct, quem ea fecisse in-
.simularet ; daretquc operam, ut is eo crimine dam-
naietur, ne ipse esset in crimine. Res non procrasti-

IN VERREAI V. Cap. 4«. 431

natur. Nam, cum iste Catina profectus esset, servi
cujusdam nomen defertur. Is accusatur : ficti testes
in eum dantur : rem cunctus senatus Catinensium
legibus judicat. Sacerdotes vocantur : ex his quferi-
tur secreto in curia, quid esset factum, quemadmo-
dum arbitrarentur signura esse ablatuni. Respon-
dent illae, Pra;toris in eo loco servos esse visos. Res,
quffi esset jam antea non obscura, sacerdotum testi-
monio persjiicua esse ccepit. Itur in consilium : ser-
vus Ule innocens omnibus sentendis absolvitur; quo
facilius vos hunc omnibus scntentiis condemnare
possetis.

Quid enim postulas, Verres? quid speras ? quid
spectas ? quem tibi, aut Deorum aut hominum, auxi-
lio putas futurum ? Eone tu servos ad spoliandum
immittere ausus es, quo liberos adire, ne orandi qui-
dem causa fas erat ? Ilisne rebus manus aiferre non
dubitasti, a quibus etiam oculos cohibere te religio-
num jura cogebant ? tametsi ne oculis quidem cap-
tus in hanc fraudem tam sceleratam ac tam nefa-
riam decidisti : nam id concupisti, quod nunquam
videras : id, inquam, adamasti, quod antea non ad-
spexeras. Auribus tu tantam cupiditatem concepisti,
ut eam non metus, non rehgio, non Deorum vis, non
hominum existimatio, contineret. At ex \dro bono
audieras, (credo) et bono auctore. Qui id potest,
qui ne ex viro quidem audire potueris ? Audisti
igitur ex muliere, quoniam id viri neque vidisse
neque nosse poterant. Qualem porro illam femi-
nam fuisse putatis, judices ? quam pudicam, quae
cum ^'erre loqueretur ? quam reUgiosam, quae sa-
crarii spoliandi ostenderet rationem ? At minime mi-
rum, quEE sacra per summam castimoniam virorum
ac mulierum fiant, eadem per istius stuprum ac fla-
gitium esse violata.

XLVI. Quid ergo ? hoc solum auditione expe-
tere coepit, cum id ipse non vidisset ? immo vero
alia complura ; ex quibus ehgam spoUationem no-

432 IN VERREM V. Cap. 47.

bilissimi atque antiquissimi fani; de qua, priore
actione, testes dicere audistis. Nunc eadcm illa,
qufeso audite ; et diligenter (sicut adhuc fecistis) at-
tendite.

Insula est IMelita, judices, satis lato ab Sicilia
mari pcriculosoque disjuncta ; in qua est eodem no-
mine oppidum, quo iste nun<jnam acccssit : quod
tamen isti textrinum per triennium, ad muliebrem
vestem conficiendam, fuit. Ab eo oppido non longe,
in promontorio, fanum est Junonis antiquum,
quod tantii religione semper fuit, ut non modo iUis
Punicis bellis, qu;c in his fere locis navali copia
gesta atque versata sunt, sed etiam in hac prasdonum
muhitudine. semper inviolatum sanctumque fuerit.
Quinetiam hoc memorias proditum est, classe quon-
dam fllasinissa regis ad eum locum appulsa, prae-
fectum regium dentes eburneos, ineredibiH magni-
tudine, e fano sustulisse, et eos in Africam portiisse,
JMasinissasque donasse. Regem quidem primo delec-
tatum esse munere : post, ubi audisset unde essent,
statim certos homines in quinqueremi misisse, qui
eos dentes reportarent. Itaque in his inscriptum
literis Punicis fuit : " Regem IVIasinissam impru-
dentem accepisse, re cognita, reponendos restituen-
dosque curasse." Erat prffiterea magna vis eboris,
multa ornamenta, in quibus eburneas Victorise, an-
tiquo opere ac summa arte perfecta;. Ha;c iste om-
nia (ne muhis morer) uno impetvi, atque uno nuntio,
per servos Venerios, quos ejus rei causa miserat,
tollenda atque asportanda curavit.

XLVII. Pro, Dii immortales ! quem ego homi-
nem accuso ? quem legibus [ac judiciali jure] per-
sequor ? de quo vos sententiam per tabeUam feretis ?
Dicunt legati jMehtenses publice, spoHatum templum
esse .Junonis : nihd istimn in religiosissimo fano
reliquisse: quem in locum classej hostium swpe
accesserint ; ubi pirat» fere quotannis hiemare so-
leant ; quod neque praedo violarit antea, neque hostis

IN VERREM V. Cap. 48. 433

atiigerit, id ab uno isto sic spoliatum esse, ut nihil
omnino sit relictum. Ilic nunc aut iste reus, aut ego
accusator, aut hoc judicium appellabitur ? Crimini-
bus enim coarguitur ; [haud] suspicionibus in judi-
cium vocatur. Dii ablati, fana vexata, nudata; ur-
bes, reperiantnr. Earum autcm rerum nullam sibi
iste neque inficiandi rationem, neque defendendi fa-
cultatem, reliquit. Omnibus in rebus coarguitur a
me, convincitur a testibus, urgetur confessione sua ;
manifestis in maleficiis tenetur ; et manet etiam, ac
tacitus facta mecum sua recognoscit.

Nimium mihi diu videor in uno genere versari
criminum. Sentio, judices, occurrendum esse satie-
tati aurium animorumque vestrorum. Quam ob rem,
multa pr?etermittam. Ad ea autem, qua; dicturus
8um, reficite vos, quaeso, judices, per Deos immorta-
les ! (per eos ipsos, de quorum religione jamdiu di-
cimus) dum id ejus facinus commemoro et profero,
quo provincia tota commota est: de quo si paulo
altius ordiri, ac repetere memoriam religionis ^nde-
bor, ignoscite. Rei magnitudo me breviter perstrin-
gere atrocitatem criminis non sinit.

XLVIII. Vetus esthaec opinio, judices, quae con-
stat ex antiquissunis Gra^corum literis atque moni-
mentis, insulam Siciliam totam esse Cereri et Liberae
consecratam. Hoc cum caeterae gentes sic arbitran-
tur, tum ipsis Siculis tam persuasum est, ut animis
eorum insitum atque innatum esse ndeatur. Nam et
natas esse has in his locis Deas, et fruges in ea terra
prmium repertas, arbitrantur : et raptam esse Libe-
ram, quam eamdem Proserpinam vocant, ex Ennen-
sium nemore, (qui locus, quod in media est insula
situs, umbilicus Siciliae nominatur) ; quam cum in-
vestigare et conquirere Ceres veUet, dicitur inflam-
masse tadas iis ignibus, qui ex ^tnffi vertice erum-
punt : quas sibi cum ipsa praeferret, orbem omnium
peragrasse terrarum.

Enna autem, ubi ea, quae dico, gesta esse memo-
Orat.) VOL. T. 2 p

43i IN VERREM V. Cap. W.

rantur, cst loco prffcelso atque edito ; quo in sumhio
est tequata agri planitics, et aqua; perennes. Tcta
vero ab onnii aditu circumcisa atque dircnita es-t.
Quani circa lacus lucicjue sunt plurimi, et lati.^.^.imi
fiores omni tempore an.ni ; locus ut ipse raptum il-
lum viri^inis, quem jam a pueris accepimns, deda-
rare videatur. Etenim propter est s]ielunca qujcdam,
conversa ad Aquilonem, inlinitii altitudine, qua l)i-
tem patreni ferunt repente cum curru exstitisse, ah-
reptamque ex eo loco virginem secum asportasse, et
subito non longe a Syracusis penelrasse sub terra.'',
lacumque in eo loco repente exsiitisse ; ubi usqu^
acl hoc tempus Syracusani festos dies anniversarios
agunt, celeberrimo virorum mulierumque conventu.
XLIX. Propter hujus opinionis vetustatem, quod
eorum in his locis vestigia, ac prope incunabnla, re-
periuntur Deorum,mira quiedam tota Sicilia privatiin
ac publice roUgio est CererisEnnensis. Etenim mul-
ta sjepe prodigia vim ejus numenquedeclarant : nuil-
tis sa?i)e in difficillimis rtbus prssens auxilium ejus
oblatum est ; ut ha>c insula ab ea non sohun diligi,
sed etiam incoH custodirique, videatur. Nec sohmi
Sicuh, verum etiam ctetera- gentes nationesque, En-
nensem Cererem maxime cohmt. Etenim, si Athe-
niensium sacra summa cupiditate expetuntur, ad
quos Ceres in illo errore venisse dicitur, frugesque
attuUsse ; quantam esse rehgionem convenit eorum,
apud quos eam natam esse, et fruges invenisse, con-
stat ! Itaque, apud patres nostros, atroci ac difficili
reipubhciE tempore, cum, Ti. (iraccho occiso, mag-
norum perimilorum metus ex ostentis portenderetur,
IV I\Iucio L. Calpurnio consulibus, aditum est ad
libros Sibylhnos ; in quibus inventum est, " Cere-
rem antiquissimam placari oportere." Timi, ex am-
phssimo coUegio decemvirah, sacerdotes popuh Ro-
mani, cum esset in urbe nostra Cereris pulcherrimum
et magniticentissinumi temphnn, tamen usque En-
nani profecti sunt. Tanta enim erat auctoritas et

IN VERREM V. CAr. 50. 435

vetustas illius religionis, ut, cum illuc irent, iion ;k1
.i^deni Ccrcris, scd ad ipsam Cererem, prolicisci vide-
reiitiir.

Non obtundam diutius : etenim jamdudum vere-
or, ne oratio mea alieiia ab judiciorum ratione, ct
quolidiana dicendi consuetudine, esse videatur. Hoc
tlico, hanc ipsa.u (ycrerem, anti(iui;siniam, relijiiosis-
simam, principem oninium sacrorum qu;c apud om-
nes gentes nationesqueiiart, a (^. A'erre ex suis tem-
plis ac sedibus esse sublatani. Qui acccssistis En-
nani, vidistis simulaerum Cereris e marniore, et in
altero templo Libera;. Sunt ea ])erampla atque pr;e-
elara, sed non ita antiqua. Ex »re fuit quoddam
modica amplitudinc, ac singulari opere, cum tacibus,
perantiquuni, omnium illorum, qute suntiu eo fano,
multo anti((uissimuni. Id sustulit ; ac tamen eo con-
tentus non fuit. Ante ;cdem Cereris, in aperto ac
jjropatulo loco, signa duo sunt, Cereris unum, altt-
rum Triptolemi, et pulcherrinia, et perampla. His
pulchritudo periculo, amplitudo saluti fuit, quod co-
rum demolitio atque asportatio perdifficilis videba-
tur. Insistebat in manu Cereris dextra sinmlacrum
pulcherrime factum Victoriffi : hoc iste e signo Ce-
reris avellendum, asportandumque, curavit.

L. (^ui tardeni istius aninius est nunc in recogni-
tione scelerum suorum, cum cgo ipse, in conmiemo-
r;itioiie eorum, non solum animo mmmovcar, venim
eti;im corpore perhorrescam ? Venit enim milii fani,
loci, religionis illius, in meatem : versantur ante ocu-
liis oninia ; dies ille, quo ego Enmmi cum venissem,
pr;esto niihi s;icerd()tes Cereris cuni infuhs ac vcrbe-
nis fuerunt ; concio, conventusque civium ; in quo
ego cum loquerer, tanti fletus geraitusque fiebant, ut
acerbissimus totii urbe luctus versari vulerelur. Non
illi decumarum imperia, non bonorijm direptiones,
non ir.i^^ua judicia, non importunissinias istius libi-
dines, in)n vim, non contumelias, quibus operti op-
presiique crant, conqucrcbantur : Cereris nunien,

436 IN VERREM V. Cap. 51.

sacrorum vetustatem, fani religionem, istius scelera-
tissimi atque audacissimi supplicio expiari volebant :
omnia se Ccetera pati ac negligere dicebant. Hic do-
lor erat tantus, ut Verres, alter Orcus, venisse En-
nam, et non Proserpinam asportasse, sed ipsam ab-
ripuisse Cererem, videretur. Etenim urbs illa non
urbs videtur, sed fanum Cereris, esse. Habitare apud
sese Cererem Ennenses arbitrantur ; ut mihi non ci-
ves Ulius civitatis, sed omnes sacerdotes, omnes acco-
lcB, atque antistites Cereris, esse videantur.

Enna tu simulacnnn Cereris tollere audebas ? En»
nee tu de manu Cereris Victoriam deripere, et Deam
Deae detrahere, conatus es ? quorum nihil violare,
nihU attingere ausi sunt, in quibus erant omnia, qua;
sceleri propiora sunt, quam religioni. Tenuerunt
enim, P. PopUIio P. RupUio consulibus, iUum lo-
cum servi, fugitivi, barbari, hostes. Sed neque tam
servi illi dominorum, quam tu libidinum ; neque tam
fugitivi Uli a dominis, quam tu a jure et a legibus ;
neque tam barbari lingua et natione iUi, quam tu
natura et moribus ; neque ilU tam hostes hominibus,
quam tu Diis immortalibus. Quas deprecatio est
igitur ei reliqua, qui indignitate servos, temeritate
fugitivos, scelere barbaros, crudeUtate hostes, vice-
rit?

LI. Audistis Theodorum, et Numinium, et Ni-
casionem, legatos Ennenses, publice dicere, sese a
suis civibus ha;c habere mandata, ut ad Verrem ad-
irent, et eum simulacrum Cereris et Victoria repos-
cerent : id si impetrassent, tum ut morem veterem
Ennensium conservarent ; publice in eum (tametsi
vexrisset SicUiam) tamen, quoniani hwc a majoribus
constituta accepissent, testimonium ne quod dicerent,
Sin autenr ea non reddidisset, tum ut judicio ades-
sent, tum uti de ejus injuriis jucUces docerent, sed
multo maxinie de religione quererentur. Quas iUorum
querimonias nolite (per Deos immortales !) adsper-
nari, nolite contemnere ac negligere, judices. Agun-

IN VEKllEM V. Cai>. r)2. 4;i7

tur injiiri;e socioruiu ; ;i.i!;itur vis leguni ; agilur cx-
istiniiUio vcritasque jmlicionini ; qu;v suiit omniji
pcriiKigna : venini illucl niaxiniuni : tantu rcligionc
obstricta tota provincia cst; tanta supcrstitio cx is-
tius tacto iucntcs oniniuni Siculorum occnp;ivit, ut,
(|u;ccum(iue accidant publice vcl priviitiiu inconinio-
(ia, i^ropter ciini causani scelere istius eveiiire vidc-
iiiitur.

Audistis Centuripinos, Agyrincnses, Catincnses,
Ilcrbitenses, Ennenses, complures alios, publice di-
ccre, qu;E solitudo esset in agris, quc-e vastitas, qua;
fuga aratoruni, (juam dcserta, quam incidta, qu;uii
relicta omnia. Ea tiuiietsi istius nuiltis tt variis in-
juriis accidcrunt ; tamen hicc una causa in O]nnionc
iSiculorum plurinnmi valet, quod, C^erere violata,
oinnes cultus fructusque Cereris in his locis interiisse
iirbitriuitur. IMedeniini religioni sociorum, judices :
conserviite vestraiii : neque enim lia;c externa vobis
icligio, neque aliena. Quod si esset, si suscipere eani
noUetis, tamen, in eo qui vioiasset, sancire vos velle
oportereU Nunc vero, in communi omnimn gentiuni
religione, in^jue his sacris quie majores nostri ab cx-
teris nationibus adscita atcjue arcessita coluerunt,
(([Uie sacra, ut erant re vera, sic appellari (irrfeca vo-
luerunt) negligentes ac dissoluti, si cupiamus esse,
qui piissumus?

Lll. Unius etiam urbis, omnium pulcherrimee
atque ornatissima;, Syracusarum, direptionem com-
memorabo, et in medium proferam, judices ; ut ali-
quando totam hujus generis orationem concludam ac
definiam. Nenio fere vestrrnii est, quin, quemadmo-
dum captiE sint a M. 3Iarcello Syracusjc, sape audi-
erit, nonnunquam etiani in annalibus legerit. Con-
ferte hanc paceni cimi illo beUo, hujus pra;toris ad-
ventum cum illius iniperatoris victoria, hujus cohor-
lcm impurani cum ilUus exercitu inncto, hujus libi-
dines cum iUius continentia : ab illo, qui cepit, con-
2 p ;«

438 IN VERREM V. Cap. 53.

ditas ; ab hoc, qui constitutas accepit, captas, dicetis
Syracusas.

Ac jam illa omitto, quae disperse a me multis lo-
cis dicentur ac dicta sunt : forum Syracusanonnn,
quod, introitu JMarcelli, punim a csede servatum est,
id, adventu Verris, Siculoruni innocentium sanguine
redundasse : portum Syracusanorum, qui tum et
nostris classibus et Carthaginiensium clausus fuisset,
eum, isto prtetore, CUicum myoparoni prjedonibus-
que patuisse. JMitto adhibitam vim ingenuis, matres-
familias violatas ; quas tum, urbe capta, commissa
non sunt, neque odio hostUi, neque licentia mUitari,
neque more belli, neque jure victoria; : mitto, in-
quam, haic oninia, qua; ab isto per triennium per-
fecta sunt : ea, qu;c conjuncta cum illis rebus sunt,
de quibus antea dixi, cognoscite.

Urbem Syracusas maximam esse Graecarum ur-
bium pulcherrimamque omnium, sa?pe audistis. Est,
judices, ita, ut dicitur : nam et situ est, cum munito,
tum, ex omni aditu vel terra vel mari, pra^claro ad
adspectum : et portus habet prope in ffidificatione
[amplexuque] urbis inckisos ; qui, cum diversos in-
ter se aditus habeant, in exitu conjunguntur et con-
fluunt. Eorum conjunctione pars oppidi, qu£B appel-
latur Insula, mari disjuncta angusto, ponte rursum
adjungitur et continetur.

LIII. Ea tanta est urbs, ut ex quatuor urbibus
maximis constare dicatur : quarvuii una est ea, quam
dixi, Insula ; quae, duobus portubus cincta, in utri-
usque portCis ostium aditumque projecta est ; in qua
domus est, quae regis Hieronis fuit, qua praetores uti
solent. In ea sunt aedes sacra; compkires ; sed duae,
quae longe caeteris anteceUunt ; Dianse una ; et al-
tera (quaj fuit, ante istius adventum, ornatissima)
Minervfe. In hac Insula extrema, est fons aqua» dul-
cis, cui nomen Arethusaest, incredibUi magnitudine,
plenissimus piscium ; qui fluctu totus operiretur, nisi

IN VERREM V. Cap. 54. 439

munitione ac mole lapidum a mari disjunctus esset.
Altera autem est urbs Syracusis, cui nomen Achra-
dina est ; in qua forum maximum, pulcherrima; por-
ticus, ornatissimum prytaneum, amplissima est curia,
temphmique egregium Jovis Olympii ; ca;tera;que
urbis partes, una lata via perpctua nmltisque trans-
versis divisas, privatis asdificiis continentur. Tertia est
urbs, quae, quod in ea parte Fortunae fanum anti-
quum fuit, Tycha nominata est ; in qua et gymna-
sium amplissimum est, et complures a;des sacra»:
coliturque ea pars et habitatur frequentissime. Quarta
autem est urbs, qua; (quia postrema aBclificata est)
Neapolis nominatur ; quam ad summam, theatrum
est maximum : praeterea duo templa sunt egregia,
Cereris unum, alterum liiberaD ; signumque Apolli-
nis, qui Temenites vocatur, pulcherrimum et maxi-
mum ; quod iste si portare potuisset, non dubitasset
aufcrre.

LI V. Nunc ad IMarceUum revertar, ne haec a me
sine causa commemorata esse videantur ; qui, cum
tam prasclaram urbem vi copiisque cepisset, non pu-
tavit ad laudem populi Romani hoc pertinere, hanc
pulchritudinem, ex qua pra-sertim nihil pericuh os-
tenderetur, delere et exstinguere. Itaque fedificiis
omnibus, publicis et privatis, sacris et profanis, sic
pepercit, quasi, ad ea defendenda, cum exercitu, non
expugnanda, venisset. In ornatu urbis, habuit victo-
riae rationem, habuit humanitatis. Victoriae putabat
esse, multa Romam deportare, quae ornamento urbi
esse possent ; humanitaris, non plane spoliare ur-
bem, pra;sertim quam conservare voluisset. In hac
partirione ornatCis, non plus victoria I\Iarcelli populo
Romano appetivit, quam humanitas Syracusanis re-
servavit. Romam qu£e asportata sunt, ad cedem Ho-
noris atque Virturis, itemque aliis in locis, videmus.
Niliil in aedibus, nihil in hortis, posuit, nihil in sub-
urbano : putavit, si urbis ornamenta domum suam
non contulisset, domum suam ornamento urbi futu-

440 IN VERREM y. Cap. oo.

lam. Syriicusis autem permulta atque egregia reli-
quit : Deum vero nullum violavit, luiUum attigit.
Confcrte ^'^errem ; non ut hominem cum homine
comparetis, ne qua taH viro mortuo fiat injuria ; sed
iit pacem cum bello, leges cum vi, forum et juris-
dictionem cum ferro et armis, adventum et comita-
tum cum exercitu et victoria, conferatis.

LV. yEdes r»linervcB est in Insulii, de qua ante
dixi ; quam Marcelhis non attigit ; quam plenam
atque ornatam reliquit ; quae ab isto sic spoliata at-
([ue direpta est, non ut ab hoste aliquo, qui tamcn in
bello religionum et consuetudinis jura retineret, sed
ut a barbaris pra^donibus, vexata esse videatur. Pug-
na erat equestris Agaihoclis regis in tabulis picta
prajclare : his autem tabulis interiores templi parie-
tes vestiebantur. Nihil erat ea pictura noI)ilius : ni-
liil Syracusis, quod magis visendum putaretur. Has
tabulas M. Marcellus, cum omnia, illa victoria sua,
profana fecisset, tamen, rcUgione impeditus, non at-
tigit : iste, cum illa jam, propter diuturnam pacem,
Hdelitatemque populi Syracusani, sacra religiosaque
accepisset, omnes eas tabulas abstulit : parietes, quo-
rum ornatus tot swcula manserat, tot bella effugerat,
nudos ac deformatos reliquit. Et JMarceUus, qui, si
Syracusas cepisset, duo templa se Roma; dedicatu-
rvini voverat, id, quod erat adificaturus, his rebus or-
nare, quas ceperat, noluit : Verres, qui non Honori
necjue Virtuti, ut ille, sed Veneri et Cupidini, vota
debcret, is ?.Iinerv;e temjjlum spohare conatus est.
Ille Deos Deorum spoliis ornare noluit : hic orna-
menta fllinervas virginis in meretriciam domum
transtulit. ^''iginti et septem praterea tabulas pul-
cherrime pictas ex eadem aede sustulit; in quibus
erant imagines Siciliic rcgum ac tyrannorum, qua;
non solum pictormn artificio delectabant, sed etiam
conunemoratione hominum, et cognitione formarum.
Ac videte, quanto tetrior hic tyrannus Syracus;mis
♦•aerit, qiiam quisquam superiorum ; cum illi t;unen

IN VERREM V. Cap. 57- 441

omarint templa Deorum immortalium, hic etiam
Deonim monimenta atque ornamenta sustulerit.

LVI. Jam vero quid ego de valvis illius templi
commemorem ? Vereor, ne, ha;c qui non viderunt,
omnia me nimis augere atque ornare arbitrentur :

2uod tamen nemo suspicari debet, tam esse me cupi-
um, ut tot viros primarios velim (pra;sertim ex ju-
dicum numero), qui Syracusis fuerint, qui hjec vide-
rint, esse temeritati et mendacio meo conscios. Con-
firmare hoc liquido, judices, possum, valvas magnifi-
centiores, ex auro atque ebore perfectiores, nullas
unquam uUo templo fuisse. Incredibile dictu est,
quam multi Gra;ci de valvarum hanim pulchritudine
scriptum reliquerint. Nimium forsitan haec illi mi-
rentur, atque efferant. Esto ; verumtamen honestius
est reipublicse nostrae, judices, ea, quas iUis pulchra
esse videantur, imperatorem nostrum in beUo reli-
qulsse, (juam praetorem in pace abstulisse. Ex ebore
dUigentissime perfecta argumenta erant in valvis : ea
detrahenda curavit omnia. Gorgonis os pulcherri-
mum, crinitum anguibus, reveUit, atque abstulit : et
tamen indicavit, se non solum artificio, sed etiam
pretio qua;stuque, duci : nam bullas aureas omnes ex
his valvis, qus erant et multse et graves, non dubi-
tavit auferre ; quarum iste non opere delectabatur,
sed pondere. Itaque ejusmodi valvas reliquit, ut,
quae oUm ad ornandum templum erant niaxime,
nunc tantum ad claudendum fact£c esse videantur.
Etiamne gramineas hastas ? vidi enim vos, in hoc
[nomine,] cum testes dicerent, commoveri, quod
erant hujusmodi, ut semel vidisse satis esset ; in
quibus neque Pianu factum quidquam, neque pul-
chritudo erat uUa, sed tantum niagnitudo incredibi-
Us, de qua vel audLre satis esset ; nimium, videre
plus quam semel : etiamne id concupisti ?

L^^^II. Nam Sappho, qua sublata de prytaneo est,
dat tibi justam excusationem, prope ut concedendum
atque ignoscendum esse videatur. SUanionis opus

442 IN VERREM V. Cap 57.

tiiin perfectuni, tam elegans, tam ebboratiuii, quis-
quiuu, nan modo privatus, scd populus, potius Iia-
buret, (juam liomo elegantissinuis attjue eruditissi-
nuis, A'crres? Nimirum contra tlici nihil potcst:
nostrimi enim unusquisque (qui tam beati, quam
iste est, non sunuis, tamdelicati esse non possumus),
si quando aliquid istiusnicdi videre volet, eat ad
jwlcni Felicitatis, ad monimentum Catuli, in porti-
cuni ^ietelli : det operam, ut admittatur in alicnjus
istorura Tusculanum : spectet forum ornatum, si
quid iste suorum a:di!ibus accommodavit : ^'^erres
hicv liabeat domi ? Verres ornamentis fanorum at-
que oppidorum habeat plenam domum, villas refer-
tas ? Etiamne liujus operarii studia ac deUcias, judi-
ces, perferctis ? qui ita nalus est, ita educatus, ita
factus et animo et corpore, ut multo aijpositior ad
deferenda, quam ad auferenda, signa csse videatur.

Atque hax Sappho sublata quantum desiderium
sui reliquerit, dici vix potest. Nam, cum ipsa fuit
egregie facta, tum epigramma GrKcum pernobile in-
tisum habuit in basi, quod iste, eniditas homo et
Grteculus, qui lia?c subtiUter judicat, qui sokis intel-
ligil, si unam literam Graecam scisEet, certc non
sustuhsset. Nunc enim, quod inscriptum est inani in
basi, declarat, quid fuerit ; ct id ablutum indicat.

Quid ? signum Paanis ex ade /Esculapii, pra?-
clare factum, sacrum et religiosum, noii sustuhsti ?
qaod omncs proptcr pulchritudinem visere, propter
jehgionem colere, solcbant. Qidd ? cx a^de Libcri
hiiDulacruni Aristaoi non tuo impcrio palam abhitum
Cot. ? Quid ? ex scde Jovis rchgiosissinumi sinmla-
cvum Jovis Impcratoris, qucm Gra-ci Urion nomi-
nant, pulcherrime factum, nonne abstuhsti ? Quid?
ex a;de Libcras parvum ilhid caput pulcherrinumi,
quod visere solcbannis, num dubitasti tollere ? At-
que illc l'a-an saciiiiciis annivcrsariis sinnil cum
ylOsculapio apud illos colebatur : Aristjcus, qui [ut
(incci ferunt, Libcri lilius,] iuvciitor olci esse dicitur.

IN VERRE3I V. Cap. oU. 44.'J

unl cum Libcro patre apud illos ecdeni crat in tem-
plo coiisecratus.

L^'III. .Jovem autem Imperatorem quanto ho-
nore in suo templo fuis.se arbitremini, liine coUigerc
potestis, si recordari volueritis, quantii religione fue-
rit eadem s])ecie atcjue forma signum illud, quod, ex
Maccdonia captum, in Capitolio posuerat Flamini-
nus. Etenim tria ferebantur in orbe tcrrarum signa
./ovis Iniperatoris uno in genere pulcherrime facta ;
unum ilhul .Macedonicum, quod in Capitoho vidi-
nuis : alteriim, in Ponti ore et angustiis ; tertium,
';uod Syracusis, ante Verrem prwtorem, fiiit. Ilhid
Flamininus ita ex .Tde sua sustuht, ut in C'apitoho,
hoc est, in terrestri domiciho Jovis, poneret. Quod
autem est ad introitum Ponti, id, cum tam muUa
ex illo mari bella emerserint, tam muUa porro in
PontLim invecta sint, usque ad hanc diem, integrum
inviohitumque servatum est. IIoc tertium, quod
erat Syracusis, quod I\I. Rlarcelhis, armatus et vic-
tor, viderat ; quod rehgioni concesserat ; quod cives
atque incolsB Syracusani colere, advena; non sohim
visere, verum etiam venerari solebant, id Verres ex
templo .Jovis sustuht.

Ut sa;pius ad M. MarceUum revertar, judices, sic
liabetote : phires esse a Syracusanis istius adventu
l>eos, quam victoria 3IarceUi homines, desideratos.
Etenim iUe requLsisse dicitur etiam Archimedem il-
lum, summo ingenio hominem ac disciphna ; eum-
fiue cum audisset interfectum, permoleste tuhsse :
iste omnia, quse requisivit, non ut servaret, verum ut
asportaret, requisivit.

lilX. Jam iUa, quia leviora videbuntur, ideo
prfEteribo ; quod iste mensas Delphicas e mannore,
crateras ex aere pulcherrimas, vim maximam vaso-
rum Corinthiorum, ex onmibus a?dibus sacris Syra-
cusis abstuht. Itaque, judices, hi, quihospites, ad ea
quae visenda sunt, ducere solent, et unumquidque os-
tendere, (quos iUi mystagogos vocant) conversam

444 IN VERREM V. Cap. 00.

jam habent demonstrationem suam : nam, ut ante
denionstrabant, quid ubique esset ; ita nunc, quid
undique ablatum sit, ostendunt.

[Quid tum ?] mediocrine tandem dolore eos affec-
tos esse arbitraniini ? Non ita est, judices : primum,
quod onmes religione moventur ; et Deos patrios,
quos a majoribus acceperunt, colendos sibi diligen-
ter et retinendos esse arbitrantur : deinde hic orna-
tus, hasc opera atque artificia, signa, tabula? picta^,
Gracos homines nimio opere delectant. Itaque ex il-
lorum querimoniis intelligere possumus, ha;c illis
acerbissima videri, qua; forsitan nobis levia et con-
temnenda esse videantur. IMihicredite, judices, (tam-
etsi vosmet ipsos hfec eadem audire certo scio) cum
multas acceperint per hosce annos socii atque exterce
nationes calamitates et injurias ; nullas Grseci homi-
nes gravius tulerunt, nec ferunt, quam hujuscemodi
spoliationes fanorum atque oppidorum.

Licet iste dicat emisse se, sicuti solet dicere : cre-
dite hoc mihi, judices : nuUa unquam civitas, tota
Asia et Graecia, signum ullura, ullam tabulam pic-
tam, uUum denique ornamentum urbis, sua volun-
tate cuiquam vendidit : nisi forte existimatis, postea-
quam judicia severa Romae fieri desierint, Grascos
homines hjec venditare coepisse, quae tum non modo
non venditabant, cum judacia fiebant, verum etiam
coemebant : aut nisi arbitramini, L. Crasso, Q. Scae-
volffi, C. Claudio, potentissimis hominibus, quorum
ffidiUtates ornatissimas vidimus, commercium istarum
rerum cum Gra;cis hominibus non fuisse ; iis, qui
post judiciorum dissolutionem aediles facti sunt, fu-
isse.

LX. Acerbiorem etiam scitote esse civitatibus fal-
sam istam et simulatam emtionem, quam si quis
clam surripiat, aut eripiat palam, atque auferat :
nam turpitudinem summam esse arbitrantur, referri
in literas pubUcas, pretio adductam civitatem, et
pretio parvo, ea, quae accepissct a majoribus, vendi-

IN VERREM V. Cap. G1. 445

tlissc atque alienasse : etenim mirandum in modum
(irfpci rebus istis, quas nos contemnimus, delectan-
tur. Itaque majores nostri facile patiebantur ha;c
esse quam plurima apud socios, ut imperio nostro
quam ornatissimi florentissimiquc essent : apud eos
autem, quos vectigales aut stipendiarios fecerant, ta-
men htec relinquebant, ut iUi, quibus ea jucunda
sunt, qua; nobis levia videntur, haberent ha-c oblec-
tamcntii et solatia servitutis.

Quid arbitramini Rheginos, qui jam cives Romani
sunt, merere velle, ut ab eis marmorea Venus i]la
auferatur ? quid Tarentinos, ut Europam in tauro
sedentem aniittant ? ut Satynun, qui apud UIos in
jede \'esta; est ? ut ca?tera ? quid Thespienses, ut
Cupidinis signum, propter quod unum visuntur
ThespicE ? quid Cnidios, ut Venerem marmoream ?
quid, ut pictam, Coos ? quid Ephesios, ut Alexan-
dnnn ? quid Cyzicenos, ut Ajacem, aut ]\Iedeam ?
quid Rhodios, ut lalysum ? quid Athenienses, ut ex
marmore lacchum, aut Paralum pictum, aut ex aere
Alyronis buculam ? Longum est, et non necessari-
um, commemorare, quse apud quosque visenda sunt
tota Asia et Gra;cia : verum iUud est, quamobrem
hffic commemorem ; quod existimare vos hoc volo,
mirum quemdam dolorem accidere iis,ex quorum ur-
biljus haec auferantur.

LXI. Atque, ut caeteros omittamus, de ipsis Syra-
cusanis cognoscite : ad quos ego cum venissem, sic
primo existimabam, ut Romae ex istius amicis acce-
peram, civitatem Syracusanam propter HeracUi hae-
reditatem, non minus esse isti amicam, quam Ma-
mertinara propter praedarum ac furtorum omnium
societatem : simul et verebar, ne mulierum nobilium
et formosarum gratia, quarum iste arbitrio prfeturam
per triennium gesserat, virorumque, quibuscum Ulse
nupUe erant, nimia in istum non raodo lenitudine,
sed etiam liberaUtate, oppugnarer, si quid ex literis
Syracusanorum conquirerem. Itaque Syracusis cum

{Orat.) voL. I. 2 Q

44C IN VERREM V. Cap. IJ2.

civibus Romanis eram ; eorum tabulas exquirebam ;
injurias cognoscebam. Cum diutius in negotio curii-
que fueram ; ut requiescerc-m, cuiamque animi re-
mitterem, ad Carjjinatii prfeclaras tabuLis revertebar;
ubi, cum equitibus Romanis ex illo conventu hones-
tissimis, illos ^'^errutics, de quibus ante dixi, explica-
bam : a Syracusanis prorsus nihU adjumenti neque
publice neque privatim exspectabam ; neque erat in
animo postiilare. Clum haEC agerem, repente ad me
venit Heraclius is, qui tum magistratum Syracusis
habebat, homo nobUis, quisacerdos Jovisfuisset; qui
honos apud Syracusanos est amplissimus. Agit me-
cum, et cum fratre meo, ut, si nobis vidcretur, adire-
mus ad eorum senatum : frequentes esse in curia ;
se, jussu senatus, a nobis petere ut veniremus. Pri-
mo nobis fuit dubium, quid ageremus : deinde cito
venit in mentem, non esse vitandum nobis illum con-
ventum et locum.

LXII. Itaque in curiam venimus. Honorifice
sane consurgitur : nos, rogatu magistratiis, assedi-
mus. Incipit is loqui, qui et auctoritate et setate, et
(ut milii visum est) usu rerum, antecedebat, Diodo-
rus Timarchides ; cujus omnis oratio hanc habuit
primo sententiam : Senatum popuhnnque Syracusa-
num moleste graviterque ferre, quod ego, cum, in
cseteris Sicilia? cintatibus, senatum populumque do-
cuissem, quid eis utihtatis, quid salutis afFerrem ; et
cum ab omnibus mandata,legatos,literas, testuuonia-
que sumsissem, in LUa civitate nUiil ejusmodi face-
rem. Respondi, neque Roma;, in conventu Siculo-
nim, cum a me auxiUum communi omnium lcgatio-
num consUio petebatur, causaque totius ad me Sici-
liae deferebatur, legatos Syracusanorum aftuisse ; ne-
que me postulare, ut quidquam contra C. ^'errem
decerneretur in ea curia, in qua inauratam C. Ver-
ris statuam viderem.

Quod posteaquam dixi, tantus est gemitus factus
adspectu statua; et commemoratione, ut iUud in cu-

IN VEKREJM V. C.vr. «3. 44?

ria positum monimentum scelerum, non beneficio-
rum, videretur. Tum pro se quisque, quantum di-
cendo assequi poterat, docere me curpit, ea, quffi
paulo ante commemoravi : spoliatam urbem, fana
direpta ; ex Heraclii lucreditate, quam pahcstritis
concessisset, multo maximam parteui ipsum abstu-
lisse ; neque postulandum fuisse, ut ille paltcstritas
diligeret, qui etiam inventorem olei Deum sustulisset;
neque illam statuam esse ex pecunia publica, neque
publice datam ; sed eos, qui hocreditatis diripienda
participes fuissent, faciendam statuendamque curasse ;
eosdem Roma; fuisse legatos, illius adjutores impro-
bitatis, socios furtorum, conscios flagitiorum : eo
minus mirari nie oportere, si illi communi legatorum
vohmtati, et saluti Siciliffi, defuissent.

LXI 1 1. Ubi eovum dolorem ex illius injuriis, non
modo non minorem, sed prope majorem, quam ca;-
terorum Siculorum, essc cognovi ; tum ego meum
animum in iilos, tum mei consilii negotiique totius
suscepti causam rationemque proposui : tum eos hor-
tptus sum, ut causjc communi sahatique ne deessent ;
ut illam haudationem, quam se, vi ac metu coactos,
paucis illis diebus decressedicebant,toUerent. Jtaque,
judices, Syracusani hac faciunt, istius clientes atque
amici. Primum mihi hteras pubhcas, quas in jBrario
sanctiore conditas habebant, proferunt ; in quibus
ostendunt omnia, qu-M dixi ablata esse, perscripta,
et plura etiani, quam ego potui dicere : perscripta
autem hoc modo, " quod ex lede i\Iinerv£e" fhoc et
ilhul abesset : ] " quod ex fede Jovis ; quod ex a;de
Liberi." Ut quisque eis rebus tucndis conservandis-
que prasfuerat, ita perscrij)tum erat, cum rationem
ex lege redderet, et, quic acceperat, deberet tra-
dere : petisse, ut sibi, quod hte res abessent, ignos-
ceretur : itaque omnes hberatos discessisse, et esse
ignotum omnibus : quas ego Hteras obsignandas pu-
blico signo, deportandasque, curavi.

De laudatione autem ratio sic reddita est : primum,
2u 2

448 IN VERREM V. Cap. 04.

cum a Verre litera;, aliquanto ante adventum meum,
<le laudationevenissent, nihilesse decretuni : deinde,
cum quidam ex illius amicis commonerent, oportere
decerni ; maximo esse clamore et convicio repudia-
tos : posteaquam meus adventus appropinquarit, im-
perasse eum, qui summam potestatem haberet, ut de-
cemerent : decretum ita esse, ut multo plus illa lau-
datio mali, (juam boni, posset afFerre. Id adeo, ju-
dices, ut mihi ab Ulis demonstratum est, sic vos ex
me cognoscite.

LXIV. Mos est Syracusis, ut, si qufi, de re ad se-
natum referatur, clicat sententiam, qui velit : nomi-
natim nemo rogatur. Et tamen, ut quisque honore
et astate antecedit, ita primus solet sua sponte di-
cere : idque a caiteris ei conceditur. Si quando tace-
ant omnes, tunc sortito coguntur dicere. Cum hic
mos esset, refertur ad senatum de laudatione Verris.
In quo primum ut aliquid esset moric, multi inter-
pellant : de Sex. Peduc:co, qui de illa civitate tota-
que provincia optime meritus esset, sese antea, cum
audissent ei negotium facessitum, cumque eum pu-
blice, pro plurimis cjus et maximis meritis, laudare
cuperent, a C. Verre prohibitos esse : iniquum esse,
tamctsi Peducffius eorum laudatione jam non utere-
tur, tamen non id prius decernere, quod aliquando
vohiissent, quam quod tum cogerentur.

Conclamant omnes, et approbant ita fieri oportere.
Refertur de Peducseo. Ut quisque state et Iionore
antecedebat, ita sententiam dixit ex ordine. Id adeo
ex ipso senatus-consulto cognoscite : nam principum
sententia; perscribi solent. Rocita.

{Quod verbajacta sunt de Se,vto Peduccco .•)

Dicit, qui primi suaserint : decernitur. Refertur de-
indc de Verre : dic, qua;so, quomodo ?

(Qmoc/ verbafacta sunt de C. Vcrrc :)

Quid postea scriptum est ? .^

IN VERREM V. Cap. m. 41'J

((■M/;i surgeret nemo, nequc senlcntiam diccret^)

Quid hoc est ?

{^sors ducitur.)

Quamobrem ? Nemo erat voluntaiius laudator
praeturae tuaj, defensor periculorum tuorum, pra;ser-
tini cum inire a prKtore gratiam j>osset ? Nemo.
Ipsi illi tui convivre, consiliarii, conscii, socii, ver-
bum facerc non audcbant. In qua curia statua tua
stabat, et nuda filii, in ea, nemo fuit, quem ne nu-
dus quideni filius in nuda provincia connnoveret ?

Atque etiam hoc me docent, ejusmodi senatus-
consulto sese fecisse laudationem, ut omnes intelli-
gere possent, non laudationem, sed potius irrisionem
esse iilam, quoe connnonefaceret istius turpem cahi-
mitosamque praituram. Etenim scriptum esse ita,
quod iste " virgis neminem cecidisset ;" a quo co-
gnoscetis nobilissimos homines atque innocentissimos
securi esse percussos : " quod vigilanter provinciam
administrasset ;" cujus omnes vigilias in stupris
constat adulteriisque esse consumtas. Hoc autem
scriptum etiam, quod proferre non auderet reiis, ac-
cusator recitare non desineret, " quod pr;cdones pro-
cul ab insula Siciha prohibuisset Verres;" quos etiam
intra Hyracusanam Insulam recepisset. Quaj postea-
quam ex illis cognovi, discessi cum fratre e curia,
ut, nobis absentibus, si quid vellent, decernerent.

LXV. Decernunt statini : primum, ut cum li.
fratre hospitium publice fieret, quod is eamdem vo-
hmtatem erga 8yracusanos suscepisset, quam ego
semper habuisseni. Id non modo tum scripsenmt,
verum etiam in are incisum nobis tradiderunt. \^tlde
(hercle) te Syracusani tui, quos crcbro commcmorare
soles, dihgunt; qui cum accusatore tuo satis justam
causam conjungend;c nccessitudinis putant, quod te
accusaturus sit, ct quod ad inquirendnm in te vene-
rit. Postea decernitur, ac non varie, sed prope con-

450 IN VERREM V. Cai'. (JG.

junctis sententiis, " ut laudatio, quee C. Verri decre-
ta esset, tolleretur."

At vero, cum jam ncn solum discessio facta esset,
sed etiam perscrijitum, atque in tabulas relatum,
prc-etor appellatur. At quis appellat ? magistratus
aliquis ? nemo. Senator ? ne id quidem. Syracusano-
rum aliquis ? niininie. Quis igitur prffitoreni appel-
lat ? Qui quffistor istius fuerat, CEecilius. O rem ri-
diculam ! o desertum hominem ! o desperatum ac
relictum a magis',ratu Siculo ! Ne senatas-consultum
Siculi homines facere possent, ne suum jus suis mo-
ribus, suis legibus, obtinerc possent, non amicus is-
tius, non hospes, non der.iquc aliquis Siculus, sed
quagstor, praitorem appellat. Quis hoc vidit ? quis
audivit ? Pnctor a^quus et sapiens dimitti jabet se-
natum. Concurrit ad me maxima multitudo. Pri-
mum senatores clamare, eripi sibi jus, eripi liberta-
tem : populus senatum laudare, gratias agere : cives
Romani a me nusquam discedere. Quoquidcm die, ni-
hil ffigrius factum est, multo labore meo, quam ut nia-
nus ab illo appellatore abstinerentur. Cum ad prfeto-
rem in jus adissemus, excogitat sane diligenter et
caute, quid decernat : nam, ante quam verbum fa-
cerem, de sella surrcxit, atque abiit. Itaque tum de
foro, cum jam advesperasceret, discessimus.

LXVI. Postridie mane ab eo postulo, ut Syracu-
sanis Uceret senatas-consultum, quod pridie fecissent,
milii reddere. lUe enimvero negat : et ait, indignum
facinus esse, quod ego in senatu Graco verba fecis-
sem ; quod quidem apud Graicos Grace locutus es-
sem, id ferri nullo modo posse. Respondi homini, ut
potui, ut volui, ut debui. Tum nuilta, tum etiam
hoc me memini diiere, tacile esse perspicuum, quan-
tum inter hunc, et Lllum Numidicum, vcrum et ger-
manuni ]\Ietellum, interesset : illum noluisse sua
laudatione juvare L. LucuIIum, sororis virum, qui-
cum optime convenisset : hunc homini alienissimo a
civitatibus laudationes per vim et metum comparare.

IN VERREM V. Cap. fi?- 451

Quod ubi intellexi, multum apud illum recentes
nuntios, multum tabulas, non conmiendaticias, sed
tributarias, valuisse ; adnionitu ipsorum Syracusano-
rum impetum in eas tabulas facio, in quibus singula
perscripta erant. Ecce autem nova turba atque rixa.
Ne tamen istiun omiiino SyntcLisis sinc auiicis, sine
hospitibus, j)lane nudum esse ac desertum putetis ;
retincre capit tabulas Theomnastus ([uidam, homo
ridicule insanus, quem Syracusani Theoractum vo-
cant ; qui illic ejusmodi est, ut eum pueri sectentur ;
ut omnes, cum loqui cceperit, irrideant. IIujus tamen
insania, qua; ridicula est aliis, milii tum molesta sane
fuit: nam, cum spumas agerct in ore, arderentocu-
li, voce maxima vim me sibi afferre clamaret ; copu»
lati in jus pervenimus.

Hic ego postulare coepi, ut milii tabulas obsignare
ac deportare liceret. lUe contra. Instare ego, omni-
um mihi tabularum et hterarum fieri potestatem
oportere. Contra,-iIle furiosus urgere, nihil ad se
nostras leges pertinere. Prastor intelligens negaresibi
placere, quod senatus-consultum ratum esse non de-
beret, id me Romam deportare. Quid multa ? nisi
vehementius homini minatus essem, nisilegum sanc-
tionem, poenamque recitassem, tabularum mihi po-
testas facta non esset. llle autem insanus, qui pro
isto contra me vehementissime declamasset, postquam
non impetravit; credo, ut in gratiam mecum red-
iret, libeUum mihi dat, in quo istius furta Syracusana
perscripta erant ; quas ego antea jam ab illis cogno-
ram et acceperam.

LXVII. Laudent te sane jam Mamertini, qui ex
tanta provincia soli sunt, qui te salvum veluit : ita
tamen laudent, ut Heius, qui ejus princeps legatio-
nis est, adsit : ita laudent, ut ad ea, quje rogati
erunt, mUii parati sint respondere. Ac, ne subito a
me opprimantur, hac sum rogaturus : " Navem po-
pulo Romano debeantne ?" fatebuntur. " Pra;bue-
rintne, prajtore C. Verre ?" negabunt. " i^Edificave-

4:y2 IN VERREM V. Cap. «7.

rintne navem onerariam maximam publice, quam
Yerri dederint ?" negare non poterunt. "• Frumen-
tumne ab his sumserit Verres, quod populo Romaiio
niitteret, sicuti superiorcs ?" negabunt. " Quid
militum aut nautarum per triennium dederint?"
nullum datimi dicent. Fuisse Wessanam omnium
istius furtorum ac pracdarum receptricem, negare
non poterunt. Permulta multis navibus illinc cx))or-
tata ; hanc navem denique maximam, a IMamertinis
datam, onustam cum isto prastore profectam, fate-
buntur. Quamobrem tibi habe sane istam laudatio-
nem Mamertinam : Syracusanam quidem civitatem,
ut abs te affecta est, ita in te esse animatam videmus :
apud quos etiam Verrea illa flagitiosa subhita sunt.
Etenim minime conveniebat, ei Deorum lionores ha-
beri, qui simulacra Deonim sustulisset. Etiam (me-
hercule) Ulud in Syracusanis merito reprehenderetur,
si, cum diem festum hidorum de fastis suis sustuHs-
sent celeberrimum et sanctissimum, quod eo ipso dic
SyracusfE a IMarcello captaiessedicuntur, iidem diem
festum Verris nomine agerent ; cum iste Syracusanis,
qua; ille ca^amitosus dics rehquerit, ademisset. At vi-
detehominis impudentiam atquearrogantiam, judices,
qui non solum Verrea h;cc tuq)ia ac ridicula ex He-
raehi pecunia constituerit, verum etiam IMarcellea
tolli imperarit ; ut ei sacra facerent quotannis, cujus
opera omnium annorum sacra Deosque patrios amise-
rant ; ejus autem famiha; dies feotos tollerent, per
quam cffiteros quoque festos dies recuperarant.

ORATIONUM TOMI PRIMI FINIS.

EXCUDIT T. DAVISON, LONDINI.

Sn

X\

,U1

Ngy^i-

V-:'

'»^...

.^v'.

•

•H

-P

C'j

0/

r'

00

^

00

i-M

(M

CC'

-P

H

0)

•H
-P
(1)
>

o

CO

P

co X>

12 -H

^ srr '

r-l O

iH -H 1

',

P 4^

H 'H

■ri

U) (^

o s-;

u a>

r^'

-^ «s

•^

*. ^^

o a- •

5-) OiLO ,

0) o •

O H

•H O

o >

tv

•

t>i

^

^

co

CC

.-j u:)

-:i o

University of Toronfo
Library

DO NOT

REMOVE

THE

CARD

FROM

THIS

POCKET

Acme Library Card Pocket
LOWE-MARTIN CO. LlMiTED

s^r^;^

^^

^^jyyyy^

>~ykm:^